Procesy uruchamiane podczas badania –

badanie technikami kwestionariuszowymi

Cytat

Niektórzy [...] planują pytania tak, jakby prowadzenie wywiadu czy

wypełnianie kwestionariusza było czymś w rodzaju rozładowywania

statku z ładunku składającego się z niezależnych pakunków o

rozmaitej zawartości o określonym przeznaczeniu, wydobywanych z

ładowni na żądanie.

W rzeczywistości [...] prowadzenie wywiadu bardziej przypomina

łowienie szczególnie trudnej do złowienia ryby za pomocą

rozmaitego rodzaju przynęt, w sytuacji gdy nie wiemy, co dzieje się

pod powierzchnią wody. Pragmatyczny wymiar kwestionariuszy 600 pozycji, które składają się na inwentarz może: (1) być podanych przez badającego nie posiadającego specjalnego treningu lub przygotowania; (2) być wypełnionych przez przeciętną osobę dorosłą przez ok. 30 minut; wreszcie wynik może (3) być obliczony przez zajmującą się tym osobę w ciągu trzech minut Podstawowy problem technik kwestionariuszowych Inwentarze osobowości to techniki typu self-report, oparte na samowiedzy, w których osoba badana sama siebie opisuje na wybranej dymensji. Jako narzędzia pomiarowe są w związku z deklaratywnym charakterem wypowiedzi bardzo podatne na improwizacje, zmyślenia badanych osób, ich skłonność do ulegania wymaganiom społecznej aprobaty, czy ich skłonności do potakiwania. Inaczej mówiąc - pozwalają oszacować mierzoną charakterystykę jedynie w takim zakresie, w jakim osoba badana chce i może ją ujawnić. Zakładanie z góry szczerości osób badanych oraz pomijanie faktycznego (życiowego) kontekstu badania może prowadzić nas na interpretacyjne manowce. Badanie psychologiczne jest ważnym wydarzeniem życiowym, w którym ludzie biorą udział z własnej woli i w którym starają się współpracować z diagnostą, jednak po to, by zrealizować swoje cele. Źródła pytań kwestionariuszowych Pierwotnie treści zadań testowych w technikach kwestionariuszowych były próbkami zachowania, reprezentującymi uniwersum zachowań patologicznych. Początkowo treści zadań były wybierane spośród listy zachowań, określanych jako patologiczne, a kryterium tego co diagnostyczne określano na drodze racjonalnej (przyjmując, że normę i patologię charakteryzują

różne i rozłączne zbiory zachowań). Historycznie później kryterium zaliczenia jakiejś odpowiedzi do diagnostycznych stała się rzadkość udzielania danej odpowiedzi wśród badanych zdrowych osób, w w kwestionariuszach niepatologicznych pytania były operacjonalizacją konstruktu teoretycznego. Generalnie - tu podstawowym założeniem jest homogeniczność zadań testowych. Krytykując techniki kwestionariuszowe zarzucano im odwoływanie się do introspekcji i wskazywano na trudności w rozpoznawaniu doświadczenia i wewnętrznych stanów jednostki. Treść pytań kwestionariuszowych

• Mam dobry apetyt. • Rano zwykle budzę się świeży i wypoczęty. • Nigdy nie miałem czarnego, smolistego stolca. • Myślę często o rzeczach, o których nie wypada mówić. • Mój ojciec był (jest) dobrym człowiekiem. • Sądzę, że odpowiadałaby mi praca bibliotekarza. • Chętnie czytam czasopisma techniczne. • Jestem skłonny zrezygnować z tego, co chętnie chciałbym zrobić, jeżeli inni są zdania, że

nie jest to warte wysiłku. • Przyszłość jest zbyt niepewna, aby można było coś poważnie planować.

Treściowa zawartość inwentarzy osobowości CPI MMPI 16PF ŚREDNIO OBSZARY:

sfera poznawcza 38 40 25,3 34,4 postawy 18,3 17,3 29,7 21,8 emocje 22,7 22,3 22,7 22,6

zachowania 21 20,3 22,3 21,2 SYTUACJA występuje 63 40 72,7 58,6 CZĘSTOŚĆ występuje 29 46,3 38 37,8 CZAS:

przeszłość 11,3 12,3 7 10,2 teraźniejszość 70,3 79 69 72,8

przyszłość 12 6 16,7 11,6 brak odniesień 6,3 2,7 7,3 5,4

Generalnie na podstawie metod kwestionariuszowych dość wątłe są podstawy predykcji: przyszłości i planów dotyczy około 10% twierdzeń kwestionariuszy, a zachowań niecałe 22%! Blisko 73% pytań dotyczy teraźniejszości, co wskazuje, że techniki kwestionariuszowe słusznie spotyka zarzut skupiania się na objawach. Z drugiej strony pocieszające jest, że około 59% twierdzeń ujmuje również czynniki sytuacyjne.

