Principi Elektronskog Poslovanja

7/25/2019 Principi Elektronskog Poslovanja

http://slidepdf.com/reader/full/principi-elektronskog-poslovanja 1/33

VISOKA ŠKOLA ZA EKONOMIJU I INFORMATIKUPRIJEDOR

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA

ELEKTRONSKO POSLOVANJE NA TEMU

PRINCIPI ELEKTRONSKOG POSLOVANJA

Prijedor, janar !"#$%

Student: Saša Đukić

Mentor: Prof. dr Dragan Soleša



SADR&AJ

#% UVOD..............................................................................................................................................3

!% ISTORIJSKI RAZVOJ..................................................................................................................4

'% NOVI PRISTUP RAZVOJU PRIVREDE I DRUŠTVA.............................................................5

3.1. Odnosi sa korisnicima...............................................................................................................5

3.2. Osnove upravljanja odnosima sa korisnicima..........................................................................5

3.3. Kako do uspješnog eCCRM-a...................................................................................................6

3.4. Korisnici elektronske trgovine...................................................................................................7

(% MODELI ELEKTRONSKOG POSLOVANJA..........................................................................9

4.1 2 !istemi pla"anja................................................................................................................13

)% ELEKTRONSKI RIZICI U E*POSLOVANJU.........................................................................15

#.1 $pravljanje ri%icima.................................................................................................................15#.2 &lektronski ri%ici.......................................................................................................................16

#.3 'ovrede integriteta...................................................................................................................17

#.4 'ovrede povjerljivosti podataka...............................................................................................18

#.# (ostupnost sajta.......................................................................................................................19

$% OSIGURANJE..............................................................................................................................20

).1 Osiguranje li*ne imovine provajdera.......................................................................................21

+% ZAŠTITA TAJNOSTI INFORMACIJA * KRIPTOGRAFIJA................................................23+.1 (igitalni potpis.........................................................................................................................24

+.2 (igitalni certi,ikati...................................................................................................................24

+.3 utori%acija..............................................................................................................................25

+.4 aštita tajnosti..........................................................................................................................25

+.# /n,rastruktura javni0 klju*eva..................................................................................................25

+.) Certi,ikat ...................................................................................................................................26

+.+ Certi,ikaciono tijelo C.........................................................................................................26+. Koristi prednosti mane...........................................................................................................26

% ZAKLJU-AK ...............................................................................................................................27

LITERATURA.................................................................................................................................29

PRILOG . POPIS POJMOVA........................................................................................................30

2



#% UVOD

Generalno elektronsko poslovanje je kori!enje ra"unara u sprovo#enju poslovni$ pro%esa.&anas sa ra'voje( )nterneta do*ija di(en'iju novi$ or+ani'a%ioni$ i poslovni$ pro%esa koji nastajustvaranje( novi$ (o+u!nosti kao:

• ,ov- interaktivan na"in 'a pristup tritu i partneri(a- istovre(eno na lokalno( i +lo*alno(nivou.• Mo+u!nost o*avljanja odre#eni$ poslovni$ pro%esa van predu'e!a.• &ostupnost i'o*ilju in/or(a%ija sa (o!ni( ele(enti(a pretraivanja i auto(atsko( anali'o(.• ,ovi (odaliteti poslovno+ udruivanja- /inansijski$ transak%ija i o*avljanja poslovni$ pro%esa

3



!% ISTORIJSKI RAZVOJ

rva elektronska transak%ija i'vedena je u (aju 1994. +odine. rotekli period od deset+odina je 'a o*last ko(unika%ija o+ro(an i desilo se puno novi$ stvari.

istorija eposlovanja je kratka i *urna. ao i sa svi( internet stvari(a- i ovdje se o"ekivala

na+la eplo'ija pri(jene elektronsko+ trans/era nov%a. ,a opte ra'o"arenje novope"eni$ di+italni$(ulti(ilionera- stvari su ile sasvi( dru+ui( toko(. oto je u sve(u i' ove o*lasti (erika prva -ovdje !e(o navesti podatke i' te 'e(lje. rve +odine po aktiviranju ovo+ servisa 1995 o"ekivalose da 'na"ajan dio iroke potronje pre#e na online transak%ije. d i'nosa 2-3 *iliona S& koje sua(erikan%i potroili na (aloprodaju- 75 (ilijardi je prodato kataloki( poto(- a (anje od(ilijarde pute( interneta. Glavni ka(en spoti%anjaje *ila je dosta velika (ediska rasprava oaspekti(a si+urnosti. ek 1997. dola'i do 'na"ajnije+ pove!anja eposlovanja. snivaju se ile+endarne ;e* prodavni%e (a'on.%o( . Slijede!e +odine on dostie 13 (ilijardi S& i svodi sena <e* kupovine knji+a - elektronski$ ko(ponenti- nosa"a 'vuka - video kaseta i so/tverski$

proi'voda.

,asuprot skokovi(a na tritu iroke potronje- eposlovanje u o*lasti *uissnes to *uissnes=2= je i(alo pola+anali stalan rast toko( 1999. +odine velike ko(panije kao %is%o i )=M suvie od polovi%e svo+ pro(eta o*avljale online transak%ijo(. aj trend se nastavlja i u 2000.+ kadaera'(jena posao poslu dostie 100 (ilijardi S&. &anas (oe(o re!i da ne(a ni jedne o'*iljne

ko(panije u S&- a i ostatku svijeta- koja 'na"ajan dio svo+ nov"ano+ poslovanja ne o*avlja pute( interneta. >a'lo'i su jenostavni : nii trokovi- (anja ansa 'a +reku ljudsko+ /aktora-ekoloki pristup- potpuno uklapanje u /ilo'o/iju ?), just in ti(e *a na vrije(e

=) i susjedni( 'e(lja(a situa%ija nije ni nalik svjetski( trendovi(a. @a to postoje(no+i ra'lo'i- od koji$ navodi(o sa(o neke: skupa i ne kvalitetna in/rastruktura i'naj(ljivanjelinije- 'e(aljska tele/onija- relativno skupa ra"unarska opre(a- ni'ak nivo opte in/or(isanosti-nedostatak 'nanja itd. S dru+e strane- (ora(o istaknuti da je ova te$nolo+ija jako korisna upravo 'a(ala trita i nejake ekono(ije. =ri protok ro*a online tr+ovina i u*r'anje protoka nov%askra"uje %iklus o*rta kapitala i direktno uti"e na *ruto drutveni proi'vod.

@e(lje ?u+oisto"ne Avrope *i (orale i'+raditi strate+iju i poti%ati ra'voj neop$odne

te$noloke i ad(inistrativne in/rastrukture 'a o(asovljenje eposlovanja u svi( nje+ovi( o*li%i(a.ada *a%i(o po+led na postoje!e stanje- "ak i =) koja je najnera'vijenija- ko(er%ijalne *anke suotpo"ele pri(jenu eposlovanja

4



'% NOVI PRISTUP RAZVOJU PRIVREDE I DRUŠTVA

Alektronsko poslovanje je sasvi( novi pristup kao i nova /ilo'o/ija ra'voju privrede pute((ree i )nterneta. ao /ilo'o/ija poti"e iskoritavanje svi$ resursa jedne 'e(lje i konkurentnost nado(a!e( i (e#unarodno( tritu te uklju"enje u +lo*alnu tr+ovinu. Bilo'o/ija se te(elji na 'nanju-kreativnosti- u"inkovito( (enad(entu te strate+iji drave i +ospodarstva ?edna od +rana je ielektroni"ka tr+ovina koja kao spe%i/i"an dio elektroni"ko+ poslovanja e*usiness 'apo"inje kadtr+ova% o(o+u!i kup%u naru"ivanje proi'voda pute( )nterneta. udo*nosti svo+ do(a kupa%(oe naru"ivati sve vrste proi'voda koji se prito( dostavljaju ili alju u kup"ev do( ili radno(jesto.

Alektroni"ko poslovanje o*u$va!a o*radu i ra'(jenu poslovni$ in/or(a%ija i'(e#u+ospodarski$ su*jekata u na%ionalno( i +lo*alno( okruenju pute( in/or(a%ijski$ te$nolo+ija.oslovanje se odvija pute( poslovni$ pro%esa u di+italno( o*liku. &i+italna pis(enost o(o+u!uje

po*oljavanje uslu+a 'a korisnike redu%iranje( vre(enski$ %iklusa- do*ivanje( *olji$ re'ultata odo+rani"eni$ i'vora- te stvarni( tr+ovanje(. A*usiness A%o((er%e pove'uje kup%e- prodava"e-opskr*ljiva"e i 'aposlene na na"in koji se nikad nije (o+ao posti!i u klasi"noj o*radi. )nternet kao+lo*alna (rea in/or(a%ija i podataka o(o+u!uje *r' plas(an ro*a ili uslu+a te rast +ospodarstvasvake 'e(lje

3.1. Odnosi sa korisnicima

,ajnovija istraivanja ko(panije Gartner )n%. uka'uju da !e lojalnost potroa!a dosti!inajnii dosadanji nivo i'(e#u 2003. i 2006. +odine.

Ce! danas- korisni%i uslu+a eDo((er%e ko(panija- jednostavno kao nikada ranije- i(aju

(o+u!nost da upore#uju online prodavni%e- i da sa(o sa jedni( kliko( (ia- pro(jene eDo((er%e ko(paniju. @*o+ to+a je od presudno+ 'na"aja 'a opstanak i poslovni uspje$ eDo((er%e ko(panija de/inisanje nove poslovne strate+ije koja !e otkloniti ri'ike i +u*itke u

poslovanju- i'a'vane pado( lojalnosti korisnika proi'voda i uslu+a eDo((er%e ko(panija.

?edan od najvaniji$ se+(enata u savre(eno( poslovanju svako+ poslovno+ siste(a- patako i oni$ eDo((er%e siste(a- je upravljanje odnosi(a sa korisni%i(a %usto(er relations$ip(ana+e(ent.. pravljanje odnosi(a sa korisni%i(a nije jednostavan 'adatak

3.2. Osnove upravljanja odnosima sa korisnicima

Eta predstavlja upravljanje odnosi(a sa korisni%i(a ili %usto(er relations$ip (ana+e(ent D>MF D>M predstavlja sloeni skup poslovni$ pro%esa i te$nolo+ija 'a upravljanje rela%ija(a sa

postoje!i( i poten%ijalni( korisni%i(a i poslovni( partneri(a- u (arketin+u- prodaji i podr%i- preko svi$ raspoloivi$ kanala ko(unika%ije. snovni %ilj D>Ma je da opti(i'uje satis/ak%ijukorisnika i partnera- uve!a u"e!e na tritu- pro/it i poslovnu e/ikasnost- +rade!i to je (o+u!esnanije rela%ije na nivou or+ani'a%ije.

D>M nije tako nov poslovni /eno(en. )pak- punu a/ir(a%iju i iroku pri(jenu D>Mdoivljava tek u posljednji$ desetak +odina- paralelno sa ra'voje( novi$ poslovni$ (odela- kojenaj"e!e 'ajedni"ki i(enuje(o kao e=usiness (odele. e=usiness je sloena /u'ija poslovni$

pro%esa- poslovni$ aplika%ija so/tvera i or+ani'a%ione strukture- neop$odna da *i se stvorio poslovni (odel visoki$ per/or(ansi. Mno+e ko(panije- uklju"uju!i i eDo((er%e poslovnesiste(e- s$vatile su 'na"aj pro(jena i 'apo"ele su evolu%iju od tradi%ionalni$ (odela poslovanja ka

5



e=usiness (odelu.

pravljanje odnosi(a sa korisni%i(a karakterie rad u tri osnovne /a'e:

• rido*ijanje novi$ korisnika• ve!anje pro/ita od postoje!i$ korisnika• ,eo+rani"eno ispunjavanje o"ekivanja pro/ita*ilni$ korisnika.

