153

N a samom vrhu maweg uzvi{ewa na severo-zapadnoj strani ostrva Prevlaka krajTivta, u Boki Kotorskoj, nalaze se i danas

ostaci kompleksa sredwovekovnog manastira Sv.

Arhangela Mihaila. Iako danas sa~uvani samo nanivou arheolo{kih ostataka, oni ipak svedo~e ovelelepnosti nekada{we manastirske celine.

Sme{teno u okviru Tivatskog, kao jednog od dvaspoqna zaliva Boke Kotorske, a kao deo maweg arhi-pelaga, koji pored wega sa~iwavaju i ostrvo Sv. Ga-vrilo (tokom istorije poznato i kao Gabrio, Stra-dioti, kao god i kao Sv. Marko), te Otok ([koq),

nisko i bre`uqkasto ostrvo Prevlaka, {iroko sve-ga dvestotine, a dugo tristotine metara, sa ukupnompovr{inom od oko devet hektara, od kopna odvojenoprirodnim kanalom, a povezano mostom, po osobe-

noj klimatskoj zoni kojoj pripada, kao god i drugimvanrednim prirodnim pogodnostima, bilo je mestona kome `ivot traje od najranijih vremena. Naime,

tokom istorije zabele`eno u istorijskim izvorimapod razli~itim imenima,1 ostrvo Prevlaka, kaogod i okolno kopno i ostrva, predstavqa prostor nakome se tako tragovi naseqavawa mogu pratiti jo{od najstarijih anti~kih vremena. No, nesumwivo

KAMENI STUP^I] OLTARSKE PREGRADEIZ MANASTIRA SVETOG ARHANGELA MIHAILA

NA PREVLACIIN MEMORIAM

dr Tibor @ivkovi}(1966–2013)

DEJAN CRN^EVI]

Istorijski institut, Beograd

UDK: 730.023.1-032.5:726.591(497.16)"12/13" ;904:726.7(497.16)"12/13"

DOI: 10.2298/STA1363153C

Originalni nau~ni ~lanak

e-mail: d.crncevic@yahoo.com

Primqeno: 17. januar, 2013.

Prihva}eno: 23. april, 2013.

Apstrakt. – Rad ima za ciq da predstavi primerak kamenog liturgijskog name{taja, prona|en na ostrvu Sv. Gavrilo,

koji danas ~ini deo postavke fragmenata klesanog kamenog ukrasa u manastiru Sv. Arhangela Mihaila na Prevlaci,

u Boki Kotorskoj. Sagledavawem materijala, oblika i osobenih pojedinosti wegovog ukrasa, ovom primerkuodre|uje se prvobitna namena, vreme nastanka i poreklo majstora. Navedeni kameni stup~i} predstavqa, me|utim,

i povod za sagledavawe morfolo{kih odlika i varijeteta stilskih izraza zastupqenih u tretmanu osobene vrstena wemu izvedenog ukrasa ranosredwovekovne skulpture ju`nog dela isto~ne obale Jadrana.

Kqu~ne re~i. – Manastir Sv. Arhangela Mihaila, Prevlaka, Boka Kotorska, kameni stup~i} oltarske pregrade,

ranosredwovekovna skulptura.

1 Ostrvo Prevlaka javqala se u istorijskim izvorima podrazli~itim nazivom: Prevlaka, Prevlaca, Prevlacha, Preblacha,

Preulaca, Prieulacha, Prienlacha, Privilaqua, Prielaqua, Previlacha.

Tokom sredweg veka ostrvo se ozna~avalo kao Locus Traiectus,

te imenom Ilovica, a od XII stole}a, pa u pozni sredwi vek iterminima Tombe, Tomba, Tumba.

* Rad je nastao kao rezultat istra`ivawa na projektu Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije Etnogeneza Srba u sredwemveku: Uporedna analiza istorijsko-kulturnog nasle|a, geneti~kog materijala i predmeta materijalne kulture sa aspekta anali-ti~ke hemije (Ev. br. III 47025).

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171) STARINAR LXIII/2013

154

Sl. 1. Osnove crkve Sv. Arhangela Mihaila na Prevlaci: a) rekonstrukcija osnove bazilike (Kora} 2002); b) arheolo{ka osnova crkve (Jankovi} 2010)

Fig. 1. Church of St. Michael in Prevlaka: a) plan of basilica church (reconstruction) (Kora} 2002); b) plan of archaeological site (Jankovi} 2010)

b

a

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171)

najsjajnije stranice vekovima duge povesnice wego-vog trajawa predstavqa wegova sredwovekovna isto-rija, obele`ena `ivotom mona{ke zajednice i uspo-stavqawem sredi{ta Zetske episkopije u okvirimamanastira Sv. Arhangela Mihaila na wemu.

Manastir Sv. Arhangela Mihaila na Prevla-ci odavno je poznat u doma}oj nau~noj javnosti.2

Nakon publikovawa rezultata prvih rekognosci-rawa ovog lokaliteta od strane krtoqskog u~iteqaMladena Crnogor~evi}a (1863–1902) krajem XIX

veka,3 ~itavih {est decenija kasnije obavqena sui prva arheolo{ka iskopavawa, tokom dve sezone uavgustu–septembru 1956. i 1957. godine. Uz odre|enaarheolo{ka istra`ivawe vr{ena potom i tokom1965. godine, no koja su, uz ostrvo Prevlaku, obu-hvatala i daleko {ire podru~je (Tivatsko poqe,

Grbaq i Krtole), pored sporadi~nih mawih pri-loga u stru~noj {tampi,4 na objavqivawe rezulta-ta istra`ivawa ~ekalo se gotovo pola stole}a.5 Utada objavqenim rezultatima publikovani su is-hodi arheolo{kih radova izvedenih sredinom pe-desetih godina pro{log veka, te objavqeni crte`izate~enih nepokretnih nalaza, kao god i onih po-kretnih, uglavnom relativno brojnih fragmenatakamenog reqefnog ukrasa, sa odlikama predroma-ni~kog i ranoromani~kog stilskog izraza.6

Na osnovu otkrivenih ostataka, V. Kora} jepredlo`io idealnu rekonstrukcija toka gra|ewa uovom manastirskom kompleksu. Prema istoj, naj-starija faza gra|ewa predstavqa ostatke katoliko-na benediktinskog manastira, u formi trobrodnebazilike, kome su tako|e pripadali i mnogobrojniprona|eni fragmenti kamenog reqefnog ukrasa(Sl. 1/a).7 Mla|a faza gra|ewa predstavqala bi,

me|utim, ostatke katedralne crkve Zetske episko-pije, uspostavqene oko 1220. godine, od strane prvogarhiepiskopa Save, nakon dobijawa autokefalno-sti Srpske Crkve, u tada, pretpostavqa se, gotovoizvesno ve} zapu{tenom benediktinskom manasti-ru.8 Ova crkva je imala oblik jednobrodne kupolnegra|evine, sa pevni~kim prostorima na bo~nimstranama potkupolnog prostora i odvojenom pri-pratom, formu odgovaraju}u srpskoj sredwovekov-noj arhitekturi druge i tre}e decenije XIII veka,

no upro{}ene koncepcije prostora.9 Kona~no,

mnogo kasnije, ostaci manastira obnovqeni su uograni~enom vidu, izgradwom kapele nad nekada-{wom severnom apsidom prvobitne bazilike, dabi potom na ostacima manastira nastala relativ-no velika nekropola.10

^etiri decenije nakon prvih, zapo~eta su novasistematska istra`ivawa lokaliteta nekada{wegmanastira Sv. Arhangela Mihaila na Prevlaci,

koja od 1997. godine traju do danas. Tako|e, uz vi{eputa prezentovane parcijalne izve{taje o sazna-wima na osnovu dotada{weg stepena prou~enostilokaliteta,11 nedavno su publikovani i celoviti-ji zakqu~ci o dosada otkrivenom.12 Prezentovanaslika istorije gra|ewa, nastala na osnovu ovihistra`ivawa, ~ini se u mnogome slo`enijom i unemalom segmentu bitno druga~ijom od one koju su

2 O istoriji manastira Sv. Arhangela Mihaila na Prevla-ci, ostacima arhitekture i skulpture wegovog katolikona, tearheolo{kim nalazima materijalne kulture sa ovoga lokali-teta, postoji sada ve} veoma obimna literatura: Crnogor~evi}1890; Crnogor~evi} 1892; Crnogor~evi} 1893; Radi} 1897, 150;

Stjep~evi} 1930; Bo{kovi} 1938; Petkovi} 1950, 260; Stojano-vi}-Maksimovi} 1951, 73–76; Stojanovi}-Maksimovi} 1953,

105–106; Kora} 1959; Suboti} 1959; Petricioli 1960, 49–50; Bo`i}1963; Kora} 1964; Ostoji} 1964, 495–496; Istorija Crne Gore1967; Bo`i} 1967; Istorija Crne Gore 1970; Maksimovi} 1971,

26–27; Kova~evi} 1973; Jankovi} 1984; Pu{i} 1986; Petricioli 1990,

55–56; Jak{i} 1997; \. Jankovi}, M. @ivkovi}, G. Simonovi},

\. ]apin 1998; Kora} 1998, 85–91; Jak{i} 1999–2000, 135; De-

longa 1999–2000; Hrvati i Karolinzi 2000, kat. jed. III.16, III.17,

130–131; Bogosavqevi} 2001; Kora} 2002; Ve`i} 2001–2002,

111–112; Jak{i} 2003, 275; Antonovi} 2003; Pa{i} 2004; Janko-vi} 2004a; Jankovi} 2004b; Tomovi} 2004; Bogosavqevi} 2004;

Sindik 2004; Pu{i} 2006, 51–56; Vuji~i} 2007, 64–66, 79–80; Jan-kovi} 2007, 37–46, 96–105; Prevlaka 2008; Ve`i}, Lon~ar 2009,

137–138; Zagovori Svetom Tripunu 2009, 108–109; Jankovi} 2010.3 Crnogor~evi} 1890; Crnogor~evi} 1892; Crnogor~evi}

1893.4 Kora} 1959; Suboti} 1959; Kora} 1964.5 Kora} 2002.6 Kora} 2002, 136–141. Tokom pomenutih kampawa arheo-

lo{kih iskopavawa na ovom lokalitetu otkriveni su ne{toboqe o~uvani ostaci temeqa i ni`ih zona isto~nog i severnogzida, kao i relativno slabo o~uvani tragovi zapadnog i ju`nogdela glavne manastirske crkve, jedne mawe prostorije o~uvaneuz wen severni zid i ostataka niza temeqa i zidova na zemqi-{tu ju`no od crkve. Posebno zanimqiv podatak predstavqaotkri}e mawe spoqa i iznutra polukru`ne apside, sme{teneunutar ve}e sredi{we apside isto~nog dela nekada{we gra|e-vine, sa osovinom neznatno pomerenom ka severu.

