PREDRAG MALBAŠA DVA CRNOGORSKA MANASTIRA · crkve i ova dva Manastira. ... Šafarik koji je iz Praga preko ruskog vicekonzula u Dubrovniku Jeremije Gagića, molio tadašnjeg crnogorskog

PREDRAG MALBAŠA

DVA CRNOGORSKA MANASTIRA

Predrag Malbaša


Izdavač

Za izdavača

Recenzentidr Radoslav Rotković

mr. Živko Andrijašević

Kompjuterska priprema,dizajn i fotografije

Lektura, korekturaMilica Radunović

Tiraž1000

Cetinje 2002.

PREDRAG MALBAŠA

2


PREDGOVOR

Virtute duce, comite fortuna

Publikaciju Dva crnogorska Manastir čine dvije cjeline. Jedna za temu ima nastanak, život i gašenje Manastira sv. Mihaila na Prevlaci, dok se druga bavi nizom pitanja vezanih za Manastir Ivana Crnojevića na Ćipuru.

Motiv za istraživanje ova dva Manastira i uopšte našao sam kod Karla Kautskog koji kaže: "Samim posmatranjem bez praktičnog ula-ženja u predmet, nigdje se ne može mnogo postići. Znanje koje nam se pruža prostim posmatranjem suviše je malo u upoređenju sa onim što saznajemo našim praktičnim djelovanjem".

3

Naravno "praktično djelovanje" i istraživački rad traže i određene preduslove. Prije svega poznavanje najvažnijih iskustava ranijih is-traživača i duboko poznavanje naučne metode koja omogućava da se izdvoji bitno od nebitnog. Pokušavajući da se dobro "naoružam" svim preduslovima započeo sam proučavanje ovih Manastira.

U radu su korišćeni pisani, likovni i arheološki izvori. Svi ovi iz-vori bili su, neki veoma rano, a neki kasnije, zavisno od otkrivanja i objavljivanja korišćeni i komentarisani u nauci. Istoričari, istoričari umjetnosti i arheolozi su na osnovu njih dali značajne radove, kojima su razjasnili neka pitanja vezana za srednjovijekovnu istoriju hrišćanske crkve i ova dva Manastira.

Bez upoznavanja napora i rezultata njihovog rada, ne bi bilo mo-guće uočiti i pokušati riješiti neke nove-stare dileme i ispraviti izvijesna naučna rješenja i zaključke.

Ciljevi ovog rada sami su se nametnuli i oni su zapravo ono što od ova dva teksta čini cjelinu. To je prije svega želja da se otkrije potpunija istina o ovim manastirima i surovo ali nužno razdvoje legende od stvarnosti.

Ovaj rad započet je i završen u Narodnom muzeju Crne Gore na Cetinju, zbog čega sam zahvalan svim kolegama na pomoći i saradnji tokom rada.

Da bi ova publikacija mogla izaći, veliku zahvalnost dugujem mojim prijateljima i mnogobrojnim kolegama iz naučnih institucija i saradnicima biblioteka i muzeja, koji su mi pružili svoju stručnu pomoć.

Cetinje, decembar 2002. godineAutor

4

PRVI DIO

5

MANASTIR I CRKVA SV. MIHAILA NA PREVLACI

6

PREVLAKA1

I

ISTORIJAT ISTRAŽIVANJA

U nizu brojnih zaključaka koji su se duboko ukorijenili u našoj istoriji, danas bi se teško bez prave i kvalitetne rasprave, mogle izdvojiti i provjeriti one teze, koje su se zasnovale na mitološkim osnovama i utvrdile na amaterskim metodama.

Metode na osnovu kojih su donošeni određeni zaključci, nekritičko prihvatanje istih i njihovo kasnije prenošenje u naučnim radovima, mogu se dobro ilustrovati kroz primjer utvrđivanja mjesta osnivanja Zetske episkopije.

Interesovanje za ovo pitanje, pokazao je još 1844. godine, Pavel Šafarik koji je iz Praga preko ruskog vicekonzula u Dubrovniku Jeremije Gagića, molio tadašnjeg crnogorskog vladiku, Petra II Petrovića Njegoša da mu odgovori, gdje je bila stolica Zetske episkopije "koja je bila ustanovljena kraljem Stefanom i Savom".2 Takođe ga je interesovalo gdje je bio manastir Gradac i gdje je kako on piše mala rijeka Ribnica.3

Odgovor na ovo pitanje nalazimo kod Gerasima Petranovića4 u Is-torijskom pregledu o pravoslavnoj crkvi u Boki-Kotorskoj5, gdje se kaže: "Stolica Episkopa zetskog, po ustanovi prvog osnovatelja njenog bijaše s početka, pa kroz duže vrijeme u znamenitom Manastiru Arhistratiga Mihajila u Kotorskom zalivu, na ostrvu Prevlaka, na dnu grbaljskog polja". Ovaj zaključak je izveden, piše dalje u Šematizmu "Na osnovu Žitija sv. Save, napisanog od njegovog učenika Domentijana", u kojim

1 Preblacha, Previlacha, Prevlacha, Privilaqua, Tomba, Tombe, Tumba, Traiectus, Ostrvo cvijeća. Poluostrvo Prevlaka nalazi se u Boki na južnoj strani Tivatskog zaliva. Na sjeverozapadnoj strani poluostrva nalaze se ostaci Manastira i ruševine Crkve sv. Mihaila, zakonom zaštićene, kao kapitalni istorijski i arheološki lokalitet Crne Gore. Poluostrvo Prevlaka nosi taj naziv jer ga je ranije sa kopnom spajao uski, niski i kratki prijelaz ili prevlaka. Sama riječ tomba ili običnije tumba, latinski je oblik imenice koja je nastala prema grčkoj Τύμβος ili Τύμβά, koja znači humka, posebno grobni humak a i sam grob. U srednjem vijeku Prevlaka se nalazi i pod latinskim nazivom Traiectus, I. Ostojić, Odakle benediktinskom Manastiru na Prevlaci u Boki naziv de Tombe ?, Historijski zbornik XXV-XXVI, Zagreb 1972, 491-500.

Od 1968. godine, Prevlaka postaje ekskluzivno vojno odmaralište sa nazivom Ostrvo cvijeća. Početkom devedesetih ovo ljetovalište ima funkciju izbjegličkog naselja.

2 Češki slavista Pavel Jozef Šafarik (1795-1861).3 I. Ruvarac, Vladike zetske i crnogorske, Prosveta I, Cetinje 1892, 1-17.4 Arhimandrit Gerasim Petranović, Episkop eparhije Boke i Dubrovnika sa

stolicom u Kotoru, koja je 1870. godine, voljom Franca Josefa I izdvojena iz Dalmatinske eparhije.

5 G. Petranović, Istorički pregled o pravoslavnoj crkvi u Boki kotorskoj, Šematizam pravoslavne eparhije Bosansko-Dubrovačke, Zadar 1875, 3-8.

7

izričito stoji: "Pri Crkvi Arhanđela Mihaila blizu Drepa". Autor teksta pozvao se i na crnogorskog vladiku Vasiliju Petrovića, smatrajući da je on najbolje mogao znati gdje je bilo mjesto osnivanja Zetske episkopije.6

Ova teza našla je svoje čvrsto utemeljenje u tekstovima arhi-mandrita Nićifora Dučića, u kojima on zaključuje da je stolica Zetskog episkopa bila u Manastiru Arhanđela Mihaila na Prevlaci. Dučić na-glašava da je ova tvrdnja potkrijepljena od strane Petranovića takvim faktima koji ne podliježu nikakvoj sumnji. Tome u prilog Dučić je naveo i natpis u Crkvi sv. Petra u Bogdašićima.7

U djelu krtoljskog učitelja Mladena Crnogorčevića dobija se niz važnih podataka o lokalitetu, pokretnom materijalu i narodnom preda-nju. Narodna tradicija pamti da je hram namijenjen saboru Arhanđela Mihaila osnovan "od srpskih velikaša za Prvovjenčanog kralja", a po-rušen od Mlečića 1441. godine.8

Za trovanje prevlačkih monaha, Crnogorčević okrivljuje Kotora-nina Marina Druška, upravo onako kako je to u svojoj pripovijetci ura-dio Stjepan Mitrov Ljubiša.9

Mladen Crnogorčević u svom radu takođe pominje Pavla Rovin-skog i Ivana Jastrebova koji su osporavali mogućnost da je na Prevlaci bilo mjesto gdje se nalazila Zetska episkopija.10

Poslije 1920. godine i objavljivanja knjige Vasilija Markovića11, "Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovjekovnoj Srbiji", bavljenje ovom problematikom jenjava a teze iz ove knjige kao fakte prenose u svojim radovima uglavnom svi istraživači koji se bave ovom oblasti.12

Markovićev tekst vezan za Prevlaku glasi: "Pri Manastiru Ar-hanđela na Prevlaci, malom ostrvcu Stradioti, u Kotorskom zalivu, nalazimo Katedru Zetskog episkopa. To je današnje ostrvce pokriveno voćnjacima, maslinjacima i vinogradima, srednje od tri ostrva, koja se pružaju ispred starih slanica na Prevlaci.13

6 V. Petrović, Istorija Crne Gore, Moskva 1754.7 N. Dučić, Boka i Zeta, Glasnik SUD XLII, Beograd 1875, 153-185. Referat

odboru za društvene i istorijske nauke SUD, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880, 417-430. Jepiskopija Zetska i Dabarska, Glasnik SUD LVIII, Beograd 1884, 26-103.

8 M. Crnogorčević, Miholjski zbor u Boki Kotorskoj, Starinar SAD X/1–2, Beograd 1893, 1-73.

9 S. M. Ljubiša, Prokleti kam, Pripovjesti, Pančevo 1882.10 P. A. Rovinski, Istorija Crne Gore, Glas Crnogorca 6, Cetinje 1891, 4. I.

Jastrebov, Jepiskopija Zetska, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880, 390-405.11 V. Marković (1882–1920). Doktorirao je u Beogradu 1908. godine na temi

Istorija srpskih manastira.12 V. Marković, Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovjekovnoj Srbiji,

Sremski Karlovci 1920. U ovom radu se opisuje istorijat manastira i monaštva u Makedoniji, Pomorju, Posavini i Podunavlju, Srpskom Zagorju i Pomoravlju.

13 Ovaj podatak je Vasilije Marković preuzeo kako piše u napomeni, od Crnogorčevića po citatu Jirečeka, Istorija Srba I, Beograd 1952, 200. Podatak je naravno netačan i vjerovatno je greška u prevodu Jirečeka. Stradioti, (Gabrio, Školj), sadašnje je ostrvo sv. Marko, gdje se nalazi pomenuta Crkva st. Gabrielis, (nalazi se na planu uz tekst Crnogorčevića), koju pominje i pop Dukljanin. Na ovom ostrvu arheološka iskopavanja nijesu nikada zvanično obavljana. Ovdje je nalažen novac iz vremena Konstantina, Mr. Jovan Martinović, dr Vojislav Trbuhović, dr Maja Parović-Pešikan, Mr. Leposava Savić–Trbuhović, Pregled arheoloških spomenika na području južne obale Boke Kotorske, Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978, 141-175.

8

Ovo je prvi poznati slučaj, da se pravoslavni manastiri javljaju u Srpskom pomorju. Malo je vjerovatno, da je koji grčki ili slovenski manastir postojao u Pomorju prije srpskih osvojenja. Manastir je, me-đutim, postojao i prije kao katolički. Pominje ga Dukljanin, koji priča kako su Kotorani na ovom ostrvcu, "in insula quae S. Gabrielis dicitur", ubili po pogibiji dukljanskog kneza Vladimira njegova strica Dragomira. Ovaj se bio sklonio u crkvu, ali Kotorani razvališe krov i ubiše ga kamenjem i gredama. Ovaj stari Manastir ili je početkom XIII vijeka zapustio, ili ga je tada Sava oteo od katolika.

Ostrvo na kome je Manastir, bio je svojina Kotorske episkopije, kako se vidi iz jedne papske povelje od 1346. godine. Stoga su ga Ko-torani neprestano za sebe reklamirali. Ima više kotorskih povelja u kojima se predstavlja, kako su oni osnivači toga Manastira i kako im ga je 1215. godine, potvrdio zetski kralj Đorđe. Najstarija od ovih povelja je ona kralja Radoslava od 15. jula 1230. godine, kojom se Kotoranima potvrđuje sve ono, što im je 1215. godine bio dao zetski "kralj Đorđe", između ostalog i "Crkvu Arhanđela na Prevlaci, čiji su pravi osnivači Kotorani".14

Ovo se docnije ponavlja i u dvije vrlo sumnjive Dušanove povelje. Isto se tako i u Kotorskom statutu navodi ovaj Manastir kao kotorski".

Po Konstantinu Jirečeku, ovo je mjesto isprva XV vijeka, mjesto dotadašnjeg Grblja, pošto su Kotorani u XV vijeku željeli da prisvoje Manastir.15 U Ugovoru o predaji Kotora Mlečanima iz 1421. godine, nema nikakva pomena o ovome Manastiru, što znači da ga Kotorani tada nijesu držali. Od vremena Save, kada je ovdje osnovana episkopija, "u dioklitskom Pomorju, v hramu arhistratiga Mihaila", pravoslavni Manastir se održao sve do kraja samostalnosti.16 Zetska episkopija ovdje se nalazila u toku XIII i početkom XIV vijeka, dok je početkom XV vijeka nalazimo u Krajinskom manastiru".17

1. PLAN BOKE XVIII VIJEK

U svojoj istorijskoj raspravi Ivo Stjepčević, je isključio mogućnost da je Prevlaka bila mjesto gdje je Sava Nemanjić osnovao Zetsku episkopiju. Primijetio je da se na Prevlaci nije pronašao ni jedan nad-grobni spomenik koji bi se odnosio na nekog Zetskog episkopa. Izgra-dnju Manastira i Crkve on je pripisao Kotoranima za potrebe benedik-tinaca.18

14 Marković je kao izvor koristio rad Franja Račkog, Prilozi za zbirku Srpskih i Bosanskih listina, Rad Jugoslovenske Akademije 1, Zagreb 1867, 130-131.

15 Na Prevlaci je po Jirečekovom mišljenju trebalo tražiti "dioklitski grad Novigrad", koji spominje Konstantin Porfirogenit. K. Jireček, Istorija Srba I-II, Beograd 1952, 200.

16 Ovakav navod "dioklitskom Pomorju" u drugim istorijskim izvorima glasi: N. Dučić: "Pri Crkvi Ar. Mihaila blizu Drepa", A. Jastrebov, "Pri Crkvi Ar. Mihaila blizu Drepa u Dioklitiji".

17 V. Marković, n.d.18 I. Stjepčević, Prevlaka, Bogoslovska Smotra 3, Zagreb 1930, 1-73.

9

Stjepčević je Crkvu sv. Mihovila blizu Drepa, kao i neki drugi istraživači, tražio u okolini Podgorice, navodeći da se u blizini Zlatice nalazi predio Drpe.19

Za razliku od autora koji su u potpunosti negirali vezu Zetskih episkopa i mitropolita sa Prevlakom, Stjepčević je izložio podatke iz Kotorskog arhiva koji tu vezu nepobitno dokazuju. Na kraju svoje op-sežne studije, Stjepčević demistifikuje i tzv. narodna predanja o rušenju Manastira.

2. PREVLAKA I SV. MARKO

Prevlakom i Manastirom nastavili su i tokom XX vijeka da se bave mnogobrojni istraživači20, a obavljena su i arheološka istraživanja.21

Mada po pitanju mjesta osnivanja Zetske episkopije u starijoj li-teraturi postoje oprečna mišljenja, u svim relevantnim naučnim izda-njima koja su tretirala ovu temu22, preovladava mišljenje da je Prevlaka mjesto gdje je sv. Sava osnovao Zetsku episkopiju, da je taj podatak sastavni dio njegove biografije i da je Episkopija i kasnije Mitropolija bila na Prevlaci sledećih 200. godina.23

Na kraju u izdanju Zavičajnog muzeja Herceg–Novog i Manastira Arhanđela Mihaila na Prevlaci24, objavljen je 2000. godine Katalog izložbe "Riznice Manastira Prevlake", urađen kao i sama izložba pod blagoslovom visokopoloženog crnogorskog mitropolita gospodina Amfilohija.25

19 I. Jastrebov, n.d.. S. Vulović, Crkva katolička i vjeroispovjedanje istočno u Boki Kotorskoj, Zagreb 1875. M. Šobajić, Starine u Zeti, Beograd 1892. P. A. Rovinski, n.d.

20 R. Kovijanić, Pomeni o Zetskom episkopu sa Prevlake (1334–5), Istorijski zapisi 1-2, Cetinje 1956, 332-333. I Božić, Prevlaka-Tumba, Zbornik Filozofskog fakulteta I, Beograd 1963, 197-221. O propasti Manastira Mihaila na Prevlaci, Anali Filološkog fakulteta VII, Beograd 1967, 75-82. P. Mijović, Prevlaka i Vladika, Ozloglašeno nasleđe, Cetinje 1971. I. Ostojić, Odakle benediktinskom manastiru na Prevlaci u Boki Kotorskoj naziv de Tombe ?, Historijski zbornik XXV-XXVI, Zagreb 1972, 491-500. M. Janković, Saborna crkva Zetske episkopije i mitropolije u srednjem vjeku, Istorijski časopis, XXXI, Beograd 1984, 199-204, Episkopije i Mitropolije srpske crkve u srednjem vjeku, Beograd 1985. D. Đurašević-Miljić, Podgorica sa okolinom kao moguće sedište Zetske episkopije, Zbornik radova povodom 120. godina od oslobođenja Podgorice, Podgorica 2000, 249-257. Sudbina ranosrednjovjekovnih spomenika u Crnoj Gori, Matica 4/5, Podgorica 2001, 49-72.

21 V. Korać, Prevlaka u Boki Kotorskoj, Starinar IX–X, Beograd 1959, 388-389. Rukovodilac istraživanja otpočetih 1996. godine je prof. dr Đorđe Janković, šef katedre za srednji vijek na Odjeljenju za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Đ. Janković, M. Živković, G. Simonović, Đ. Ćapin; Miholjska Prevlaka, Istraživanja u 1997. godini, Glasnik SAD 14, Beograd 1998, 137-143.

22 S. Ćirković, Istorija Crne Gore II/1, Podgorica 1970. D. Živković, Istorija Crne Gore I, Cetinje 1989.

23 Bez dileme se radi o opšte prihvaćenom mišljenju. S. Perović, Važniji datumi Crnogorske istorije, Crnogorski književni list 32, Podgorica 01.04.2002.

24 Manastir sv. Arhanđela Mihaila, sada ima novi naziv Sveštena srpska carska lavra sv. Arhanđela Mihaila, D. Đ. Miljić, Doljani kod Podgorice, Sudbina ranosrednjovjekovnih spomenika u Crnoj Gori, 56.

25 Đ. Janković, V. Kostić, M. Krivokapić, M. Živković, N. Milošević, Katalog izložbe, Riznice manastira Prevlake, Prevlaka/Herceg Novi 2000. U daljem tekstu G. Autora, Katalog izložbe.

10

Izložba je nastala kao sinteza dosadašnjih znanja o ovom lokalitetu i kao rezultat arheoloških istraživanja započetih na Prevlaci 1996. godine, koja još traju.26

Cilj ovih arheoloških iskopavanja, po autorima izložbe, nije samo naučna radoznalost, već želja da se Manastir obnovi u cjelini, "a da pri tome ne nestane baština naših predaka i njihova djela".

U Katalogu izložbe iznešen je zaključak da se gradnja hrama Arhanđela Mihaila veže za početak a rušenje za sredinu IX vijeka koji se desilo u vrijeme Saracenskih pohoda na ove krajeve. Manastir je napušten sredinom IX vijeka i od tada se on i pominje kao "tumba" to jeste ruševina.

U Katalogu se potvrđuje da je Sava Nemanjić, arhiepiskop srpski, osnovao 1219. godine Zetsku episkopiju, "U razrušenom pa obno-vljenom Manastiru svetog Arhanđela Mihajila u Kotorskom zalivu na ostrvu Prevlaci koji se nalazi na dno grbaljskog polja". U vrijeme Ste-fana Prvovjenčanog, "svakako po izboru Save", obnavlja se ovaj "Vi-zantijski manastir" i u njemu se za prvog Zetskog episkopa postavlja Ilarion, jedan od najuglednijih monaha Hilandara.

Osim ovih fakata iznosi se i niz veoma interesantnih i za javnost dosada nepoznatih podataka. Iz njih saznajemo da je apostol Pavle lično, ili preko svojih učenika, osnovao prvu hrišćansku zajednicu, Crkvu, u oblasti današnje Crne Gore.27

Da su na Prevlaci u periodu od VII do IX vijeka pored vizantijskih boravili i srpski monasi koji su pravoslavlje prenosili čak do Rusije i na kraju navodi se kako je ovaj Manastir prosijao slavom kada je 70 prevlačkih monaha otrovano i mučenički skončalo, te da se mošti prevlačkih mučenika nijesu slučajno pojavile 1994. godine.28

Mjesto osnivanja Zetske episkopije, za razliku od njenog djelo-vanja, ne pripada kategoriji kapitalnih pitanja iz crnogorske prošlosti. Pa čak ni efekat koji se postiže tvrdnjom da je Prevlački manastir Svetosavski i proglašenje skeleta, vanredno očuvanih za svetačke ne govori apsolutno ništa o njenoj istinitosti.

Ipak činjenica da je u jednom dijelu Crne Gore zadnjih desetak godina došlo do polarizacije hrišćana pravoslavaca na članove zajednice i na Crkvu kao instituciju, daje ovoj problematici sasvim drugu dimenziju.

Srpska pravoslavna crkava, osim što je na sebe preuzela sve du-hovne prerogative pravoslavnog stanovništva, takođe se stavila u "od-branu" i upravljanje ne malog bogatstva koje se u Crnogorskoj crkvi nagomilavalo poslednjih vjekova. Ova crkvena organizacija i njeno sveštenstvo, takođe su preuzeli i ulogu istraživača i tumača crnogorske prošlosti. Zaobilazeći činjenicu da nema trajanja bez mijenjanja i identiteta bez razlika, svoja su uvjerenja zasnovali na stavu, da je poz-navanje crnogorske prošlosti, dostiglo stupanj na kojem treba da stane i da je svako dalje proučavanje, naročito slovenske Duklje jeres.

26 Autori navode, Mladena Crnogorčevića, Iva Stjepčevića, Ivana Božića i Voislava Koraća.

27 Svakako se pod učenicima apostola Pavla misli na Dujama i Tita.28 Od skora proglašene za svetačke: "Uvrstivši se u kalendar svetitelja srpskog

primorja". Grupa autora, Katalog izložbe, 22.

11

Iz svega gore navedenog, danas bi se lako mogli prepoznati idejni, materijalni i neki drugi razlozi o lociranju mjesta osnivanja Zetske episkopije na poluostrvu Prevlaka u Tivatskom zalivu. Sa druge strane ovi razlozi se ne mogu sa sigurnošću prepoznati u vrijeme prevladavanja ove teze krajem XIX vijeka, kada je kao glavni argument korišten Životopis sv. Save od njegovog učenika Domenetijana.

II

POVELJE, BIOGRAFIJE, LJETOPISI, RODOSLOVI

Sve srednjovijekovne biografije, ljetopisi, rodoslovi i hronografije, koje su pisali sveštenici, napisane su onako kako na istorijske pojave gleda Crkva.29

29 Za potpunu prevlast teološke interpretacije čovjeka, kosmosa i istorije, trebalo je da od pojave hrišćanstva protekne nekoliko vijekova. Ova prevlast započela

12

Po crkvenim knjigama, vlast dolazi sa neba i daje se kome Bog hoće a sveštenstvo je posrednik između Boga i ljudi, sve pojave ili su došle od Božije volje ili pakosti Satanine.30 S toga najvažnije mjesto u istoriji društva u ovim biografijama zauzimaju opisi carskih loza i lica iz dinastija, a glavno dešavanje u biografijama je zidanje crkava. Osnovno načelo u životu je vjera, tako da ta riječ i riječ zakon u osnovi znače isto. Tako se pri opisu vladara ma kakvi oni bili, samo ako su dobri prema Crkvi, uvijek ističe njihova blagočastivost i hristoljublje.31

Ipak, u ovim biografijama ima najviše istorijskih podataka, koji su i pored evidentnih nedostataka služili kao osnovni izvor svim docnijim istorijskim spisima.

O Domentijanu i njegovoj ličnosti nemamo mnogo podataka. On je Biografiju sv. Save završio po bečkom rukopisu 1243. a po petro-gradskom 1253. godine, što je nekih 8. ili 18. godina poslije Savine smrti (1174-1235/6).32

Iz biografije se jasno zaključuje da Domentijan nije samo sakup-ljao podatke o sv. Savi već da je sa njim bio blizak. Da je Domentijan bio poštovan, vidi se po tome što je bio izabran za duhovnika cijelog hilandarskog bratstva i kao takav se pojavljuje 1263. godine. To je u kaluđerskim redovima vrlo visoka čast i dužnost, koja iziskuje mnogo lijepih osobina; mudrost, znanje, puno takta.33

Život sv. Save od Domentijana je prava i puna biografija tipa tzv. vizantijskih "retorskih žitija". To je najopsežnija biografija stare srpske književnosti. Ona obuhvata cijeli život Save Nemanjića, pa nastavlja pričanje i o događajima poslije toga, opisujući i prenos njegovog tijela iz Bugarske u Srbiju.

Domentijan u Životopisu sv. Save i sv. Simeona govori da je Sava Nemanjić osnovao veliki broj manastira ali ne navodi njihova imena, što prosto rečeno znači da je pozivanje na njega kada je u pitanju mjesto osnivanja Zetske episkopije apsolutno netačno.

Domentijan, Duklju pominje samo u onom veoma često pogrešno citiranom dijelu, koji se odnosi na Stefana Nemanju, gdje kaže: "I dodade ka zemlji otačestva svoga mnoge zemlje od oblasti grčkoga carstva, i silom Božijom i pospješenjem svetog Duha pobijedi neprija-telje svoje, kao što je prije veliki Mojsije krsnim oružjem srušio gordog Amalika; a Dioklitiju i Dalmaciju, otačestvo i rođenje svoje, istinsku đedovinu svoju, koje su trpjele nasilje od grčkog roda i gradove sazi-

je tek Justinijanovim Aktom 529. godine, kojim je zatvorio sve filozofske škole u Atini, a postala potpuno dominantna u srednjem vijeku.

30 Filozofija je u helenističko-rimskom periodu pokušavala dati realno rješenje čovjekovog postojanja u svijetu i prirodi, dok je hrišćanska filozofija postavila viši smisao života, izvan svijeta i prirode, koji se nalazi u Bogu kao jedinom idealu. Bitne razlike ove dvije filozofije su imale i u metodi širenja svojih ideja. U antičko doba svaki filozof je svoje mišljenje nastojao nametnuti, sposobnošću svog izlaganja i načina dokazivanja. U evropskom hrišćansko-feudalnom društvu to nije bilo tako, mišljenje je bilo pod kontrolom Crkve koja je srednjovijekovnoj filozofiji stotinama godina uskraćivala slobodno mišljenje.

31 Otuda dolazi i ona kontradiktornost česta u srpskim ljetopisima da jedan blagočastivi vadi oči drugom blagočastivom.

32 Dr R. Rotković, Crna Gora i Dušanovo carstvo, Cetinje 1997, 72.33 Domentijan, Životi sv. Save i sv. Simeona, preveo Lazar Mirković, Beograd

1938.

13

dane od njih razruši i izmijeni slavu njihovu u sliku pustoši i ime njihovo ne nazva se više tamo u oblasti toj, a narod koji je u njima, sačuva nepovrijeđen, tako da je sa strahom služio njegovoj vladavini".

Da li zbog obimnosti Domentijanovog životopisa ili zbog miš-ljenja da gomile riječi ne kažu uvijek pravi smisao, ovaj se životopis nije dopao svima u srednjem vijeku pa je već krajem XIII ili početkom XIV vijeka jedan drugi hilandarski monah, Teodosije, osjetio potrebu da Domentijanovo djelo iz temelja preradi i učini kraćim i čitkijim.

On je iz ličnih pobuda ili na poziv Crkvenog sabora kojem se u uvodu obraća za pomoć, preradio Domentijanov rad "ali tako da ni kamen na kamenu od stare zgrade nije ostao".34 Teodosije je u tekstu izostavio podatak da je Sava krunisao brata Stefana krunom koju je dobio od Pape i vjerovatno se u ovom detalju kriju neke od pobuda prerade Domentijanovog djela.35

Iz nekog razloga koji se samo može naslutiti, Teodosije je u za-glavlju teksta stavio, Žitije sv. Save kazano Domentijanom a pisano Teodosijem. Tako je i Đura Daničić dva puta izdavao Život sv. Save i to 1860. i 1865. godine. U početku on je mislio da je prvi kraći tekst djelo Domentijana, pa ga je kao takvog i objavio. Kada je kasnije uvidio grešku ponovo je izdao pravo Domentijanovo djelo 1865. godine, ali je u knjigama i ovaj kraći rad ostao zabilježen takođe kao Domentijanov što u principu znači i veću konfuziju kod onih koji su u tom vremenu koristili ovu biografiju.36

Bez obzira na sve to ni u Teodosijevom djelu apsolutno nema i ne postoji podatak gdje je Sava Nemanjić osnovao Episkopiju u Zeti.

Ovdje treba naglasiti, da je Život sv. Save od Teodosija kao naj-popularnije djelo stare srpske književnosti sačuvano prerađeno u preko 60 rukopisa i svakako da se u nekom novom prerađenom životopisu navodi "Manastir Arhanđela Mihaila kod Drepa".

Ako se pretpostavi da novi sastavljač nije mogao tačnije od Do-metijana i Teodosija znati gdje je sv. Sava osnovao episkopije, pojav-ljuje se mogućnost da je on u svoj rad unio podatke iz vremena kada je prepravljao životopis, najranije u XIV vijeku, ili da je podatak potpuno netačan.

Ukoliko bi se ipak prihvatila mogućnost apsolutne tačnosti ovog podatka, sama informacija "Arhanđel Mihaila kod Drepa", opet ne go-vori da je to bila Crkva na Prevlaci ili vjerovatnije govori da je u XIV vijeku, sjedište Episkopije bilo na Prevlaci. Ovdje se otvora nerješivo pitanje, zašto se ostrvo koje svoj naziv nosi dugi niz vijekova, moralo približiti toponimom Drep potpuno nepoznatim u bližoj i široj okolini Prevlake. Takođe, sama činjenica vezana za istorijat podatka Dometi-jan–Teodosije–neko treći, umanjuje autentičnost informacije.37

34 M. Bašić, Stare srpske biografije, Beograd 1930.35 O ostalim mogućim i vjerovatnim razlozima prerade Domentijanovog Žitija

sv. Save, pisao je Radoslav Rotković, n.d. 72-76.36 Život sv. Save, Domentijan, izdanje Đ. Daničić, Beograd 1860. Život sv.

Save i sv. Simeona, napisao Domentijan, izdanje Đ. Daničić, Beograd 1865.37 Realniji je zaključak da toponim Drep isključuje mogućnost da je

Episkopija bila osnovana na Prevlaci.

14

Kao što je već ranije pomenuto, Pavle Rovinski je "Drep" tražio na mjestu današnje Podgorice, a Ivan Jastrebov konkretno u mjestu "Drep" blizu Zlatice kod Podgorice.

Božidar Šekularac, a kasnije i Dragica Đurašević Miljić, Crkvu i Manastir sv. Mihaila "blizu Drepa", na osnovu usputnih bilježaka skoro sa sigurnošću nalaze u istočnom dijelu Podgorice koji danas nosi naziv "Drpe Mandića".38 Tu na imanju porodice Đečević ranije se nalazila monumentalna kapija, pa Dragica Đurašević Miljić, upućuje na nužnost arheoloških iskopavanja u cilju dobijanja dodatnih podataka.39

O toponimu Drep u našoj literaturi nalazimo samo jedan podatak u časopisu Prosveta, gdje je Kosorski sveštenik Pavle Petrović objavio jednu svoju bilješku.40 U tom članku on govori kako na obali Male rijeke i Morače, kod njihovog sastava leži lijepo polje koje se u staro vrijeme zvalo "Dretva". Kasnije pošto je na tom mjestu podignut Manastir Uspenja Presvete Bogorodice, ovo je polje dobilo naziv Gospođino polje. Onaj dio polja koji nije pripao tom Manastiru i dalje je zadržao svoje staro ime Dretva. Blizu Dretve, diže se jedno uzvišenje koje se zove Gradac. Na tome mjestu postoji nekakva građevina od suhozida gdje su pronađeni komadi od zemljanih sudova.41

Preko Morače, blizu Dretve, Drepa, nalazi se još jedno mjesto Crkvice, na kojem je po narodnoj tradiciji boravilo mnoštvo kaluđera a gradnja ovog objekta veže se za Nemanjiće.

Prilikom rekognosciranja teritorije opštine Podgorica registrovani su u selu Kosor, u blizini puta Podgorica–Medun–Kosor, na sjevernoj strani imanja Branka Petrovića na blagom uzvišenju koje se naziva Pribević, ostaci starih zidova rađenih u suhozidu. Zbog gustog rastinja, mahovine i obilja korova, ovom prilikom, nije bilo moguće pratiti zidove i izvršiti uvid o kakvim se arhitektonskim ostacima radi.42

Odavde je "Manastir", sticajem nekih okolnosti, prenešen na Gospođino polje kod Bioča, a sa toga mjesta ponovo u Duge. Po drugoj varijanti predanja, ovo mjesto je vezano za lokaciju zvanu Crkvine u istom selu, ispod kuće Dimitrija Petrovića.43

Mora se naglasiti da ne postoji ni jedan pisani trag koji bi upućivao na zaključak da se Zetska episkopija nalazila na području Podgorice. Ova činjenica ipak ne upućuje na pomisao da okolina Podgorice i neki lokalitet konkretno isključi kao moguće mjesto osnivanja Episkopije već

38 B. Šekularac, Seljenje Zetske mitropolije, Pobjeda, 16.08.1987.39 D. Đ. Miljić, Podgorica sa okolinom. n. d., 255.40 P. Petrović, Kamičci, Prosveta V, Cetinje1893, 167-169.41 Uvijek se kod toponima "Gradac", treba podsjetiti da Konstantin VII

Porfirogenit, (913-959), u svom djelu Spis o narodima navodi da su u Duklji naseljena mjesta Gradac, Novigrad i Lontodokla. Za sada je Lontodoklu na Martinićkoj gradini najubedljivije ubificirao istoričar umjetnosti Branislav Borozan. B. Borozan, Martinićka gradina-civita Dioclitiana, Zbornik radova sa Okruglog stola Istorijskog instituta Crne Gore, Podgorica 1999, 79-109. Crkva na Martinićkoj gradini bila je posvećena sv. Mihailu.

42 Rekognosciranje ovog kraja izvedeno je u dvije etape 1979, (O. Žižić, M. Pravilović, R. Kujović) i 1982. godine (O. Žižić, M. Pravilović, N. Vukotić, M. Camaj). Istraživanja su trajala po 30 dana u okviru nedovršenog projekta "Sistematsko arheološko rekognosciranje terena Crne Gore", koji vodi CANU.

43 Sadašnja Crkva u Manastiru Duga podignuta je 1755. godine na mjestu starije građevine.

15

navodi na zaključak da se Zetska episkopija na području Podgorice nalazila samo par desetljeća.

Iz vremena Savinog rada na organizaciji arhiepiskopije, postoji veoma malo podataka o episkopima i episkopskim centrima. Postoji samo jedan izvor na osnovu kojeg se mogu ustanoviti neke prve epis-kopije Srpske crkvene organizacije iz 1220. godine.44 Ovaj izvor, saču-van u prepisu iz XV vijeka, zove se u nauci, Hrisovulja sv. Save i Pr-vovjenčanog kralja Stefana, Mjesta srpskih episkopija.45

Sasvim izvjesno su ovi podaci naveli Mariju Janković, da u svom radu iznese rezervu o mjestu osnivanja Zetske episkopije, kao i gdje se i od kada na nekom mjestu nalazila. Sa druge strane ona kaže "Jedino stari srpski rodoslovi izričito govore da je arhiepiskop Sava ustoličio episkopa u Dioklitskom primorju i odredio hram sv. Arhanđela Mihaila za episkopsko sjedište".46

Činjenica koju navodi Marija Janković, da brojni srpski rodoslovi i ljetopisi donose podatke gdje je sv. Sava osnovao prve episkopske crkve, ne može biti dovoljna da se iz dostupnih podataka tvrdi da je Zetska episkopija osnovana na Prevlaci. Suprotno tome bliža je istini tvrdnja da ovi ljetopisi unose niz nedoumica.

Kao dobar argument za ovu tvrdnju svakako su ljetopisi i rodo-slovi objavljeni u radu Ljubomira Stojanovića.47

U ovoj knjizi nalazi se deset rodoslova, a nazive su dobili kao i ljetopisi ili po mjestu gdje su pronađeni ili po imenu onog istraživača koji ih je objavio. Ljubomir Stojanović je takođe na osnovu raspoloživih podataka datovao ove rodoslove.

Najstariji od njih je takozvani Konstantinov rodoslov iz 1431. godine i u njemu nema podataka vezanih za mjesto osnivanja Episko-pija. Ovih podataka nema ni u Ruvarčevom (1533), Hadži-Jovanovom (XVI vijek), Pajsijevom (XVII vijek), Čorovićevom (XVII vijek) i Novakovićevom rodoslovu. Prema Stojanovićevoj podjeli svi ovi ro-doslovi osim Pajsijevog pripadaju kategoriji kratkih rodoslova.

U tri od četiri opširna rodoslova, Karlovačkom (1573+48), Zagre-bačkom (XVII vijek), Vrhobrezničkom (1650+), tekst vezan za osni-vanje episkopija je identičan i glasi: "Prvoga postavi u humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Zeti u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila".49

44 Različita su mišljenja koliko je Srpska crkva imala episkopija prilikom svog osnivanja 1220. godine. U svojoj studiji Marija Janković zaključuje da je pored Arhiepiskopije sa sjedištem u Žiči, Srpska crkva imala 10 episkopija; Rašku, Zetsku, Humsku, Hvostansku, Topličku, Budimljansku, Dabarsku, Moravičku, Prizrensku i Lipljansku. M. Janković, Episkopije i Mitropolije n.d.,17-35.

45 Dr V. Čorović, Spisi sv. Save, Beograd 1928, XXXV-XXXVI, 196. U ovoj knjizi štampani su svi očuvani spisi sv. Save, autentični i sumnjivi. Među ovim poslednjim je i izvod iz Povelje o mjestima srpskih episkopija. Kao prva na ovom spisku nalazi se Zetska episkopija ali ne i mjesto gdje je ona osnovana. Isto, Spisi sv. Save i Stefana Prvovjenčanog, preveo Lazar Mirković, Beograd 1938.

46 M. Janković, n d., 164.47 Lj. Stojanović, Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Sremski Karlovci 1927.48 Iz 1573. godine ili mlađi.49 Rezervi u korišćenju ovih podataka doprinose činjenice da se u svim

rodoslovima pominje 12 episkopija koje Srpska crkva ima tek od početka XIV vijeka. Takođe se uvjek pominju Beogradska i Braničevska episkopija koje nije osnovao sv.

16

3. Karlovački 4. Zagrebski, Vrhobreznički

U Pejatovićevom rodoslovu (XVII vijek) ovaj dio teksta glasi: "U humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Zeti u hramu svetih Arhanđela".

5. Pejatovićev

Ljubomir Stojanović je pored rodoslova objavio i veći broj ljeto-pisa i uradio njihovu podjelu na Starije i Mlađe. Kada se radi o grupi Starijih ljetopisa, autor zaključuje da svi oni potiču iz jedne redakcije, starijeg orginala, nastalog poslije smrti cara Uroša 1371. godine i da je Koporinski tekst vjeran prepis tog orginala.

U svim ovim ljetopisima se ne navode mjesta osnivanja epis-kopija.50

Dok su svi stariji ljetopisi potekli iz jednog orginala, mlađi imaju više redakcija i razvijaju se svojim obimom do XVIII vijeka. Sastav-ljajući više redakcija od XVI do XVIII vijeka, njihov se broj nagomi-lavao pa Stojanović bilježi ukupno 42 ljetopisa. Mnogi od ovih tekstova su različiti i pisani su od druge polovine XVI a ima ih iz XVII i XVIII vijeka. Stojanović je u svom radu pokušao da sistematizuje ove tekstove i po opštoj ocjeni, uhvatio je glavne korijene po kojima su se ovi ljetopisi razvijali uspjevši da dokaže vezu između onih Starijih i Mlađih. Mlađe ljetopise podjelio je u tri grupe.

U prvu grupu je svrstao Mlađe ljetopise, koji počinju smrću cara Dušana, zatim je u drugu grupu svrstao ljetopise u kojima se o Nema-njićima govori u kratkim crtama i treću grupu po njegovoj podjeli predstavljaju ljetopisi koji o Nemanji i Nemanjićima govore opširnije.

U I grupi nema pomena o mjestima gdje je Sava Nemanjić osno-vao episkopije.51

U II grupi takođe nema pomena o mjestima gdje su osnovane episkopije.52

U III grupi ima mnogo tekstova koji su jednake sadržine ili su po njoj srodni, a razlike su uglavnom u tome što su neki od njih produženi. U skoro svim ovim tekstovima se pominju mjesta osnivanja episkopija i to:

U Sofijskom drugom (XVII vijek), Remetskom (XVII vijek), Vasićevom (1649+) stoji: "Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu

Sava. Njihovo osnivanje se veže za period 1315-1335. godine. Po nekim nesigurnim podacima Marija Janković, n.d., zaključuje da su one mogle biti formirane krajem XIII vijeka.

50 Koporinjski (1650+), Pećki (XVI), Studenički (XVI), Cetinjski (XVI), Vrhobreznički (1650+).

51 Kijevski (1562+), Sofijski Prvi (XVI), Studenički (XVI), Sarandoporski (XVI/II), Cetinjski (XVI/II).

52 Šafarikov (1650+), Gligorijevićev (XVII), Beogradski (XVII), Gabrovski (XVII), Beogradski drugi (XVII), Kuveždanski (XVII).

17

svete Bogorodice, drugoga u Stonu, u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila".

6. Sofijski, Remetski, Vasićev 7. Podgorički

U Podgoričkom (1738+) stoji: "Prvoga vladiku zahumskog u Cr-kvi Bogorodice u Stonu u dioklitskom pomorju, drugoga u Crkvi svetog arhistratiga Mihaila".

U Dorpatskom (1687+), Ruvarvčevom prvom (1672+), Račan-skom (1669+), stoji: "Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu svetog arhistratiga Mihaila".

8. Dorpatski, Ruvarvčev I, Račanski

U Vukomaničevskom (XVII vijek), Davidovićevom (XVII vijek), Carigradskom (XVII vijek), Bečkom (XVII vijek), Tihonoravovljevom (XVII vijek), Magaraševićevom (XVII/III vijek) stoji: "Postavi prvoga episkopa u humskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila".

U Seničkom (1529+) stoji: "I postavi episkope u svu srpsku i primorsku zemlju. Prvoga episkopa postavi u zemlji dioklitskoj u hramu svetoga Nikole, drugoga u Stonu u primorju dalmatinskom u hramu arhanđela Mihaila".53

9. Vukomaničev i drugi 10. Hilandarski Senički u zagradama

U Hilandarskom (XVII/III vijek) stoji: "Prvoga episkopa u Za-humlju, drugoga u Stonu u dioklitskom pomorju".

U Verkovićevom (XVIII vijek), Ostojićevom (XVIII vijek), stoji: "Prvoga u Zahumskoj zemlji, drugoga u Stonu u Dioklitskom pomorju".

11. Verkovićev i drugi

U Jankovićevom (XVIII vijek), Dečanskom, (XVIII vijek) stoji: "Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju, u hramu arhistratiga Mihaila".

12. Jankovićev, Dečanski

53 Ovaj najstariji ljetopis završava se 1529. a ima i jedan naknadni unesak iz 1555. godine. Rukopis se nalazio u Narodnoj biblioteci u Beogradu. Nekoliko puta je objavljivan a ukraden je za vrijeme prvog svjetskog rata. Lj. Stojanović, n d.

18

U Ruvarvčevom drugom (1675+), Svetoandrejskom (XVII vijek), ne pominju se mjesta episkopija.

Od četiri ljetopisa koji se po sadržaju nijesu mogli svrstati sa drugima u Bijelopoljskom (1517+) i Koviljskom, (1672+) nema po-dataka vezanih za episkopije.

Sečenski ljetopis se prekida 1474. godine. Njegov tekst je različit od ostalih i nezavisno je urađen. Ova redakcija odudara od ostalih i nema porijekla u drugim rodoslovima pa ga Stojanović smatra orgi-nalom. U tekstu stoji: "Prvoga episkopa u humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila".

13. Sečenski

Brankovićev koji je preveden na latinski, Stojanović smatra or-ginalom koji više nije prepisivan stoji: "Prvoga u Stonu, drugoga u Zeti".