Wartość diagnostyczna metod kwestionariuszowych - ujęcie introspekcyjne Kwestionariuszowe metody badania osobowości to metody, dzięki którym uzyskujemy informacje o bezpośrednich, praktycznych doświadczeniach jednostki, ergo o treściowej zawartości koncepcji świata i siebie. Osoba badana, potwierdzając lub zaprzeczając treści pytań zawartych w zeszycie testowym, odtwarza niejako posiadany system wiedzy o świecie, innych ludziach i sobie samej, oczywiście w ramach wyznaczonych przez daną technikę kwestionariuszową. U podstaw leży założenie, że jednostka potrafi obserwować, rejestrować swoje zachowania i następnie podczas badania komunikować o tych zachowaniach. Przyjmowano, że odpowiedzi osoby badanej na pytanie kwestionariusza można interpretować w ten sam sposób, jak jej odpowiedzi podczas wywiadu w bezpośredniej rozmowie. Dla oszczędności czasu i zwiększenia efektywności tego sposobu uzyskiwania informacji o badanej osobie wydawało się sensowne skonstruowanie metody pośredniczącej niejako miedzy specjalistą (psychiatrą czy psychologiem) a badaną osobą. Uzasadnione w tym świetle wydaje się twierdzenie, iż inwentarz osobowości jest zdegenerowany formą rozmowy klinicznej, pozbawioną (co do zasady) możliwości obserwacji zachowań pozawerbalnych. Dziś wydaje się, że przyjmowano zbyt uproszczone założenia o związkach między odpowiedziami a faktami, których one dotyczą. Mimo tego całkowicie uprawnione jest twierdzenie, że „...traktowanie wyników badania z czysto empirycznego punktu widzenia z pominięciem samowiedzy jako teoretycznej podstawy testu nie daje się w pełni przeprowadzić ...” (Lewicki) 1968, s.191/. Kwestionariusz jako medium komunikacji Twierdzenia kwestionariusza muszą być formułowane w języku codziennym - by osoba badana mogła je rozumieć bez posiadania specjalistycznej wiedzy. Są więc mało precyzyjne, mogą być różnie interpretowane - każdemu twierdzeniu kwestionariuszowemu daje się przypisać wiele znaczeń i charakteryzuje się ono raczej polem semantycznym (znaczeniowym), niż jest pojedynczym znakiem (znaczeniem). Treść pytań kwestionariusza zależy w dużej mierze od subiektywnego kontekstu, w jakim jest ujmowana. Odpowiedź twierdząca na pytanie „Czy pracujesz w dużym napięciu?” co innego oznaczać będzie dla osoby hipomaniakalnej – dla której napięcie to jest miarą siły impulsów popychających ją do działania, a co innego dla osoby w stanie subdepresyjnym - dla której napięcie to będzie miarą wysiłku wkładanego przez nią dla przezwyciężenia wewnętrznej inercji. Każda kolejna odpowiedź diagnostyczna powoduje, że pole znaczeniowe się zawęża, niejasność (nieokreśloność) się zmniejsza i rośnie prawdopodobieństwo jednego tylko znaczenia danego pytania.

Probabilistyczne podejście do wyników Prawdą jest, że każde pojedyncze twierdzenie MMPI zezwala tylko na dwie odpowiedzi. Jednakże gdy weźmiemy pod uwagę odpowiedzi badanego na cały test, to wówczas przy 550 twierdzeniach, z których każde oferuje dwie możliwości i każde jest składnikiem odpowiedzi globalnej, otrzymujemy 2550 możliwych odpowiedzi na test jako całość - stanowi to nie najmniejszą wielkość swobody.