7 Kora} 2002, 141–143.8 U nauci izvesno vreme prisutne nedoumice o mestu sedi-

{ta Zetske episkopije tokom sredweg veka razre{ene su kona~-no u radu: Jankovi} 1984.

9 Kora} 2002, 144.10 Kora} 2002, 137.11 \. Jankovi}, M. @ivkovi}, G. Simonovi}, \. ]apin 1998;

Pa{i} 2004; Jankovi} 2007, 37–46, 96–105; Prevlaka 2008.12 Jankovi} 2010.

STARINAR LXIII/2013

155

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171) STARINAR LXIII/2013

pru`ili weni prethodni istra`iva~i. Pre svega,

na lokalitetu je zapa`eno daleko vi{e arheolo{-kih i graditeqskih slojeva, koje se pri tom bitnohronol{ki razlikuju od dosada poznatih (Sl. 1/b).

Naime, prema mi{qewu \. Jankovi}a, na loka-litetu se tako mogu zapaziti slede}e faze gra|e-wa: 1) dve ili vi{e poznoanti~kih (ostaci termi,

te dva dela jedinstvene gra|evine, koja se identi-fikuje kao hri{}anska bogomoqa, mogu}eg krstoo-braznog oblika osnove)13; 2) ona iz vremena vlada-vine vizantijskog cara Justinijana I (527–565)

(obnova crkve tako|e mogu}eg krstoobraznog obli-ka osnove, mo`da samo ugra|ivawem novih stubovai kapitela)14; 3) ona iz vremena vladavine vizantij-skog cara Iraklija (610–641) (pretpostavka o mogu-}em utemeqewu crkve u dana{wem obimu, kao zdawavelikih razmera, na ~ijim temeqima i zidovimasu obnavqane i potowe)15; 4) ona iz vremena prvepolovine IX veka (ponovna obnova crkve u istomobimu, ali u formi gra|evine sa osnovom upisanogkrsta sa kupolom, kojoj je pripadao i prona|eni

bogati kameni reqefni ukras)16; 5) ona iz vremenavladavine velikog `upana Stefana Nemawe, iz pe-rioda izme|u 1186. i 1196. godine, vremena izgrad-we manastira Studenice (crkva tako|e sa osnovomupisanog krsta sa kupolom, te verovatno otvore-nom spoqnom pripratom, sa mogu}im vi{esprat-nim zvonikom nad wenim sredi{wim delom).17

Prema istom autoru, manastir je potom postradaoi bio temeqno razgra|en od strane Mle~ana okosredine XV veka, dok je kapela nad nekada{womsevernom delom oltarskog prostora podignuta uXVI veku, da bi potom i ona bila napu{tena, a okowe formirana nekropola u XVII veku.18

13 Jankovi} 2010, 144–145.14 Jankovi} 2010, 148–149.15 Jankovi} 2010, 149.16 Jankovi} 2010, 149–151.17 Jankovi} 2010, 152–159.18 Jankovi} 2010, 161.

156

Sl. 2. Kameni stup~i} oltarske pregrade (manastir Sv. Arhangela Mihaila na Prevlaci): 1) pro~elna strana; 2) leva bo~na strana; 3) za~elna strana; 4) desna bo~na strana (fotografije: D. Buli})

Fig. 2. Stone Column of the Atlar Screen (St. Archangel Michael’s Monastery in Prevlaka): 1) front side; 2) left lateral side; 3) rear side; 4) right lateral side (Photo: D. Buli})

1 2 3 4

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171) STARINAR LXIII/2013

157

Sl. 3. Crte`i izgleda kamenog stup~i}a oltarske pregrade (manastir Sv. Arhangela Mihaila na Prevlaci):a) pro~elna strana; b) leva bo~na strana; c) za~elna strana; d) desna bo~na strana; izgleda gorwe strane;

popre~ni presek (crte`i: J. Mari})

Fig. 3. Stone Column of the Atlar Screen (St. Archangel Michael’s Monastery in Prevlaka): a) front side; b) left lateral side; c) rear side; d) right lateral side; top side; cross section (Drawings: J. Mari})

Izvesno je da je do odre|enih poku{aja obnovemanastira do{lo i u prvim decenijama XIX veka.

Naime, u periodu od 1827. do 1835. godine, kontesaEkaterina Vlastelinovi} otkupila je severoza-padni deo ostrva od dotada{wih vlasnika, poro-dice Dru{ko, te uspela da sagradi samo niz zgradaprofanog karaktera i, u neposrednoj blizini osta-taka nekada{weg velelepnog prevla~kog hrama Sv.

Arhangela Mihaila, na temeqima nekada{we ob-novila mawu crkvu Sv. Trojice.

Sve navedene razli~itosti, izra`ene u kako po-ne{to druga~ijim, tako na momente i potpuno opo-zitnim stavovima u interpretaciji rezultata dokojih se do{lo u razli~itim periodima istra`i-vawa ovog arheolo{kog lokaliteta, samo ukazuju nasvu slo`enost wegovog razumevawa, ali i o~igled-nu potrebu za wegovim daqim i krajwe zaokru`e-

nim ispitivawem, zarad kona~nog dobijawa potpu-ne i ta~ne slike o svim etapama trajawa i gra|ewau ovoj manastirskoj celini.

Obnovom mona{kog `ivota u ovom drevnom sred-wovekovnom manastiru, ostvarenom u novije doba,

podizawem sadr`aja neophodnih za `ivot bratstva,

ostvareni su i uslovi za prezentaciju umetni~kognasle|a ove lavre. Tako je u prizemnom delu mana-stirskog konaka uprili~ena postavka u kojoj susvoje mesto na{li i najreprezentativniji o~uvaniprimerci kamenog reqefnog ukrasa nekada{we ma-nastirske crkve. Ovom prilikom namera nam je, na-ime, da prezentujemo jedan do sada nepublikovan eks-ponat iz pomenute postavke, koji se ~ini se posebnoizdvaja kako monumentalno{}u svojih dimenzija,

tako i visokim nivoom zanatske izrade, te znatnimumetni~kim vrednostima svog klesanog ukrasa.

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171) STARINAR LXIII/2013

Kameni stup~i} o kome je re~ (Sl. 2, 3) izra|enje od monolitnog komada svetlosivog mermera, so-lidnih svojstava. Wegova visina iznosi 96 cm, {i-rina pro~elne strane 20 cm, bo~ne strane 18,5 cm,

te za~elne strane 13 cm. Dimenzije ukazuju da stu-bi} ima formu izdu`enog heksaedra, nejednake{irine stranica. Stup~i} bi u svom preseku imaogotovo kvadratan oblika osnove da je svojom zako-{eno{}u nenaru{ava jedna od bo~nih strana (Sl. 3,

popre~ni presek stubi}a). Naime, razli~ite {i-rine wegove pro~elne i za~elne strane jasno uka-zuju da se jedna bo~na strana ne nalazi pod pravimuglom u odnosu na navedene dve, ve} da je u izvesnojmeri zako{ena. Da odstupawe bude ve}e, stup~i} jepo uglovima i zaobqen.

Pro~elna strana ovog kamenog stup~i}a (Sl. 2/1

i Sl. 3/a) jedina je obele`ena reqefnim ukrasom.

Motiv klesanog ukrasa raspore|en je celom povr-{inom ukrasnog poqa, ~iju osnovu ~ini izdubqenapozadina, ome|ena jednostavno profilisanim uskimpravougaonim okvirom. Osnovni motiv klesanogukrasa ~ini pravilno oblikovana dvo~lana uvojitarazlistala loza. Polaze}i iz levog doweg ugla, lo-za se u pravilnom ritmu vijugavo pewe, dodiruju}inaizmeni~no bo~ne vertikalne strane okvira, ka-ko bi se kona~no savila u pravilan luk koji gotovododiruje gorwu horizontalnu stranu pravougaonogokvira. Ugaona poqa koja luk formira sa gorwomstranom pravouganog okvira ispuwena su motivi-ma izdanaka, u vidu pravilno oblikovanih voluta,

koji izbijaju iz wenog osnovnog toka. Kre}u}i sesvojim odmerenim ritmom, pomenuta uvojita lozastvara svojim lukom ome|ene prostore u kojima jesme{ten sredi{wi motiv klesanog ukrasa. Wega sa-~iwava biqni izdanak u vidu stilizovanog krinoli-kog cveta, sa~iwenog od dve bo~ne liske, sa nagla-{enim izbojem u sredini. Sna`no povinute bo~neliske o{trih krajeva, uz koren tako formiranogizdanka, ostavqaju prazan prostor koji je potomispuwen zalistkom u formi pravilno oblikovanevolute. Shematizovane bo~ne liske sredi{weg mo-tiva nisu glatke. Wihova povr{ina je kanelirana,

tako da nervaturu bo~nih liski nagla{ava dubokouklesana linija. Gotovo po vertikalnoj osovinipro~elne ukrasne plohe, izme|u svake od pet celinaukra{enih sredi{wim motivom, vijugava loza jepovezana jednostavnom neprofilisanom om~om.

Levu bo~nu stranu kamenog stup~i}a (Sl. 2/2 iSl. 3/b) obele`ava duga~ak i relativno plitak`qeb. Postavqen u osovini stranice, `qeb ima

{irinu 7,5 cm. Od bo~nih vertiklanih ivica, ̀ qebje odvojen okvirom, {irine 5 i 6 cm. Kre}u}i od do-we horizontalne ivice, `qeb se, me|utim, ne pru-`a ~itavom visinom stranice, ve} je od wene gorweivice odvojen tako|e okvirom, {irine 3 cm.

Za~elna strana kamenog stup~i}a (Sl. 2/3 i Sl.

3/c), ne{to mawe {irine od pro~elne, profilisa-na je po visini. Povr{ina stranice podeqena jetako na dva vertikalna poqa, gotovo jednake {iri-ne – 6 i 7 cm – od kojih je jedno neznatno izdignu-to u odnosu na drugo.

Desna bo~na strana ovog kamenog stup~i}a (Sl.

2/4 i Sl. 3/d) ostavqena je samo blago pritesana.