)spunjenje 'adataka u svi( /a'a(a upravljanja odnosi(a sa korisni%i(a o*e'*je#uje od+ovaraju"aD>M ar$itektura- koju "ini:

• odrka servi%e- sel/servi%e- /ield servi%e .• rodaja %rosssell- upsell- telesell- /ield sell• Marketin+• ro+ra(i lojalnosti i 'adovoljstva korisnika.

spje$ u elektronskoj tr+ovini ne (oe se o"ekivati *e' 'na"ajni$ investi%ioni$ sredstava- kako *io*e'*jedili ostvarivanje osnovni$ %iljeva upravljanja odnosi(a sa korisni%i(a- kao i opti$ %iljeva

poslovanja.vo#enje novi$ in/or(a%ioni$ te$nolo+ija u siste(e prodaje i podrke djeluje kao katali'ator uspjeno+ upravljanja odnosi(a sa korisni%i(a. ,aravno- nisu sve )D te$nolo+ije po+odne 'a

pri(jenu u D>M ar$itekturi.

spjena D>M ar$itektura je ona koja u se*i o*jedinjuje tri ele(enta:

• )nter/ejs: )nter/ejs novi$ te$nolo+ija ne s(ije *iti ra'vijan i'olovano- ve! (ora *iti kreiran takoda (oe *iti upotre*ljen kao 'ajedni"ki inter/ejs i'(e#u vie te$noloki$ aplika%ija u ko(pletno(e=usiness so/tversko( rjeenju. ako#e- inter/ejs (oe *iti 'ajedni"ki i 'a aplika%ije koje

pove'uju poslovni siste( sa potroa"i(a i sna*djeva"i(a•

)nte+ra%ija: r$itektura e=usiness rjeenja- pa sa(i( ti( i D>M rjeenja- 'a$tjeva inte+ra%ijusvi$ poslovni$ pro%esa- pri(jeno( novi$ in/or(a%ioni$ siste(a• )nova%ije: oslovni siste(i 'a$tjevaju nove i sve naprednije aplika%ije koje !e i( po(o!i da seu*r'ano ra'vijaju

3.3. Kako do uspješnog e!"#a

ao i kod svako+ uspjeno+ projekta- sve po"inje sa pravo( vi'ijo( *udu!e+ ra'voja poslovno+ siste(a. eDo((er%e ko(panije (oraju i(ati vi'iju kako da konstantno unapre#ujusvoje odnose sa korisni%i(a- nude!i i( uvjek o"ekivani nivo kvaliteta servisa u svi( /a'a(a- kao i

u svi( se+(enti(a siste(a prodaja- podrka- (arketin+.rije sve+a- siste(i elektronske tr+ovine ne s(iju upasti u 'a(ku produ%t%entri%

ra'(iljanja u (enad(entu- s o*'iro( da ula+anje veliki$ sredstava u anali'e i istraivanja pro/ita*ilnosti novi$ servisa i proi'voda- sa(o u okviri(a poslovne or+ani'a%ije- ne donesevrijedne re'ultate.

otre*no je ra'viti i unaprje#ivati %usto(er%entri%H odnos pre(a *i'nisu- koji 'a$tjeva per(anentno ra'u(jevanje 'na"aja i poslovne vrijednosti lojalnosti svako+ potroa"a- to vodi kaveo(a opse'ni( i strateki( anali'a(a kako proi'vodnja- (arketin+- prodaja i podrkao*e'*je#uju novu vrijednost 'a korisnike uslu+a siste(a elektronske tr+ovine.

,ajuspjenije eDD>M strate+ije su upravo one u koji(a je planiranje pe(anentna aktivnost-uslovljena stvaranje( povratno+ od+ovora od korisnika uslu+a- sna*djeva"a i dru+i$ partnerski$ko(panija- i 'aposleni$ u eDo((er%e ko(paniji.

6



3.$. Korisnici elek%ronske %rgovine

Menaderi "esto (isle da do*ro 'naju ko su korisni%i uslu+a i proi'voda nji$ovi$ko(panija- 'ato to i( prodaju uslu+e i proi'vode ipak- to nije tako jednostavan 'adatak. >a'u(jetii upo'nati korisnike uslu+a jedne ko(panije 'a$tjeva paljive i detaljne anali'e.

,avike i o"ekivanja eDo((er%e korisnika su veo(a sli"na navika(a i o"ekivanji(akorisnika )nternet uslu+a i uslu+a (o*ilne tele/onije. vaj prila' i(a svoje pose*ne prednosti unaoj 'e(lji- s o*'iro( da je ukupno prakti"no iskustvo u elektronskoj tr+ovini vrlo skro(no- 'ara'liku od (o*ilne tele/onije ili )nterneta.

?edna od najsloeniji$ ko(ponenti upravljanja odnosi(a sa korisni%i(a je uspjenoodre#ivanje prioriteta i o"ekivanja korisnika siste(a elektronske tr+ovine.

Me#u najvaniji( trendovi(a koji odre#uju prioritete i o"ekivanja korisnika i'dvaja(o:

• =r'a uslu+a

•

Sel/servi%e• ersonali'a%ija

• Ce!i i'*or proi'voda i uslu+a

• )nte+ra%ija prodaje i podrke

• ,eprekidna te$ni"ka podrka

• Bleksi*ilnost narud*ina i pou'dana dostava naru"eni$ do*ara

• Si+urnost transak%ija i (e$ani'a(a pla!anja

• ri(ena *ei"ni$ te$nolo+ija u pristupu se+(enti(a prodaje i

• te$ni"ke podrke.

Cjerovatno or+ani'a%iono naji'a'ovniji trend u upravljanju odnosi(a sa korisni%i(a je'a$tjev 'a *r'o( uslu+o(. Siste(i elektronske tr+ovine (oraju da *r'o rea+uju- kako na

pojedina"ne 'a$tjeve korisnika- tako i na pro(jene na tristu. vaj 'adatak se ne (oe uspjenoi'vriti *e' pri(jene novi$ te$nolo+ija.

&a *i eDo((er%e ko(panija i(ala jedinstveni uvid u sve karakteristike pojedina"no+

potroa"a-potre*no je o*e'*jediti inte+ra%iju svi$ skladita in/or(a%ija u siste(u- *e' o*'ira da )isu one re'ultat pret$odne interak%ije sa korisniko( u se+(entu prodaje- (arketin+a ili te$ni"ke podrke- *e' o*'ira da )i su one re'ultat pret$odne interak%ije sa korisniko(: preko ;e* sajta-tele/ona- /aksa- )C> )ntera%tive Coi%e >esponse siste(a . ili e(aila.

vaj 'adatak nije jednostavan. @*o+ to+a je od velike vanosti to ve!a pri(enaindustrijski$ standarda

Sposo*nost da se o*e'*edi pristup- upravljanje i o*rada svi$ relevantni$ in/or(a%ija predstavlja klju"ni preduslov u radu eDD>M siste(a i D>M aplika%ija. )n/rastruktura in/or(a%ija ueDD>M siste(u uklju"uje ne sa(o kontakt in/or(a%ije o korisni%i(a- ve! i relevantne in/or(a%ijeo partneri(a- 'aposleni(a i- najvanije- in/or(a%ije o svi( endtoend poslovni( pro%esi(a uko(paniji

Ce! s(o uka'ali na 'na"aj viekanalne inte+ra%ije servisa. od poj(o( viekanalna

7



inte+ra%ija podra'u(jeva(o pruanje standardi'ovano+- visoko kvalitetno+ servisa korisni%i(a-kro' sve ko(panijske kanale i (edije.

@a$tjevi 'a inte+risano( i neprekidno( te$ni"ko( podrko( i prodajo( u prvi plan suistakli 'na"aj %all %entar kapa%iteta u okviru eDo((er%e ko(panija. lako je ;e* sve vise

pri$va%en kao kanal te$ni%ke podrske- pose*no u elektronskoj tr+ovini- i dalje oko 70 pro%enatasvi$ kontakata se ostvaruje preko %all %entara.

S o*'iro( na spe%i/i"nost i sloenost jedno+ takvo+ siste(a- naravno i %jenu- kao jedino(o+u!e rjeenje u nai( uslovi(a i na dananje( nivou ra'vijenosti elektronske tr+ovine u naoj'e(lji- na(e!e se =usiness ro%ess utsour%in+.

ako#e- od 'na"aja je i i'*or D>M so/tvera- koji !e *iti osnovni alat u upravljanju odnosi(asa korisni%i(a. pet- uvaavaju!i ra'vijenost elektronske tr+ovine u 'e(lji- kao najpovoljnijerjeenje 'a o'*iljne i du+oro"ne eDo((er%e projekte se i'dvaja kori"enje uslu+a S siste(a u'e(lji ili inostranstvu- koji (o+u ponuditi inte+risano )nternet orijentisano rjeenje po pri$vatljivoj%jeni. vo( priliko( *i (o+li da i'dvoji(o rjeenja koja nude )=M- S i ra%le.

,a kraju dola'i(o i do )judsko+ /aktora koji je od i'u'etno+ 'na"aja u eDD>Mu. jedno-ovo je u nai( okolnosti(a i i'u'etno sla*a ko(ponenta ukupni$ aktivnosti na unapre#enju iupravljanju odnosi(a sa korisni%i(a. Skoro poraavaju!a iskustva u radu do(a"i$ )nternet

provajdera i ko(panija (o*ilne tele/onije ne (o+u *iti 'ane(arena.

S o*'iro( na o+rani"ena te$noloka i /inansijska sredstva- kao 'na"ajan /aktor di/eren%ija%ije !e se na(etnuti kvalitet neposredne ko(unika%ije korisnika sa 'aposleni(a u eDo((er%e ko(paniji.

valiteti i opsta poslovna kultura 'aposleni$ (o+u *iti od i'u'etno+ 'na"aja- ali i (o+u'ape"atiti sud*inu ko(panije. ktivnosti (enad(enta na unapre#enju poslovne kulture- kojauklju"uje i pro+ra(e o*uke 'a odnose sa korisni%i(a- (o+u po(o!i da se s(anji *roj

ne'adovoljni$ korisnika- koji !e uskratiti svoje *udu!e povjerenje toj ko(paniji.

8



(% MODELI ELEKTRONSKOG POSLOVANJA

Po/0oje d1a 2ode3a e3e40ron/4o5 6o/3o1anja i 0o. 7!7 I 7!C

=2D poslovanje okrenuto je krajnje( korisniku I klijentu. @adatak =2D e%o((er%e e(e je irenje trita- kao i 'adovoljavnje potre*a postoje!i$ korisnika kako u do(enu prodaje ro*a i

uslu+a- tako i u do(eni(a pruanja in/or(a%ija- servisa i podrke u eksploata%iji. =2D podra'u(jeva servise *r'e i pou'dane ko(unika%ije- so/isti%irano+ di'ajna i provjere validnosti podataka.

=2= =usiness to =usiness aplika%ija podra'u(ijeva rjeenje koje o(o+u!avaju poslovanjena )nternetu i'(e#u poslovni$ partnera ili tvrtki. @a ra'liku od =2D (odela koji podra'u(jeva

poslovanje predu'e!a sa krajnji( korisni%i(a- =2= pove'uje sve u"esnike u poslovno( pro%esukoji pret$odi krajnje( korisniku I do*avlja"e- posrednike- distri*utere.

>a'voj =2= (oe(o podjeliti na tri /a'e.

1. A&)-

2. osnovni =2= e%o((er%e i3. Ale%troni% Marketpla%es eMarkets

o"etak =2= poslovanja ve'uje se 'a pojavu prvi$ A&) siste(a. Celiki( ula+anji(a uin/or(a%ione te$nolo+ije- ko(panije su posti+le 'na"ajan stepen auto(ati'a%ije interno+ poslovanjaali je nji$ova ko(unika%ija sa poslovni( okruenje( o*avljana klasi"ni( pute(. ,aru"ivanje ro*eili uslu+a podra'u(evalo je da se nakon kreiranja u sopstveno( in/or(a%iono( siste(unarud*eni%e- ili ra"uni sta(paju i alju poto( poslovni( partneri(a.

9



ada kupa% ili do*avlja"- pri(i doku(enta%iju ona se u ve!ini slu"ajeva ponovo ru"no preku%ava i unosi u nji$ov )S. ,aravno- uvjek postoji (o+u"nost da se pojave +reke priliko( preku%avanja- da se doku(ent i'+u*i ili *ude oste"en u transportu. @na!i- postojala je potre*a da seelektronski( pute( o(o+u!i (e#uso*na ko(unika%ija in/or(a%iono+ siste(a predu'e!a sa )Snje+ovi$ poslovni$ partnera- i ti(e eli(iniu svi nedosta%i ko(unika%ije klasi"ni( sredstvi(a.>jeenje je prona#eno u uvo#enju A&) siste(a koji predstavljaju prvi vid =2= elektronsko+

poslovanja.

A&) Ale%troni% &ata )nter%$an+e elektronska ra'(jena podataka se naj"e!e de/inie kao:ra'(jena struktuirani$ poslovni$ podataka i'(e#u ra"unara 'ase*ni$ /ir(i- i'vrena *e' (anuelneinterven%ije- elektronski( pute(- posredstvo( standardi'ovani$ poruka koje 'a(jenjujutradi%ionalne papirne doku(ente.

ako /unk%ionise A&)F reirani doku(ent se u(esto na ta(pu- proslije#uje so/tveru kojivri nje+ovo prevo#enje u unaprijed do+ovoreni standardni /or(at podataka nakon "e+a seelektronski( pute( o*i"no koriste!i (reu dvao%a A&) uslu+a- alje na adresu poslovno+ partnera u nje+ovo elektronsko postansko sandu"e .

ada se pri(ala% slijede!i put konektuje na (reu- on preu'i(a doku(ent koji se sada prevodi u /or(at po+odan 'a kori!enje u nje+ovo( )n/or(a%iono( siste(u i alje +a direktnoaplika%iji koja dalje o*ra#uje podatke. )stovre(eno se i poiljao%u alje potvrda o prije(udoku(enta.

re*a napo(enuti da se pored ovo+ (odela 'asnovano+ na proslije#ivanju poruka (oe koristiti ira'(jena podataka u realno( vre(enu.

