Prof. dr Natalija Bogdanov Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu, Nemanjina 6, Beograd, Srbija

IZAZOVI POLJOPRIVREDNO-PREHRAMBENOG SEKTORA SRBIJE U PROCESU PRIBLIŽAVANJA EU

Challenges faced by the agro-food sector in Serbia as regards its integration with the EU

ABSTRACT The paper describes situation in agricultural and food sector of Serbia and most important changes in its macroeconomic surroundings since 2000 until nowadays. The year 2000 is considered as the beginning of transition and fundamental reforms of economics system which started after changing of political regime. Apart from other central and east European countries Serbia’s access to the process of transition was significantly lagging behind and it is for this reason that initial comparative advantages of the agricultural sector in comparison with other neighboring countries were rapidly annulled by 2000, the year denoting the beginning of serious system reform undertakings. The institutional, production and organizational complexity of the problems registered in the agricultural sector of Serbia were enormous and were given priority in relation to finding solutions to system development. Since 2004 strategic assignments and implementation mechanisms have been major turning points in the main objectives and implementation mechanisms of agricultural policy of Serbia in comparison with the preceding period. The important constrain of further progress of the agro-food sector is the ever-present uncertainty with regard to the pace of accessing European and other integration processes (WTO) which has a significant impact on the macroeconomic stability provoking unpredictable inflow of financial capital, foreign investments and the use of European funds for institutional and sector adoption. Key words: agriculture, agricultural policy, rural development, Serbia, EU accession ABSTRAKT Ovaj rad predstaviće stanje u poljoprivredno prehrambenom sektoru Srbije i ključne promene makroekonomskog okruženje u kojem je on funkcionisao od 2000. godine do danas. U Srbiji se 2000. godina smatra godinom početka tranzicije i suštinskih reformi privrednog i društveno-ekonomskog sistema koje su usledile nakon promene političkog režima. Srbija je ušla u tranzicioni proces sa značajnim zakašnjenjem u odnosu na druge zemlje Centalne i Istočne Evrope. Samim tim početne komparativne prednosti agrarnog sektora, koje je do početka 1990-tih Srbija imala u odnosu na druge zemlje u okruženju, bile su uveliko anulirane do početka ozbiljnijih sistemskih reformi početkom 2000-tih. Zatečeni institucionalni, proizvodni i organizacioni problemi u agrarnom sektoru Srbije bili su izuzetno kompleksni, pa im je prva reformska vlada dala prioritet u odnosu na formulisanje sistemskih razvojnih rešenja. Od 2004. godine u agrarnoj politici Srbije načinjen je snažan zaokret u strateškim opredeljenjima i implementacionim mehanizmima u odnosu na prethodni period. Reformisana agrarna politika od 2004. godine usmerena je na rast konkuretnosti porodičnih komercijalnih gazdinstava i podsticanje investicija. Značajno ograničenje daljem unapređenju sektora predstavlja još uvek prisutna neizvesnost u pogledu tempa priključivanja evropskim i drugim integracionim procesima (STO), koja utiče na stabilnost makroekonomskog ambijenta i neizvesnost pristizanja finansijskog kapitala, stranih ulaganja i evropskih fondova za institucionalno i sektorsko prilagođavanje. Ključne reči: poljoprivreda, agrarna politika, ruralni razvoj, Srbija, priključenje EU 1. UVOD Srbija je do početka 1980-tih godina imala impresivnu stopu rasta poljoprivredne proizvodnje (3.5-4%), koja je tokom 1980-tih stagnirala, a u 1990-tim naglašeno opadala. Izrazito nepovoljni proizvodno-ekonmski indikatori poljoprivrede Srbije u tom periodu ogledaju se u sledećem:

proizvodnju gotovo svih poljoprivrednih proizvoda karakterisalo je izraženo variranje i negativan trend; redukovana je upotreba inputa agrotehnike; niska produktivnost rada; nizak nivo tržišnosti proizvodnje i rezultirajuća niska akumulativna sposobnost; proizvodna struktura dobila je odlike ekstenzivne proizvodnje. Slični trendovi zabeleženi su i u drugim zemljama u tranziciji i u literaturi se obrazlažu svojinskom i organizacionom transformacijom, tehnološkom zastarelošću, inflatornim i monetarnim poremećajima i sl. (Davidova S., Bluckwell A., 2000; Swinnen J. 2003; Volk T., 2004). Pomenuti faktori su u slučaju Srbije bili "dopunjeni" još nekim (Bogdanov N., 2004): ratno okruženje i sankcije Saveta bezbednosti; dezintegracija SFRJ na čijem je tržištu Srbija bila dominantni proizvođač poljoprivrednih proizvoda; opšta privredna recesija praćena monetarnim poremećajima i hiperinflacijom koja je umanjila kupovnu moć i standard domaćeg stanovništva; nastojanje države da socio-ekonomski teret krize prevali na poljoprivredu, održavanjem socijalnog mira niskim cenama hrane. Tranzicioni period i suštinska reforma privrednog ambijenta započeli su promenom političkog režima krajem 2000. godine. Najznačajniji elemanti reformskih procesa u agrarnom sektoru Srbije od 2000. godine do danas su svakako bili: liberalizacija tržišta, privatizacija prerađivačke industrije i početak formiranja novih institucionalnih formi na svim nivoima. Reprivatizacija zemljišta, suprotno drugim tranzicionim zemaljama, u Srbiji nije imala značajnije posledice na agrarnu strukturu obzirom na visoku zastupljenost privatnih gazdinstava u ukupnim poljoprivrednim resursima i pre početka tranzicije. Međutim, višegodišnje mešanje nadležnosti republičkih i saveznih institucija je umnogome usporilo značajnije izmene u funkcionisanju sektora, budući da je veliki deo nadležnosti u sektoru poljoprivrede prenet na Vladu Republike Srbije tek početkom 2003. godine. Strateška i programska opredeljenja reformskih vlada (tri promene na državnom vrhu od 2000.godine) menjala su se (samo delimično) usled objektivnih promena u ukupnom makroekonomskom okruženju. Otuda je do danas izosatlo kreiranje jasno definisanog razvojnog opredeljenja i mehanizama za njegovo ostvarivanje, pa su samim tim efikasnot i ukupni rezultati sektora ispod očekivanog i objektivno mogućeg nivoa. Generalno, u proteklih pet godina reforma agrarne politike Srbije odvijala se u pravcu sledećih izmena (Božić D., Bogdanov N. 2006): • Sredstva agrarnog budžeta su povećavana, dok je njihovo ućešće u ukupnom budžetu ostalo približno konstantno; • U mehanizmu implementacije načinjen je zaokret sa podrške dohotku na podsticanje investicija; • Osnovna sistemska promena nastupila je u načinu inplementacije državne podrške, koja je od 2004 godine namenjena samo registrovanim farmerima; • Izvršena je značajna diversifikacija mera podrške po uzoru na SAPARD sistem. Cilj ovog rada je da ukaže na osnovne indikatore stanja u agrarnom sektoru od 2000. godine i ključne promene koje su uticale na kreiranje ambijenta u kojem on posluje i razvija se. U radu će biti korišćeni zvanični statistički podaci Zavoda za statistiku Republike Srbije1. Budžetska podrška poljoprivredi Srbije koja je u ovom radu prezentirana zasnovana je na podacima Zakona o korišćenju sredstava agranog budžeta i (od 2002. godine) Zakona o budžetu, razdeo Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Iz analize su isključena sredstva za plate i druga socijalna davanja za zaposlene u službama Ministarstva (Bogdanov N., Božić D., Munćan P., 2006). Tokom analiziranog perioda deo nadležnosti u oblasti poljoprivrede bio je na nivou savezne države Srbija i Crna Gora i/ili drugih ministarstva u Vladi Republike Srbije, tako da se taj deo budžetskih izdvajanja za poljoprivredu nije mogao precizno razvrstati. Generalno, nastojalo se da se obezbedi što veća konzistentnost u grupisanju pojedinih oblika podrške i uporedivost tokom analiziranog perioda. 2. STANJE POLJOPRIVREDE I RURALNIH PODRUČJA SRBIJE 2.1. Makroekonomsko okruženje