Ve} pomenuta kao zako{ena, ona nije postavqenaupravno na pro~elnu, ve} odstupa od pravog ugla nara~un tkiva stup~i}a za oko 20°. Na gorwoj povr-{ini stup~i}a i danas je jasno vidqivo relativnoplitko udubqewe kru`nog oblika i malog raspona,

nameweno za wegovo povezivawe sa drugim segmen-tom konstrukcije kojoj je stup~i} prvobitno pri-padao, a koji se na stup~i} oslawao (Sl. 3, izgledgorwe strane stubi}a).

Kameni stup~i} o~uvan je gotovo u celosti usvom prvobitnom obliku. O{te}en je delimi~nosamo u svom levom dowem uglu, gde je usled loma ne-stao jedan wegov mawi deo. Najvredniji elementovog kamenog komada, wegov ukras na pro~elnoj stra-ni, o~uvan je, me|utim, gotovo u celosti, na na~inkoji jasno omogu}ava sagledavawe wegovog prvo-bitnog izgleda. Iznimku predstavqa jedino wegovnajni`i segment koji je danas neznatno potrven.

Sve napred navedeno, svedo~i tako|e da isti nijekasnije bio u kakvoj sekundarnoj upotrebi.

Ovaj kameni stup~i}, danas deo postavke u ma-nastiru Sv. Arhangela Mihaila na Prevlaci, pro-na|en je, me|utim, na susednom ostrvu Sv. Gavrilo(Gabrio, Stradioti, Sv. Marko), kao slu~ajan po-vr{inski nalaz. U odre|enom trenutku, radi obez-be|ewa wegovog ~uvawa, prenet je i prikqu~enzbirci u kojoj se i danas nalazi. Ostale okolnostinalaza ovog kamenog stup~i}a nisu u potpunostipoznate.19

19 Za informacije o uslovima nalaza ovog kamenog stubi}a,

kao god i pomo} u pristupawu arheolo{kom materijalu, zahval-nost dugujem dr \or|u Jankovi}u, rukovodiocu vi{egodi{wihsistematskih arheolo{kih istra`ivawa lokaliteta na Prevla-ci, te wegovim neposrednim saradnicima, posebno kolegi arhe-ologu Mladenu Zagar~aninu, kustosu Zavi~ajnog muzeja u Baru.

158

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171) STARINAR LXIII/2013

159

Materijal od koga je sa~iwen, kao god i wegovaforma, jasno ukazuju na funkciju i celinu kojoj jeovaj kameni stup~i} mogao pripadati. Naime, mate-rijal, veli~ina, karakteristi~an oblik, te poseb-no osobeni detaqi, poput `qeba po gotovo ~itavojvisini jedne wegove bo~ne strane, kao i maweg plit-kog udubqewa na wegovoj gorwoj povr{ini, bezdvojbe ukazuju da je on prvobitno predstavqao je-dan od stup~i}a odre|ene kamene oltarske pregra-de. Utor u vidu `qeba na jednoj bo~noj strani bioje namewen za postavqawe i za wega vezivawe odre-|ene parapetne plo~e navedene oltarske pregrade,

dok je mawe udubqewe na gorwoj povr{ini nesum-wivo slu`ilo za oslawawe kolonete koja je nosilawenu arhitravnu gredu.

Ne{to slo`enije ostaje, me|utim, pitawe we-govog ta~nog mesta u kontekstu pretpostavqene ol-tarske pregrade. ̂ iwenica da se `qeb za postavqa-we parapetne plo~e nalazi na levoj bo~noj stranistup~i}a, dok mu je desna ostala neobra|ena i bez`qeba, mo`e tako najpre navesti na pomisao da jeovaj stup~i} mogao stajati na levoj strani nekog odprolaza prema oltarskom prostoru. U tom slu~ajumoglo bi se pretpostaviti da je zako{enost wegovedesne bo~ne strane mogla biti izvedena radi osta-vqawa {ireg prostora za lak{u komunikaciju kaoltaru. No, upravo navedena zako{enost i posebnoneobra|enost ove bo~ne strane, koja bi u tom slu-~aju ostala vidqiva, dovodi ovakvu pretpostavku uozbiqnu sumwu. ^ini se stoga da navedene odlikedesne bo~ne strane ovog kamenog stup~i}a pre dajuza pravo pomisli da je on zapravo mogao predstav-qati posledwi u nizu segmenata odre|ene kompo-zitne oltarske pregrade. U tom slu~aju, ovaj kamenistup~i}, kao krajwi segment pretpostavqene oltar-ske pregrade, mogao bi upravo svojom zako{enom igrubo obra|enom stranom prijawati uz poligonal-ni stub crkve na koji bi ova oltarska pregrada bi-la oslowena (Sl. 4). No, kako ovaj kameni stup~i}jo{ uvek predstavqa izdvojen i jedino preostalideo nekada{we skulpturalno obra|ene celine ovevrste kamenog liturgijskog name{taja, wegov ne-{to precizniji polo`aj mo`e se zasada odreditiipak samo na nivou idealne rekonstrukcije.

Motiv ukrasa na pro~elnoj strani ovog seg-menta kamene oltarske pregrade nije nepoznat. Urepertoaru motiva sredwovekovnog klesanog ukra-sa, uvojita razlistala loza, ukra{ena krinolikimcvetom, razli~itog na~ina stilizacije i tipa mo-delovawa, predstavqa jedan od onih koje karakte-

ri{e dugo trajawe i {iroka teritorijalna zastu-pqenost. Naime, celovitim sagledavawem korpusao~uvanih primera arhitektonskog i posebno skulp-turalnog ukrasa liturgijskog name{taja mo`e seuo~iti vanredno veliki broju primera upotrebeupravo ove vrste klesanog ukrasa na graditeqskimdelima kako sakralne tako ~ak i ponekim, znatnomawe o~uvanim ali utoliko zna~ajnijim, primeri-ma profane arhitekture ranog sredweg veka na is-to~noj obali Jadrana. Kako tema ve} pripremqe-nog celovitijeg sagledavawa zastupqenosti motivauvojite lozice sa krinolikom izdancima u predro-mani~koj i ranoromani~koj plastici isto~noja-dranske obale predstavqa predmet na{eg posebnogpriloga u skorijoj budu}nosti, namera nam je danavedeni primer iz manastira Sv. Arhangela Mi-haila na Prevlaci ovom prilikom bude povod zapoku{aj sagledavawa formalnih i stilskih odli-ka razli~itih varijeteta ovog tipa dekorativnogukrasa, te wegove zastupqenosti u ranosredwove-kovnoj umetnosti ju`nog dela isto~ne obale Jadra-na, kao wegovog neposrednog i najbli`eg okru`ewa.

Naime, sredinom osamdesetih godina pro{logveka, i ranije ve} uo~eno, jasnije je iskazano da sena prostoru poluostrva Peqe{ca, kao god i ne{toju`nije niz isto~nu obalu Jadrana, u Dubrovniku,

ali i wegovoj okolini (Rijeka dubrova~ka, susednaElafitska ostrva), mo`e dobro prepoznati rad jed-ne osobene klesarske radionice, koja se po odre|e-nim jasno izra`enim karakteristikama razlikujeod onih koje su delovale severnije, na prostoruome|enom slivovima reke Zrmawe i Cetine, tj. usredwoj Dalmaciji. Me|u odlikama kojima se odva-ja od ostvarewa sredwodalmatinskih radionica,

pored vrlo visoke tehnike izrade, te slo`enih kom-pozicionih shema, kao wena presudna osobenostozna~eni su upravo izbor i upotreba pojedinihmotiva, pa i zastupqenost pojedinih motivskihgrupa, ponajvi{e vegetabilnih. Me|u pomenutimvegetabilnim motivima, u~estalo se upotrebqava,

u mnogim kombinacijama, upravo motiv uvojiterazlistale loze. Vrlo preciznom izradom, uz ko-ri{}ewe tehni~kih pomagala, ovaj ukras postajestrogo geometrizovan. ^iwenica da ukras ovogatipa nije na prostoru ju`nog Jadrana ustupao vode-}e mesto ~isto geometrijskim prepletima, kao nadrugim prostorima du` isto~nojadranske obale,

najjasnije, smatra se, ukazuje i na zavidan kontinu-tet klesarske delatnosti ove radionice, koja o~i-to deluje na ranijoj ba{tini i tradiciji.20

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171) STARINAR LXIII/2013

160

Sl. 4. Idealna rekonstrukcija mogu}eg polo`aja kamenog stup~i}a oltarske pregrade (crte`: J. Mari})

Fig. 4. Position of Stone Column in Ideal Reconstruction of Altar Screen (Drawing: J. Mari})

Podrobnom analizom stila, klesarske tehnikei posebno zastupqenosti odre|enih detaqa naosnovnom motivu, u dugom delovawu navedene ju-`nodalmatinske klesarske radionice izdvojeno je~ak pet razli~itih hronolo{kih slojeva u razvojuwenog stilskog izraza. U onom pretposledwem, sa

najdu`im trajawem, razvu~enim na dug period odgotovo ~itavog stole}a, od sredine X do prve polo-vine XI veka, unutar koga je mogu}e na}i kriteri-jume za daqe diferencirawe samo na nivou osobe-nih detaqa, prona|eni su mnogobrojni primeriupotrebe ukrasa o kome je re~. Me|u ranoromani~-

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171)

kom kamenom plastikom ovog hronolo{kog slojao~uvanom na prostoru poluostrva Peqe{ca, skon-centrisanom u dva gradska naseqa – Stonu i Jawi-ni, nesumwivo posebno zna~ajan i ve} u nauci dobropoznat primer upotrebe ove vrste ukrasa predstav-qa onaj raspore|en na pojedinim ta~kama arhitek-ture crkve Sv. Mihaila u Stonu. Naime, dekoraci-ju kako na predwoj i dowoj strani nadvratnika (T.

I/4) i dovratnicima portala21 (T. I/2), tako i naspoqnoj i bo~noj strani doprozornika otvora naoltarskoj apsidi, te severnom (T. I/1) i ju`nom zi-du, ~ini upravo ukras u vidu tro~lane uvojite loze,

~iji sredi{wi motiv predstavqa biqni izdanak uvidu stilizovanog krinolikog cveta, kome je unu-tra{wi zalistak formiran u obliku pravilne volu-te. Navedeni sredi{wi motivi me|usobno su pove-zani tro~lanim om~ama, a slobodan prostor izme|uwih i okvira ispuwen je dvo~lanim izdancima tro-ugaonog oblika.22 Sa lokaliteta jo{ jednog od ston-skih hramova, crkve Gospe od Lu`ina, kojoj ne po-znajemo izvorni oblik, poti~u nadvratnik (T. I/5)

i niz o~uvanih stubi}a oltarske pregrade (T. I/11).