)' ovo+a se (oe 'aklju"iti da su neop$odni ele(enti 'a pri(jenu A&) siste(a:• standard koji !e *iti koriten 'a transport poruke od poiljao%a do pri(ao%a- s o*'iro( dara'li"ita predu'e!a i(aju ra'li"ite ra"unarske siste(e i pro+ra(e tako da je direktna ra'(jena

ne(o+u!a• so/tver koji !e vriti konver'iju poruka• ko(unika%ioni (edij koji( !e se poruka transportovati javna ili privatna (rea

,a sa(o( po"etku pri(jene A&) najve!i dio ko(unika%ije se odvijao u direktno( kontaktura"unarski$ siste(a poslovni$ partnera- to je 'a$tjevalo da o*a siste(a koriste iste ko(unika%ione

protokole i *r'inu prenosa podataka- i(aju ko(pati*ilan $arver i istovre(eno raspoloivetele/onske linije u trenutku potre*e 'a ko(unika%ijo(

reva'ilaenje ovi$ o+rani"enja je kasnije posti+nuto koritenje( C, Calueaddednet<ork (rea spe%ijali'ovani$ /ir(i 'a pruanje podrke u i(ple(enta%iji A&) siste(a. o su

privatne 'atvorene (ree koje kao takve predstavljaju e/ikasan- pou'dan i si+uran (edij 'a prenos povjerljivi$ poslovni$ in/or(a%ija.

oriste!i A&) u svakodnevno( poslovanju predu'e!e ostvaruje:

• *r'u dostavu doku(enata *e' +u*ljenja ili ote!enja• 'na"ajne utede u vre(enu potre*no( 'a o*radu doku(enta%ije• eli(inisanje potre*e 'a ponovni( preku%avanje( doku(enata• pove"anje produktivnosti i e/ikasnosti• 'na"ajno s(anjenje trokova o*rade papirne doku(enta%ije-• s(anjenje o*i(a +reaka u o*radi podataka

• po*oljano upravljanje transporto(- distri*u%ijo(- 'ali$a(a.• 'na"ajno s(anjenje trokova na*avke i sl.

10



) pored svi$ ovi$ prednosti A&) u ovo( o*liku nikada nije doivio (asovnu pri(jenu. rijesve+a '*o+ skupe- ko(plikovane i du+otrajne i(ple(enta%ije- nedostatka /leksi*ilnosti u odnosu na

*r'inu pro(jena u okruenju- kao i visoki$ trokova odravanja koje su se*i (o+le da priute sa(ovelike ko(panije.

ojavo( )nterneta i nje+ovo( sve (asovnijo( pri(jeno( dola'i do pojave novi$ o*lika=2= poslovanja.

po"etku su predu'e!a prisustvo na )nternetu /o(irala postavljanje( ;e* pre'enta%ija u/or(i katalo+a svoji$ proi'voda sa navedeni( kontakt in/or(a%ija(a- +dje su kup%i (o+li da sedetaljno in/or(isu o ponudi i nakon to+a i'vre naru"ivanje klasi"ni( pute(.

)stovre(eno je ra'voj si+urnosni$ (e$ani'a(a poput )- SSJ i sl. &oao do /a'e u kojojo(o+u!uje ire pri$vatanje )nterneta kao si+urno+ ko(unika%iono+ (edija tako da su u*r'o ;e*

pre'enta%ije do*ile i (o+u!nost online naru"ivanja i pla"anja proi'voda i uslu+a.

Glavni ra'lo'i pri(jene )nterneta u =2= su:

• +lo*alna dostupnost )nterneta• lako pove'ivanje i niska %ijena uslu+a• koritenje standardno+ svi(a raspoloivo+ so/tvera 'a pristup• postojanje adekvatni$ si+urnosni$ (e$ani'a(a• laka inte+ra%ija sa postoje!i( *a%ko//i%e siste(i(a

Celike ko(panije su u )nternetu vidjele ansu da drasti"no s(anje trokove ko(unika%ije sasvoji( poslovni( partneri(a u' istovre(eno pruanje (o+u"nosti saradnje i (anji( /ir(a(a kojedo sada nisu (o+le se*i da priute skupa A&) rjeenja.

rednosti =2= rjeenja *a'irani$ na )nternetu su evidentne u svi( /a'a(a poslovanja.&ola'i do skra"enja proi'vodno+ %iklusa '*o+ e/ikasnije ko(unika%ije svi$ u"esnika u pro%esu proi'vodnje. pro%esu na*avke- postie se ve!a produktivnost 'aposleni$ - s(anjuje se (o+u"nost+reke- i skra!uje vrije(e sa(o+ pro%esa to dovodi do s(anjenja trokova 'a 1015K. H

=oljo( koordina%ijo( sa do*avlja"i(a postie se e/ikasnije upravljanje 'ali$a(a tenja ka just)nti(e or+ani'a%iji i nji$ovo s(anjenje na svi( nivoi(a 'a 2025K u' istovre(eno 'na"ajnos(anjenje trokova nji$ovo+ "uvanja i skladitenja. uto(ati'ovana podrka kup%i(a s(anjuje

*roj po'iva upu!eni$ slu*i podrke to dovodi do *re+ od'iva operatera i pruanja *olje uslu+e.

Marketin+ i prodaja koritenje( )nterneta do*ijaju je/tin i e/ikasan (arketinki i prodajnikanal koji prua (o+u"nost proirenja ovi$ aktivnosti u' (ini(alno pove!anje trokova. ' sve to)nternet =2= rjeenja predstavljaju otvoren siste( koji o(o+u!ava *ilo kojoj ko(paniji uklju"enjeu ovaj vid poslovanja

ko uporedi(o A&) i =2= e%o((er%e- A&) je naj"e!e pri(jenjivan u ko(unika%iji velikeko(panije kup%a- sa ve!i( *roje( svoji$ do*avlja!a.

lasi"ne =2= e%o((er%e sajtove su u po"etku postavljale velike ko(panije sna*djeva"i-koje su pute( )nterneta o(o+u!ile naru"ivanje i prodaju svoji$ proi'voda veliko( *roju svoji$distri*utera i kupa%a.

Me#uti( kupa% je i u ovo( (odelu saradnje ostao uskra!en 'a (o+u!nost pristupa

a+re+iranoj ponudi proi'voda i' o*lasti nje+ovo+ interesovanja.

11



pravo to je i prava% dalje evolu%ije =2= kon%epta poslovanja. osljedni$ +odina dolo jedo pojave Ale%troni% Marketpla%es eMarkets veletr+ovinski$ %entara- novo+ o*lika or+ani'ovanja=2= poslovanja na )nternetu.

ni predstavljaju ;e* sajtove na koji(a veliki *roj prodava"a i kupa%a na jedno( (jestu pre'entuje svoju ponudu i potranju u odre#enoj o*lasti

A(arketpla%es predstavljaju novi vid online posrednika koji na jedno( (jestu e/ikasno predstavlja a+re+iranu ponudu i potranju- pruaju%i kup%i(a nie trokove na*avke u' (o+u!nostkontakta sa novi( do*avlja"i(a- a isto tako i do*avlja"i(a nie trokove prodaje u' (o+u!nostkontakta sa novi( kup%i(a.

ostoji vie ra'li"iti$ (odela eMarketsa u 'avisnosti od to+a ko i$ je or+ani'ovao

ako ra'likuje(o

1. E*2ar4e063a8e/ or5ani9o1ane od /0rane jedno5 i3i 1i:e 1e3i4i; 46a8a =uLers&riven eMarketpla%es- industrijski$ +i+anata koji u ovo( na"inu poslovanja vide(o+u"nost pove"anja e/ikasnosti lan%a sna*djevanja u' istovre(eno 'na"ajnos(anjenje trokova-

2. E2ar4e063a8e/ or5ani9o1ane od /0rane jedno5 i3i 1i:e 1e3i4i; /na<dje1a=aSuppliers&riven eMarketpla%es ili

3. E*2ar4e063a8e/ or5ani9o1ani; od /0rane ne0ra3ne 0re>e /0rane pri.privredneko(ore

,eutralnost or+ani'atora u odnosu na industriju kojoj je na(enjen eMarket- naro"ito je

neop$odna na triti(a na koji(a postoji veliki *roj i kupa%a i prodava"a- ovjerenje je u ovo(slu%aju klju"an /aktor 'a prido*ijanje veliko+ *roja u"esnika neop$odni$ 'a nor(anlno/unk%ionisanje eMarketa.

o na"inu or+ani'ovanja (o+u se podjeliti i na vertikalne orjentisane na rjeavanje potre*au okviru odre#eni$ industrijski$ +rana- i $ori'ontalne A(arketpla%es spe%ijali'ovane 'a odre#enukate+oriju proi'voda ili kupa%a

re(a *rojni( pro+no'a(a analiti%ara o*i( =2= poslovanja do 2004 +odine *i!e u rasponuod 1500 do 2500 (ilijardi dolara. )stovre(eno se predvi#a da !e se do 2003 +odine vie od

polovine ovi$ =2= transak%ija ostvariti u okviru AMarketpla%es elektronski$ trita. Sve ovouka'uje da =2= eMarkets nisu sa(o trenutni trend ve! jedan od (o+u!i$ do(inantni$ (odela

poslovanja u skoroj *udu!nosti.

12



$.1 &2& Sis%emi plaćanja

Ce!ina siste(a pla!anja- koja su predstavljana ovde- u+lavno( se koriste u =2D etr+ovinitr+ovina koja se o*avlja i'(e#u pojedin%a i predu'e!a- odnosno pojedina% kupuje ro*u ili uslu+uod predu'e!a. =2= siste(i pla!anja siste(i pla!anja i'(e#u predu'e!a postavljaju pose*nei'a'ove

@natno su ko(pleksniji od =2D siste(a- prije sve+a '*o+ sloenosti sa(o+ pro%esa na*avkeu okviru predu'e!a. ,ekada je potre*an "itav ni' ra'li"iti$ doku(enata- da *i se transak%ija dovelado sa(o+ kraja. ,eop$odni doku(enti (o+u *iti: nalo+ 'a na*avku- ra"un speditera- poliseosi+uranja- /inansijska doku(enta- doku(enta nadleni$ re+ulativni$ or+ana- kreditne ovjere-doku(enti o depo'itu ukoliko postoje- autenti"na doku(enta- akreditiv spoljna tr+ovina iinstru(enti i (etodi pla!anja

&alje- =2= siste(i pla!anja (oraju *iti pove'ani sa A> siste(i(a laniranje resursa predu'e!a Anterprise >esour%e lannin+ u koji(a su inte+risani poda%i o invetaru- proi'vodnji iro*noj otpre(i i dru+i korpora%ijski poda%i- i sa A&) siste(i(a siste(i 'a(jene elktronski(

poda%i(a Ale%troni% data )nter%$an+e- koji 'a(jenjuju papirne nalo+e 'a na*avku- nji$ovi(elektronski( ekvivalenti(a

K3j=ne 4ara40eri/0i4e 4oje /e 0ra?e od 7!7 di5i0a3no5 /i/0e2a 63a>anja /.

• do*ravanje kredita i +aran%ija pla!anja: o*e'*e#uje provjeru kreditno+ *oniteta kup%a i

+aran%iju pla!anja

• slu+a depo'ita: po(ae da o*ije strane *udu si+urne da -!e ona

•

dru+a ispuniti svoje o*ave'e• ,e(o+u!nost od*ijanja pla"anja: o*e'*eduje da se o*ave'a pla!anja ne (oe i'*je!i- tako da

u"esni%i koji se ne po'naju (o+u (e#uso*no tr+ovati sa ve!i( stepeno( povjerenja

• Sakupljanje nov"ani$ sredstava: o*e'*e#uje (e$ani'a( 'a trans/er- priliv i s(ijetanje

nov"ani$ sredstava

• Binansiranje: o*e'*e#uje kup%i(a o*rt nov"ani$ sredstava u 'a(jenu 'a ka(ate

• )nte+ra%ija sa dru+i( poslovni( doku(enti(a: o(o+u!ava da se pla!anja poveu sa

narud*eni%a(a- /aktura(a i otpre(ni%a(a

• &etek%ija prevara: o*e'*e#uje si+urnost prodav%i(a

• >a"unovodstvo: o*e'*je#uje kratak pre+led stanja na ra"unu detalje /akture

• >ukovanje sporo(: o*e'*je#uje (etod 'a rjeavanje sporni$ situa%ija

ostoje dva osnovna tipa =2= siste(a pla!anja- koja su dorasla postoje!oj situa%iji. o susiste(i koji 'a(jenjuju tradi%ionalne *anke- i postoje!i *ankarski siste(i koji proiruju svoju/unk%ionalnost i na =2= trite.

Cana napo(ena: ni jedan od postoje!i$ =2= siste(a na tritu- ne o*e'*je#uje sve pret$odno navedene karakteristike.