1 Ovi podaci ne uključuju područje Kosova i Metohije, koje je od 1999. godine pod civilnom upravom UN-a.

Period od 2001. do 2006. godine u Srbiji karakteriše sprovođenje brojnih reformi u pravcu uspostavljanja makroekonomske stabilnosti i održivog i stabilnog privrednog razvoja. U ovom periodu izvršeno je (ili započeto) restruktuiranje velikih sistema, privatizacija preduzeća i pojačane aktivnostima na planu pridruživanju EU. Proizvodna aktivnost u tom periodu odvijala se uz reformu poreskog sistema, tržišta rada i socijalnog sektora. Kurs dinara je (izuzimajući 2005. godinu) bio stabilan, devizne reserve zemlje su permanentno rasle, u velikoj meri su izvršene deregulacija i liberalizacija cena i spoljnotrgivnskog poslovanja, i regulisani odnosi sa međunarodnim finansijskim institucijama. Ostvaren je značajan napredak u sprovođenju strukurnih reformi, posebno u oblasti privatizacije preduzeća i konsolidacije i privatizacije devastiranog bankarskog sektora. Sa druge strane, i pored pozitivnih promena makroekonomskog ambijenta u odnosu na prethodni period, indexi globalne i poslovne konkurentnosti Svetskog ekonomskog foruma rangiraju Srbiju 2006.godine na 87. odn 86. poziciju2. Tokom čitavog tranzicionog perioda, prisutna je tendencija pada broja zaposlenih i rasta broja nezaposlenih (Tabela 1). Razlog smanjenju zaposlenosti je činjenica da je u periodu od 2001.-2006. godine, restruktuirano oko 100 velikih privrednih sistema koji su sukcesivno sprovodili svoje socijalne programe i rasterećivali se tehnoloških i strukturnih viškova radne snage. Prema preliminarnim podacima, ostvarivanje visoke stope privrednog rasta, inflacija ispod projektovanog nivoa, povećanje izvoza i stranih direktnih investicija i budžetski suficit su najznačajniji makroekonomski razultati u 2006. godini. Stanje na tržištu roba i usluga u 2006. godini karakterisao je rast cena na malo (ispod projektovanog nivoa), pad inflatornih očekivanja i jačanje makroekonomske stabilnosti. Tokom protekle dve godine, značajno je poboljšana investiciona klima, što je dovelo do povećanog priliva stranih direktnih investicija (SDI). 2.2. Stanje poljoprivrede Prirodni uslovi. Zahvaljujući reljefu i klimatskim uslovima područja na kom se prostire, Srbija ima pogodne prirodne uslove za razvoj raznovrsne poljoprivredne proizvodnje. Srbija raspolaže sa 5.1 miliona hektara poljoprivredne površine (0,60 ha po stanovniku), od čega 4.2 miliona hektara čine obradive povrišne (0,50 ha po stanovniku). Odnos šumske i poljoprivredne povrišne (39:61%) je takođe povoljniji nego u mnogim evropskim zemljama. Međutim, dobar deo obradivog zemljišta je zakišeljen, kao razultat nekontrolisane upotrebe hemijskih sredstava, a u Vojvodini (poljoprivredno najrazvijenijem delu zemlje) i zaslanjen, što umanjuje prinose i povećava troškove proizvodnje. Procenjuje se da je na oko 1/3 obradivih površina neophodono preduzeti mere poboljšanja fizičko-hemijskih osobina zemljišta. Udeo registrovanih navodnjavanih u ukupnim obradivim površinama je među najnižim u Evropi (oko 1.5%), dok je oko 85% poljoprivrednog zemljišta ugroženo erozijom vetra i vode. Posedovna struktura. Poljoprivredu Srbije karakteriše nepovoljna posedovna struktura, posebno seljačkih gazdinstva koja su najbrojniji subjekti u poljoprivredi i dominantno opredeljuju njen ukupan razvoj. Približno 80% poljoprivrednog zemljišta je u privatnom vlasništvu. Preostalih 20% koriste preduzeća različite vlasničke strukture i veličine. Prema Popisu iz 2002. godine broj poljoprivrednih gazdinstava u Republici Srbiji iznosio je 778891 (Tabela 6). U posedovnoj strukturi gazdinstava u Republici Srbiji dominiraju sitna gazdinstva, budući da gazdinstva sa posedom manjim od 2 ha čine 46.26%, dok gazdinstva sa više od 10 ha čine svega 5.3% od ukupnog broja gazdinstva. Gazdinstva u Republici Srbiji, sa površinom do 2 ha poseduju 12% obradivih površina, dok gazdinstva sa posedom većim od 10 ha koriste oko 25% ukupnih korišćenih obradivih površina. Prosečna veličina gazdinstva u Srbiji u 2002. godini iznosi 3.68 ha sopstvenih poljoprivrednih površina. Ove vrednosti približno su iste kao i u Popisu iz 1991. godine. Pored male veličine poseda, zemljoradnička gazdinstva Srbije karakteriše i relativno veliki broj odvojenih delova i parcela (3-5 parcela, zavisno od područja). Zakonska regulativa vezana za zemljište nedovoljno je uređena, pa je i tržište zemljištem nerazvijeno i neefikasno. Poslednji dostupni podaci (Anketa o životnom standardu, 2006) ukazuju da se procesi

2 Prema novom metodološkom konceptu analize konkurentnosti Svetskog ekonomskog foruma.

polarizacije gazdinstva prema veličini, jačanja bimodalne posedovne strukture i smanjenja broja poljoprivrednih gazdinstava u Srbiji nastavljaju3. Kapaciteti prehrambene industrije u Srbiji struktuirani su prema sirovinskoj bazi, ali po obimu predimenzionirani. Kao takvi oni su nasleđeni iz prethodne države i makroekonomskog ambijenta u kome je Srbija bila značajan faktor prehrambene sigurnosti za tržište od 20 miliona stanovnika. To je ujedno razlog što je permanentno prisutan relativno nizak stepen iskorišćenosti kapaciteta prehrambene industrije. Iskorišćenost kapaciteta kreće se između 10% i 80%, pri čemu se najviše koriste kapaciteti za proizvodnju mineralne vode, uljare, mlinovi, kapaciteti za preradu voća i povrća, za proizvodnju konditorskih proizvoda, pivare, mlekare i šećerane, a najmanje u industriji za preradu stočne hrane i klanicama. Deo kapaciteta (posebno u sektorima kao što su klanična i mesna industrija, prerada mleka idr.) nije inoviran i tehničko-tehnološkim karakteristikama ne može da odgovori zahtevanim standardima. Ovi pogoni su regionalno/lokalnog značaja, cenovno i kvalitetom nekonkurentni i opstaju zahvaljujući privilegovanoj poziciji na lokalnom tržištu. Značaj agroprivrede za nacionalnu ekonomiju i socijalnu stabilnost u Srbiji je izuzetno velik. Tokom tranzicionog perioda došlo je do smanjenja udela primarne poljoprivredne proizvodnje u ostvarenom BDP u odnosu na 1990-te godine, tako da je on u 2005. godini iznosio 12.5% (Tabela 2). Učešće prehrambene industrije, proizvodnje pića i duvana u ostvarenom BDP tokom tranzicionog perioda iznosilo je prosečno 5.5% i takođe beleži trend permanentnog smanjenja. Međutim, i pored ovakvih promena agrarni sektor u Srbiji nije u periodu tranzicije izgubio na značaju, obzirom na značajan doprinos ostalim industrijskim sektorima zavisnim na sirovinama iz poljoprivrede (tekstil, koža i obuća,) i industriju inputa za poljoprivredu (hemijska, mašinska, građevinska) i prateće uslužne delatnosti. Učešće poljoprivrede u ukupnoj zaposlonosti (Tabela 2) značajno je veće u odnosu na druge zemlje u okruženju. Prema poslednjim zvaničnim podacima (anketa o radnoj snazi, oktobar 2005), čak 23.24% zaposlenih radi u poljoprivredi, što čini oko 17% aktivnog stanovništva. Osnovni razlog visoke zavisnosti od poljoprivrede svakako su smanjene mogućnosti zapošljavanja, pre svega mladih u ruralnim područjima i niska investiciona aktivnost. Troškovi hrane, pića i duvana zastupljeni su u ukupnim izdacima porodičnih budžeta u Srbiji sa preko 40% (Tabela 1). Udeo ovih troškova u ukupnim izdacima beleži permanentno smanjivanje od početka posmatranog perioda, ali su i dalje značajno visoki. Razlog visokom udelu troškova ishrane se može tražiti u nedovoljnoj konkurenciji i monopolskom položaju trgovinske mreže i domaćih proizvođača. Proizvodna struktura poljoprivrede. Poljoprivredna proizvodnja u Srbiji pod velikim je uticajem vremenskih prilika – pogotovo suše i nekontrolisanog dejstva voda. Relativno ekstenzivan način proizvodnje uslovio je pad fizičkog obima proizvodnje posebno u godinama nepovoljnih klimatskih uslova (posebno u 2000, 2002, 2003. i 2005. godini). U strukturi ostvarene vrednosti poljoprivredne priozvodnje oko 60% potiče iz biljne proizvodnje, a 40% iz stočarstva, bez izraženije tendencije promene tokom posmatranog perioda (Tabela 2). U proizvodnoj strukturi poljoprivrede dominantno mesto pripada žitima (kukuruz i pšenica). Površine pod žitima zauzimaju oko 60% obradivih površina, sa izraženom tendencijom smanjenja tokom poslednjih godina (Tabela 3). Smanjenje površina pod žitima posledica je smanjenog interesa seljaka za proizvodnju pšenice, koja je poslednjih godina bila izuzetno nekonkurentna drugim usevima. Vrednost proizvodnje žita i dalje je izuzetno visoka i čini oko 40% ukupne vrednosti poljoprivredne proizvodnje u Srbiji. Ujedno, kukuruz je najznačajniji izvozni proizvod srpske poljoprivrede.