Czynniki zakłócające Błąd w psychometrii W psychometrii podstawowa formuła określa, iż na obserwowaną zmienność wyników pomiaru psychologicznego (np. w wielokrotnym testowaniu tej samej osoby) wpływają zarówno: wartość mierzonej właściwości, jak i błąd o losowym charakterze. Przy wielokrotnym testowaniu (i przyjęciu założenia o braku zmian mierzonej właściwości) wynik prawdziwy jest jedynym czynnikiem systematycznie kształtującym wynik obserwowany, nie powoduje więc jego różnic. Natomiast czynnikiem odpowiedzialnym za różnice obserwowanych wyników jest błąd niesystematyczny i pojawiający się okazjonalnie, właśnie z tych względów nazwany losowym. Na podstawie przyjętych w psychometrii reguł wnioskowania statystycznego można określić udział tego losowego błędu w obserwowanym wyniku pomiaru. Losowość określana jest więc nie na podstawie apriorycznej decyzji badacz (konstruktora testu), ale na podstawie różnicy związków między obserwowanym wynikiem pomiaru a czynnikami systematycznie nań wpływającymi i czynnikami wpływającymi nań incydentalnie, czyli czynnikami, których wpływy zerują się przy nieskończonej liczbie pomiarów. Rodzaje błędów W związku z tym, że - w zasadzie - wynik liczbowy testu dopóty nie ma znaczenia interpretacyjnego, dopóki nie jest odniesiony do wykonania testu przez inne osoby, stąd wiedza na temat próby normalizacyjnej oraz sposobu wyrażenia wyniku określa rozumienie sensu wyniku i, konsekwentnie, szansę popełnienia błędu interpretacyjnego. Rzetelność wyników testu wskazuje, w jakim stopniu wyniki są wrażliwe na zmienne czynniki uboczne, różne w każdym konkretnym badaniu, ale w efekcie powodujące to samo: wprowadzenie zmienności tam, gdzie jej faktycznie nie ma. Są to, inaczej mówiąc, wszystkie te jednostkowe błędy, które powodują, że wyniki badania tej samej osoby wykonywane w różnym czasie (a więc - w różnych warunkach) nie są identyczne. Podobne do nich są błędy osobiste, wpływające na obiektywność testu - tu przyczyną zmienności wyników nie są różne okoliczności badań, ale różni badający (lub ten sam badający, obliczający wyniki w różnych okolicznościach). Z trafnością natomiast związane są błędy stałe: towarzyszą one zawsze badaniu danym testem jako jego konieczny element. Pojawiają się one dlatego, że - po pierwsze – każdy pomiar psychologiczny ma charakter pośredni, a jego precyzja wyznaczona jest dokładnością operacjonalizacji oraz - po drugie - konstruowanie sytuacji testowej, eliminując niepotrzebne (z punktu widzenia twórcy testu) czynniki, pociąga za sobą wprowadzanie nowych, stałych determinant wyniku, nieobecnych w naturalnej sytuacji (np. wynikających z formy pytań czy poszukiwania aprobaty społecznej).

Źródła błędów w badaniu kwestionariuszowym Głównym problemem technik opartych na samoopisie jest ich podatność na zniekształcenia (wypaczanie) odpowiedzi i/lub (często intencjonalne) fałszowanie, udawanie, symulowanie. Źródłem mogą być:

• niejasne sformułowanie pytań (ambiguity) • pytania, na które nie można odpowiedzieć z powodu braku wiedzy lub możliwości np.

pamięci i przez to prowokujące pozorne odpowiedzi (zgadywanie) • niezdecydowanie, wykrętność , ostrożność • brak sumienności, niedbałość, odpowiadanie przypadkowe • indywidualny styl odpowiadania (potakiwanie: acquiescence, yeah saying, zaprzeczanie,

naysaying; niezależne od treści twierdzeń) • tendencja do kształtowania wizerunku • poszukiwanie aprobaty społecznej, odpowiadanie zgodnie z powszechnie przyjętą

hierarchią wartości społecznych Niezdecydowanie Tendencja osoby badanej albo do opuszczenia odpowiedzi (powodujące sukcesywne obniżanie wyników), albo też do wybierania odpowiedzi pośredniej - czyli "?", albo medialnej kategorii wśród zaproponowanych w arkuszu odpowiedzi. Natomiast krańcowość to skłonność do wybierania - w przypadku odpowiedzi wielokategorialnych - odpowiedzi skrajnie pozytywnych albo skrajnie negatywnych, w zależności od treści twierdzenia. Odpowiadanie przypadkowe Wbrew pozorom precyzyjne określenie, czym jest odpowiadanie przypadkowe, nie jest wcale łatwe. Przypadkowo można bowiem odpowiadać i wtedy, gdy zaznacza się wszystkie odpowiedzi jako prawdziwe, jak i wtedy, gdy zaznacza się wszystkie odpowiedzi jako fałszywe, a nawet wtedy, gdy połowę odpowiedzi zaznacza się jako prawdziwe (w dowolnym porządku), a połowę jako fałszywe. Osoba badana bowiem może wybrać różne strategie przypadkowego odpowiadania, którą będzie powtarzać niezależnie od treści pytania. Motywacja osoby badanej może być przy tym zróżnicowana — od braku chęci współpracy z osobą badającą począwszy, do zgadywania odpowiedzi. Gdybyśmy znali motywacje osób badanych, rzecz byłaby prosta; zazwyczaj możemy jedynie przypuszczać o niej na takiej podstawie, że prezentowany w badaniu obraz siebie jest niezgodny z innymi informacjami, jakie posiadamy o badanej osobie i że w związku z tym jednym z powodów tego faktu jest przypadkowe wybieranie przez nią odpowiedzi na twierdzenia kwestionariuszowe. Indywidualny styl odpowiadania