13



%trade je jedan pri(jer =2= siste(a pla!anja koji 'a(jenjuje /unk%ionalnost tradi%ionalni$ *anka. %trade je posrednik u pro%esu pla!anja- na (e#unarodno( tritu-koji po nalo+u do(a!e+kup%a od(a$ pla!a inostrano( prodav%u- a do(a!e( kup%u odo*rava varija*ilni vre(enski periodda (u plati du+. %trade snosi kreditni ri'ik ri'ik naplate kredita- jer prodav%u od(a$ ispla!uje

navedeni i'nos. ransak%ije su u potpunosti di+italne i osi+urane di+italni( serti/ikati(a. &ru+e/ir(e- konkurenti na =2= tritu- su radeDard rukuje na*avko(- i'vrenje(- ri'iko( upravljanjai o*ra"uno(- e>evenue- eBinan%e- i eD$e%k 'a rukovanje (ali( poslovni( transak%ija(a.lakotradi%ionalne *anke veo(a sporo ula'e na ova trite- one danas nude "itav spektar ra'li"iti$ uslu+a'a online poslovanje. r*ian je 'ajedni"ki podu$vat Diti+roup i S nje(a"ki +i+ant 'a so/tver.r*ian nudi /inansijske kreditne instru(ente- sli"no kao %trade- ali uklju"uje i veri/ika%iju kredita-ne(o+u!nost otka'ivanja odri%anja od du+a- /inansiranje i inte+risanje sa ra'li"iti(in/or(a%ioni( siste(i(a *a%kend siste(i koje o*e'*je#uje S.

&ru+i +i+ant- koji se pojavio na =2= tritu je BSMBinan%ia)Settie(entMatri.%o(- kojisu /or(irale (no+e velike *anke ;ells Bar+o i Diti+roup i ko(panije 'a savre(enu te$nolo+iju

i2 e%$nolo+ies i S1. BSM je jedini siste( pla!anja koji radi sa ra'li"iti( *anka(a i nudiakreditive- 'alo+e depo'ite- interna%ionalne trans/ere- /inansiranje i *onitetske "ekove *onitet kreditna sposo*nost.

@a o*avljanje (anji$ transak%ija- ko(panije tradi%ionalni$ kreditni$ karti%a- kao to suMasterDard i (eri%an Apress- su ra'vile karti%e ili na*avne karti%e. ve karti%e su trenutnoli(itirane na transak%ije (anje od 2.500N- ali neke kreditne ko(panije predvi#aju pove"anje li(ita%ard transak%ije do 100.000N. karti%e ne(aju nalo+ 'a na*avku- niti /akturu koja prati na*avku-

pa se '*o+ to+a ne koriste 'a ve!e transak%ije.

14



)% ELEKTRONSKI RIZICI U E*POSLOVANJU

'.1 (pravljanje ri)icima

od ri'i%i(a opasnosti(a podra'u(jevaju se vanrdeni do+a#aji usljed "ije+ ostvarenja(oe do!i do ekono(ski tetni$ posljedi%a 'a pojedine oso*e- odnosno /ir(e. >i'i%i sa koji(a sesusre!u tradi%ionalne *ri%k and(ortar ko(panije u svo( poslovanju su jako ra'novrsni.

re!u se od ri'ika ve'ani$ 'a sa(o poslovanje kao to su na pri(jer ra'ni vidovi nepla!anja-'akanjeli$ isporuka ili prevara- pa do ri'ika ve'ani$ sa /i'i%ko oste"enje i(ovine /ir(e- kao to su

poar- kra#a ili neke prirodne nepo+ode poplave-oluje- 'e(ljotresi i sl..ri'iko( nije- kao to !e(no+i po(isliti- dis%iplina koja se pojavila sa (odreni( na"ino( poslovanja.

Svjest o postojanju ri'ikakao i o neop$odnosti nae+ djelovanja u ve'i sa nji(a se prostirekro' )judski istoriju- a slikoviti pri(jer 'a to je praksa kineski$ tr+ova%a i' perioda od prije tri$iljade +odina. ,ai(e- priliko( transporta rijeko( ?an+%ekjan+ ro*a je djeljena na vie "a(a%akada je tre*alo vriti prijevo' preko naro"ito opasni$ (jesta.

,a taj na"in oni su vrili pri(itivnu podjelu ri'ika- jer i( ro*a tada nije *ila sva i'loenaistoj opasnosti- ne+o suk%esivno kako se u pojedini( "a(%i(a prevo'ila. koliko *i koji "a(a% i

potonuo- propao *i sa(o onaj dio ro*e koji je u nje(u *io ukr%an dok *i se ro*a ukr%ana na ostali(%a(%i(a spasila.

d tada pa do danas su se (no+e stvari i'(jenile. >o*a koje se transportuje je doivjelara'ne trans/or(a%ije i sti+la do to+a da *ude pretstavljena skupovi(a nula i jedini%a- dok velike ile

ku%avi%e vie nisu iroke rijeke- pru+e ili auto putevi ve! (o"ni opti"ki linkovi. )' realno+ iopipljivo+ svijeta preli s(o u virtuelni.

ta se do+odilo sa nai( ri'i%i(aF &a )i su i oni postali virtuelniF ,a alost nisu- ve! su ite kako realni.

=avljenje elektronski( poslovanje( 'a$tjeva od ko(panije da sa+leda noveo*like ri'ikakao dio svoje poslovne strate+ije. Sa(o upravljanje ri'iko( nije nikakva novina- jer ko(panije ve!i(aju odre#ene (odele u+ra#ene u svoje *i'nis planove.Me#uti( una'ad pos(atrano sa(oin/or(ati"ko je'+ro svake /ir(e nije *ilo na adekvatan na"in uklju"eno u ove (odele- to je udananje vrije(e nedopustivo.

ako se jedan odre#eni deo poslova pre(estio u saj*er prostor- in/or(a%iona te$nolo+ija jedne /ir(e je do*ila na 'na"aju sa stanovita poslovno+ uspje$a- ali je u isto vrije(e postala dalekoranjivija ne+o *ilo kada ranije.

15



'.2 *lek%ronski ri)ici

relasko( na online rei( rada i oda*iro( neko+ od (odela elektronsko+ poslovanja-odre#eni dio pri$oda /ir(e- a u neki( slu"ajevi(a i %jelokupan- se ostvaruje pute( interneta- naelektronsko( tritu. ako se taj pri$od pove!ava- tako je naravno 'a svaku /ir(u pitanje ri'ikakoji se pojavljuju sve 'na"ajnije.

ao to je ve! spo(enuto i dalje postoje svi tradi%ionalni ri'i%i- jer jedan - ra"unski %entar (o'e da *ude uniten u poaru- ili neka veo(a skupa opre(a da *ude pred(et kra#e.

Me#uti( ono to je u dananje vrije(e daleko vnije od na pri(jer serversko+ $ardvera suna nje(u sa"uvani poda%i- dok je (no+o loije od sa(o+ ote"enja od poara neostvarena do*it'*o+ neo*avljeni$ transak%ija.

,apadi $akera ili virusi ne prou'rokuju /i'i"ka ote"enja- ali i(aju 'a posljedi%u 'natnetrokove 'a /ir(u ve'ane 'a ponovno dovo#enje siste(a u prijanje stanje- kao i tetu nanijetui(idu i povjerenju ko(panije kod kupa%a- a (o+u!i su i odtetni 'a$tjevi ote!eni$ klijenata na

osnovu od+ovronosti /ir(e.Sve ovo na kraju (oe i(ati i'(e#u ostalo+ 'a posljedi%u i drasti"an pad ak%ija ko(panije

na *er'i.

,eke od ovi$ ri'ika su ve! na svojoj koi osjetile najve!e svjetske internet ko(panije- ali ineke koje se ne *ave neko( vrsto( elektronsko+ poslovanja. /e*ruaru 2000.+od. su neki odnajposje"eniji$ a(eri%ki$ sajtova potpno *lokirani- kori"enje( &enialo/Servi%e napada.

o+o#eni su *ili D,,.%o(- AOrade- A*aL- =uL.%o(- Pa$oo i (a'on. Sin$roni'ovani(napado( $akera sa vie ra'li"iti$ ) adresa navedeni sajtovi su vie sati *ili nedostupni korisni%i(a.oliko su 'astrauju!e posljedi%e ovi$ napada naj*olje svjedo!i i'vetaj $e Pankee Group koji je

+u*itke pro%jenio na sljede%i na"in:• . reko 1 (ilijarde N kapitalni$ +u*itaka u vrjednosti ak%ija

• . )'+u*ljeni pri$od od prodaje i rekla(a preko 100 (iliona N i

• . )'(e#u 100 i 200 (iliona N koliko je pro%jena da !e *iti uloeno u

• po*oljanje si+urnosni$ rjeenja kako po+o#eni$ tako i dru+i$ ko(panija.

Koji /1e ri9i8i 6o/0oje@

)ako *is(o eljeli da %jelokupni ri'ik poslovanja u' pri(jenu upravljanja ri'i%i(aeli(inie(o to je ne(o+u!e. Qak i u' pre*a%ivanje jedno+ djela ri'ika na osi+uravaju!eko(panije ostaje jedan dio koji (ora(o pri$vatiti ukoliko uopte eli(o da se *avi(oelektronski( poslovanje(.

ose*no se i'dvajaju slu"ajevi ve'ani 'a (o+u!e povrede inte+riteta i povjerljivosti podatak i dostupnosti sajta.

16



'.3 Povrede in%egri%e%a

,a naredni( slika(a su prika'ani (o+u!i u'ro%i i posljedi%e koje se u odre#enoj (jeri(o+u prenijeti na osi+ranje

od poj(o( inte+riteta se podra'u(jeva da poda%i in/or(a%ije i ra'ne uslu+e s(iju da *udui'(enjeni isklju%ivo od strane ovla!ene oso*e ili institu%ije. Eta se sve (oe do+oditi u slu"aju

*risnja ili (jenjanja podataka od strane neovla!eni$ li%a prika'ana je na sli%i 1:

Error. Reeren8e /or8e no0 ondError. Reeren8e /or8e no0 ond

S+,K- 1

17

MOGUĆEMOGUĆI UZROCI

SABOTAŽA

MANIPULACIJAOD STRANE

ZAPOSLENIH ILINEKOG S POLJA

PREVARA

HAKERISANJE

VIRUSI

SOFTVERSKEGREŠKE

GUBITAKPODATAKAKLIJENTA

PREKID RADA

GUBITAK KLIJENTA

I PROMETA

GUBITAKPOVJERENJA INARUŠAVANJE

IMIDŽA

TROŠKOVIPONOVNOG

USPOSTAVLJANJARADA

ODŠTETNIZAHTJEVI

SUDSKI TROŠKOVII KAZNE

MJENJANJEILI

BRISANJE



'.$ Povrede povjerljivos%i poda%aka

ovjerljivost podataka podra'u(jeva da poda%i- in/or(a%ije i ra'ne uslu+e s(iju da *ududostupni isklju"ivo ovla!eni( oso*a(a ili institu%ija(a.

o je jedno jako osetljivo pitanje koje ukoliko (u se ne pristupi krajnje o'*iljno (oedovesti do poptuno+ +u*itka povjerenja kupa%a i ruenja -u+leda jedne ko(panije Slika 2.

S+,K- 2

18

MOGUĆI

OSLUŠKIVANJE

KOMUNIKACIJA

ŠPIJUNIRANJEUSLIJED

PROPUSTA ILI

NEOVLAŠĆENIH PRISTUPA

HAKERISANJE

VIRUSI

KRAĐA, >)C,?A&

KRAĐA

PODATAKA

MOGUĆE

GIBITAK POVJERENJA INARUŠAVANJE IMIDŽA

GUBITAK KLIJENATA IPROMETA

POVREDAINTELEKTUALNE

SVOJINE

POVREDAPRIVATNOSTI

(ZAŠTITA PODATAKA)

PREVARE, POKUŠAJIIZNUĐIVANJA, UCJENE

TROŠKOVI PONOVNOGUSPOSTAVLJANJA

RADAOS&S) >EC) )@,A

SOS&



'.' Dos%upnos% saj%a

&ostupnost podra'u(jeva da poda%i- in/or(a%ije i ra'ne uslu+e (oraju *iti dostupni ueljeno( vre(ensko( trenutku. ?ako opasni &enialo/Servi%e - napadi (o+u u trenutku da dovedudo veliko+ pada vrijednosti ak%ija jedne ko(panije. Svjetske *er'e na koji(a se tr+uje papiri(a odvrijednosti pose*no *urno rea+uju kada su u pitanju tako'vane .%o( ko(panijeSlika 3..

S+,K- 3

19

MOGUĆI UZROCI

* DOSNAPADI

PREOPTEREEN JE

HAKERISANJE

VIRUSI

SOFTVERSKE

GRESKE

NESTANAKSTRUJE

PREKID RADATELEKOMUNI!