Ukra{eni su tako|e tro~lanom uvojitom lozom,

~iji sredi{wi motivi me|usobom nisu povezaniuobi~ajenim om~ama, ve} je wen tok na tim mesti-ma obele`en cezurama, u vidu slabo markiranihoznaka, kao posebnom odlikom klesarskog rukopisaovog majstora. Dva oblikovna re{ewa pojedinostiovog ukrasa, kakvo je primera radi ono unutra{wegzalistka u vidu trolati~nog cveta ili pravilnevolute, te re{ewa ukrasa izme|u sredi{weg moti-va i ivice stranice u vidu tro~lanog izdanka tro-ugaone forme ili trolati~nog cveta koji ih pratii dosledno im odgovara, kao da ukazuje na razli~i-te klesarske pristupe mo`da dva razli~ita kle-sarska kruga ili jo{ pre razli~itih hronolo{kihslojeva. Po kvalitetu klesarske izrade, posebnojslo`enosti kompozicione sheme i bogatstvu ukra-sa, kao jedan od najizra`ajnijih primera ranosred-wovekovne skulpture ovog vremena, posebno se iz-dvaja parapetna plo~a sa istog lokaliteta (T. I/3).

Ranije smatrano delom korpusa kamene plastikecrkve Sv. Mihaila u Stonu, ovo delo, danas rekon-sturisano povezivawem wegova ~etiri postradalakomada, poseduje tako|e isti motiv. On je, me|utim,

ovoga puta kompozicionalno organizovan vi{e-strukim ponovqawem sredi{weg motiva u formistilizovanog krinolikog cveta, postavqenog upravilnom geometrijskom rasporedu. Nagla{enapravilnost u oblikovawu ovoga motiva ostvarena

je nesumwivo upotrebom pomagala u vidu ravnala i{estara. Naime, iako se i ovde ose}a odre|enasloboda u upotrebi i izvo|ewu poznatog tipa ukra-sa, prevlast tro~lane uvojite loze, stroga geome-trijska stilizacija, te`wa za ispuwavawem pra-znih prostora i ne{to plasti~nija obrada ukazujuve} na izvesnu manirizaciju likovnog jezika, kojiopstaje u relativno dugom vremenskom periodu saneznatnim promenama i razlikama. Ova parapetnaplo~a iz Lu`ine, kompozicionalnom shemom kojapokazuje te`wu ka gotovo arabesknoj igri ponovqe-nog motiva do predimenzionirawa samog efekta,

smatra se, predstavqa kulminaciju stilskog izra-za pretposledwe etape wegovog razvoja, ~ije se ka-snije, ili mo`da delimi~no istovremeno, razre-{ewe vidi u uvo|ewu figuralnih predstava nadelima slede}e, hronolo{ki posledwe etape.23 Ozastupqenosti iste vrste ukrasa i na drugom loka-litetu na ovom poluostrvu sa koga poti~e reqefnoukra{ena ranosredwovekovna kamena plastika,

crkve Sv. Juraja nedaleko od Jawine, svedo~i tako|ejedan prona|eni fragment kamene grede (T. I/10).

I u Dubrovniku, kao posebno va`nom gradskomi umetni~kom centru ju`nog Jadrana, sa~uvan jeznatan broj ranosredwovekovnih skulptoralnihdela iste stilske grupe. U ovom gradu, zna~ajne po-liti~ke uloge na prostoru {ireg okru`ewa, razvi-ja se bogata klesarska delatnost koja ima svog od-raza u skulptoralnim ostvarewima sa~uvanim pomnogobrojnim gradskim crkvama. Radovima istogpretposledweg hronolo{kog sloja razvoja stilskogizraza pomenute ju`nodalmatinske radionice pri-padaju tako i delovi portala sekundarno ugra|eniu dana{wu mawu crkvu Sv. Bartula, a koji su prvo-bitno pripadali starijoj, posve}enoj Sv. Kozmi iDamjanu iz XI veka.24 Ukras u vidu tro~lane uvoji-te loze, sa istovetno izvedenom cezurom na wenom

20 O delovawu i odlikama radova ju`nodalmatinske kle-sarske radionice vidi: Jurkovi} 1985.

21 Portal crkve Sv. Mihaila u Stonu nije originalan,

ve} predstavqa rekonstrukciju dopuwenu naknadno izra|enimulomcima, koji se mogu prepoznati po svetlijem kamenu.

22 Za iscrpan katalog ranosredwovekovne skulpture sacrkve Sv. Mihajla u Stonu vidi: Jurkovi} 1983.

23 Za iscrpan katalog ranosredwovekovne skulpture sacrkve Gospe od Lu`ina u Stonu vidi: Dra~evac 1981.

24 Danas se negira pretpostavka koja se susre}e u starijojliteraturi da je ovaj portal prenesen sa crkve Sv. Stjepana.

STARINAR LXIII/2013

161

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171) STARINAR LXIII/2013

glavnom toku, te zalistkom u formi razvijenog tro-lati~nog cveta u sredi{tu wegovog centralnog mo-tiva, koji te~e du` oba dovratnika i zako{ene dowegrede nadvratnika, identi~an je sa istovetno izve-denim motivima na nadvratniku (T. I/5) i stubovi-ma oltarske pregrade iz crkve Gospe od Lu`ina uStonu (T. I/11). Odlike iste, pretposledwe hrono-lo{ke faze razvoja skulpture ove regije pokazuje iprepoznatqiva kamena greda, uzidana u crkvu Sv.

Petra u Dubrovniku, kao deo parlatorija (T. I/6).

Obele`ena ukrasom u vidu virovitog ~etvorolista(tzv. virovite rozete) u sredi{tu svog centralnogmotiva, ona predstavqa segment drugog, hronolo{kimla|eg sloja u ogromnoj zbirci od preko dve stotineulomaka ranosredwovekovne skulpture u ovoj crkvi,

koji po vremenu nastanka odgovara pomenutim kle-sarskim delima sa crkve Sv. Mihaila i Gospe odLu`ina u Stonu. Po slo`enom na~inu modelovawaosnovnog motiva svog ukrasa izdvaja se i jo{ jedandubrova~ki kameni fragment (Muzej Rupe, Dubrov-nik) (T. I/7). Uobi~ajen ukras u vidu tro~lane uvoji-te loze, na mestu wenog lu~nog izvijawa u sredi{wimotiv trolisnog biqnog izdanka, ~ija se unutra{waliska na svom kraju oblikuje ovoga puta u ~etvoro-lati~ni cvet, slo`enije je stilizovan dodatnim de-taqem u vidu {est pojedina~nih dvoplo{nih listo-va, tako|e razvijenih iz loze u smeru wenog lu~nogizvijawa. Primera zastupqenosti ove vrste ukra-sa ima i na prostoru neposredne okoline grada Du-brovnika. Takav slu~aj predstavqa ulomak stubi}a(T. I/9), prona|en kao ugra|eni element u arhitek-turu obli`weg letwikovca iz renesansne epohe, akoji je verovatno pripadao ansamblu kamenog na-me{taja crkve Sv. Marije u Ro`atu, sagra|ene kra-jem XI ili po~etkom XII veka, na bre`uqku na za-padnoj strani Rijeke dubrova~ke, a postradale uzemqotresu 1667. godine. Ovaj fragment kamenogliturgijskog name{taja crkve, datovan u vreme we-nog nastanka, kvalitetom izrade i posebno izbo-rom motiva, nesumwivo ukazuje na postojawe jakeklesareske radionice u gradu, koja je opremala ka-menim name{tajem i arhitektonskom plastikomsakralne gra|evine {irom dubrova~kog kraja to-kom navedenog predromani~kog perioda.25 Hrono-lo{ki mla|i od pomenutih, a ujedno posledwi sloju razvoju stilskog izraza ovog ju`nodalmatinskogklesarskog ateqea, uo~en je u wegovim sa~uvanimdelima na obli`wem ostrvu Kolo~epu. No, i poredpresudnih novina, i u ovoj hronolo{ki posledwojfazi stilskog razvoja skulpture ove regije ostaje i

daqe tako|e prisutan najzastupqeniji motiv we-nog ukrasa, uvojita loza, o ~emu upravo svedo~i je-dan o~uvani stubi} sa ovog ostrva (T. I/8).

Kona~no, {iroka zastupqenost ukrasa, koji jepredmet na{e pa`we, uo~ava se i na o~uvanimskulptoralnim delima nastalim na krajwem juguisto~ne obale Jadrana, umetni~kim delovawem jo{jedne osobene klesarske radionice, vezane za tako-|e va`an urbani centar, sredwovekovni grad Ko-tor. Primeri upotrebe ove vrste ukrasa na pojedi-nim delovima nekih sakralnih gra|evina gradaKotora, nastalim u razli~itim periodima prero-mani~ke epohe, svedo~e tako|e o dugom trajawu we-gove upotrebe u radu pomenutih klesarskih ateqeai u ovoj sredini. Dobar primer zato predstavqajudana{wi dovratnici portala crkve Sv. Luke (T.

II/1), za koje je pouzdano utvr|eno da su na ovu gra|e-vinu, podignutu 1195. godine, ugra|eni kao spoli-je koje su prvobitno pripadale nekoj drugoj arhi-tektonskoj celini. Ukra{eni upravo predstavomgusto upletene tro~lane uvojite loze, sa motivomtrolisnog krinolikog biqnog izdanka me|u wenimzavojima, te mawim trougaonim izdankom izme|uwih i pravilnog pravouganog okvira, oni su, naime,

mogli, pretpostavqa se, pripadati graditeqskojfazi IX veka crkve Sv. Mihaila u Kotoru, otkrive-noj ispod dana{we istoimene romanogoti~ke gra|e-vine.26 Za na{e izlagawe posebno su, ~ini se, drago-cene sli~nosti izme|u pomenute kamene plastikecrkve Sv. Mihaila u Kotoru i jednog hronolo{kogsloja kamene plastike crkve Sv. Arhangela Miha-ila na Prevlaci, koje neupitno govore o porekluiz iste radionice. Naime, one su zapa`ene kako uupotrebqenoj vrsti kamena, te klesarskoj obradi,

tako upravo i po odre|enom repertoaru motiva,

me|u kojima pomenuta vrsta ukrasa predstavqa je-dan od zapa`enijih.27 Naime, upravo navedena vr-sta ukrasa, iz koga u gorwem delu izrasta profili-sani krst sa {irokom hastama, sme{tena je i nalevi bo~ni okvir u nauci dobro poznate parapetne

25 O predromani~koj kamenoj plastici sa prostora Rijekedubrova~ke vidi: @ile 1995 (1996).

26 O portalu crkve Sv. Luke u Kotoru vidi: ̂ anak-Medi}1989, 133 (sa starijom literaturom). O poreklu ugra|enih delo-va u arhitekturu crkve Sv. Luke u Kotoru vidi: ^ubrovi} 1997.