14. Brankovićev

Očigledno je da kraći i izvjesno stariji i autentičniji rodoslovi i ljetopisi ne navode imena episkopskih crkava, dok oni opširniji i mlađi iznose različite podatke. Na osnovu gore iznešenih podataka, teško je biti izričit u tvrdnji gdje je Sava Nemanjić u Zeti osnovao episkopiju. Svi ovi podaci navode na zaključak da ljetopisci nijesu raspolagali sa tačnom i izvornom informacijom gdje je bila osnovana episkopija u Zeti i da su njihovi podaci po ovom pitanju nepouzdani.

Takođe se može nedvosmisleno tvrditi da oba Savina životopisca ne pominju broj episkopija Srpske crkve, ne navode imena episkopa i katedralnih crkava, već samo kažu da je Sava za prve episkope izabrao svoje učenike.

Određujući episkopska sjedišta, arhiepiskop Sava i kralj Stefan Prvovjenčani, izdavali su i povelje kojima su ove crkve dobijale svoje posjede. Do danas nije ostala sačuvana ni jedna orginalna povelja koja je bila izdata 1220. godine. Među sumnjivim dokumentima iz ovog vremena uvrštena je Vranjinska povelja.54 Ovoj povelji nema traga od 1870. godine55, a sačuvan je samo Njegošev prepis koji je štampao Fra-njo Miklošić.56

O njenoj autentičnosti bilo je mnogo rasprava a jedan od detalja koji je bunio istraživače je "Što se prvi Episkop zetski ne nalazi u svojoj Crkvi Arhanđela Mihaila na Prevlaci, gdje mu je Sava odredio mjesto".57 U opštoj raspravi o povelji arhiepiskopa Save, Manastiru sv.

54 V. Čorović, n.d., I-LVII.55 N. Dučić, Vranjina u Zeti i hrisovulje na Cetinju, Glasnik SUD XXVII,

Beograd 1870, 186.56 F. Miklošić, Monumenta Serbica, Viennae 1850.57 V. Čorović n.d.

19

Nikole na Vranjini 1233. godine, Vladimir Mošin je došao do zaključka da povelja nije falsifikat i da je Ilarion prvi zetski episkop.58

Za proučavanje istorije pravoslavne crkve u Crnoj Gori mora se kao važan segment tretirati i istorija drugih crkvenih organizacija i či-njenica da u vremenu kada dolazi do formiranja pravoslavne crkve, te-ritoriju Zete gusto pokrivaju Barska i Dubrovačka arhiepiskopija i Kotorska episkopija.

Biografi takođe jasno ukazuju na skromne moći sv. Save, nagla-šavajući da tamo gdje nije stigao "Crkvu sagraditi tu je krst postavio".59

Ovaj navod trebao bi da uputi na stvarno stanje moći Srpske pravoslavne crkve početkom XIII vijeka. Njena realnost je bila da svoje episkopije uspostavlja na prostorima sa dominantno slovenskim stanovništvom, u skromnim crkvama i na granicama jurisdikcije arhiepiskopija; Barske, Dubrovačke, Ohridske.60

I pogled na geografsku kartu navodi na zaključak da se pravos-lavne episkopije nijesu teritorijalno poklapale sa duhovnom vlašću katoličkih episkopija, odnosno preciznije bile su prilično udaljene od centara katoličke crkve, izuzimajući Zetsku episkopiju ukoliko ignori-šemo njen naziv pa je tražimo na Prevlaci.

Neke stare episkopske stolice, u drugoj polovini XIII vijeka, premještaju se u druge manastire pa se može govoriti o određenoj unutrašnjoj reorganizaciji u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Za Humsku episkopiju katedralna crkva nije bila više u Stonu, već je za njeno mjesto određena Crkva sv. Petra na Limu. U isto vrijeme Arhiepiskopija dobija novo sjedište u Peći, u Crkvi sv. Apostola. Takođe do kraja XIII vijeka, Srpska pravoslavna crkva formira nove episkopije.61

15. EPISKOPIJE SRPSKE CRKVE

Različita su tumačenja o izboru novog mjesta za sjedište Humske episkopije. Kao najveći razlozi pominju se zemljotres u Stonu 1252. godine i prelazak župana Radoslava Mađarima.62 Njenim premještanjem dijelimično se rješava i nelogičnost da ova episkopija ima nadležnost u Boki, na zapadnoj strani zaliva, ako se već tu u neposrednoj blizini i prije 1252. godine nalazila Zetska episkopija.63

U izvoru nazvanom Pljevaljski trebnik, nađenom u Manastiru sv. Trojice kod Pljevalja i datovanom u vremenskom intervalu 1286/1292. godina, posebno mjesto zauzima dio teksta sa istorijskom sadržinom. Na kraju Pljevaljskog trebnika nalazi se tekst o kraljevima, Milutinu i

58 V. Čorović, n.d.59 Domentijan n.d.60 Ohridska patrijaršija ustanovljena za vrijeme cara Samuila, a poslije njegove

smrti 1019. godine, je svedena na rang autokefalne arhiepiskopije. Prilikom osnivanja svoje Crkve sv. Sava je "otkinuo" nekoliko episkopija (Rašku i Prizrensku), Ohridskoj arhiepiskopiji i ušao u sukob sa njom.

61 G. Autora, Istorija Crne Gore II/1, Podgorica 1970, 143. U daljem tekstu Istorija Crne Gore.

62 Premještanje Stonske episkopije veže se za period 1252-4. godina u vrijeme kralja Uroša I i Arhiepiskopa Arsenija. M. Janković, Episkopije i Mitropolije, n.d., 102-112.

63 Posjedi Stonske episkopije su se protezali od Stona do Boke.

20

Dragutinu. On ujedno predstavlja i popis postojećih episkopija Srpske pravoslavne crkve iz tog vremena. U njemu se poimenice navode i epi-skopi za Zetsku, Rašku, Hvostansku, Budimljansku, Humsku, Prizren-sku, Topličku, Ibarsku, Lipljansku, Dabarsku i Moravičku episkopiju. Kao Zetski episkopi navode se: German64, Neofit, Mihajlo65 i Andrija66 a kao Humski: Ilarion, Teodosije, Metodije, Neofit i Nikola.67

Osim ovih navedenih podataka postoji još jedan pomen o nekom Zetskom episkopu u starim srpskim ljetopisima. U biografiji Jevstatija I, Danilo II kaže: "Došavši u kraj zetske zemlje, uđe u Manastir Arhanđela Mihaila, koji se zove Slavna episkopija. I tu primi monaški obraz od ruke slavnog episkopa Neofita".68

Kako je Jevstatije I bio Srpski episkop a pominje se i kao Zetski episkop, iako se ne nalazi u Pljevaljskom Trebeniku, njegovo se mona-šenje može precizno datovati između 1250-1253. godine. Na osnovu podataka vezanih za episkopa Neofita, ovaj datum bi mogao biti pom-jeren i neku godinu kasnije.69

Izvjesna konfuzija koja se po pitanju mjesta osnivanja Zetske i Humske episkopije nalazi u starim srpskim ljetopisima, samo u nazna-kama daje tragove koji bi upućivali na moguću povezanost promjene sjedišta episkopije iz Stona sa nekim sličnim događajem u Zeti.

Za razliku od Domentijanovog životopisa u djelu vladike Vasilija Petrovića Istorija Crne Gore na koju se pozivaju Gerasim Petranović i Nićifor Dučić zaista se mogu naći podaci koji se odnose na Prevlački manastir. Govoreći o Grblju, Vasilije Petrović navodi da je na Prevlaci bio Manastir arhistratiga Mihaila koji je sagradio Stefan drugi70, car srpski, sin Simeona Nemanje.71

Zaključujući po komentaru uz ovaj podatak on je preuzet iz Ce-tinjskog ljetopisa gdje se nalazi apokrifna povelja Stefana Prvovjenča-nog iz 1212. godine. U ovoj povelji Stefan govori da je sazidao u Ko-toru: Crkvu sv. Trifuna, hram Vavedenja prečiste Bogorodice, Crkvu jevanđeliste Luke i na Prevlaci hram Arhistratiga Mihaila. Ovaj dio teksta u orginalu glasi: "I Manastir ustrojih i arhijereja Arsenija u njemu postavih i pet sela na službu mu dadoh, Lušticu i Krtole i Lješe-viće i Bogdašiće i Kavač".72

64 Nepoznat u drugim izvorima. Crnogorčević ga smiješta između Ilariona i Neofita što ima podlogu u vremenskim intervalima.

65 Nepoznat u drugim izvorima ali u izvorima se pominje Mihajlo II, tako da je izvjesno ovaj podatak tačan.

66 Nepoznat u drugim izvorima. I. Ruvarac O Zetskim vladikama, 1-17.67 Lj. Stojanović, "Trebnik" Manastira sv. Trojice kod Pljevalja, Spomenik

SKA LVI, S. Karlovci 1922, 22-29. Navode je Ljubomir Stojanović stavio jer ovaj rukopis po sadržaju smatra Zbornikom.

68 Đ. Daničić, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, napisao Danilo II, Zagreb 1866.

69 M. Janković, n.d., 133-141.70 Stefan Prvovjenčani (1196-1224).71 Mitropolit Vasilije Petrović, Istorija Crne Gore, Moskva 1754, Istorija o

Crnoj Gori, Cetinje 1985.72 Ovu povelju je preveo dr Božidar Šekularac u svom radu Crnogorski anali,

Cetinje 1996. Prevod povelje u cjelini glasi: "Stefan milošću Božijom Prvovjenčani kralj srpski, sin Simeona Nemanje, poslije smrti moga oca i vjenčanja na kraljevstvo srpske zemlje, od svog brata prosvetitelja Save, prođoh svoju državu i dođoh u grad Kotor, i ne nađoh u njemu hrama, no sazdah usred Kotora veliku Sabornu crkvu u ime

21

U Bibliotečko-arhivskom odjeljenju Narodnog muzeja Crne Gore na Cetinju, čuva se Povelja na osnovu koje je najvjerovatnije urađen tekst u Cetinjskom ljetopisu.73

Za ovu Povelju Pavle Rovinski kaže: "Ova povelja poznata samo u prepisu, koji su štampali mileševski monasi u svojoj štampariji puna je takvih nelogičnosti da je očiti falsifikat".74 Najvjerovatnije je Rovinski pod nelogičnostima podrazumjevao i podatak da se Stefan kao kralj prvi put pominje 1220. godine a u povelji stoji da je on sagradio Crkvu sv. Trifuna u Kotoru koja je dovršena i posvećena 1166. godine kada je Kotor bio u sastavu Vizantijskog carstva.75

Od poznatih crkvenih veledostojnika iz istorijskih izvora, poznat je arhiepiskop Arsenije koji je naslijedio sv. Savu po njegovom ličnom izboru i koji je bio Srpski arhiepiskop od 1233. do 1263. godine i Zetski mitropolit Arsenije koji se pominje u Povelji Balše III Manastiru Moračniku.76 Takođe Crkvu sv. Đorđa u Perastu posvetio je Adeodato, episkop kotorski 1247. godine, a obnovljena je za vrijeme Dušana Nemanjića.77

Božidar Šekularac smatra da je ova Povelja sastavljena krajem XV vijeka, uz mogućnost da je možda postojala neka orginalna povelja Stefana Prvovjenčanog. Radoslav Rotković zaključuje da se Povelja Stefana Prvovjenčanog u kategoriji falsifikovanih povelja može smatrati najprimitivnijom. On kaže; "Vješt falsifikator drži se nekog dokumenta i mjenja samo neki detalj, njemu važan. U ovom falsifikatu sve je izmišljeno".78

svetoga velikomučenika Trifuna. Takođe stvorih drugu crkvu, hram Vavedenja presvete Bogorodice na crnogorskim vratima. Treću sazidah crkvu u ime svetoga jevangeliste Luke. I Kotor jako utvrdih i oružah i palate u njemu sagradih. I dođoh na Prevlaku i sagradih hram u ime svetoga arhistratiga, i Manastir ustrojih pa arhijereja Arsenija u njemu postavih. Priložih toj svetoj Crkvi arhistratiga Mihaila pet sela na službu: Lušticu, Krtole, Lješeviće, Bogdašiće i Kavače. I dođoh u selo Perast i sazdah Crkvu u ime svetoga velikomučenika Georgija na Otoku. Tu postavih Igumana s bratijom i dadoh Crkvi svetoga Georgija na službu: Bijelu do potoka, Nošicu do Veriga, Donji Morinj do Visoke stijene, Lipce i Barnu i Ledenice više Risna i Stoliv stranom do Irgakova i Mrčevac. Zapovijedah Perastu da to pazi i ovu Crkvu sv. Georgija da nadgleda i posluh svaki čini od ovih sela. I tako ovaj sveti Prvovjenčani kralj Stefan sveto proživje i na samrti ga pokaluđeri brat svetitelj Sava i otide ka Bogu, njemu pak da ugodi dobrim djelima. I danas mu svete Mošti počivaju u Studenici, a ostavi poslije sebe svoja četiri sina: Radoslava, Predislava, Vladislava i Uroša. Kralj Vladislav sagradi Crkvu Mileševo, hram svetoga Hristova Vaznesenija i dade toj Crkvi na službu 70 sela. Njihova imena su napisana u carskoj hrisovulji sa granicama i međama, ali njih ovdje ne nađoh, osim Crkvu svetog arhistratiga Mihaila na Prevlaci sela i metohe, i zemlju manastirsku gore pisanu. Takođe nađoh sela i zemlju Manastira svetog Georgija na otoku pod Perastom koje utvrdi kralj Stefan svojim pečatom i zlatnom hrisovuljom i predade Crkvi arhistratiga Mihaila arhiepiskopiji na Prevlaci na čuvanje va vjeki vjekova da ga nijedan blagočestiti kralj ne promijeni va vijeki, amin. Ovo bi od stvaranja svjeta 6720/1212".

73 Arhivski fond, Fascikla "Epoha Crnojevića".74 Preuzeto od Božidara Šekularca, Dukljansko–Zetske povelje, Titograd 1987.75 S. Mijušković, Natpisi katedrale sv. Trifuna, 800 godina katedrale u

Kotoru, Kotor 1966.76 B. Šekularac, Dvije povelje u arhivu Manastira sv. Nikole Vranjinskog,

Glasnik CANU IV, Titograd 1982.77 Preuzeto od Božidara Šekularca, Dukljansko–Zetske povelje, 47. Iz starijeg

izvora S. Nakićenović, Naselja srpskih zemalja IX, Beograd 1913.78 Dr R. Rotković, n.d., 86.

22

Čitava problematika vezana za ovu Povelju dovodi se do apsurda ako se ona datuje jedinom mogućom godinom (1217), koju dozvoljavaju sačuvani brojevi godina na njoj. Ukoliko bi se ipak njen sadržaj vezan za Prevlaku tretirao kao autentičan može se zaključiti da su arhijereju Arseniju u posjed, metohiju Prevlačkog manastira data gore navedena sela a što svakako nije ono što se može smatrati prostorom Zetske episkopije.

Za Prevlaku dalje Vasilije Petrović kaže da su u tom Manastiru ljudi rimskoga zakona iz grada Kotora smrtonosnim otrovom na večeri ubili 72 monaha, 1443. godine i da je poslije te godine Kotor predat pod Mletačku zaštitu.

16. SKADARSKO JEZERO

U drugom dijelu svoje istorije, opisujući rijeku Zetu i Skadarsko jezero, Vasilije Petrović govori o Stefanu osnivaču Srpskog carstva koji je tako razorio grad Duklju da u njemu ne žive hrišćani a zatim kaže sledeće: "Tamo u Zeti je i sveti Sava postavio prvog arhijereja Ilariona Šišojevića godine 6728/1220". Po narodnom predanju, Ilarion je bio rodom iz sela Šišovića iz Građana u Riječkoj nahiji, pa ga vladika Vasilije zove Ilarion Šišović. Ovom prvom arhijereju Ilarionu pripisuje se osnivanje Manastira sv. Nikole na Vranjini neđe između 1221. i 1233. godine.79

Srednjovijekovno zdanje Manastira sv. Nikole nije sačuvano, ali o njegovom izgledu znamo iz ranijih opisa, koje je ostavio crnogorski vladika Ilarion Roganović koji je kao đak boravio na Vranjini.80

Prema njegovim podacima, Manastirska crkva je bila srednje veličine, sagrađena od jednostavnog kamena, bez kupole i zvonika i bez bilo kakvog arhitektonskog ukrasa. Po ovom opisu u podu Crkve sv. Nikole nalazilo se više grobnih ploča sa natpisima koji su bili nečitljivi.

Posebno mjesto u priprati, uz sjeverni zid, zauzimao je grob, u vidu sarkofaga, uzdignut od zemlje na kojem se nalazio natpis: "Ovdje se predstavi rab Božiji Ilarion episkop zetski osnivač ovog svetog mje-sta". Dio natpisa sa godinom bio je uništen. Preko drugih istorijskih izvora, vezanih za pomen Ilariona, kao i paleografskom analizom, natpis se datira između 1235. i 1242. godine.81

O posjedima sv. Nikole govori više starih povelja, u kojima su zabilježena darivanja Manastiru. Priloge su mu davali sv. Sava, kralj Vladislav, kraljica Jelena i kralj Milutun, a u XV vijeku tradiciju zemljišnih priloga ovom Manastiru nastavljaju Balšići, Đurađ II i Balša III 1417. godine. Zadnja povelja Vranjini je iz doba Skender–bega Crnojevića iz 1527. godine.82 Kao što se vidi ova Crkva bila je od velikog značaja i značenja za crnogorski narod.83

79 T. Pejović, Manastiri u Crnoj Gori, Novi Sad 1995, 125-129.80 Crnogorski mitropolit od 1863-1882. Za Mitropolita Ilariona, Pavle

Rovinski navodi da je vršio iskopavanja na Ćipuru.81 T. Pejović, n.d., 126. Dr B. Šekularac, Dukljansko-Zetske povelje, 50-70.82 Dr G. Škrivanić, Vlastelinstvo sv. Nikole Vranjinskog, Istorijski zapisi XVI/

3-4, Cetinje 1959.

23

Skoro je čudno kako se ovaj Manastir kod naroda i vladara izu-zetno poštovao i dobijao bogate priloge. U Vranjini se narod skupljao iz čitave Zete, dijela Albanije i Primorja, u proljeće na dan prenešenja mošti sv. Nikole a koji se slavi kao Nikolj-dan vranjinski.

Manastir Vranjina je srušen 1843. godine, kada su Turci tu sa-gradili Tvrđavu. Njegoš je u septembru 1846. godine, odlučio da lično interveniše i ode u Beč i Petrograd84, kako bi njihove vlade privoljele Tursku, da vrati Crnoj Gori ostrva Vranjinu i Lesendro koje joj je turska vojska "na prevaru" otela ali su ostrva povraćena Crnoj Gori tek u ratu 1876–1878. godine85. Na mjestu porušene Crkve, knjaz Nikola Petrović je podigao novi hram o čemu govori uklesani natpis iznad vrata.86

Interesantno je da se u djelu "Književni radovi" Nićifora Dučića87, nalazi i rad ranije objavljen u Crnogorskom Orliću ali je autor iz orginalnog teksta izostavio dio u kojem kaže da se gledajući sa vrha Granice88, vidi ostrvo Vranjina "gdje je nekada bila stara i slavna Mit-ropolija zetska".89

Iz svega gore navedenog stiče se jasan utisak da ako bismo zak-ljučak o mjestu osnivanja Zetske episkopije donosili na osnovu podataka koje je u svom djelu iznio Vasilije Petrović nju bi morali tražiti neđe u Zeti.

83 Povelje Vranjinskom manastiru jednako su brojne i prije i poslije početka XV vijeka kada se Mitropolija definitvno nalazi na Skadarskom jezeru tačnije u Prečistoj Krajinskoj.

84 Ruski dvor nije dopuštio ovoga puta Njegošu da posjeti Petrograd, pa se on zadržao u austrijskoj prijestonici od 20. oktobra 1846. do 13. februara 1847.

85 Dr J. Milović, Oko Vranjine i Lesendra, Glasnik Cetinjskih muzeja XII, Cetinje 1979, 139-143.

86 "Ovaj hram svetoga čudotvorca Nikole podiže se zaslugom blagovjernog gospodara knjaza Nikole I Petrovića Njegoša, ljeta gospodnjeg 1886. na mjestu gdje je nekada bila bivša rezidencija Zetske mitropolije".

87 N. Dučić, Književni radovi I-IV, Beograd 1893, 248. Ovdje je autor sakupio sve svoje ranije radove i ponovo ih štampao.

88 Granica je naziv za brdo između Katunske i Riječke nahije.89 N. Dučić, Putovanje kroz Crnu Goru, Crnogorski Orlić, Cetinje 1867, 32-

35.

24

III

CRKVA SV. PETRA U BOGDAŠIĆIMA

Ništa manje razmimoilaženja među istraživačima nije bilo kada je u pitanju analiza i datacija natpisa na Crkvi sv. Petra u Bogdašićima. Ovo se selo nalazi na jugozapadnoj strani Vrmca i udaljeno je od Pre-vlake sat vremena hoda. Za naselje Bogdašiće (Donje), ranije se upot-rebljavao naziv Gradac.90

17. CRKVA SV. PETRA U BOGDAŠIĆIMA

Predanje kazuje da je Bogdašićka crkva sv. Apostola Petra i Pavla osnovana "sedam godina prije Kotora".91 Zasigurno se zna, kaže Cr-nogorčević da se u crkvenom groblju nalazilo na kosture sa licem okrenutim prema zemlji, potrbuške. Ispred ulaznih vrata ove Crkve on je zapazio donju stepenicu koja je duga koliko i ploča sa natpisom iznad vrata u Crkvi.92 Na ovoj ploči u podu, urezano je sa kraja na kraj deset pravaca za neki natpis, od kojeg je urađen samo početak mješavinom rimskih i arapskih brojeva.93

Sa spoljne strane hrama nalazi se u zidu, kao spolija, latinski natpis94, vjerovatno iz XI vijeka, koji u prevodu glasi "U ime Hrista Go-spoda Manastir ovaj sagradi majstor Regulus".95 Vrsta i oblik slova uputili su Božidara Šekularca da natpis vezuje u početak XIII vijeka.96

Šekularac ipak naglašava da pojedine karakteristike teksta i slova dozvoljavaju i drugačije datovanje, ističući da su pojedina slova

90 I. Božić, Selo Bogdašići u srednjem vijeku, Istorijski časopis VII, Beograd 1957, 83-121.

91 M. Crnogorčević, n.d., 70.92 Dužina ploče koja je prelomljena po sredini je 130 cm.93 M. Crnogorčević, n.d., 70.94 IN NOMINE XPIO CLAVSTRUM IS TVM COSTRVXIT REGOLVS MAGISTRV M. Zloković, Monografija Tivat, Tivat 1983.95 G. Autora, Istorija Crne Gore I, Titograd 1967, 328.96 Dr B. Šekularac, Tragovi prošlosti Crne Gore, Natpis u Bogdašićima,

Cetinje 1994, 79-83.

25

karakteristična za natpise prije XI vijeka. Datovanje u XI vijek ima svoj puniji smisao ako se ima u vidu da je oko 1269. godine, Bogdašićka crkva, (Sanctus Petrus de Gradec), podignuta, obnovljena ili preuzeta od Zetskog episkopa, na mjestu ranijeg benediktinskog kulta.97

I ovu je Crkvu naveo avinjonski papa Kliment VI, u pismu98, na-mjenjenom caru Dušanu od šestog januara 1342. godine, u nizu crkava koje su prema izvještaju novog biskupa Sergija, raniji srpski vladari oduzeli katoličkoj crkvi zajedno sa posjedima.99 U jednom sudskom sporu vođenom u Kotoru 1444. godine, izričito se među ranijim gos-podarima Bogdašićke crkve navode i zetski mitropoliti, nasljednici ra-nijih episkopa i gospodari Metohije sv. Mihovila.100

Crkva sv. Petra je 1455. godine oduzeta od pravoslavaca i predata u ruke katoličkom biskupu u Kotoru.101

Iznad vrata Crkve sv. Petra nalazi se ćirilični natpis, "U ime Oca i Sina i svetoga Duha i svete Bogorodice i svetih i vrhovnih apostola ja milošću Božijom jepiskop zetski Neofit sazidah sebi hram u oblasti svetog Mihaila u danima Blagočastivoga i Bogom držanog svetorodnog gospodina kralja Stefana Uroša sina Prvovjenčanog kralja Stefana unuka svetoga Simeona Nemanje u ljeto 6777/1269".102

18. KTITORSKI NATPIS ZETSKOG EPISKOPA NEOFITA NA CRKVI SV. PETRA U BOGDAŠĆIMA IZ 1269. GODINE

Zbog preloma na ploči, za ovaj natpis ranije se mislilo da je do-nešen sa neke druge građevine.103 Prelom je vjerovatno nastao sredinom XIX vijeka, kada je Crkva dograđena i produžena pa je tom prilikom i natpis uzidan u novo pročelje.104 Za ovaj dragocjeni istorijski izvor interesovanje su pokazali mnogi istraživači i više puta je objavljivan. Zbog nedostatka nekoliko slova na prelomljenom dijelu ploče neki od njih su Zetskog episkopa imenovali Teofitom a nedoumice su postojale i oko riječi zetski jer je ploča polomljena baš na slogu "zet", tih slova zapravo nema.105

Ipak sadržaj teksta jasno govori da je u vrijeme Stefana Uroša tačnije 1269. godine, zetski episkop Neofit sazidao ili obnovio hram u oblasti sv. Mihaila.

Godinu dana kasnije u doba kotorskog episkopa Marka (Marco I da Cattaro, 1260-1270), ovaj zetski episkop Neofit je prisustvovao sa-boru u Crkvi sv. Trifuna u Kotoru, 18. avgusta 1270. godine.106

97 Istorija Crne Gore 2/1, Titograd 1970, 275.98 Vojislav D. Nikčević, Papa Klemens kralju Raške Stefanu, Vrijeme

Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, Podgorica 2001, 172.99 A. Theiner, Vetera Monumenta Slavorum meridio, nolium I, Rim 1863, 215.100 I. Stjepčević, n.d., 15-20.101 I. Stjepčevič, n.d., 16. Iz starijeg izvora D. Farlati, Illuricum sacrum VI,

Venetis 1800.102 Dr B. Šekularac, Tragovi prošlosti, n.d., 103-109.103 I. Stjepčević, n.d., 10. Đ. Đelčić, Memorije storiche sule Bocche di Cataro,

Zara 1880.104 G. Tomović, Morfologija ćirilskih natpisa na Balkanu, Beograd 1974, 44.105 Dr B. Šekularac, n.d., 103-109.

26

Za episkopa Neofita veže se i jedan izuzetno važan zetski knji-ževni spomenik, Ilovački zakonik koji se čuva u biblioteci nekadašnje JAZU107, u Zagrebu. Radi se o ćiriličnoj rukopisnoj knjizi koju je po na-logu zetskog episkopa Neofita 1262. godine napisao Bogdan za Crkvu sv. Arhanđela Mihaila na mjestu zvanom Ilovica.108

Ilovački zakonik je jedan od najstarijih sačuvanih zbornika crk-venog i građanskog prava a shodno tome rukopisac Bogdan je jedan od prvih poznatih prepisivača crkvenih knjiga.

Na kraju ove knjige nalazi se zapis: "Pojaviše se na svjetlost slo-venskog jezika ove Bogom nadahnute knjige, nazvane Nomokanon, jer prije toga bijahu pomračene oblakom mudrosti jelinskog jezika...U slavu velikog Boga i spasa našega Isusa Hrista složena su sveštena pravila svetih i blaženih apostola i njihovih tragova na saboru sjedinivši prepodobne oce, brigom i ljubavlju velikom i voljom mladog pobožnog i sveosveštenog episkopa sve zetske zemlje gospodina mog i oca kir Neofita koji popunjavaše sve nedostatke svetih spisa svetoj Crkvi arhanđela Mihaila. Na mjestu zvanom Ilovice desi se i meni mnogo-grešnom Bogdanu prepisati ove knjige, po zapovjesti mog gospodina imenovane grčkim jezikom Nomokanon a našim pak Zakonik. A ti Vla-diko moj blagoslovi", godine 6770/1262.109

Iz gore navedenih podataka proističe stav da je 1269. godine, kada je stavljena ploča na Crkvi sv. Petra u Bogdašićima, Zetski episkop Neofit imao svoju rezidenciju u Crkvi sv. Mihaila na Prevlaci. Prostorna bliskost crkava u Bogdašićima i Prevlaci, koje se nalaze na udaljenosti od sat vremena hoda, navodi na zaključak da su one od strane pravoslavnog episkopa morale biti preuzete u jednom vremenski kratkom intervalu, svakako ne dužem od 20. godina.

Odnosno izvesno je naslutiti da je Crkva u Bogdašićima prešla u ruke Zetskog episkopa neposredno iza preuzimanja Prevlačkog mana-stira.110

106 M. Crnogorčević, n.d., 72. V. D. Nikčević, Episkop Zete i Episkop Kotora, Episkopi Kotora i Episkopija i Mitropolija Risan, Monumenta Montenegrina V, Podgorica 2001, 96.

107 Neutemeljeno je Ilovački zakonik nazivati Ilovački prepis Zakonopravila sv. Save. G. Autora, Katalog izložbe, 18. Kakav je udio imao sv. Sava pri stvaranju ovog zakonika, vodila se rasprava početkom XX vijeka. Po Domentijanu se čini izvjesnim da se Savina uloga svodi na prepisivanje grčkog zakonika (nomokanona). Zapisi iz samih tekstova, jednog čak ranijeg od Domentijana, kažu jasno i čisto , da je Sava dao inicijativu da se Nomokanon preradi (V. Čorović, n.d., XLVI.). S toga je i zetski pisar Bogdan mislio da može u svom prepisu iz 1262. godine staviti ime svog episkopa Neofita, koji je njega podstakao da uradi prepis.

108 Istorija Crne Gore 2/1, Titograd 1970, 108.109 Ovaj tekst kao i fakat da je Zakonik pisan za Crkvu na Prevlaci izveo je

kod istraživača zaključak da je Ilovica naziv za Prevlaku. Ivo Stjepčević jasno kaže: Da je Prevlaka kadgod nazivana Ilovica, ili da je to mjesto ležalo negdje u blizini, nema spomena! I. Stjepčević, Prevlaka, n.d., 9. Činjenica jeste da u Bogdanovom zapisu i ne stoji da se Crkva Arhanđela Mihaila nalazi na mjestu Ilovice, već da je knjiga pisana na mjestu koje nosi to ime. "Na mjestu zvanom Ilovice desi se i meni mnogogrešnom Bogdanu prepisati ove knjige". V. Mošin, Ćirilski rukopisi Jugoslovenske akademije I, Zagreb 1955, 48.

110 Izvjesno je Bogdašićka crkva preuzeta kasnije od Prevlačkog manastira. Mada je u nedostatku drugih podataka nezahvalno licitirati godinama, s obzirom na izuzetnu bliskost ove dvije Crkve, sat vremena hoda, nesumnjivo vremenski interval ne bi mogao biti duži od 20. godina.

27

U Dubrovačkom arhivu nalazi se sačuvan orginalni dokumenat, sa tragovima tri pečata, koji može pomoći da se približno tačno odredi kada se Manastir na Prevlaci nije nalazio u sastavu Zetske episkopije.111

12. januara 1249. godine, arhiepiskop Barski Jovan II, prolazeći kroz Dubrovnik, poziva Dubrovačkog arhiepiskopa da se sastanu i ra-zgovaraju oko problema koji postoje između crkve Dubrovačkog arhi-episkopata i Barske crkve. Za dobro mira a po volji Dubrovačkog arhi-episkopa Barski arhiepiskop Jovan predlaže da se susretnu "u Kotoru ili kod svetog Mihaila u Kotorskom zalivu". Da je Prevlački manastir bio 1249. godine u rukama pravoslavnih monaha, Karpini sigurno ne bi mogao imati tu slobodu da u ime pravoslavnog episkopa zakazuje susret u njegovom Manastiru, odnosno ne bi ni želio da sastanak bude u Manastiru pravoslavne crkve sa kojom je postajao dogmatski sukob.

19. ARHIEPISKOP BARSKI JOVAN II

IV

KOTORSKI ARHIV

O sasvim izvjesnom prisustvu Zetskog episkopa na Prevlaci tokom XIV vijeka i procesima koji su se u tom vremenu odvijali izvjesne podatke nalazimo u Kotorskim sudskim spisima. Od 1333. godine u sudskim sporovima notiranim u Kotorskim sudskim spisima, stanovnici Luštice predstavljaju se kao ljudi episkopa sv. Mihaila. Tako u ovim sačuvanim knjigama nalazimo sledeće podatke;112

25. aprila 1335. godine, Prven "Čovjek biskupa sv. Mihovila...daje u polog za 50 perpera Radogostu čovjeku Pashala Bartolija zemlju u Mrčevcu uz uvjet, da zemlja bude njegova, ako kroz dvije godine ne povrati novac... što se vidi u pismu gospodina biskupa sv. Mihovila".

111 V. D. Nikčević, Arhiepiskop Barski u Dubrovniku, Arhiepiskopija Barska, Monumenta Montenegrina IV, Podgorica 2001, 116.

112 Zaključno sa 1797. godinom ima sačuvano ukupno 182 sveske. Prva sačuvana sveska ima uneske od 1326. do 1333. godine. Prvi put se pominje jedan kotorski notar, "Junije notar vjeća", u ispravi izdanoj u Kotoru 1200. godine. A. Majer, Kotorski spomenici, Prva knjiga Kotorskih notara 1326-1335, Zagreb 1951.

28

27. maja 1335. godine, Tvrdoje, sin Belije iz Luštice "čovjek bis-kupa sv. Mihovila".

9. aprila 1431. godine, vodi se u Kotoru sudska rasprava između sinova Dobroslava Bubanića i Bogete Miošića. Dobroslav pred sudom izjavljuje: "Mi Bubanići o svemu ovomu, to jeste o rečenoj zemlji, po-sjedujemo pisma metropolitina i ta pisma podnosimo sudbenom dvoru".

U daljem tekstu pomenuti Bogeta Miošić odgovara: "Uzvišeni moj gospodine! Ima više od 40 godina, da je David bio naš metropolita i bio je Tutorma i Vočet i Dobretik Goišić, i oni su u to doba bili moćniji od drugih. I ratovahu sa Kotorom i gospoda kotorska zauze Kaštio i poplijeni Lušticu, i mi siromasi tako opljačkani pođosmo ko tamo ko onamo. Potom umrije David i bi učinjen metropolitom Arsenije...i pošto su bila spomenuta braća , svojta i stričevi...zaposješe njegovu zemlju. I ovu sam zemlju našao u rukama, strica Radice i Dabišina, to jeste Dobretika koji je obješen od kotorske gospode".

Bubanići pred sudom odgovaraju: "Jer, gospodo, zemlje metro-politine ne mogu se posjedovati kao patrimonij, kao što ću ja dokazati cijelom Lušticom da se kao patrimonij ne može posjedovati ono, što pripada Crkvi".

19. juna 1431. godine, pred kotorskim sudom "Roman slavenski monah" tuži Bogdašiće, Miomana i Boža jer su mu oduzeli zemlju u Kamen mostu i Bjelilima koji su dio njegovog nasleđa: "Koje su zemlje bile dane i darovane mom ocu u patrimonij, za koje je moj otac služio i ja služim Crkvi sv. Mihovila".

Svjedok naveden od kaluđera Romana, Boislav Bubanić pred sudom izjavljuje: "Da zna, da ima 36 godina, što je metropolita, koji je tada bio, dao dotične zemlje u Bjelilima u patrimonij ocu monaha Ro-mana".

19. juna, 1431. godine, Miočin Stračinović tuži Radicu Kandića da mu je oduzeo zemlju: "Na mjestu zvanom Kod rijeke Volčijak pošto sam ja bio pobjegao u Pulju radi prošlog rata...Kad se povratio...kao svi drugi iz Luštice...dobio je natrag sve zemlje osim ove koju je...kupio vlastitim novcem od metropolita Arsenija za 30 perpera groša kotorskih".

28. jula 1431. godine, svjedok Radoica Tutormić iz Luštice na sudu izjavljuje: "Ima već 30. godina ili otprilike toliko, da je Miočin kupio od Metropolita Arsenija zemlju sadržanu u tražbi za 30 perpera. Poslije toga, iza kako je nastao rat, Miočin je kao i mnogi drugi otišao u Apuliju".

Iza preslišanja više svjedoka, sud osuđuje Radicu Kandića da povrati Miočinu spornu zemlju: "vidjevši izjave svjedoka navedenih od Miočina, kojim jasno dokazuje, da je njegov otac kupio prijeporni ko-mad zemlje od metropolite Arsenija".113

Podaci koje je objavio Stjepčević mogu se dopuniti i sa slede-ćim unescima kotorskih notara koji se čine veoma važnim.

113 Svi unesci a zbog preglednosti, preuzeti su od I. Stjepčevića, Prevlaka, 10-15, a pod istim datumima nalaze se i kod Antona Majera.

29

Unesak iz 1330. godine, (23. april), u kojem se nalazi podatak da je Miloje sin Bardona iz Luštice primio stoku na ispašu po običaju ze-mlje.114

Unesak iz 1331. godine, (8. maj), u kojem se nalazi podatak da je Bratislav pokojnog Pobratovića iz Luštice primio stoku na ispašu po običaju zemlje.115

Unesak iz 1332. godine, (29. novembar), u kojem se nalazi po-datak da je Andrija Bratohne iz Luštice primio stoku na ispašu po obi-čaju zemlje.116

Unesak iz 1333. godine, (9. mart), u kojem se nalazi podatak da je Marin Culicić iz Luštice, čovjek episkopa sv. Mihovila, primio stoku na ispašu po običaju zemlje.117

Unesak iz 1333. godine, (4. avgust), u kojem se nalazi podatak da je Bratislav, sin Andrije Mogurića iz Luštice, čovjek episkopa sv. Mihovila, primio stoku na ispašu po običaju zemlje.118

Unesak iz 1337. godine, (27. april), gdje se nalazi podatak da je Bratislav Pobratović iz Luštice, čovjek episkopa sv. Mihovila, primio stoku na ispašu po običaju zemlje.119

Osim ovih, kod Antona Mayera se nalazi još niz unesaka gdje se pominju ljudi episkopa sv. Mihovila. Unesci su vezani za ugovore o davanju zemlje na korišćenje, novčanim pozajmicama i slično.120

Ovi podaci nameću zaključak da se Luštičani pred Kotorskim sudom počinju predstavljati kao ljudi episkopa sv. Mihaila tek od 1333. godine.

Ovaj zaključak potvrđuje i podatak da se Bratislav Pobratić koji se u notarskim knjigama pojavljuje dva puta i to prvo 1331. godine, a zatim se on šest godina kasnije pred sudom predstavlja i zavodi kao čovjek episkopa sv. Mihovila.

114 A. Mayer, Kotorski spomenici, Prva knjiga Kotorskih notara od godine 1326–1335. Zagreb 1951, unesak br. 563.

115 A. Mayer, Kotorski spomenici I, unesak br. 633.116 A. Mayer, Kotorski spomenici, II knjiga Kotorskih notara, godina 1329,

1332–1337. Zagreb 1981, unesak br. 190.117 A. Mayer, Kotorski spomenici II, unesak br. 312.118 A. Mayer, Kotorski spomenici II, unesak br. 427.119 A. Mayer, Kotorski spomenici II, unesak br. 1550.120 A. Mayer. Kotorski spomenici II, unesci br. 595, 668, 822, 829, 843, 844,

869, svi u vremenskom intervalu od 24. aprila 1334. do 04. novembra 1334. godine. Neki od ovih podataka nalaze se i kod Rista Kovijanića u radu Pomeni o Zetskom episkopu sa Prevlake (1334-5), Istorijski zapisi 1-2, Cetinje 1956, 14.

30

V

NAJNOVIJI ZAKLJUČCI

Kada se radi o najnovijim zaključcima iznesenim u Katalogu iz-ložbe "Riznice manastira Prevlake" važno je apostrofirati teze koje su se

31

izvjesno zasnovale na individualnim i religiozno, obojenim razmiš-ljanjima.121

Radi se o dijelu teksta gdje stoji da je apostol Pavle propovjedao kod Trebinja, odnosno da je putovao primorjem; "Apostol Pavle i nje-govi učenici mogli su proći kroz Boku ostavivši neizbrisivi trag, temelj Manastira svetog arhangela Mihaila, u vrijeme kada rane iz panonskog ustanka još nijesu bile zacijeljene".122

Mada se ovdje radi o očiglednom pominjanju temelja Prevlačkog manastira u simboličnom značenju i individualnom tumačenju Poslanice apostola Petra, konstrukcija ove teze navodi i na neke druge zaključke.123

Zato treba istaći da se kaluđerstvo u hrišćanskoj vjeri javlja oko 270. godine, kada je sv. Antonije sakupio različite pustinjake u jednu opštinu sa nekim određenim pravilima za življenje. Smatra se da je kaluđerska služba veoma egoistična jer: "ko presječe sve svoje snošaje sa svijetom, ko prezre svijet i odbaci sve što je svetsko, ko pobjegne od ljudi da živi u pustinji misleći jedino o Bogu i kajući se za svoje grijehe, za toga se kaže da vrši najveće junaštvo u slavu imena božijega i da na sebe uzima anđeolski lik i broji se među vojnike Hristove".124

Vasilije Marković, iznosi podatak da se monaštvo u jugoistočnim zemljama prvi put javlja početkom X vijeka i to kod Ohrida, kojeg on naziva kolijevkom "jugoslovenske" crkvene organizacije. Kada je u pitanju Pomorje, Marković kaže da je monaštvo importovano iz Italije, te da je prema tome ono bilo zapadnjačkog tipa. Istina ponekad su mogli dolaziti i vizantijski uticaji iz Drača koji je bio administrativni centar istočnog dijela Pomorja, Duklje–Zete kad god su ovim dijelom vladali Vizantijci, preotimajući teritoriju od dukljanskih vladara.125 Jedno vrijeme imao je pravoslavni mitropolit iz Drača svoje sufragane u Zeti. Ipak svi ovi grčki uticaji morali su biti relativno neznatni, pa je zaključuje on pomorsko monaštvo imalo zapadnjački karakter kao i sva tamošnja Crkva.126

Katolicizam je bio državna vjera Dukljanske kraljevine, koja se u pomorju formirala. Bilo da je služba u manastirima vršena na slo-venskom ili latinskom jeziku, ovdašnji su manastiri bili odlučno kato-lički.127

Sa prelaskom Nemanje u pravoslavlje i Raškom političkom pre-vlašću došlo je krajem XII ili početkom XIII vijeka u Pomorje i istočno monaštvo, pa se iza tog vremena u Zeti pojavljuju jedno pored drugog oba monaštva.128

Druga teza o neslučajnom pojavljivanju svetačkih moštiju, takođe se može pripisati kategoriji religiozno obojenih tumačenja. Ovim se

121 G. Autora, Katalog izložbe, "Riznica manastira Prevlake", 9.122 6–9. godine nove ere.123 "U sili znaka i čudesa silom Duha Božijega, tako da od Jerusalima do

Ilirika napunih jevanđeljem Hristovijem", Sveto pismo, Poslanica Rimljanima svetog Apostola Petra, XV. 19.

124 K. Kautsky. Porijeklo Hrišćanstva, Beograd 1954.125 Pomorje, Primorje, Priobalje, teritorija uz Jadransko more. Naziv je

korišten za teritoriju od Ulcinja do Pelješca.126 V. Marković, n.d., 31-36.127 Slovenska služba mogla se vršiti po seoskim crkvama u Pomorju, ali teško

u manastirima, jer su prvi monasi svakako bili Romani.128 V. Marković, n.d., 50-68, 146-151.

32

naravno ne želi osporiti vjerovanje da su zemni ostaci sa Prevlake sveti, naročito ako oni vjerniku daju utjehu i nadu u spasenje, nadu i vjeru u boji život i carstvo nebesko. Sa druge strane, ne može se prihvatiti mišljenje da su ovi zemni ostaci sveti, zbog toga što su se u određenim klimatskim uslovima pored korijena vinove loze, maslinovog i lovorovog drveta očuvale onako kako je to davne 1893. godine opisao Mladen Crnogorčević. A on govoreći o manastirskom groblju navodi da su 1893. godine, nađeni čitavi, posve u suvom sačuvani grobovi i u njima po jedan do četiri glavom ka istoku okrenuta kostura. "U rijetkoj suhoti kosturi su se za pet ili šest vjekova učuvali, žuti kao vosak, a na donjim čeljustima pojedinih lobanja, zubi su potpuni".129

Odgovor na brojna pitanja vezana za Prevlačku nekropolu može dati samo kvalitetna obrada skeletnog materijala. Ne postoji nijedan siguran navod koji bi mogao potvrditi Crnogorčeviću ocjenu da su se kosti nalazile u suhoti V ili VI vijekova, i zašto to ne bi moglo biti VII, VIII ili možda IX ili X vijekova. U razjašnjenu ovog zanimljivog fe-nomena, moralo se i mora uraditi starosna i polna struktura skeleta i utvrditi neuobičajnost zašto su se i da li su se uopšte monasi sahranjivali u grupama jedan do četiri u grobu, kao da su članovi porodice na nekom seoskom groblju.130

129 M. Crnogorčević, n.d., 17. Čini se da ovaj navod Mladena Crnogorčevića može pomoći rješavanju fenomena "čudotvornih mučeničkih moštiju" sada već Svetitelja Srpskog primorja. G. Autora, Katalog izložbe. Sasvim je prihvatljivo mišljenje autora teksta o "neslučajnom pojavljivanju" moštiju 1994. godine.