KACIONEMREŽE

SAJTNIJE

DOSTUPAN

NEOSTVARIVANJEPROMETA

NARUŠAVANJEIMIDŽA KOMPANIJE

GUBITAK KLIJENTA IUCEŠĆA NA TRŽIŠTU

PAD AKCIJA

TROŠKOVIPONOVNOG

USPOSTAVLJANJARADA

ODŠTETNIZAHTJEVIASK*SD

MOGUĆE

POSLJEDICE



$% OSIGURANJE

&a *i neki do+a#aj uopte (o+ao da se osi+ura on pre sve+a (ora *iti *udu!i- nei'vjestan ine'avisan od direktne volje osi+uranika. ek ukoliko je to ispunjeno (oe se +ovoriti o osi+uranju.si+uranje i(ovine se (oe +ru*o podjeliti na dva se+(enta:osi+uranje i(ovine koja je uvlasnitvu ko(panije iosi+uranje od+ovornosti 'a tete pri"injene tre!i( li%i(a.

si+uranje( i(ovine u vlasnitvu svaka ko(panija o*e'*e#uje si+urnost svo+a poslovanja i'atitu u slu"aju neeljeni$ tetni$ do+a#aja. ponuda(a osi+uravaj!i$ ko(panija postoji irok spektar opasnosti koje se (o+u osi+urati poar. kra#a-(aina i dr.. danasnje vrije(e kadara"unarski %entri i in/or(a%ioni siste(i u ko(panija(a do*ijaju sve vie na vanosti djelo( i '*o+elektronsko+ poslovanja- pose*no je interesantna (o+u"nost ko(*inovano+ osi+uranjaelektronski$ ra"unara od veliko+ *roja ri'ika.ako je na pri(jer na nai( prostori(a kodo(panije &unav osi+uranje (o+u!e osi+urati ko(pletnu ra"unarsku opre(u sa(o jedno(

poliso( i'(e#u ostalo+ i od slijede!i$ opasnosti:poara- udara +ro(a- oluje djelovanja vode i pare-(ani/esta%ija i de(onstra%ija provalne kra#e i ra'*ojnitva- lo(a- strujno+ udara i dr.

&ru+i se+(ent osi+uranja koji se odnosi na nau od+ovrnost 'a tete pri"injene tre!i( li%i(a je daleko sloeniji od osi+uranja li"ne i(ovine. ovo( slu"aju se priliko( utvr#ivanja od+ovrnosti/ir(e uklju"uje i sud u rad.,a osnovu sudsko+ nalo+a /ri(a je duna da o*eteti neko tre!e li%eko(e je svoji( djelovanje( prou'rokovala tetu.snovna na(jera je da se 'atite li%a ili /ir(e koja

*e' ikakve svoje krivi%e (o+u pretrpjeti odre#ene tete.

Je+ali'a%ijo( so/tvera- 'ati( daljo( 'atito( intelektualne svojine i ure#enje( pravne(atreije ve'ane 'a elektronsko poslovanje ovo- na 'apadu visoko ra'vijeno osi+uranje-!e i kod nassve vie do*ijati na 'na"aju.

Mo+u!nost osi+uranja internet provajdera

S o*'iro( da internet vrije(e pre(a neki( (jerili(a ide daleko *re od o*i"no+ ne tre*ada nas i'nena#uje pojava nostal+i"nosti i ala sa stari( do*ri( vre(eni(a u ovoj o*lasti ve" nakontri do "etiri kalendarske +odine. svjetu se ve" sa pods(je$o( sje%aju 1996 +odine- kada su se

pentiu( pro%esori na 166 M' i 56 k*ps (ode(i s(atrali *ri( ta (i tre*a da kae(o na toRRR.

Crlo *r'o se (oe do+oditi da se i internet provajderi po"nu sje"ati stari$ do*ri$ dana kadase internet koristio 'a slanje elektronske pote- sur/ovanje i "etovanje- a ne 'a vo#enje poslovanja iostvarivanje 'arade. ti( proli( vre(eni(a sredino( devedeseti$ ve"ina poslovni$ korisnika se'adovoljavala o*e'*je#ivanje( internet pristupa- jednostavno+ <e* $ostin+a i osnovni( servisi(a

poput e(aila i Ba. koliko je uslu+a provajdera *ila spora ili prekinuta sve strane su to pripisivale nepredvidivosti interneta. to se ti"e $akera oni su ionako napadali sa(o vladine i

*ankarske ko(pjutere- jer ruku na sr%e i nije *ilo neki$ dru+i$ ko(er%ijalno vrijedni$ in/or(a%ijada se ukradu na internetu.

dananje vrije(e poslovni korisni%i se sve vie oslanjaju na internet kao podrku svoji(ko(er%ijalni( transak%ija(a i ko(unika%iji- tako da su internet provajderi (orali da preu'(u nase*e sljede!e kriti"ne ulo+e:

• $ostin+ 'a ko(panijske virtuelne privatne (ree C,• prenos transak%ija u elektronsko( poslovanju• podrka (no+o*rojni( ko(er%ijalni( aktivnosti(a svoji$ klijenata

S o*'iro( da poslovni korisni%i danas o(o+u"avaju pristup neki( svoji( kriti"ni(in/or(a%ija(a pute( interneta- a te in/or(a%ije i(aju jako veliku ko(er%ijanu vrijednost-

20



o"ekivanja ve'ana 'a (o+u"nosti pristupa- *r'inu i si+urnost su kilo(etri(a daleko od (esta +djes(o se nala'ili do nedavno. )(aju%i sve ovo u vidu- korisni%i u svijetu danas o"ekuju od internet

provajdera da *udu +otovo isto tako pou'dani kao i ko(panije koje distri*uiraju elektri"nu strujuukoliko nisu restrik%ije na sna'i.

&akle- kao posljedi%a uve"ani$ o"ekivanja korisnika da provajderi o*e'*jede najosjetljivijedijelove nji$ovo+ elektronsko+ poslovanja i'dvajaju se naro"ito slijede!a dva 'a$jteva 'aunapre#ivanje( uslu+a:

1. i'u'etno visoki *e'*jednosni pare(etri (ree provajdera

2. +arantovani pristup internetu.

ri$vatanje( ovi$ dodatni$ 'a$tjeva 'a unapre#ivanje( uslu+e provajderi se suo"avaju sa(o+u!i( ri'iko( nastajanja odtetni$ 'a$tjeva po osnovu od+ovrnosti 'a tete pri%"njene tre!i(li%i(a.

.1 Osiguranje li/ne imovine provajdera

ao osnov 'a osi+uranje tra*a da poslui polisa ko(*inovano+ osi+uranja elektronski$ra"unara i opre(e- koja u potpunosti titi osjetljivu i(ovinu od iroko+ spektra tradi%ionalni$ri'ika. Mi jes(o u do*u interneta- ali ne s(ije(o 'a*oraviti ri'ike kao to su poar- kra#a ili strujniudar.

Sljede!i korak *i *io o*e'*je#ivanje pokri!a 'a tete nastale usljed eri'ika poputko(pjutersko+ $akovanja- virusa ili nele+alne upotre*e ko(pjuterski$ siste(a. *i"no je (o+u!e

*irati i'(e#u nekoliko ra'li"iti$ pokri!a- koja svaka 'a se*e pruaju odre#eni nivo 'atite. koliko. postoji potre*a (oe se narvno u+ovoriti i %ijeli paket osi+uranja. ipi"na pokri!a koja se nude nasvjetsko( tritu osi+uranja podra'u(jevaju:

1. ko(pjuterske prevare i i'nu#ivanje2. tete pri"injene di+italnoj i(ovini ko(panije

3. poslovni pri$od i ekstra trokovi

si+uranje ko(pjuterski$ prevara i i'nu#ivanja pokriva tete pri"injene u*a%ivanje( virusaili trojana%a u ko(pjuterske siste(e- 'lona(jerno djelovanje- neovla!eni trans/er nov%a na

privatne ra"une- kori!enje /alsi/ikovani$ eletronski$ potpisa- kra#a in/or(a%ija o kreditni(karti%a(a- kao i prevare koje proisteknu i' to+a- kra#a intelektualne svojine- ne'akonitno kori!enjeso/tvera i ostale sli"ne radnje. no to u neki( slu"ejevi(a nanosi jos ve!u tetu od na pri(jer sa(o+ i'nu#ivanja- je +u*itak povjerenja kod klijenata- tako da se '*o+ to+a (no+i slu"ajevi uopte

ni ne prijavljuju- jer su korisni%i naro"ito osjetljivi po pitanju si+urnosti na internetu.

si+uranje od teta pri"injeni$ di+italnoj i(ovini ko(panije prua 'atitu u slu"ajevi(a+u*itka ili ote!enja podataka ili so/tvera sa"uvani$ na ko(pjuterskoj (rei osi+uranika- uslijedupada ili pokuaja upada u (reu- ili djelovanja ko(pjuterski$ virusa. ri'naju se trokovinapravljeni sa %ilje( ponovno+ vra!anja- konstruisanja- kupovine ili prikupljanja podataka iliso/tvera.

si+uranje poslovni$ pri$oda i ekstra trikova- ustvari se odnosi na tete koje provajderi(o+u i(ati usled prekida rada. Etete nastale uslijed prekida poslovanja pokrivene su ukoliko sunastupile upadi(a odnosno pokuaji(a upada u ko(pjuterske (ree- &oS &enialo/Servi%e

napadi(a ili uslijed ko(pjuterski$ virusa. ,eke od posljedi%a prekida rada su +u*itak pri$oda-ekstra trokovi potre*ni 'a ponovno uspostavljanje rada i oporavak siste(a- +u*itak korisnika i partnera- +u*itak povjerenja ak%ionara i na kraju +u*itak kapitalne vrijednosti ko(panije.

21



si+uranje od+ovornosti provajdera

)'(enjena ulo+a provajdera u dananje( poslovanju je dovela i do nji$ove pove!ane od+ovornosti'a tete pri"injene tre!i( li%i(a. Sve ve!e koritenje interneta u ko(er%ijalne svr$e u'rokuje i ve!uod+ovornost '*o+ poten%ijalno ve!i$ +u*itaka. ,ave!e(o neke najvanije ri'ike:

• povreda intelektualne svojine

• tu*e '*o+ prekida rada ili spore uslu+e . povrede si+urnosti• kleveta• u+ro'avanje i povreda privatnosti

Alekronsko poslovanje podra'u(jeva intelektualnu svojinu koja se (ora 'akonski 'atititi. postoje tri osnovna prava na intelektualnu svojinu i to: tr+ova"ki 'nak trade(ark- autorska prava%opLri+$t i patent. ovreda na pri(jer autroski$ prava- predstavlja neovlateno kopiranje ili(ijenjanje ori+inalno+ dijela ili i'ra'a.

Slu"ajevi podnoenja tu*i protiv internet provajdera '*o+ prekida ili sporo+ rada internetve'a su jo uvijek dosta rijetke. Me#uti( '*o+ sve ve!e+ pro(eta koji se o*avlja pute( interneta-

kao i sve ve!e 'avisnosti korisnika od nje+a- (o+u!i +u*i%i i opasnosti od tu*i postaju sve realniji. ,akon ve! "uveni$ &oS napada na najve!e svijetske sajtove- advokati su predloili da

pojedin%i "iji su ra"unari koriteni 'a lansiranje ovi$ napada (o+u snositi od+ovornost pre(artva(a napada. ?edna od tadanji$ i'java je +lasila: staviti ne'ati!en ra"unar na internetu je kaoostaviti pitolj ne+dje +dje (oe *iti prona#en- rtve (o+u tvrditi da ukoliko je napad po"injen sa(ree neko+ od provajdera- on je od+ovoran 'a tete jer je propustio da predu'(e sve 'atitne(jere i dopustio da postoji ranjivost siste(a- Sudska praksa jo uvijek nije podrala u potpunostitakve stavove- ali sa rasto( visine odtetni$ 'a$tjeva- (oe se desiti da se 'au'(e staL da

provajderi i(aju o*ave'u da uklone sla*e ta"ke u svoji( (rea(a.

*javljivanje kleveta i neistina koritenje( (ree odre#eno+ internet provajdera 'a pristupinternetu tako#e je ve! *ilo pred(et sudski$ sporova. &ok je a(eri"ko sudstvo pose*ni( odluka(a'astitilo provajdera od takvi$ odtetni$ 'a$tjeva- *ritanski provajder &e(on )nternet je '*o+ne*la+ovre(eno+ uklanjanja takvo+ sadraja (orao da isplati odtetu u visini ad 15.000 /unti plus500.000 /unti sudski$ trokova.

,a kraju je ostalo (oda i naj*itnije pitanje- koje se odnosi na u+oavanje i povredu privatnosti. renutno se vodi odre#eni *roj sporova protiv veliki$ internet ko(panija poput(a'onaa- &ou*le%li%ka i >eal ,et<orksa. Sve se odnose na poslovne odluke da se sakupljajuodre#ene li"ne in/or(a%ije o korisni%i(a- a *e' nji$ovo+ ekspli%itno+ odo*renja. va (aterija jouvijek nije pravno potpuno re+ulisana- ali je velika (o+u"nost da se ove ko(panije pro+laseod+ovrni(a. lako se internet provajderi jo uvijek ne suo"avaju sa ovakvi( tu*a(a- (o+u!i sutakvi postup%i ukoliko na pri(jer provajdrei prate navike svoji$ korisnika priliko( sur/ovanjainterneto(. ako#e i $ostin+ virtualni$ privatni$ (rea (oe dovesti do +reaka i o*javljivanjaneki$ privatni$ in/or(a%ija korisnika javno na internetu. akve +reke (o+u voditi do od+ornosti

provajdera 'a tete pri"injene tre!i( li%i(a.