27 O osobenostima kamene plastike crkve Sv. Mihaila uKotoru i wenom odnosu sa onom iz crkve Sv. Arhangela Mihailana Prevlaci vidi: ^ubrovi} 1993–1994.

162

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171)

plo~e iz crkve Sv. Arhangela Mihaila na Prevla-ci, iz prve ~etvrtine IX veka.28

Razumqivo, za sagledavawe zastupqenosti ukra-sa o kome govorimo u delima kotorskih klesarskihateqea posebnu va`nost imaju o~uvani primerikoji su pripadali korpusu kamenog ukrasa zasigur-no najzna~ajnije gradske sakralne gra|evine, kate-dralne crkve Sv. Trifuna. Naime, u pojedinim ne-davno objavqenim nau~nim radovima, te posebnoupravo publikovanoj monografiji katedrale, pred-stavqeni su i o~uvani delovi wene nekada{we arhi-tektonske plastike, ali i liturgijskog name{taja.

Pravilnim izdvajawem delova kamenog name{tajaprvobitnog martirijuma Sv. Trifuna iz IX veka,

uo~eni su tako i delovi oltarske pregrade i kivo-rijuma katedrale iz XII veka.

Me|u o~uvanim delovima koji su, sva je prili-ka, pripadali oltarskoj pregradi katedralne crkve,

osve}ene 1166. godine, i u woj stajali do uklawawapregrade sredinom XV veka, nalazi se i mo`da naj-boqe sa~uvan kameni fragment parapetne plo~e sadekorisanim stubi}em i gorwom gredom i nedeko-risanim poqem parapeta (T. II/6). Na ovom frag-mentu ostvareni osobeni vid stilizacije osnovnogukrasa u formi tro~lane uvojite loze, na~in obra-de, posebno tretman pojedinih detaqa, kakvi su poosovini postavqena jako izra`ena cezura u glav-nom toku loze, te karakteristi~ni zavr{etak u vi-du profilisanog krsta, koji iz loze izrasta, sa vo-lutama pod wegovim kracima, upadqivo podse}ajuna hronolo{ki stariji tretman ove vrste dekora-cije, identi~an onom na levom bo~nom okviru po-menute parapetne plo~e sa Prevlake i onom koji jenekada pripadao starijem graditeqskom sloju ot-krivenom pod crkvom Sv. Mihaila u Kotoru, a danaspredstavqa ukras na dovratnicima portala crkveSv. Luke (T. II/1), oba datovana u IX vek.29 Druga~i-ja stilizacija zastupqena je na stranicama kivo-rijuma kotorske katedralne crkve iz XII veka (T.

II/2, T. II/3 i T. II/4).30 Tako je na o~uvanim i iden-tifikovanim kamenim fragmentima arkada neka-da{weg kivorijuma katedrale, pored ukrasa osobe-nog za stariju reqefnu skulpturu u vidu tro~lanepletenice, kao god i pojave zoomorfnih figuralnihpredstava u vidu pauna, dominantna {iroka trakauz luk ukra{ena upravo uvojitom lozom, sa sredi-{wim motivom u vidu trolisnog biqnog izdanka uformi stilizovanog krinolikog cveta, sa zalistkomu obliku pravilne volute. Na pomenutim fragmen-tima arkade kivorijuma isklesana kao jedno~lana,

uvojita loza, kao god i ostali reqefni ukras, iz-dvaja se posebno svojom nagla{enijom plasti~no-{}u. Ostvareni spoj tradicionalnih i novih mo-tiva i pristupa, ve} u nauci zapa`en kao odlikaranoromani~ke skulpture XI veka, navela je na po-misao o datovawu i ove kamene plastike katedraleXII veka u isto starije doba. Navedeno je nagnaloautorke recentne monografije katedrale na pomi-sao ili o mogu}em kori{}ewu starijih obrazacaprilikom klesawa reqefnog ukrasa liturgijskogname{taja katedrale u XII veku, ili pak na mogu}-nost da su isti preneseni sa neke starije gra|evi-ne, me|u kojima, za nas posebno zanimqivo, pomi-sao pada upravo na crkvu Sv. Arhangela Mihailana Prevlaci, u vreme gradwe kotorske katedralemogu}e napu{tenu.31 Kona~no, radi celovitog upot-puwewa slike o karakteru i zastupqenosti ove vrsteukrasa na isto~noj obali Jadrana, vaqa spomenutii dva primera sa krajweg juga. ^ine ih deo arkadekivorijuma (T. II/5), datovan u prvu ~etvrtinu IX

veka, kao segment jedinog pouzdano utvr|enog delapredromani~kog kamenog name{taja u monumental-noj ranohri{}anskoj bazilici otkrivenoj u Bu-dvi,32 te jedan arhitektonski element koji je mo`da

28 Ova parapetna plo~a, bez sumwe jedan od najdragoceni-jih o~uvanih primera ranosredwovekovne skulpture crkve Sv.

Arhangela Mihaila na Prevlaci, vi{e puta je publikovana,

te o woj tako|e postoji relativno obimna literatura: Crno-gor~evi} 1892, 65–66; Crnogor~evi} 1893, 21–22; Radi} 1897,

150; Stojanovi}-Maksimovi} 1951, 73–76; Stojanovi}-Maksi-movi} 1953, 105; Petricioli 1960, 49–50; Istorija Crne Gore1967; Maksimovi} 1971, 26–27; Kova~evi} 1973, 39–40; Pu{i}

1986, 184–185; Petricioli 1990, 55–56; Jak{i} 1997; Jak{i}

1999–2000, 135; Hrvati i Karolinzi 2000, kat. jed. III.16, 130;

Kora} 2002, 138–139; Jak{i} 2003, 275; Bogosavqevi} 2004;

Pu{i} 2006, 52–53; Vuji~i} 2007, 64–66, 79–80; Jankovi} 2007,

99–100; Zagovori Svetom Tripunu 2009, 108–109.29 Navedeno zapa`awe ne mora da ~udi s obzirom na ve}

uo~enu ~iwenicu da je oltarska pregrada katedrale Sv. Trifu-na iz XII veka predstavqala mogu}e kompozitno delo, sa~iwe-nu od delova koji su mogli pripadati i oltarskoj pregradistarijeg martirijuma Sv. Trifuna iz IX veka. Takva je, naime,

izgleda bila jedna do danas o~uvana parapetna plo~a koja, zarazliku od navedenih sa upadqivo nedekorisanim poqem pa-rapeta, ima me|utim veoma bogatu dekoraciju po ~itavoj svojojpovr{ini. O oltarskoj pregradi katedrale Sv. Trifuna iz XII

veka vidi: ^anak-Medi}, ^ubrovi} 2010, 189–191.30 O kivorijumu katedrale Sv. Trifuna iz XII veka vidi:

^ubrovi} 2008; ^anak-Medi}, ^ubrovi} 2010, 191–195.31 ^anak-Medi}, ^ubrovi} 2010, 195.32 Ve`i} 2001–2002, 112; Jankovi} 2007, 89–95; Ve`i}, Lon-

~ar 2009, 139–140; Zagovori Svetom Tripunu 2009, 109.

STARINAR LXIII/2013

163

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171) STARINAR LXIII/2013

pripadao crkvi iz XI veka u starom Baru, koja je pokasnijem predawu mogla postradati u po`aru pri-likom postradwa crkve Sv. Teodora i episkopskeprostorije sa bibliotekom uz katedralu.33 Pro{i-ruju}i opus poznatih dela kotorskih klesara i ba-rem ne{to ju`nije, sve navedeno pokazuje ukras uformi uvojite loze, sa sredi{wim motivom troli-snog biqnog izdanka u vidu stilizovanog krinoli-kog cveta, u dobroj meri tipi~nim za kotorski kle-sarski ateqe.

No, bez obzira na o~iglednu {iroku zastupqe-nost ukrasa u vidu uvojite razlistale loze, sa raz-li~itim varijetetima wegovog sredi{weg motivau formi biqnog izdanka u vidu stilizovanog kri-nolikog cveta, u ranosredwovekovnoj skulpturi ju-`nog dela isto~ne obale Jadrana, odre|ene osobe-nosti stilskog izraza, kao god i likovnog jezika,

upotrebqenog pri klesawu ukrasa na kamenomstup~i}u oltarske pregrade iz manastira Sv. Ar-hangela Mihaila na Prevlaci, a koji je predmetna{e pa`we, tako|e je izgleda mogu}e jasno izdvo-jiti. Nesumwivo ostvarewe ve{tog majstora, delopokazuje izrazite osobenosti u na~inu klesawa ishvatawu dekora. Dekorativni stilizovani biqnimotivi komponovani su u mirnu simetri~nu celinu.

Kompozicija je podre|ena skladnom geometrij-skom rasporedu. Naime, na neznatno izdubqenu po-zadinu, kao osnovu, izabrani osnovni motiv dvo-~lane vijugave loze postavqen je, sa nagla{enomsimetri~no{}u, u kompozicionalnu celinu kojaodi{e skladnim i uravnote`enim ritmom. U takouspostavqenoj kompozicionalnoj shemi, vi{estru-ko je multiplikovan centralni motiv trolisnogkrinolikog cveta, sa mawim zalistkom u sredi{tu,

pravilno proporcionisan i me|usobno ujedna~ensa osobitom precizno{}u, koja navodi na zakqu-~ak o klesarskoj upotrebi tehni~kih pomagala.

Svaki wegov deo skulptorski je tretiran, te je mo-tiv anatomski uverqiv i prirodan. Kanelirananervatura pojedinih finije i bogatije klesanihliski razlistalog biqnog izdanka ubla`ava mogu-}u strogost pravilne geometrijske stilizacije. Uzkontrastni odnos motiva prema izdubqenoj poza-dini, navedeno stvara tako|e odmeren i suzdr`anblago treperav efekat `ive igre svetlosti. Dina-mi~na stilizacija linija doprinosi op{toj unu-tra{woj ritmi~nosti. Elementi ritma i `ivogpokreta tako kao da nenametqivo prevladavaju.