130 Poznato je da je samo urađen test na arsenik, vjerovatno u cilju provjere priče o trovanju monaha. Nalaz sa VMA u Beogradu bio je negativan.

33

VI

ARHITEKTURA

Sa stanovišta posmatranja ciljeva arheoloških istraživanja ovog lokaliteta i želje istraživača da ne nestane baština predaka i njihovo djelo, najveću težinu nosi zaključak autora Kataloga izložbe da je Ma-nastir arhanđela Mihaila opustio sredinom IX vijeka i da se od tada pominje kao "tumba", to jeste, ruševina sve do XIII vijeka kada je ob-novljen od strane Nemanjića.131

Nesporno je da se na Prevlaci i u njenoj neposrednoj okolini, nalaze arheološki tragovi koji dokumentuju kontinuitet istorijskog raz-voja kultura na ovom prostoru u zadnjih 4000. godina. Jedina kulturna praznina koja se pojavljuje na Prevlaci u ovom vremenskom intervalu, po autorima izložbe je period od druge polovine IX do kraja XII vi-jeka.132

20. PREVLAKA

21. MOZAIK SA PREVLAKE 22. FRAGMENT PLASTIKE

To je upravo vrijeme nastanka, razvitka i pune moći dukljanske kraljevine i njenih vladara kao i vrijeme punog prisustva i aktivnosti monaha benediktinskog reda na ovim prostorima.

Zapostavljajući ovaj dukljanski period, autori Kataloga izložbe obnovljenoj Crkvi i manastiru Nemanjića iz XIII vijeka nalaze brojne analogije. Tako ih sačuvani dijelovi prozora veoma potsjećaju na pro-zore Bogorodičinog hrama u Studenici, a raspored trpezarije i dvora na Prevlaci liči onom u Pećkoj patrijaršiji. Takođe otkrivena pravougaona osnova Manastira, "ista je kao osnove grčkih manastira iz XI i XII vijeka i identična je osnovama Žiče i Hilandara". Iz ovih teza, nameće se zaključak da je Prevlački manastir predstavljao simbiozu arhitektonskih elemenata Studenice, Žiče, Hilandara i Pećke patrijaršije.

23. MANASTIR ŽIČA

24. PEĆKA PATRIJARŠIJA

Kako će na osnovu izvora, literature i saznanja iznešenih u ovom tekstu biti prezentovano drugačije viđenje istorije Prevlačkog manastira, potrebno je iznijeti i ostala važeća i prihvaćena mišljenja po pitanju arhitekture i datovanja ovog objekta.

131 G Autora, Katalog izložbe, n.d.132 G. Autora, Katalog izložbe, n.d.

34

Prvi je Crkvu na Prevlaci stilski opredjelio u svom radu Mladen Crnogorčević. Hram su po njegovom mišljenju gradili Nemanjići u prvoj polovini XIII vijeka, "po svoj prilici u romanskom stilu". Kao posebnu zanimljivost uz trobrodnost Crkve on navodi i podatak da je bila "patosana mozaikom".133

Svoj sud o Manastiru daje i Ivo Stjepčević, koji prosuđuje da su "Crkvu u romanskom stilu gradili Kotorani u prvoj polovini XII vijeka". Po bizantijsko-langobardskom stilu, koji se jako osjeća u čitavoj građevini "dalo bi se zaključiti da su kameni ostaci rađeni od IX do XI vijeka". On nije isključio mogućnost da su u doba Nemanjića, na Crkvi izvršene određene izmjene.134

Vojislav Korać u svom Izvještaju zaključuje da je među ostacima dijelimično ispitanog lokaliteta, najstarija velika trobrodna Crkva sa tročlanim oltarskim dijelom. On iznosi mišljenje da "osnovna dispozi-cija građenja, razmjere i tehnika zidanja trobrodne Crkve čine elemente romanske umjetnosti". Po svom obliku oltarskog dijela, "Crkva predstavlja posebnu varijantu ovog tipa arhitekture na primorju". Fra-gmente plastične dekoracije pronađene na lokalitetu Korać ocjenjuje preromaničkim.135

Nelogičnost da se materijal na terenu ne slaže sa samom Crkvom na terenu, pokušana je riješiti u Istoriji Crne Gore136, zaključkom "da su arheološka iskopavanja pokazala, postojanje neke preromaničke građevine iz X vijeka", sa bogatim kamenim crkvenim namještajem. Ostaci trobrodne građevine ovdje se približno datuju u drugu polovinu XII vijeka.137

Đorđe Janković je na osnovu najnovijih rezultata istraživanja, definisao na prostoru Manastira više kulturnih slojeva i utvrdio neke hronološke faze.138 Na lokalitetu je konstatovana luksuzna građevina iz ranorimskog perioda i uključena mogućnost da su njeni najviši dijelovi u IV vijeku nove ere, korišćeni kao sakralni objekat. Keramičkim materijalom prepoznat je i ranovizantijski sloj. "Mada se radi o zatvorenom kulturnom sloju izvjesno je da su građevine iz ovog rano-vizantijskog sloja korišćene i kasnije sve do IX vijeka, tačnije do Sara-censke najezde 841. godine".139

Preromanička kamena plastika pripisuje se nekom manastiru koji je ovdje postojao prije prodora Saracena. Iz činjenice da se na terenu ne mogu konstatovati tragovi života u trajanju od X do XII vijeka, za-ključuje se da je život u Manastiru poslije prodora Arapa zamro za na-rednih 300, 400. godina. Iskopavanja su takođe pokazala jasno defini-sani sloj iz vremena kada je na Prevlaci bilo episkopsko i mitropolitsko sjedište sve do napuštanja manastira početkom XV vijeka.

Sve ove teze argumentovane su analizom istih ostataka arhitek-tonskog objekta i dekorativne plastike koja mu bez sumnje pripada.

133 M. Crnogorčević, n.d., 11.134 I. Stjepčević, Prevlaka, 3.135 V. Korać, n.d., 388-389.136 Istorija Crne Gore I, Titograd 1967, 328.137 Istorija Crne Gore II/1, Titograd 1970, 135.138 Đ. Janković i saradnici, Miholjska Prevlaka, 137-142.139 Đ. Janković, n.d., 140.

35

25. LATINSKI NATPIS SA PREVLAKE "...ROPIS IATORIUM DO-NORE BEAT..."

26. OSNOVNA CRKVE SV. MIHAILA

Manastirska crkva bila je reprezentativna građevina sa bazilikal-nom osnovom. To je bila trobrodna Crkva sa tri apside na istočnoj strani. Srednja apsida imala je polukružni spoljni oblik, dok su bočne bile iznutra polukružne a spolja završene ravnim zidovima. Na lokalitetu je pronađen veći broj ulomaka dekorativne plastike, od kojih je jedan dio zajedno sa građom našao svoje mjesto u novosagrađenoj Crkvi sv. Trojice. Ukras na kamenu izveden je u plitkom reljefu, sa tročlanim prepletom, trakom, u koju su ukomponovani floralni i geometrijski elementi. Oko Crkve su konstatovani ostaci nekropole, a na nekim grobnim pločama nalaze se latinični i ćirilični natpisi. Na terenu se konstatuje više faza građenja, a najmlađu građevinu predstavlja mala pravougaona kapela sa polukružnom apsidom, koja je sagrađena na temeljima istočnog dijela sjevernog broda. U Crkvi je pronađen i mo-zaički pod i brojni ostaci kasnoantičkih kamenih ukrasa i građevine.

Taj detalj rješava nedoumicu da li je na ovom mjestu krajem VII vijeka, a poslije prvog pokrštavanja Slovena, obnovljen neki kasnoan-tički sakralni objekt.

Na tim osnovama se razvijaju začeci mlade srednjovijekovne umjetnosti o kojoj mi nemamo mnogo saznanja. Sa mnogo više poda-taka, razvoj te umjetnosti može se pratiti tek od IX vijeka. U to vrijeme u zapadnoj Evropi se razvija tzv. preromanika, pa se taj termin primjenjuje i na naše oblasti. Tokom IX vijeka nastaju i prvi spomenici koji se bez svake sumnje mogu pripisati doseljenim Slovenima. Za na-stanak ovih spomenika značajna su dva momenta. Prije svega definiti-vno napuštanje paganske vjere i primanje hrišćanstva, kao i formiranje prvih i većih stabilnih društvenih organizacija.

Glavna odlika i obilježje preromaničke umjetnosti je prepletena ornamentika koja u srednjem vijeku ima isključivo dekorativni smisao. Porijeklo prepletene ornamentike na Primorju pojedini autori vezali su za zapadnu Evropu, drugi za poznoantičku tradiciju, a treći opet smat-raju da je ona autohtonog porijekla. Svakako da u svemu ovome ima po malo istine pa se nameće zaključak da je ova ornamentika, nastala pod različitim uticajima, na prostoru Duklje stvorila jedinstvenu cjelinu.

Preciznu dataciju preromaničke plastike u okviru trajanja ovog stila od IX do XI vijeka nije moguće sprovesti bez eventualnih upisanih datuma na ktitorskim natpisima ili nadgrobnim pločama. Preromaničku skulpturu na njenom zenitu u drugoj polovini XI vijeka karakteriše pojava ranoromaničkih motiva.140

Preromanička skulptura XI vijeka najbolje je poznata u Kotoru i Stonu. Radi se o fragmentima kamene plastike koji se čuvaju u Kotoru,

140 Natpis na jednoj nadgrobnoj ploči sa Prevlake okvirno je datovan u XI-XII vijek. I. Božić, Prevlaka, 197.

36

ali se ne zna kojem lokalitetu pripadaju, kao i fragmentu kamene plastike uzidane u Crkvu sv. Trojice na Prevlaci.141

Sa Prevlake takođe potiču i 174 kamena fragmenta, najvećim dijelom preromaničke plastike koji su se do prije par godina nalazili u muzejsko galerijskom kompleksu Buća-Luković, u sklopu Tivatskog centra za kulturu.142

27. KOTOR, CRKVENI NAMJEŠTAJ XI VIJEK

28. STON, ZAPADNI PORTAL XI VIJEK

29. AKVILEJA, OLTARSKA PREGRADA XI VIJEK

30. OLTARSKA PREGRADA SA PREVLAKE

Od ostalih fragmenata sačuvanog crkvenog namještaja na Prevlaci su nađena rozeta, ugrađena takođe u Crkvu sv. Trojice143, dijelovi kamenog ciborija i bogato ukrašena parapetna ploča.144 Ova ploča je ukrašena prepletenom dekoracijom, biljnim motivima i krstovima, dok je centralni ukrasni motiv na ploči lik lava, ukomponovan u krug od biljne vreže. Slične parapetne ploče oltarske pregrade sa reljefnim predstavama raznih životinja koje simbolično čuvaju ulaz u oltar nađene su skoro na cijelom Mediteranu.145 Tako i ova ploča kao i ostali fragmenti dekorisane plastike sa Prevlake imaju izvjesne sličnosti sa zadarsko-splitskom grupom datovanom u XI vijek.146

31. PARAPETNA PLOČA 32. ROZETA

Za Jovanku Maksimović, po pitanju datovanja parapetne ploče sa Prevlake u XI vijek nema dileme. Ona zaključuje da ploča sigurno potiče sa stare Crkve sv. Mihaila čiji se ostaci nalaze na Prevlaci. Sa iste građevine su po njenom mišljenju i neki drugi fragmenti prepletene skulpture uzidani u novu Crkvu i nađeni u ruševinama. Analiza detalja

141 Istorija Crne Gore I, 438.142 Centar za kulturu u Tivtu ovaj materijal je zbog organizovanja izložbe na

Prevlaci pozajmio Srpskoj pravoslavnoj crkvi koja je kasnije odbila da predmete vrati legalnom vlasniku.

143 Ugrađena zajedno sa fragmentom datovanim u XI vijek.144 Parapetna ploča (100 x 70 cm) oštećena je na donjem dijelu. Ova ploča ima

bogato dekorisan okvir, u kojem je na lijevoj i desnoj strani isklesana vijugava lozica u čijim se krajevima nalazi bogato lišće. Lozice se na gornjim krajevima završavaju krstovima. Na gornjoj strani okvira ispod zupčastog ornamenta isklesana je tročlana arkada srpastog oblika. U središnjem polju su dva velika povezana kruga tročlane trake i u njima se nalaze različiti motivi. U gornjem, lav u pokretu, sa dvostruko povijenim repom i isplaženim jezikom, a u drugom stilizovani lisnati ornamenti i rozeta tipa "soleil tournant" (Sunce koje se okreće).

145 J. Maksimović, Srpska srednjovjekovna skulptura, Novi Sad 1971, 1-59.146 I. Petricioli, Pojava romaničke skulpture u Dalmaciji, Zagreb 1960.

37

upućuje na mnoge analogije sa drugim spomenicima XI vijeka. Tako je lozica sa lišćem u lijevom okviru parapetne ploče identična onoj u Crkvi sv. Mihaila u Stonu147, datovanoj u XI vijek. Na ovaj način i sama se Prevlačka crkva sv. Mihaila tačno datuje u XI vijek.148

33. FRAGMENT FRESKE U STONU

Mada postoje veliki problemi da se analizom ostataka arhitek-tonskog objekta i kamenog ukrasa odredi precizniji termin nastanka hrama sv. Arhanđela Mihaila na Prevlaci, fakti nameću mišljenje da je on podignut u drugoj polovini XI vijeka, u vrijeme dukljanskog kralja Mihaila. Na ovo mišljenje navodi nas činjenica da trobrodna bazilika, karakteristična za južnoitalsku i uopšte zapadnoevropsku ranu romaniku nije obilježje zetske sakralne arhitekture i da se jedino može re-konstruisati u Manastiru sv. Mihaila na Prevlaci.149 Ova rana romanska arhitektura u sjeverozapadnom dijelu Francuske u Normandiji, sazrela je početkom XI vijeka. Uticaj ove škole bio je jak i mnogostran, naročito poslije vojnih osvajanja teritorija od strane normandijskih vitezova i feudalaca. Normani prije 1066. godine prenose romaniku u Južnu Italiju i Siciliju.150

Opšte je prihvaćeno mišljenje da je gradnja crkvenih objekata, pogotovo onih reprezentativnih, karakteristična tek za vrijeme nakon definitivnog uspostavljanja koegzistencije raznorodnih etničkih grupa i njihovog zajedničkog života na određenom prostoru. Na osnovu poz-natih dešavanja u Boki151, gradnja Crkve na Prevlaci takođe se mora ve-zati za kralja Mihaila koji je imao dvor u Kotoru.152 Kult sv. Mihaila, naročito je bio njegovan na dvoru dukljanskih kraljeva153, a naziv sv. Michael de Tomba, hram na Prevlaci dobio je po uzoru na normandijski centar kulta arhanđela Mihaila na poluostrvu Mont Saint Michel na Atlanskoj obali.154

147 Od velikog značaja za istraživače su i freske u Crkvi sv. Mihaila u Stonu iz XI vijeka, svakako najreprezentativnije i po obimu i po vrijednosti, kao i po donatorskom portretu kralja Mihaila. Njihove teme, raspored, ikonografija i njihov rani romanski stil pokazuju vladajuće zapadne, odnosno italijanske romanske uticaje u Primorju i Duklji. C. Fisković, Ranoromaničke freske u Stonu, Prilozi povjesti umjetnosti u Dalmaciji 12, Split 1960. Mada je i Crkva na Prevlaci takođe bila živopisana, fragmenti fresaka iz ovog Manastira nijesu sačuvani.

148 J. Maksimović, n.d., 1-59.149 Istorija Crne Gore II/1, 138.150 Đ. Bošković, Arhitektura srednjeg vjeka, Beograd 1962. Normani su

sredinom XI vijeka, pod Robertom Gviskardom, zauzeli Apuliju a zatim Siciliju i cijelu Južnu Italiju, suzbijajući vlast i uticaj Vizantije. E. Kubah, P. Blah, Romanička umjetnost, Novi Sad 1974.

151 Sukoba Kotorana sa Petrislavom, Vladimirom i Dragomirom i činjenice da se u drugoj polovini XI vijeka, poslije velikog raskola, Kotor vezao za dukljanske vladare.

152 U Skiličinoj hronici, prema podacima episkopa Mihaila Devalskog, kralj Mihailo je imao dvor u Kotoru ili njegovoj okolini ali nije poznato gdje se tačno nalazio. Istorija Crne Gore I, 325.

153 Istorija Crne Gore II/1, 276.154 Istorija Crne Gore I, 442.

38

34. LE MONT SAINT MICHEL155

VII

PREVLAČKI MANASTIR DO XII VIJEKA

Isključujući ambiciju da se dođe do potpuno jasnih i preciznih informacija i konačnih rešenja, ovdje će biti učinjen pokušaj da se makar u gabaritima, a pomoću arhivske građe i dostupnih materijalnih ostataka, učini pokušaj rekonstrukcije istorijskih zbivanja na ovom prostoru.

Donja vremenska granica koja bi mogla da bude pogodna za prilaz ovoj temi svakako je vrijeme Saracenskih osvajanja ovih prostora 841. godine.156

35. FRAGMENT KAPITELA 36. NADPROZORNIK SA GRČKIM

KRSTOM NA JEDNOJ STRANI (VII Vijek) I KRSTOM IZ VREMENA KRALJA MIHAILA (XI Vijek)

37. INPOST KAPITEL SA PREVLAKE

155 1. Stepenište, 2. Terasa, 3. Plato, 4. Opatijska crkva, romanički brod zajedno sa mlađom cvijetnom gotikom, 5. Spavaonica, 6. Samostan, 7. Samica, 8. Trpezarija.

156 Istočnjaci, prethodnici Arabljana u Evropi.

39

Brojni ostaci kamene plastike na terenu kao što su dijelovi mer-mernih stubića i kapitela, dijelovi kamene plastike ukrašeni krstovima, grčkim slovom π, kao oznakom klesara na inpost kapitelu, ukazuju da je već za vrijeme cara Iraklija, (610–641), Prevlaka predstavljala značajan vjerski centar, dok je susjedno ostrvo Stradioti bilo mjesto gdje su bile stacionirane vizantijske vojne snage. Vizantija je u VII vijeku stvorila jak vojnički stalež "stratiote" , koji su dijelom bili i Sloveni, zemljoradnici i stočari. Stratioti su bili dužni da služe u vojsci ili mor-narici i pritom su se dijelili na kategorije prema veličini zemljišnog posjeda kojim su raspolagali.157

Položaj Vizantije na prostoru današnje Crne Gore naglo počinje da slabi poslije Saracenskih pohoda 841. godine, da bi već poslije ot-počinjanja bugarsko–vizantijskog sukoba 905. godine, došlo do potpu-nog organizovanja slovenskih plemena na ovim prostorima.

Osnivanjem slovenske države Duklje oživljava i Prevlaka, pa Dukljanin158, bilježi da su na njoj postojali tvrđava i dvor.159 Na ovo os-trvo je kao samostalni vladar Duklje, pravo polagao Vladimir (980–1015), a kasnije je kao zet cara Samuila dobio na upravu cijelu Dračku temu.160 Od Dukljanina saznajemo da je u Crkvi sv. Gabrijela na ostrvu Stradioti od strane Kotorana ubijen Dragomir161, gospodar Huma i Trebinja, koji je poslije Vladimirove smrti ustao da osvoji zemlje svojih otaca.162

Kotorani su poslije smrti bugarskog cara Samuila i dukljanskog kralja Vladimira, smatrali da je korisno ubiti Dragomira jer će se tako domoći slobode, "ubivši onoga, koji je poslednji od domaćih vladara", jer ako ga ne ubiju da će ih i on onako tlačiti kao njegov otac Petrislav i brat Vladimir.163

Na osnovu Dukljaninovog teksta lako se može zaključiti da su sav prostor oko Kotora ranije zauzimali Petrislav i Vladimir.

Neprijateljski odnos Kotorana prema dukljanskim vladarima i njihova naklonost Vizantiji sasvim je razumljiva. Oni rijetki primorski

157 Stratiotes, grč. vojnik.158 Pop Dukljanin, anonimni autor Kraljevstva Slovena, nazvanog Ljetopisom i

Barskim rodoslovom. Izdanja; M. Orbini 1601, J. Lucius 1668, Schwandtner 1748, J. Subotić 1853, I. Črnčić 1874, F. Šišić 1928, Anonim u Archivo storico u Rimu 1926-27, V. Mošin 1950, V. Mijušković 1967. Preuzeto od Radoslava Rotkovića, Odakle su došli preci Crnogoraca, Podgorica 2000, 306-307.

159 Prema Ljetopisu, legendarni hromi Legeš sa ženom Lovicom je stolovao u Kotorskom zalivu. "..in loko qui Traiectus dicitur, ubi castelum sibi construxerat et curiam..". Po mišljenju Slavka Mijuškovića "Trajektus" se nalazi na Rosama. Dr Slavko Mijušković, Još jedan prilog za toponim "Traiectus" u Boki Kotorskoj, Glasnik Cetinjskih muzeja XI, Cetinje 1978.

160 Dr F. Milobar, Dukljanska kraljevina, Glasnik ZMBH XI-XII, Sarajevo 1900, 257.

161 Stric sv. Vladimira, otac dukljanskog kralja Vojislava, (1038–1050).162 "Toga radi, došavši u Kotorski zaliv, naredi da se vojska preveze. Pošto su

Kotorani pripremili male lađe, izniješe pred njega hleb, vino i razne hrane na pretek i pozovu ga na ručak na ostrvo svetog Gavrila". F. Šišić, Ljetopis popa Dukljanina, Beograd/Zagreb 1928. Dr S. Mijušković, Ljetopis popa Dukljanina, Titograd 1967.

163 Radoslav Rotković u svom radu ubjedljivo dokazuje da je Dragomir Vladimirov stric. R. Rotković, Kraljevina Vojislavljevića XI-XII vijeka, Podgorica 1999, 141-212.

40

gradovi, među kojima i Kotor, koji su sačuvali svoju nezavisnost dugo su vremena na doseljene Slovene gledali kao na varvare. Kotor je u Vizantijskom carstvu prepoznao najsigurnijeg zaštitnika svog latinskog stanovništva, rimskih potomaka i njihove imovine.

Kada je Dragomirov sin Vojislav, (1038–1050), obnovio duk-ljansko kraljevstvo, on je u svom posjedu takođe imao Grbaljsku župu koja gravitira prema Kotoru. Grbalj u nasljedstvo od oca dobija najstariji Vojislavov sin, Gojislav (1050–1052), a poslije njegove smrti i ovu župu preuzima njegov brat Mihajlo, (1053–1081). Mihajlo, koji se sa pravom može smatrati najmarkantnijom ličnošću u Dukljanskoj kraljevini, učvrstio je državu i izgradio dobre odnose sa susjedima, Petrom Krešimirom, Normanima u Južnoj Italiji164, a ustupajući Vizantiji Drač, bio je upisan u prijatelje Carstva.165

38. DUKLJANSKI KRALJ MIHAILO

Upravo u vrijeme kralja Mihaila, 1054. godine, dolazi do konač-nog raskola između istočnog i zapadnog krila hrišćanske Crkve. Raskol je išao na štetu Istočne crkve i Vizantije, koja se nije pokazala dovoljno jakom da sačuva Hristov grob od nevjernika i jeretika. Period od raskola u Hrišćanskoj crkvi pa do obnove Barske arhiepiskopije i postavljanja prvog latinskog arhiepiskopa u Baru166, 1067. godine je razdoblje u kojem dolazi do potpunog učvršćenja Dukljanskog kraljevstva.167

U toku XI vijeka dolazi i do konačnog slabljenja vizantijske vojne moći na ovim prostorima. Raniju praksu da svoju vlast uspostavljaju silom i vojnim pohodima Vizantija mijenja, pokušavajući da slovenske vladare prikloni sebi dajući im vojnu službu i titule ili da unosi razdor među njima. Sa druge strane Rim je ulivao povjerenje kod slovenskih vladara, nudeći im civilne insignacije vlasti, kraljevska znamenja i "samostalnost" njihovih crkvenih organizacija. Na ovaj način, kao i preko svojih misionara, katolička crkva se veže za građanstvo i bogate trgovce, polako preuzimajući i jake trgovačke gradove kakav je i Kotor, nudeći im sada zaštitu slovenski vladara i stvarajući međusobno povjerenje. Rim za uzvrat takođe počinje da dobija i povlastice od slovenskih vladara.

Oni katoličkom kleru daju zemlju, dozvole za podizanje manastira i crkava, postaju zaštitnici monaha na teritoriji svoje države i sami se pojavljuju kao ktitori crkvenih objekata. Nema sumnje da su u vremenu nedefinisanih razlika između ovih dviju crkava, osnovni razlozi kralja Mihajila da se u potpunosti okrene Rimu, bili osim svešteničkog i

164 Ćerka kralja Mihaila bila je udata za Normanskog vojskovođu Longibardopula. F. Milobar, n.d., 301. Takođe se smatra da je Longibardopul bio langobardski plemić u vojsci Normana i Dukljana, Istorija Crne Gore I, 328.

165 Dr Fran Milobar, n.d., 303.166 Vizantijski period Barske mitropolije gotovo je nepoznat, V. Nikčević,

Arhiepiskopija Barska, Monumenta Montenegrina IV, 6-15.167 Ovo pitanje bilo je konačno rješeno za vrijeme pape Aleksandra II (1061-

1073) i dukljanskog vladara Mihaila, kada je bilo određeno da se Bar učini crkvenom mitropolijom i da se na njega prenesu sva prava i povlastice nekadašnje Dukljanske crkve. V. Marković, n.d.

41

crkvenog nasleđa uglavnom politički. U XI vijeku ne bilježe se ni sukobi između arhiepiskopije u Baru i Dubrovniku, zahvaljujući izuzetnoj moći tadašnjeg dukljanskog kralja Mihaila.168

Vrijeme kralja Mihaila takođe je obilježeno stabilnim društvenim relacijama koje oživljavaju izgradnju crkvenih objekata. Zato ovdje ne treba isključiti mogućnost da je uporno nastojanje Mihajla da od Pape dobije krunu i plašt moglo uticati da se upravo on pojavi kao ktitor Crkava sv. Mihaila u Stonu i na Prevlaci.169

Mišljenje da su Dukljanski vladari u drugoj polovini XI vijeka, gradili manastire i poklanjali ih benediktincima učvršćuje i povelja kralja Radoslava, Mihajlovog brata. On je 1058. godine, sa svojom že-nom Julijom, na mjestu Baleni kod Trebinja, sagradio Manastir i po-klonio ga monasima sv. Benedikta.170

U arhivskoj građi nema nikakvih podataka o osnivanju benedik-tinskog bratstva171 na Prevlaci, niti dokaza da su benediktinci tu ostali do pojave pravoslavnih kaluđera.172 Na samom terenu Crnogorčević je našao i sa crtežom objavio jedan epigrafski fragment.173 Mjesto nalaza su ruševine Crkve sv. Mihaila174, a na ovoj nadgrobnoj ploči ostao je sa-čuvan dio natpisa: "AD HONO...RI ABBATIS". Ovaj opat koji se navodi u natpisu mogao je biti samo starješina benediktinskog manastira, a sam natpis prof. dr Jovan Kovačević je datirao u XI ili čak XII vijek.175

168 V. Nikčević, Arhiepiskopija Barska, Monumenta Montenegrina IV, 3-10.169 Ova Crkva nalazi se na vrhu brijega koji dominira stonskim poljem. Nju je

podigao dukljanski kralj Mihailo u drugoj polovini XI vijeka. Lj. Karaman, Crkvica sv. Mihaila u Stonu, Vjesnik Hrvatskog arheološkog društva XV, Zagreb 1928, 81-102.

170 "Ja kralj Radoslav...sa svojom ženom Julijom i sinom Branislavom želim da se sagradi Manastir na Baleni i da se da monasima Sv. Benedikta od Lokruma" (1058). V. D. Nikčević, Župani i plemići Zahumlja, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, 64. Isto R. Rotković, Kraljevina Vojislavljevića, 300-301.

171 Benediktinci, monaški red svetog Benedikta (480-543), iz Nursije, osnovan je u VI vijeku u Monte Kasinu. Pravila Benedikta iz Nursije su prihvatili svi zapadnoevropski Manastiri. Po ovim pravilima, pored molitvi svakodnevno zanimanje monaha trebao je biti fizički ili umni rad. Ovaj intelektualni rad je podrazumjevao prepisivanje knjiga.

172 I. Božić, Prevlaka, Zbornik Filozofskog fakulteta I, Beograd 1963, 197. Ivo Stjepčević smatra da su benediktinci na Prevlaci boravili prije XII vijeka, n.d., 7. Na osnovu isprave kotorskog biskupa Maja 1066. godine, prilikom posvećenja novih oltara u Crkvi sv. Tripuna među prisutnim licima navodi se i opat "sancti Michaelis Catarensis". Ovog opata je Vasilije Marković u svom radu vezao za Prevlaku što nije pouzdano.

173 M. Crnogorčević, n.d., 19. Tabla 4. Isto I. Stjepčević n.d., 7.174 Ulomak pravougaone ploče, dug 15 a širok 10 cm, razbijen sa tri strane,

nađen je u sjevernom krilu Prevlačke crkve pod olukom, koji je spajao proshomidiju sa sjevernom prostorijom. M. Crnogorčević, n.d., 19.

175 I. Božić, n.d., 197.

42

Poznato je da su u XI vijeku benediktinci176, iz Italije bili izuzetno aktivni u osnivanju svojih središta na ovoj obali Jadrana. Prilikom osnivanja manastira koristila se ustaljena praksa da se kod gradnje novih kultnih središta formom i imenom podražava neko svetilište koje već postoji. Mada nema neposrednih istorijskih podataka, veoma je vjerovatno da su osnivači Prevlačke opatije pronašli da samo ostrvo Prevlaka potsjeća po mnogo čemu na slavnu normandijsku opatiju Mont Saint Michel, koja se od osnivanja naziva Tomba.177

Širenju kulta sv. Mihaila najviše je doprinijelo svetilište na Monte Garganu u Južnoj Italiji gdje je zaživjela legenda o njegovom pojavljivanju krajem V vijeka. Oltar ove crkve podignut je na jednoj pećini kojih ima puno u ovom kraju. Sa Monte Gargana kult arhanđela Mihaila širio se po Evropi a crkve su mu građene vrlo često na nekom uzvišenju, iznad neke pećine ili kripte.

39. GROB (KRIPTA) U APSIDI CRKVE SV. MIHAILA NA PREVLACI

Pod direktnim uticajem Monte Gargana, podignuto je i najčuvenije kultno sjedište sv. Mihaila u Francuskoj Mont Saint Michel. Ova Crkva nalazi se na poluostrvu, granitnoj stijeni koja se nalazi na deset kilometara od Avranša u Normandiji. Prilaz stijeni do izgradnje kame-nog prilaza bio je moguć samo u časovima osjeke. Tu je 709. godine, posvećena najstarija Crkva sv. Mihaila. Crkvu je podigao episkop Av-ranša, Ober, (Autbertus), koji je u nedostatku prirodne pećine, kripte, jednu iskopao u stijeni.178

176 "Benediktinski kaluđerski red, u svom vremenu, odigrao je važnu ulogu u afirmaciji uticaja i ugleda hrišćanskog vjeroučenja i širenja znanja iz oblasti klasičnog latiniteta prilagođenog potrebama hrišćanske ideologije i filozofije. Kroz tako transportovano učenje, kroz početke pismenosti, književnosti i kulture u širem značenju, prolazila je i srednjovijekovna Duklja. Za ono što je postigla na tom polju duguje prvenstveno benediktincima.Pod neposrednim uticajem Pape, sprovodeći njegov vjersko–politički program, benediktinci su vjerovatno još sredinom VII vijeka zakoračili na istočnu jadransku obalu, (jasno imajući predstavu gdje da osnuju svoje opatije i kako će one izgledati), da bi u nekom narednom periodu, posebno od X do XII vijeka, odigrali prvorazrednu ulogu kao vjerski misionari, kulturni poslanici duž istočne jadranske obale, ostavljajući značajne tragove i u području Dukljanskog primorja. U brojnim crkvama i manastirima (opatijama), Dukljanskog primorja, benediktinci su širili pismenost, razvijali i njegovali one vještine i znanja kojima su u prvom redu, podupirali hrišćansku vjeru, njene institucije i oblike djelovanja. Najprije su imali za cilj da dio domaćih ljudi, iz uglednih društvenih staleža, nauče pismenosti i uliju im ona znanja koja su im obezbjeđivala značajnu društvenu poziciju i uticaj, ne samo na vjerskom, već i političkom i kulturnom polju. Rukovođeni tim pobudama, benediktinci, koji su djelovali na istočnoj obali Jadrana morali su poznavati i jezik starosjedilaca". D. Živković, Istorija Crne Gore, Cetinje 1989, 93-118.

177 Kada su se monasi reda sv. Benedikta počeli širiti po svim krajevima Evrope, oni su i na prostoru Dukljanskog primorja osnivali mnoge Manastire, između ostalih: sv. Mariju u Risnu, sv. Đorđa pod Perastom, sv. Petra u Bogdašićima, sv. Luku u Krtolama i sv. Mihaila na Prevlaci (St. Michael de Tombe). Istorija Crne Gore I, Titograd 1967, 355.

178 I. Božić, n.d., 201. Iz starijeg izvora, Cabrol–Leclercq, Dictionnaire d'archeologie chretienne, Paris 1933.

43

Ta prva Crkva doziđivana i nadgrađivana sledećih vijekova postala je od druge polovine X vijeka, 966. godine, središte benediktinske opatije koju je osnovao normandijski vojvoda Rihard II.179 Crkva na Mont Saint Michelu poslužila je za ugled drugim hramovima po-svećenim arhanđelu Mihailu koje su benediktinci podizali na brežulj-cima iznad mora.180

Ono što posjetiocu181, odmah skrene pažnju kada prilazi ovom značajnom francuskom kulturno istorijskom spomeniku i atraktivnoj turističkoj destinaciji je veliki i visoki zvonik Crkve koji stremi ka nebu.182

40. MONT SAINT MICHEL U NORMANDIJI

Mont Saint Michel dugo je zadržao i svoj stari naziv Tumba, koji mi nalazimo i za stari Prevlački manastir. Sve ovo nam daje za pravo na zaključak da su benediktinci osnivajući na Prevlaci svoju opatiju, željeli da podražavaju čuveno normandijsko svetilište i da su zajedno sa kultom sv. Mihaila prenijeli i sam naziv Tumba što prilikom osnivanja crkava nije bila rijetka pojava. Poluostrvo Prevlaka je približno istih dimenzija kao stijena na Atlanskoj obali a takođe se u vrijeme plime pretvara u teško pristupačno ostrvo. Monasi koji su došli iz Južne Italije bili su dobro upoznati sa kultom sv. Mihaila u Monte Garganu i Mont Saint Michelu. Takođe je jadranska obala bilo pogodno tlo za širenje kulta sv. Mihaila koji je i potekao sa izvora istočne crkve.

Čitavu pretpostavku upotpunjuje podatak da se Kotorski biskup pominje od 1062. godine, kao sufragan arhiepiskopije u Bariju.183 Iako su postojali pokušaji da Kotorska biskupija potpane pod jurisdikciju Dubrovačke ili Barske arhiepiskopije, ovaj je grad rješenjem papske kurije od 1172. godine, ostao vezan za Bari koji je bio pod normanskom vlašću.184

Ivan Ostojić je u svom radu, skrenuo pažnju da nedostatak isto-rijskih podataka umanjuje vjerodostojnost ove teze, a isključuje i mo-gućnost da je poluostrvo Prevlaka svojim izgledom moglo asocirati benediktinske monahe na u to vrijeme, (XI vijek), slavni Mont Saint

179 F. Ardent, Histoire de la fondation de l'eglise et abbaye du Mont St. Michel, Avranches 1862.

180 I. Božić, n.d., 202. Iz starijeg izvora Emile Male, Art et artistes du Moyen age, Paris 1947.

181 Svake godine poluostrvo Mont Saint Mishel posijeti preko 2 miliona i 200 hiljada hodočasnika i turista. I sam sâm imao priliku da posjetim Mon San Mišel tokom boravka u Francuskoj 1994. godine.

182 Zvonik Prevlačke crkve Crnogorčević naziva graditeljskim remek djelom. Predanje kazuje da se sa zvonika vidjelo "veliko more", more van zaliva, otvoreno more prema Bigovu, i da je zvonik prilikom pada "oškropio đuraševićke domove pri obali", skroz na suprotnoj strani. Kod Crnogorčevića takođe bilježimo da je pri opisu Prevlačkog manastira na sjevernoj strani Crkve zapazio četvorougaonu izdubinu (kriptu?), za koju nije bio siguran ni da je bunar, ni nešto tome slično. M. Crnogorčević, n.d., 10.

183 Ovaj grad su 1071. godine Normani oteli od Vizantijaca.184 Kotorska episkopija je od 1166. pa do 1179. godine bila podređena Barskoj

arhiepiskopiji. Episkopi Kotora i Episkopija i Mitropolija Risan, Monumenta Montenegrina VI, Podgorica 2001, 14-26.

44

Mishel.185 On zaključuje da nije na odmet tražiti uticaje i sličnosti, ali se ne može, samo na osnovu toga što su dva mjesta nosila isto ime stvoriti zaključak da su te crkve preuzele ime jedna od druge.186

Ovdje se postavlja osnovno pitanje, što je monaha, hodočasnika sa Mont Saint Mishela moglo potsjetiti da Prevlaka liči na normandijsko ostrvo. U tom smislu treba razumjeti da današnji izgled Mont Saint Mishela, gotička crkva i odbrambeni zidovi ne mogu predstaviti au-tentični izgled ostrva i njegove Crkve iz X vijeka. Zato i neki podaci, koji se sa stručne i naučne strane ne mogu smatrati relevantnim, mogli su u XI vijeku biti osnovni razlozi da nekog monaha koji je bio u Normandiji, Prevlaka privuče svojim izgledom, potsjeti na Mont Saint Mishel i da to bude inicijalni razlog da se na ovom mjestu podigne opatija posvećena sv. Mihailu.

Granitna stijena na kojoj leži Manastir u Normandiji i danas je obrasla zelenilom na svakom mjestu gdje ga nije istisnula neka građe-vina, pa ne treba sumnjati da je ovo ostrvo bilo još bujnije zelenilom u XI vijeku. U istom zalivu pored Mont Saint Mishela-Tombe, nalazi se ostrvo koje nosi naziv Tombelaine.187

U Kotorskim notarskim knjigama susrećemo na više mjesta to-ponime Tombe i Belile kao latinske nazive za selo Bjelila na Brdima u blizini Prevlake gdje se nalaze ruševine Crkve sv. Spasa. Blizina ostrva Stradioti i Otoka188, kao i niz drugih detalja mogli su kod benediktinskih monaha stvoriti utisak o sličnosti ovog mjesta sa njima dobro poznatim normandijskim svetilištem.189

185 I. Ostojić, n.d., 491-499.186 I. Ostojić, n.d., 498.187 Tombelaine,Tomboleto, Tumbela. Na ovom drugom ostrvu je prema

romanima o vitezovima Okruglog stola, div ugrabio Helenu, vjerenicu kralja Artura. Žalosni kralj je na tom mjestu podigao kapelu koja se po otetoj Heleni prozvala Tombe Elaine (Jelenina grobnica). F. Enaud et L. Joubert, Le mont saint Michel, Notices archeoloques, Paris 1966. Mont saint Mishel se zvao Tumba a Tombelaine kao manji Tumbella, I. Božić, n.d., 200-204.

188 U Samostanu posvećenom Bogorodici, koji je na ovom ostrvu po analima i dokumentima sagrađen u XV vijeku, kao spolije su ugrađeni mnogobrojni fragmenti tročlane prepletene ornamentike koji upućuju na period od IX do XI vijeka. Kako se na ovom ostrvu nigdje nije mogao prepoznati ni najmanji trag neke preromaničke građevine, Đurađ Bošković je rekognoscirajući ovaj teren 1937. godine, pretpostavio da ovi fragmenti možda potiču sa Stradiota. I Ilija Pušić je u svom radu izdvojio fragmente koji izvjesno pripadaju X odnosno XI vijeku. I. Pušić, Preromanska dekorativna plastika na Otoku-Boka Kotorska, Starine Crne Gore V, Cetinje 1975, 235-243. U Tivatskom centru za kulturu do skoro se nalazio veliki broj fragmenata dekorativne plastike sa Prevlake koji nije naučno obrađen. Analizom razvoja i datacije dukljanske preromaničke skulpture i njenim manifestacijama u Crnoj Gori bavio se za sada jedino istoričar umjetnosti Branislav Borozan.

189 U istoriji ovog francuskog ostrva često je bilo sporno, zbog njegovog graničnog položaja da li pripada Normandiji ili Bretanji, a oko njega je u srednjem vijeku stvorena i komuna, Metohija sv. Mihaila. Na obali pored Mont Saint Mishela i danas pasu brojna stada ovaca, upravo onako kako se nekada i vodila stoka na ispašu u okolini Prevlake.Takođe u njegovoj okolini ima mnogo prirodnih staništa rezervata ptica upravo kao i u okolini Prevlake. Ono što se smatra posebnim kuriozitetom normandijskog svetilišta je osjeka, ciklično povlačenje mora po par kilometara. U tom vremenu, svakih šest sati, oko ostrva se formira jedno ogromno blatnjavo prostranstvo. Taj vremenski interval lokalni ribari koriste da iz ovog blata vade gliste i račiće koje kasnije koriste za lovljenje ribe. I pored činjenice da se nivo vode u Bokokotorskom zalivu znatno

45

Dukljanski kralj Mihajlo, pored svoje ćerke i svog sina Bodina je vjenčao normanskom plemićkinjom Jakvintom, ćerkom Argirica, uglednog građanina Barija koji je bio vođa normanske stranke u ovom gradu.

Bliske i konstantne veze Apulije i Duklje, kao i gore navedeni podaci daju dovoljno osnove za pretpostavku da se čuveni kult nor-mandijskog arhanđela Mihaila i sam naziv Tomba presadio na poluos-trvo Prevlaka u Tivatskom zalivu. Jake veze benediktinaca iz Norman-dije sa svojim središtem u Južnoj Italiji i njene bliske veze sa istočnom obalom Jadrana čine ovu pretpostavku mogućom a kroz prizmu istorij-skih događaja i veoma prihvatljivom.

41. DUKLJANSKI KRALJ BODIN

Po Ljetopisu Popa Dukljanina, iza Mihailove smrti Dukljom jedno vrijeme upravlja njegov brat Radoslav. On je oslobodio Bodina iz zarobljeništva u Antiohiji i dao mu na upravu Grbalj i Budvu.190

Dukljanska istorija poslije smrti kralja Bodina (1101/2), ispunjena je teškim borbama za presto između njegovih brojnih potomaka i srodnika. Za oko pola vijeka izmijenilo se sedam vladara Duklje, jednih vjernih vazala Vizantije a drugih njenih ljutih protivnika koji su težili za nezavisnošću zemlje. Centralna ličnost ovih dešavanja je Bodinova supruga Jakvinta koja na granici između materinstva i zločina pokušava da obnovi kraljevstvo svoga muža i teži da na čelo Duklje postavi svoga sina Đorđa.

Jakvinta je živjela u Kotoru, gdje je Ljetopisac nalazi kako sprema otrov za svoje rođake i neprijatelje. Da li je Jakvinta boravila na Prevlaci u Kaštiju nema podataka ali Pop Dukljanin navodi da je bila uhvaćena "negdje kod Kotora" i zatim odvedena u Carigrad gdje je i umrla.

Bodinov i Jakvintin sin Đorđe, uspio je u dva navrata, (1114-1118. i 1125-1135), da preuzme vlast u Duklji od svog rođaka Grubješe.

Đorđe "Bodinović" je svojom poveljom Kotoru "mnoge slobodš-tine i privilegije poklonio", pa i samu Crkvu sv. Mihaila na Prevlaci.191

Ova najstarija povelja kralja Đorđa je iz 1115. godine i ona je izdata u vrijeme kotorskog episkopa Grimalda, (1090-1124). Ne može se uzeti kao pouzdano da je kralj Đorđe samo protokolarno poklonio Crkvu na Prevlaci Kotoranima192, već se povelja treba vezati za dva važna istorij-ska događaja. Jedan je interes Kotorske episkopije da u svijetlu sukoba

uvećao, (jedan metar za hiljadu godina), tivatski ribari i danas odlaze barkama južno od Prevlake u njenoj neposrednoj okolini u mali zaliv, (calanque, franc. zaton, uvalica), koji oni još zovu Živi mulj. U vrijeme osjeke ribari na ovom mjestu iz blata vade račiće "kanjoče", (cancre, franc. Morski rak), koji se kasnije koriste kao idealan mamac za lov na kvalitetnu ribu.

190 Za Mihailovog sina Bodina, veže se izdavanje jedne povelje kojom on daruje benediktinskom samostanu na ostrvu Lokrumu selo sv. Martina blizu Dubrovnika. Povelja se datira oko 1100. godine. F. Milobar n.d., Kukuljević, Codex Diplom. Regni Croat. Slav. Dal. I, F. Šišić n.d., B. Šekularac, n.d.