22



+% ZAŠTITA TAJNOSTI INFORMACIJA * KRIPTOGRAFIJA

)nternet je otvorena javna (rea dostupna svi(a. v)?ek postoji (o+u!nost da nekoneovlateno prati vau ko(unika%iju i to kasnije 'loupotrije*i. @*o+ to+a se u %ilju nje+ove o'*iljne

pri(jene u savre(eno( poslovanju (ora prona!i (e$ani'a( koji !e o*e'*jediti:

@atitu tajnosti in/or(a%ija sprije"avanje otkrivanja nji$ovo+ sadraja

)nte+ritet in/or(a%ija sprije"avanje neovla!ene i'(jene in/or(a%ija

rvi siste( koji !e(o predstaviti koristi (etod i/rovanja tajni( klju"e(.

Ei/rovanje tajni( klju"e( Si(etri"no i/rovanje jeste i/arski siste( kod ko+a je klju" 'ai/rovanje identi"an klju"u 'a dei/rovanje. Eto 'na!i da i poiljala% i pri(ala% poruke koriste istitajni klju".

ko npr. Mujo eli da poalje Bati poruku /akturu- ra"un- podatke o kreditnoj karti%i on !e je i/rovati svoji( tajni( klju"e(. ada pri(i poruku Bata je (oe dei/rovati sa(o ako poseduje

kopiju to+ klju"a.ajnost i autenti"nost poruke kod ovo+ siste(a 'asnivaju se na tajnosti klju"a.

ko se Mujo i Bata nala'e na /i'i"ki udaljeni( loka%ija(a javlja se pro*le( o*e'*je#enjasi+urno+ kanala 'a distri*u%iju tajno+ klju"a. Svako ko na *ilo koji na"in sa'na nje+ovu vrijednost(o+ao *i da "ita i (odi/ikuje sve poruke koje (e#uso*no ra'(jenjuju Mujo i Bata a da to ostanenepri(je!eno.

ostoji jo jedan pro*le(- ako Mujo eli da ko(uni%ira sa vie poslovni$ partnera (ora dao*e'*jedi ra'li"it klju" 'a svako+ pri(ao%a- kako *i se i'*je+la (o+u"nost da *ilo koji pri(ala%"ita poruke koje (u nisu na(enjene. >ijeenje ovi$ pro*le(a je prona#eno u vidu siste(a

i/rovanja javni( klju"e( si(etri"ni i/arski siste(. nje(u svaki u"esnik u ko(unika%ijikoristi dva klju"a. ?edan klju" je javni i (oe se slo*odno distri*uirati- dok je dru+i tajni i dostupan

je sa(o nje+ovo( vlasniku. )ako su ra'li"iti- klju"evi su (e#uso*no pove'ani odre#eni(trans/or(a%ija(a. o'navanje jedno+ klju"a i al+orit(a trans/or(a%ije ne o(o+u"ava do*ijanjedru+o+ klju"a.

,aj*itnije je da se tajni klju" u %jelo( postupku ko(unika%ije ni+dje ne alje jer nepostoji potre*a da *ilo ko se( nje+ovo+ vlasnika *ude upo'nat s nji(.Eto 'na!i da (oete *ilo ko(e da poaljete i/rovanu poruku ako 'nate javni klju" oso*e kojoj aljete- a sa(o pri(ala% svoji( tajni(klju"e( (oe da dei/ruje poruku.ko ponovo po+leda(o pret$odni pri(jer- sada je situa%ija *itnodru+a"ija: Mujo i/ruje poruku Bati upotre*o( njeno+ javno+ klju"a koji je svi(a dostupan.

Mo+ao +a je do*iti pute( e(aila- preu'eti sa njeno+ ;e* sajta i sl. =ilo ko ko presretne ovuko(unika%iju i pored to+a to po'naje Batin javni klju" ne(oe otkriti sadraj poruke. oruku(oe dei/rovati sa(o Bata kori"enje( svo+ tajno+ klju"a.

vaj siste( predstavlja rjeenje 'a prva dva uslova koja s(o na po"etku ovo+ teksta postavili @atitu tajnosti in/or(a%ija i o"uvanje nji$ovo+ inte+riteta.staje otvoreno pitanje kakoda Bata *ude si+urna da je poruku koju je pri(ila 'aista poslao Mujo.*e'*je#enje autenti!nostiin/or(a%ija tj. de/inisanje i provjera identiteta poiljao%a postie se upotre*o( di+italni$ potpisa idi+italni$ serti/ikata.

23



0.1 Digi%alni po%pis

Svr$a di+italno+ potpisa je da potvrdi autenti"nost sadraja poruke doka' da poruka nije pro(enjena na putu od poiljao%a do pri(ao%a - kao i da o*e'*jedi +arantovanje identiteta

poiljao%a poruke.snovu di+italno+ potpisa "ini sadraj sa(e poruke. oiljao% pri(jeno(odre#eni$ kripto+ra/ski$ al+orita(a prvo od svoje poruke koja je proi'voljne duine stvara 'apis/iksne duine pr. 512 ili 1024 *ita koji u potpunosti oslikava sadraj poruke. o prakti"no 'na"ida svaka pro(jena u sadraju poruke dovodi do pro(jene potpisa.vako do*ijen 'apis on daljei/ruje svoji( tajni( klju"e( i tako /or(ira di+italni potpis koje se alje 'ajedno sa poruko(.

&a vidi(o kako to /unk%ionie na nae( pri(jeru.Mujo kreira di+italni potpis na osnovu poruke koju eli da poalje Bati. Ei/ruje +a svoji( tajni( klju"e( i alje 'ajedno sa poruko(. Bata po prije(u poruke dei/ruje Mujin potpis nje+ovi( javni( klju"e(. @ati( pri(eno( isto+ postupka kao i Bata i ona kreira potpis na osnovu poruke koju je pri(ila i upore#uje +a sa pri(ljeni( potpiso(. ko su potpisi identi"ni- (oe *iti si+urna da je poruku 'aista poslao Mujo

jer je nje+ovi( javni( klju"e( uspeno dei/rovala potpis i da je ona sti+la do nje nepro(jenjenajer je utvrdila da su potpisi identi"ni) pored velike si+urnosti koje prua ovaj (etod 'atite- i dalje

postoji (o+u!nost prevare. ,eko je (o+ao poslati Batii svoj javni klju" tvrde!i da je Mujin- a 'ati( joj slati poruke 'a koje *i ona (islila da i$ alje Mujo.

>jeenje ovo+ pro*le(a prua upotre*a di+italni$ %erti/ikata.

0.2 Digi%alni cer%ifika%i

ko koristite siste( i/rovanja javni( klju"e( i elite da neko( poaljete poruku- (orate prvo do*iti nje+ov javni klju". Me#uti(- kako (oete *iti si+urni da je to 'aista nje+ov klju"F

>eenje ovo+ pro*le(a postie se upotre*o( &i+italni$ %erti/ikata. Moe(o i$ na'vati i di+italno(Ji"no( karto(- jer oni 'aista to i jesu di+italna li"na karta u sL*er prostoru- sredstvo koji( !ete viili oso*a sa kojo( ko(uni%irate doka'ati identitet na )nternetu. oto na )nternetu ne(a poli%ijekoja *i provjerila vae podatke i i'dala va( Ji"nu kartu- pojavile su se ko(panije koje i(aju ulo+utre!e straneT- D Derti/i%ate ut$oritL "ija je ulo+a da provjere i utvrde ne"iji identitet i nakonto+a (u i'daju di+italni %erti/ikat.

ako to /unk%ionie u praksi npr. Mujo podnosi 'a$tev 'a i'davanje %erti/ikata Dko(paniji.D proverava nje+ov identitet na osnovu li"ni$ doku(enata koje i( je prika'ao pri

podnoenju 'a$tjeva.

ko je sve u redu Mujo i( proslije#uje svoj javni klju" 'a koji D kreira di+italni potpis i

nakon to+a i'daje %erti/ikat koji( se potvr#uje da taj javni klju" 'aista pripada Muji. ko Mujokasnije eli da ko(uni%ira sa neki(- pri prvo( kontaktu (u alje di+italni serti/ikat i svoj javniklju".

S o*'iro( da svi po'natiji ko(unika%ioni pro+ra(i u se*i ve! i(aju uklju"ene javneklju"eve D ko(panija koji(a se veruje- pri(ala% po prije(u ove poruke lako utvr#uje validnostMujino+ %erti/ikata.vde je opisan sa(o jedan dio pri(jene di+italni$ serti/ikata.

ko elite da na vaoj ;e* prodavni%i o(o+u!ite kup%i(a pla!anje kreditni( karti%a(a ili prodaju i pruanje povjerljivi$ in/or(a%ija- va ;e* server server na ko(e se nala'i vaa pre'enta%ija (ora i(ati (o+u!nosti da radi kao Se%ure ;e* server.

24



,eop$odan uslov 'a sve ovo je da 'atraite i do*ijete di+italni %erti/ikat 'a va server odneko+ D. &i+italni %erti/ikat vae+ servera i'dat od strane D (ora da sadri slijede!e:

• ,a'iv vae or+ani'a%ije•

&odatne podatke 'a identi/ika%iju• Ca javni klju"• &atu( do ko+a vai va javni klju"• )(e D koji je i'dao di+italni %erti/ikat• ?edinstveni serijski *roj

Svi ovi poda%i /or(iraju %erti/ikat koji se na kraju i/ruje koriste!i tajni klju" D. ko korisnik i(a povjerenja u D i i(a D javni klju"- (oe *iti si+uran u ispravnost %erti/ikata.Celika jevjerovatno!a da ;e* *ro<ser koji korisnik posjeduje ve! sadri javni klju" D jer su ,ets%ape iMi%roso/t pro%jenili koji( se D (oe najvie vjerovati- pa su nji$ove javne klju"eve uklju"ili usvoje *ro<sere. ,aj"e!e koriteni standard 'a di+italne %erti/ikate je U.509

0.3 -u%ori)acija

utori'a%ija o(o+u!ava odre#eni( korisni%i(a ili servisi(a kontrolisan pristup resursi(a.?edno(- kada je korisnik autentikovan- on *iva autori'ovan 'a i'vrenje sa(o oni$ 'adataka kojisu (u autori'a%ijo( o(o+u!eni. Sa stanovita si+urnosti- veo(a je 'na"ajno da su nivoi pristupao+rani"eni na isklju"ivo autori'ovane korisnike.

0.$ aš%i%a %ajnos%i

@atita tajnosti podra'u(jeva i/rovanje podataka u %ilju sprije"avanja neovlateno+ uvida u

osjetljive in/or(a%ije. e%o((er%e e(a(a 'atita tajnosti podataka i(ple(entira se na nivou(e#userverske ko(unika%ije npr. server e%o((er%e provajdera I server *ankeVprovajdera pla!anja- kao i na nivou ko(unika%ije klijent I server provajdera. prvo( slu"aju naj"e!e sekoriste si+urnosni 'ati!eni kanali- dok se u dru+o( slu"aju koristi SSJ protokol.

0.' ,nfras%ruk%ura javni klju/eva

)n/rastruktura javni$ klju"eva ) je skup ko(ponenti koje upravljaju %erti/ikati(a iklju"evi(a koji se koriste u servisi(a i/rovanja i +enerisanja di+italno+ potpisa. &o*rain/rastruktura javni$ klju"eva (ora o*e'*jediti servise 'a kripto+ra/ske opera%ije- pri$vat 'a$tjeva ii'davanje %erti/ikata - distri*u%iju i valida%iju %erti/ikata- povla"enje %erti/ikata- kao i

ad(inistrativne poslove i servise 'a podrku sve(u navedeno(.So/tverske ko(ponente e%o((er%e siste(a u ko(*ina%iji sa siste(ski( ko(ponenta(a

operativno+ siste(a tre*a da o*e'*ede servise 'a +enerisanje i upravljenje %erti/ikati(a 'aautentika%iju korisnika.

25



0. er%ifika%

Derti/ikati o*e'*je#uju (e$ani'a( 'a uspostavljanje povjerenja u odnosi(a i'(e#u javni$klju"eva i entiteta koji posjeduju od+ovaraju!e tajne klju"eve u svr$u pruanja +aran%ije daodre#eni javni klju" pripada odre#eno( entitetu. snovna /or(a %erti/ikata- koja se danas koristi-

*a'irana je na ) U.509 standardu. %erti/ikat se (oe pos(atrati kao di+italna li"na kartaod+ovaraju!e+ entiteta. Ji"na karta u nas je opte pri$va!eni doka' o identitetu vlasnika i'dana odstrane Ma dravne institu%ije. oto se vjeruje dravnoj institu%iji da je prije i'davanja li"nekarte i'vrila provjeru identiteta oso*e- ti(e se veruje u identitet oso*e ko(e je i'dana liWna karta.Serti/ikate javni$ klju"eva i'daje %erti/ika%iono tijelo en+l. Derti/i%ation ut$oritL D. 'avisnosti od do(ena pri(jene- to (oe *iti neka dravna institu%ija od poverenja- ali i *ilo kojainstitu%ija ili pojedina% 'a svoje ko(intente. ored opti$ podataka o identitetu na'iv- adresa-or+ani'a%ija- drava i dr. sadri jo i javni klju" to+a identiteta- podatke o i'davao"u %erti/ikata isve to ovjereno di+italni( potpiso( D.