Dodatni kvalitet u na~inu tretirawa ukrasana ovom fragmentu oltarske pregrade predstavqa

tako|e i sam na~in stilizacije wegovog central-nog motiva. Naime, iako je i daqe u dobroj meristilizovan, vrednosti centralnog motiva u formitrolisnog krinolikog biqnog izdanka izrazito suistaknute wegovim dimenzijama, pokretom, kao i,

reklo bi se, ne{to nagla{enijom te`wom ka puno}iplastike. Urezana duboka linija nagla{ava pla-sti~nost reqefa. Naime, iako dobrim delom jo{uvek povr{inski klesan, uz linearnu obradu ovogvegetabilnog motiva koja nesumwivo preovladava,

moglo bi se re}i da isti na ovom ostvarewu ipakdobija novu plasti~nu vrednost. Tako, za razlikuod rustiklane interpretacije motiva, ~esto izgu-bqenih proporcija, te te`we ka nagla{eno povr-{inskom i graficisti~kom tretmanu, uz ponekadgotovo apstraktnu linearnost, osobene za stilskiizraz starije epohe, iako opet klesan povr{inski, saizra`enom linijom i bez pravih plasti~nih obli-ka i modelovawa, ukras na ovom komadu, tematikom,

motivima, wihovom zrelom linearnom stilizaci-jom, te daleko mawom geometrizaciojm, nagove{ta-va ne{to mek{e i prirodnije oblike, te time kaoda ukazuje na novi stil.

Reqefni ukras ovog segmenta oltarske pregradeostvarewe je o~igledno kvalitetnog majstora, veomavi~nog obradi mermera. Naime, kvalitet klesar-ske tehnike ukazuje da je dleto vo|eno rukom sigur-nog klesara, sklonog pomalo robustinim oblicima.

On je u i daqe relativno plitkom reqefu uspeoposti}i, za svoje vreme zavidan, fino izra`en vo-lumen skladnih proporcija, a ve{tim kori{}ewemkombinacije razli~itih klesarskih alatki vrloizra`ajne svetlosne kontraste. Ritmi~no re|awecentralnog motiva trolisnog krinolikog cveta,

uravnote`ena kompozicija i izvanredna tehnikaklesawa, ukazuju na savladane zanatske problemeklesara, te nesumwivo bogatu tradiciju iz koje iz-rasta. Prisutno ose}awe uravnote`enosti i smire-nosti, odlika gotovo klasi~nog obrazovawa, svedo-~anstvo je o stvarawu u miqeu u kome kao da ponovodeluju odjeci mnogo starije umetni~ke ba{tine.

Analiza izbora motiva, dekorativnih odlika ikvaliteta klesawa zna~ajna je za utvr|ivawe mestanastanka i jedina indicije za relativno datiraweovog segmenta kamenog liturgijskog name{taja. Stil-ske karakteristike ukrasa na ovom delu oltarske

33 Zagar~anin 2006, 121, Pl. 7.22.

164

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171)

pregrade mogu da ga vremenski bli`e odrede. Kakoje ve} navedeno, iako je jo{ prisutna izvesna plo-{nost i linearnost reqefa, izvedeni ornamentipak gubi strogu geometrizovanost starijeg, pred-romani~kog stilskog izraza. Na~inom klesawa, iz-borom motiva, te odre|enim sli~nostima kod orga-nizacije i obrade istih sa mnogobrojnim navedenimanalognim primerima, ovaj fragment kamene oltar-ske pregrade mo`e se ubrojati u radove ranoroma-ni~kog stilskog izraza. To ga, poput mnogih pri-mera klesanog kamenog ukrasa na kojim se, ~esto iuz starije geometrijske motive, javqa i biqna or-namentika, svrstava u dela XI veka. Na takvo dato-vawe kona~no ukazuje i ~iwenica da se po na~inuoblikovawa sredi{weg motiva wegovog klesanogukrasa, u formi trolati~nog krinolikog biqnogizdanka, najdirektnije analogije mogu na}i u goto-vo istovetnom tretmanu ovog motiva na sa~uvanimfragmentima stranicama kivorijuma katedraleSv. Trifuna u Kotoru (T. II/2, T. II/3 i T. II/4), teprostorno ne{to udaqenijim primerima kakvi supomenuti arhitektonski element crkve iz StarogBara ili ulomak stubi}a koji je prvobitno verovat-no pripadao ansamblu kamenog name{taja crkveSv. Marije u Ro`atu, na zapadnoj strani Rijeke du-brova~ke (T. I/9), a koji su svi tako|e datovani u XI

vek. Gubqewem geometrijske o{trine, osobene zareqefni ukras prethodnog vremena, te valovito-{}u, meko}om i razlistalo{}u svog biqnog ukra-sa, te vrlo skladnom kompozicijom i sveukupnimsna`nim estetskim utiskom, ovo delo odra`avana~in rada koji postepeno nagove{tava duh nado-laze}e romani~ke umetnosti.

Jasan crte`, o{tro klesawe, vanredan na~inklesarske obrade i finiji duktus dleta u~inilisu da dekorativni ukras ostvaren na ovom segmentukamene oltarske pregrade, danas u postavci mana-stira Sv. Arhangela Mihaila na Prevlaci, pred-stavqa jedno od najve{tijih klesarskih ostvarewanastalih na ovom prostoru u svom vremenu. Takavkvalitet izvedbe upu}uje na zakqu~ak da su ovajfragment mogli klesati jedino majstori neke oduglednih radionica sa dugom majstorskom tradi-cijom, kakve je nesumwivo imao obli`wi sredwo-vekovni grad Kotor. Da je tako svedo~i i ~iweni-ca da istu ruku klesara prepoznajemo i na jednomod sa~uvanih fragmenata kamenog name{taja kojije pripadao glavnoj gradskoj crkvi, katedrali Sv.

Trifuna. Naime, na kamenom stup~i}u (T. II/7), ko-ji se nekada nalazio u kotorskom lapidarijumu, a

danas u privremenom depou kotorske katedrale, za-vidnih dimenzija, ali razli~itih od onog prevla~-kog, izveden je u svim pojedinostima potpuno isto-vetan dekorativni ukras.34 Sa ovim fragmentompovezan deo nedekorisane ravne plo~e, navodi nazakqu~ak da je on, kao i drugi sli~nih formi, na-pred ve} opisani, mogao tako|e predstavqati deokamene oltarske pregrade katedralne crkve Sv.

Trifuna u Kotoru, dovr{ene i osve}ene 1166. go-dine.35 Uo~ena vanredna istovetnost ukazuje na za-kqu~ak da su i segment oltarske pregrade iz rizni-ce prevla~kog manastira mogli, dakle, izvestimajstori nesumwivo iste klesarske radionice ko-ja je radila i na opremawu najva`nije kotorske sa-kralne gra|evine. No, sve ovo samo ukoliko su da-nas o~uvani delovi kamene oltarske pregradekotorske katedrale Sv. Trifuna iz XII veka, me|ukojima i pomenuti istovetnog dekorativnog ukrasasa prevla~kim, zaista ra|eni ba{ za katedralu uvreme wenog dovr{avawa.

Naime, kako je ve} spomenuto, u recentnoj mo-nografiji kotorske katedralne crkve Sv. Trifuna,

zapa`eno je da o~uvani delovi liturgijskog name-{taja katedrale iz XII veka nose odre|ene odlikeskulptoralne dekoracije prethodnog stole}a, {toje autorke navelo na pretpostavku ili o kori{}ewustarijih klesarskih predlo`aka pri wihovoj iz-radi ili na mogu}nost da je ovaj mogao pripadatiansamblu kamenog name{taja neke druge sakralneceline. Kada je re~ o o~uvanim fragmentima kivo-rijuma, na kojima se, kako je napred pokazano, po-javquje istovetan motiv ukrasa kao na prevla~kom,

kao mogu}i hram odakle bi oni mogli poticati na-vedena je upravo crkva Sv. Arhanglela Mihaila na

34 Maksimovi} 1971, sl. 11; Pu{i} 1971, 47, sl. 17. Za po-datke o navedenom fragmentu, te na dragocenim saznawima okamenoj plastici katedrale Sv. Trifuna, najsrda~nije zah-valnost dugujem mr Zorici ^ubrovi}, arhitekti Regionalnogzavoda za za{titu spomenika kulture u Kotoru.

35 Iako je i na T. VI/7 on prikazan bez za wega vezanog ne-dekorisanog ravnog dela, taj segment postoji. Navedeni frag-ment tako ima du`inu 81 cm, visinu 48 cm (deo ukra{en lozom19,5 cm; nedekorisan deo 28,5 cm) i debqinu 12,5 cm (deo ukra-{en lozom) i 9 cm (nedekorisan deo). Kako navedeno ne odgovaramerama prevla~kog kamenog stup~i}a oltarske pregrade isto-vetnog ukrasa, ne mo`e se izgleda pomi{qati da su mo`da pred-stavqali deo iste celine. No, u ne~em pouzdaniji odgovor napitawe mogu}e neposredne veze izme|u prevla~kog i pomenutogkotorskog primerka moglo bi, ~ini se, pru`iti dodatno ispi-tivawe vrsta mermera upotrebqenih za wihovu izradu.

STARINAR LXIII/2013

165

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171) STARINAR LXIII/2013

Prevlaci, u prvoj polovini XII veka, po postoje-}im istorijskim izvorima, mogu}e napu{tena.

Takvu pretpostavku, me|utim, u ne~em uslo`-wavaju stavovi izneseni nakon posledwih vi{ego-di{wih arheolo{kih istra`ivawa lokaliteta naPrevlaci. Naime, ukoliko se prihvate kao ta~ne ne-davno iznese tvrdwe o periodima trajawa mona{kezajednice i wima odgovaraju}im graditeqskim fa-zama u ovoj manastirskoj celini, izlo`eni na po-~etku ovoga rada, aktivan `ivot ovog manastira pre-staje ve} polovinom IX, a nastavqa se tek krajemXII veka, te nikakve graditeqske, a samim tim niklesarske delatnosti u wemu u XI veku ne bi bilo.

Dilemi oko porekla kamenog stubi}a oltarske pre-grade, danas u riznici prevla~kog manastira, temogu}em pouzdanijem utvr|ivawu vremena wegovognastanka, doprinosi i ~iwenica da je isti prona-|en i donesen sa susednog ostrva Sv. Gavrilo. Ovoobli`we ostrvo, tokom svoje starije istorije saPrevlakom povezano mostom, do danas nije bilopredmet celovitijih arheolo{kih istra`ivawa.