191 Srpsko-dalmatinski magazin, Zadar 1849, 179. S. Vulović, Crkva katolička i vjeroispovijedanje istočno u Boki Kotorskoj, Zagreb 1875, 20-21. I. Stjepčević, Prevlaka, 6. Preuzeto iz starijeg izvora Flaminio Corneto Caharus, Dalmatie Civitas, Patavili I, 759.

46

Bara i Dubrovnika, izdvoji prostor svoje dijeceze, a drugi razlog je potreba kralja Đorđa da u borbi za presto zadobije oslonac Kotora i njegove Crkve.193

Od Dukljanina saznajemo da je od brojnih nevolja i ratova zemlja toliko opustjela da se pored naroda čak i Kotor pobunio protiv kralja Đorđa.

Bježeći Đorđe se sklonio u primorski grad "Obolon"194, a prateći priču Frana Milobara zaključujemo a to i Ljetopisac kaže da je Gradinja jureći Đorđa zauzeo cijelu teritoriju do Kotora195, osim Kaštija gdje se kralj i njegova posada održavala.196 Dukljanin dalje nastavlja: "Tada oni koji su se smatrali prijateljima i veoma bliskim kralju i koji su jeli njegov hleb, podigoše protiv njega svoje potčinjeno ljudstvo. Tako jedni spolja a drugi iznutra predadoše tvrđavu". Kralj Đorđe je predat Vizantiji gdje umire u ropstvu u Carigradskom zatvoru. Predajom kralja Đorđa neđe oko 1135. godine, vlast u Duklji preko svojih vazala ponovo preuzima Vizantija.197

Prvi konkretni pomen Prevlake, nalazimo u najstarijoj povelji koju je 1124. godine izdao kotorski biskup Urzacije, odmah nakon što je naslijedio episkopa Grimalda. Tekst ove darovštine dijelimično je

192 Sudskim sporom iz 1114. godine, saznajemo iz riječi sudije Gerdona, da je Crkva sv. Martina na Lokrumu: "Od početka bila kraljevska". U svojoj presudi on zaključuje da su svjedoci izjavili: "Što smo mi sigurno čuli, da je Crkva sa svojim nasledstvom uvjek bila kraljevska". V. Nikčević, Kralj Đorđe, sin kralja Bodina, Odluka sudije Gerdona, Monumenta Montenegrina III, 72. Isto R. Rotković, Kraljevina Vojislavljevića, 302-303.

193 Na jednu povelju kralja Đorđa, Bodinovog sina, poziva se i izvjesni Boliaci, u sporu oko Crkve sv. Viktora, između 1154. i 1170. godine. Ovaj Boliaci, tvrdio je da je crkva sv. Viktora njegova i da o tome on ima povelju kralja Đorđa. D. Sindik, Pontifikat Kotorske biskupije u Lenjingradu, Istorijski časopis XXXI, Beograd 1984, 53-67.

194 "Ali vidjevši da ga progone sa svih strana, kralj ne znajući šta da radi, uđe u tvrđavu koja se zove Obolon". S. Mijušković, n.d., "Introvit in castelum, qui Obolon dicitur". Isto, Istorija Crne Gore I, Titograd 1967, 402. Ferdo Šišić za ovu tvrđavu kaže da je Obod na Rijeci. U Imeniku geografskih naziva srednjovijekovne Zete od Gavra Škrivanića, pod nazivom Obod se pominje njegov stariji oblik Obolon iz Ljetopisa Popa Dukljanina. Mirko Kovačević negira da je Obolon, Obod na Rijeci Crnojevića i precizno ga locira na utvrđenju Oblun na Malom blatu. M. Kovačević, Gdje se nalazio Obolon popa Dukljanina? Starine Crne Gore V, Cetinje 1975, 141-153.

195 "Tada je Gradinja zadobio teritoriju do Kotora, osim tvrđave u koju se kraljeva posada održavala. Međutim, vojskovođa (Aleksije Kontosteton) dođe u Skadar, a Gradinja mu poruči da što prije stigne kako bi zauzeli tvrđavu i uhvatili Kralja". S. Mijušković, n.d.

196 Da je kralj Đurađ imao zamak na Prevlaci teško je dokazivao mada se takvo mišljenje ne može u potpunosti odbaciti. Ogromnim kamenim kolosima, zamkovima po zapadnoj Evropi rađenim u XII i XIII vijeku prethodili su tokom X i XI vijeka sasvim jednostavni drveni zamkovi. Podizanje ovakvih objekata nije tražilo mnogo godina rada, već samo prirodno dobro zaštićeno mjesto, van gradskih zidina. I pored protivljenja sveštenstva zamkovi su se često nalazili u blizini vangradskih crkava i služili su kao ljetnikovci. Vladari, vitezovi i krupni feudalci, gradili su zamkove koji su imali više redova utvrđenja i nekoliko dvorišta a u centru utvrđenja uzdizala se glavna kula. Zamkovi od kamena najranije se počinju zidati u Italiji još u XI vijeku ali njihove razvaline nijesu ostale sačuvane. A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog, O. L. Vajnštajn, Istorija Srednjeg vijeka I, Beograd 1950.

197 Dr Slavko Mijušković, n.d.

47

sačuvan i glasi: "Ja Ursacije biskup, zajedno sa priorom Melom i ko-torskim plemićima...po prvi i drugi put vijećnici zazvonismo u zvono, i dajemo Tumbu sv. Arhanđela Crkvi sv. Trifuna...Ako je neko nasljednik na "Tumbam"... Budući da niko nema neko nasljedstvo na "Tumbam". A ako neko bude pokušao da ukine ovu donaciju ili učini spletku, od strane svemoćnog Boga, blažene Marije uvijek Djevice i Svih svetih biće ekskomuniciran i osuđen sa onima koji su osuđeni".198 Ovom poveljom daruje se Crkva sv. Mihaila, Crkvi sv. Trifuna i posebno se naglašava da niko od svjetovnih lica nema nasljedstvo na Tombi, što nas navodi na pomisao da je ona nekada pripadala kralju ili dinastiji. Da se sva imovina i svi prihodi od Crkve sv. Mihaila upućuju kao donacija Crkvi sv. Trifuna potvrđuju i dokumenta izdata 1181, 1182. i 1200. godine.199

Sa episkopom Malonom 1166. godine, Kotor potpada pod crkvenu vlast Arhiepiskopije u Baru. Zbog sporenja između Bara i Dubrovnika i papske odluke da Barska episkopija bude podložna Dubrovačkoj arhiepiskopiji, 1179. godine, Kotorska episkopija, ponovo biva vraćena pod crkvenu jurisdikciju Barija. Odmah nakon ponovnog priključenja Bariju, Kotorski episkop Buchius 1181. godine, potvrđuje da se Kotor treba smatrati vlasnikom Tumbe sv. Arhanđela Mihaila.200

42. ŽIVI MULJ TIVATSKI ZALIV

VIII

PREVLAČKI MANASTIR OD XII DO XV VIJEKA

Poslije smrti vizantijskog cara Manojla I Komnina, (1143-1180), raški župan Stefan Nemanja, zauzeo je čitavo primorje sa Kotorom 1185. godine. Tom prilikom došao je i Grbalj u ruke Nemanjića i ostao neprekidno u njihovoj vlasti sve do sloma srpske srednjovijekovne dr-žave.201

198 Darovnica episkopa Ursacija, V. Nikčević, Monumenta Montenegrina VI, Podgorica 2001, 38. Isto R. Rotković, Kraljevina Vojislavljevića, 308-309.

199 D. Sindik, n.d., 53-67.200 I. Stjepčević, Prevlaka, 7. Iz starijeg izvora Farlati, Cornelius, 434.201 Stefan Prvovjenčani (1196-1224), Radoslav (1224-1231), Vladislav (1231-

1243), Stefan Uroš (1243-1276), Dragutin (1276-1282), Uroš II Milutin (1282-1320), Stefan Uroš II Dečanski (1320-1331), Stefan Dušan Silni (1331-1355), Stefan Uroš IV Nejaki (1355-1366).

48

Dolazak Nemanjića i prestanak brojnih sukoba u izvjesnom smislu odgovara svima. Kotor je otvorio kapiju Nemanji a zatim proširio trgovinu po srpskim teritorijama i preuzeo trgovački prostor onih gra-dova koji su teško stradali od raške vojske. Kotorani su takođe preuzeli i obavljanje diplomatskih poslova za račun srpskog dvora. Stefan Ne-manja nije dirao vlast gradske uprave, Kotor se upravljao po svom Statutu a kovao je i svoj novac. Da se Nemanja nije miješao ni u crkvene stvari vidi se po tome što je Urzacijevu darovštinu potvrdio biskup Buchius 1181. godine, neposredno pošto je Nemanja ušao u Duklju.202

Dukljani iz Grbaljske župe takođe su sa zadovoljstvom prihvatili vladare iz dinastije Nemanjića koji su isticali i naglašavali svoje duk-ljansko porijeklo. Oni su u početku svoje vladavine na ovim prostorima, nastavili identičnu politiku dukljanskih vladara, obavljanje službi na slovenskom jeziku u katoličkim crkvama i borbu protiv grčkog vje-roispovijedanja i crkve.

Iz ovog vremena sačuvana je Povelja 203, kralja Srbije i Primorja, Radoslava, kojom se Kotoranima potvrđuje darovnica dukljanskog kralja Đorđa.204

"Ovom Poveljom se potvrđuje povlastica kralja Đorđa, koju su isti kotorski patriciji donijeli gospodaru kralju Radoslavu i njegovoj braći Vladislavu i Urošu. Oni su Povelju, napisanu 1115. godine od Hristovog rođenja, 13. avgusta, poznali kao istinsku, zakonitu i valjanu i osnažili je ovim pismom, koje sam ja po nalogu i zapovjesti mog gospodara kralja i njegove braće svojeručno potpisao i dao... dana 10. jula godine od Rođenja 1250. i zapečatio mojim običnim pečatom. Stefan Radoslav, milošću Božjom kralj Srbije i Primorja. Gospodari Vladisav i Uroš".205

202 I. Stjepčević, Prevlaka, 7. Iz starijeg izvora Farlati, Fl. Cornelius.203 Ovaj dokument je kao Povelju kralja Radoslava iz 1230. godine, objavio

Rački u svojim Prilozima i vezao je za 1215. godinu i Vukanovog sina Đorđa? Dr F. Rački, Prilozi za zbirku srpskih i bosanskih listina, RAD Jugoslovenske akademije I, Zagreb 1867, 130.

204 "Na ovaj način potpuno vjerni naši građani i patriciji kotorski uvjek su nam poslušni, pokoravaju se našoj volji i u svemu slušaju ono što im kažemo. Nikada se nijesu pokazali nepokorni prema našim nalozima. Oni su nam pokazali ponizno i smjerno svoje povlastice i povelje i svakako povlasticu slavnog kralja Đorđa koji kad je predao istim Kotoranima Prevlaku kao njihovu zemlju u nasljedstvo, na kojem sada grade i obnavljaju hram sv. Mihaila koi su davno oni sami osnovali i utemeljili, sa dobrim željama za grad Kotor i njegovu teritoriju". V. Nikčević, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, n.d., 114.

205 V. Nikčević, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, Podgorica 2001, 114. Ovako datirana povelja kralja Radoslava sama po sebi bi bila čvrst dokaz da 1250. godine na Prevlaci nije bilo sjedište Zetske episkopije. Ipak ovdje treba naglasiti nekoliko činjenica. Nije prihvatljivo Radoslavljevu povelju datirati u 1250. godinu kada on u to vrijeme nije više bio Srpski kralj a pitanje je da li je te godine bio živ. S. Stanojević, Delo, Kad je umro kralj Radoslav? Beograd 1894, 323-326. Takođe nije prihvatljiva pretpostavka Franja Račkog da je Radoslav 1230. godine svojom poveljom potvrdio darovnicu Vukanovog sina Đorđa. Nije prihvatljivo da Vukanov sin 1215. godine poklanja Manastir Kotoranima, koji ga po svojim poveljama Buchiusa (1181, 1182) i Urzacijevom darovnicom posjeduju još 1124. godine. Povelja kralja Radoslava datira sasvim izvjesno iz 1230. godine i njom Srpski kralj potvrđuje darovnicu dukljanskog kralja Đorđa iz 1115. godine.

49

Da je Prevlaka do sredine XIII vijeka u posjedu Kotora, vidi se po tome što je u sporu između dubrovačke i barske crkve susret između njenih veledostojnika obavljen na neutralnoj Prevlaci 1249. godine.206

Promjene nastaju poslije osnivanja Srpske arhiepiskopije i formi-ranja Zetske episkopije 1220. godine, čije mjesto osnivanja po svoj prilici treba tražiti neđe na prostoru Podgorice ili oko Skadarskog je-zera.207

O odnosima katoličkih i pravoslavnih organizacija poslije osni-vanja episkopije nemamo nikakvih podataka. Usled nedostataka izvora otežano je i u najopštijim crtama pratiti sva pomjeranja a ne može se procijeniti i ostaje nepoznata uloga prvih srpskih kraljeva u mijenjanju crkvene politike, jer ih neki izvori i podaci navode kao veoma naklo-njene katoličkoj crkvi.208

Ovaj odnos se sasvim sigurno promijenio iza 1299. godine. Te godine je poslije dugogodišnjeg rata sklopljen mir između Srbije i Vi-zantije a kralj Milutin se oženio sa jednom vizantijskom princezom.

Istorijski pomeni prodora Tatara iz 1241. godine na prostor južne Dalmacije, nijesu dovoljni, da bi se ovom događaju sa sigurnošću pri-pisao odlazak benediktinskog bratstva sa Prevlake. Poznato je da su u vrijeme Tatarskih napada stradali Kotor, Svač i Drivast, pa je sasvim moguće da je tom prilikom stradao i Manastir na Prevlaci. Obnovu Cr-kve prema raspoloživim podacima započeli su Kotorani poslije ovih događaja.209

1247. godina se može smatrati prelomnom u odnosima pravosla-vne i katoličke crkve u Zeti. Te godine poslije gotovo pola vijeka sto-lovanja umire barski arhiepiskop Jovan I.

1248. godine, Kurija svijesna definitivne brojnosti slovenskog stanovništva u Primorju donosi Darovnicu kojom "poklanja" pravo da se latinska liturgija služi na slovenskom jeziku i u isto vrijeme baca anatemu na one koji pljačkaju crkvena dobra. Preuzimanje crkava u Primorju od strane Zetske episkopije može se vezati za vrijeme Arhie-piskopa barskog Jovana II, (1247-1252). Njegova smrt ili ubistvo u zatvoru 1252. godine, pokazuje da se Rim nije uspio uspješno organi-zovati kao crkvena vlast na ovim prostorima u vrijeme Nemanjića.

206 Arhiepiskop barski Jovan iz Plano Karpina, prolazeći kroz Dubrovnik zakazuje sastanak sa Dubrovačkim arhiepiskopom "u Kotor ili kod Svetog Mihaila u Kotorskom zalivu, gdje se Dubrovačkom arhiepiskopu čini da je bolje". V. Nikčević, Arhiepiskopija Barska, Monumenta Montenegrina IV, Podgorica 2001, 116.

207 Pećka patrijaršija, obrazovala se iz Srpske arhiepiskopije koja je osnovana 1219. godine, kada je za Srpskog arhiepiskopa posvećen sv. Sava. Ona je podignuta na rang Patrijaršije za vrijeme arhiepiskopa Janićija i po volji cara srpskog Stefana Dušana na saboru u Skoplju 1347. godine, kojemu su prisustvovali trnovski, bugarski Patrijarh i Ohridski arhiepiskop. Priznata je i od strane Carigradske patrijaršije 1370. godine, (33. godine kasnije), kada su se Grci pomirili sa Srpskom crkvom za vrijeme patrijarha Filofsa i cara Lazara. Pridružena je Carigradskoj patrijaršiji 1765. godine. Koji je prostor Pećka patrijaršija obuhvatala saznaje se upravo 1765. godine iz Protokola Carigradske patrijaršije. U tom Protokolu ne pominje se Crnogorska mitropolija koja je sačuvala svoju nezavisnost. P. Srećković, Srpska istorija, Objašnjenje za kartu triju nezavisnih i samovlasnih slovenskih crkava na Balkanskom poluostrvu, Glasnik SUD XXVII, Beograd 1870, 297-309.

208 A. Marković, Dukljansko barska Metropolija, Zagreb 1902.209 Tatari, mongolsko pleme. U srednjem vijeku je to bilo opšte ime različitih

plemena: mongolskih, tungulskih, turskih.

50

Prvi pomen Zetskog episkopa u Boki nalazimo na natpisu u Crkvi sv. Petra u Bogdašićima iz 1269. godine. Iza ove godine mi nalazimo zetskog episkopa Neofita, kako na prostoru Prevlačke metohije obnavlja i preuzima crkvene objekte i prevodi slovensko stanovništvo u pravoslavlje. Upravo obavljanje službi na slovenskom jeziku, imalo je za ulogu da dukljanski narod prihvati pravoslavnu crkvu kao svoju. Iz ovog vremena sačuvano je pismo Pape kralju Urošu, u kojem ga Sveta rimska stolica upozorava da "postoji samo jedna vjera, izvan koje se niko nije spasio".210

U povelji kralja Milutina, Ratačkom manastiru211, izdatoj u Kotoru 15. marta 1306. godine, među potpisnicima i svjedocima nalazimo i zetskog episkopa Mihaila.

U Kotorskom arhivu, nalaze se podaci koji govore da preuzimanje crkava i prevod stanovništva u novu pravoslavnu crkvu nije išao jednostavno. Kao što je već ranije prikazano veliki broj zemljoposjed-nika tek 1333. godine u Kotorskom sudu se predstavljao kao "ljudi sv. Mihovila".212

U kotorskim notarskim knjigama nalazimo podatak da je kotorska opština zajedno sa biskupom Ivanom, 15. februara 1330. godine, odredila svoje poslanike Papi radi biskupijske imovine.213 Pod ovom imovinom svakako se mogu podrazumjevati crkve i zemljišni posjedi i jedino se zbog takve imovine šalje delegacija kod Pape. Kotorska opš-tina je takođe 10. februara 1334. godine, donijela odluku da se ne može prodati ili otuđiti svojina sv. Trifuna. Kada je u vrijeme cara Dušana i katolička crkva došla pod njegov udar definitivno se gase sve dukljanske tradicije.214

210 Episkop Nikola, rob roba Božjih, veličanstvenom mužu Urošu, slavnom kralju Slovena; "...Zato opominjemo tvoje visočanstvo, zahtijevamo i podstičemo ga u Gospodu Isusu Hristu, dok pobožno razmišljaš da postoji jedna vjera, izvan koje se niko nije spasio i bez koje je nemoguće omiliti se Bogu, da pristupiš jedinstvu same vjere i da nju vjerno prihvatiš i čuvaš; da ništa manje narod tvog gospodarstva koji je podložan moći Vječnog Kralja, vratiš tom jedinstvu i da brigom o njemu, tvojim pohvalnim i pobožnim podsticajima, nastojiš da ga sačuvaš, tako što ćeš od Očevih svijetlosti spoznati slavu vječne svijetlosti", avgust 1288. godine, Papa Nikola Urošu, kralju Slovena. V. Nikčević, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, Podgorica 2001, 118.

211 Najvjerovatnije je ovaj Manastir, benediktinskog reda osnovana u XI vijeku, kada Monte Kasino i uopšte benediktinski red doživljava vrhunac svog djelovanja i kada se na dalmatinskom i dukljanskom primorju osnivaju mnogi benediktinski manastiri. M. Spremić, Ratačka opatija kod Bara, Zbornik Filozofskog fakulteta VIII, Beograd 1964. Opatija sv. Marije Ratačke do sredine XIII vijeka za svog patrona imala je arhanđela Mihaila. 1247. godine pominje se "Gualterius abbas S. Michaelis de Reteca", Đ. Bošković, V. Korać, Ratac, Starinar VII-VIII, Beograd 1956/7, 41-70. Manastir sa Crkvom, od koje su danas sačuvani samo ostaci uzdizao se "na isturenom , stjenovitom dijelu poluostrva", I. Božić, Prevlaka, n.d., 209.

212 Malo je vjerovatno da je Kotorski sud ranije odbijao da ih kao takve upisuje u notarsku knjigu, s obzirom na političku zavisnost Kotora od Nemanjića.

213 "Sud potvrđuje da je opština kotorska, zajedno sa kotorskim biskupom Ivanom odredila svoje poslanike Papi radi biskupske imovine". A. Mayer, Kotorski spomenici I, unesak 508 od 15.02.1330.

214 "Mi opština Kotor, po običaju...odlučujemo i naređujemo da od sada pa ubuduće ne možemo založiti ni prodati ili otuđiti blago ili svojinu sv. Trifuna, ni drugih crkava našeg grada ili njegovog okruga. A ako se neki sudija, savjetnik ili neko drugi usudi da učini protiv ovoga što je rečeno, svu štetu i troškove koje pomenuta crkva

51

Ponovo je kotorski biskup Sergije, pisao papi Klimentu VI, koji 6. januara 1346. godine traži od cara Dušana da mu vrati brojne crkve na Primorju i između ostalih i Crkvu sv. Mihaila na Tombi.215 Ovo i neka sledeća pisma, na kraju su rezultirala poveljom cara Dušana kojom on Kotoranima potvrđuje stare posjede u Boki.216

I kod Račkog217, nalazimo jednu od dvije povelje kojima car Dušan vraća Crkve Kotoranima 1351. godine.218 Ovu Dušanovu povelju potvrđuje neđe kod Skadra 1355. godine njegov sin Stefan Uroš.219

Iz vremena kada je Metohija220, sv. Mihaila bila u punoj vlasti Nemanjića, sačuvan je na Prevlaci i jedan nadgrobni natpis.221 Natpis je uklesan na sivoj granitnoj ploči i u prevodu glasi: "Rab Hristu Joakim, a zvani Đuraš, unuk čelnika Đuraša Vranjčića koji bi u cara Stefana treći vitez. Pisa se i predstavih mjeseca septembra peti dan". Na natpisu nije

bude pretrpijela od toga neka plati i nadoknadi...". V. Nikčević, Episkopi Kotora i Episkopija i Mitropolija Risan, Monumenta Montenegrina VI, Podgorica 2001, 166.

215 "Carsku milost molimo i oprezno podstičemo da, što se tiče onog episkopa i rečene crkve, ima drage volje da ga smatraš preporučenim iz poštovanja prema nama i Apostolskoj stolici i istom Episkopu rečene manastire, crkve, ostrva i sela u miru da daš, sebi i svojim pristalicama kraljevskom dobrostivošću pomogneš, tako da sam podržan pomoću rečenih manastira, crkava, ostrva i sela gledaš na to kao na njegovu dužnost da može da naredi, da je pravno". V. D. Nikčević, Papa Klemens kralju Raške Stefanu, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, Podgorica 2001, 172.

216 "A sada, neka svima bude znano da su kod mene cara Stefana, dok sam boravio u Budvi u Crkvi sv. Bogorodice, došli u ime svoje opštine plemići kotorski.....koji su rekli da je gospodin Patrijarh zauzeo granice Kotora... A sa druge, obalom mora počinje granica Kotora od strane mora do Bobovišta i jednako na Prevlaci sve do Crkve sv. Arhanđela, koju su obnovili plemići i opština Kotor, što je dao i potvrdio naš car Kotoru, Lušticu sa čitavim svojim dvorom i sa ravnicom, priobaljem, kućama i sa svim lozama i svojim posjedima"... Ljeta Gospodnjeg 1351. Stefan, milošću Božijom, car Srbije i Grčke. V. D. Nikčević, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, Podgorica 2000, 180-181.

217 F. Rački, n.d., 142-5.218 Među istraživačima dugo vremena je vladala dilema da li su povelje

Nemanjića Kotoru "falsifikati". Kako povelja Stefana Prvovjenčanog, tako i ona kralja Radoslava sa braćom, dvije Dušanove i jedna Uroševa. Sumnju je izazvala tobožnja povelja Stefana Prvovjenčanog, koju je "pečatio" mileševski iguman Vasilije, a čiji je prepis Vuk Vrčević, (sakupljač narodnih umotvorina, od 1845. godine bio je učitelj u Grblju), poslao Vuku Karadžiću 1837. godine. R. Kovijanić, Pomeni Crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima I, (XIV-XVI vijek), Cetinje 1963. Međutim u Kotorskom arhivu se nalazi dokumenat iz 1468. godine, u kojem se pominje Dušanova povelja. Ovaj dokumenat je pronašao Miloš Milošević (R. Kovijanić n.d.). Na osnovu analize izvora iz Kotorskog arhiva Risto Kovijanić je došao do zaključka da povelje Nemanjića Kotoru, nijesu izmišljene. Da je njihova sadržina stvarna i da nijesu falsifikati osim već ranije pomenute povelje Stefana Prvovjenčanog.

219 F. Rački, n.d., 146-8.220 Teritorija sastavljena od poluostrva Luštica, zatim sela Pasiglava,

Bogdašići, Lješevići i Prevlaka sa Župom, solanama i ostrvima, činila je vlastelinstvo pravoslavnog episkopa Manastira sv. Mihovila, njegovu Metohiju. I. Božić, Selo Bogdašići u srednjem vjeku, Istorijski časopis VII, Beograd 1957, 83-121.

221 Ploča je dimenzija 57x66x19 cm. Ploča se i sada nalazi na Prevlaci. Natpis je u gornjem dijelu ploče grubo uglačan, dok je donji dio ostao samo pritesan, tako da su slova klesana neujednačeno preko oštećenja i neravnina na kamenu. Tekst natpisa je raspoređen u šest redova nejednake dužine. Slova su takođe neujednačene veličine i kreću se od 2,5 do 6 cm. G. Tomović, n.d., 73.

52

stavljena godina, ali se na osnovu podataka o ličnostima sa ploče ona datuje u sredinu XIV vijeka.222

IX

PREVLAKA I BALŠIĆI

Nekoliko godina poslije smrti cara Dušana i raspada njegovog carstva na istorijskoj sceni Zete pojavljuje se porodica "primorske go-spode" Balšića koja je do tada upravljala Barom i Budvom. Balša i njegovi sinovi Stracimir, Đurađ i Balša II su kao najmoćniji feudalci i vladari Zete vodili do početka XIV vijeka, skoro neprestane borbe sa Kotorom, Mlečićima, Turcima, bosanskim banom i lokalnom vlastelom. Česte promjene vladara i dinastija na ovim prostorima uticale su da se sigurnost vladavine mogla obezbijediti jedino agresivnom politikom potiskivanja svojih protivnika a upravo takvu politiku su vodili Balšići.223

43. PREVLAČKI KAŠTIO

Koliko je teško pratiti sva dešavanja i odnose vlasništva i prava u ovim vremenima najbolje odslikavaju primjeri Kotora, Budve 224 i Drača koji je od 992. pa do 1392. godine, promijenio svog vladara više od 30

222 B. Šekularac, Tragovi prošlosti Crne Gore, 161-165.223 Balša (1321-1362), Stracimir (1362-1372), Đurađ (1372-1378), Balša II

(1378-1385), Đurađ II (1385-1403), Balša III (1403-1421).224 Kotor: Nemanjići 1186–1371, Ugarska 1371–1385, Tvrtko 1385, Mlečani

1420–1448. Budva: Nemanjići 1186–1360, Balšići 1360–1392, Radič Crnojević 1392–1396, Sandalj Hranić 1396–1398, Balšići 1398–1402, Mlečići 1402–1405, Balšići 1412–1419, Mlečići 1419-1423, Srpska despotovina 1423-1442, Mlečići 1442–1797.

53

puta. Odmah iza 1360. godine Grbalj225, i Luštica pa i sama Prevlaka dolaze u ruke Balšića.226

Balša I se 1361. godine uključio u rat između Dubrovnika i Kotora koji je u to vrijeme još uvijek bio u sastavu Nemanjićke države. Podaci iz ovog perioda vezani za Balšiće nalaze se u Dubrovačkom arhivu.227 U ratnom nalogu izdatom zapovijedniku dubrovačkih brodova od njega se traži da mora zarobljavati sve Slovene iz Slavonije, Srbije i podanike raškog kralja Uroša. Zapovijedniku se takođe nalaže da ne napada na one iz Budve, Ulcinja, Bara i Skadra, podanike Balšića i ljude mitropolita sv. Mihaila.228

44. NOVAC BALŠIĆA

Ovaj podatak da su se u ratu Dubrovnika i Kotora, Zetski mitro-polit i srpski kralj Uroš IV, našli na suprotnim stranama djeluje sasvim logično. Mi smo zapazili da dokumentovano najkasnije 1330. godine, a faktički mnogo ranije dolazi do sukoba između Kotora i episkopa, kasnije mitropolita, sv. Mihaila oko crkvene imovine i same Prevlake. U ovom sporu kao poslednji arbitar pojavljuje se upravo kralj Uroš, koji je stao na stranu Kotora. Mitropolit sa Prevlake i vlasnici zemlje na Metohiji sv. Mihaila našli su novog saveznika u vladarskoj porodici Balšića.

Iz vremena rata Dubrovnika i Kotora nalazi se niz podataka229, o savezu Dubrovčana, Balšića i Zetskog mitropolita, pa je tako 1361. godine, jedna oštećena dubrovačka galija došla na Prevlaku radi pop-ravke. Posredovanjem cara Uroša IV okončan je rat između Dubrovnika

225 Grbalj u prošlosti nije sačinjavao neku posebnu političku jedinicu i njegova sudbina bila je usko skopčana sa sudbinom susjednih pomorskih gradova. Po Konstantinu Porfirogenitu, Grbalj je bio sastavni dio Duklje. Iz Ljetopisa Popa Dukljanina jasno se vidi da je u trenucima samostalnosti dukljanske države, Grbalj bio njen sastavni dio. On navodi da je Grbalj bio jedna od župa Dukljanske kraljevine. 1166. godine prilikom posvete Crkve sv. Trifuna u Kotoru, svečanosti prisustvuje kyr Izanak carski namjesnik za Dalmaciju i Duklju (Farllati, Illirikum Sacrum VI, Venetis 1800), što je jasan znak da je Grbalj ponovo bio u sastavu Vizantije. Od 1180/5. Grbalj je bio u neprekidnoj vlasti Nemanjića, da bi ga kralj Uroš II predao Kotoranima, I. Stjepčević, Kotor i Grbalj, Historijski pregled, Split 1941. Poslije brojnih sukoba 1497. godine Grbalj dolazi pod vlast Turaka. Mada je Grbalj 1647. godine trenutno bio priključen Veneciji ostao je pod turskom vlašću sve do 1725. godine. Iako su Turci skoro 200. godina vladali Grbljom to nije ostavilo nikakvoga traga. Turci nijesu imali administrativnu vlast, ni vojnu posadu, a nije bilo ni turčenja lokalnog stanovništva. Turci su u Grblju jedino redovno sakupljali i naplaćivali harač.

226 Dok je Grbalj u odnosima prema Kotoru predstavljao dio njegovog vlasništva, feud, gdje su vlasi i meropasi bili samo korisnici označenog zemljišta od strane Kotora, na drugoj strani Luštica je bila podijeljena u privatne posjede manastira, crkava, građana i seljaka, a u vremenu Nemanjića bila je samo pravno ovisna od Kotora. I. Stjepčevič, Kotor i Grbalj, Split 1941.

227 I. Stjepčević, Prevlaka, 20-30. Iz starijeg izvora Monumenta Spectantia Historiam Slavorum Meridionaliu.

228 Ove su gradove u to vrijeme držali Balšići.229 18. oktobra 1360. godine šalju se dubrovački plemići Mitropolitu na

dogovor. 11. jula i 20. oktobra 1361. godine prosleđuju se naredbe da se štede i ne napadaju ljudi mitropolita sv. Mihaila. 10. februara 1362. godine odbija se zahtjev Mitropolita za isporukom stoke. I. Stjepčević, n.d., 20-22.

54

i Kotora mirom u Onogoštu 22. avgusta 1362. godine. Neovisno od ovog mirovnog sporazuma, Balšići su pogotovo Đurađ, nastavili da borave na Prevlaci i opsjedaju Kotor. Krajem 1366. godine, Dubrovčani šalju svog poslanika u Budvu i nalažu mu da odatle piše Đurđu Balšiću, "ako se nalazi na Ostrvu sv. Mihaila blizu Kotora".230

U želji da se preko jakog zaštitnika sačuvaju od stalnih napada Balšića, Kotorani su se poslije Uroševe smrti počeli obraćati Veneciji i Rimskom papi za pomoć. Sa ciljem da iz ruku Kotorana izbace najjači adut, agitaciju kod Pape ali i zbog privilegija kojima su se nadali Stra-cimir, Đurađ i Balša II su 1368. godine uputili svačkog biskupa Petra, papi Urbanu sa pismom da ih primi pod okrilje svoje crkve.231

Poslije Papinog odgovora232, Balšići su svečanom izjavom primili katoličku vjeru 29. januara 1369. godine.233

Ovaj potez Balšića kao i smrt cara Uroša IV, uticali su i prinudili Kotor da nađe novog saveznika. Tako je od 1371. godine novi zaštitnik Kotora postao ugarski kralj Ljudevit.

Iste godine Dubrovčani šalju svog izaslanika kod Andrije Paš-trovića i Ćefalije Radića, koji su ljudi Đurađa Balšića na Ostrvo sv. Mihovila. Aprila 1381. godine, šalju Dubrovčani svog doktora Ivana iz Trogira na ostrvo sv. Mihovila da liječi bolesnog Balšu II.234

230 I. Stjepčević, Prevlaka, 20-22.231 Dr I. Marković, Dukljansko-Barska Metropolija, Zagreb 1908, 114.232 "Slavnim ljudima Stracimiru i Đurđu i Balši, braći, županima Zete,

blagodat na ovome svijetu, da po njoj postignu milost na drugome. Razveseli se duh Naš u Gospodu kada čusmo od časnog Našeg brata Petra svačkog biskupa, nosioca ove knjige, koga Nam vi poslaste službom vašeg poklisara, da se je Bog dostojao prosvjetliti vaš razum...te da ste naumni sa smjernošću i iskreno prijeći pod posluh i u podložnost Rimske crkve, majke i učiteljice presvete svih vjernika i u toj podložnosti navjek ostati; a k tome da ištete e vas Mi, koji smo, premda nedostojni, namjesnici Krstovi na zemlji, poučimo, kako vam treba hoditi putem gospodnjim. Za takvu pohvalnu namjeru Mi od srdca dajemo hvalu Bogu, koji vas je svojom milošću predtekao, a doisto će i nastaviti, samo ako je iskrena vaša namjera; a hvalimo i vama, pa smo spremni primiti vas za duhovne sinove, i držati vas za ovakve; te ići vam na ruku, u čemu zgodno mogli budemo, ako vi savijesno budete slušali zapovijedi naše i rečene crkve. Međutim da zaslužite biti primljeni u milost pomirenja i postići dobronaklonost i usluge apostolske Stolice, valja da se sasvim okanite činiti neprilike crkvama i crkvenim ljudima i drugim katolicima, osobito gradu Kotoru, kojemu kako smo čuli, vi odavna, ili bolje rekavši, ti Đorđe dušmanski dodijevaš: kako ćete ovim i svačim drugim dokazati što treba učiniti za rečeno vaše pomirenje dali smo upute gore pomenutom biskupu, kojemu možete nesumnjivo vjerovati sve što vam od Naše strane kaže". Dano u Montefiaskone, Banjorejske biskupije 25. februara 1368. I. Marković, n.d., 110-115.

233 "Ja Stracimir, župan Zete, odričem se sasvim svakoga raskola...Tako me Bog pomogao i ova sveta evanđelja...Jednako ispovijedanje vjere, zakletvu i odricanje činimo mi Đurađ i Balša, braća rečenog Stracimira, pred časnim biskupima Petrom svačkim i Ivanom drivoštskim, te pred redovnikom fra Petrom reda propovjedilaca i pred plemićem Pervosiom ulcinjskim građaninom, koji od imenovanih Stracimira i njegove braće bijahu pozvani za svjedoke gore navedenog ispovjedanja vjere, zakletve i odricanja, što učinješe mogašt pomenuta braća; i da ovaj spis ima veću snagu dadoše ga napisati od imenovanog Ivana, Božjom milošću i apostolske Stolice drivošskoga biskupa, njegovom rukom, i utvrditi ga svojim zajedničkim pečatom. Učinjeno i pisano kod Skadra, njihova glavna prebivališta, godine Gospodnje 1369. dvadeset i devetog dana mjeseca januara, sedme godine pontifikata presvetoga u Krstu otca i našega gospodina gosp. Urbana, Božjom promislom pape petoga". I. Marković, n.d., 114-115.

234 I. Stjepčević, Prevlaka, 22.

55

O odnosima Balšića i Mitropolita sa Prevlake poslije prelaska Balšića u katoličanstvo nema nikakvih podataka. Međutim iz drugih izvora saznajemo da je Mitropolit na Prevlaci nesmetano boravio sve do 1390. godine, kada usled novih i čestih sukoba prelazi na Skadarsko jezero.235

Krajem 1390. godine, Kotorani su popalili Kaštio, rezidenciju Balšića i odnijeli jednu ikonu i neke crkvene stvari što su ih uzeli od popa Radiča.236

Prije odlaska Mitropolit je prema svom nahođenju zemlju Prev-lačkog manastira poklanjao i prodavao. O tome su u sudskom arhivu u Kotoru ostali zabilježeni brojni podaci iz kojih se saznaje da je poslije smrti mitropolita Davida zemlju poklanjao i prodavao mitropolit Arse-nije.

Poslednji iz dinastije Balšića, Balša III, vjerom se ponovo vraća u pravoslavlje. Balša treći se zajedno sa svojom majkom Jelenom po-javljuje kao ktitor i obnovitelj crkava u Paštrovićima i na Skadarskom jezeru. Iz nekoliko povelja Balše III, saznajemo da je zetski mitropolit Arsenije za svoju rezidenciju izabrao Manastir Prečiste Krajinske. Tako je poveljom iz 1417. godine, Balša III poklonio jedno guvno: "Gospodinu mitropolitu zetskom Arseniju sa svim zborom i klierom Prečiste Krajinske". Takođe Balša III prilaže i Vranjini i manastiru Moračniku237, po jedno guvno soli ali da po desetak od ovoga ide za Pre-čistu Krajinsku.238

Osnivanje Manastira Prečiste Krajinske čiji se ostaci nalaze na jugozapadnom dijelu Skadarskog jezera, po tradiciji se pripisuje duk-ljanskom kralju Vladimiru.239 On je ovdje imao dvor, nedaleko od Mana-stira u selu Koštanici, gdje se i danas nalazi stari, od mještana nazvan Kosarin bunar. Ipak, ovaj Manastir se u pisanim izvorima pominje tek od XV vijeka. Osim mitropolita Arsenija u Krajini se pominje još i vladika Jevtimije.240 U dogovoru, između Mletačke republike i zetske vlastele napisanom na Vranjini 1455. godine izričito se kaže, "da se mitropolit iz Krajine naziva mitropolitom iz Zete i da on postavlja naše sveštenike bez kojih mi ne možemo biti".241

235 1346. godine Zetska episkopija prelazi u rang Mitropolije.236 I. Stjepčević, n.d., 30-31.237 Manastir Moračnik je zadužbina Balšića, gradnja Crkve se pripisuje Balši

III, između 1404. i 1417. godine. T. Pejović, n.d., 107-110.238 Istorija Crne Gore II/2, Titograd 1970, 424.239 T. Pejović, n.d., 104.240 U početku jednog godinom nedatiranom dokumentu pisanom na

pergamentu pominje se sveti Mihailo i njegov lik je na pečatu. Napisan je u Krajini 10. jula, I. Ruvarac, Vladike zetske i crnogorske, Prosveta I, Cetinje 1892, 13. Ovaj podatak je Ilarion Ruvarac pronašao u Šematizmu za 1882. godinu.

241 Istorija Crne Gore II/2, 277, 291, 328. Isto R. Kovijanić, O Zetskom mitropolitu u Prečistoj Krajinskoj, Istorijski zapisi XII, 1-2, Titograd 1956, 89-93.

56

X

GAŠENJE MANASTIRA NA PREVLACI

U kojem je od stalnih i brojnih sukoba tokom prve polovine XV vijeka i na koji način bio srušen, zapaljen ili miniran Prevlački manastir

57

iznešeno je niz oprečnih mišljenja i datuma.242 Kada se u Zeti 1448. godine pojavila despotova vojska u Grblju je buknuo ustanak. Kotorski poslanici su od Mletačkog senata tražili 1449. i 1450. godine, da sa svojim brodovima dođe u Boku, poruši solane i uguši ustanak. Iz ovog podatka je i proizašlo mišljenje da su Mlečani topovima sa svojih bro-dova srušili Manastir. Istina je da su Mlečani gašenje ustanka povjerili Stefanu Crnojeviću koji je prihvatio mletačku službu. On je prije nego što je krenuo protiv grbaljskih ustanika pozvao njihove saveznike iz Svetomiholjske metohije da se dobrovoljno potčine mletačkoj vlasti.243

Zahvaljujući Stefanu Crnojeviću i istaknutim Luštičanima, njihovi su predstavnici došli u Kotor, 9. februara 1450. godine i zakleli se na vjernost Kotorskom knezu. Nema nikakvog traga o akcijama Stefana Crnojevića na području Metohije, kao ni podataka da su njegovu akciju sa mora podržavale mletačke galije. Kada je Kotorski sud 1452. godine izricao drastične kazne ustanicima, na listi osuđenika nalazili su se samo mještani Grblja.244

Miholjskom zboru kao lokalnoj samoupravi, koja je pokrivala te-ritoriju Manastirske metohije, Mlečani su priznavali određeni stepen autonomije. Oni su takođe uvažavali imovinske odnose nastale kao re-zultat odluka Zetskog mitropolita. Uprkos nastojanju kotorske opštine da

242 Kada se Radič Crnojević 1392. godine odmetnuo od Đurađa Stracimirovića (Balšića), zagospodario je i Prevlačkim manastirom. U Ugovoru sa Radičom koji je 1393. godine provalio u kotorsku okolinu, Kotorani su morali pored darova povratiti mitropolitu sv. Mihaila jednu ikonu i druge crkvene stvari što su ih prilikom napada uzeli iz Manastira na Prevlaci. I. Stjepčević, Prevlaka, 31.Poslije Radičeve pogibije 1396. godine, njegovih se posjeda u primorju dokopao bosanski vojvoda Sandalj Hranić. Područje Manastira sv. Mihaila ustupio je kotorskoj opštini. Tada su stradali Luštica i okolni predjeli. Radičevim povlačenjem iz Donje Zete, Balšići su ponovo zagospodarili Metohijom i upravu nad njom povjerili braći Đuraševićima, Radičevim rođacima, koji su živjeli povučeno u svojim brdima i ne pokušavajući da se suprotstave Balši III. Kotorani su ponovo, ne bez sukoba zaposjeli Svetomiholjsko vlastelinstvo kada su 1420. godine priznali vrhovnu vlast Republike i uz njenu pomoć suzbili napad poslednjeg Balšića. Zadržali su je dosta kratko, čim se pojavio despot Stefan Lazarević sa vojskom, izgubili su ne samo Lušticu, Bogdašiće i Lješeviće nego i Grbaljsku župu, čije je stanovništvo ustalo protiv nasilja kotorske vlastele. A kada je konačno 1426. godine postignut sporazum o primjeni srpsko-mletačkog ugovora o miru sklopljenom još 1423. godine, Grbalj se vratio pod kotorsku vlast, dok je Metohija i dalje ostala pod upravom Đuraševića. Njihovim odmetanjem od Đurađa Brankovića, Svetomiholjski seljaci su 1428. godine po želji samog Despota prihvatili vlast Mletačkog kneza u Kotoru i ostali u sklopu kotorskog distrikta do 1433. godine. Poslije Turskog osvajanja Despotovine 1439. godine i neuspjelog pokušaja Đurđa Brankovića da se održi u Zeti krenuo je bosanski vojvoda Stefan Vukčić u osvajanje Balšićke baštine. Pred njegovim napadima Budva se 1442. godine predala Mlečanima. Mletačka zastava zalepršala se uskoro i nad posjedima Metohije. Kotorani su ponovo izgubili nad njom svaku kontrolu kada je Despotova vojska 1448. godine stigla u Zetu da ratom protiv Mlečana vrati izgubljene gradove i sela.

Kotorani su svoju vlast obnovili tek kada je Stefan Crnojević 1452. godine prihvatio mletačku službu i obavezu da uguši grbaljsku bunu. Od tog vremena Metohija je ostala trajno pod mletačkim Kotorom. I. Božić. O propasti Manastira sv. Mihaila na Prevlaci.

243 P. Škerović, Knjiga privilegija pet sela Zbora sv. Mihovila na Prevlaci, Istorijski zapisi VIII, Cetinje 1955, 362-371.