Tzw. czynniki stylistyczne wyodrębniono, porównując odpowiedzi tych samych osób podczas badania „normalnymi” i „odwróconymi” skalami. Skala „odwrócona” to taka skala, w której zmieniono w stosunku do wyjściowej skali pytania tak, że odpowiedzią diagnostyczną jest ‘nie’ w miejsce pierwotnej odpowiedzi ‘tak’, i odwrotnie. W badaniach tych stwierdzono np., że rezultaty wyjściowej i odwróconej skali „F”, tzw. kalifornijskiej (autorytaryzmu), są w sposób istotny statystycznie skorelowane dodatnio, aczkolwiek wysokie rezultaty w obu skalach są logicznie sprzeczne. Pojęcie "indywidualny styl odpowiadania" zostało wprowadzone przez Leonarda G. Rorera dla odróżnienia takiego sposobu odpowiadania, w którym osoba trwale wybiera określony rodzaj odpowiedzi niezależnie od treści pytania i okoliczności badania, od takiego sposobu, w którym odpowiadanie wywołane jest lokalnymi (ze względu na interakcję treści pytania i kontekstu badania) czynnikami o charakterze niestabilnym, nazywanych łącznie „nastawienia” (styles vs

sets). Generalnie - styl zależy od formy pytania. Wśród stylów odpowiadania wyróżnia się miedzy innymi tendencję do dawania odpowiedzi twierdzących lub przeczących, tendencję do dawania maksymalnej liczby odpowiedzi w jednostce czasu, unikanie dania jakiejkolwiek odpowiedzi nieprawidłowej. Podobnie „atreściowy” charakter ma lateralizacja: zaznaczanie odpowiedzi albo stale po lewej, albo stale po prawej stronie arkusza odpowiedzi. Tendencja do zgadywania Z tendencją do zgadywania (podejmowania ryzyka) mamy do czynienia generalnie wszędzie tam, gdzie istnieje niepewność, która odpowiedź jest poprawna, a więc wtedy, gdy: • treść pytania (więc zakres i rodzaj cechy czy zachowania, których twierdzenie dotyczy), nie jest jasna dla osoby badanej, albo gdy • niejasność dotyczy nie treści pytania lecz nasilenia cechy u osoby badanej, a ona spostrzega siebie na granicy TAK/NIE Poszukiwanie aprobaty społecznej Już w bardzo młodym wieku człowiek uczy się, że zachowanie zgodne ze społecznymi wzorcami, określającymi co jest słuszne i właściwe, przynosi pozytywne konsekwencje. Wiele czynności podejmuje się po to, by inni jednostkę zauważali, cenili, szanowali, pomagali mu lub też lubili i kochali. Według Zimbardo i Rucha, społeczna aprobata działań człowieka ma przynajmniej pięć związanych ze sobą, lecz dających się odróżnić, konsekwencji:

a) aprobata zachowania człowieka jest oznaką uznania jego samego i sprawia, że uzyskuje on tożsamość, staje się „dostrzegalny”;

b) aprobata uzasadnia istnienie tegoż człowieka, podnosząc jego status jako osoby zasługującej na uznanie;

c) aprobata zapewnia poczucie bezpieczeństwa, człowiek zyskuje świadomość, że nie zostanie odrzucony z powodu „niestosowności” jego zdolności, opinii czy uczuć;

d) aprobata wytwarza więź między aprobującym i aprobowanym, zapewniając sympatię aprobującemu oraz oczekiwanie wzajemności z jego strony;

e) aprobata dostarcza informacji o kontroli czy władzy nad środowiskiem, określając, w jaki sposób zachowanie może przynosić pożądane konsekwencje.