3 Ovi podaci ne mogu se adekvatno interpretirati neujednačenosti metodologije primenjene prilikom Popisa i Ankete.

Površine zasejane industrijskim biljem beleže od 2000. godine permanentan rast. Njihovo učešće u obradivim površinama povećalo se u periodu 2000-05. godina sa 9.8% na približno 13%. Udeo proizvodnje industrijskog bilja u ukupnoj vrednosti poljoprivredne proizvodnje Srbije iznosi 8-9%. Otvaranje spoljnog tržišta, državni podsticaji proizvođačima tokom 2000-03. godine, izvozni podsticaji i privatizacija prerađivačkih kapaciteta, doprineli su brzoj revitalizaciji proizvodnje industrijskog bilja nakon krize 1990-tih. Više nego u drugim segmentima prehrambenog lanca u Srbiji, u ovom sektoru uspostavljeno je tržišno-proizvodno povezivanje na relaciji proizvođač-otkupljivač/prerađivač, što se takođe pozitivno odražava na rast površina i proizvodnje. Proizvodnja voća i povrća beleži poslednjih godina pozitivne tendencije, i formira oko 1/4 vrednosti poljoprivredne proizvodnje. U ovom sektoru učinjen je značajan napredak na planu unapređenja standarda u proizvodnji i preradi i jačanju proizvodnog povezivanja. Poslednjih godina, zahvaljujući povoljnim kreditnim uslovima za nabavku sistema za navodnjavanje i izgradnju plastenika, proizvodnja je značajno intenzivirana. Indeksi stočarske proizvodnje ukazuju na stabilizaciju i blago poboljšanje stanja u sektoru tokom tranzicinog perioda (Tabela 2). Razlog se može tražiti u velikim budžetskim podsticajima (premije za mleko, regresiranje priplodnih grla, krediti) sa jedne strane, i poboljšanje pristupa EU tržištu sa druge strane. Uvođenje sistema obeležavanja životinja i celokupnog sistema monitoringa proizvodnje i prerade mesa približili su Srbiju evropskim standardima, što je osnovni preduslov za povećanje izvoza. Na taj način su otklonjene samo osnovne institucionalne prepreke za izlazak na evropsko tržište. Naredni korak trebali bi da budu dalji napori na obnovi stočnog fonda, kako bi se u većoj meri iskoristila kvota za izvoz u EU (dosadašnja ikorištenost bila je oko 20%). Proizvodnja mleka je poslednjih godina stabilizovana na nivou pomirenja domaćih bilansnih potreba (Tabela 4). Cene poljoprivrednih proizvoda Cene poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda tokom 1990-tih godina formirane su u uslovima dinamičnog opšteg rasta cena, monetarnih poremećaja, čestih promena u institucionalnim rešenjima i merama njihove državne kontrole (Bogdanov N., 2004). Sistemski zakoni koji se odnose na regulaciju tržišta poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda (zakoni o cenama, spoljnotrgovinskoj razmeni, robnim rezervama, podsticajima proizvodnji i izvozu) tokom 1990-tih nisu u dovoljnoj meri uvažavali funkcionalne veze u agroindustrijskom kompleksu. Cene strateških poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda nisu regulisane sistemskim zakonima i dovoljno efikasnim mehanizmima, već uredbama i odlukama republičkih organa. Otuda je izostalo sinergetsko dejstvo mera agrarne politike vezanih za tržišnu regulaciju, što je zajedno sa neefikasnim i nedoslednim implementacionim mehanizmima tržišne podrške značajno umanjivalo proizvodno-ekonomske efekte sektora. Krajem 2000. godine započeta je revitalizacija politike cena i ranije definisanih mehanizama. Savezna Vlada je (do 2002. godine) imala nadležnosti u propisivanju zaštitnih cena, prelevmana, i izvoznih podsticaja, čime je najvažniji instrumentarijum regulisanja tržišta bio pod njenom kontrolom, a da su pri tom suprotstavljeni interesi republika (Srbije i Crne Gore) bili nepomirljivi4. Vlada Srbije opredelila se (tokom 2001-2003) za oblik orijentacionih cena (koje nisu bile precizno definisane) u otkupu žita za potrebe Republičke direkcije za robne rezerve, po kojoj su i žitomlinske organizacije vršile otkup. Dogovorene cene industrijskog bilja (2002. i 2003.) operacionalizovane su tako što su budžetski podsticaji proizvođačima (definisani po ha zasejane površine i ostvarenog referencijalnog prinosa) distribuirani preko prerađivača, na osnovu sklopljenih ugovora o proizvodnji i otkupu. Generalno, politika i sistem cena posle 2000. godine nisu značajnije unapređeni u odnosu na period tokom devedesetih (Tabela 5). Primenjivani mehanizmi bili su ad hoc rešenja, limitirana institucionalnom i administrativnom neuređenošću sektora, skromnim budžetskim sredstvima i (pre svega) odsustvom usaglašenog i dugoročnog programskog opredeljenja (Bogdanov N., 2005). Osim toga, izraženo

4 Propisivane zaštitne cene od strane Savezne vlade bilo je nemoguće sprovesti, obzirom na nedostatak sredstava za te namene u Saveznom budžetu. Tako je zaštitna cena pšenice 2001. godine kreirana na nivou iznad evropskih tržišnih cena, ali ispod nivoa proizvođačke cene za veliki broj gazdinstava u Srbiji, čak i ona sa produktivnošću većom od prosečne.

kolebanje cena tokom tranzicionog perioda, odsustvo stabilnih pariteta i trenda posledica je i nepovoljnog uticaja vremenskih uslova koji su izazivali ciklične tržišne poremećaje. 2.3. Ruralna područija Srbije Ruralna područja Srbije5 odlikuju se visokim stepenom izdiferenciranosti u pogledu prirodnih, infrastrukturnih i drugih uslova za poljoprivrednu proizvodnju i razvoj drugih privrednih aktivnosti, blizine tržišta i uslova za tržišni plasman proizvoda, kao i u pogledu veličine i morfologije naselja. Ova izdiferenciranost pokazuje se i na planu socijalnog razvoja, demografskih karakteristika, kulturoloških osobenosti itd. Svi navedeni faktori snažno se odražavaju na efikasnost privređivanja i kvalitet života u pojedinim ruralnim oblastima Srbije. Iako su regionalni aspekt poljoprivredne proizvodnje i heterogenost ruralnog prostora oduvek apostrofirani u strategijskim i planskim dokumentima koji se odnose na razvoj poljoprivrede, tek od 2005. godine učinjeni su značajniji pokušaji u pravcu institucionalizacije i uspostavljanja integralne državne politike u toj oblasti (Bogdanov N., Stojanović Ž., 2006). Ruralna područja6 zahvataju 85% teritorije Srbije, u njima živi 55% stanovništva i ostavruju više od 40% BDP Srbije. Gustina naseljenosti u ruralnim oblastima je 63 stanovnika/km2 i za 1/3 je manja od nacionalnog proseka. Broj stanovnika u ruralnim područjima je relativno stabilan, i u periodu 1991-2002 smanjen je za 2.5% više u odnosu na nacionalni prosek. Tokom 1990-tih došlo je do značajnih promena u odnosu na ranije trendove ruralnog stanovništva i radne snage u Srbiji (Bogdanov N., 2007): • Zaustavljeni su ili značajno usporeni migracioni tokovi na relaciji selo-grad koji su tokom druge polovine XX veka doveli do smanjenja ruralnog stanovništva i demografskog pražnjenja sela u pojedijim regionima; • Reverzibilne migracije, grad-selo, karakteristične za tranzicione zemlje, zabeležene su i u Srbiji. Ovi procesi u Srbiji se prvenstveno tumače dubokom ekonomskom krizom i zatvaranjem velikih industrijskih kompleksa, usled čega je porast ruralne populacije posebno zabeležen u suburbanim i ruralnim područjima u okolini većih privrednih centara. Porastu ruralne populacije doprinela je i činjenica da je veliki broj izbeglih i interno raseljenih lica sa prostora bivše Jugoslavije naseljen tokom 1990-tih upravo u ruralnim područjima7. Eksterne migracije, van zemlje, u Srbiji su bile karakteristične za visoko i najviše obrazovanu radnu snagu i nisu posebno pogodile ruralna područja kao u nekim susednim zemljama. Privredna struktura ruralnih područja Srbije visoko je zavisna od primarnog sektora i još uvek zasnovana na iscrpljivanju prirodnih resursa. U Srbiji dominira tradicionalna, monofunkcionalna poljoprivreda, koja zemlju svrstava u red »najagrarnijih« zemalja Evrope. Visok udeo poljoprivrede, prehrambene industrije, rudarstva i energetike, i nizak udeo tercijarnog sektora u ostvarenom BDP, osnovne su odlike privredne strukture ruralnih područja Srbije. Dostignuti nivo diversifikacije po svojim performansama je sličan zemljama u okruženju (Davis J.R., Bezemer D. 2004) i limitiran gotovo identičnim faktorima: • nepovoljnim položajem agrarnog sektora i ruralnih područja u razvojnim politikama i opredelenjima, • niskom akumulacionom sposobnosti ruralnih domaćinstava, • nepovoljnim tržištem kapitala i nesigurnim investicionim ambijentom, • ograničenim tržištem za plasman proizvoda i usluga ruralnih područja,

5 Statistička definicija ruralnih naselja danas praktično ne postoji: podela na urbana i ostala naselja u Srbiji je u Popisima od 1981. do 2002. godine bazira na opštinskim odlukama kojima same opštine dodeljuju status grada nekom naselju. Dovoljno je bilo da naselje ima urađen generalni urbanistički plan da bi odlukom skupštine opštine na čijoj se teritoriji nalazi, ono moglo biti proglašeno gradskim naseljem. Sva naselja koja nisu proglašena gradskim svrstavaju se u ostala, što se po automatizmu smatra ruralnim. 6 Ruralna područja definisana prema OECD definiciji ruralnosti. 7 Od ukupnog broja lica koja su promenila mesto boravka ili doseljena u Srbiju, 380 hiljada ili čak 44% migriralo je u okviru ruralnih područja.