Poznato ponajvi{e po vesti, zabele`enoj u pozna-tom istorijskom izvoru Letopisu Popa Dukqanina(Gesta Regum Sclavorum), o ubistvu istorijski ne-potvr|ene li~nosti kraqa Dragomira, izvedenomod strane gra|ana Kotora, u crkvi Sv. ArhangelaGavrila, po kojoj ono i nosi naziv,36 ovo ostrvo bi-lo je predmet pa`we ve} najranijih istra`iva~aistorije ovih prostora. Tako, jo{ krajem XIX veka,

Mladen Crnogor~evi}, u navedenim dobro pozna-tim radovima na ovu temu, daje podatak o nekada-{wem postojawu ~ak ~etiri crkve na ovom ostrvu(Sv. Gavrilo, Sv. Marko, Sv. Jovan, Sv. Stefan), teprona|enim ostacima mnogih zidova drugih gra|e-vina, nekropole, kao i brojnim numizmati~kim inalazima nadgrobnih kamenih plo~a.37 Poznato jetako|e da su i prilikom pripremawa zemqi{ta zaizgradwu sportskih terena nekada{weg turisti~-kog kampa na ovom ostrvu „na|ene hrpe razorenihzidova koji su pripadali nekoj starijoj crkvenojgra|evini“.38 Tako su tokom arheolo{kih istra-`ivawa na Prevlaci, izvedenih u drugoj polovini1997. godine, obavqena probna iskopavawa i naostrvu Sv. Gavrilo. Tom prilikom rekognoscira-wem i sondirawem otkriveni su ulomci grn~arije,

koji pripadaju {irokom hronolo{kom periodu odpoznog helenizma do kasne antike i ranovizantij-skog doba. Na zapadnom delu ostrva, gde se pretpo-stavqa postojawe crkve Sv. Gavrila, na|en je tomprilikom samo anti~ki materijal, dok je na isto~-

noj otkriven kulturni sloj prve polovine XV ve-ka.39 Kona~no, radi upotpuwewa slike o slojevi-tosti skulpturalnog ukrasa na navednim ostrvimaTivatskog zaliva vaqa spomenuti i davno uo~enefragmente starijeg preromani~kog klesanog ukrasa(T. II/8, T. II/9 i T. II/10), naknadno uzidane u arhi-tekturu daleko mla|eg manastira Gospe od Otoka,

na istoimenom ostrvu, koji tako|e nose ukras u vi-du uvojite loze, a za koje je \ur|e Bo{kovi} davnopretpostavio da su tako|e „mo`da doneti sa obli-`weg ostrva Stradioti“.40

U nameri da ovom prilikom predstavimo kame-ni stup~i} iz manastira Sv. Arhangela Mihailana Prevlaci, vanredno vredan po svom ukrasu, pi-tawe kojoj je ta~no sakralnoj celini pripadao ovajsegment oltarske pregrade, osta}e i daqe bez jasnogodgovora. Mogu}nost za potpuno re{ewe ove dilemepru`i}e tek okon~awe arheolo{kih istra`ivawalokaliteta znamenitog prevla~kog manastira, u~ijoj postavci ovaj stoji, te ~ini se posebno neop-hodno budu}e celovitije arheolo{ko istra`ivawesusednog ostrva Sv. Gavrila, na kome je prona|en.

Ono {to je, ~ini se, ipak nesumwivo jeste ~iweni-ca da on predstavqa jo{ jedno delo iste klesarskeradionice koja je izvela i o~uvani deo kamene ol-tarske pregrade katedrale Sv. Trifuna u Kotoru,

istovetnog ukrasa i klesarske obrade (T. II/7), teda je nastalo u vreme kada i ovaj, nesumwivo ne preXI veka. Mogu}nost preciznijeg datovawa istogbi}e ostvarena tek skorijim o~ekivanim potpu-nim sagledavawem celine oltarske pregrade kate-dralne crkve Sv. Trifuna u Kotoru. Kao i u mnogo~emu drugom, tako i kada je re~ o skulptoralnojumetnosti ovoga doba, kotorska katedrala ostajenesumwivo centralna sakralna `i`a ovog sredwo-vekovnog grada, te i kqu~ za razumevawe iste.

36 Gesta Regum Sclavorum 2009, 138–143.37 Crnogor~evi} 1893, 40–48.38 Pu{i} 2006, 54.39 \. Jankovi}, M. @ivkovi}, G. Simonovi}, \. ]apin 1998,

139–140, 142.40 Bo{kovi} 1938, 136, sl. 31–34; Pu{i} 1975, 235–243.

166

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171) STARINAR LXIII/2013

167

Antonovi} 2003 – M. Antonovi}, Poveqa kraqaRadoslava i manastir Sv. Mihaila na Prevlaci,

Kraq Vladislav i Srbija XIII veka, Beograd 2003,

107–114.

Bogosavqevi} 2001 – N. Bogosavqevi}, Krin nasredwovekovnim grobnim plo~ama manastira Prev-laka, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 17, Beo-grad 2001, 137–142.

Bogosavqevi} 2004 – N. Bogosavqevi}, Teolo-gija pregradne plo~e sa predstavom lava iz manasti-ra Prevlaka, Boka 24, Herceg Novi 2004, 115–126.

Bo`i} 1963 – Ivan Bo`i}, Prevlaka – Tumba,

Zbornik Filozofskog fakulteta VII–1, Beograd1963, 197–211.

Bo`i} 1967 – I. Bo`i}, O propasti manastiraSv. Mihaila na Prevlaci, Anali Filolo{kog fakul-teta 7, Beograd 1967, 75–82 (= Nemirno PomorjeXV veka, Beograd 1979, 83–91).

Bo{kovi} 1938 – \. Bo{kovi}, Izve{taj g.

\ur|a Bo{kovi}a o ispitivawima sredwevekovnihspomenika na ju`nom Primorju, Spomenik Srpskekraqevske akademije LXXXVIII, Beograd 1938,

133–140.

Ve`i} 2001–2002 – P. Ve`i}, Ciboriji ranog sred-

njeg vijeka u Kotoru, Prilozi povijesti umjetnosti uDalmaciji 39, Split 2001–2002, 91–122.

Ve`i}, Lon~ar 2009 – P. Ve`i}, M. Lon~ar, Hoc tig-men – Ciboriji ranog srednjeg vijeka na tlu Istre i Dal-macije, Zadar 2009.

Vuji~i} 2007 – R. Vuji~i}, Srednjovjekovna arhitek-tura i slikarstvo Crne Gore, Podgorica 2007.

Gesta Regum Sclavorum 2009 – Gesta RegumSclavorum I, Beograd 2009, 138–143.

Delonga 1999–2000 – V. Delonga, Crtice iz rano-

srednjovjekovne epigrafike („propitiatorium“ i „velum“

u predromani~kim natpisima), Opuscula archaeologica23–24, Zagreb 1999–2000, 327–335.

Dra~evac 1981 – A. Dra~evac, Pleterna skulptura u

lapidariju u Stonu, Vjesnik za arheologiju i historijudalmatinsku LXXV, Split 1981, 137–155.

@ile 1995 (1996) – I. @ile, Predromani~ka skulptura

s otoka Lokruma, Ro`ata i Komolca u Rijeci dubrova~-

koj, Starohrvatska prosvjeta III/21, Split 1995 (1996),

145–158.

Zagar~anin 2006 – M. Zagar~anin, Medieval Stone-

works from Stari Bar, The Archaeology of an Abundo-ned Town. The 2005 Project in Stari Bar, Firenze 2006,

113–127.

Zagovori Svetom Tripunu 2009 – Zagovori SvetomTripunu. Blago Kotorske biskupije, Zagreb 2009.

Istorija Crne Gore 1967 – Istorija CrneGore 1, Titograd 1967, 327–328, 380 (J. Kova~evi}).

Istorija Crne Gore 1970 – Istorija CrneGore 2/1, Titograd 1970, 19, 135, 201–202 (S. ]irko-vi}, V. Kora}, J. Maksimovi}).

Jak{i} 1997 – N. Jak{i}, Predromani~ko kiparstvo,

Tisu}u godina hrvatskog kiparstva, Zagreb 1997, 17.

Jak{i} 1999–2000 – N. Jak{i}, Predromani~ki rel-

jefi 9. stolje}a iz Kotora, Prilozi povijesti umjetnosti uDalmaciji 38, Split 1999–2000, 129–150.

Jak{i} 2003 – N. Jak{i}, Predromani~ka klesarska

radionica u Kotoru, Jadranske studije – Zbornik Pomor-skog muzeja Orebi}, Orebi} 2003, 271–289.

Jankovi} 1984 – M. Jankovi}, Saborne crkveZetske episkopije i mitropolije u sredwem veku,

Istorijski ~asopis XXXI, Beograd 1984, 199–204.

Jankovi}, @ivkovi}, Simonovi}, ]apin 1998– \. Jankovi}, M. @ivkovi}, G. Simonovi}, \. ]a-pin, Mihoqska Prevlaka. Istra`ivawa u 1997.,Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 14, Beograd1998, 137–143.

Jankovi} 2004a – \. Jankovi}, Uslovqenostosnivawa Zetske episkopije na Prevlaci, Boka 24,

Herceg Novi 2004, 77–91.

Jankovi} 2004b – M. Jankovi}, Zetska mitropo-lija na Prevlaci u XV veku, Boka 24, Herceg Novi2004, 93–103.

Jankovi} 2007 – \. Jankovi}, Srpsko Pomorje od7. do 10. stole}a, Beograd 2007.

Jankovi} 2010 – \. Jankovi}, Saborni hramSvetog arhangela Mihaila manastira Ilovice,

Drevnohri{}ansko i svetosavsko nasle|e u CrnojGori, Cetiwe – Beograd 2010, 142–169.

Jurkovi} 1983 – M. Jurkovi}, Prilog prou~avanju

pleterne skulpture na podru~ju poluotoka Pelje{ca,

Starohrvatska prosvjeta III/13, Split 1983, 169–178.

Jurkovi} 1985 – M. Jurkovi}, Prilog odredjivanju

ju`nodalmatinske grupe predromani~ke skulpture, Staro-hrvatska prosvjeta III/15, Split 1985, 183–199.

Kova~evi} 1973 – J. Kova~evi}, Srednjevekovni

latinski natpisi u Boki Kotorskoj, Boka 5, Herceg Novi

1973, 35–52.

Kora} 1959 – V. Kora}, Prevlaka u Boki Kotor-skoj. Sredwevekovna crkva, Starinar IX–X, Beograd1959, 388–389.