Czynnik aprobaty społecznej Tzw. czynnik aprobaty społecznej (social desirability) określany jest jako tendencja „do przypisywania sobie twierdzenia wchodzącego do puli wartości społecznie pożądanych i odrzucania takiego, które wchodzi w zakres wartości społecznie niepożądanych”. Można powiedzieć, że jest tak, jakby badana osoba jako kryterium odpowiadania nie brała pod uwagą rzeczywistego nasilenia posiadanej właściwości (cechy), ale społeczną wartość zachowań, będących treścią twierdzenia. Odpowiadanie zgodne z powszechnie przyjętą hierarchią wartości społecznych wcale nie musi być traktowane jako sterylna zmienna zakłócająca, obniżająca trafność testu. Można bowiem zasadnie przyjąć, że jest to zmienna psychologiczna, pozostająca w związku ze zmienną główną — nasileniem patologii. W badaniach Gougha korelacja rangowa między indywidualną aprobatą i szacowanym związkiem z przystosowaniem wynosiła 0,82, natomiast korelacja między społeczną aprobatą tych zmiennych i ich związkiem z przystosowaniem wynosiła 0,78. Stwierdzono więc istotną, pozytywną i wysoką zależność między stopniem aprobowania przez studentów określonych zachowań i ich wartością przystosowawczą. Począwszy od prac Sackeima i Gura (1978) oraz Paulhusa (1984) wyróżnia się dwa rodzaje społecznie pożądanych odpowiedzi w sytuacji społecznych porównań – opisywanych jako bazujące bądź to na zawyżonej samoocenie (self-deceptive enhancement; SDE) bądź na zarządzaniu wrażeniem (impression management; IM). Zawyżona samoocena (SDE) zawiera elementy odzwierciedlające poczucie wielkości czy zbytniej pewności co do własnych umiejętności społecznych, kompetencji, podejmowania decyzji i wydawania ocen, a także przeceniania własnych zdolności do kontrolowania sytuacji i może być efektem chęci zyskania aprobaty, redukcji zagrożenia integralności ja (obrazu siebie) lub obrony ego. Zarządzanie wrażeniem (IM) zawiera elementy pozostające w ścisłym związku z nadmierną uprzejmością, motywami wspólnotowymi oraz sumiennością zwłaszcza w wymiarze zgodności z normami i zasadami i może być efektem zamiaru wpływania na innych. Osoby realizujące taktykę zawyżania samooceny (SDE) naprawdę wierzą w opis składający się na swoją zawyżoną samoocenę (oszukując siebie), podczas gdy osoby realizujące taktykę zarządzania wrażeniem (IM) świadomie go fabrykują w celu wywarcia wrażenia na audytorium (oszukując innych). W związku z tym odmiany odpowiedzi społecznie pożądanych można klasyfikować ze względu na rodzaj oszustwa – które będzie miało bądź świadomy (IM) bądź nieświadomy charakter (SDE), jest to jednak przedmiot sporu między badaczami. Podział na oszustwo świadome i nieświadome wydaje się być arbitralny. Istnieją przykłady świadomego samookłamywania, jak i nieświadomego oszukiwania innych, które to przykłady rozbijają prostą dychotomię leżącą u podstawy tych rozróżnień. Czynnik SD a miary ipsatywne Dane ipsatywne powstają m. in. w efekcie wewnętrznych porównań (typu: Czy jesteś bardziej: x

czy y?). Aby uzyskiwać trafne wyniki należy wyrównać wartość SD przedstawianych osobie badanej alternatyw, aby jako podstawę odpowiedzi brała ona ich treść, a nie społeczną wartość zachowań. Model Edwardsa compliance - zgoda, ulegołość valid score variance - trafna wariancja wyników defiance - opór, przekora desirable - pożądany, wskazany favorable - korzystny, przychylny

Model Jacksona i Messicka compliance - zgoda, ulegołość valid variance - trafna wariancja wyników defiance - opór, przekora desirable - pożądany, wskazany

Wpływ formalnych cech twierdzeń Wpływ formalnych cech twierdzeń kwestionariuszowych na stabilność odpowiedzi, zróżnicowanie stopnia szacowanej społecznej aprobaty treści twierdzeń oraz poziom (wielkość) ich społecznej aprobaty:

1. sformułowania, zaczynające się od „często ...”, „zawsze ...” itp. , zmniejszają zróżnicowanie społecznej aprobaty treści twierdzeń i są pod tym względem bardziej oczywiste, podczas gdy sformułowania, zaczynające się od „nigdy ...”, „nikt ...” i innych form przeczących, zwiększają zróżnicowanie aprobaty treści;

2. twierdzenie w stronie biernej (w języku polskim odpowiada jej najczęściej forma bezosobowa) są oceniane bardziej jednoznacznie pod względem społecznej aprobaty, podczas gdy twierdzenia w stronie czynnej zwiększają zróżnicowanie ocen;