• nedovoljno edukovanim ljudskim potencijalom i niskim nivoom privatnog preduzetništva idr. Ostavreni BDP po stanovniku u ruralnim područjima Srbije je za ¼ niži od nacionalnog proseka i ukazuje na značajno zaostajanje u razvoju. Razlike u produktivnosti rada i privrednoj strukturi jednako su očigledne između ruralnih i urbanih područja, kao i među pojedinim regionima odnosno tipovima ruralnih područja. 2.4. Trgovina poljoprivredno-prehrambenim proizvodima Spoljnotrgovinska razmena poljoprivredno-prehrambenih proizvoda Srbije u periodu koji je prethodio tranzicionim reformama odvijala se u uslovima poremećene makroekonomske stabilnosti usled: secesije zemlje i raspada tržišta, pada proizvodnje u svim sektorima poljoprivrede, gubitka povlašćenog statusa na izvoznim tržištima (status najpovlašćenije nacije – STO, preferencijalni status u EU i prestanak važenja brojnih bilateralnih i multilateralnih sporazuma), (pre)brze liberalizacija itd. Tokom predtranzicionog perioda spoljnotrgovinska razmena poljoprivredno-prehrambenog sektora Srbije prosečno je ostvarivala vrednost izvoza od približno 400 miliona USD (što je činilo oko 25% izvoza privrede), i uvoz od oko 460 miliona USD (oko 10% ukupnog uvoza privrede). Ovi rezultati ukazuju na deficit od 60 miliona USD, i stopu pokrivenosti uvoza izvozom u iznosu od 85-90%. Tokom tranzicionog perioda bilans spoljnotgovinske razmene agoindustrijskog sektora Srbije se permanentno popravljao (Tabela 7). Zahvaljujući dinamičnijim stopama rasta izvoza u odnosu na rast uvoza, negativni saldo razmene se smanjivao da bi 2005. godine po prvi put bio ostvaren suficit. U 2005. godini, izvoz proizvoda poljoprivredno-prehrambenog sektora dostigao je udeo u ukupnom robnom izvozu od 21%. Posebno značajan kvalitet ostvarenih rezultata u trgovini poljoprivrede tokom 2005. godine, predstavlja ostvareni suficit u razmeni sa EU. Posmatrano u periodu 2000-2005 godine, prosečna jedinična vrednost izvoza8 poljoprivrede i prehrambene industrije Srbije bila je 0.48 USD/kg, dok je u uvozu ostvarena jedinična vrednost bila 0.78 USD/kg. Preliminarne procene, na osnovu ostvarenog obima proizvodnje i ukupnog plasmana robe na domaćem i stranom tržištu, ukazuju da poljoprivreda sa prehrambenom industrijom skoro četvrtinu svog BDP-a realizuje od izvoza (Stanković V., Jeftić S. 2006). Republika Srbija tradicionalno najviše vrednosti robne razmene ostvaruje sa zemljama Evropske Unije i zemljama JIE (Tabela 9 i 10). Tržište EU predstavlja najznačajnijeg trgovinskog partnera Srbije po pitanju izvoza poljoprivrednih proizvoda. Najveći izvoz ostvaren je u 2005. godini (54.4%) od ukupno ostvarenog izvoza te godine. Po pitanju uvoza poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, EU takođe predstavlja glavnog trgovinskog partnera Srbije. Prosečna jedinična vrednost izvoza na tržište EU u 2005. godini bila je 0,35 €/kg, a u uvozu 1,01 €/kg. Navedene cifre ukazuju da se na tržište EU uglavnom izvoze proizvodi niže faze prerade, koji su cenovno konkurentni, a uvoze se pretežno proizvodi više faze prerade. Pored tržišta EU, od posebnog su značaja tržišta regiona zone slobodne trgovine JIE (Hrvatska, Makedonija, BiH, Rumunija, Bugarska, Albanija i Moldavija), sa kojima postoje Sporazumi o slobodnoj trgovini, u okviru Pakta za stabilnost zamalja jugoistočne Evrope. Udeo zemalja JIE u izvozu poljoprivredno – prehrambenih proizvoda, Srbije ima tendenciju smanjenja u odnosu na početak devedesetih godina i kreće se na nivou od oko 45% za period 2000-05. godina. Istovremeno, u uvozu agrarnih proizvoda Srbije, posmatrano po zemljama porekla, zemlje JIE imaju nešto ujednačeniji udeo sa prosekom koji iznosi oko 20%. Posmatrano po grupama proizvoda (Tabela 8 i 9), najzastupljeniji u strukturi ukupnog robnog izvoza su voće i povrće (u proseku oko 5% ukupnog robnog izvoza Srbije), žita (preko 4%), šećer i proizvodi od

8 Za procenu cenovnih i kvalitativnih aspekata spoljnotrgovinske razmene agrarnog sektora uobičajeni indikator je jedinična vrednost proizvoda. Jedinična vrednost proizvoda je vrednosti izvoza, odn. uvoza, iskazana u odnosu na određenu jedinici mere (naješće kg). Veća jedinična vrednost izvoza praktično ukazuje da je reč o zemlji koja ima kvalitetnije proizvode, veće dodatne vrednosti.

šećera (oko 2.5%), jestivo ulje idr. Pozitivne tendencije i povećanje učešća zabeleženi su od 2005. godine i u izvozu mesa i mesnih prerađevina (1.2% ukupnog robnog izvoza), za šta razloge treba tražiti u činjenici da je pet klanica iz Srbije konačno dobilo izvoznu dozvolu za plasman svojih proizvoda na tržište EU. Na uvoznoj strani dominantno mesto tradicionalno pripada „nekonkuretnim proizvodima”: sirova kafa, cigarete i cigare, banane, citrusi, a zatim slede čokolada, uljane pogače od soje i ostaci, žvakaće gume, biskviti, tost i peciva, ostali prehrambeni proizvodi, riba smrznuta. 2.5. Agrarna politika Globalni okvir. Agrarna politka Srbije je početkom 2000–tih bila usmerena na rešavanje urgentnih problema agrara i saniranje zatečenog stanja u sektoru. Osnovni pravac njenog delovanja bila je podrška zemljoradničkim gazdinstvima podsticajima za izmenu proizvodne strukture. Otvaranje spoljnog tržišta i autonomni trgovinski preferencijali EU (sadržani u Rezoluciji 2007/2000EC i dopunjeni regulativom 2563/2000 EC) zajedno sa privatizacijom industrijskih preduzeća (pre svega šećerana i uljara) uticali su na porast mogućnosti izvoza. Ovakvom strukturom podsticaja uticalo se na izmenu proizvodne strukture i obezbeđenje sirovina za prehrambene proizvode, jer finansijski iscrpljeni proizvođači nisu bili u stanju da sopstvenim sredstvima finansiraju proizvodnju9. U ovom periodu (2000-2003) menjana su i sistemska rešenja vezana za nadležnost institucija i pojačan sistem kontrole u oblastima u kojima je siva ekonomija bila najviše izražena. Relativno skromna budžetska izdvajanja za poljoprivredu nisu ostavila prostora za radikalnije promene u mehanizmima podrške agraru. Od 2004. godine u agrarnoj politici Srbije načinjen je snažan zaokret u strateškim opredeljenjima i implementacionim mehanizmima u odnosu na prethodni period. Reformisana agrarna politika usmerena je na rast konkuretnosti porodičnih komercijalnih gazdinstava. U implementacionim mehanizmima načinjen je zaokret od politike podsticaja dohotku na podsticanje investicija. Strategiju razvoja poljoprivrede je 2005. godine usvojila Vlada Republike Srbije. U Strategiji su definisani su opšti strateški ciljevi: • Izgraditi održiv i efikasan poljoprivredni sektor koji može da se takmiči na svetskom tržištu, doprinoseći porastu nacionalnog dohotka. • Obezbediti hranu koja zadovoljava potrebe potrošača u pogledu kvaliteta i bezbednosti. • Održati podršku životnom standardu za ljude koji zavise od poljoprivrede, a nisu u stanju da svojim razvojem prate ekonomske reforme. • Osigurati podršku održivom razvoju sela. • Sačuvati životnu sredinu od uticaja efekata poljoprivredne proizvodnje. • Pripremiti poljoprivredu Srbije za integracije u EU. • Pripremiti politiku domace podrške i trgovine u poljoprivredi za pravila STO. Agrarni budžet i njegova struktura - Budžetska podrška poljoprivredi u periodu 2000-06. godina je nominalno povećavana, dok je njeno učešće u ukupnom budžetu Srbije samo u 2004. godini bilo veće od istog u početnoj godini analize (Tabela 10 i 11). Realno, povećanje nije bilo dinamično u meri kako Grafikon 1. pokazuje. Naime, proces institucionalnog prilagođavanja i prenošenja nadležnosti između saveznog i republičkog, kao i unutar republičkih ministarstava je tekao sukcesivno tokom celog posmatarnog perioda, pa su tako povećavana i sredstva Agrarnog budžeta. Među najznačajnije mere podrške poljoprivredi mereno udelom u strukturi Agrarnog budžeta, spadaju:

9 Ovakav pristup pokazao se opravdanim jer je uz druge sistemske i institucionalne promene doprineo rastu vrednosti izvoza poljoprivrednog i prehrambenog sektora sa 321 milion eura u 2000 na 597 miliona eura u 2003 godini, odnosno za preko 85%.

0

50

100

150

200

250

300

350

2000 2001 2002 2003 2004 2005

mil euro

0

1

2

3

4

5

6

7

% od ukupnog budžeta

Budžetski troškovi za poljoprivredu % ukupnih budžetskih troškova

Grafikon 1. Agrarni budžet Srbije Izvor: Bogdanov N., Božić D., Munćan P. (2006) • Premije za proizvodnju mleka U pojedinim godinama (2000, 2001.) gotovo jedna polovina ukupnog agrarnog budžeta korišćena je za podršku proizvođačima mleka. Državna podrška proizvodnji, uz visoku uvoznu zaštitu, stabilizovala je domaću proizvodnju i uslovila pojavu skromnih tržišnih viškova poslednjih godina. • Premije za biljnu proizvodnju su od 2000. godine isplaćivane za različite useve. Premije su početkom posmatranog perioda ispalaćivane samo za šećernu repu i duvan, dok su u 2003. godini po prvi put uvedene i premije za proizvodnju suncokreta i soje. U odnosu na predtranzicioni period od 2003. godine značajno su povećana plaćanja prozvođačima u vidu premija, sa ciljem da se intenziviranjem proizvodnje industrijskog bilja obezbedi sisrovinska osnova prehrambenoj industriji. Tokom 2005 i 2006. godine isplaćivane su i premije za hmelj i seme uljane tikve, uskladištene količine pšenice, a u 2005. godini i za proizvodnju pšenice, dok je ukinuta premija za šećernu repu. • Kreditna podrška Od 2004. godine Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede učestvuje u kreditiranju zemljoradnika. Ukupna suma namenjena za subvencionisanje kredita iznosila je u 2004. godini 51.3 miliona eura, odn. 17.5% Agrarnog budžeta10. • Izvozni podsticaji. Od 2003. godine u Agrarnom budžetu Republike Srbije predviđena su i sredstva za podsticanje izvoza poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda. U prethodnom periodu sredstva za ove namene su se obezbeđivala u okviru saveznog budžeta. Izvozne subvencije u poređenju sa onim koje daju zemlju u okruženju, a posebno zemlje članice EU su izuzetno skromne. U 2005. godini izdvojeno je 7.4 miliona eura za izvozne podsticaje i još oko 2.4 miliona eura za poboljšanje izvoza, kontrole kvaliteta i marketinga11. • Ruralni razvoj. Sredstva namenjena revitalizaciji sela su u godinama s početka konstituisanja agrarnog budžeta (1996. i 1997) činila čak 10% u njegovoj strukturi, nakon čega su se smanjivala, a posle 2000. godine potpuno su ukinuta. Od 2004. godine ponovo se izdvajaju sredstva usmerena na ruralni razvoj, a u 2005. njihov obim je povećan na oko 9.1 milion eura. U 2004. i 2005. godini MPŠV je obezbedilo podsticajna sredstva za sledeće projekte ruralnog razvoja: rekonstrukciju i širenje lokalnih puteva i druge infrastrukturne zahvate; podršku diverzifikaciji ruralne ekonomije kroz promociju seoskog, eko turizma, tradicionalnih zanata i prerade; podršku za realizaciju investicija za

10 Za kratkoročne kredite bilo je namenjeno 24.1 milion eura, a za za srednjoročne kredite 27.2 miliona eura. 11 Izvozni podsticaji u 2005. godini se odnose na sledeće proizvode: juneće meso (iznos podsticaja na izvoznu cenu 20%), goveđe i svinjsko meso i mesne prerađevine (iznos podsticaja na izvoznu cenu 10%), mleko i mlečne prerađevine, osim sladoleda (iznos podsticaja na izvoznu cenu 20%), sveže, konzervisano i sušeno povrće i voće (iznos podsticaja na izvoznu cenu 7 %), osim šljive i višnje (10%), ulje (prećišćeno, neprećišćeno, sirovo, razne vrste (iznos podsticaja na izvoznu cenu 10 %), džemovi, pekmez, sokovi od voća ili povrća (iznos podsticaja na izvoznu cenu 10 %), vino, vermut i ostala alkoholna pića (iznos podsticaja na izvoznu cenu 10 %) i proizvodi koji se koriste za ishranu životinja -krmne smeše i sl. (iznos podsticaja na izvoznu cenu 5%).

mlade farmere (nabavka sistema za navodnjavanje, stoke, plastenika, mešaona, mehanizacije, silosa, pakerica itd)12. Spoljnotrgovinska zaštita. Reforma spoljnotrgovinske regulative u Srbiji je započela 2000. godine izmenama Zakona o spoljnotrgovinskom poslovanju i Zakona o deviznom poslovanju. Tokom 2001. godine u saradnji sa MMF i SB učinjeni su dalji koraci u pravcu liberalizacije spoljne trgovine - ukinuta su kvantitativna ograničenja za većinu proizvoda, smanjen broj proizvoda na režimu izvoznih kvota i usvojen Zakon o carinskoj tarifi13. Ovim Zakonom i drugim zakonodavnim rešenjima14 uvažen je osnovni princip STO-a da carina bude osnovni instrument uvozne zaštite. Prosečna carinska stopa u poljoprivredi je smanjena je za četvrtinu (sa 22,6% na 16, 8%). I pored toga poljoprivredni proizvodi ostali visoko zastupljeni u grupi proizvoda sa maksimalnom carinskom zaštitom (od ukupno 655 proizvoda sa maksimalnom carinskom stopom od 30%, poljoprivredni proizvodi činili su trećinu). Maksimalna carinska stopa predviđena je za strateške poljoprivredne proizvode koji imaju posledično dejstvo na druge delove lanca proizvodnje hrane i čija bi liberalnija opcija uvoza imala snažne ekonomske i socijalne implikacije. Kod određivanja carinskih stopa za poljoprivredne i agroindustrijske proizvode, generalno je poštovan princip po kojem se nižim stopama (1%, 5% i 10%) carine proizvodi (i oprema) koji se ne proizvode u zemlji, ili se proizvode u nedovoljnoj meri (priplodna grla stoke, aditivi, kakao, agrumi, voćni koncentrati agruma itd.). Više stope (10% i 20%) predviđene su za proizvode koji mogu biti upotrebljeni i kao repromaterijal a ne proizvode se u dovoljnoj meri u zemlji, kao i za proizvode široke potrošnje čiji uvoz ranije najčešće nije bio kvantitativno ograničen. 3. PROBLEMI I IZAZOVI POLJOPRIVREDNO PREHRAMBENOG SEKTORA SRBIJE NA PUTU KA EU Pravni osnov saradnje Srbije sa EU sadržan je u brojnim multilateralnim i regionalnim sporazumima (Pakt o stabilnosti zemalja Jugoistočne Evrope i Memorandum o trgovinskoj liberalizaciji i olakšanju trgovine), kao i u setu sporazuma koji ima Srbija kao potencijalni kandidat za članstvo u EU. Preferencijalni status (koji Srbija ima od 2000.godine), i veličina izvoznih kvota za EU tržište, su instrumenti kojim su u ovom momentu (pre potpisivanja Sporazuma o stabilizaciji i asocijaciji) definisani uslovi spoljnotrgovinske razmene. Naredna faza, delimično recipročne liberalizacije tržišta nastaće po potpisivanju Sporazuma (očekuje se do kraja 2007). Osim, evropskih integracija, Srbiji predstoje i pregovori o uključivanju u STO (2002. godine podnet je formalni zahtev za prijem u članstvo). Potencijal koji ima poljoprivreda Srbije, zahteva brži razvoj, restrukturiranje i modernizaciju u cilju porasta konkurentnosti na domaćem i međunarodnom tržištu. Ukupna vrednost poljoprivredne proizvodnje i robni tokovi poljoprivredno-prehrambenog sektora, sagledani prema ostvarenoj strukturi i dinamici tokom tranzicionog perioda, i pored evidentno dobrih rezultata još uvek nisu dovoljno stabilni. Najvažnije obaveze koje predstoje u narednim reformskim procesima su: 1. Harmonizacije zakonodavstva i standarda o bezbednosti hrane sa EU. Ova obaveza odnosi se na

kompletiranje seta zakona i podzakonskih akata vezanih za veterinarske, sanitarne i fito-sanitarne standarde i procedure15. Srbija je po oceni EC u tom smisilu načinila napredak, ali je nastupio