244 I. Božić, n.d., 76.

58

ih potčini svojoj vlasti sva sela Miholjskog zbora birala su svog žu-pana.245

On je ujedno bio i zapovijednik "vojne družine", sastavljene od sitnih stočara, zemljoradnika, seljaka-ratnika. Predsjedavao je i zborom seljaka, na kome se raspravljalo o svim pitanjima koja su se ticala čitave zajednice a najvažnija funkcija mu je bila pregovaranje sa vlastima, ugarskom, mletačkom, turskom, o obavezama sela prema njoj. Predstavnici svih "pet sela" Metohije, činili su "Svetomiholjski zbor", koji je odjednom donosio odluke od interesa za čitavo područje. On je autonomno uređivao razne unutrašnje poslove zajednice, a ostao je sa-čuvan i njegov Zakonik iz XIX vijeka.246

45. PEČAT KRTOLJSKE OPŠTINE

Miholjski zbor tokom sledećih vijekova ostao je vjeran čuvar pravoslavlja u Boki, ali i Nemanjićke tradicije nastale na urušenoj Du-kljanskoj kraljevini. Nemanjići koji su na prostoru Metohije i Grblja dočekani kao nastavljači dukljanskih vrijednosti u svijetlu sukoba država i interesa crkava duboko su zakopali jedan dio prošlosti ovih prostora.

Povod priči o trovanju 72 monaha na Prevlaci treba gledati kroz prizmu vlasničkih i imovinskih odnosa. Vasilije Petrović i drugi pisci crnogorske istorije s kraja XIX vijeka, za trovanje monaha okrivljuju Kotoranina, Marina Druška.247

Ovdje će biti izuzeta neodrživa teza da je Prevlački manastir to-kom XV vijeka mogao imati toliki broj monaha i biće iznešeni samo oni podaci koji se vežu za ime Marina Druška. Ovaj bogati kotorski trgovac, kojeg je Mletačko vijeće u julu 1411. godine, izabralo za svog građanina bio je jedan od inicijatora zahtjeva da se Kotor stavi pod zaštitu Mletaka. Oko ove ponude vodili su se dugotrajni pregovori a Sinjorija je Kotoru obećala između ostalog i poštovanje Statuta i priznala Kotorskoj opštini 1420. godine područje Svetomiholjske metohije.

Sa ciljem da razjasni mogući nastanak priče o trovanju monaha, Stjepčević je u svom djelu predočio podatke o jednom od potomaka ovog uglednog trgovca iz Kotora koji se takođe zvao Marin Druško. Ovom Drušku su 1636. godine, Luštičani opljačkali i zapalili kuću na Prevlaci. Povod za to bila je "neka crvkvica na ostrvu", koja je bila na posjedu porodice Druško i koju je Kotorski biskup želio koristiti za bogosluženje, dočim je istu Druško koristio kao konačište za sluge i ostavu za alat. Stjepčević zaključuje da je Druškov sukob sa Luštičanima latinskog ispovijedanja i Kotorskim biskupom dao povoda za nastanak priče o trovanju monaha kako bi se čitava Luštica i onaj pravoslavni dio stanovništva okrenuo protiv njega.248

245 Župan, Kapetan, Knez, Hrvat baša, Malbaša.246 U Dalmaciji i Lici za kneza, župana, malbašu biran je najpismeniji čovjek u

selu. Ta pismenost je najčešće podrazumjevala čitanje i pisanje na drvenom štapu rabošu. F. Škarpe, Raboš u Dalmaciji, Zbornik za narodni život i običaje južnih Slovena, JAZU, Zagreb 1934, 169-183.

247 D. Milaković, Istorija Crne Gore, Zadar 1856. S. Milutinović, Istorija Crne Gore, Biograd 1835.

59

Poslije istraženja porodice Druško, ostrvo Prevlaka je po diobi iz 1892. godine bilo podijeljeno na imanja Barbića, Kostića i Jokića.249

46. VLASNICI POSJEDA NA PREVLACI PO DIOBI IZ 1892. GODINE

Kontesa, Ekatarina Vlastelinović kupila je 1827. godine dio ostrva na kojem se nalaze ostaci starog hrama. Ona je 1833. godine, u neposrednoj blizini starog hrama sv. Mihaila sagradila Crkvu sv. Trojice koristeći materijal sa ruševina. U novu Crkvu je ugrađena rozeta kao i obrađeni ulomci sa dijelovima natpisa i dekoracije. Još za života Ekatarina Vlastelinović je poklonila svoj dio Prevlake crnogorskom vladici Petru II Petroviću.250

47. KTITORSKI NATPIS E. VLASTELINOVIĆ NA PROČELJU CRKVE SV. TROJICE

Prevlaka nastavlja da mijenja svoje vlasnike i u XIX vijeku. Prvo je knjaz Danilo, 10. januara 1858. godine prodaje svom sekretaru Mi-loradu Medakoviću za 1000 forinti, a ovaj ugovorom sklopljenim u Beogradu 26. avgusta 1866. godine prodaje Prevlaku, arhimandritu Nićiforu Dučiću za 3000 forinti.251 Crnogorčević dalje navodi kako je 1872. godine, Nićifor Dučić ušao u pregovore sa Krtoljanima radi pro-daje dijela ostrva na kojem su temelji starog hrama. Na kraju je 11. marta 1882. godine, preko svojih zastupnika Dučić, prodao Prevlaku i ostatke "Svetosavskog" Manastira Kotoranima za 3000 forinti.252

Poslednja promjena vlasništva ostrva Prevlake bilježi se prilikom izgradnje ekskluzivnog vojnog odmarališta, tada nazvanog "Ostrvo cvijeća". Na ovu trgovinu reagovao je Pavle Mijović, kritikujući Crno-gorsku mitropoliju, zato što je: "Jednom beogradskom mljekarsko ko-basičarskom kombinatu prodala poluostrvo Prevlaku u Boki Kotorskoj" i zato što su njeni novi "cvijetni" vlasnici uništili prevlačke mozaike. Pavle Mijović svoj tekst završava pitanjem: "Je li zbilja ona tablica o zakonom zaštićenom spomeniku na Prevlaci postavljena samo radi toga da bi se vjetar kapicom ćerao?".253

48. CRKVA SV. TROJICE NA PREVLACI

248 Sv. Marija ili sv. Nikola. Dokumentom od 12. maja 1461. godine, nekadašnje crkve sv. Marije i sv. Nikole pripojene su Kotorskoj episkopiji. I. Stjepčević, Prevlaka, 41.

249 Jugoistočni dio ostrva gdje su se nalazili ostaci "Kaštija", kao dotaciju rimokatoličkih episkopa zvao se Biskupija. M. Crnogorčević, n.d., 14-15.

250 Ekatarina Vlastelinović, rodom Sundečić, sestra Savinskog arhimadrita Spiridona, bila je žena grofa Ilije Vlastelinovića iz Risna.

251 M. Crnogorčević, n.d., 39.252 Koliko god to izgledalo nesuvislo ovdje se treba podsjetiti, da je iza ove

godine kada je ušao u pregovore o prodaji, Nićifor Dučić objavio i dva svoja rada (1875 1880) o Prevlaci kao nesumnjivom mjestu osnivanja Zetske episkopije.

253 P. Mijović, Prevlaka i Vladika, Ozloglašeno nasleđe, Cetinje 1971.

60

XI

ZAKLJUČAK

Srednjovijekovni Manastir i Crkva sv. Arhanđela Mihaila na Prevlaci još od druge polovine XIX vijeka postaje predmet pažnje brojnih istraživača. Rezultati istraživanja i različita hronološka opred-jeljenja njegove izgradnje mijenjala su se zavisno od ugla posmatranja i stanja pisanih i materijalnih izvora. Kako su vremenom izvori za is-traživanja postajali svestraniji i potpuniji, pogotovo poslije dijelimično obavljenih arheoloških istraživanja, bilo je očekivano da poslednje teze po ovom pitanju budu najpotpunije i najtačnije. Poslednjim zaključcima, iznešenim 2000. godine u Katalogu izložbe Riznice Prevlačkog manastira, nalaze se brojne zamijerke. Osnovna prigovor ovom radu odnosi se na zaključak vezan za ktitora ove građevine, datovanje njene izgradnje i iznešenom mišljenju o beživotnosti Manastira u periodu od X do XII vijeka.

Kako je konfrontacija mišljenja i argumenata i kritički osvrt na stare i iznošenje novih teza, različiti prilaz tumačenja spisa i materijalnih ostataka u nauci dobar način da se dođe bliže istini, u ovom radu, kao prilog ovoj metodi, iznešeno je još jedno viđenje kompleksne prošlosti poluostrva Prevlaka, od vremena kada ono zajedno sa Lušticom i Grbljom ulazi u sastav Dukljanskog kraljevstva.

Mada je slovenska Duklja, pa samim tim i Boka bila politički ovisna od Vizantije, ona je sve do kraja XII vijeka bila pod punim kulturnim i vjerskim uticajem Zapada. Dukljanske vladare prema Rimu posebno je privlačila samostalnost crkvene organizacije i politička sloboda permanentno uskraćivana od strane Vizantije.

Politički interesi uticali su da se dukljanski vladari pojavljuju kao ktitori brojnih benediktinskih manastira. U vremenu kralja Mihaila, uspješnim rešenjem svih političkih i crkvenih prilika stvorena je klima za ozbiljne zahvate u kulturi i umjetnosti. Kralj Mihailo se pojavljuje kao ktitor duhovnih objekata promovišući na taj način hrišćanstvo kao državnu religiju.

Jedan od najblistavijih efekata takvog stanja u Duklji bio je ne-sumnjivo Manastir i Crkva posvećena sv. Mihailu na Prevlaci. Osnivači bratstva manastira sv. Mihaila bili su monasi reda sv. Benedikta, koji su u ranom srednjem vijeku imali snažno uporište u Zetskom primorju.

61

Dobri odnosi sa Normanima u Italiji, koju su bili nosioci romanske kulture u zapadnoj i južnoj Evropi, utiču da se sa obale Atlantika na Prevlaku prenese ime i kult sa normanskog svetilišta Mont Saint Michela.

Početkom XII vijeka u brojnim sukobima nastalim među duk-ljanskim plemićima poslije smrti kralja Bodina, njegov sin Đurađ, Prevlaku u nasleđe poklanja Kotoranima.

Crkva je sasvim izvjesno oštećena i konačno napuštena poslije najezde Tatara. Njenu obnovu iza ovog događaja započela je Kotorska opština.

Iz vremena života i rada Save Nemanjića na organizaciji Srpske arhiepiskopije, osim usamljenih pomena, ima malo podataka o episko-pima i episkopskim centrima. Oba Savina biografa ne pominju uopšte broj episkopija, episkopske katedre, crkve i njihova imena, već samo kažu da je Sava za episkope izabrao svoje učenike. Početkom XIII vi-jeka, srpski arhiepiskop Sava u Zeti formira episkopiju i za prvog epi-skopa postavlja episkopa Ilariona.

Na osnovu jednog sumnjivog toponima u nauci se skoro bez izu-zetka smatralo da je ovu episkopiju Sava Nemanjić ustanovio na Pre-vlaci. Najstariji materijalni dokaz grob Ilariona, pisani tragovi, Povelja sv. Save i jedan od najstarijih ljetopisa, Senički, ukazuju da je Zetska episkopija nije ustanovljena na Prevlaci i da mjesto njenog osnivanja treba tražiti u Zeti.

Takođe dokumenat sačuvan u Dubrovačkom arhivu jasno govori da se sastanak velikodostojnika Dubrovačke i Barske arhiepiskopije trebao 1249. godine održati na Prevlaci. Mogućnost da se ovaj susret održao u pravoslavnom Manastiru nije realna. Zato pitanje mjesta os-nivanja Zetske episkopije i dalje treba držati otvorenim, a njegovom rješenju u mnogome bi doprinijela opsežna arheološka iskopavanja na Prevlaci i nekim lokalitetima u okolini Podgorice.

Od druge polovine XIII vijeka, poslije reorganizacije Srpske cr-kve, Zetska episkopija mijenja svoje sjedište i prenosi ga u Manastir sv. Mihaila na Prevlaci. Okolnosti nastale u Barskoj arhiepiskopiji poslije smrti Jovana II, politička ovisnost Kotora od Nemanjića i raspoloženje naroda u Grblju i Luštici, prvenstveno tradicija vezana za dukljanske vladare presudno su uticale na ovaj događaj.

Kotorska opština nije prihvatila činjenicu da gubi prihode od Metohije Manastira sv. Mihaila. Dokumentovano od 1330. godine, a vjerovatno i ranije ona traži od Pape da urgira kod srpskih vladara da joj se povrati oduzeta imovina, između ostalog i vjerovatno na prvom mjestu Manastir sv. Mihaila koji je ona dobila od Dukljanskog kralja Đorđa i započela njegovo obnavljanje poslije najezde Tatara.

Papina pisma i odluke srpskih vladara koje su išle na ruku Koto-ranima, nijesu imale mnogo uspjeha na terenu gdje je stanovništvo u potpunosti prihvatilo pravoslavnu crkvu kao svoju. Iako su se i sami Nemanjići znali okititi svojim dukljanskim porijeklom, dukljanski vla-dari u svijetlu novih dešavanja i istorijskih okolnosti uskoro postaju ničiji i tradicija o njima se polako ugasila.

Ima više tragova i podataka da je Prevlaka tokom sledećih 100. godina bila važno kulturno središte u Zeti. Za ovaj Manastir izvijesno se

62

može vezati i rukopisna knjiga Ilovački zakonik pisan po nalogu zetskog episkopa Neofita.

Područje Manastira, njegovu Metohiju sačinjavala su sela i oblasti Luštica, Bogdašići, Pasiglava, Brda i Stradioti. Metohija je za vrijeme vladavine Nemanjića u pravnom smislu pripadala Kotoru i u njegovom sudu su se sklapali ugovori i pogodbe vezane za ovu oblast. Od 1333. godine, u ovom sudu se i konkretno pojavljuju kao stranke ljudi episkopa sv. Mihaila. Civilna prava Kotorana i poslije preuzimanja Manastira od strane pravoslavnih monaha ostala su na snazi. Takođe i brojne listine i darovštine jasno govore da su Kotorani područje Prevlake i Manastir smatrali svojinom Kotorske biskupije.

Od polovine XIV vijeka Prevlaka postaje i politički centar na kojem je svoj dvor imao Đurađ Balšić. U svojim čestim ratovima protiv Kotora, Balšići su uvjek imali podršku od Zetskog mitropolita i stanovništva Metohije.

Iz sačuvane arhivske građe proizilazi vrlo jasan stav da se pravo-slavni Manastir na Prevlaci jedva održavao početkom XV vijeka. Brojne ratne operacije s kraja XIV vijeka i privremeno zauzimanje Manastira od strane Kotorana, kao i odlazak Mitropolita na Skadarsko jezero su razlozi da je ovo pravoslavno svetilište bilo skoro napušteno i da se jedva održavalo početkom XV vijeka. Službu na ostrvu je obavljao pop Bogiša Radaković iz Grblja. Po kazivanju Bogete Miošića, Kotorani su devedesetih godina XIV vijeka, zauzeli Kaštio na Prevlaci, popalili Grbalj i oplijenili Lušticu. U Ugovoru sa Radičem Crnojevićem koji je 1393. godine provalio u kotorsku okolinu, Kotorani su morali pored darova povratiti Mitropolitu sa Prevlake jednu ikonu i neke crkvene stvari što su ih prilikom upada u Manastir uzeli.

Konačnim prelaskom Kotorana pod Mletačku zaštitu 1420. go-dine, na prostoru Metohije dolazi do aktiviranja Miholjskog zbora.

O rušenju Prevlačkog manastira sačuvana je i u narodnoj tradiciji priča o trovanju prevlačkih monaha zabilježena u pripovjetkama Stje-pana Mitrova Ljubiše.

Sa naučne strane za sada se samo može konstatovati da je Manastir srušen prije 1430. godine, kada na Prevlaci počinju da funkcionišu crkvice sv. Marije i sv. Nikole, od kojih je jedna bila podignuta u samoj unutrašnjosti Crkve sv. Mihaila.

63

DRUGI DIO

64

65

MANASTIR I CRKVA SV. BOGORODICE NA ĆI-PURU

CETINJSKI MANASTIR NA ĆIPURU254

I

UVOD

Istraživanja i rad na srednjovijekovnoj arheologiji u Crnoj Gori, od vremena Artura Evansa i Pavla Rovinskog, pa skoro do današnjih dana odvijao se u sijenci. Izuzetak predstavljaju srednjovijekovni spomenici Boke Kotorske koji su na sebe skrenuli pažnju nešto ranije u radovima Mladena Crnogorčevića i drugih autora. Prvi koraci na ispitivanju ovih

254 Ćipur, κήπος, vrt, bašta.

66

arheoloških spomenika počinju 50-ih godina prošlog vijeka, kada je kompleksna ekipa SANU i Arheološkog instituta obišla očuvane srednjovijekovne spomenike na području Crne Gore.

Na VI kongresu arheologa Jugoslavije, održanom u Herceg-No-vom 1966. godine, bili su napravljeni prvi pokušaji sintetizovanja onih znanja i podataka koja su se nakupila o arheološkim spomenicima u Crnoj Gori. Poslije zemljotresa 1979. godine, istraživanja su obavljena u Budvi 1980. i 1985. godine, na Svaču 1985. godine i na Cetinjskom manastiru.

Lokalitet se nalazi na mjestu zvanom Ćipur, u najužem gradskom području i središtu spomeničkog jezgra Cetinja, između Njegoševe Biljarde, novog Cetinjskog manastira i Dvora kralja Nikole. Ovaj spomenik predstavlja jedan od prvih građevinskih kompleksa kojim se označava nastanak Cetinjskog gradskog naselja i svrstava se među najznačajnije spomenike istorije i kulture na ovoj teritoriji. Poseban značaj mu daje to što je od 1484. do 1692. godine bio sjedište crnogor-skih mitropolita.

49. ĆIPUR

Okolnosti mu nijesu bile naklonjene, nekoliko puta je rušen a na tom mjestu je kralj Nikola podigao i Dvorsku crkvu. I u novije vrijeme, lokalitet je doživio ambijentalnu degradaciju, izgradnjom asfaltnog puta i podvožnjaka sa istočne i sjeveroistočne strane. Ovim radovima je uništen dio spomeničke vrijednosti ovog arhitektonskog kompleksa i mogućnost preciznog definisanja određenih arhitektonskih elemenata.

II

ISTORIJAT ISTRAŽIVANJA

Cetinjski manastir se prvi put pominje u radu Marijana Bolice, Opis Sandžakata Skadarskog iz 1614. godine, gdje Bolica zapaža da je "Sinjor knjaz Ivan Crnojević sagradio mali ali prekrastan Manastir".255

Dvije godine prije rušenja, na Cetinju je boravio mletački inžinjer Đovani Frančesko Barbijeri koji je uradio situacioni plan Manastira.

255 Prema Š. Ljubić, Marijana Bolice Kotoranina, Opis Sandžakata Skadarskog od godine 1614, Starine JAZU XII, Zagreb 1880, 170-175.

67

Crtež, na kojem se nalazi i legenda sačuvan je u Mletačkom arhivu.256 U istom fondu sačuvan je i izvještaj mletačkog povjerenika Vukosava Vučetina sa Cetinja koji je upućen kotorskom providuru Ericu 1692. godine. Izvještaj se odnosi na dolazak Turaka na Cetinje i rušenje Manastira.257

O izgledu ruševina starog Manastira sačuvana je skica iz zaos-tavštine arhitekte Dragiše Milutinovića. On je 1869. godine došao na Cetinje, gdje je ranije boravio njegov otac Sima i kao ljubitelj starina uradio je crtež oltarskog dijela Crkve.258

Prije nego što je na starim temeljima kralj Nikola Petrović podigao novu Crkvu, temelje Manastira je iskopavao ruski putopisac, geograf i istoričar Pavle Apolonovič Rovinski. I on se u svom djelu Crna Gora, bavio arhitekturom Cetinjskog manastira prilažući crtež Crkve sv. Bogorodice.259 Po njegovim podacima260, iskopavanja je na ovom mjestu obavljao i crnogorski mitropolit Ilarion.261

Crnojevića manastir i u novije vrijeme privlači pažnju istraživača, kako zbog arhitekture samog objekta, tako i zbog utvrđivanja lokacija, gdje se nalazila Štamparija i grob Ivana Crnojevića.

Kako nije bio poznat stvarni izgled Manastira, jedno mišljenje o tome našlo je najjače uporište u stručnoj literaturi. Zapravo u nauci se smatralo da je manastirska Crkva rođenja Bogorodice predstavljena na jednoj od ilustracija u Oktoihu petoglasniku iz 1494. godine.262

Kako jedan od mogućih izgleda Cetinjskog manastira uzima se i onaj sa pečata Cetinjskog manastira. Ovaj pečat je Risto Dragićević shodno istorijskim podacima datirao u vrijeme osnivanja Manastira.263

Ipak plan Barbijerija i grafika iz Oktoiha nametnuli su se kao je-dini pouzdani izvori i prihvaćeni su kao likovni prikaz Cetinjskog ma-nastira i njegove glavne Crkve sv. Bogorodice.

50. PEČAT STAROG CETINJSKOG MANASTIRA

256 F. Ongania, Il Montenegro de realizioni dei provveditori venti (1687-1735), Roma 1896, T IX. Crna Gora, Izvještaji mletačkih providura (1687-1735), Preveo sa italijanskog jezika Dragan Mraović, Podgorica 1998.

257 "Kada je Paša htio da uđe u Manastir, gdje su već bili ušli njegovi dvorjani i mnogi drugi ljudi, zapalila se mina koja je bacila u vazduh gotovo dvije trećine Manastira, počevši od vrata od ulaska, na lijevoj strani pa do kaluđerske kužine, kojom je prilikom bilo zatrpano više ljudi...Ovom prilikom ostala je bila Crkva nerazrušena, a takođe i desni dio Manastira, gdje su bile kaluđerske ćelije. Paša je bio jako ozlojeđen, pa je naredio da se razruši kako Crkva, tako i onaj dio Manastira, koji još nije bio razrušen, a Turci su skidali olovo sa krova, kojim je Crkva bila pokrivena. Hrišćani koji su bili u Pašinoj vojsci, protivili su se tome i preklinjali Pašu da Crkvu ne ruši, ali je sve bilo uzalud". Prema Marku Dragoviću, Jedan priložak i iz Istorije Crne Gore, Ilustrovane Cetinjske novine, 32-33, Cetinje 1917. Isto, F. Ongania, n.d.

258 Grupa autora, Istorija Crne Gore II/2, Titograd 1970, 491. U daljem tekstu Istorija Crne Gore.

259 P. Rovinski, Černogoria, Sant Peterburg 1888.260 P. Rovinski, n.d., IV, 437.261 I. Roganović, 1863-1882.262 Istorija Crne Gore II/2, 492. T. Marković, Istorija školstva i prosvete u

Crnoj Gori, Beograd 1969.263 R. Dragićević, Nekoliko starih pečata, Starine Crne Gore I, Cetinje 1963,

67.

68

Prva temeljna arheološka istraživanja, otpočela su na Ćipuru 1963. godine. Već kod postavljanja studijskih sondi, otkriveni su ostaci arhitekture i šest grobova.264 U toku nekoliko sledećih godina zbog nedostatka sredstava ova su istraživanja imala zaštitni karakter. Radovi su vođeni od strane Republičkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore.265

51. PRVA ARHEOLOŠKA ISTRAŽIVANJA 1963.

Dvadesetak godina kasnije, 1986. godine, na Ćipuru su započeta arheološka istraživanja sistematskog karaktera. Radovima je rukovodio istoričar umjetnosti Veljko Đurić, a nalazi su objavljeni u njegovom Izvještaju istraživanja Cetinjskog manastira.266 Istraživačkim radovima obavljenim 1986. godine, nijesu obuhvaćena finalna istraživanja na južnoj i istočnoj strani porte, unutrašnjosti oltarske apside, kao i na terenu između apside Crkve sv. Petra i prizemne prostorije na sjeveroistočnoj strani manastirskog kompleksa. U toku ovih radova obavljeno je i istraživanje nekropole na Ćipuru.267

52. DRUGA ARHEOLOŠKA ISTRAŽIVANJA 1986.

Sledeća arheološka kampanja uslijedila je 1989. godine, istov-remeno sa pripremom Dvorske crkve i lokaliteta za poslednje prebiva-lište zemnih ostataka njenog graditelja, kralja Nikole I i kraljice Mi-lene.268 Istraživanja su sprovedena u unutrašnjem dijelu oltarskog pros-tora Crkve, a takođe je i u toku ove kampanje nastavljeno otkopavanje nekropole. Rukovodilac istraživanja bila je arheolog Olivera Žižić iz Arheološke zbirke Crne Gore u Podgorici, koja je o ovim radovima objavila Preliminarni izvještaj.269

Paralelno sa arheološkim istraživanjima rađena je i konzervacija arhitektonskih ostataka koju je izvodio Republički Zavod za zaštitu spomenika kulture pod rukovodstvom višeg konzervatora, arhitekte Slavice Jurišević, koja je i autor projekta prezentacije lokaliteta.

Izgled Cetinjskog manastira i mjesto gdje se nalazila Štamparija i dalje su teme kojima se bave naučni radnici raznih profila i sa raznih aspekata, jer mnoga pitanja još uvijek nijesu riješena.270

264 B. Ivanović, Ćipur i Nekropola na Ćipuru, Zbornik Matice Crnogorske, Cetinje 1995, 36-38.

265 V. Drecun, Rad Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Crne Gore u 1963. i 1964. godini. Starine Crne Gore II, Cetinje 1964, 125-126.

266 V. Đurić, Cetinje Manastir Crnojevića, Arheološki pregled 86, Ljubljana 1987, 136-138.

267 B. Ivanović, Ćipur i nekropola na Ćipuru, Zbornik Matice Crnogorske, Cetinje 1995.

268 Naučni Skupovi 37, Povodom proslave pet vjekova Oktoiha, Podgorica 1996.

269 O. Žižić, M. Pravilović, Arheološka istraživanja Manastira Crnojevića na Cetinju, Naučni skupovi 37, Podgorica 1996. 172-178.

69

III

ISTORIJAT MANASTIRA

Crnojevići su još krajem XIV vijeka imali važnu ulogu u svim događajima koji su se odigravali kako u Zetskom primorju tako i u ra-

270 Pet vjekova Oktoiha, Podgorica 1996. U ovom Zborniku 15 radova direktno i indirektno vezano je za Ćipur, Manastir, Štampariju ili knjige štampane u njoj.

70

vnicama i brdima iznad Skadarskog jezera.271 Radič Crnojević i njegova moć, u vremenu u kojem se pamti njegovo djelovanje, ipak se pominje samo u sijenci dinastije Balšića. Kada je 1455. godine, Stefan Crnojević zajedno sa Zborom gornje Zete272, formalno priznao vlast Mletačke Republike nad ovim zetskim krajevima, njegova porodica definitivno zauzima prvo mjesto u političkom životu zemlje. Prava Mlečana u Crnoj Gori bila su samo nominalna, a Crnojevići su na svojim posjedima isticali zastavu sa likom dvoglavog orla na crvenoj podlozi.273

Nema nikakvog traga ni znaka da su u Crnoj Gori ikada stvarno oživotvorene neke obaveze Crnogoraca prema Mletačkoj republici. Uporedo sa učvršćivanjem i osamostaljivanjem Crnojevića i naziv pla-ninskog masiva Crna Gora počinje da se pominje kao teritorijalno po-litički pojam matičnih oblasti ove dinastije, polako smjenjujući raniji opšti naziv Zeta.

Za razliku od Radiča, Đuraša i Stefana, Ivan Crnojević je učvstivši svoju samostalnost upravo i vodio takvu politiku. Saveznike je birao i nalazio a zatim i odbacivao zavisno od interesa koji su u tom trenutku za njega bili najvažniji. Tako se u samom početku svoje vladavine Ivan Crnojević pojavljuje kao mletački neprijatelj.

Razlozi i neposredni uzroci ovom neprijateljstvu nalaze se u već ranije ispoljenim sukobima sa Kotorskom opštinom. Bez obzira na očiti diskontinuitet koji je Ivan Crnojević imao u odnosu na srpske vladare, Grbljani su i u ovom slovenskom vladaru našli zaštitnika svojih interesa. Mlečani su na proljeće 1465. godine, raspisali ucijenu na glavu Ivana Crnojevića u visini od 10.000 dukata.274

Pojava turske vojske kao zajedničkog neprijatelja sa Istoka, nat-jerala je i Mlečane i Ivana Crnojevića na pomirenje krajem 1466. go-dine. Sklopljenim ugovorom Mlečani su vratili Ivanu vojvodsku čast, novčane nadoknade i proviziju a on se obavezao da će primorati Grb-ljane na poslušnost. Grbljani koji su bili veoma borbeni, teško su pri-hvatali bilo kakav mir sa Kotorom, ali je bilo poznato, da je jedino Zetski gospodar, bio u stanju da ih nagovori na poslušnost, "jer njih samo njegov duh vodi". Ovaj problem je bio riješen na taj način što je Ivanu Crnojeviću na upravu dat Grbalj, Paštrovići i Crmnica, a njegova dužnost je bila da omogući Kotoranima ubiranje poreza.275

Iako su Mlečani, Ivana Crnojevića smatrali svojim podanikom, Turci su u njemu viđeli nezavisnog, crnogorskog gospodara Ivan bega, koji se samostalno sporazumjevao sa Sultanom i prihvatao ili raskidao

271 R. Kovijanić, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima XIV-XVI vijeka, Cetinje 1963.

272 Predstavnici 51 opštine ili družine.273 Mletačka republika bila je sredinom XV vijeka prava vojna, pomorska i

trgovinska sila. Prema sačuvanim podacima Mlečani su raspolagali sa 45 galija (ratnih brodova), i više od 3.000 trgovačkih brodova, od kojih je njih 300 imalo nosivost veću od 100 tona. Na ovim brodovima bilo je uposleno više od 30.000 mornara plus 6.000 ljudi zaposlenih kao brodograditelja i stolara. Istorija Crne Gore II/2, 247-255.

274 Istorija Crne Gore II/2, 287.275 Isto, 291-293. Tradicija govori da su Grbljani najbolje živjeli pod vlašću

Crnojevića. Tradicija takođe bilježi i nerijetki običaj sahranjivanja u crnogorskoj nošnji, sa motivom da se bude Crnogorac pod zemljom kada se to nije moglo biti na njoj.

71

određene obaveze. Tvrđavu na Žabljaku su smatrali njegovom rezi-dencijom.

53. ŽABLJAK CRNOJEVIĆA

54. ŽABLJAK UTVRĐENJE

U ratu sa Turcima koji je započeo 1476. godine, Ivan Crnojević je izgubio znatan dio svojih teritorija. Kada je turska vojska dvije godine kasnije zauzela Žabljak, on napušta zemlju i odlazi u Italiju.276

Kako sam navodi u uvodu Povelje Cetinjskog manastira, obreo se u Loretu gdje je posjetio čuvenu Hodočasničku crkvu, posvećenu Bogorodici.277 Tu u Ankoni se zavjetovao da će podići Crkvu i posvetiti je takođe Bogorodici, ako mu prilike dozvole da se vrati u domovinu.278

Ne dugo poslije toga, uslovi koji su u Turskoj nastali poslije smrti Mehmeda II pružili su mu takvu priliku. Svoj zavjet je ispunio čim se vratio u Crnu Goru 1481. godine. On prodaje Dubrovčanima dio svog zemljišta u Konavlima i pristupa ostvarenju svoje zamisli.279 Na jednom kraju Cetinjskog polja zvanom još "Lovćenski dolac", on podiže Manastir sa Crkvom koju posvjećuje rođenju Bogorodice.280 U toku radova 1483. godine, Ivan Crnojević je preko poslanika tražio od Dubrovčana izvjesnu količinu crijepa. Bio mu je odobren izvoz do dvije hiljade komada.281 Manastir je završen najdalje do avgusta 1484. godine,

276 Istorija Crne Gore II/2, Titograd 1970, 489.277 "Zato i ja grešni Ivan Crnojević, koji nijesam dostojan da se nazovem rob

Hristov, dopuštenjem Božijim, a za moje grehove, bih izgnan iz moga otačastva izmailskim carem sultanom Mehmedom, koji mnoga carstva uze, mnoge careve pobjedi i niko mu se ne mogaše protiviti. Pošto dođoh u zemlju Italiju, nađoh predivni hram Vladičice naše Bogorodice blizu grada Jakina koji se zove Delorita. U njemu viđeh nerukotvoreni obraz preslavne majke Boga našega, koji čini mnoga čuda, što i očima mjim viđeh. I padoh ničice na zemlju pred njenim strašnim obrazom i pomolih se njenome milosrđu i dadoh moje srdačno zavještanje njenome milosrđu. Ako bude milostiva prema meni nedostojnom robu svome, te se vratim u zemlju otačastva moga, da ću ograditi crkvu u slavu Njenoga svetoga imena. Po svome čovijekoljublju ona bi milostiva prema meni i ispuni molbu moju. I ja se od sve duše i od čistoga srca potrudih da ispunim moje obećanje, koliko mi bi moguće. I ogradih hram na mjestu koje se zove Cetinje, u slavu i hvalu te Gospođe i majke Božije, u ime Njenoga Roždestva. I napravih pri njemu Manastir za upokojenje monaha i nazvah ga Mitropolijom zetskom, ako bude ugodno milostivoj Gospođi. I priložih tome svetome hramu koliko mi bi moguće u dogovoru sa mojom suprugom i sinovima...Ovo što sam priložio ovome svetome hramu Prečiste nijesam nikome silom promijenio, niti oduzeo što nijesam ja kome dao, ili roditelji moji...Godine 6993. pisa se mjeseca januara 4. dana na Rijeci. Toga radi potpisujem i stavljam naš obični pečat na znanje svakome u Hristu Boga blagovjerni i Bogom čuvani Gospodar zetski Ivan Crnojević". Prema Marku Dragoviću, Gramata Ivan-bega Crnojevića o građenju Cetinjskog manastira, Glas Crnogorca XXI, 3. Cetinje 1892.

278 Iz raspoloživih podataka o boravku Ivana Crnojevića u Apuliji proizilazi fenomenološki interesantna opsijednutost povratkom u domovinu.

279 Prema Pavlu Rovinskom, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti I, Cetinje 1994, 348-349. Rovinski ne navodi izvor odakle crpi ovaj podatak.

280 B. Mihailović, Cetinjski manastir, Cetinje 1965, 5.

72

kada je na njega stavljen kameni natpis, "У име Рождества ти пресвета Богородице, сзидах си свети храм в лето 6992".282

Tu je zatim smjestio Zetsku mitropoliju, a na Cetinje je prenio i svoj Dvor. Sljedeće godine sačinjava i Povelju o osnivanju ove svoje zadužbine, imenujući u njoj zemljište i druge objekte koje prilaže Ma-nastiru.

55. GRB SA PEČATA IVANA CRNOJEVIĆA

Najvjerovatnije je Cetinjski manastir od 1493. godine postao ste-cište štamparskih majstora. Do sada je utvrđeno da je Štamparija Cr-nojevića štampala pet knjiga ali samo iz jedne od njih, iz Psaltira, saz-najemo da je štampan na Cetinju.283 Poslom je, kako izlazi iz predgovora tekstova u knjigama koje su sačuvane rukovodio inok Makarije. Poslije prestanka rada Štamparije o njemu dugo nema istorijskih podataka a onda se 1507. godine pojavljuje u Vlaškoj, gdje po nalogu vlaških vojvoda štampa prve rumunske knjige na slovenskom jeziku. Iz Rumunije je Makarije otišao na Svetu Goru u Manastir Hilandar gdje je i umro.284

Da li je Cetinjski manastir doživio rušenja ili oštećenja do 1692. godine, u istorijskim izvorima nije potvrđeno. Međutim, neposredno se može zaključiti da je 1496. godine bio napušten kada je Đurađ Crnojević sa porodicom, kaluđerima i 60 konjanika napustio Cetinje i krenuo ka Budvi a kasnije u Mletke.285 Tada je prestao rad Štamparije a sa sobom je Đurađ odnio i dragocjenosti iz Manastira (zlato, srebro, svilene odežde, ikone, namještaj).286 Na osnovu jednog spora a u vezi vinograda iz 1530. godine, može se zaključiti da je život u Manastiru bio obnovljen najkasnije te godine.287

Cetinjski manastir je srušen 1692. godine, za vrijeme Morejskog rata (1684-1699). Na Opštem crnogorskom Zboru, održanom 1688. godine, u Gracu, Lješanskoj nahiji, donijeta je odluka o ustanku protiv Turaka. Tadašnji saveznik Venecija stacionirala je na Cetinju svoju posadu. Takođe kotorski providur Duodo, šalje na Cetinje, inžinjera Đovani Frančeska Barbijerija sa nekoliko radnika, da učvrsti Manastir i podigne utvrđenja na najpodesnijim mjestima za odbranu grada.

281 Dubrovački arhiv Cons. rog. od 25. IX 1483. Prema Istoriji Crne Gore II/2, 489.

282 Istorija Crne Gore II/2, 489.283 F. Miklošić, Monumenta serbica, Viennae 1858. Prema Istoriji Crne Gore

II/2, 489.284 S. P Radoičić, O štampariji Crnojevića, Glasnik Skopskog naučnog društva

XIX, Skoplje 1938, 133-171.285 Istorija Crne Gore II/2, 501.286 Fr. Miklosich, Die serbische Dinasten Crnojević, Wien 1886, 44-45. Th.

Spandugino, I Commentari, Fiorenza 1551, 74. Br. Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori, 30. Prema Istoriji Crne Gore II/2, 346.

287 "Kada su neki Crnogorci 1530. godine pokušali da ospore vlasništvoCetinjskom manastiru na neki vinograd vladika Romil iznio je pred njih hrisovulj. Čim su saslušali sadržaj od kletve ustupiše i vinograd Crkvi oslobodiše". Istorija Crne Gore III, Titograd 1970, 33.

73

I Nikola Erico, koji je u junu 1691. godine postavljen na položaj kotorskog izvanrednog providura, "posvetio se spremi Cetinja za od-branu, utvrđujući ga na brzu ruku što je bolje mogao". Zbog tog zadatka on je na Cetinje poslao jednog od svojih najviještijih ljudi da pojača utvrđivanje: "da oko Manastira iskopa široke rovove i podigne velike grudobrane, da udari jake palisade i udesi nekolike mine s kamenjem koje bi bile potpaljene kad neprijatelj stupi na njih".288

Smrću crnogorskog vladike Visariona Borilovića 1692. godine, najodanijeg mletačkog prijatelja u Crnoj Gori i pojavom više preten-denata na upražnjeno vladičansko mjesto u mnogo čemu je oslabljen mletački uticaj na crnogorska plemena.289 Čitava situacija kao i izvijesna podjela među Crnogorcima, odgovarala je Sulejman paši koji je sredinom 1692. godine, sa 4.000 vojnika krenuo prema Cetinju. Tamo je stigao 25-og septembra, zatim opkolio Manastir i prinudio Mlečane na predaju koja je formulisana u 11 tačaka.290

Mlečani su Ugovorom o predaji Manastira Turcima uspjeli da zaštite Cetinjane i kaluđere. Prije odlaska a mimo dogovora o predaji mletačka vojska je minirala Manastir. Mina je eksplodirala u nedjelju veče kada je prethodnica turske vojske na čelu sa uglednim Agama ulazila u Manastir. Od snažne eksplozije povrijeđen je i sam Sulejman-paša.291 Manastir je od eksplozije oštećen ali je završno rušenje i skida-nje olova sa krova Crkve obavljeno od razljućenog Sulejman paše. Ostalo je zabilježeno da su se hrišćani koji su bili u pašinoj vojsci protivili tome i preklinjali ga da Crkvu ne ruši ali je sve to bilo uzalud.292

Sulejman paša zadržao se na Cetinju nekoliko dana a zatim se povukao iz Crne Gore bez ikakvog nasilja nad narodom, a mletačkoj vojsci ovo je bio poslednji boravak u Crnoj Gori. Nikada poslije toga Mlečani nijesu došli na Cetinje ni kao saveznici ni kao neprijatelji.293

Devet godina poslije rušenja Cetinjskog manastira 1701. godine, vladika Danilo Petrović je podigao novi Manastir nedaleko od starog na ruševinama dvorca Ivana Crnojevića.

Prilikom zidanja 1701. godine, vladika Danilo je dao da se u novo zdanje uzidaju dijelovi kamene plastike sa starog Manastira. Tako je iznad vrata crkvene priprate ugrađen kamen sa ktitorskim natpisom Ivana Crnojevića iz 1484. godine. Na spoljnom zidu manastirskog oltara nalazi se uzidan kamen na kojem je uklesan državni grb Ivana Crnojevića a šest kapitela je ugrađeno u galeriju na spratu i dva na

288 U knjizi Jovana Tomića Crna Gora za morejskog rata, Beograd 1907. godine na strani 325, odnosno tabli XXX nalazi se kopija pisma kotorskog providura Petra Duodoa, koji javlja Senatu o namjeri Sulejman paše da napadne Cetinje. U tom pismu od 6. aprila 1690. godine, pominje se inžinjer Barbijeri. Na orginalnom planu Frančeska Barbijerija nigdje nije upisana godina. Ona se pojavljuje (1692. godina), očigledno naknadno upisana, dva vijeka kasnije, dodana na plan objavljen u djelu Il Montenegro da relacioni dei provveditori veneti, (1687-1735), Roma M. DCCC.XCVI na strani 110-111, TAV. IX-il Manastero di Cettinje nel 1692. Sve ovo se nalazi daleko ispod Barbijerijevog potpisa koji se nalazi u donjem desnom uglu.

289 Isto. Iz starijeg izvora F. Ongania, Il Montenegro, Roma 1896, 88-89.290 Isto.291 Isto.292 M. Dragović, Jedan priložak iz Istorije Crne Gore, Ilustrovane Cetinjske

Novine 1917, 32. Isto Grlica 35, Kratka istorija Crne Gore, Cetinje 1835.293 Istorija Crne Gore III, 206.

74

zvoniku sadašnjeg Manastira. U novi Manastir, vladika Danilo je prenio i vrijedne predmete, spašavane i sačuvane, prilikom rušenja starog manastirskog kompleksa, i to prije svega, povelju, pečat i gospodarski štap Ivana Crnojevića.

Na ovaj način vladika Danilo Petrović, jasno je naglasio i potvrdio kontinuitet sa starom Ivanovom crkvom.294

Na mjestu zvanom Ćipur gdje se nalazio stari Manastir, podigao je knjaz Nikola Petrović, Dvorsku crkvu 1886. godine. Kako stoji na ktitorskom natpisu iznad zapadnih ulaznih vrata, ona je sa minimalnim odstupanjima izgrađena na temeljima prvobitne glavne Crkve.295 Poznato je da se ta dvorska kapelica zbog pogrešne konstrukcije "Sva raspala",i da je ponovo iz temelja podignuta 1890. godine.296 Tom prilikom je crnogorski mitropolit Mitrofan održao prigodnu besjedu u kojoj je kazao da je Ivan Crnojević bio sahranjen u ovom svetom hramu "đe se u istome i danas ovdje pred ikonom Hrista Spasitelja njegovi zemni ostaci nalaze".297

56. "RUŽICA" NA ĆIPURU

57. CETINJSKI MANASTIR

294 Vladika Sava Petrović "prikazivao se kao potomak Crnojevića". Istorija Crne Gore III, Titograd 1970, 33.

295 Uvidom na licu mjesta.296 R. Dragićević, Nekoliko potpuno ili djelimično nestalih spomenika

kulture?, Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978.297 Mitropolit Mitrofan Ban, Besjede, Cetinje 1902, 210.

75

IV

ARHITEKTURA

58. BARBIJERIJEV PLAN

Tačnost i preciznost Barbijerijevog plana nije se mogla provjeriti i potvrditi drugim istorijskim izvorima. Naprotiv oni pružaju različite podatke o Cetinjskom manastiru. Sudeći po ovom planu i legendi uz njega, na sredini Manastira nalazi se Crkva posvećena Rođenju Bogo-rodice. Njena dužina sa oltarom, iznosila je oko 40, a širina nešto manje od 20 stopa.298

Oko Crkve, osim iza oltarskog dijela, bio je podignut trijem sa kolonama na 18 stubova. Izvan kolonade, sa sjeverne strane, nalazila se i jedna crkvica, posvećena apostolu Petru. Istočno od njenog oltara nalazio se bunar sa "živom vodom", a zapadno od njega magacin za municiju. Dvije podužne zgrade, sa po pet soba, jedna na istočnoj a druga na južnoj strani glavne Crkve bile su nad svodovima kao i kuhinja ispod kojeg je proticao jedan krak rijeke Cetine, koja je tada tekla Cetinjskim poljem. Kuhinja se nalazila blizu bunara sa njegove istočne strane, magacin za hleb i druge namirnice na zapadnoj strani Crkve, a sjeverno od njega bila je još jedna zgrada sa četiri sobe.

U prostorijama nad svodom na južnoj strani od Crkve bio je smiješten mitropolitov stan. Na spoljašnjim stranama od zidova Mana-stira nalazio se rov ispunjen vodom, čijom je ivicom bila postavljena drvena ograda od kolja i prošća. Rov je bio širok četiri mletačke stope, a njegova dužina i visina ograde na slici nije naznačena. Rov sa ogradom imao je zaštitnu svrhu i vjerovatno potiče iz vremena boravka mletačke posade na Cetinju (1688-1692) u kojem vremenu je inžinjer Barbijeri i radio ovaj nacrt.