Wpływ formalnych cech twierdzeń kwestionariuszowych na stabilność odpowiedzi, zróżnicowanie stopnia szacowanej społecznej aprobaty treści twierdzeń oraz poziom (wielkość) ich społecznej aprobaty:

3. twierdzenia, sformułowane w pierwszej osobie liczby pojedynczej, są wyżej lokowane w hierarchii wartości społecznych niż twierdzenia w innej osobie; rzadziej też są obiektem dyssymulacyjnej manipulacji (in plus);

4. im dłuższe twierdzenie i im bardziej skomplikowana jest jego struktura gramatyczno-logiczna, tym mniej stabilne są odpowiedzi na nie;

5. odpowiedzi na twierdzenia, sformułowane w czasie przeszłym, są 1. bardziej stabilne.

Kwestionariuszowe skale kontrolne - na przykładzie MMPI

• skala „Nie potrafię odpowiedzieć” • skala L • skala F, skala FB, skala FP • skala T-R, Carelessness scale , VRIN, TRIN • Superlative Self-Presentation Scale • Social Desirability Scale

Kwestionariuszowe skale kontrolne - skala „Nie potrafię odpowiedzieć” Na jej wynik składa się liczba pozycji, na które badany nie udzielił żadnej odpowiedzi lub też odpowiedział : „Nie wiem". Warto znaleźć odpowiedź na pytanie o powody, dla których badany opuszcza poszczególne twierdzenia. Czasami przyczyną ominięcia pozycji jest roztargnienie, zdenerwowanie, czasami chęć uniknięcia spodziewanej, negatywnej oceny siebie bez uciekania się do rozmyślnego kłamstwa. Wiele ominiętych twierdzeń znaleźć można w protokołach osób mających trudności z podejmowaniem decyzji, osób nadmiernie intelektualizujących, o dziwacznym nierzadko sposobie rozumienia świata. Przyczyną ominięcia wielu pozycji może być także słaba umiejętność czytania oraz brak wiedzy lub doświadczenia niezbędnego dla zrozumienia pytania.

Kwestionariuszowe skale kontrolne - skala L Skala ta została pierwotnie skonstruowana z myślą o ocenie stopnia szczerości osób badanych. W jej skład wchodzą racjonalnie dobrane twierdzenia odnoszące się do postaw i zachowań bardzo wysoko ocenianych pod względem moralnym, jednakże niezwykle rzadko występujących u przeciętnego człowieka. Osoby pragnące przedstawić siebie w bardzo pozytywnym świetle skłonne są nie przyznawać się nawet do takich wad i słabostek, do których przyznaje się większość ludzi i w efekcie uzyskują w tej skali podwyższone wyniki. Wynik wyższy od oczekiwanego każe przypuszczać, że osoba badana nie odpowiedziała szczerze również na inne pytania, czego konsekwencją może być obniżenie wyników innych skal (zafałszowanie w kierunku lepszego przystosowania psychologicznego). Skala L pozwala na uchwycenie jedynie "grubej", naiwnej dyssymulacji nie ujawnia natomiast bardziej subtelnych prób zafałszowania wyników. Osoby inteligentne łatwo mogą przeniknąć znaczenie tej skali. Kwestionariuszowe skale kontrolne - skala F, FB i FP Skala utworzona z twierdzeń, na które prawie wszystkie osoby z próby normalizacyjnej (90%) odpowiedziały w podobny sposób. Zadanie tej skali miało polegać na wykrywaniu atypowych i dewiacyjnych sposobów odpowiadania na pytania testu. Empiryczna geneza skali powoduje, że pozycje wchodzące w jej skład dotyczą bardzo szerokiego obszaru problemów. Ze względu na to, że wyniki uzyskiwane w skali F są miarą podobieństwa badanego do próby normalizacyjnej, jej rola w ocenie protokołu i interpretacji profilu jest rolą kluczową. Kwestionariuszowe skale kontrolne - skala T-R, Carelessness scale , VRIN, TRIN Skale oparte na założeniu absolutnej/względnej powtarzalności odpowiedzi w czasie badania. Skala T-R (Test-Retest) to 16 identycznych pytań, rozmieszczonych losowo w tekście kwestionariusza. W skali Cls mamy 12 par pytań o zbliżonym znaczeniu. VRIN Scale (Variable