12 Ciljna grupa poljoprivrednika za podršku ruralnom razvoju su poljoprivrednici mlađi od 40 godina u regionima sa povoljnim uslovima za razvoj konkurentne i intezivne poljoprivredne proizvodnje i poljoprivrednici mlađi od 55 godina starosti u područjima sa manje povoljnim uslovima za razvoj poljoprivredne proizvodnje U 2006 značajna novina u implemetntaciji agrarne politike je diversifikacija gazdinstava na komercijalna i nekomercijala. Nekomercijalana gazdinstva nemaju prava na druge vidove budžetske podrške osim podrške dohotku u iznosu od oko 500 eura po članu gazdinstva starijem od 55 godina, koji najmanje 10 godina plaća socijalno osiguranje u poljoprivredi. 13 Sl. list SRJ, br. 23/2001. i izmene: Sl. list SRJ, brojevi: 25/2001; 49/2002; 67/2002; 14 Izmene Zakona o spoljnotrgovinskom poslovanju i Carinskog zakona 15 Ministarstvo poljoprivrede je od 2005. godine pomagalo srpskim preduzećima, pre svega onim koja posluju na EU tržištu, da svoje proizvodne sisteme osposbe za implementaciju HACCP sistema. Struktura korisnika

zastoj u proteklih godinu dana usled poličke krize i višemesečnog kašnjenja u formiranju vlade u prvoj polovini 2007. godine. Usvojeni zakoni i standardi u mnogim obalstima još uvek nemaju adekvatan sistem implementacije i ne operacionalzuju se.

2. Restruktuiranje privrednog ambijenta, što podrazumeva: • Razvoj finansijskog tržišta - Neophodno je intenziviranje aktivnosti na planu iznalaženja adekvatnih modela finansiranja računajući i nebankarske institucije, lizing i sl.; • Intenziviranje podsticaja za privlačenje investicija i rešavanja problema nezaposlenih u nerazvijenim područjima • Unapređenje tehničke i organizacione pomoći razvoju proizvođačkih asocijacija i udruživanju, • Unapređenje i diversifikacija prerade poljoprivrednih proizvoda i razvoj

3. Definisanje razvojnog koncepta poljoprivrede i ruralnih područija sa svim pratećim elementima i mehanizmima za njegovu realizaciju (ciljevi, mere i instrumenti, sredstva za realizaciju); Ova obaveza nametnuta je i kao preduslov korušćenja IPARD sredstava i podrazumeva: • Kreiranje adekvatne informacione osnove za validnu, naučnu i stručnu, interpretaciju stanja u poljoprivredi i ruralnim područjima. • Izgradnja institucionalnih i administrativnih mehanizama za kreiranje i sprovođenje strategija i programa razvoja od nacionalnog do lokalnog nivoa. • Osnaživanje horizonatalne i vertikalne povezanosti između svih učesnika i jačanje njihovih postojećih veza i saradnje (saradnja među ministarstvima, sa regionalno-lokalnim institucijama, jačanje prehrambenog lanca i tržišnog povezivanja, osnaživanje sistema transfera znanja i usluga u ruralnim sredinama)

REFERENCE 1. Bogdanov N. (2004): „Poljoprivreda u međunarodnim integracijama i položaj Srbije“, DAES,

Beograd ISBN 86-84435-02-8;

2. Bogdanov N. (2004): „Politika ruralnog razvoja u konceptu postproduktivizma“, po-glavlje u Institucionalne reforme i tranzicija agroprivede u Republici Srbiji, Ekonom-ski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, str.27-41, ISBN 86-403-0669-9;

3. Bogdanov N. (2005): „Ekonomska politika i neophodne institucionalne reforme agrarnog sektora Srbije“, zbornik radova sa simpozijuma Ekonomska politika u 2006, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, str. 261-272;

4. Bogdanov N., Božić D. (2005): “Promene u posedovnoj i socio-ekonomskoj struk-turi zemljoradničkih gazdinstva Srbije“, poglavlje u Porodična gazdinstva Srbije u promenama, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, str. 91-108, ISBN 86-84435-06-0;

5. Bogdanov N., Božić D., Munćan P. (2006): „Agricultural and rural policy of Ser-bia – institutional framework and implementation“, Journal of Central European Agriculture Vol 7 (2006) No 3, Topusko, Croatia;

6. Bogdanov N., Stojanović Ž. (2006): „Metodologija utvrđivanja ruralnosti i iden-tifikacija ruralne Srbije“ poglavlje u Poljoprivreda i ruralni razvoj Srbije u tran-zicionom periodu, DAES i Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beo-grad, str. 47-70 ISBN 86-86087-02-7, ISBN 978-86-86087-02-7;

7. Bogdanov N. (2007): «Small Rural Households in Serbia and Rural Non-Farm Economy”, Beograd: UNDP Serbia, ISBN 978-86-7728-046-8

budžetskih podsticaja za ove namene ukazuje da su među njima zastupljeni predstavnici sledećih prehrambenih grana: proizvodnja pića 18%, hladnjače 16%, mlinsko-pekarska industrija 15%, konditorska 15%, mlekare 15%, industrija mesa 10%, itd. Procenjuje se da je krajem 2006. godine bilo oko 650 preduzeća koja su sertifikovala integrisani HACCP/ISO 9001 standard.

8. Božić D., Bogdanov N. (2006): „Agrarna politika Srbije u periodu tranzicije“, poglavlje u Poljoprivreda i ruralni razvoj Srbije u tranzicionom periodu, DAES i Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, str. 17-34, ISBN 86-86087-02-7, ISBN 978-86-86087-02-7

9. Božić Dragica, Marković, D., Munćan, P. (2003): „Agrarni budžet u funkciji razvo-ja poljoprivrede Srbije“, u zborniku radova Poljoprivreda i ruralni razvoj u evrop-skim integracijama, Simpozijum agroekonomista povodom 40 godina agroeko-nomskog odseka, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd;

10. Davidova S., Bluckwell A. (2000): “Transformation of CEEC Agriculture and Integration with the EU: Progress and Issues” in Tangermann S. and Banse eds. Central and Eastern European Agriculture in an Expanding European Union, New York and Oxford: CABI Internatioal;

11. Jevtić S., Stanković V. (2006): “Izvozno orijentisan rast i razvoj poljoprivrede Srbije”, Tržište novac kapital, br. 2, Beograd, UDK 338.43(497.11)

12. Swinnen J. (2003): Between Transition, WTO, and EU Accession: Agriculture and Agricultural Policies in Formerly Centrally Planned Countries, International Conference Agricultural policy reform and the WTO: where are we heading? Capri, Italy;

13. Volk T. (2004): Uticaj agrarne politike na razvoj poljoprivrede Slovenije u periodu tranzicije i uključenja u Evropsku Uniju, Društvo agrarnih ekonomista Slovenije i Društvo agrarnih ekonomista Srbije, Ljubljana, Beograd; ISBN 961-91094-1-4

Annex Table 1. Macroeconomic indicators Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Population '000 7747 7727 7504 7481 7463 Economic growth (change in GDP – previous year =100% )1 % 4.5 4.8 4.2 2.5 8.4 6.2 5.7Unemployment rate-total % 12.09 12.23 13.28 14.63 18.50 20.8 20.9Inflation 3 % 112.9 20.5 4.4 6.1 11.0 14.5 5.9Share of food. beverages and tobacco in total household's expenditures % 54.0 58.4 48.7 47.7 45.0 41.7 42.1

1- GDP at market prices 2002. Source: National Bank of Serbia 2- Source: Survey on Labor force. There are two official definitions of employment/unemployment in

Serbia - according to the internationally comparable Survey on Labour Force and according to the records of NES. The difference stems from the definition of the status of an individual on the labour market upon which the definitions rest. As a rule. the unemployment rate under the NES records is twice as much as the statistical as it the registry of the unemployed of the NES also incorporates those who are not actively searching for job. but are interested in receiving related benefits. On the other hand. the rate of unemployment according to the Survey does not provide a clear picture of hidden unemployment. not of the individuals who work within the black economy. The LFS prior to 2004 was of extremely poor quality. and this can explain the sharp jump in LFS unemployment between 2003 and 2004. where NES data stayed constant. Anyhow. the methodology of LFS since 2004 becomes comparable with internationally standards (recommendations of International Labour Organization – ILO and EUROSTAT).