298 Jedna mletačka stopa iznosi oko 0,34 m.

76

59. NIKOLINA CRKVA "RUŽICA"

U Istoriji Crne Gore se kaže da je prvobitni izgled stare Ivanove crkve najbolje sačuvan na grafičkoj predstavi meloda u Oktoihu peto-glasniku štampanom u Cetinjskoj štampariji 1494. godine.299 Na ovoj grafičkoj predstavi iza trojice pjesnika koji sjede na klupi, prikazana je trobrodna bazilika viđena sa sjeverozapadne strane. Njen srednji brod je uzdignut nad bočnim i osvijetljen sa nizom od pet polukružno završenih prozora. Na čelu fasade, nad portalom je okrugla rozeta. Da je u pitanju prikaz stvarnog izgleda Crkve Cetinjskog manastira, po mišljenju brojnih istraživača, svjedoči običaj srpskih i vlaških manastirskih štamparija da iza likova meloda na grafikama u svojim oktoisima uvijek predstave manastirsku Crkvu u kojoj su knjige otiskivane.300 Tako je na Vlaškom oktoihu štampanom u Trgovištu 1510. godine, a izdatom uz saradnju sa cetinjskim jeromonahom Makarijem koji je opremio i Cetinjski oktoih petoglasnik, prikazana Trgoviška pridvorna Crkva.301

Takođe, Oktoih iz Gračanice, odštampan 1539. godine, ima iza likova meloda predstavu Gračaničke crkve.302

60. GRAFIKA IZ CETINJSKOG OKTOIHA

61. GRAFIKA IZ TREBENIŠKOG OKTOIHA

62. GRAFIKA IZ GRAČANIČKOG OKTOIHA

Sa ovim istorijskim izvorima dopunjuje se i crtež arhitekte Dragiše Milutinovića. Na ovom crtežu se vidi da su donji dijelovi polukružne apside, (apsida?), bili sazidani od velikih blokova tesanog kamena, a da se na izvjesnom odstojanju od tla nalazio jedan jak vijenac polukružnog presjeka. Na ruševini su se još nalazili kanelirani stupci i nekoliko kapitela.

63. CRTEŽ DRAGIŠE MILUTINOVIĆA

I Pavle Rovinski je ostavio svoju verziju izgleda Crnojevićkog manastira. On je dao crtež jedne trikonhozne crkve u čijoj sredini se ocrtavalo udubljenje u kome se nalazilo drugo manje, obloženo sa bo-čnih strana kamenim pločama, kao grobnica.303 Pretpostavio je da je Cr-kva na Ćipuru možda napravljena pod uticajem Bogorodičinog hrama u

299 Istorija Crne Gore II-III, Titograd 1970.300 Istorija Crne Gore II/2, 482.301 Đ. Sp. Radoičić, Stare srpske povelje i rukopisne knjige u Hilandaru,

Arhivist godine II/2, Beograd 1952, 76-77.302 D. Medaković, Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII vjeka, Beograd

1958, 160-161.303 Analiza crteža koji je uradio Pavle Rovinski ukazuje da je on želio da

prikaže grob na dva nivoa.

77

Loretu i da je vrlo slična hramu na Starčevu a one zajedno, Crkvi sv. Ilije u Solunu koja je podignuta 1012. godine.304

64. OSNOVA CRKVE NA ĆIPURU PO 65. OSNOVA BOGORODIČINOG HRAMA ROVINSKOM U LORETU

66. OSNOVA BOGORODIČINE 67. OSNOVA CRKVE SV. ILIJECRKVE NA STARČEVU U SOLUNU

Rezultati arheoloških istraživanja posebno iz poslednje kampanje su umnogome doprinijela rasvetljavanju dilema vezanih za ovaj po značaju i sadržaju veoma važan kulturno istorijski spomenik.

68. TREĆA ARHEOLOŠKA ISKOPAVANJA 1989.

Istraživanja su pokazala da je Manastir prateći konfiguraciju terena građen u formi pravougaonog kompleksa, dimenzija 39,5 x 35,5 m orijentisan po dužoj osi u smjeru istok-zapad.305 Nalazi se na brdašcu, gdje se nalazila glavna manastirska Crkva sv. Bogorodice, na što upućuju nalazi arhitektonskih objekata na sjevernoj strani kompleksa, koji su pronađeni na relativnim dubinama od 1,50 m do 3,70 m.306 Istra-živanjima iz 1989. godine, konstatovani su temelji ove Crkve dimenzija 15,00 x 7,50 širine 1,50 m.307

Takođe je pronađen i jedan poprečni zid, koji može se pretposta-viti, ukazuje na mogućnost postojanja priprate u Crkvi. Na zapadnoj strani nalaze se dvije građevine, između kojih je bio manastirski ulaz. Duž čitave istočne i južne strane Manastir je imao konake. Sjevernu stranu čitavom dužinom zatvarao je zid vezujući se sa sjeverne strane istočnog konaka i građevine na zapadu. Na ovaj zid, svojim južnim stranama naslanjale su se Crkvica sv. Petra, a istočno od nje i zgrada ispod koje je proticao potok kojeg više nema. Između sjeverne strane Crkvice sv. Petra i južnog dijela konstrukcije iz koje je nastajao lučni otvor, volat, nad potokom, nalazio se ojačani zid za primanje udara bujičarskih voda i njihovo odvođenje ispod volta.

Takođe se može utvrditi da su konaci u južnom i istočnom dijelu manastirskog kompleksa bili izgrađeni na dva nivoa, kao i južni dio građevine nad potokom. Donji prostori ovih građevina bili su lučno zasvođeni a nad njima su bile izgrađene gornje prostorije. Mogući zvonik je najvjerovatnije bio lociran na zapadnoj strani kompleksa i izdizao se iznad ulaza u manastirsku portu.

304 P. A. Rovinski, n.d., IV, 440-455.305 Ne treba isključiti ni mišljenje da je osnova Manastira u fazi gradnje bila

krstoobrazna a da je kasnijim dogradnjama (živinarnika i drugih prostorija) dobila formu pravougaonika.

306 O. Žižić, M. Pravilović, Arheološka istraživanja Manastira Crnojevića na Cetinju, Naučni Skupovi 37, Podgorica 1996, 172-178.

307 Isto, 174.

78

Čitav kompleks sagrađen je od tesanog i pritesanog kamena, sla-ganog u pravilne redove, vezanog krečnim malterom žućkastih tonova sa većom koncentracijom živog kreča, po kojem se jasno dala zaključiti istodobnost faza gradnje Manastira i obodnih zidova koji zatvaraju manastirski kompleks.

Više intervencija je izmijenilo izgled i namjenu pojedinih građe-vina i prostorija. Pretpostavlja se da je usled svakodnevnih potreba i povećanja broja monaha, dograđena Crkva sv. Petra koja se ne pominje u povelji Ivana Crnojevića. Pretpostavka o kasnijoj dogradnji Crkve sv. Petra se zasniva na tome da je trijem ove Crkve na neki način narušio osnovnu prvobitnu koncepciju manastirskog dvorišta, kao i opservacija sa terena da je apsida rađena od nešto većih kamenih kvadara.308

69. FAZE GRADNJE

Relativnu vrijednost u pogledu arhitekture manastirskog kom-pleksa ima zapažanje da je bilo podizanja novih zidova preko grobova, što upućuje na građevinsku intervenciju izvedenu u vremenskom in-tervalu od nastanka Manastira do njegovog rušenja. Ovaj se proces može pratiti u sjeverozapadnom djelu Manastira gdje su se grobovi našli ispod nove građevine koja je pregradnim zidovima pretvorena u četiri prostorije, a jugozapadna takođe pregradnim zidovima doživjela podijelu na dva prostora. Ostaje otvoreno pitanje u kojem vremenu i kojom potrebom je naos Crkve sv. Petra doživio tročlanu podijelu pro-stora.

Najveće promjene Manastir je doživio u periodu 1688-1692. go-dine, za vrijeme boravka mletačke vojne posade. Da bi se obezbijedili od turskog napada Mlečani su dva puta vršili utvrđivanje Manastira.

Prvo utvrđivanje je po nalogu providura Duoda izvršio Frančesko Barbijeri, a drugo nepoznati fortifikator kojeg je mjesec dana prije turskog napada na Cetinje uputio kotorski providur Nikola Erico.

Krajem XIX vijeka, na ovom terenu i kralj Nikola je podigao Dvorsku crkvu.309

Početkom ovog vijeka je oko Crkve na istočnoj i južnoj strani urađena duga kamena klupa koja sa spoljne strane formira ogradu oko Crkve na Ćipuru.

O funkciji otkrivenih prostorija, pojedinačnih i sklopnih objekata veoma je teško donijeti određeni sud prvenstveno iz razloga nedostataka čvršćih argumenata i brojnosti pokretnih nalaza, zatim očitog mijenjanja funkcija prostorija kroz vrijeme i činjenice da je u jednom od objekata sigurno bila smiještena i štamparija Crnojevića.

Može se konstatovati da manastirski kompleks ostaje i dalje ne-dovoljno istražen ali razmatrajući sadašnje stanje mogu se ipak iznijeti određeni zaključci.

Po pitanju komparacije može se zaključiti da se Pavle Rovinski u svom radu uglavnom služio predanjima i nagađanjima. Njegova istra-

308 Crkva sv. Petra mogla je biti dograđena početkom XV vijeka, kada se poslije odlaska Đurađa Crnojevića obnavlja život u Manastiru. Izbor lokacije i svetitelja sigurno nije bio slučajan.

309 Istorija Crne Gore II/2, 492.

79

živačka radoznalost pretežno je bila usmjerena na problem i izgled glavne manastirske Crkve sv. Bogorodice. Za nju Rovinski kaže da je bila u obliku trikonhoza i da je nastala pod uticajem Crkve iz Loreta. Kako nije imao priliku da vidi Crkvu u Ankoni nalazi joj pandan u Crkvi na Starčevu na Skadarskom jezeru. Ova tvrdnja nema naučnu osnovu a gore pomenuta Crkva u Loretu je trobrodna građevina, sa transceptom na čijem je presjeku sa uzdužnim brodom podignuta velika kupola.310

Zbog ovakve komparacije i mišljenja da je Ivanova crkva bila trobrodna bazilika, istraživači su apriori odbacili i crtež osnove Bogo-rodičine crkve, koji je Rovinski uradio, neposredno prije gradnje Dvorske crkve. Uz sve zamjerke koje bi se iz sadašnje perspektive mogle naći metodama i radu Pavla Rovinskog, teško je zamisliti da je on izmislio osnovu Crkve na Ćipuru, a činjenica je da njegov crtež i ne izgleda tako nestvarno kada se upoređuje sa planom koji je uradio Barbijeri.

Svakako se treba kritički osvrnuti i na tezu, koja se nalazi u Istoriji Crne Gore, o običaju da se na gravurama Oktoiha uvijek predstavi Crkva u kojoj su knjige otiskivane. Ovo stanovište ipak dovodi u sumnju činjenica da se na grafičkom prikazu iz Gračaničkog manastira, na kojem se nalazi Gračaniška crkva, uočava da su himnopisci na ovoj grafici unešeni naknadno a ne 1593. godine. Odnosno otvara pitanje je da li se radi o običaju da se iza himnopisaca nalazi Crkva u kojoj se štampala knjiga ili se Crkva, u ovom slučaju Gračanička nalazila iza nekog drugog religioznog motiva.

70. DETALJ GRAFIKE IZ GRAČANIČKOG OKTOIHA

Takođe se na osnovu pristupačne literature ne može sa sigurnošću utvrditi da se iza tri himnopisca u Vlaškom oktoihu nalazi Manastir Trgovište. Realnu izgled Crkve ovog Manastira dovodi u sumnju i prikaz dva čempresa na gravuri. A ako bi se ovaj običaj uzeo kao si-guran onda bi se prema crtežu koji se nalazi na Cetinjskom oktoihu ra-dilo o trobrodnoj bazilici.

U tom slučaju mi bi smo cetinjsku Crkvu, prikazanu na gravuri, prepoznavali kao Crkvu sa tri broda i sa kupolom bez kvadratnog po-stolja. Takav njen plan mogao bi se uporediti s trobrodnom Crkvom kotorskog sv. Trifuna prikazanoj na reljefima Kotorske srebrne pale i sa izgledom stare Dubrovačke katedrale na fragmentu freske.311

Između Cetinjske i Dubrovačke katedrale na ovim ilustracijama sličnost je velika.

Po crtežu Cvita Fiskovića Dubrovačka katedrala je trobrodna s trijemom od preko deset vidljivih stubova u kolonadi sa južne strane a bila je takođe s kupolom bez kvadratnog postolja. Sličnosti kupolnih krovova, na gravuri Tri meloda s Kotorskom i Dubrovačkom katedralom su nesumnjive.

310 B. Borozan, Rekonstrukcija Crkve rođenja Bogorodice manastira Crnojevića na Cetinju, Ars 3, Cetinje 1986, 69.

311 C. Fisković, Prvi poznati dubrovački graditelji, Dubrovnik 1955, 23.

80

71. STARA DUBROVAČKA KATEDRALA SV.MARIJE

U direktnoj suprotnosti sa ovom tezom o izgledu Crkve na Ćipuru je i plan Frančeska Barbijerija. Zato nije nevažno ukazati da je ovaj crtež dijelimično izmijenjen prikazan na strani 490 u drugom tomu, druge knjige, Istorije Crne Gore. Plan zapravo ne odgovara orginalnom planu na koji se autori pozivaju jer je očigledno da je na zapadnoj strani izbrisano šest stubova, što stvara utisak trobrodnosti Crkve.

72. BARBIJERIJEV PLAN KOD 73. BARBIJERIJEV PLAN U ISTORIJI ROVINSKOG CRNE GORE

Vrlo je interesantno da se ovaj plan u literaturi može naći prakti-čno još samo kod Rovinskog, gdje je takođe plan prikazan pogrešno, odnosno, ovdje su stubovi na zapadnoj strani prikazani spojeni sa li-nijom koja zatvara ulaz u Crkvu. Mogućnost slučajne greške, kod Ro-vinskog je veća jer se radi o precrtavanju plana sa prevodom, dok je plan u Istoriji Crne Gore prikazan kao orginal.

PLAN OBJAVLJEN U KNJIZI PLAN OBJAVLJEN ORI-GINALNI PLAN ISTORIJA CRNE GORE II/2312 KOD ROVINSKOG313

FRANČESKA BARBIJERA314

74. TRI VERZIJE BARBIJERIJEVOG PLANA BOGORODIČINE CRKVE

Kada se stvarni Barbijerijev plan uporedi sa rezultatima arheolo-ških istraživanja lokaliteta, primjećuje se velika tačnost njegovog plana sa izuzetkom dva detalja. Radi se o tome da je Barbijeri, Crkvicu sv. Petra ucrtao u manastirsku portu i da je prikazao tročlani izgled apside Crkve sv. Bogorodice. Ako se kao činjenica uzme da je teren iza apside veoma kamenit, kao i to da je teren raščišćavan za izgradnju Crkve kralja Nikole i da je ta Crkva ponovo rađena mogli su sa kamene podloge lako "nestati" ostaci stare apside ili neki njeni dijelovi. Takođe je činjenica da se zbog Dvorske crkve, iskopavanja na ovom mjestu nijesu mogla najpreciznije izvesti. Njena apsida je lako mogla zakloniti stare tragove što je uticalo da arheolozi ne otkriju trikonhoznu osnovu.

I crtež Dragiše Milutinovića "Igrom sjenki", dozvoljava tročlanost apside tako da se to mišljenje ne može u potpunosti odbaciti iako mu u prilog ne ide situacija na terenu.

Istraživanja kompleksa vršena 1963, 1986. i 1989. godine, svakako su definisala jednu bolju sliku o izgledu Manastira, no i to je bilo nedovoljno da se u potpunosti rekonstruiše izgled glavne crkvene gra-

312 Ovaj plan je objavljen i u knjizi Pavla Mijovića i Mirka Kovačevića, Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori, Beograd, Ulcinj 1975.

313 Ovaj plan je objavljen u knjizi Tanje Pejović, Manastiri u Crnoj Gori, Novi Sad 1995. 138.

314 Orginalni plan objavio je u svojoj knjizi jedino Radoslav Rotković, Sazdanje Cetinja, Cetinje 1984.

81

đevine. Posebno je problematično pitanje da li je Ivanova zadužbina bila trobrodna bazilika.

Istraživanja sprovedena u unutrašnjem dijelu oltarskog prostora Crkve kralja Nikole kao i u spoljnom jugoistočnom dijelu apside nijesu, takođe, pružila mogućnost o dokazu trobrodnosti Crnojevićke crkve odnosno o troapsidalnosti prostora koji je nametnuo Barbijerev plan. Jedna od mogućnosti koja bi mogla podržati ovo mišljenje je da je trobrodnost na gravuri ova građevina dobila rasporedom krovnih konstrukcija. Iako ovo pitanje ostaje otvoreno za sada moramo prihvatiti stanovište da je tip cetinjske Crkve jednobrodan što su pokazala is-kopavanja iz 1986. i 1989. godine. Takođe, ni skica Frančeska Barbije-rija iz 1692. godine ne može poslužiti kao siguran dokaz o troapsidalnoj Crkvi ali ostaje činjenica da po svim ostalim podacima o manastirskom kompleksu ona ostaje kao svojevrstan i vrlo precizan dokument.

U svakom slučaju činjenica je da je Ivan Crnojević pristupivši izgradnji Cetinjskog manastira, bio inspirisan primorskim graditeljskim iskustvima. Pri tom se uzima mišljenje da je Cetinjskom hramu uzor pretstavljala Dubrovačka katedrala sv. Marije.315 Iako je sv. Marija bila trobrodna bazilika što nije dokazano za Cetinjski hram i ona je poput Crkve rođenja Bogorodice imala veoma rijedak arhitektonski elemenat u obliku kolonade sa trijemom.316

Jedini do sada pokušaj rekonstrukcije Crkve sv. Bogorodice uradio je Branislav Borozan 1986. godine, koristeći se prije svega zako-nitostima koje uslovljavaju harmoniju, na osnovu geometrijske mreže. Na osnovu gore iznešenih podataka i analiza, njegovo mišljenje o tri-konhoznoj Crkvi sa trijemom izgleda sasvim prihvatljivo.317

75. REKONSTRUKCIJA SV. BOGORODICE POBRANISLAVU BOROZANU

76. REKONSTRUKCIJA SV. BOGORODICE POBRANISLAVU BOROZANU

Na kraju može se reći da je Cetinjski manastir kao građevinski kompleks bio građen od strane primorskih graditelja i da je tako urađen predstavljao novinu prema tradicionalnoj arhitekturi prethodnog doba na crnogorskoj teritoriji.

315 Istorija Crne Gore II/2, 493.316 Grupa autora, Ćipur i Crnojevića nekropola, Zbornik radova povodom pola

milenijuma crnogorskog štamparstva, Cetinje 1995. 317 B. Borozan, Rekonstrukcija Crkve rođenja Bogorodice Manastira

Crnojevića na Cetinju, Ars 3, Cetinje 1986, 69.

82

V

ŠTAMPARIJA

"Zna se da je ona bila u krševima našim Bilo na Obodu.... bilo na Cetinju.... Bilo i na jednom i na drugom mjestu Kao što će najpriličnije i biti.... Zasnovana je na onoj grudi koju, I krvavu, toliko ljubimo I koju s ponosom nazivamo Majkom svojom, Crnom Gorom"318

Svoj autohtoni razvoj Crna Gora, oplemenila je krajem XV vijeka osnivanjem prve Državne štamparije na Balkanu. Vanredan značaj i brojna pitanja uticali su da bibliografija o Crnojevića štampariji pređe cifru od 2200 pozicija, od raznih studija, teza i sinteza, do kritika, polemika i novinskih članaka. Brojna pitanja na koja ni danas ne postoje konačni odgovori nemaju podjednaku naučnu vrijednost ali su sva ona na svoj način važna i interesantna.319

77. ŠTAMPARIJA XVI VIJEK

Prošlost bilježi brojne rasprave; čija je Štamparija; koji su motivi nabavke i donošenja Štamparije u Crnu Goru; gdje se nalazila; gdje su knjige štampane; koji su naslovi i koji tiraži; ko je na štampanju radio; kada je Štamparija prestala sa radom i brojna druga.320

318 Državni kalendar Kraljevine Crne Gore za 1918. Izdanje Kraljevskog Ministarstva prosvete i crkvenih poslova, 89.

319 B. Marinković, Bibliografija o našem ćiriličnom štamparstvu, štamparijama i knjigama XV, XVI i XVII vjeka, Cetinje 1988.

320 "Došao sam ovdje vođen željom i zadatkom da se u ime Srpske akademije nauka i umjetnosti, zajedno s vama radujem velikom i svetlom prazniku srpske, slovenske i svetske kulture i da usti mah pozdravim naučni skup kojim se taj praznik obilježava, na pravi i dostojan način i da mu poželim najviši uspeh". Dio iz uvodne besjede akademika Miroslava Pantića, generalnog sekretara SANU i člana Organizacionog odbora za obilježavanje 500. godina prve štampane ćirilične knjige na slovenskom jugu, na međunarodnom naučnom skupu održanom na Cetinju 24-25. jun 1994. godine.

"Jeromonah Makarije je ostavio pisani trag o svom nacionalnom porijeklu, ali on nije dovoljan pojedinim autorima, već ga proglašavaju krasnopiscem ili rezbarom iz Makedonije". Dio pozdravne riječi Dragutina Vukotića, Predsjednika Crnogorske akademije nauka i umjetnosti i člana Organizacionog odbora istog naučnog skupa.

"Uobičajno je bilo da se Crna Gora tretira kao srpska Sparta, a Vojvodina kao srpska Atina. Međutim, osnivanjem štamparije Crna Gora je, odjednom, postala i jedno i drugo". Dio iz teksta akademika Dragana Lekovića, "Obodsko-Cetinjska štamparija vertikala Crnogorske duhovnosti", na istom naučnom skupu.

83

Ovaj veliki broj nepoznanica ukazuje da po pitanju Crnojevića štamparije ima mnogo prostora za istraživače svih profila. Nedostatak arhivske građe i neobavljena arheološka istraživanja na Obodu ne daju mogućnost da se brojni i raznovrsni zaključci po mnogim pitanjima vezanim za Štampariju sa sigurnošću potvrde ili odbace.

Ipak naučna problematika, vezana za štampariju Crnojevića, bila bi u samom startu oslobođena brojnih pitanja, ukoliko bi se u istraži-vanjima pošlo od nekoliko osnovnih činjenica. Polazeći od opštih re-zultata dobijenih iščitavanjem sačuvanih izvora i podataka iz svih do sada poznatih dokumenata vezanih za ovu epohu, činjenica je da nema nikakvih tragova koji bi ukazivali da su Crnojevići imali svijest o pri-padnosti nekoj široj etničkoj grupi ili narodu osim crnogorskom.

Takođe, nije nevažna činjenica da upotreba prese u umnožavanju crkvenih knjiga, odnosno, prelazak na jedan sasvim nov način "stvara-nja relikvija", posredno govori o kanonskoj autonomiji Crnogorske cr-kve prilikom donošenja odluke o upotrebi Štamparije u te svrhe.

Činjenica da se u predgovoru Psaltira, nedvosmisleno pominje Cetinje, kao mjesto gdje je on štampan, je pred arheologe postavila jasan zadatak da pokušaju locirati Makarijeve radne prostorije u okviru Manastira Crnojevića.

Pokušavajući da razriješe ovo pitanje, a polazeći od principa svoje struke, Olivera Žižić i Milan Pravilović su ovo pitanje ipak ostavili otvorenim, iznijevši i mogućnost da su knjige mogle biti štampane u stranim štamparijama.321

Za razliku od njih akademik Pavle Mijović, hipotetički je locirao Štampariju u prostoriji iznad potoka, koja u Barbijerijevom planu nosi naziv "kuhinja nad svodom iznad potoka". Na ovaj zaključak, Mijovića je naveo položaj prostorije u okviru Manastira, njena veličina i položaj ove prostorije u odnosu na potok. Upravo činjenica da se ova prostorija nalazi iznad potoka uputila ga je na mogućnost da je voda mogla pokretati vodenički točak koji je opet trebao pokretati štamparsku presu.322

78. DETALJ PLANA

Teorijski prihvatljiva ova teza, prenešena na teren bi podrazum-jevala da vodenički točak presjeca ovu prostoriju u pravcu istok-zapad, tačno po sredini, što bi u potpunosti odbacilo njenu funkcionalnost.

Mnogo veću vjerovatnoću, za takođe hipotetičko lociranje Štam-parije u okviru manastirske porte, predstavljao bi prostor Crkvice sv. Petra i magacin za municiju, (obilježen na detalju plana sa C), sa Bar-bijerijevog plana.

Arheološka iskopavanja su pokazala da je Crkvica sv. Petra nastala pregradnjom nekih starijih prostorija, a stanje na terenu ukazuje da je upravo apsida onaj najmlađi arhitektonski elemenat koji je promijenio namjenu i izgled ovih prostorija. Po svoj prilici na mjestu apside su se

321 O. Žižić, M. Pravilović, n.d.322 P. Mijović, Crnojevića manastir na Ćipuru, Naučni skupovi 37, Podgorica

1996.

84

ranije nalazila vrata koja su vodila do bunara sa čistom vodom, (obilježen na detalju plana sa D), prijeko potrebnom u radu sa bojama.

Da bi štamparska presa funkcionisala onako kako je to predočio Pavle Mijović, prostorija za Štampariju bi se morala nalaziti pored potoka, ne nad njim, a upravo takvu poziciju ima Crkvica sv. Petra. Veoma je prihvatljiva i mogućnost da se poslije obnove života u Ma-nastiru početkom XVI vijeka, ova prostorija osvještala i pretvorila u malu kapelu. U prilog tome ide i činjenica što se na terenu se jasno primjećuje da je trijem ove Crkvice narušio osnovnu i prvobitnu kon-cepciju manastirskog dvorišta a njena apsida je očigledno rađena od nešto većih kamenih kvadara.

U funkciji Štamparije svakako je morala biti i prostorija uz za-padni zid Crkvice sv. Petra. Ona je u XVII vijeku korišćena kao magacin za municiju, što znači da je za ondašnje prilike, bila kvalitetno izolovana od vlage, što svakako mora biti slučaj i sa prostorijom u kojoj se čuva štamparski papir i knjige.

Arheološkim iskopavanjima na Ćipuru nije se izvršilo istraživanje manastirskog bunara, a nije se išlo ni na probijanje poda Crkvice sv. Petra sa mogućnošću da se dođe do starijeg poda ranijih prostorija.

S obzirom na visoki nivo održavanja čistoće u manastirima, mo-gućnost da se dođe do nekih nalaza je mala, ali značaj lokaliteta zahtjeva da se ispitaju sve mogućnosti.

Ostaje takođe interesantan i sam naziv Crkvice, ako se zna da je uz apostola Petra uvijek vezivan primat Rima, a da je u apostolu Pavlu, pravoslavlje gledalo prvog organizatora starohrišćanske crkve. Kult apostola Petra je u Crnoj Gori, izuzetno poštovan, a Petrovdan je pri-hvaćen kao opštecrnogorski praznik.323

Ujedno Cetinje kao sjedište Mitropolije, postaje i sjedište okup-ljanja naroda na Zboru, prilikom praznika Svetog Petra. Petrovdan je tokom XX vijeka, često poistovijećivan sa proslavom Lučin dana i sa kultom sv. Petra Cetinjskog.324

79. ŠTAMPAR MAKARIJE

80. ZBOR ISPRED CETINJSKOG MANASTIRA

323 I crkvica koju je na Lovćenu 1845. godine podigao Petar II Petrović Njegoš bila je posvećena apostolu Petru. Crkvica-kapela koju je na Lovćenu podigao Aleksandar Karađorđević i u koju su 1925. godine prenešeni zemni ostaci Petra drugog, bila je posvećena sv. Đorđu.

324 Kako Pop Dukljanin u svom Ljetopisu, pominje srednjovijekovne sabore na kojima su birani vladari Duklje, ne treba isključiti mišljenje da Crnogorski Zbor ima svoj kontinuitet još iz vremena arhonta Petra. Na ovo mišljenje kao moguće ukazuje i Živko Andrijašević u svojoj knjizi, Kratka istorija Crne Gore 1496-1918, Cetinje 2000, 23.

85

VI

NEKROPOLA

81. POLOŽAJ GROBOVA

U sklopu manastirskog kompleksa a tokom poslednje dvije istra-živačke faze na Ćipuru je pronađena i ispitana nekropola sa 23 groba u kojima je identifikovan 31 skelet. Grobovi se nalaze na nekoliko kara-kterističnih mjesta. Tako su u naosu Crkve kralja Nikole otkopani vje-rovatno najstariji grobovi, od kojih je za jedan utvrđeno da pripada zemnim ostacima Ivana Crnojevića. Najveći broj grobova otkriven je u porti sa sjeverne i južne strane Crkve, dok je manji broj nađen van ma-nastirskog kompleksa sa sjeverozapadne strane.

Nekropolu na Ćipuru u potpunosti je u svojim radovima obradio dr antropolog, Božina Ivanović.325

Orijentacija grobova je zapad-istok, sa manjim odstupanjima od ovog osnovnog pravca. Pokojnici su u grobove polagani u opruženom stavu, okrenuti glavom prema zapadu a licem prema istoku, rukama povijenim u laktovima, prekrštenim i postavljenim na grudima ili na karlici. Grobovi su najčešće individualni ali ima i primjera da su u jed-nom grobu sahranjena dva ili veći broj pokojnika, (grobovi br. 2, 4, 7, 10, 18, 23).

Grobovi se po konstrukciji mogu podijeliti u dvije osnovne grupe. Grobovi u obliku plitkih grobnih raka, izduženog pravougaonog oblika i

325 B. Ivanović, Cetinjska antropološka grupa sa Ćipura, Prilozi iz istorijske antropologije, posebna izdanja 12, Podgorica 1995. Ćipur, Cetinjska nekropola i skeletna populacija, Podgorica 1998.Ćipur Crnojevića nekropola, Zbornik Cetinje 1995, 30-52.

86

grobovi pravougaonog oblika ozidani pritesanim kamenim pločama i prekrivenim kamenim pločama. U okviru druge grupe grobova, konstatovano je nekoliko varijanti. Grobovi djelimično ograđeni kamenim pločama, prekriveni tanjim neobrađenim kamenim pločama (grob br. 2, 16) i grobovi ograđeni kamenim pločama spojenim malte-rom (grob br. 6, 23), kao i grobovi ograđeni kamenim pločama i malte-rom sa malterisanim dnom (grob br. 21). Grobovi bez konstrukcije, odnosno jednostavne grobne rake, u kojim su pokojnici zasipani slojem zemlje debljine 20-30 cm su rijetki.326

Najstariji grobovi su pronađeni u unutrašnjosti Crkve u istočnom dijelu naosa. To je niz od tri groba ispred oltarske pregrade, srednji, ispred oltarskih dveri, bio je u dva nivoa.327 U donjem nivou nalazio se vjerovatno, najstariji očuvani skelet u tom kompleksu. Južno od njega otvorena je grobnica istovijetnih dimenzija i načina zidanja, koju je još graditelj iz 1886. godine, u postojećem podu označio bijelom nadgro-bnom pločom.328 Ova grobnica je ozidana od kamenih tesanika vezanih malterom preko kojih je presvučen sloj krečnog maltera. Grobnica je imala izmalterisano dno, konstatovano na relativnoj dubini od 1,04 m u odnosu na nivo praga postojeće Crkve.329 Na dnu ovog groba pronađen je drveni kovčeg. Kovčeg je malih dimenzija i specijalno izrađen, sa poklopcem, bravom i ključem obavijen i sav opšiven luksuznom satenskom tkaninom a potom pažljivo obložen tankim plehom. U ovom sanduku bili su smiješteni posmrtni ostaci Ivana Crnojevića.330

Pošto se na osnovu istorijskih okolnosti i samog izgleda nameće mišljenje da je kovčeg iz vremena kralja Nikole a da je grob u kojem je kovčeg pronađen episkopski, postavlja se pitanje gdje je prvobitno krajem XV vijeka bio sahranjen Ivan Crnojević. Ostaje otvoreno da li je to bio grob u centralnom dijelu Crkve, koji je na dva nivoa ili možda grob br. 21 u kojem nije bilo skeletnih ostataka.

326 Isto, 33.327 Izvjesno se pokazuje tačnost pretpostavke da je Rovinski u svom crtežu

prikazao ovu grobnicu.328 B. Ivanović, Ćipur, Crnojevića nekropola, n.d., 48.329 Isto, 48.330 V. Đurić, Cetinje Manastir Crnojevića, Arheološki pregled 86, Ljubljana

1987, 138. Do Đurićevog pronalaska groba i skeleta Ivana Crnojevića o njegovom grobu postojala su različita mišljenja. Mitropolit Petar I kaže da je Ivan Crnojević sahranjen u "Cetinjski njim načinjeni Manastir", Kratka istorija Crne Gore, Grlica za 1835, Cetinje, 62. Isto tvrdi i Sima Milutinović, "skonča u svojemu Otečestvu i u svojoj slobodi na Cetinju, đe bude i pogreben pri njime sazidanoj Crkvi", Istorija Crne Gore, Beograd 1835, 12. Pavle Rovinski kaže da je u temeljima sadašnje Crkve na Ćipuru nađen jedan grob i taj je "grob sigurno bio samog Ivanbega, ali su ostaci njegovi bili prenešeni i skriveni, tako da se još ne mogu naći iako se tražilo", Černogorija, S. Peterburg 1888, 432. I Mitrofan Ban, u svojoj besjedi prilikom osvećenja Dvorske crkve, naglašava da je Ivan Crnojević sahranjen u ovome hranu "gdje se u istome i danas, ovdje pred ikonom Hrista Spasitelja njegovi zemni ostaci nalaze". Risto Dragićević je tvrdio i pisao da su u ruševinama Manastira Ivana Crnojevića "nađene njegove kosti i da su od 1886. do 1890. čuvane u Cetinjskom manastiru". Nekoliko potpuno ili djelimično nestalih spomenika kulture, Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978, 63.

87

EVIDENCIJA BROJ: STAROST POL VISINASEKTOR SONDA GROBA SKELETA TIJELA

U CMIII F3 1 1 MATURUS RANI M 173,0

1 MATURUS M -III F4 2 2 ADULTUS MATURUS M -

3 ADULTUS M -III E4 3 1 MATURUS M -

1 MATURUS SENILIS M -III E4 4 2 MATURUS POZNI M 179,3III F4 5 1 MATURUS Ž 160,0IV G3 6 1 MATURUS POZNI M 169,7

1 ADULTUS Ž 164,0I E6 7 2 MATURUS M 168,5I E6 8 1 ADULTUS MATURUS M 175,0I F6 9 1 MATURUS M 158,0

1 MATURUS SREDNJI M 169,4I F6 10 2 MATURUS POZNI M 169,7I F6 11 1 MATURUS POZNI M 174,3III E5 12 1 MATURUS POZNI M -II H7 13 1 MATURUS POZNI M 177,0II H6/H714 1 ADULTUS M -III D4/E4 15 1 MATURUS POZNI M 175,3III F5 16 - - - -III E5 17 1 ADULTUS M 174,6

1 ADULTUS POZNI M 175,0III F5 18 2 ADULTUS POZNI 168,0III E5 19 1 MATURUS M 171,0IV G5/G620 1 MATURUS M 173,5IV G5/G621 - - - -

1 MATURUS POZNI M 184,9III E4 22 2 ADULTUS POZNI M 184,0

1 INFANS I POZNI D -II H6 23 2 MATURUS M -

3 MATURUS M -? ? 998 - ADULTUS M 177,5? ? 999 - MATURUS POZNI M -

82. OSNOVNI PODACI SKELETA SA NEKROPOLE NA ĆIPURU331

331 Skeleti su determinisani po polu i označeni; Muški (M); Ženski (Ž); Dječiji (D); i Neodređeni (N). Starost skeleta obilježena je po kategorijama; Infans rani (od

88

Od 23 otvorena groba i 31 skeleta u njima, samo je u dva groba nađen grobni inventar i to u grobu 7 i 19. U grobu br. 7 nađena su dva skeleta, muški i ženski, a pored ženskog skeleta i dva manja okrugla dugmića načinjena od bronzanog lima. U grobu br. 19 pored muškoga skeleta, zapadno od karlične kosti gdje su bile kosti šake, nađene su ra-sute brojanice.

Nađeno je 60 perli od staklene paste različitog oblika, dimenzija i boja. Među njima su 22 perle bile kružnog oblika tamne boje i malih dimenzija. Takođe su nađene i 23 perle od staklene paste, svijetlo-zelene boje, jajastog oblika i dvije perle od kojih je jedna fragmentovana. Jedna je cilindrične forme i svijetlo žute boje a jedna perla je koštana, višestruko profilisana i fragmentovana, sa perforacijom na sredini. U ovom grobu nađeno je jedno dugme protkano srmom.

Tokom istraživanja su utvrđeni grobovi sa ostacima pepela, gara, tragova baruta, poremećenim skeletima i nagorelim kostima. Ovi gro-bovi se nalaze u trećem sektoru u sondama E/4, E/5, F/3, F/4 i F/5. Is-kopavanja su pokazala tačnost istorijskih izvora o rušenju Manastira eksplozijom. Položaj grobova u kojima su pronađeni tragovi paljevine upućuju na konstataciju da se eksplozija najvećeg intenziteta desila u prostoriji lociranoj u sjeverozapadnom dijelu manastirskog kompleksa i prostoru južno od Crkve sv. Petra.

Ukopavanja u grobovima su obično po principu jedan grob jedan skelet, mada ima i grobova sa skeletima od dvije i više osoba. Domini-raju muški skeleti iz kategorije Adultus (22-39. godine), i Senilis (40-60. godine), od ženskih skeleta u čitavoj seriji bila su samo dva.

Antropološka i populaciona istraživanja i analiza skeletnih osta-taka iz manastirske porte pokazuju da se ovdje radi o jednoj posebnoj populaciji. U porti su sahranjivana uglavnom crkvena lica o čemu ubijedljivo govori starosna i polna struktura, način sahranjivanja, položaj pojedinih grobova i grobni inventar.

Datiranje nekropole Crnojevića može se izvršiti samo u grubim potezima. Apsolutnu hronološku vrijednost nema nijedan nalaz u gro-bovima, a na čitavoj nekropoli su otkrivena samo dva groba sa nalazima. Može se zaključiti da se nekropola na Ćipuru svojim nastankom direktno povezuje sa izgradnjom Crkve rođenja Bogorodice i Manastira, krajem XV i ima svoj neprekidni kontinuitet do njegovog rušenja krajem XVII vijeka.

83. GROB IVANA CRNOJEVIĆA

rođenja do 6. godine); Infans kasni ( od 7. do 14. godine); Juvenilis (od 15. do 21. godine); Adults rani (od 22. do 29. godine); Adults kasni (od 30. do 39. godine); Maturs rani (od 40. do 49. godine); Maturus kasni (od 50. do 59. godine); Senilis (od 60. i više godina). Izračunate visine tijela su date u cm. B. Ivanović, Ćipur, n.d., 46.

89

VII

KAMENA PLASTIKA

Iskopavanjima koja su obavljena u arealu Manastira, nije otkri-veno, izuzev temelja, mnogo fragmenata arhitekture koji su pripadali samoj Crkvi. Mnogo ranije, 1701. godine, dio kamene plastike našao je mjesto u novosagrađenom Manastiru. Poslije prve faze iskopavanja 1965. godine, sa sjeverne strane Crkve, na fragmentima stabala stubova, postavljena su četiri kapitela, dok je sa južne strane postavljen kapitel i tri fragmenta stabla stubova radi dočaravanja prvobitne kolonade.

84. LOKALITET POSLIJE PRVE FAZE ISTRAŽIVANJA 1965.

85. CETINJSKI MANASTIR

86. KAPITEL SA ĆIPURA

Međutim, poslije obavljene posljednje faze istraživanja originalni stubovi, kapiteli i ostala kamena plastika prenešeni su u Istorijski muzej Crne Gore. Sadašnje stubove sa kapitelima oko Nikoline crkve izradio je akademski vajar Milivoje Babović 1989. godine.

Od pet kapitela u Istorijskom muzeju, nalaze se i dva sa motivom grba Crnojevića. Kapiteli su visine 54 cm, a njihova gornja površina iznosi 55 x 55 cm. Djeluju monumentalno i dimenzijama i motivom dvoglavog orla spuštenih krila koji u kandžama drži dvije kugle. Gornja ivica kapitela ima plitke kanelure koje na sredini prekida mali cvijetić. Isti cvijetni motiv se ponavlja i na ugaonim volutama. Druge tri strane kapitela su ukrašene krupnim palmetama, čije su volute spiralno zavijene.

U donjem dijelu kapitela, u plitkom reljefu, dato je stilizovano lišće, čija se visina povećava na uglovima kapitela a smanjuje ispod palmeta.

90

87. KAPITEL SA MOTIVOM DVOGLAVOG ORLA

88. KAPITEL SA MOTIVOM AKANTUSA

89. KAPITEL SA MOTIVOM LAVLJE GLAVE

90. KAPITEL SA MOTIVOM PETOLISTNOG CVJETA

Ostali kapiteli imaju za osnovni motiv krupni petolisni cvijet. Skladno oblikovani cvijetovi sa ravnom drškom nalaze se na sredini svake strane kapitela. Oni se ponavljaju i u ugaonim volutama. Po obodu voluta je isklesan motiv plitkih polukrugova, složenih kao crijep u čijem se središtu nalazi jedan elipsasti ukras. Krajevi voluta se produžavaju na kapitelu u vidu kamenih traka, uokvirujući motiv grozdastog ploda. Plod formiraju po šest nizova zrna, koji su isklesani na uglovima, ispod voluta. Kapiteli se završavaju jednostavnom profilacijom. Ovi kapiteli kao i oni ugrađeni u novi Cetinjski manastir, su uglavnom istih dimenzija, visine su 41-43 cm a gornja površina im iznosi 50 x 50 cm.

Od ovih sačuvanih dijelova kamene plastike šest kapitela je ugrađeno u galeriji na spratu konaka, a dva na zvoniku sadašnjeg Ma-nastira na Cetinju. Na pet kapitela ponavlja se motiv sa stilizovanim cvijetom u sredini, s tim što se na dva kapitela sa ovim motivom na je-dnoj strani javlja stilizovana lavlja glava, viđena sa lica. Dimenzije su iste, 50 x 50 cm i visine 43 cm.

Tri preostala kapitela imaju kao motiv stilizovani akantus, oba-vijen oko tijela kapitela, dok su na gornjem dijelu uopšteno dati debeli listovi, ispod kojih se nalaze obli pupoljci, razmješteni po uglovima i po sredini svake strane. Dimenzije su im identične sa ostalim kapitelima.

Po motivima ukrasa kapiteli se mogu podijeliti na tri grupe. Prva grupa tri komada, kao predstavu ima stilizovani akantus, obavijen oko tijela kapitela dok su na gornjem dijelu uopšteno dati debeli listovi ispod kojih se pomaljaju obli pupoljci, razmješteni po uglovima i po sredini svake strane. Ovaj oblik ukrasa na kapitelima se vezuje za cio krug plastike Primorja i javlja se u većem broju od sredine XIV do druge polovine XV vijeka, na području između Dubrovnika preko Kotora do zadužbine cara Dušana, Manastira sv. Arhanđela kod Prizrena.332

Druga grupa kapitela je najbrojnija, ona broji šest kapitela, i stilski pripada renesansi. Na uglovima kapitela su volute, u čijoj sredini je smiješten stilizovani cvijet. Ovako su ukrašavana nadstuplja renesansnih kuća i crkava u Dubrovniku i Primorju krajem XV i početkom XVI vijeka. Na dva kapitela koji pripadaju ovoj grupi javlja se na jednoj strani reljefa stilizovana lavlja glava. Ovaj motiv se nalazi na kas-

332 J. Maksimović, Kotorski ciborij iz XIV vjeka i kamena plastika susjednih oblasti, Beograd 1961, 75, T VIII-X. S. Nenadović, Dušanova zadužbina Manastir sv. Arhanđela kod Prizrena, Beograd 1966, T. V-IX, XIV-XV.

91

noantičkim i justinijanskim kapitelima koji se na području Primorja provlače kroz cijeli srednji vijek.333

Trećoj grupi pripadaju kapiteli sa cvijetovima na ugaonim volu-tama, kod kojih se za razliku od druge grupe umjesto cvijeta pojavljuje dvoglavi orao na jednoj a stilizovane palmete na ostalim trima stranama. Ovakvi kapiteli s volutama i palmetama, izum su rane renesanse, a primorski klesari su ih prihvatili iz Venecije, šezdesetih godina XV vijeka.

Cetinjskim kapitelima ove vrste najbliži su po kompoziciji i načinu klesanja, polukapiteli u Crkvi sv. Sebastijana u Dubrovniku, samo što oni umjesto grba ili palmete u sredini imaju reljefna poprsja svetitelja.334

Ovi kapiteli sa predstavom grba Crnojevića od ostalih se ističu i svojim dimenzijama.335

Oni mogu da ukažu i na majstore koji su radili na Cetinju, a smještanjem grba na kapitelu Ivan Crnojević je sproveo ideju koja je svojstvena ranoj renesansi.