Response Inconsistency) to 49 par twierdzeń o podobnym lub przeciwstawnym znaczeniu. TRIN Scale (True Response Inconsistency) to 23 par twierdzeń o przeciwstawnym znaczeniu. Pozwalają ocenić sumienność osoby badanej w wypełnianiu testu (przypadkowe odpowiadanie) lub wskazać ewentualne błędy w ocenie. Skale poszukiwania społecznej aprobaty Skale mierzące tendencję osoby badanej do odpowiadania zgodnego ze społeczną hierarchią wartości tworzone są w różny sposób. Skala SD Edwardsa powstała tak, że poproszono dziesięciu sędziów kompetentnych o odpowiadanie na wybrane pytania tak, by dać jak najbardziej społecznie pożądany obraz siebie. Do skali wybrano te pytania, wobec których zgodność sędziów była wysoka. Skala Edwardsa współcześnie oceniana jest jako nietrafna. Inną skalą, mierzącą czynnik SD, jest skala Hanleya. Wybrano pytania o zrównoważonych liczebnościach odpowiadania: "tak" i "nie" (36-64%), które następnie były oceniane przez 92 sędziów na 9-punktowej skali społecznej aprobaty. W efekcie wybrano twierdzenia oceniane zgodnie najwyżej. Skala ta oceniana jest wyżej - ze względu na własności psychometryczne —

niż poprzednia. W skład skali Mp Cofera wchodzą te twierdzenia, na które odpowiedzi nie zmieniały się przy instrukcji "symulacyjnej" (fake-bad), ale zmieniały się przy instrukcji "dyssymulacyjnej" (fake-good). I ta skala oceniana jest wyżej niż skala Edwardsa.

Adaptacja kulturowa Podstawowe problemy adaptacji Badania antropologów kulturowych dostarczają licznych dowodów, że oderwanie pojęcia normy od kultury nie jest możliwe. Przenoszenie narzędzi diagnostycznych z jednej kultury do drugiej pociąga za sobą konieczność zadania sobie pytania: co robić, aby narzędzie (szerzej – procedura diagnostyczna) trafne i rzetelne w jednej kulturze pozwalało równie dobrze diagnozować w innej kulturze? Jak uniknąć błędu stronniczości i tego, że narzędzie jest nierównoważne – przychylne wobec członków kultury pierwowzoru i tendencyjne w stosunku do członków kultury docelowej? Porównywanie kultur

• porównanie jednej kultury współczesnej z drugą kulturą współczesną, ale ukształtowaną w innym miejscu geograficznym

• porównanie kultury współczesnej i kultury ukształtowanej w tym samym miejscu, tyle że wcześniej

• porównanie kultury „miejscowej” z kulturą „imigrantów” Czego dotyczą różnice?

NIE • języka • narodowości • państwa

TAK • kulturowego kontekstu

więc: • kobiety vs mężczyźni • starzy vs młodzi ......itd., itp Psychologia a kultura Pytanie o związki psychologii i kultury jest w istocie odświeżeniem klasycznej już debaty uniwersalizm vs relatywizm – jak, z jednej strony, budować naukowe generalizacje, biorąc pod

uwagę, z drugiej strony, obserwowane zróżnicowanie. Inaczej mówiąc – jaka jest relacja między tym, co ogólne (kultura), a tym co specyficzne (społeczność) i jakich szukać między nimi powiązań. W przypadku analizy wpływu społeczeństwa i kultury na proces diagnozowania – analogicznie do problemu: na ile indywidualne (jednostkowe) a na ile powszechne są wymiary osobowości – pojawia się problem "emic-etic distinction". Problem ten pojawił się już w latach pięćdziesiątych w lingwistyce , a dopiero potem w psychologii. Wymiary uniwersalne vs lokalne Psychologowie i inni badacze prowadzący badania międzykulturowe skupiają się bądź na szukaniu tego, co wspólne dla różnych kultur, bądź na szukaniu tego, co odmienne, co owe kultury różni. Współcześnie bardziej rozpowszechnione jest poszukiwanie wymiarów globalnych (etic approach), niż wymiarów lokalnych, specyficznych (emic approach ). Testy dla porównań międzykulturowych Dobra adaptacja testu – gdy zamierzamy ją wykorzystywać do celów porównań międzykulturowych – powinna umożliwiać dojście do głosu zarówno elementów wspólnych dla porównywanych kultur (aspekt „etikalny"), jak i elementów specyficznych dla każdej kultury (aspekt „emikalny"). Ponadto tylko tak skonstruowane testy pozwalają uniknąć sprzeczności między dobrą adaptacją testu (eliminującą treści specyficzne dla kultury, z której test pochodzi i zastępującą je treściami specyficznymi dla kultury, do której test jest adaptowany) a narzędziem do porównań między kulturami (nasyconym treściami uniwersalnymi, a przez to pozbawionym treści decydujących o trafności specyficznej kulturowo). Podejście emic