0.0 er%ifikaciono %ijelo -4

Derti/ika%iono tijelo i'daje %erti/ikate podnosio%i(a 'a$tjeva na osnovu uspostavljeni$kriteriju(a. D se pojavljuje u ulo'i +aranta priliko( uspostavljanja korela%ije i'(e#u javno+klju"a su*jekta i ostali$ identi/ika%ioni$ podataka o to( su*jektu koji su sadrani u i'dato(%erti/ikatu.

0.5 Koris%i6 prednos%i6 mane

oristi potroa"a pri(jeno( )nterneta proi'la'e i' strukturni$ karakteristika (edija teuklju"uju dostupnost in/or(a%ija pute( pretraiva"ki$ (e$ani'a(a u online ve'i te pre+led proi'voda ili uslu+a prije na*ave. o(er%ijalni ;e* danas sadri svjetsku ponudu ro*a ili uslu+a- teo(o+u!uje elektroni"ko poslovanje u (aloprodaji i veleprodaji.

oristi 'a +ospodarske su*jekte proi'la'e i' poten%ijala ;e*a kao distri*u%ijsko+ kanala-(edija- 'a odvijanje poslovni$ pro%esa u okviru jedne drave i s okruenje(. ;e* ko(unika%ijski(odel predstavlja radikalni po(ak od dananje+ tradi%ionalno+ (odela ko(uni%iranja. ao (edij'a pro(o%iju i prodaju ;e* i(a sposo*nost pro(ijeniti na"in poslovanja +ospodarski$ su*jekata-spajaju!i o*avljanje i ko(unika%iju u realno( vre(enu priliko( odvijanja poslovni$

pro%esa.ransak%ije preko )nterneta danas su nekoliko puta je/tinije od oni$ o*avljeni$ na *ankovno( alteru ili poto(.

>a'vijene drave daju veliku potporu uvo#enju )nterneta u poslovanje. Auropska unija jeove +odine donijela doku(ent eAuropa- G8 je donioovelju i' kinave o svjetsko( drutvuin/or(atike. aj doku(ent te(elji se na na"elu da svatko- *e' o*'ira +dje se nala'i- (ora i(atina"ina da sudjeluje u svjetsko( drutvu in/or(atike.

26



% ZAKLJU-AK pisani (e$ani'(i i servisi 'atite pri(jenjuju se u svi( se+(enti(a inte+ralno+ siste(a

elektronsko+ poslovanja. Serverske ko(ponente servisa 'atite instalirane su na svi( serveri(asiste(a. Me#userverska ko(unika%ija o*avlja se u *e'*edno( okruenju MSMXa podo+ovoreno( protokolu (e#uso*ne autentika%ije i uspostavljanja 'ati!ene sesije. >a'(ijenjene

poruke se po potre*i kriptuju ili sa(o potpisuju. ristup klijenata uklju"uje interak%iju sa S&= preko koje je o*e'*e#ena personali'a%ija klijenta i inte+ra%ija sa eksterni( i'vori(a podataka*ankovni ra"uni u slu"aju servisa online pla!anja- interni se+(ent poslovanja u slu"aju =2Ae(e. Servis online pla!anja (o+u!e je reali'ovati na dva na"ina. prvo( slu"aju server =2D

provajdera uspostavlja 'ati!enu sesiju sa servero( providera online pla!anja i u okviru nje vriautentika%iju klijenta i prenos potpisano+ od strane klijenta nalo+a 'a pla!anje I na ovaj na"inreali'ovan servis (oe se o*avljati i u o//line rei(u. dru+o( slu"aju =2D provajder u trenutku

pla!anja vri redirek%iju klijenta na sajt provajdera online pla!anja pri "e(u se (e#uso*naautentika%ija i uspostavljanje si+urnosne sesije vri i'(e#u klijenta i provajdera online pla!anjadirektno. ,a ovaj na"in reali'ovan servis (oe se o*avljati isklju"ivo u online rei(u rada

&akle rjeenja eposlovanja su: te$ni"ke naravi te$nolo+ije )nterneta novi poslovni pro%esikako *i se ra'vile aplika%ije koje nadila'e tradi%ionalne +rani%e vre(ena- prostora- ideja- odjelne-or+ani'a%ijske i teritorijalne okvire.

Aposlovaje kup%u nudi: (o+u!nost narud*e pre+led ponude poslovno( pro%esu: e/ikasno poslovanje i (o+u!nost auto(ati'a%ije.

nline poslovanje je u prednosti u odnosu na ostale na"ine poslovanja '*o+ ve!e e/ikasnostii s(anjnja trokova transak%ije

nline poslovanje o(o+u!ava /ir(a(a *olje napredovanje i proirenje trita.

Alektronsko poslovanje je *udu!nost poslovanja- i i' +odine u +odinu !e 'au'i(ati pri(at usvijetu poslovanja- vjerovatno nikada ne!e (o!i u potpunosti 'a(ijeniti tradi%ionalni na"in

poslovanjaali !e u velikoj (jeri *iti 'astupljen u svijetu.

valitetno upravljanje odnosi(a sa korisni%i(a je jedna od najvaniji$ ko(ponenti usavre(eno( poslovanju. @*o+ ni'a spe%i/i"nosti )nterneta i elektonske tr+ovine- eDD>M je josvrijednije poslovno sredstvo- ali sa so*o( nosi i nove i'a'ove. vi i'a'ovi nisu sa(o te$noloke

prirode o*i( ra"unarski$ i teleko(unika%ioni$ kapa%iteta- %jena D>M so/tvera- *roj an+aovani$radnika. snovni i'a'ov jeste i *i!e sve ve!i 'a$tjevi i' i van okvira sa(e poslovne or+ani'a%ije daeDo((er%e ko(panije stvore to povoljniju strate+iju i novu poslovnu kulturu- kako *i one u

pravoj (jeri i iskreno *ile opredjeljene kao %usto(er%entri% poslovni siste(i. Jana% vrjednosti u

elektronskoj tr+ovini- kao u (alo( *roju dru+i$ *i'nisa- na prvo (jesto je ve! doveo sa(e potroa"e- sa svoji( o"ekivanji(a- elja(a i navika(a. ,a poslovni( siste(i(a u naoj 'e(lji jeda nadu na"in da to *olje upo'naju svoje potroa"e i ponude i( novu vrijednost i 'adovoljstvo u(e#uso*no( poslovanju- *ar u pri*linoj (jeri u kojoj to rade eDo((er%e lideri na(e#unarodni( triti(a.

>a'voj in/or(atike i interneta nisu pratile tako *r'o ostale djelatnosti- pa se tako niosi+uranje po to(e uopte ne ra'likuje. ostoje!a pokri!a koja su ko(panije o*e'*jedile u+lavno(ne uklju"uju ri'ike ve'ane 'a elektronsko poslovanje. ,a 'adatak je da sa+leda( prvo sve ri'ikekoji su ve'ani 'a i'la'ak ko(panije na internet- a 'ati( da na tritu o*e'*jedi(o najpovoljnijeosi+uranje- koje na alost 'a sada nije (o+u!e o*e'*editi kod do(a!i$ ko(panija.

27



Ari'i%i(a su- pored.%o( ko(panija "ije je %elokupno poslovanje okrenuto ka internette$nolo+ija(a- sve vie i'loene i klasi"ne *ri%k and (ortar ko(panije- koje su pute( neko+ od(odela elektronsko+ poslovanja prisutne na tritu. ,akon sa+ledavanja eri'ika i predu'i(anja(jera 'a s(anjivanje (o+u!i$ tetni$ posljedi%a- jedan dio ri'ika (oe(o pre*a%iti naosi+uravaju!e ko(panije. &a *i se pravilno i'vrio trans/er ri'ika potre*no je 'nati i neke osnovnestvari o osi+uranju.

u se u+lavno( ra'likuju pristupi u 'avisnosti od to+a da )i se radi o internet ili o klasi"ni(*ri%kand(ortaH ko(panija(a koje proiruju svoju djelatnost i na internet. slu"aju prvi$ je

*olja strate+ija odrna$ o*e'*jediti neku od polisa osi+uranja koje su u potpunosti prila+o#eneelektronsko( poslovanju i pokrivaju iroku paletu eri'ika- a od sYora se nala'e u ponudi svijetski$osi+uravaju!i$ ko(panija.

od ko(panija koje ve! i(aju 'aklju"ene u+ovore o osi+uranju preporu"uje se da i$detaljno provjere i otkriju sve eventualne nedostatke u s(islu o*i(a pokri!a. ?er "ak i u slu"ajevi(akada su polise 'aklju"ene kao osi+uranje od svi$ ri'ika- osi+urav%i- a i sudska praksa na taj na"intretiraju isklju"ivo (aterijalne tete. S(atra se da ne(aterijalne tete nastale uslijed eri'ika- koje

s(o u veliko( *roju na*rojali- nisu pred(et tako sklopljeni$ osi+uranja. @*o+ to+a tre*a prvo pokuati da se proiri pokri!e preko postoje"i$ polisa- kako *i se s(anjili trokovi i i'*je+eloku(uliranje- a na adekvatan na"in o*e'*jedila si+urnost. ek ukoliko to nije (o+u!e tre*ara'(otirti (o+u"nost i potre*u 'aklju"ivanja dodtani$ polisa- koje su na(jenjene isklju"ivoelektronsko( poslovanju.

rvi koji *i tre*ali da ra'(iljaju o osi+uranju svoji$ poslova na internetu su sa(i do*avlja!iuslu+a- jer su oni i naji'loeniji- veliko( *roju ri'ika. S o*'iro( na 'avisnost nji$ovi$ pri$oda odinterneta- eri'i%i su podjednako i'raeni kao i tradi%ionalni. ?edni( potpuni( paketo( osi+uranjainternet provajderi o*e'*je#uju ne sa(o svoju i(ovinu vet i svoje korisnike- kro' 'aklju"ivanja

polisa od od+ovornosti. otre*a 'a osi+uranje( kod nas !e se donoenje( tako du+o o"ekivano+

'akona o elektrosnko( poslovanju i poja"ati.Glo*alno eposlovanje !e dose!i 10000 (ilijardi N do 2020. +odine =roj Da koriteni$ 'a

eposlovanje narastao je 41K od 2010 do 2012. 44K S ko(panija prodaje online sada i jo36K !e to po"eti u slijede!i$ 12 (jese%i.

&e(o+ra/ija: 46K korisnika )nterneta su ene. 50K su roditelji 10K su preko 55 o sudo*re vijesti.>ekla(iranje: .S. ko(panije su s(anjile rekla(iranje sa 68K na 61K

Srednja vrijednost *udeta 'a online rekla(u s(anjen sa 714.000N na 649.000N prvo(kvartalu 2013 pala je %ijena *anera 'a 0-5N na 35N 'a 1000 i(presija.

ro+no'e: ,e'drava +odina 'a <e* sajtove koji ive isklju"ivo od rekla(e.$ 2i3ijna 4ori/ni4a SAD / <i3i ?r01e 3o6o1a 4redi0ni; 4ar0i8a

Pro5no9e. Lo6o134 2o?e 1odi0i re/0ri48ije Mre?e%

In0erne0 je jo: 6e3ena2a% S1i 9naj 4a4o je dana/, a3i ni04o 4a4o >e <i0i /0ra%

28



LITERATURA.

In0erne0 /0rani8e.• <<<.eposlovanje.%o(• <<<.etr+ovina.%o(•

<<<.e*uisness.%o(

-a/o6i/i.• )n/o-• =u+-• Cidi-

29

http://www.e-poslovanje.com/

http://www.e-trgovina.com/

http://www.e-buisness.com/

http://www.e-poslovanje.com/

http://www.e-trgovina.com/

http://www.e-buisness.com/



PRILOG .POPIS POJMOVA

A35ori0a2B4ri60o5ra/4i ostupak ili (ate(ati"ka /unk%ija- koristi se 'a kodiranje idekodiranje podataka.A35ori0a2/i2e0ri=no5:iriranja

ripto+ra/ski al+orita(- koristi isti klju" 'a kriptirovanje idekriptovanje . oristi se kod javno+ sustava kriptiranja.

A/i2e0ri=nia35ori0a2

ripto+ra/ski al+orita(- koristi jedan klju" 'a i/rovanje i dru+i ra'li"it 'a dei/rovanje podataka.

A/i2e0ri=ni 4ri60o/i/0e2

Siste( koji +enerie i ra'vija par si+urnosni$ klju"eva- sastoji se od privatno+ klju"a 'a kreiranje di+italno+ potpisa i javno+ klju"a 'a proveru di+italno+ potpisa.