3- Consumer price index (CPI) excluding food and administrative controlled prices; Source: National Bank of Serbia

Table 2. Agricultural output Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Share of agriculture: - in GDP % 13.74 15.36 14.22 12.92 14.07 12.52 - in employment1 % 23.91 23.24Change in volume of GAO2

- Total % 87 119 97 92.8 119.8 94.7 - Crops % 73 150 96 83.2 144.3 94.3 - Livestock % 95 99 102 98.1 99.8 101.1 Share of crop and livestock output in total GAO2 - Crops % 54.11 66.21 63.37 59.84 60.60 57.26 - Livestock % 45.89 33.79 36.63 40.16 39.40 42.741 Source: Survey on Labor force. Statistical Office of the Republic of Serbia 2 Data on GAO does not exist. For indices calculation the data taken from regular agricultural statistical surveys referring to crop volume and livestock production as well as agricultural producers average prices data at the level of Republic of Serbia is needed. A list of products includes all economic important agricultural products Table 3. Crops: Area and production Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 20061

Area: Total agricultural area '000 ha 5109 5112 5107 5115 5113 5112 of which: - Arable land '000 ha 3672 3355 3351 3345 3344 3330 3318 - Permanent crops (orchards + vineyards) '000 ha 316 313 314 313 310 303 - Grassland (meadows + pastures) '000 ha 1.388 1.400 1.394 1.402 1.401 1.418Utilised agricultural area: Total grain '000 ha 2047.7 2120.0 2102.0 1997.0 2020 1972 of which: - Wheat '000 ha 651.1 692.0 694.0 612.0 636 564.0 543 - Corn/Maize '000 ha 1203.0 1221.0 1202.0 1204.0 1203.0 1223.0 1172Oilseeds (sunflower + soya been) '000 ha 294.3 254.4 253.3 334.0 307.7 331.7 343.4Sugarbeet '000 ha 44.7 43.3 52.1 65.0 60.4 64.3 71.6Potatoes '000 ha 93.8 93.6 91.1 88.0 89.1 85.0 84.4Grapes '000 ha 70.6 69.0 68.6 67.0 66.0 64.3Fruit (without strawberries and raspberries) '000 ha 245 244 245 246 244 239Vegetables (total) '000 ha 140.1 138.6 138.6 139.6 140.8 140.8Other: - Tobacco raw '000 ha 9.7 11.7 11.8 8.6 7.9 7.2 - Strawberries '000 ha 8.64 8.29 8.88 9.12 8.57 8.35 - Raspberries '000 ha 13.519 14.75 15.293 16.36 16 15.413 Production: Total grain '000 t 5255.8 9027.5 8329.2 5477.3 9925.7 5255.8 of which: - Wheat '000 t 1924.0 2530.0 2240.0 1365.0 2758 2007.0 1875.3 - Corn/Maize '000 t 2938.0 5910.0 5586.0 3817.0 6569.0 7038.4 5980.1Oilseeds '000 t 399.1 530.5 530.3 583.6 759.9 728.7 815.0Sugarbeet '000 t 1070.0 1806.0 2098.0 1738.0 2814 3085.5 3200.1Potatoes '000 t 620.9 1015.0 917.6 679.0 975 963.2 911.1Wine grapes '000 t 327.0 381.0 395.0 450.0 424.5 240.6 227.1Fruit (total) '000 t 1178.4 1170.9 987.4 1679.0 1527.5 1085.1Vegetables (total) '000 t Other: - Tobacco raw '000 t 11.067 16.59 17.99 11.5 12.47 11 - Strawberries '000 t 25 35 35 30 34 32- Raspberries '000 t 56 78 94 79 92 841Estimated data for 2006 Source: Statistical Office of the Republic of Serbia Table 4. Livestock and livestock products: Herd size and production Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Herd size: Cattle '000 heads 1246 1162 1128 1112 1102 1079 1096

of which: - Cows '000 heads 817 787 752 740 742 721 710Pigs '000 heads 4066 3615 3587 3634 3349 3165 3212Sheep/Goats '000 heads 1794 .669 1612 1685 1741 1728 1748Production: Beef & Veal (carcass weight3) '000 t 104 93 97 95 93 90 Pig meat (cw) '000 t 283 254 277 258 242 253 Sheep meat (cw) '000 t 19 17 15 18 20 21 Poultry meat '000 t 67 62 66 59 65 67 Eggs mill. pieces 1374 1357 1335 1421 1536 1476 Milk mill. l 1585 1594 1596 1590 1593 1616 3 Gross indigenous meat production in carcass weight Source: Statistical Office of the Republic of Serbia Table 5. Agricultural prices Units 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Wheat EUR/t 124.68 112.81 125.74 95.45 91.25 Corn/Maize EUR/t 146.55 91.47 104.71 122.99 78.49 Oilseeds (sunflower) EUR/t 200.40 197.38 184.23 156.53 179.46 Sugarbeet EUR/t 30.12 28.90 26.87 25.91 25.15 Potatoes EUR/t 156.99 106.41 229.68 107.85 85.18 Wine grapes EUR/t 846.0 572.6 459.1 510.4 582.4 Tobacco raw EUR/t 1157.44 1192.81 876.73 973.54 1077.28 Apples EUR/t 340.89 455.20 302.76 284.02 296.35 Pears EUR/t 347.96 422.68 370.62 493.18 303.89 Peaches EUR/t 197.37 238.27 162.43 143.99 156.62 Beef (live weight) EUR/t 1118.8 1266.2 1001.3 962.4 1107.4 Pig meat (live weight) EUR/t 1244.3 1167.2 836.1 1018.9 1090.0 Sheep meat (live weight) EUR/t 1936.3 2022.1 1835.1 1728.8 1809.0 Poultry meat (live weight) EUR/t 1161.95 1071.58 1643.84 889.82 Eggs EUR/000p 62.9 63.7 54.3 62.3 64.9 Milk (raw cows milk) EUR/000 lit 184.2 174.2 166.6 173.4 172.7 Source: Statistical Office of the Republic of Serbia. unpublished data Table 6. Farm structure Units 1991 2002 Agricultural holdings - Total No 997235 778891Up to 2 ha No 453018 360317Above 2 ha to 5 ha No 319066 244064Above 5 ha to 10 ha No 179654 131438Above 10 ha to 20 ha No 40960 36772Above 20 ha No 4537 6300 Agricultural area - Total 'ha 3459847 2869000Up to 2 ha 'ha 413349 347252Above 2 ha to 5 ha 'ha 1089029 854366Above 5 ha to 10 ha 'ha 1290257 957719Above 10 ha to 20 ha 'ha 540534 503358Above 20 ha 'ha 126678 206305 Average size ha/farm 3.47 3.68Source: Statistical Office of the Republic of Serbia. The Census of population. households and flats. 1991. 2002 Table 7. Agro-food trade Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Agro-food trade Agro-food exports Mill. EUR 320.61 345.08 519.93 596.13 587.00 745.18Agro-food imports Mill. EUR 315.48 581.70 632.55 640.41 614.58 620.08Agro-food trade balance Mill. EUR 5.13 -236.62 -112.62 -44.28 -27.58 125.1Share of agro-food trade in: - Total exports % 19.2 18.2 23.8 24.1 23.3 21.1 - Total imports % 8.9 12.2 11.0 9.9 8.1 7.4 Source: Statistical Office of the Republic of Serbia. Table 8. Agro-food exports by commodity group Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

01 01 - Live Animals mill.€ 7.56 7.94 4.86 5.76 2.27 1.9702 02 - Meat and edible meat offal mill.€ 11.65 3.75 2.12 9.97 8.07 11.1003 03 - Fish, crustaceans, molluscs mill.€ 1.21 1.48 2.36 3.24 2.16 0.9304 04 - Dairy produce mill.€ 3.10 3.28 3.23 15.79 5.90 7.7405 05 - Products of animal origin mill.€ 1.93 1.23 0.91 1.34 1.43 1.7806 06 - Live trees and other plants mill.€ 1.78 2.92 3.78 7.42 6.34 7.2807 07 - Edible vegs, roots & tubers mill.€ 20.74 37.78 38.95 29.72 31.35 35.4408 08 - Edible fruits & nuts mill.€ 89.19 97.45 133.76 148.45 126.76 142.9009 09 - Coffee, tea, mate & spices mill.€ 3.81 3.78 4.00 6.22 6.21 5.7510 10 - Cereals mill.€ 34.55 12.26 90.85 34.89 43.71 100.6911 11 - Products of the milling industry mill.€ 15.10 7.15 6.76 15.96 7.21 9.8612 12 - Oil seeds & oleaginous fruits mill.€ 6.85 5.52 8.36 11.43 12.20 16.8013 13 - Lacs, gums, resins & other veg. mill.€ 0.01 0.00 0.04 0.01 0.03 0.0514 14 - Vegetable products n.e.s. mill.€ 0.59 1.48 1.47 1.17 1.23 0.9115 15 - Animal or vegetable fats & oils mill.€ 18.42 20.39 18.78 23.93 47.82 36.5016 16 - Preparations of meat mill.€ 11.75 8.46 6.98 19.62 10.18 17.4017 17 - Sugars & sugar confectionery mill.€ 2.99 46.68 99.33 72.85 130.08 141.8618 18 - Cocoa & cocoa preparations mill.€ 10.33 12.09 13.73 22.64 12.32 31.0719 19 - Preps. of cereals, flour, etc. mill.€ 19.01 19.98 16.78 38.68 24.18 40.0020 20 - Preps. of veg, fruits, nuts & plants mill.€ 17.71 18.17 16.71 28.74 26.89 45.3921 21 – Misc. edible preparations mill.€ 13.21 12.04 14.14 28.97 23.22 30.4822 22 - Beverages, spirits & vinegar mill.€ 12.05 11.94 14.32 41.96 36.70 41.6423 23 - Residues from food industry mill.€ 14.75 6.09 14.61 19.37 15.73 14.6424 24 - Tobacco & tobacco products mill.€ 2.29 3.21 3.12 8.02 5.00 3.00