Analizy wpływów kultury należy dokonywać bazując na pojęciach wypracowanych przez daną społeczność, gdyż kultura jest integralną częścią ludzkich zachowań. Inaczej mówiąc, trafny opis jest możliwy tylko przy odwoływaniu się do pojęć czy kategorii lokalnych, będących elementem kultury, którą mają opisywać. Podejście etic

Do porównywania wpływu kultury potrzebne są pojęcia ogólne. Takie pojęcia ogólne są abstrakcją lub uogólnieniem pojęć lokalnych (specyficznych) albo owe pojęcia lokalne są realizacją w danej kulturze kategorii uniwersalnej. Emic czy etic? Jeżeli przyjmiemy uniwersalistyczny punkt widzenia (etic), uzasadnione są takie działania, jak: adaptacja narzędzi diagnostycznych, przenoszonych z innej kultury wraz z "przyległościami"

(zapleczem teoretycznym i literaturowym), przyswajanie teorii psychologicznych (o których się apriorycznie zakłada, iż są na tyle ogólne, że trafne są w każdych warunkach społeczno-kulturowych), stosowanie „ponadkulturowych” technik terapeutycznych, itd. Przyjęcie „emicznego” punktu widzenia wiąże się natomiast z uznawaniem istnienia specyficznych kulturowo czynników etiologicznych, czynników (kultur) immunizujących członków danej społeczności przeciwko zaburzeniom psychicznym lub im sprzyjających. Wiąże się to także z przekonaniem o kulturowo specyficznych rodzajach osobowości, uzdolnień, rodzajach zaburzeń i/lub specyficznych ich manifestacji, ich terapii i wreszcie wiąże się z niezgodą na implantację obcych (kulturowo) narzędzi diagnostycznych, teorii, systemów klasyfikacji zaburzeń itp. Czy istnieją testy wolne od kultury? W 1940 roku psycholog amerykański R. B. Cattell skonstruował niewerbalny test inteligencji, który określił mianem testu wolnego od uwarunkowań kulturowych (Culture-Free Intelligence

Test). W latach późniejszych Cattell zaczął posługiwać się innymi określeniami tych testów, a mianowicie: Culture-Fair Test oraz Culture-Reduced Test. Zdaniem Cattella: [...] test inteligencji fair pod względem kulturowym (culture-fair) lub wolny od uwarunkowań kulturowych (culture-

free), lub też o ograniczonym uwarunkowaniu kulturowym (culture-reduced) jest to taki test, który bazuje na materiale i uwzględnia nawyki wspólne wszystkim kulturom i który stara się zminimalizować wpływ specjalnych, kulturowo uwarunkowanych sprawności w ujmowaniu złożonych relacji. Nie wymaga eliminacji różnic rasowych i klasowych, jeśli takie różnice istnieją realnie”. Kostrzewski odpowiada Cattellowi Janusz Kostrzewski napisał: [...] każde dziecko ludzkie przychodzi na świat w określonym miejscu danego kraju, który należy do określonego kręgu kulturowego, charakteryzuje się określonym poziomem rozwoju kultury materialnej i duchowej. Rodzice dziecka (a w razie ich braku – rodzice zastępczy lub wychowawcy) opanowali określony język, przyjęli określone wzorce zachowań, normy społeczno- moralne oraz zdobyli określony poziom wykształcenia. Celem wychowania i nauczania jest przekazywanie dorobku kulturowego. Żaden test – ze swej istoty – nie może więc być wolny od uwarunkowań kulturowych, bowiem żadna osoba nie działa w próżni kulturowej [...]”.

Kultura a cechy psychiczne

Badania porównawcze skalą Rosenberga Self-Esteem Scale w Estonii Kultura a cechy psychiczne Badania porównawcze 27965 osób z 36 krajów (kultur) za pomocą NEOPI- R: analiza powiązań

Normalizacja a adaptacja Wydawać by się mogło, że wystarczy po prostu określenie norm właściwych dla danej populacji, aby rozwiązać problem adaptacji kulturowej testu. Takie rozwiązanie problemu adaptacji kulturowej jest jednak klasycznym tzw. pseudoetic approach: pomija się bowiem fakt, że najpierw należałoby dowieść uniwersalności testów (wymiarów), wedle których zamierza się

oceniać jednostkę, zbadać trafność ich ekspresji (wskaźników), a dopiero potem je normalizować. Normalizacja testu nie powinna być utożsamiana z jego kulturową adaptacją. Wyniki MMPI różnych grup narodowych – mężczyźni

Wyniki MMPI różnych grup narodowych – kobiety

Procedura adaptacji kulturowej