Sačuvani ostaci stubova su različitog obima. Dva dijela tijela stuba imaju obim 137 cm i na njih se nadovezuju kapiteli sa grbom. Kod ostalih obim varira od 117 do 121 cm tri dijela tijela stuba, sa izuzetkom jednog čiji je obim samo 98 cm. Osnove stubova od kojih je pet izloženo u Istorijskom muzeju i šest komada, koji su ugrađeni u novi Manastir imaju identične dimenzije osnove 50 x 49 cm i visine su 37 cm.

91. BAZA STUBA

92. ISTORIJSKI MUZEJ CRNE GORE

Od ostataka kamenog namještaja sa Crkve na Ćipuru koji su još početkom XVIII vijeka prenešeni u novi Cetinjski manastir posebno su zanimljivi:

- Fragment reljefa oštećenog dvoglavog orla uzidan u svodu koji vodi iz priprate Crkve u sjeverni dio manastirskog dvorišta.

93. FRAGMENT SA DVOGLAVIM ORLOM

- Parapetna ploča, oštećena po donjim rubovima, (60 x 40 cm), ugrađena je u spoljni dio istočnog zida Crkve sv. Bogorodice. Ploča ima veoma bogat okvir, dekorisan uklesanim uvijenim užetom i zupčastim štapom. U središtu vijenca od lovorovog lišća kao centralni ukras dominira grb Crnojevića sa prikazom dvoglavog orla.

94. OLTARSKA PREGRADA

333 Ć. Iveković, Dubrovnik, Graditeljski i umjetnički spomenici Dalmacije V, Beograd 1928, T 3, 4, 8, 20. J. Stojanović Maksimović, O srednjovjekovnoj skulpturi na crnogorskom Primorju, Istorijski glasnik 3-4, Beograd 1951.

334 Istorija Crne Gore II/2, 495.335 Isto, 495.

92

- Ivanov ktitorski natpis nalazi se sada iznad ulaznih vrata u Cr-kvu.

95. IVANOV KTITORSKI NATPIS

U toku iskopavanja 1986. godine, pronađeni su i nalaze se u Is-torijskom muzeju, kameni fragmenti za koje nam okolnosti nalaza, sonda i sektor, nijesu poznati. U Istorijskom muzeju se nalaze se:

Kameni fragment u obliku osmostrane zarubljene piramide. Na unutrašnjoj strani loma vidi se četvorostrano udubljenje koje oblikom prati izgled čitavog fragmenta, H-26 cm, R-21 cm, R-11 cm. –96.

96. FRAGMENT KAMENE PLASTIKE

Fragment kamenog stuba, klesanog u osam valjkastih polja, me-đusobno odvojenih urezanom linijom, gdje se naizmjenično smijenjuju klesana ravna i zakošena polja. Klesana polja su po vertikali nejednake visine, a u presjeku stub formira pravilan osmolisni cvijet, H-46 cm, R-27 cm. –97.

Zatim klesani kameni fragment sa vidljivim profilacijama na užim bočnim stranama. Profilacije su poluvaljkaste, koje razdvaja jedna usječena linija, H-30 cm, duž-18 cm, i šir-26 cm. –98.

97. FRAGMENT 98. FRAGMENT

Fragment nedovršenog ili rušenjem oštećenog kapitela sa iskle-sanim listom i naznačenim donjim vijencem, H-31 cm, R-11 cm, i deb-4,20 cm. –99.

99. FRAGMENT KAPITELA

Profilisani kameni ulomak sa sačuvanim motivom volute, koji je pripadao nekoj dekorativnoj cjelini, duž-16,1 cm, šir-13,1 cm.

Profilisani kameni fragment ploče trapezoidnog oblika. Na licu ploče, koja može biti dio sarkofaga, udubljene su dvije lučne linije, koje ploču dijele na dva različita nivoa, duž-15,3 cm, šir-18,8 cm, deb-4,2 cm.

Veći kameni fragment nepravilnog oblika sa sačuvanom reljefnom predstavom, najvjerovatnije, lavlje grivne, duž–40 cm, šir–54 cm.

Fragment kamene plastike sa četiri arkade izvedene u pravouga-onom polju, duž–31cm, šir–21cm.

Dva manja fragmenta stabala manjih stubova, kružne osnove.Fragment kamene plastike sa profilisanim poljem, duž–36 cm, šir–

14 cm.

93

Očuvani završni kupolni kamen sedlasto profilisan, sa izduženim vratom, četvorostruko profilisanim, sa većim loptastim završetkom, dobro je očuvan H–54 cm, šir–47 cm.

U naosu Crkve pronađeni su fragmenti polihromnog fresko maltera različitih dimenzija. Ovi pronađeni značajni ostaci fresko sli-kanog maltera upućuju na zaključak da je Crkva bila živopisana.

100. OSTACI FRESKO MALTERA

Analizirajući kamenu plastiku sa Crnojevića manastira jasno se uočava prisustvo elemenata pozne gotike i renesanse, mada preovladava renesansni duh koji je vjerovatno davao ton opštem izgledu čitavog objekta. Takođe se na osnovu kamene plastike nameće zaključak da je Ivan Crnojević angažovao primorske majstore za gradnju svoje Crkve i Manastira na Cetinju.

101. ĆIPUR

VIII

KERAMIKA

102. ŠEMA ARHEOLOŠKE MREŽE

103. PLAN NALAZA

Sistematska istraživanja 1986. godine realizovana su preko pos-tavljanja arheološke kvadratne mreže, (kvadrati veličine 5 x 5 m) i di-jeljenjem lokaliteta na pet sektora istočni, zapadni, sjeverni i južni koji pokrivaju teren sa svih strana postojeće Crkve dok je peti sektor za-hvatao Dvorsku crkvu, odnosno njenu unutrašnjost.

Iskopavanja nijesu obavljena na južnoj i istočnoj strani porte, što podatke o pokretnim nalazima čini nepouzdanim. Ta kao i okolnost da nije moguće izdvajanje kulturnih slojeva i praćenje stratigrafije u po-zitivnom smislu nadomještava činjenica da je u ovom slučaju na osnovu

94

provjerenih pisanih izvora, tačno određen raspon trajanja lokaliteta, što kao jedini element pomaže sigurnom datovanju keramike sa Ćipura.

Arheološki materijal otkriven u sondama je veoma siromašan. Razlog ovome treba tražiti u pripremanom napuštanju Manastira, mada se faktor održavanja čistoće i reda, takođe ne može zapostaviti. Svi nalazi su u ulomcima i nema nijedne sačuvane čitave posude. Statistika nalaza, prema količini i kvalitetu izrade pokazuje sledeće odnose.336

Gruba keramika je zastupljena sa deset fragmenata, od kojih četiri pripadaju jednom loncu, a fina keramika rađena na vitlu, crveno ili svijetlo pečena, zastupljena je sa samo četiri fragmenta. Dvije najbroj-nije grupe keramičkih nalaza, po ovoj osnovi čine gleđosana keramika i majolika sa po oko 150 fragmenata.

104. GRUBA KERAMIKA

Prvoj grupi grube keramike pripadaju nalazi:Fragmentovani lonac, neznatno razgrnutog oboda R-11 cm, nešto

zadebljan sa spoljne strane, kratkog vrata sa blago zadebljanim ramenom i tijelom koje se sužava ka dnu. Lonac je rađen na ručnom vitlu, grube fakture od zemlje sa tragovima pijeska u prelomu crvene boje. Na loncu su sa spoljne i unutrašnje strane primijetni tragovi gorenja. Površina posude je zaglačana ali su zrna pijeska vidljiva na površini. –104/1.

Fragment posude debljih zidova, ukrašen horizontalnim urezom koji vertikalno presijeca reljefni ukras. Ovaj fragment grube fakture je crveno pečene boje. –104/2.

Fragment oboda keramičkog suda, debljih zidova, vertikalnog vrata i oboda R-7 cm, čiji je vrh blago zakošen prema spolja. Na spoljnoj strani ukrašen je plastično izvedenim koso postavljenim trakama. Sud je rađen rukom, od zemlje sa dosta pijeska i smeđe je boje. –104/3.

Fragment vertikalno postavljenog oboda i vrata lonca. Rađen je na vitlu sa primjesama pijeska loše fakture, tamno smeđe je boje. –104/4.

Fragment tijela pećnjaka ili posude, debljih zidova. Posuda je ukrašena horizontalno izvučenim tankim rebrima i širokim dubljim žljebovima koji formiraju isprofilisano tijelo posude. Rađen je na vitlu, od gline smeđe boje a faktura je neujednačena i gruba. –104/5.

Fragment oboda i vrata lonca. Obod je lijevkasto razgrnut na spoljnu stranu i profilisan, vrat veoma kratak. Na početku trbuha urezan je ukrasni pojas horizontalnih linija. Lonac je rađen na vitlu, od gline sa pijeskom, čvrste fakture, tamno smeđe pečen. –104/6.

Nalazi grube keramike, iako u malom broju pokazuju dvije grupe lonaca. Prvu stariju, predstavlja lonac manjih dimenzija pravljen na primitivan način na sporom vitlu, koji se na ovoj teritoriji zadržao u kasnom srednjem vijeku i tip lonaca takođe lokalne izrade ali rađen na brzom vitlu.337 U ovoj grupi nalaza tijelo sudova je brazdano pojasevima horizontalnih kanelura i naglašenim spoljnim rubovima oboda.338

336 Najveći dio ulomaka je malih dimenzija i često od istih posuda tako da ovaj vid statistike ne mora biti pouzdan.

337 M. Bajalović Hadži-Pešić, Keramika u srednjovjekovnoj Srbiji, Beograd 1981, 44.

338 Isto, 44.

95

105. FINA KERAMIKA, LULE

Uslovno nazvano fina keramika, rađena na brzom vitlu od dobro prečišćene gline, crveno ili svijetlo žuto pečena, čvrste fakture, zastu-pljena je sa malim brojem fragmenata.

To su:Fragment oboda R-17 cm, keramičke posude rađene na brzom

vitlu od dobro pečene kvalitetne crvene gline. Obod posude je razgrnut i kaneliran. –105/1.

Fragmentovani tanjir. Obod tanjira R-16 cm, je iskošen ali ipak horizontalno razgrnut, sa blagim udubljenjem na sredini. Na zakošenom zidu, kao dekoracija se nalazi jedna horizontalna ispupčena linija. Tanjir je rađen na vitlu od prečišćene gline i svijetlo žuto je pečen. –105/2.

Kako ovi oblici i ukrasi keramičkih posuda za svakodnevnu upotrebu traju nepromijenjeni dugi niz godina, ovaj nam materijal ne omogućava s obzirom na okolnosti nalaza preciznije datovanje.

Kao posebnu grupu keramičkih nalaza možemo izdvojiti i dvije lule, jedna je veća, sa višestruko profilisanim tijelom na kojem se nalaze plitka udubljenja u vidu ukrasa a druga manja, ukrašena je na tijelu sitnim urezima. Rađene su od gline crvene boje. –105/4,5.

106. GLEĐOSANA KERAMIKA, ZDJELE

U grupi gleđosane keramike raspoznaju se fragmenti zdjela, ma-hom obodi, zatim pećnjaci i drške a najbrojni su fragmenti posuda čija se namjena ne može tačno odrediti.

U grupi zdjela dominiraju primjerci sa povijenim, horizontalnim i zakošenim obodom.

To su:Fragment oboda i trbuha braon gleđosane zdjele. Obod je hori-

zontalno izveden na spoljnu stranu, vrat kratak a trbuh bokast. Zdjela je rađena na vitlu od prečišćene gline crvenkaste boje. –106/8.

Fragment oboda i trbuha braon gleđosane zdjele. Zdjela je lopta-stog recipijenta sa horizontalno izvedenim obodom na spoljnu stranu. Rađena je na vitlu od prečišćene gline crvenkaste boje. –106/3.

Fragment keramičke posude braon gleđosane sa unutrašnje strane. Zdjela je zaobljenog oboda, cilindričnog vrata, rebrasto naglašenog ramena sa čijeg se kraja posuda oštro sužava prema dnu. Rađena je na brzom vitlu od dobro prečišćene gline, crveno pečene. –106/2.

Fragment oboda gleđosane posude braon boje. Obod je uvučen i povijen na unutrašnju stranu na kojoj je i koso zasiječen, dok je sa unutrašnje strane užljebljenog trbuha. Rađen je na vitlu od gline cr-venkaste boje. –106/5.

Fragment oboda keramičke gleđosane zdjele. Obod R-20 cm, je iskošen i na sredini povijen, ukrašen sa vertikalno postavljenim zare-zima. Prema unutrašnjoj strani na vrhu oboda je plastično modelovan ispupčeni ukras u vidu perlica a na unutrašnjoj strani obod je zadebljan i

96

koso zasiječen. Na ramenu je ukras sa plastičnim ispupčenjima koji imaju ubode u sredinu. –107/1.

Fragment oboda keramičke zdjele većih dimenzija. Obod je po-vijen na unutrašnju stranu jako profilisan sa spoljne strane sa naglašenim horizontalno istaknutim ramenom i trbuhom koji se blago povija prema dnu. Ova zdjela je rađena na brzom vitlu od dobro prečišćene gline oker boje, žućkasto gleđosane sa unutrašnje strane. –106/1.

Četiri fragmenta gleđosane zdjele braon boje formiraju zid i trbuh posude sa vodoravno postavljenom plastičnom trakom, ukrašenom otiscima neke oštre alatke. Posuda je rađena na vitlu, porozne fakture, gline žućkaste boje. –111/3.

Fragment dna gleđosane posude. Stopa je blago istaknuta a posuda je rađena od crveno pečene gline. –111/5.

107. GLEĐOSANA KERAMIKA, PEĆNJACI

U ovoj grupi keramike najprepoznatljiviji su dijelovi pećnjaka.Fragment oboda pećnjaka oblikovan je u vidu pehara sa neznatnim

suženjem ka dnu. Na vrhu trbuha ukrašen je sa dvije plitko kanelovane horizontalne linije, zeleno gleđosane. –107/2.

Fragment oboda pećnjaka zelene glazure. Fragment oboda R-13 cm, je horizontalno izvedenog profila žljebljen na vrhu. Rađen je na vitlu od crvenkaste gline. –107/3.

Fragment dna pećnjaka gleđosane zelene boje. Pećnjak je u vidu pehara sa blago suženim donjim dijelom i ravnim dnom. –107/6.

Fragment oboda žuto gleđosanog pećnjaka. Obod je horizontalno razgrnut i ukrašen kanelurama. Rađen je na vitlu od gline crvenkaste boje. –110/1.

108. FRAGMENT KERAMIKE SA ĆIPURA

U grupi gleđosane keramike jasno se raspoznaju i fragmenti drški:Fragment keramičke drške. Drška je smeđe gleđosana sa širokim

trakastim zadebljenjem na spoljnoj strani. –106/6.Fragment trakaste zeleno gleđosane drške. –109/5.Fragment velike trakaste braon gleđosane drške. –106/9.Drška lučna zeleno gleđosana, ovalnog presjeka, rađena od gline,

pomiješane sa pijeskom oker boje. –109/6.Fragment braon gleđosane lučne drške. Drška je ovalnog presijeka

rađena od prečišćene gline svijetlo sive boje. –106/7.Fragment rebraste masivne gleđosane drške. Drška je rađena od

dobro prečišćene gline crvene boje. –111/6.Fragment trakaste masivne gleđosane drške. Sačuvana je sa fra-

gmentima vrata i oboda. Braon je gleđosana i rađena od dobro pre-čišćene gline. –112/6.

109. GLEĐOSANA KERAMIKA, FRAGMENTI

97

U grupi gleđosane keramike dominiraju fragmenti posuda čija se namjena ne može tačno odrediti, uglavnom ulomci dna, trbuha i oboda.

Fragment keramičke posude vertikalnog cilindričnog vrata sa naglašenim ramenom. Tijelo posude koso se sužava ka ravnom dnu. Posuda je rađena na sporom vitlu od žućkaste prečišćene gline zeleno gleđosane. –109/1.

Fragment oboda i vrata. Na prelazu iz oboda u vrat posuda je ukrašena sa plitkim valovitim kanelurama. Rađena je na vitlu od pre-čišćene žućkaste gline, sa unutrašnje strane je svijetlo a sa spoljne zeleno gleđosana. –109/3.

Fragment oboda i trbuha braon gleđosane posude. Obod je ne-znatno razgrnut, zaravljen na vrhu i koso zasiječen na spoljnoj strani a trbuh vertikalno postavljen. Posuda je rađena na vitlu, grube fakture oker boje. –106/4.

Fragment oboda posude sa krakeriranom gleđi. Obod je hori-zontalno razgrnut na spoljnu stranu, vrat cilindričan crne i bijele gleđi. Glina je čvrste fakture oker boje. –110/2.

Fragment oboda gleđosane posude. Obod je na vrhu zaobljen a sa spoljne strane zadebljan u vidu rebra, vrat je višestruko ižljebljen a rame naglašeno. Čvrste fakture, gline oker boje. –110/3.

Fragment keramičke posude ukrašene dubokim reljefom koji po horizontali i vertikali formira motiv mašne. Rađen je od crveno pečene dobro prečišćene gline, zeleno gleđosane. –109/4.

Fragment manje keramičke posude sa sjajnom glazurom. Radi se zapravo o dijelu trbuha sa plastično izvedenom trakom na kojoj su otisci nekog oštrog instrumenta za ukrašavanje. Posuda je rađena na vitlu dobre fakture od gline crvene boje. –111/7.

Fragment ravnog dna zeleno gleđosane posude, bokastog tijela. Posuda je rađena na vitlu od prečišćene gline sive boje. –107/5.

Fragment dna sa izvijenom polukružnom ivicom zeleno gleđosane posude. Dno je crveno pečeno sa tragovima vitla na njemu. –109/2.

110. GLEĐOSANA KERAMIKA

Fragment veće keramičke posude. Posuda je debljih zidova, vi-sokog dna, sa spoljne strane ukrašenog sa dva rebra a na tijelu posude je ukras u vidu nejednakih plitkih udubljenja. Posuda je rađena od žućkaste gline sa svijetlom gleđi iznutra i zelenom spolja. –107/4.

Fragment ravnog dna keramičke posude. Posuda je malih dimen-zija sa zidom koji se blago širi ka obodu. Posuda je rađena na vitlu od crvene pročišćene gline, dobre fakture sa tragovima gleđi i gorenja. –106/10.

Fragment oboda gleđosanog tanjira. Obod je povijen na spoljnu stranu skoro koso zasječen. Zid zakošen žlijebom, odvojen od donjeg dijela posude sa perforacijom na jednoj strani oboda. Izrađen je na vitlu od prečišćene gline svijetlo crvene boje. –110/8.

Ravno dno posude s tragovima gleđi na dnu. Posuda je rađena na vitlu od crveno pečene gline. –111/9.

98

Fragment oboda i tijela posude, čaše sa krakeriranom gleđi. Po-suda je rađena od gline čvrste fakture braon boje. –112/1.

U ovoj grupi keramike dominiraju zelene, žute i braon gleđosane posude. Predstavljeni su uglavnom već poznati oblici i forme vremen-skog intervala XV i XVI vijeka. Analogije ovom materijalu, zdjelama i pećnjacima, nalazimo na gotovo cijelom području Balkana, kao tipične nalaze u manastirima iz tog vremena.339

Brojno veoma malu grupu predstavljaju fragmenti keramike de-korisani u zgrafito tehnici. Radi se o dva fragmenta tanjira, dimenzija 3 x 3,5 cm, i 1 x 2 cm, sa polihromnom glazurom. Prisustvo ove deko-rativne tehnike na Ćipuru potvrđuje njenu popularnost i u ovom dijelu Balkana. Ova tehnika je najčešće a što je i ovdje potvrđeno prisutna u dekoraciji trpezne keramike.340

Svakako najznačajniju i hronološki najmlađu grupu keramike sa Ćipura predstavlja majolika keramika. Majolika je keramički proizvod od pečene gline presvučene neprozirnom caklinom. Ime joj potiče od Majorka, (Mallorca, Balearska ostrva), gdje je od IX vijeka cvijetala maursko-španjolska proizvodnja keramičke robe.

Za proizvodnju majolike upotrebljava se glina sa mnogo vapenca koji čini izrađevine poroznim. Oblikovani predmet peče se prvi put da očvrsne a drugi put nakon umakanja u žutu masu, od koje nastaje caklina metalnog sjaja.

111. MAJOLIKA KERAMIKA

U ovom materijalu, izuzetno usitnjenom dominiraju fragmenti bokala i tanjira.

To su;Fragment bokala od majolike sa kompozicijom u plavoj boji.

Tragovi boje ostali su sačuvani jedino na samom spoju dna i trbuha posude. Bokal leži na ravnom prstenasto zadebljanom dnu. –111/8.

Fragment dna manjeg bokala od majolike. Dno posude je sa bi-koničnom stopom sa koje je polazila drška. –112/5.

Fragment dna bokala od majolike. Stopa je prstenasto naglašena a tijelo bokala se širi prema dnu. –110/7.

Fragment dna posude od majolike. Fragment trbuha i dna posude bijele osnove ukrašeni su geometrijskim motivima u plavoj i zelenoj boji. Stopa je istaknuta prstenastim ispupčenjem i slikana svijetlo žutom bojom, dok je vrpcom braon boje odvojena od trbuha. –113/1.

Fragment trbuha i dna posude od majolike sličan prethodnom. –113/2.

Fragment otvora oboda trolisnog bokala od majolike. Na gornjoj polovini je ukrašen slikanom vodoravnom prugom u smeđoj boji. –112/7.


339 M. Birtašević, Srednjovjekovna keramika, Beograd 1970.340 M. Bajalović Hadži-Pešić, Keramika u srednjovjekovnoj Srbiji, Beograd

1981, 112.

99

Od fragmenata tanjira najkarakterističniji su:Fragment oboda tanjira od majolike. Tanjir je zaobljenog oboda,

debelih zidova bijele osnove. Duž ivice oboda nacrtana je braon pruga koju na rubu tanjira paralelno prati u istoj nijansi nešto tanja linija. Iz-među ovih linija su dvije kose trake plavih tonova. –111/1.

Fragment oboda tanjira od majolike. Obod tanjira žlijebom je razdvojen, zadebljan i blago povijen na spoljnu stranu. Ukrašen je sli-kanim ornamentima u žutim i oranž tonovima. –110/6.

Fragment keramičkog tanjira od majolike. Plitki tanjir širokog oboda slikan je geometrijskim ornamentima u zelenoj i smeđoj boji na žutoj i svijetloj osnovni. –112/3.

Fragment oboda tanjira od majolike. Ivica tanjira blago je previ-jena na spoljnu stranu, zakošenih zidova. Ostaci žutih i oranž tonova nalaze se samo sa unutrašnje strane oboda. –110/5.

Fragment oboda tanjira od majolike. Obod je sa unutrašnje strane žljebljen a spolja koso zasječen. Tanjir je preko cijele površine slikan žutom, plavom, bijelom i braon bojom. –112/2.

Fragment dna tanjira od majolike. Dno leži na niskoj prstenastoj stopi. Tanjir je ukrašen zelenom i bijelom bojom preko koje kao ukras prelaze crne linije na žutoj osnovi. –111/4.

Fragment dna tanjira od majolike. Dno leži na kratkoj prstenastoj nozi. Crtež je smeđe boje na podlozi koja je u bijelim i žutim tonovima. –105/3.

Fragment keramičke posude od majolike, sa cvijetno slikanim ukrasom u plavoj boji na svijetlo plavoj podlozi. –112/4.

Fragment drške bokala od majolike. –111/2.Fragmenti trbuha bokala bijele boje sa korijenom trakaste drške.

Među 18 fragmenata bokala je i fragment drške ukrašene slikanom kompozicijom. Bokal je izvijenog na vrhu zaobljenog oboda i cilindri-čnog vrata. Drška je trakasta, lučno izvijena do visine oboda. Ukrašena je slikanom kompozicijom zelenim paralelnim horizontalnim linijama na bijeloj podlozi. –112/8.


Ovu grupu keramičkih nalaza sa Ćipura možemo sa sigurnošću pripisati radionicama u Faenci, Italija. Materijal presvučen sa glazurom bijelom, toplom i dosta gustom bojom jedna je od karakteristika tzv. "ozbiljne faze" keramike iz Faence. Nju takođe karakteriše finoća materijala i bogatstvo polutonova, koji se postižu zahvaljujući upotrebi novih boja kao što su intenzivno žuta i blistava tamnoplava.341

Ova sa odlikama renesanse "ozbiljna faza" keramike iz Faence, javlja se krajem XV i početkom XVI vijeka i predstavlja napuštanje gotičkih i orijentalnih motiva koji su bili karakteristični za tzv. "arhai-čnu fazu".

341 Katalog izložbe, Fajans, Majolika, Ljubljana 1986, 8.

100

Takođe se u materijalu sa Ćipura, mogu raspoznati i proizvodi "stile compendiario".342 Ovo je stil koji su poslije druge polovine XVI vijeka, razvili majstori majolike iz Faence i u kojem su dostigli izuzetne mogućnosti ukrašavanja. Ovu keramiku na Ćipuru raspoznajemo po bijeloj gustoj glazuri koja u potpunosti pokriva podlogu, što je opšte obilježje keramike ovog perioda iz Faence. Raskošna polihromija iz prve polovine XVI vijeka, sada se svodi na upotrebu tamnoplave boje, manje ili više razblažene i žute u dva tona, svijetlim i narandžastim. Jednostavni brzi potezi četkice, oblici keramičkih predmeta, finija obrada njihovih površina i prefinjenost u ukrašavanju, objašnjavaju brz uspijeh na tržištu koji su ovi proizvodi imali sve do polovine XVII vi-jeka.343

Ova keramika svoj put prema Cetinju, nalazila je preko Kotora i Dubrovnika, a ovaj materijal je takođe putovao daleko na Balkan.

114. RECENTNA KERAMIKA I NALAZI IZ GROBA

Na kraju treba pomenuti dva nalaza fragmenata tanjira recentnog (?) karaktera.

Tri fragmenta oboda plitkog porculanskog tanjira. Tanjir je oslikan geometrijskim ornamentima duž čitave površine. –114/3.

Četiri fragmenta porculanskog tanjira. Ovaj plitki tanjira ima jedva primjetnu prstenastu stopu. Oslikan je motivom detalja sa izleta u bijelim i sivim tonovima. –114/4.

S obzirom da pripada dijelu servisa ne može biti stariji od druge polovine XVIII vijeka, kada se u Evropi javlja opšti interes za porcu-lan.344

Skroman broj i okolnosti nalaza ne dozvoljavaju da se o keramici sa Ćipura donese neki precizniji sud. Ipak ona po oblicima; zdjele, bokali, pećnjaci, tanjiri, vrstama; negleđosana, gleđosana, majolika i materijalu u potpunosti odgovara svom vremenu. Ono što predstavlja njenu karakteristiku je to da je nađena samo u ulomcima i da pokazuje skalu različitih oblika. Kao tipičnom materijalu iz manastira XVI i XVII vijeka, nalazimo mu brojne analogije. Kada se to odnosi na gleđosanu keramiku najbolji primjer su pećnjaci. Konični pećnjaci sa blago naglašenim obodom mogu se smatrati proizvodom XVI vijeka345, a pećnjaci sa proširenim vodoravnim obodom su u Manastiru Mileševo pouzdano datovani u XVII vijek.346

Majolika koja na Balkanu dolazi iz pravca Italije, od kraja XV vijeka, srjeće se kao nalaz u Srbiji, Pećka patrijaršija 347, u Bosni, utvr-

342 "Stile compenaiario" / "Sažeta slika", upotrebljavaju arheolozi za jednu vrstu rimskog slikarstva koji se razvio pred kraj prvog vijeka n.e. Ova tehnika slikanja brzim i osnovnim potezima četkice, u XV vijeku je prenijeta na majoliku iz Faence. Fajans-Majolika, Ljubljana 1986, 34.

343 Isto, 9.344 Katalog izložbe, Porculan iz zbirki grada Novog Sada, Novi Sad 1978, 4.345 M. Bajalović-Hadži-Pešić, Keramika u srednjovjekovnoj Srbiji, Beograd

1981, 69.346 M. Janković, Mileševa-manastirski kompleks i nekropola, Arheološki

pregled 22, Beograd 1980, 156.347 M. Birtašević, Srednjovjekovna keramika, Beograd 1970.

101

đenje Krupa na Uni 348, Hercegovini u Manastiru Tvrdoš349, a jedna šolja od majolike nađena je i u Manastiru Tronoši.350

348 I. Bojanovski, Krupa na Uni, srednjovjekovno i tursko utvrđenje, Arheološki pregled 16, Beograd 1974, 129-132.

349 Po obavještenju Đorđa Jankovića i ličnim uvidom u dio materijala.350 M. Janković, Arheološka istraživanja u Manastiru Tronoši, Saopštenja

Republičkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture Srbije XVI, Beograd 1984.

102

IX

METAL

Pokretni nalazi od metala su malobrojni što je čest slučaj u obje-ktima kultne namijene. Najviše ih je od gvožđa a samo nekoliko od bronze. Svi gvozdeni predmeti su u jako lošem stanju, prekriveni su debelim slojem korozije i kalcifikacije a okolnosti nalaza ovih predmeta su slabo poznate.

115. KRESIVO, KLIJEŠTA

Ovoj grupi nalaza pripadaju i fragmentovana korozirana kliješta od kovanog gvožđa "X" tipa, sa ravnim drškama, dužine 9,7 cm. –115/3.

U sondi D/9, nađeno je kresivo, vjerovatno najzanimljiviji gvoz-deni predmet sa Ćipura koji je nažalost takođe korozirao. Kresivo je rađeno iz jednog komada i ima oblik stilizovanog čuna sa uzdignutim pramcem. Na tijelu se izdiže dva puta savijena traka, koja formira dva luka, dužine-8,4 i visine-3,6 cm. –115/2.

Na lokalitetu je pronađeno desetak gvozdenih đuladi različitih dimenzija. Među njima i fragment gvozdenog manjeg šupljeg đuleta nepravilnog kružnog oblika. –115/1.

116. METALNI NALAZ, ZAMKA

117. KUHINJSKI PRIBOR

Ostali nalazi od metala nađeni su u prvom sektoru , u sondi D/7;Fragmentovana gvozdena, jako korozirala viljuška sa četiri zuba.

Tijelo viljuške je pravougaono i profilisano, duž-11,1 cm, širina zubaca-2,3 cm. –117/1.

Fragmentovana i jako korozirala veća viljuška sa pravougaonim tijelom profilisanim na prelazu u dva zubca, duž-16,5 cm, i 8,8 cm. Ovaj nalaz je iz sonde D/8. –117/3.

103

U ovoj sondi je takođe pronađena jako oštećena korozirala gvoz-dena viljuška sa tri kratka zupca. Tijelo viljuške je na kraju izduženo u obliku trapezoida, na kojem je sa tri mala gvozdena eksera pričvršćena koštana oplata. Oplata je oštećena i ukrašena plitkom šrafurom, duž-16,3 cm, širina zubaca-1,3 cm. –117/2.

118. METALNI NALAZI NOŽ I ZVEKIR

Istoj grupi nalaza pripada i gvozdeno, jako koroziralo sječivo, dužina sječiva je 21,5 cm, šir-5,5 cm a debljina-3 mm. –118/1.

U sektoru IV sonda G/6, pronađena su tri zvekira identičnog ob-lika i izrade. Zvekiri imaju kružni oblik, klin je dug i u dijelu gdje pri-hvata zvekir je proširen. Dimenzije zvekira su, prečnik-9,5 cm, dužina klina-19,1 cm; 8,8 x 22,3 cm i 8,2 x 15,7 cm. –118/2.

119. NOVAC AVERS120. NOVAC REVERS

Metalni novac na aversu ima tekst, "DALMA ET ALBAN" a na reversu životinjsku figuru uokvirenu tekstom, "SAN MARC VEN", ispod figure je podvučena crta i rimski broj dva.

Ovaj novac bio je u upotrebi u Veneciji krajem XVII i početkom XVIII vijeka. Mjesto nalaza dvije identične perlice od bronzanog lima i krsta od bronzanog lima, sa perforacijama na sva četiri kraka, dimenzija a-4 cm, b-3 cm, nije poznat. –114/5,6.

104

X

ZAKLJUČAK

Cetinjski manastir, zadužbina crnogorskog gospodara Ivana Cr-nojevića završen je 1483/4. godine, kao građevinski kompleks malih dimenzija. Manastir je građen u formi pravougaonog kompleksa, sa dužom stranom u pravcu istok-zapad, uokvirujući glavnu Crkvu sv. Bogorodice.

Glavno pitanje u slučaju Cetinjskog manastira zauzima rješavanje dileme i opredijeljenja prema dva često korišćena istorijska izvora, Barbijerijevog plana i predstave meloda u Oktoihu petoglasniku.

Istraživanja na Ćipuru definisala su jednu bolju sliku o izgledu Manastira, ali to je i dalje nedovoljno da bi se u potpunosti i tačno re-konstruisao izgled Crkve sv. Bogorodice. Iako ovo pitanje ostaje otvo-reno za sada treba prihvatiti stanovište da je tip Cetinjske crkve jedno-brodan, jer istraživanja nijesu pružila dokaze o njenoj trobrodnosti. Is-kopavanja ukazuju da stubovi sa kapitelima nijesu bili u funkciji diobe unutrašnjeg crkvenog prostora na tri broda pa se nameće alternativa koja je evidentirana u Barbijerijevom planu da su ti stubovi bili ugrađeni u kolonadu trijema, koji je nastao istovremeno kad i Crkva.

Iskopavanjima, izuzev temelja, nije otkriveno mnogo fragmenata arhitekture koji su pripadali samoj Crkvi. Sačuvani kapiteli i ostala kamena plastika stilski odaju prisustvo pozne gotike i renesanse mada preovladava renesansi duh koji je davao ton opštem izgledu skulpture.

Utvrđeno je da je Manastir imao konake na južnom i istočnom dijelu manastirskog kompleksa koji su bili izrađeni na dva nivoa. U sjevero-zapadnom dijelu manastirskog kompleksa bilo je podizanje novih zidova preko grobova, što upućuje na naknadne građevinske in-tervencije izvedene u vremenskom intervalu od nastanka Manastira do njegovog rušenja. Pregradnim zidovima mijenjan je izgled i namijena Crkve sv. Petra.

105

Po koncepciji prostora, ukrasu i materijalu, Bogorodičin hram se razlikuje od prvih skromnih zadužbina Crnojevića. Manastir na Cetinju je najveća i najambicioznija građevina gospodarske porodice Cr-nojevića. Čak i šire posmatrano, nijedan okolni gospodar nije uspio da izgradi ovakvo zdanje koje iako malih dimenzija, razvijenim građevin-skim oblicima i renesansnom plastikom predstavlja najsmjeli domet u građevinarstvu crnogorskog područja.

Po arhitektonskom sklopu Manastir na Ćipuru najviše je ličio na Katedralu u Kotoru i na staru Dubrovačku katedralu, koja takođe nije sačuvana, stradala je u zemljotresu 1667. godine. Iako je ova Katedrala bila trobrodna bazilika ostaje pretpostavka da je i ona kao Cetinjski hram imala rijedak arhitektonski element u obliku kolonade sa trijemom.

Gravura Tri meloda u Oktoihu petoglasniku kao mogući izgled Crkve nije pokazala svoju tačnost na terenu. Na ovoj gravuri je prika-zana trobrodna bazilika što za Ivanovu crkvu nije utvrđeno. Pozivanje na analogije sa manastirima Trgovištem i Gračanicom ne mogu se po-uzdano prihvatiti.

Ovdje takođe ostaje mogućnost, da je Crkva na Ćipuru bila jed-nobrodna a da trobrodnost na graviri potiče od rasporeda krovne kons-trukcije. Ostaje činjenica da se Crkva sa gravure sa svojim renesansnim elementima slaže sa ostacima kamene plastike na terenu.

Nedostatak arhivske građe i neobavljena istraživanja na Obodu, kao i nužnost revizionih iskopavanja na Ćipuru ne daju mogućnost da se brojni i raznovrsni zaključci po mnogim pitanjima vezanim za Štampariju sa sigurnošću potvrde ili odbace. U prilog lociranju Crno-jevića štamparije ne treba isključiti mogućnost da se ona nalazila na mjestu Crkvice sv. Petra jer raspored prostorija u manastirskoj porti uključuje i tu mogućnost.

Istraživanjima nekropole 1986. godine, pronađeni su u naosu Crkve posmrtni ostaci Ivana Crnojevića, smiješteni u manjem kovčegu luksuzne izrade. U porti su sahranjivani monasi što potvrđuje starosna i polna struktura skeleta, način sahranjivanja i grobni inventar. Nekropola na Ćipuru ima svoj neprekidni tok koji prati nastanak i rušenje Manastira krajem XVII vijeka.

U toku istraživačkih radova pronađen je i izvjestan broj frag-mentovanih keramičkih posuda koje su bile u upotrebi u Manastiru. Prema kvalitetu izrade, nađena grnčarija na Ćipuru može se podijeliti na grubu, finu, gleđosanu i majoliku. Najveći dio je identifikovan kao reprezentativna trpezna keramika porijeklom iz italijanskih radionica, iz perioda XVI i XVII vijeka.

Na kraju treba reći da je Ivan Crnojević u svojoj povelji obdario Manastir imovinom sa kojom je raspolagao. On, takođe, nije štedio na ljepoti manastirskog zdanja u koji je dopremio i Štampariju. Na prostoru gdje se dijelilo Rimsko carstvo a 1054. godine i Crkva, Ivan Crnojević je prepustio vladikama da upravljaju državom, autoritetom vjere i Crkve. Ova formula državnog uređenja u Crnoj Gori, do formiranja moderne crnogorske države pokazala se kroz istoriju kao veoma uspiješna.

Iako u istorijskim izvorima nema direktnih potvrda, može se za-ključiti da Manastir strada i biva privremeno napušten 1496. godine, kada je došlo i do gašenja Štamparije. Drugi put Manastir strada 1692.

106

godine, prethodno miniran od mletačke vojne posade a potom za od-mazdu potpuno razoren od turske vojske.

TREĆI DIO

107

108

IZVORI, LITERATURA, REGISTRI

I

IZVORI

AArhivski fond Narodnog muzeja Crne GoreFascikla "Epoha Crnojevića".

BBašić MilivojeStare Srpske biografije, Beograd 1930.

ČČorović Vladimir

Spisi sv. Save, Beograd 1928.

DDaničić ĐuraŽivot sv. Save, napisao Teodosije, Beograd 1860.Životi sv. Save i sv. Simeuna, napisao Domentijan, Beograd 1865.Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, napisao Danilo II, Zagreb

1866.Danilo II arhiepiskopŽivoti kraljeva i arhiepiskopa srpskih, preveo Lazar Mirković,

Beograd 1935.

109

DomentijanŽivoti sv. Save i sv. Simeona, preveo Lazar Mirković, Beograd

1938.

FFarlati Daniel, Coleti JacopoIlluricum sacrum VI, Venetis 1800.

LjLjubić Šime

Marijana Bolice Kotoranina, Opis Sandžakata Skadarskog od godine 1614, Starine JAZU XII, Zagreb 1880.

MMajer AntunKotorski spomenici I, Zagreb 1951.Kotorski spomenici II, Zagreb 1981.Miklošić FranjoMonumenta Serbica, Viennae 1850.

Mošin VladimirĆirilski rukopisi Jugoslovenske akademije I, Zagreb 1955.

NNikčević D. VojislavMonumenta Montenegrina I-IX, Podgorica 2000/2001.

OOngania FerdinandoIl Montenegro de realizioni dei provveditori venti (1687-1735),

Roma 1896.Crna Gora, izvještaji mletačkih providura (1687-1735),

preveo Dragan Mraović, Podgorica 1998.

RRački Franjo

Prilozi za zbirku Srpskih i Bosanskih listina, Rad Jugos-lovenske Akademije 1, Zagreb 1867.

Radoičić Đorđe SpStare srpske povelje i rukopisne knjige u Hilandaru, Arhivist II/2,

Beograd 1952.Rotković RadoslavSazdanje Cetinja, Izvori i legende, Titograd 1984.

SStojanović Ljubomir

Stari srpski hrisovulji, akti, biografije, spomenici, pome-nici, zapisi, Spomenik SKA III, Beograd 1890.

Stari srpski zapisi i natpisi I (1902), III (1905), IV (1923) VI (1925), Beograd.

110

"Trebnik" Manastira sv. Trojice kod Pljevalja, Spomenik SKA 52, Beograd 1922.

Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Sremski Karlovci 1927.Stare srpske povelje i pisma I, Beograd 1934.Spisi sv. Save i Stefana PrvovjenčanogPreveo Lazar Mirković, Beograd 1938.

ŠŠekularac B. Božidar

Dvije povelje u arhivu Manastira sv. Nikole Vranjinskog, Glasnik CANU IV, Titograd 1982.

Dukljansko–Zetske povelje, Titograd 1987.

TTheiner AugustVetera Monumenta Slavorum meridio, Rim 1863.Tomović GordanaMorfologija ćirilskih natpisa na Balkanu, Beograd 1974.

VVizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I-IV1955, 1959, 1966, 1971, Beograd.

111

II

LITERATURA

BBajalović Hadži-Pešić MarijaKeramika u srednjovjekovnoj Srbiji, Beograd 1981.Birtašević MarijaSrednjovjekovna keramika, Beograd 1970.Bojanovski Ivo

Krupa na Uni, srednjovjekovno i tursko utvrđenje, Arhe-ološki pregled 16, Beograd 1974.

Borozan BranislavRekonstrukcija Crkve rođenja Bogorodice manastira Cr-

nojevića na Cetinju, Ars 3, Cetinje 1986.Martinićka gradina-civita Dioclitiana, Zbornik radova sa

Okruglog stola Istorijskog instituta Crne Gore, Podgorica 1999.Bošković ĐorđeArhitektura srednjeg vjeka, Beograd 1962.Bošković Đorđe, Korać Voislav

112

Ratac, Starinar VII-VIII, Beograd 1956/7.Božić IvanSelo Bogdašići u srednjem vjeku, Istorijski časopis VII, Beograd

1957.Prevlaka-Tumba, Zbornik Filozofskog fakulteta I, Beograd 1963.

CCrnogorčević MladenMiholjski zbor u Boki Kotorskoj, Starinar SAD X/1–2, Beograd

1893.

DDragićević RistoNekoliko starih pečata, Starine Crne Gore I, Cetinje 1963.

Nekoliko potpuno ili dijelimično nestalih spomenika kulture? Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978.

Dragović MarkoGramata Ivan-bega Crnojevića o građenju Cetinjskog

manastira, Glas Crnogorca XXI/3, Cetinje 1892.Jedan priložak iz istorije Crne Gore, Ilustrovane Cetinjske

Novine, Cetinje 1917.Drecun Vera

Rad Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Crne Gore u 1963. i 1964. godini, Starine Crne Gore II, Cetinje 1964.

Dučić NićiforPutovanje kroz Crnu Goru, Crnogorski Orlić, Cetinje 1867.Vranjina u Zeti i hrisovulje na Cetinju, Glasnik SUD XXVII,

Beograd 1870.Boka i Zeta, Glasnik SUD XLII, Beograd 1875.Referat, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880.Književni radovi I-IV, Beograd 1893.

ĐĐurašević-Miljić Dragica

Podgorica sa okolinom kao moguće sedište Zetske epis-kopije, Zbornik radova povodom 120. godina od oslobođenja Podgorice, Podgorica 2000.

Sudbina ranosrednjovjekovnih spomenika u Crnoj Gori, Matica 4/5, Podgorica 2001.

Đurić VeljkoCetinje Manastir Crnojevića, Arheološki pregled 86, Ljubljana

1987.

EEnaud F. Joubert L.Le mont saint Michel, Notices archeoloques, Paris 1966.

FFisković Cvito

113

Prvi poznati dubrovački graditelji, Dubrovnik 1955.Ranoromaničke freske u Stonu, Prilozi povijesti umjetnosti

u Dalmaciji 12, Split 1960.

GGelcich GiuseppeMemorije storiche sule Bocche di Cataro, Zara 1880.Grupa autoraIstorija Crne Gore I-III, Podgorica 1967/70.

IIvanović BožinaĆipur i Nekropola na Ćipuru, Zbornik Matice Crnogorske, Cetinje

1995.Cetinjska antropološka grupa sa Ćipura, Podgorica ‚1995.Ćipur Crnojevića nekropola, Zbornik Cetinje 1995.Ćipur, Cetinjska nekropola i skeletna populacija, Podgorica 1998.Iveković ĆirilDubrovnik, Graditeljski i umjetnički spomenici Dalmacije V,

Beograd 1928.

JJanković ĐorđeO obradi i istraživanju grnčarije, Glasnik SAD 3, Beograd 1986.

Miholjska Prevlaka, Istraživanja u 1997. godini, Glasnik SAD 14, Beograd 1998.

Janković MarijaSaborna crkva Zetske episkopije i mitropolije u srednjem

vjeku, Istorijski časopis XXXI, Beograd 1984.Episkopije i Mitropolije srpske crkve u srednjem vjeku, Beograd

1985.Janković Milica

Mileševa-manastirski kompleks i nekropola, Arheološki pregled 22, Beograd 1980.