Total agricultural products mill.€ 320.61 345.08 519.93 596.13 587.00 745.18 Table 9. Agro-food imports by commodity group Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

01 01 - Live Animals mill.€ 2.63 3.03 3.77 4.10 3.08 6.7402 02 - Meat and edible meat offal mill.€ 3.29 5.16 8.32 5.32 6.09 5.7503 03 - Fish, crustaceans, molluscs mill.€ 7.46 20.17 22.30 23.94 28.61 28.3304 04 - Dairy produce mill.€ 6.98 6.73 8.88 6.59 8.38 8.6805 05 - Products of animal origin mill.€ 0.77 1.19 1.19 1.16 1.50 1.8006 06 - Live trees and other plants mill.€ 2.95 3.45 4.79 6.67 7.63 8.0007 07 - Edible vegs, roots & tubers mill.€ 11.58 18.42 18.93 26.45 29.13 26.4108 08 - Edible fruits & nuts mill.€ 24.32 39.66 55.98 59.03 60.57 75.0109 09 - Coffee, tea, mate & spices mill.€ 83.30 56.56 51.59 49.95 22.00 48.9610 10 - Cereals mill.€ 2.42 37.94 5.18 12.16 27.32 7.9711 11 - Products of the milling industry mill.€ 3.21 5.77 5.13 4.74 12.99 7.8912 12 - Oil seeds & oleaginous fruits mill.€ 6.55 11.25 15.84 18.08 24.89 22.2613 13 - Lacs, gums, resins & other veg. mill.€ 3.02 3.10 3.79 3.17 3.74 3.95

14 14 - Vegetable products n.e.s. mill.€ 0.16 0.81 1.87 1.31 1.48 0.3115 15 - Animal or vegetable fats & oils mill.€ 7.28 7.83 13.84 13.36 12.51 15.7016 16 - Preparations of meat mill.€ 2.60 7.00 12.06 14.91 17.10 21.6917 17 - Sugars & sugar confectionery mill.€ 5.96 33.86 36.67 37.26 18.40 32.7618 18 - Cocoa & cocoa preparations mill.€ 16.95 25.56 39.65 40.15 41.07 44.0719 19 - Preps. of cereals, flour, etc. mill.€ 1.87 10.07 15.46 19.16 25.65 24.7520 20 - Preps. of veg, fruits, nuts & plants mill.€ 5.69 9.97 17.58 20.15 23.05 26.1421 21 – Misc. edible preparations mill.€ 23.99 37.75 50.93 62.51 73.05 70.1922 22 - Beverages, spirits & vinegar mill.€ 22.06 104.54 98.82 88.31 35.13 24.2623 23 - Residues from food industry mill.€ 31.29 52.26 71.78 38.95 57.09 39.4724 24 - Tobacco & tobacco products mill.€ 39.15 79.62 68.22 82.97 74.11 68.99 Total agricultural products mill.€ 315.48 581.70 632.55 640.41 614.58 620.08 Table 10. Regional breakdown of agro-food trade

Units 2001 2002 2003 2004 20051

Export mill € Total mill € 353.61 564.89 514.52 650.17 722.50 of which: EU-15 mill € 184.45 291.00 263.24 296.35 332.11 New member states (EU10) mill € 27.26 35.31 25.17 49.84 61.24 NIS mill € 12.03 7.46 12.27 16.90 21.19 Non EU member states in the region mill € 120.96 209.75 199.86 267.02 283.23 Western Balkan of which: Albania mill € 0.46 5.49 7.52 9.37 10.07 BIH mill € 58.17 87.10 104.65 166.23 176.92 Bulgaria mill € 4.06 6.06 4.43 5.61 6.05 Croatia mill € 7.48 9.24 12.82 23.09 21.59 Macedonia mill € 49.27 73.67 62.14 58.72 59.96 Romania mill € 1.51 28.19 8.30 4.00 8.64 Import mill € Total mill € 505.90 580.22 575.80 692.30 612.81 of which: EU-15 mill € 166.77 200.58 202.02 235.74 211.29 New member states (EU10) mill € 59.74 58.12 67.28 73.90 65.52 NIS mill € 9.22 5.00 8.88 12.18 8.35 Non EU member states in the region mill € 88.77 79.04 81.14 93.62 99.24 Western Balkan of which: Albania mill € 0.01 0.03 0.02 0.02 0.17 BIH mill € 7.69 10.83 16.18 16.30 14.69 Bulgaria mill € 9.04 11.82 10.88 10.97 11.19 Croatia mill € 25.22 18.56 17.70 23.46 27.84 Macedonia mill € 41.64 35.78 34.47 36.52 41.88 Romania mill € 5.16 2.02 1.90 6.35 3.48 1-estimated data for 2005 Table 11. Agricultural policy measures

2000 2001 2002 2003 2004 2005 20061. Market-price policy measures Market support measures - administrative price control Yes

- border protection Yes Yes Yes Yes Yes Yes - export subsidies Yes Yes Yes Yes Yes Yes - intervention system (buying-in. storage…) Yes Yes Production support measures - payments based on output (price aids) - payments based on area planted/animal numbers Yes Yes Yes Yes Yes Input subsidies Yes Yes Yes Yes Yes Yes Income support measures - decoupled direct payments - other (natural disaster payments. compensation payments) 2. Structural and rural development measures Compensatory allowances for agricultural producers - support for less favourable areas Yes - agro-environmental payments Yes - other Yes Measures to support restructuring and increase competitiveness - farm investment support Yes Yes Yes Yes - food industry restructuring support Yes Yes - support for infrastructure related to agriculture Yes Yes Yes Yes Yes Yes Other measures to support rural development 3. General services for agriculture Extension service Yes Yes Yes Yes Yes Yes Professional services (i.e. breeding control. selection …) Yes Yes Yes Yes Yes Yes Research. training and related infrastructure Yes Yes Yes Table 12. Budgetary transfers to agro-food sector

Units 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Budgetary market price support measures - premium for milk production Mill. EUR 42.9 39 42.8 44.6 44.9 37.7 - premium for crop production Mill. EUR 0 35.7 17.3 - premiums for wheat purchase Mill. EUR 7.1 3.3 27.3 12.2 Direct payments - Investment support for planting new vineyards and plantations of plums Mill. EUR 2.3 2.1 1.3 5 - Premium for crop production (per ha of sown area) Mill. EUR 14.3 19 38.6 0.1 Input subsidies - Refunding for production and supply of quality breeding animals Mill. EUR 3.6 2.3 3.6 4.1 5.5 4.9 - Refunding for fertilizers and Diesel fuel Mill. EUR 15.7 4.9 Farm investment support - Support for upgrade milk quality Mill. EUR 12.3 9.7 - Expanding agricultural households and improving chemical quality of the land Mill. EUR 9.7 5.1 5.8 - Support for mechanization and equipment Mill. EUR 51.4 9.1 - Added measures for increase farm productivity Mill. EUR 0.6 0.9 Processing industry support - Export incentives Mill. EUR 4.7 4.6 14.5 6.9 8.3 9.8 Infrastructure - Agricultural land planning Mill. EUR 1 0.7 1 1.4 5.1 1 - Multi-purpose water use Mill. EUR 11.2 6.8 23.7 29.2 31.3 38.9 - Farm Register Mill. EUR Research. education extension - competent agricultural services Mill. EUR 2 1 1.8 1.8 3.3 - measures for plant protection Mill. EUR 2 1.5 - promoting livestock breeding Mill. EUR 6.6 2.5 2.5 2.3 1.6 1.5 - animal health protection Mill. EUR 7.6 13.5 15.1 16.1 31.1 9.1 Other support to agro food sector

- Forestry and hunting Mill. EUR 7.6 2.2 2.3 4.6 4.8 - Rural revitalisation Mill. EUR 4.6 6.1 9.1 - Other measures and actions** Mill. EUR 3.4 3.5 6 2.1 1 4.3 - measures for support farm modernization (machinery. equipment) - credits Mill. EUR 42.5 Total budgetary transfers to agro-food sector Mill. EUR 95.1 90.4 141.5 162.1 292.9 230.2 - as share of total budgetary expenditure % 4.98 4.99 3.73 2.98 5.73 4.38 - as share of GDP %