BIBLIOGRAFIJA:

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171) STARINAR LXIII/2013

168

Kora} 1964 – V. Kora}, Prevlaka, Enciklopedijalikovnih umjetnosti 4, Zagreb 1964, 20.

Kora} 1998 – V. Kora}, Sedi{ta dveju zapadnihSavinih episkopija: Ston i Prevlaka, Sveti Sava usrpskoj istoriji i tradiciji, Beograd 1998, 85–91.

Kora} 2002 – V. Kora}, Ostaci manastira Sv.

Arhan|ela Mihaila na Prevlaci, Starinar LI,

Beograd 2002, 135–170.

Maksimovi} 1971 – J. Maksimovi}, Srpskasredwovekovna skulptura, Novi Sad 1971.

Ostoji} 1964 – I. Ostoji}, Benediktinci u HrvatskojII, Split 1964.

Pa{i} 2004 – I. Pa{i}, Manastir Sv. Arhan-gela Mihaila na Prevlaci – Arheolo{ki slojeviiz 13. i sa po~etka 14. veka, Glasnik Srpskog arheo-lo{kog dru{tva 20, Beograd 2004, 171–192.

Petkovi} 1950 – V. R. Petkovi}, Prevlaka,

Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskognaroda, Beograd 1950.

Petricioli 1960 – I. Petricioli, Pojava romani~keskulpture u Dalmaciji, Zagreb 1960.

Petricioli 1990 – I. Petricioli, Od Donata do Rado-vana, Split 1990.

Prevlaka 2008 – Prevlaka. Manastir SvetogArhangela Mihaila, Prevlaka 2008.

Pu{i} 1971 – I. Pu{i}, Preromanska dekorativna

plastika u Kotoru, Boka 3, Herceg Novi 1971, 39–52.

Pu{i} 1975 – I. Pu{i}, Preromanska dekora-tivna plastika na Otoku – Boka Kotorska, StarineCrne Gore V, Cetiwe 1975, 235–243.

Pu{i} 1986 – I. Pu{i}, Preromani~ka dekorativna

plastika na prevlaci Boka Kotorske, Zbornik posvetenna Bo{ko Babi›, Prilep 1986, 183–186.

Pu{i} 2006 – I. Pu{i}, Preromani~ka umjetnost natlu Crne Gore, Podgorica 2006.

Radi} 1897 – F. Radi}, Izvje{}e o radu Hrvatskog

starinarskog dru`tva u Kninu u ob}e, a napose o kr{}an-

skim starinama do sada odkrivenim i objelodanjenim u

Dalmaciji, osjem Solina, Bosni–Hercegovini, Hrvatskoj,

Slavoniji i Istri, Starohrvatska prosvjeta III/3 i 4, Knin

1897, 145–151.

Sindik 2004 – D. I. Sindik, Prevlaka 1124. i1181., Boka 24, Herceg Novi 2004, 127–133.

Stjep~evi} 1930 – I. Stjep~evi}, Prevlaka. Historij-

ska rasprava, Bogoslovska smotra 18/3, Zagreb 1930,

318–389.

Stojanovi}-Maksimovi} 1951 – J. Stojanovi}-

Maksimovi}, O sredwovekovnoj skulpturi na Crno-gorskom Primorju, Istorijski glasnik 3–4, Beograd1951, 71–86.

Stojanovi}-Maksimovi} 1953 – J. Stojanovi}-

Maksimovi}, O sredwovekovnoj skulpturi BokeKotorske, Spomenik Srpske akademije CIII, Beograd1953, 103–113.

Suboti} 1959 – G. Suboti}, Arhan|eo na Prevlaci,

Enciklopedija likovnih umetnosti 1, Zagreb 1959, 132.

Tomovi} 2004 – G. Tomovi}, \ura{ – tre}i vitezu cara Stjepana, Boka 24, Herceg Novi 2004, 105–113.

Hrvati i Karolinzi 2000 – Hrvati i Karolinzi II.

Katalog, Split 2000, kat. jed. III.16, III.17, 130–131.

Crnogor~evi} 1890 – M. Crnogor~evi}, Arhi-tekturni fragmenti na Prevlaci, Starinar VII/1,

Beograd 1890, 22–29.

Crnogor~evi} 1892 – M. Crnogor~evi}, Starin-ske grobnice na Prevlaci, Starinar IX/2, Beograd1892, 55–66.

Crnogor~evi} 1893 – M. Crnogor~evi}, Mihoq-ski zbor u Boci Kotorskoj, Starinar X/1–2, Beo-grad 1893, 1–73.

^anak-Medi} 1989 – M. ̂ anak-Medi}, Arhitek-tura Nemawinog doba II. Crkve u Polimqu i na Pri-morju, Beograd 1989.

^anak-Medi}, ̂ ubrovi} 2010 – M. ̂ anak-Medi},

Z. ^ubrovi}, Katedrala Sv. Tripuna u Kotoru. Istorija,arhitektura, arhitektonska plastika i liturgijski name{taj,Kotor 2010, 189–191.

^ubrovi} 1993–1994 – Z. ̂ ubrovi}, Djela jedneklesarske radionice u kotorskoj crkvi Sv. Mihaila,

Godi{wak Pomorskog muzeja u Kotoru XLI–XLII,

Kotor 1993–1994, 45–51.

^ubrovi} 1997 – Z. ^ubrovi}, Spolije u zido-vima kotorske crkve Sv. Luke, Crkva Svetog Lukekroz vjekove, Kotor 1997, 43–49.

^ubrovi} 2008 – Z. ̂ ubrovi}, Prvobitni cibo-rijum romani~ke katedrale Sv. Tripuna u Kotoru,

Saop{tewa XL, Beograd 2008, 25–42.

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171) STARINAR LXIII/2013

169

Amongst exhibited fragments of carved stone decorations in the

monastery of St Archangel Michael in Prevlaka, Boka Kotorska,

situated on the ground floor of the monastery’s accommodation

quarters, there is a segment of stone liturgical furnishings which

is, among other things, distinguished by its monumental dimen-

sions, the high level of its craftsmanship, and the important

artistic value of its carved decorations. This small stone column

was found by chance as a surface-level find on the neighbour-

ing island of St Gavrilo.

This stone column is made from a monolithic piece of high-

quality, light-grey marble. It is 96 cm in height, 20 cm wide at

the front, 18.5 cm wide at the side, and 13cm wide at the rear.

These dimensions indicate that the fragment has the form of an

elongated hexahedron, with sides of unequal width. Only the

front of this stone fragment is marked with relief decorations,

comprising a regularly shaped two-part curled sprouting vine.

Moving with its undulating rhythm, its arc defines a space in

which is located the central motif of the decoration. This com-

prises the motif of a bud in the form of stylised crinoline flower,

composed of two lateral leaves with a pronounced bulge in the

middle. These tightly bent lateral leaves with sharp ends, together

with the root of the formed shoot, leave an empty space filled

with an offshoot in the form of a regularly formed volute. The

left lateral side of the stone column is marked by a long but rel-

atively shallow channel, created around its axis, with a width of

7.5 cm. Its rear side is divided by its own height into two vertical

fields, of almost the same width – 6 and 7 cm respectively – one

slightly elevated compared to the other. The right lateral side of

the column is slanted and only lightly sculptured. On the upper

surface of the pillar, a relatively shallow circular hole with a

small span is visible, intended as a connection point for other

segments that would have been placed on it.

The material, size, characteristic shape, together with its

special personal details, such as the channel around the whole

height of its left lateral side, as well as the shallow hole on its

upper surface, without doubt show that it was one of the origi-

nal stone columns of a particular stone altar screen.

Analysis of the motif’s source, decorative forms, and the

quality of its carving confirm that this segment of the altar screen

represents one more parts of the same sculptors’ workshop

which produced one preserved part of the stone altar screen of

St Triphon in Kotor, which received the same decorative and

sculptural treatment, also undoubtedly originating from no be-

fore than the 11th century. The possibility of completely resolving

the dilemma of which sacred complex the column originally

belonged to will only be resolved when archaeological excavation

and investigation of the site of the monastery of St Archangel

Michael in Prevlaka, in whose treasury it stands, together with

the neighbouring island of St Gavrilo, on which the pillar was

found, takes place. The possibility of precisely dating this stone

altar screen will only occur with the expected full understand-

ing of the whole altar screen of the Cathedral church of St

Triphon in Kotor.

However, this segment of the stone altar screen also repre-

sents a reason to better comprehend the morphological charac-

teristics and variety of stylistic expression present and specifically

applied in the decorative elements of early-medieval sculpture

on the southern-eastern Adriatic coast.

Summary: DEJAN CRN^EVI], Historical Institute, Belgrade

A SMALL STONE COLUMN OF THE ALTAR SCREEN FROM THE TREASURES OF ST ARCHANGEL MICHAEL’S MONASTERY

IN PREVLAKA

Key words. – St Archangel Michael’s Monastery, Prevlaka, Boka Kotorska, stone column,

altar screen, early medieval sculpture.

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171) STARINAR LXIII/2013

170

Tabla I – Fragmenti kamene plastike: 1, 2, 4) Crkva Sv. Mihajla u Stonu; 3, 5, 11) Crkva Gospe od Lu`ina; 6) Crkva Sv. Petra u Dubrovniku; 7) Muzej Rupe u Dubrovniku; 8) ostrvo Kolo~ep;

9) Letwikovac Rasti}a u Rijeci dubrova~koj; 10) Crkva Sv. Juraja kraj Jawine

Table I – Fragments of Carved Stone Decoration: 1, 2, 4) Church of St. Michael in Ston; 3, 5, 11) Church of Virgin Mary of Luzina; 6) Church of St. Peter in Dubrovnik; 7) Rupe Museum in Dubrovnik;

8) Island of Kolo~ep; 9) Villa Rasti} in Rijeka dubrova~ka; 10) Church of St. George (St. Juraj) near Janjina

Dejan CRN^EVI], Kameni stup~i} oltarske pregrade iz manastira Svetog Arhangela… (153–171) STARINAR LXIII/2013

171

Tabla II – Fragmenti kamene plastike: 1) Crkva Sv. Luke u Kotoru; 2, 3, 4, 6, 7) Crkva Sv. Trifuna u Kotoru (privremeni depo katedrale); 5) Muzej grada Budve; 8–10) Manastir Gospe od Otoka (ostrvo [koq)

Table II – Fragments of Carved Stone Decoration: 1) Church of St. Luke in Kotor;2, 3, 4, 6, 7) Church of St. Triphon in Kotor (Provisional Depot of Cathedral Church);

5) Budva City Museum; 8–10) Virgin Mary of Island Monastery (Island of [kolj)