Arheološka istraživanja u Manastiru Tronoši, Saopštenja XVI, Beograd 1984.

Jastrebov IvanJepiskopija Zetska, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880.Jireček KonstantinIstorija Srba I-II, Beograd 1952.

KKaraman Ljubo

Crkvica sv. Mihaila u Stonu, Vjesnik Hrvatskog arheolo-škog društva XV, Zagreb 1928.

Katalog izložbePorculan iz zbirki grada Novog Sada, Novi Sad 1978.Fajans Majolika, Ljubljana 1986.Riznice Manastira Prevlake, Herceg Novi 2000.Kautsky Karl

114

Porijeklo Hrišćanstva, Beograd 1954.Korać VoislavPrevlaka u Boki Kotorskoj, Starinar IX–X, Beograd 1959.Kovačević MirkoGraditeljska škola Pomorja, Beograd 1965.Gdje se nalazio Obolon popa Dukljanina, Starine Crne Gore V,

Cetinje 1975.Kovačević Mirko, Mijović PavleGradovi i utvrđenja u Crnoj Gori, Beograd, Ulcinj 1975.Kovijanić Risto

Pomeni o Zetskom episkopu sa Prevlake (1334-1335), Istorijski zapisi XII 1/2, Cetinje 1956.

Pomeni Crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima I, (XIV-XVI vijek), Cetinje 1963.

O Zetskom mitropolitu u Prečistoj Krajinskoj, Glasnik Cetinjskih muzeja 1, Cetinje 1968.

Kubah Erik, Blah PeterRomanička umjetnost, Novi Sad 1974.

LJLjubiša Stjepan MitrovProkleti kam, Pripovjesti, Pančevo 1882.

MMaksimović Jovanka

Kotorski ciborij iz XIV vijeka i kamena plastika susjednih oblasti, Beograd 1961.

Srpska srednjovjekovna skulptura, Novi Sad 1971.Marinković Borivoje

Bibliografija o našem ćiriličnom štamparstvu, štampari-jama i knjigama XV, XVI i XVII vjeka, Cetinje 1988.

Marković IvanDukljansko-Barska Metropolija, Zagreb 1908.Marković TomašIstorija školstva i prosvete u Crnoj Gori, Beograd 1969.Marković Vasilije

Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovjekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci 1920.

Martinović JovanPregled arheoloških spomenika na području južne obale

Boke Kotorske, Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978.Medaković DejanGrafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII vjeka, Beograd 1958.Mihailović BožoCetinjski manastir, Cetinje 1965.Mijović PavleMonodija u kamenu, Kruševac 1967.Ozloglašeno nasleđe, Cetinje 1971.Mijušković Slavko

115

Natpisi katedrale sv. Trifuna, 800. godina katedrale u Kotoru, Kotor 1966.

Ljetopis popa Dukljanina, Titograd 1967.Još jedan prilog za toponim "Traiectus" u Boki Kotorskoj,

Glasnik Cetinjskih muzeja XI, Cetinje 1978.Milaković DimitrijeIstorija Crne Gore, Zadar 1856.Milaš NikodimPravoslavno crkveno pravo, Mostar 1902.Milobar FranDukljanska kraljevina, Glasnik ZMBH XI-XII, Sarajevo 1900.Milović JeftoOko Vranjine i Lesendra, Glasnik Cetinjskih muzeja XII, Cetinje

1979.Milutinović Sima SarajlijaIstorija Crne Gore, Biograd 1835.Mitrofan BanBesjede, Cetinje 1902.Mošin Vladimir

Povelja sv. Save za Manastir sv. Nikole na Vranjini, Spomenica povodom osamstogodišnjice rođenja sv. Save 1175-1975, Beograd 1977.

NNakićenović SavaBoka, Naselja IX, Beograd 1913.Nenadović SlobodanDušanova zadužbina Manastir sv. Arhanđela kod Prizrena, Beo-

grad 1966.

OOrbini MavroKraljevstvo Slovena, Beograd 1968.Ostrogorski GeorgijeIstorija Vizantije, Beograd 1970.Ostojić Ivan

O propasti Manastira sv. Mihaila na Prevlaci, Anali Fi-lološkog fakulteta VII, Beograd 1967.

Odakle benediktinskom manastiru na Prevlaci u Boki Kotorskoj naziv de Tombe? Historijski zbornik XXV-XXVI, Zagreb 1972.

PPejović TanjaManastiri u Crnoj Gori, Novi Sad 1995.Petranović Gerasim

Istorički pregled o pravoslavnoj crkvi u Boki kotorskoj, Šematizam pravoslavne eparhije Bosansko-Dubrovačke, Zadar 1875.

Petricioli Ivo

116

Pojava romaničke skulpture u Dalmaciji, Zagreb 1960.Petrović PavleKamičci, Prosveta V, Cetinje 1893.Petrović VasilijeIstorija Crne Gore, Moskva 1754.Istorija o Crnoj Gori, Cetinje 1985.Perović Sreten

Važniji datumi Crnogorske istorije, Crnogorski književni list 32, Podgorica 01.04.2002.

Pušić IlijaPreromanska dekorativna plastika na Otoku Boka Kotor-

ska, Starine Crne Gore V, Cetinje 1975.

RRadoičić Đorđe Sp

O štampariji Crnojevića, Glasnik Skopskog naučnog društva XIX, Skoplje 1938.

Rotković RadoslavKratka ilustrovana istorija Crnogorskog naroda, Cetinje 1996.Crna Gora i Dušanovo carstvo, Cetinje 1997.Kraljevina Vojislavljevića, Podgorica 1999.Odakle su došli preci Crnogoraca, Podgorica 2000.Rovinski Apolonovič PavelČernogoria, Sant Peterburg 1888.Istorija Crne Gore, Glas Crnogorca 6, Cetinje 1891.Ruvarac IlarionVladike zetske i crnogorske, Prosveta I, Cetinje 1892.

SSindik Dušan

Pontifikat Kotorske biskupije u Lenjingradu, Istorijski časopis XXXI, Beograd 1984.

Spremić MomčiloRatačka opatija kod Bara, Zbornik Filozofskog fakulteta VIII,

Beograd 1964.Srećković PantaSrpska istorija, Glasnik SUD XXVII, Beograd 1870.Stjepčević IvoPrevlaka, Bogoslovska smotra 3, Zagreb 1930.Kotor i Grbalj, Historijski pregled, Split 1941.Stojanović Maksimović Jovanka

O srednjovjekovnoj skulpturi na Crnogorskom primorju, Istorijski glasnik 3-4, Beograd 1951.

ŠŠekularac BožidarSeljenje Zetske mitropolije, Pobjeda, 16.08.1987.Tragovi prošlosti Crne Gore, Cetinje 1994.500. godina Obodske štamparije, Cetinje 1999.Šerović Petar

117

Knjiga privilegija pet sela Zbora sv. Mihovila na Prevlaci, Istorijski zapisi VIII, Cetinje 1955.

Šišić FerdoLjetopis popa Dukljanina, Beograd/Zagreb 1928.Škrivanić GavroVlastelinstvo sv. Nikole Vranjinskog, Istorijski zapisi XVI/3-4,

Cetinje 1959.Imenik geografskih naziva srednjovjekovne Zete, Titograd 1959.Šobajić MaksimStarine u Zeti, Beograd 1892.

TTomić JovanCrna Gora za Morejskog rata, Beograd 1907.

UUdaljcova A. D., Kosminski J. A., Vajnštajn O. L.

Istorija Srednjeg vijeka I, Beograd 1950.

VVulović Srećko

Crkva katolička i vjeroispovjedanje istočno u Boki Ko-torskoj, Zagreb 1875. Ova brošura je izdata pod pseudonimom "S".

ZZbornik radovaProslavna spomenica, četiristogodišnjice Obodske štamparije,

Cetinje 1895.Pet vijekova Oktoiha, Podgorica 1996.Zloković MaksimMonografija Tivat, Tivat 1983.

ŽŽivković DragojeIstorija Crne Gore I-II, Cetinje 1989.Žižić Olivera, Pravilović Milan

Arheološka istraživanja Manastira Crnojevića na Cetinju, Naučni skupovi 37, Podgorica 1996.

VI

118

SPISAK ILUSTRACIJA

1. Geografska karta Tivatskog zaliva po Antoniju Zam-beli iz 1716. godine,crtež, M. Zloković, Monografija Tivat, Tivat 1983.

2. Poluostrvo Prevlaka i sv. Marko, foto panorama, M. Zloković, n.d.

3. Karlovački rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Sremski Karlovci 1227.

4. Zagrebski, Vrhobreznički rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.

5. Pejatovićev rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.

6. Sofijski, Remetski, Vasićev rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.

7. Podgorički rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.

8. Dorpatski, Ruvarčev I, Račanski rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.

9. Vukomanovićev i drugi sa Seničkim rodoslovom u za-gradama, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.

10. Hilandarski rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.

11. Verkovićev i drugi rodoslovi, dio teksta, foto, Lj. Sto-janović, n.d.

12. Jankovićev i Dečanski rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.

13. Sečenski rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.14. Brankovićev rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović,

n.d.15. Episkopije srpske crkve iz 1220. godine, prema Mariji

Janković, Episkopije i Mitropolije srpske crkve u srednjem vjeku, Beograd 1985.

16. Skadarsko jezero, foto panorama, 17. Crkva sv. Petra u Bogdašića, foto, M. Zloković, n.d.18. Ktitorski natpis Zetskog episkopa Neofita na Crkvi sv.

Petra u Bogdašićima, foto.19. Arhiepiskop barski Jovan II, crtež, arhiva A. Samar-

džića, Cetinje.20. Poluostrvo Prevlaka, foto panorama.21. Fragment mozaika sa Prevlake, foto.22. Fragment plastike, foto.23. Manastir Žiča, foto.24. Pećka Patrijaršija, foto.25. Natpis sa Prevlake, foto.26. Osnova Crkve sa Prevlake, crtež, M. Crnogorčević,

Starinar SAD X/1-2, Beograd 1893.27. Kotor, crkveni namještaj XI vijek, J. Maksimović, Srp-

ska srednjovjekovna skulptura, Novi Sad 1971.

119

28. Ston, zapadni portal XI vijek, J. Maksimović, n.d.29. Akvileja, oltarska pregrada XI vijek, J. Maksimović,

n.d.30. Oltarska pregrada sa Prevlake XI vijek, J. Maksimović,

n.d.31. Oltarska pregrada sa Prevlake XI vijek, foto.32. Rozeta, spolija sa Crkve sv. Trojice na Prevlaci, foto.33. Fragment freske iz Crkve sv. Mihaila u Stonu, foto.34. Osnova Crkve sv. Mihaila u Normandiji iz X vijeka,

crtež, http://www.culture.fr.35. Fragment kapitela sa Prevlake, foto.36. Nadprozornik sa krstovima sa Prevlake, foto.37. Impost kapitel obilježen grčkim slovom "π" sa Prev-

lake, foto.38. Dukljanski kralj Mihailo, arhiva A. Samardžića, Ceti-

nje.39. Grob u apsidi Crkve sv. Mihaila na Prevlaci, Katalog

izložbe, n.d.40. Mont Saint Mishel u Normandiji, foto.41. Dukljanski kralj Bodin, crtež 1980, R. Kujović.42. Živi mulj, Tivatski zaliv, foto.43. Kaštio na Prevlaci, crtež, M. Crnogorčević, n.d.44. Grb sa novčića Balše I, crtež Aleksandra Ivanovića, iz

M. Jovićević, Crnogorski državni i dinastički amblemi, Cetinje 2001.

45. Pečat Krtoljske opštine, crtež, Katalog izložbe, n.d.46. Plan poluostrva Prevlake, crtež, M. Crnogorčević, n.d.47. Ktitorski natpis sa Crkve sv. Trojice na Prevlaci, foto.48. Crkva sv. Trojice na Prevlaci, foto.49. Ćipur, foto.50. Pečat Cetinjskog manastira, crtež, R. Dragićević, Ne-

koliko starih pečata I, Cetinje 1963.51. Prva arheološka istraživanja na Ćipuru 1963. godine,

crtež, dokumentacija Republičkog Zavoda za zaštitu kulture Crne Gore, Cetinje.

52. Druga arheološka istraživanja na Ćipuru 1986. godine, crtež, dokumentacija Republičkog Zavoda za zaštitu kulture Crne Gore

53. Žabljak Crnojevića, foto, R. Rotković, Kratka ilustro-vana istorija crnogorskog naroda, Cetinje 1996.

54. Žabljak Crnojevića, foto.55. Grb sa osnivačke Povelje Ivana Crnojevića, crtež A.

Ivanovića, iz M. Jovićević, n.d.56. Dvorska crkva na Ćipuru, foto, iz dokumentacije Naro-

dnog muzeja Crne Gore, Cetinje.57. Cetinjski manastir, XX vijek, foto.58. Plan Cetinjskog manastira iz 1690. godine, crtež Đ. F.

Barbijerija, F. Ongania, Il Montenegro de realizioni dei provveditori venti (1687-1735), Roma 1896.

120

59. Dvorska crkva kralja Nikole, "Ružica", crtež, doku-mentacija Republičkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore, Cetinje.

60. Grafika sa predstavom meloda iz Cetinjskog Oktoiha, G. Autora, Istorija Crne Gore II, Titograd 1970.

61. Grafika sa predstavom meloda iz Trebeničkog Okto-iha, M. Medaković, Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII vjeka, Beograd 1958.

62. Grafika sa predstavom meloda iz Gračaničkog Okto-iha, M. Medaković, n.d.

63. Ćipur, ruševine, crtež D. Milutinovića, P. Mijović, Monodija u kamenu, Kruševac.

64. Osnova Bogorodičine crkve na Ćipuru, crtež, P. A. Rovinski, Černogoria, Sant Peterburg 1888.

65. Osnova Bogorodičinog hrama u Loretu, crtež, G. Au-tora, Architektura sredectivi dob, Praha 1974, arhiva B. Bo-rozana.

66. Osnova Bogorodičine crkve na Starčevu, crtež, G. Autora, Istorija Crne Gore, n.d.

67. Osnova Crkve sv. Ilije u Solunu, crtež, P. A. Rovinski n.d.

68. Treća arheološka iskopavanja na Ćipuru, crtež, doku-mentacija Republičkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore na Cetinju.

69. Faze gradnje na Ćipuru, crtež, P. Malbaša.70. Detalj grafike iz Gračaničkog Oktoiha, foto.71. Stara Dubrovačka katedrala sv. Marije, crtež, C. Fisko-

vić, Prvi poznati dubrovački graditelji, Dubrovnik 1955.72. Plan Đ. F. Barbijerija koji je objavio Rovinski, crtež,

P. Rovinski. n.d.73. Plan Đ. F. Barbijerija koji je objavljen u Istoriji Crne

Gore, n.d.74. Tri verzije Barbiejrijevog plana, foto.75. Rekonstrukcija Crkve sv. Bogorodice na Ćipuru, crtež

pročelje, B. Borozan, Rekonstrukcija Crkve rođenja Bogorodice manastira Crnojevića na Cetinju, Ars 3, Cetinje 1986.

76. Rekonstrukcija Crkve sv. Bogorodice na Ćipuru, crtež južna strana, B. Borozan, n.d.

77. Štamparija u srednjem vijeku, crtež, B. Šekularac, 500. godina Obodske štamparije, Cetinje 1999.

78. Detalj plana manastira Crnojevića, foto.79. Štampar Makarije, drvorez, M. D. Grujić 1937, B. Še-

kularac, n.d.80. Crnogorski zbor, crtež, R. Rotković, n.d.81. Položaj grobova, B. Ivanović, Cetinjska nekropola i

skeletna populacija, Cetinje 1998.82. Osnovni podaci o skeletma sa Ćipura, tabela, B. Ivano-

vić, n.d.83. Grob Ivana Crnojevića, foto.

121

84. Lokalitet poslije prve faze istraživanja 1965. godine, foto dopisnica, izdavač Muzeji Cetinje, Cetinje 1970.

85. Cetinjski manastir, foto.86. Kapitel sa Ćipura, foto.87. Kapitel sa motivom dvoglavog orla, crtež, Proslavna

spomenica četrstogodišnjice Obodske štamparije, Cetinje 1895.88. Kapitel sa motivom akantusa, crtež, Proslavna spome-

nica, n.d.89. Kapitel sa motivom lavlje glave, crtež, Proslavna spo-

menica, n.d.90. Kapitel sa motivom petolisnog cvijeta, crtež, Proslavna

spomenica, n.d.91. Baza stuba sa Ćipura, crtež, Proslavna spomenica, n.d.92. Istorijski muzej Crne Gore, Cetinje, foto.93. Fragment kamene plastike sa motivom dvoglavog orla,

crtež, Proslavna spomenica, n.d.94. Oltarska pregrada, crtež, Proslavna spomenica, n.d.95. Ktitorska ploča Ivana Crnojevića, foto.96. Fragment kamene plastike, foto.97. Fragment kamene plastike, foto.98. Fragment kamene plastike, foto.99. Fragment kapitela, foto.100. Ostaci fresko maltera, foto.101. Ćipur, foto102. Šema arheološke mreže, B. Ivanović n.d.103. Plan nalaza, crtež, P. Malbaša.104. Gruba keramika sa Ćipura, crtež, R. Ćapin, P.

Malbaša.105. Fina keramika sa Ćipura, crtež, R. Ćapin, P.

Malbaša.106. Gleđosana keramika sa Ćipura, zdjele, crtež, R.

Ćapin, P. Malbaša.107. Gleđosana keramika sa Ćipura, pećnjaci, crtež,

R. Ćapin, P. Malbaša.108. Fragment keramike sa Ćipura, foto.109. Gleđosana keramika sa Ćipura, fragmenti, crtež,

R. Ćapin, P. Malbaša.110. Gleđosana keramika sa Ćipura, crteć, R. Ćapin,

P. Malbaša.111. Majolika keramika sa Ćipura, crtež, R. Ćapin, P.

Malbaša.112. Majolika keramika sa Ćipura, crtež, R. Ćapin, P.

Malbaša.113. Majolika keramika sa Ćipura, crteć, P. Malbaša.114. Recentna keramika sa Ćipura, crtež, R. Ćapin, P.

Malbaša.115. Kresivo i kliješta sa Ćipura, crtež, I. Kapa, P.

Malbaša.116. Metalni nalaz sa Ćipura, zamka, crtež, I. Kapa,

P. Malbaša.

122

117. Kuhinjski pribor sa Ćipura, crtež, I. Kapa, P. Malbaša.

118. Metalni nož i zvekir sa Ćipura, crtež, I. Kapa, P. Malbaša.

119. Mletački novac, crtež, I. Ongania, n.d.120. Mletački novac, crtež, I. Ongania, n.d.

III

123

REGISTAR AUTORA

AAndrijašević ŽivkoArdent F.

BBajalović Hadži Pešić MarijaBašić MilivojeBirtašević MarijaBlah PeterBojanovski IvoBolica MarijanBorozan BranislavBošković ĐurađBožić Ivan

CCorneti FlaminoCrnogorčević Mladen

ČČorović Vladimir

ĆĆapin ĐorđeĆapin RadmilaĆirković Sima

DDaničić ĐuraDomentijanDragićević RistoDragović MarkoDrecun VeraDučić NićiforDukljanin Pop

ĐĐelčić ĐuzepeĐurđev BranislavĐurić Veljko

FFarlati DanijelFisković Cvito

IIvanović Aleksandar

124

Ivanović BožinaIveković Ćiril

JJanković ĐorđeJanković MarijaJanković MilicaJastrebov IvanJireček KonstantinJovićević Milan

KKaraman LjuboKautski KarlKorać VoislavKosmitski J. A.Kostić VaskoKovačević JovanKovačević MirkoKovijanić RistoKrivokapić MomčiloKubah ErikKujović RankoKukuljević Sokcinski Ivan

LLeković Dragan

LJLjubić ŠimeLjubiša Stjepan Mitrov

MMajer AntonMale EmilMaksimović JovankaMaksimović Stojanović JovankaMarinković BorivojeMarković TomašMarković VasilijeMartinović JovanMedaković DejanMijović PavleMijušković SlavkoMiklošić FranjoMilaković DimitrijeMilošević NenadMilović JeftoMiljić Đurašević DragicaMirković Lazar

125

Mitrofan BanMošin Vladimir

NNakićenović SavaNenadović SlobodanNikčević D. Vojislav

OOnganija FerdinandoOstojić Ivan

PPantić MiroslavPejović TanjaPerović SretenPetranović GerasimPetricoli IvoPetrović PavlePešikan Parović MajaPravilović MilanPušić Ilija

RRački FranjoRadojičić Đorđe Sp.Rovinski Apolonovič PavelRuvarac Ilarion

SSamardžić AleksandarSimonović GoranSindik DušanSrećković PantaStjepčević IvoStojanović LjubomirStojanović Stojan

TTeodosijeTheiner AugustTomić JovanTomović GordanaTrbuhović Savić LeposavaTrbuhović Vojislav

UUdaljcova A. D.

126

VVajnštajn O. L.Vukotić DragutinVulović Srećko

ZZloković Maksim

ŽŽivković DragojeŽivković MilenaŽižić Olivera

IV

127

REGISTAR LIČNIH IMENA

AAdoedato, episkop kotorskiAleksandar II, papaAmalik, Alarih kralj zapadnih GotaAmfilohije, mitropolit crnogorskiAndrija, episkop zetskiAntonije, sv.Argiric, otac dukljanske kraljice JakvinteArsenije, mitropolit zetskiArsenije I, arhiepiskop srpski (1233-1263)Artur, britanski kralj, sin kralja UteraAubertus, episkop Avranša

BBabović Milivoje, akademski vajarBalša, vladarBalša II, Balšin sinBalša III, sin Đurađa IIBarbić, porodica iz KrtolaBarbijeri Đovani Frančesko, inžinjerBartoli Paskal, kotorski plemićBelija, mještanin sa LušticeBenedikt, sv.Bodin, dukljanski kraljBogdan, pisar episkopa NeofitaBogiša Radaković, pop u crkvama na PrevlaciBorilović Visarion, vladika crnogorskiBožo, mještanin iz BogdašićaBranković Đurađ, despotBratone Andrija, mještanin sa LušticeBubanić Dobroslav, mještaninBubanić Goislav, svjedok na suduBuchius, kotorski episkop

CCamaj MarkoCrnojević ĐurađCrnojević IvanCrnojević RadičCrnojević StefanCulić Marin, mještanin sa Luštice

DDabiša, Dobretko, mještanin sa LušticeDanilo II, arhiepiskop srpski (1324-1337)Danilo Petrović, knjaz

128

Danilo Petrović, vladikaDavid, mitropolit sa PrevlakeDragomir, gospodar HumaDragutin Nemanjić, srpski kraljDuodo Petar, kotorski providurDušan Nemanjić, srpski car

ĐĐorđe, kralj Duklje, sin kralja BodinaĐorđe, sv. Crkva Đurađ BalšićĐurađ II Balšić

EErico Nikola, kotorski providurEvans Arthur John, arheolog

FFranc Jozef IFilofs, patrijarh carigradski

GGabrijel, sv. Crkva na ostrvu sv. MarkoGagić Jeremija, ruski vicekonzulGerdon, sudijaGerman, episkop zetskiGoislav, sin Vojislava (Dobroslava)Goišić Dobretik, mještanin sa LušticeGradinja, kralj DukljeGrimaldo, episkop kotorskiGrubješa, kralj DukljeGviskard Robert, normandijski vladar i vojskovođa

HHelena, žena kralja Artura

IIlarion, episkop zetskiIlarion Roganović, mitropolit crnogorskiIlija, sv. Crkva u SolunuIraklije, vizantijski carIvan CrnojevićIvan, biskup drivaškiIvan, doktorIzanak, kyr, vizantijski namjesnik za Duklju

JJakvinta, žena kralja BodinaJelena, kraljica, žena Uroša I

129

Jelena, majka Balše IIIJevstatije I, arhiepiskop srpski (1279-1286)Joakim, unuk Đuraša VranjčićaJokić, porodica iz Krtola

Jovan de Plano Karpini, Jovan II arhiepiskop barskiJulija, žena kralja RadoslavaJurašević Slavica, arhitektaJustinijan I, car Istočnog rimskog carstva

KKandić Radica, mještanin metohijeKliment VI, avinjonski papaKomnin Manojlo I, vizantijski carKonstantin Porfirogenit VII, pisac i car Istočnog rimskog carstva

(913-959)Konstoteton Aleksije, vizantijski vojskovođaKostić, porodica iz KrtolaKrešimir Petar, hrvatski vladar

LLazar, srpski carLazarević Stefan, despotLegeš, sin kralja KrešimiraLongibardopul, langobardski plemićLovica žena LegešaLuka, sv. Crkva u KotoruLuka, sv. Crkva u Krtolima

LJLjudevit, ugarski kralj

MMakarije, štamparMarija, sv. Crkva na ostrvu RatacMarija, sv. Crkva na PrevlaciMarija, sv. Crkva u RisnuMarija, sv. Dubrovačka katedralaMarin Druško, kotorski trgovacMarko, sv. OstrvoMarko I, kotorski episkopMartin. sv. Crkva na LokrumuMedaković MiloradMelom, prior, starešina kotorskiMetodije, episkop humskiMihailo, sv.Mihailo, sv. Crkva na PrevlaciMihailo, sv. Crkva u StonuMihailo Vojislavljević, kralj DukljeMihajlo, episkop zetskiMilena Petrović, crnogorska kraljica

130

Milošević MilošMilutin Nemanjić, srpski kraljMilutinović Dragiša, arhitektaMilutinović Sima, SarajlijaMiočin, mještanin sa LušticeMioman, mještanin BogdašićaMiošić Bogeta, mještanin sa BrdaMogurić Bratislav, sin Andrije, čovjek episkopa sv. MihailaMojsije, prorok

NNeofit, episkop humskiNeofit, episkop zetskiNikola, episkop humskiNikola, sv. Crkva na Prevlaci

PPaštrović Andrija, čovjek Đurađa BalšićaPavle, apostolPetar, biskup svačkiPetar, sv. Crkva na ĆipuruPetar, sv. Crkva na LimuPetar, sv. Crkva Petra i Pavla u Bijelom PoljuPetar, sv. Crkva u BogdašićimaPetrislav, otac kralja DragomiraPetrović Branko, mještanin KosoraPetrović Dimitrije, mještanin KosoraPetrović Nikola, crnogorski kraljPetrović Petar II, vladika crnogorskiPetrović Vasilije, vladika crnogorskiPobratović Bratislav, mještanin sa LušticePredislav, sin PrvovjenčanogPrven, čovjek episkopa sv. Mihaila

RRadica, čovjek Pashala BartolijaRadič, popRadić Ćefalija, čovjek Đurađa BalšićaRadogost, čovjek Pashala BartolijaRadoslav, brat kralja MihailaRadoslav Nemanjić, kralj srpskiRegulus, majstorRičard II, normandijski vojvodaRoman, kaluđer

SSamuilo, bugarski car (976-1014)Sandalj Hranić Kosača, vojvoda bosanskiSava sv. Nemanjić, prvi arhiepiskop srpskiSergije, kotorski biskup

131

Simeon, sv.Skender-begSkilica, vizantijski istoričarStefan Nemanjić, srpski veliki županStefan Prvovjenčani, kralj srpskiStefan Uroš, kraljStefan Uroš IVStracimir, sin Balše IStracimirović ĐurađSračinović Mioča, čovjek episkopa zetskogSulejman Paša, turski vojskovođaSundečić Spiridon, arhimandrid

ŠŠafarik Jozef Pavel, češki publicista

TTeodosije, episkop humskiTito, učenik apostola PavlaTrifun, Tripun, sv. Katedrala u KotoruTutorma Goišić, mještanin sa LušticeTutormić Radoica, mještanin sa LušticeTvrdoje, čovjek episkopa sv. MihailaTvrtko I, bosanski kralj

UUroš II NemanjićUrsacije, kotorski biskup

VVasilije, mileševski igumanViktor, sv. CrkvaVladimir sv. vladar DukljeVladislav, srpski kraljVlastelinović Ekatarina, kontesaVlastelinović Ilija, grofVočet Goišić, ratnik sa LušticeVranjčić Đuraš, vitezVrčević Vuk, sakupljač narodnih umotvorinaVukčić Stefan, bosanski vojvodaVukosav Vučetin, mletački povjerenikVukotić Nataša

132

V

133

REGISTAR GEOGRAFSKIH I ETNIČKIH NAZIVA

AAlbanijaAnkonaApulijaAtlantikAvranš, Avranhches

BBaleniBalkanBalšići, dinastijaBarBariBečBeogradBigovoBijelaBiljardaBiočeBjelilaBogdašićiBoka KotorskaBrdaBretanjaBudva

CCarigradCetinjeCetinje, manastirCrkvine, mjestoCrmnica, nahijaCrnogorciCrna GoraCrnojevići, dinastija

ĆĆipur, Dvorska crkvaĆipur, lokalitet

DDalmacijaDoljaniDračDrep, kod BiočaDrep, mjesto kod Zlatice

134

DrivastDubrovčaniDubrovnikDuklja, državaDukljaniDvor CrnojevićaDvor kralja Nikole

EEvropa

FFaencaFiorencaFrancuska

GGabrio, ostrvo sv. MarkoGospođino polje, kod BiočaGračanica, manastirGrađaniGrbalj

HHerceg NoviHercegovinaHilandar, manastir na Svetoj GoriHum

IIlirikIrgakovItalija

JJerusalim

KKatunska nahijaKaštioKavačKonavliKosorKoštanicaKotorKrajinaKrtole, seloKrtoljaniKrupa, utvrđenjeKruševac

135

LLedeniceLenjingradLesendroLimLipciLokrumLontodoklaLoretoLovćenski dolacLušticaLuštičani

LJLješevići

MMajorka, Španija MakedonijaMala rijekaManastir Arhanđela Mihaila na PrevlaciManastir GradacManastir MileševaManastir MoračnikManastir Prečiste Krajinske na Skadarskom jezeruManastir sv. Arhanđela kod PrizrenaManastir sv. NikoleManastir sv. TrojiceManastir Uspenja Presvete BogorodiceManastir VranjinaMediteranMedunMetohija, oblast sv. MihailaMileševo, manastirMlečaniMont saint Michel, Mons Sancti Michelis, Mon Sen Mišel, Crkva i

ostrvoMonte GarganoMonte KasinoMontefaskoneMorača MoračnikMorinjMoskvaMrčevac

NNemanjići, dinastijaNormandija

136

Novi SadNovigradNursija

OOblun, na Malom BlatuObod, Riječki gradObolon, Popa DukljaninaOhridOnogoštOstrvo cvijeća

PPančevoPasiglavaPeć, Crkva sv ApostolaPeć, patrijaršijaPerastPetrogradPodgoricaPodunavljePomorje, Primorje, Priobalje, teritorija uz Jadransko more. Naziv

je korišten za teritoriju od Ulcinja do Pelješca.PosavinaPrevlakaPribevićPrizren

RRatacRaškaRibnica, rijekaRiječka nahijaRimRisanRose

SSaraceni, istočnjaci, prethodnici ArabljanaSarajevoSicilijaSkadarSkadarsko jezero SlavonijaSloveniSolunSplitSrbijaSremski KarlovciStarčevo

137

StolivStonStradiotiStatiotiStudenica, manastirSvač

ŠŠkolj

TTatari, mongolsko pleme. U srednjem vijeku opšte ime različitih

plemena, mongolskih, tungulskih, turskihTombe, Tumba, TombaTombelaine, Tomboleto, TumbelaTraiectusTrebinjeTrogirTurciTvrdoš, manastir

UUgarskaUlcinjUna

VVenecijaVerigeVizantijaVolčijakVranjinaVrmac

ZZadarZagorjeZagrebZeta

ŽŽabljakŽiča, sv. Spas, Saborna Crkva Srpske arhiepiskopijeŽivi mulj

138

SUMMARY

139

PART I

Middle-aged monastery and church of Saint Archangel Mihailo in Prevlaka from the second half of 19 century draw attention of numerous researchers. The results of the research and various chronological find-ings for its building were changing depending on angle of perspective and conditions of written and material resources. By the time the re-sources of exploration were becoming more versatile and comprehens-ive, especially after partly done archaeological researches, it was to ex-pect that final findings (thesis) related to this being the most complete and correct. In final conclusions, which appeared in the Catalogue of Prevlaka’s Monastery Treasury in 2000, numerous discrepancies were found. The main complaint to this work is in the conclusion related to the founder of this building, the date when it was built and expressed opinion saying that Monastery was lifeless in period from 10 to 12 cen-turies.

Confrontation of arguments and opinions and critical review to old and expressing new thesis, different approaches to interpretation of doc-uments and material remains in science are good way to come closer to the truth. In this work, and in favor to mentioned method, is expressed another understanding of complex past of Prevlaka peninsula, dating from the period, when together with Luštica and Grbalj it became the part of the Doclean kingdom.

Although Slav Doclea, and thus Boka Kotorska were politically dependent to Byzantium, it was under full cultural and religious influ-ence of the West until the end of 12 century. Doclean sovereigns were attracted to Rome for its independence of church organization and po-litical freedom that they were permanently deprived of by Byzantium.

Political interests caused Doclean sovereigns to appear as founder of numerous Benediction monasteries. During the reign of king Mihailo, by successful solution of all political and church matters, it was created a climate for serious doings in domain of culture and arts. King Mihailo appeared than as the founder of spiritual/religious facilities promoting that way Christianity as a state religion.

One of the brightest effects of such a state in Doclea, without any doubt, is the Monastery and Church dedicated to Saint Mihailo on Pre-vlaka. The founders of Saint Mihailo Monastery brotherhood were monks of the Saint Benedict Order, who had strongpoint in Zeta sea-shore during early middle Ages.

Good relations with Romans in Italy, who were bearers of Roman culture in Western and Southern Europe, influenced bringing about the name and cult of Norman shrine Mont. Saint Michel from the Atlantic coast to Prevlaka.

In early 12 century when numerous conflicts arose between Do-clean noblemen after the death of King Bodin, his son Đurađ gifted Pre-vlaka as inheritance to the citizens of Kotor municipality.

From the period when Sava Nemanjić worked to organize the Serb Archbishop office, outs of individual references there are only few data

140

on bishops and bishopric centers. Both Sava’s biographers don’t men-tion at all a number of bishoprics, bishopric departments, churches and their names but only that Sava appointed his students to become bishops. In the beginning of 13 century Serb archbishop Sava constituted bishop-ric office naming bishop Ilarion for its first bishop.

According to a suspicious toponym, it was considered in science, with almost no exception, that Sava Nemanjić established this bishopric office on Prevlaka. The oldest material proof is grave of Ilarion, then, written evidences, Saint Sava Charter and the Senički Chronicle, one of the oldest, show that the Zeta’s Bishopric Office was not established on Prevlaka but her founding place should be looked for in Zeta.

Also, the document saved in the Archive of Dubrovnik clearly says that the meeting of Dubrovnik and Bar bishopric offices dignitaries should have hold on Prevlaka in 1249. It is not real a possibility that this meeting was hold in the orthodox Monastery. That’s why the question of place were Zeta’s bishopric office was founded should still be un-answered, and in finding solution the important contribution would give heavy excavations on Prevlaka and some other locations around Podgor-ica.

The Zeta’s Bishopric Office changed its headquarter and move it to the Monastery of Saint Mihailo in Prevlaka from the second half of 13 century, after Serb Church was reorganized. The circumstances arouse in Archbishopric office in Bar after the death of Jovan (John) II, then, political dependence of Kotor from the Nemanjić’s and stand of people in Grbalj and Luštica, and primarily a tradition related to Doclean sover-eigns, had prevailing influence to this event.

Kotor Municipality did not accept losing revenues that were gain-ing from the Monastery Saint Mihailo. It is documented from 1330 and possibly even before that it asked the Pope to press Serb sovereigns for returning withdrawn property. It is likely that among other things the first to ask for was the Monastery of Saint Mihailo that they received from Doclean king Đorđe (George) and started to restore it after Tartars invasion.

Pope’s letters and Serb sovereigns decisions helping Kotor’s cit-izens didn’t have much success in the field were population accepted or-thodox religion as their own. Although the Nemanjić dynasty itself boos-ted sometimes with their Doclean descent, in the light of these new events and historical circumstances Doclean sovereigns soon would be-come no one’s and their tradition was gradually fading out.

There are many records and data showing that Prevlaka during next 100 years was important cultural base in Zeta. It is certain that for this Monastery could be connected a book in handwriting called the Leg-al Code of Ilovac commissioned by Zeta’s bishop Neofit.

The Monastery area, its land property (Metohija) consisted of vil-lages and regions called Luštica, Bogdašići, Pasiglava, Brda and Stradi-oti. These regions and properties, during the reign of the Nemanjić, leg-ally belonged to Kotor, its court was in charge of making contracts and agreements related to this area. From 1333 onwards in this court ap-peared authentic persons representing the Bishop Saint Mihailo’s people. When the Monastery was taken over by orthodox monks the civil rights

141

of Kotor’s citizens remained on force. Also, numerous charters and doc-uments attesting to the giving of a present clearly say that Kotor’s cit-izens considered area of Prevlaka and the Monastery as the property of Kotor’s bishopric office.

Prevlaka become a political centre where his palace had Đurađ Balšić from second half of 14 century. In repeated wars against Kotor, the Balsics were supported always by Zeta’s Metropolitan and popula-tion of Metohija.

From the preserved archive documents resulted a clear opinion that orthodox Monastery in Prevlaka was barely to maintain its position beginning of 15 century. The numerous war operations at the end of 14 century and temporary occupation of the Monastery by Kotor’s citizens, as well as leaving Metropolitan to Skadar Lake, were reasons for which this orthodox sanctuary was almost deserted and hardly preserved in early 15 century. Priest Bogiša Radaković from Grbalj was the one to discharge religious service on the island. According to Bogeta Miošić sayings, Kotor’s citizens occupied Kastio on Prevlaka, burned down Grbalj and plundered Luštica in 90s of 14 century. According to the Contract made with Radič Crnojević who invaded area surrounding Ko-tor in 1393, Kotor’s citizens had to return from Prevlaka to the Metro-politan not gifts only but an icon and some church items they took when overrun the Monastery.

When 1420 Kotor’s citizens finally were placed under Venice pro-tection in the area of Metohija was activated the Assembly of Miholj.

The data related to the Monastery demolition was preserved in folk tradition. The story about Prevlaka’s monks poisoning was noted in the short stories of Stefan Mitrov Ljubiša.

For now from the scientific point of view can be concluded that the Monastery was fell down before 1430 because from that year started to operate small churches of Saint Mary and Saint Nikola. One of two was built in the interior of Saint Mihailo Church.

142

PART II

Cetinje’s Monastery, the memorial of Montenegrin sovereign Ivan Crnojevic, was finished in 1483/4 as the construction complex of small dimensions. The Monastery was built in the form of rectangular com-plex, with a longer side directed east-west, framing, thus, the main Church of Holy Madonna.

The main issue related in the case of Cetinje’s Monastery is so-lution to dilemma and a standpoint towards two frequently used his-torical sources: the Barbiery’s Plan and representation of hymnody in Oktoih petoglasnik.

Researches did in Ćipur gave a better picture of the Monastery’s appearance, but it is still insufficient for giving complete and correct of the Church of Holy Madonna appearance. Even though this issue is not resolved yet it should be accepted for now an opinion that Cetinje’s church was one-nave type because researches did not give evidences to say it is three-nave one. Excavations show that the columns with capitals were not used to divide interior of the Church into three naves. That’s why is imposed an alternative opinion noted in the Barbiery’s Plan which says that those columns were built in the porch’s colonnade, which was built simultaneously with the church.

Apart from the foundations, the excavations did not reveal many fragments of the architecture belonged to the Church itself. Preserved capitals and other stone plastics reveal in style-like way the presence of late Gothic architecture and Renaissance. However, the spirit of Renais-sance is prevailing and it gave a general tone to the sculpture.

It was concluded that the Monastery had overnight stay premises on the south and east part of the complex. They were built into two levels. In the northwest part of the complex new walls were built on top of the graves, which informs about additional construction interventions did in the timeframe from its foundation until demolition. The Church of Saint Peter changed appearance and purpose by rebuilding partition walls.

According to concept of space, ornaments and material, the Madonna’s temple differentiates from the first moderate Crnojević’s me-

143

morials. The Monastery in Cetinje is biggest and most ambitious build-ing of ruling family Crnojević. If we look in a wider area, we will not find a single sovereign in surrounding countries succeeded to build a similar architectural monument. Even if it is of smaller dimensions, still represents the most daring achievement, with its developed construction forms and renaissance plastic, in the sphere of civil engineering in Montenegrin area.

According to architectonic structure of the Monastery in Ćipur, it was very much similar to the Cathedral in Kotor and to the old Cathedral of Dubrovnik, which was not preserved as well. Even though this Cathedral was three-nave basilica, it remains assumption that as temple in Cetinje, it had rare architectonic element that colonnade with porch is.

The engraving of the Three Hymnodies (Tri Meloda) given in Ok-toih petoglasnik as possible appearance of the church did not present as correct one in the field. This engraving represents the three-nave basilica what for Ivan’s church is not verified. Implying to comparison with monasteries Trgovište and Gračanica cannot be accepted as reliable.

Here, also, remains possibility that Church in Ćipur was one-nave one and that three-nave engraving comes from roof’s construction ar-rangement. It remains a fact that the renaissance elements of the Church given on the engraving match to the remains of stone plastics found in the field.

The lack of archive documents and undone researches on Obod, as well as a need for revised excavations on Cipur, don’t give a possibility for numerous and various conclusions related to Printing House’s differ-ent issues to be with certainty approved or rejected. A supporting fact for specifying location of Crnojevic’s Printing House shouldn’t be excluded possibility that it was situated was the small Saint Peter Church had been. It is so because the arrangement of rooms in the Monastery yard includes this possibility as well.

By explorations did in necropolis in 1986, in the front part of in-terior in the Church were found remains of Ivan Crnojević, put in smal-ler coffin of luxurious handiwork. In the yard were buried monks, which confirm age and sex of skeleton structure, a way of inter bury and grave inventory. The necropolis in Ćipur has its uninterrupted course that fol-lows building and falling of the Monastery during the end of 17 century.

While researches were carrying out it was found a certain number of fragmented ceramics dishes that were used in the Monastery. Accord-ing to the quality of workmanship, found pottery in Ćipur can be divided into unfinished, fine, glazed and majolica. Majority of this identified as exemplary dining ceramics originated from Italian workshops from 16 and 17 century.

At the end should be said that Ivan Crnojević in his charter gave to the Monastery property he had on his disposal. At the same time he did-n’t save assets to bring beauty to the Monastery building in which he brought the Printing House. In the area where was a division line of the Roman Empire, and where the Church was divided in 1054, Ivan Crno-jević delegated bishops, religious and Church authorities, to govern the country. This formula of governmental structure in Montenegro, until

144

modern Montenegrin State was created, appeared to be very successful over the course of history.

Although direct confirmations were lacking in historical sources can be concluded that the Monastery for a while was destroyed and abandoned in 1496, when the Printing House was ceased to work too. The second time when the Monastery was destroyed was in 1692. Be-fore that it was mined by Venice military garrison and then as revenge it was completely demolished by Turkish army.

SADRŽAJ

1. PREDGOVOR ..........

2. PRVI DIO3. MANASTIR I CRKVA SV. MIHAILA NA PREVLACI ..........4. I. ISTORIJAT ISTRAŽIVANJA ..........5. II. POVELJE, BIOGRAFIJE, RODOSLOVI ..........6. III. CRKVA SV. PETRA U BOGDAŠIĆIMA ..........7. IV. KOTORSKI ARHIV ..........8. V. NAJNOVIJI ZAKLJUČCI ..........9. VI. ARHITEKTURA ..........10. VII. PREVLAČKI MANASTIR DO XII

VIJEKA ..........11. VIII. PREVLAČKI MANASTIR OD XII DO XV

VIJEKA ..........12. IX.PREVLAKA I BALŠIĆI ..........13. X. GAŠENJE MANASTIRA NA PREVLACI ..........14. XI ZAKLJUČAK ..........

15. DRUGI DIO16. MANASTIR I CRKVA SV. BOGORODICE NA ĆIPURU ..........17. I. UVOD ..........18. II. ISTORIJAT ISTRAŽIVANJA ..........19. III. ISTORIJAT MANASTIRA ..........20. IV.ARHITEKTURA ..........21. V. ŠTAMPARIJA ..........

145

22. VI.NEKROPOLA ..........23. VII. KAMENA

PLASTIKA ..........24. VIII.KERAMIKA ..........25. IX.METAL ..........26. X. ZAKLJUČAK ..........

27. TREĆI DIO28. IZVORI, LITERATURA, REGISTRI ..........29. I. IZVORI ..........30. II. LITERATURA ..........31. III.SPISAK ILUSTRACIJA ..........32. IV. REGISTAR AUTORA ..........33. V. REGISTAR LIČNIH IMENA ..........34. VI.REGISTAR GEOGRAFSKIH I ETNIČKIH NAZIVA ..........35. VIISUMMARY ..........

146

Documents

PREDRAG MALBAŠA DVA CRNOGORSKA MANASTIRA · crkve i ova dva Manastira. ... Šafarik koji je iz Praga preko ruskog vicekonzula u Dubrovniku Jeremije Gagića, molio tadašnjeg crnogorskog