A0en0ii4a8ija ro%es utvr#ivanja identiteta oso*e ili inte+riteta odre#ene

in/or(a%ije. so*a se identi/ikuje di+italni( %erti/ikato(. od poruke- autenti/ika%ija uklju"uje utvr#ivanje njeno+ i'vora- te da nije(enjana ili 'a(enjena u prenosu.....

A0ori9a8ija )spitivanje da li je korisniku ili opre(i do'voljen pristup ra"unaru ili poda%i(a

Cer0ii4a0 Alektronski doku(ent- identi/ikuje ra"unar- oso*u- predu'e!e ili%erti/ikatora. Sadri i(e ili identi/ika%iju vlasnika %erti/ikata- nje+ov

javni klju"- period valjanosti %erti/ikata- te di+italni potpis i'dava"a%erti/ikata. Struktura je odre#ena nor(o( )S U.509 ver. 3.

Cer0ii4a0orBCer0ii8a0ionA0;ori0

so*a koja i'daje %erti/ikat.

Da1a0e3ji /35ae3e40roni=4e0r5o1ine

Do((er%e Servi%e providersDS so*a koja projektuje i nudiaplikativna reenja elektronske tr+ovine.

Da1a0e3j In0erne0/35a BISP

)nternet Servi%e roviders)S so*a- nudi uslu+e priklju"ka na)nternet.

DES BDa0aEn8ri60edS0andard

Si(etri"ni al+orita(- koristi isti klju" 'a i/rovanje i dei/rovanje.

De4ri60iranje

6oda0a4a

ro%es kod koje+ se i/rovani tekst vra!a u ori+inalni o*lik.

Di5i0a3ni 6o06i/ Sled *itova ra'li"it 'a svaku poruku- nije di+italna slika ru"no+ potpisa- duine o*i"no 1024 *ita.(o+u!ava identi/ika%iju u"esnika poslovanja- inte+ritet i nepore"ivost podataka. @a identi/ika%iju sekoristi javni klju" sadran u %erti/ikatu.&i+italni potpis je elektronska'a(ena ruko( pisano( potpisu.)'ra#uje +a poiljao% i' ori+inalne

poruke- kori!enje( $as$ /unk%ije do*iva ko(presovanu poruku- kojui/ruje tajni( klju"e(.ri(ao% poruke koristi istu $as$ /unk%iju ii'ra#uje ko(presovanu poruku. )' di+italno+ potpisa- pri(ao%-kori!enje( javno+ klju"a poiljao%a- kreira ko(presovanu poruku.ko su ko(presije iste- pri(ao% 'na da je poruku poslao

identi/ikovani poiljao%- te da poruka nije (enjana u prenosu.

30



DSA BDi5i0a3Si5na0reA35ori0a2

Si(etri"ni al+orita(- koristi isti klju" 'a i/rovanje i dei/rovanje.

E3e40roni=4o<an4ar/01o

=ankarske transak%ije uplate- isplate i dru+o o*avljaju seelektronski( pute( *e' prisustva *ankarski$ slu*enika. o(itent

*anke pute( svoje+ oso*no+ ra"una- pro+ra(ske podrke i

ko(unika%ijske (ree 'adaje nalo+e *an%i.EDI BE3e80roni8Da0a In0er8;an5e

Standard- de/inie strukturu poslovni$ doku(enata narud*a- /aktura-otpre(ni%a i dru+i i na"in nji$ovo+ prenosa i'(e#u dva ra"unara.

EFT BE3e80roni8Fond Tran/er

Alektronski prenos nov%a I postupak koji( se po(o!u elektronsko+ prenosa poruke prenosi nova% i'(e#u dva (jesta- *e' /i'i"ko+ prenosa +otovine.

E3e40roni=4a0r5o1ina

upovina ro*e i uslu+a elektronski( pute(. klju"uje pretraivanje-i'*or- pre+ovaranje- naru"ivanje- /akturisanje- pla!anje- distri*u%iju i

pri$vat ro*e- o*ra"un i ostale uslu+e.E3e40roni=4i 6o06i/ ,i' 'nakova u elektronsko( o*liku- kreiran ra"unaro(- i(a istu

pravnu sna+u kao i ru"ni potpis.ostoji vie te$nolo+ija elektronsko+ potpisa- skenirani ru"ni potpis- *io(etrijski potpis i di+italni potpis.

E3e40roni=4i no1a8 Binan%ijske transak%ije u o*liku elektronske poruke 'ati!ene od'loupotre*e kripto+ra/ski( (etoda(a.klju"uje i poja( elektronsko+nov"anika- nala'i se na pa(etnoj karti%i u koje+ *anka upisujeodre#enu su(u Zelektroni"ko+ nov%a[- koja se s(anjuje kada korisnik

pla!a karti%o(.E3e40roni=4i =e4 &i+italno potpisana elektronska poruka- sadri sve in/or(a%ije kao i

klasi"an "ek.E3e40roni=4o6o/3o1anje

*lik or+ani'a%ije rada u ra'(eni strukturirani$ i nestrukturirani$ poslovni$ doku(enata elektronski( pute( i'(e#u poslovni$

partnera. klju"uje elektroni"ku tr+ovinu.En4ri68ija6oda0a4a

ostupak pretvaranja "itljivi$ podataka u ne"itljive.

Firea33 @atita- o+rani"ava pristup V prola' neautori'irani( korisni%i(a.Genera0or/3=ajni; <roje1a

reira ni' slu"ajni$ *rojeva koji se nikada ne ponavljaju. oristi se 'akriptiranje podataka na (rei da se poruka koju tre*a kriptiratiZpo(ijea[ sa poda%i(a i' +eneratora.

Generiranje 43j=a ostupak do*ivanja klju"a i' nekoliko naj"e!e 3 oda*rani$ele(enata. &o*iveni klju" koristi se 'a stvaranje parova korisni"ki$klju"eva- a s(eten je u $ardveru kripto ure#aja.

a/; a35ori0a2 o(pleksna jedno'na"na (ate(ati"ka /unk%ija- redukuje poruku *ilokoje duine na poruku (anje duine.ostupak koji( se i' ori+inalne

poruke do*ije podatak /iksne duine *e' o*'ira na duinu poruke ito naj"e!e 128 ili 160 *ita koja se pridodaje poru%i.aj ni' *itova

jedno'na"no de/inie poruku pa i naj(anja pro(ena sadrajaori+inalne poruke re'ultuje pro(eno( sadraja as$a ko(presovane

poruke . o'nati su $as$ postup%i M&4- M&5 sa 128 *ita i S->ipe(d160 sa 160 *ita.

Inra/0r40ra ja1no5 43j=aBP<3i8 Ke

Inra/0r80re PKI

,a"in i'davanja- po$rane- provere i upravljanja %erti/ikati(a. oristial+orit(e javno+ klju"a- $as$- di+italno+ potpisa i tajno+ klju"a.

31



In0e5ri0e0 6oda0a4a Si+urnost da poda%i u prenosu ili o*radi nisu uniteni ili pro(enjeni- a postie se kripto+ra/ski( (etoda(a S ) MD.

In0rane0 )nterna (rea u predu'e!u napravljena te(elje( )nternet standarda i protokola.

ISO H% )"" ,or(a 'a elektronski i(enik u"esnika u elektronsko( poslovanju oso*e- or+ani'a%ije- ra"unara .

ISO H% )" ,or(a- opisuje strukturu elektronsko+ %erti/ikata.I9naj23jena 3inija Stalna tele/onska linija- stalno na raspola+anju korisniku 'a prenos

podataka.Ja1ni 43j= P<3i84e

lju" 'a i/rovanje i dei/rovanje podataka - po'nat poslovni( partneri(a- sastavni deo %erti/ikata po nor(i U509 'a i/riranje poruke u asi(etri"ni( al+orit(i(a.

K3j= Ke Mate(ati"ka veli"ina naj"e!e veliki *roj koristi se kod svi$(etoda kripto+ra/ski$ al+orita(a koji odre#uje ula'e i' /unk%ijakriptovanja i dekriptovanja.

Ko20irana

B<irana 3inija

ele/onska linija 'a prenos +ovora ili podataka koja se aktivira

po'ivanje( ra"unara.Jinija kojo( je spojen svaki tele/on natele/onsku %entralu.Ko2ni4a8ij/4i6ro0o4o3

,a"in identi/ikovanja i ra'(ene protokola i'(e#u dva ra"unara SSJ-SA-SVM)MA .

Kri60o5raija Mate(ati"ki al+orit(i i pro%esi 'a kriptovanje i dekriptovanje poruke.Kri60o5raija

ja1no5 43j=aBP<3i8 KeCri60o5ra6;

si(etri"na kripto+ra/ija- koristi par klju"eva. ajni 'a i'radudi+italno+ potpisa- i javni 'a nje+ovu proveru.lju"evi su sled *itova -o*i"no 1024 *ita- te su ko(ple(entarni.

Kri60iranje6oda0a4a

ostupak osi+uravanja tajnosti podataka kori!enje( al+orit(a 'akriptovanje. Sa(o odre#eni korisnik na prije(noj strani koji i(a

od+ovaraju!i klju" (oe dekriptovati poruku i do*iti ori+inalni deoteksta.

Kri60o3o5ija ,auka- *avi se kripto+ra/ski( (etoda(a.K>no <an4ar/01o Mo+u!nost rada i 'adavanja platni$ nalo+a i dru+i$ transak%ija *an%i

pute( udaljeno+ D korisnika.MAC BMe//a5eA0;en0i8a0ionCode

Mate(ati"ki i'ra' i'ra"unat i' pret$odne poruke te(elje( al+orit(a i pridrueno+ klju"a.

Ne6ore8i1o/0 Bnon re6dia0ion

otpisnik doku(enta- poruke ili transak%ije ne (oe pori%ati da i$ je poslao.

Nor2e )sprava donesena konsen'uso( i sadri pravila- upute i o*eleijaneko+ proi'voda- a pri'nata je od 'akono( utvr#ene ustanove. &e/akto nor(a I pri$va!ena od ve!e+ *roja korisnika.

Pa2e0ne 4ar0i8e arti%a sa u+ra#eni( elektronski( "ipo(.Par 43j=e1a asi(etri"no( kripto na"inu- privatni i javni klju" slue i'radi i

proveri di+italno+ potpisa.PEM BPri1a8En;an8ed Mai3

)nternet nor(a 'a 'atitu e(ail poruka pute( )nternet (ree.

PGP BPre00 GoodPri1a8

,ajkori!eniji pro+ra( 'a kriptovanje e(ail poruka.

Por4a &i+italno predstavljena in/or(a%ija.

Pri1a0ni 43j=BTajni 43j=

lju" 'a kriptovanje i dekriptovanje poruke po'nat sa(o vlasniku-koji( se (oe dekriptovati poruka kriptovana javni( klju"e(asi(etri"ni al+orit(i.

32



Re5i/0ra0or so*a- proverava identitet traitelja %erti/ikata i o*avlja pripre(neradnje 'a i'davanje %erti/ikata.

RSA BRi1e/0S;a2ir Ad3erA35ori0a2

,ajpo'natiji asi(etri"ni al+orita( 'a kriptovanje u javni( kriptosastavi(a- te 'a kreiranje di+italno+ potpisa.ripto+ra/ski al+orita( s

javni( klju"e( 'a autenti/ika%iju- inte+ritet i nepore"ivost- kreirali +a>on >ivest- di S$a(i i Jeonard dle(an.

SMIME BSe8reM30i*6r6o/eIn0erne0 Mai3E0en/ion/

)nternet standard 'a kriptovanje i potpis poruka 'a si+uran prenos preko )nterneta. oruke (o+u *iti sastavljene od vie delova-ko(*ina%ijo( teksta- +lasa i +ra/ike.

Si5rno/0 Si+urnost prenosa- pristupa i po$ranjivanju podataka. ostie se pri(eno( kripto+ra/ije. ostoji pet osnovni$ (etoda si+urnosti ukripto+ra/iji : autenti/ika%ija poruke- autori'a%ija korisnika- inte+ritet

podataka- privatnost i nepore"ivost.To4en ripto+ra/ski ure#aj opre(ljen displeLe( i tastaturo( pod kontrolo(

kripto+ra/sko+ al+orit(a. )ni%ijali'iran pridrueni( klju"e( i 'ati!enlo'inko(. oristi se 'a kontrolu pristupa ili 'a autenti/ika%iju poruke MD .

U6ra13janje43j=e1i2a

ostup%i +enerisanja- i'davanja i nad'ora klju"a- distri*u%ije klju"evakorisni%i(a- nad'or ko posjeduje klju"eve- odnosno postup%iupravljanja klju"evi(a.

U6ra13janje43j=e1i2a Ke2ana5e2en0

Generisanje- spre(anje- distri*u%ija- *risanje- ar$iviranje i pri(jenaklju"a u skladu sa utvr#eno( politiko( si+urnosti.

Verii4a8ija ro%es ispitivanja poruke ili inte+riteta di+italno+ potpisa i'vo#enje($as$ /unk%ije na strani poiljao%a i pri(ao%a poruke i upore#ivanjere'ultata.

Documents

Principi Elektronskog Poslovanja