POŠTOVANJE SVETIH IKONA - DOBRA VIJEST · Ono što je, dakle, važno istaći jeste da pravoslavna teologija razlikuje dve vrste poklonjenja, tj. jedno koje se čini pred samim božanstvom

POŠTOVANJE SVETIH IKONA

Ivica Stamenković

Deveto poglavlje iz knjige "Pravoslavlje obasjano evanđeljem".

http://biblijskaistina.blogspot.com



2

''Ne gradi sebi lika rezana niti kakve slike od onoga što je gore na nebu, ili dolje na zemlji, ili u vodi ispod zemlje. Nemoj im se klanjati niti im služiti, jer sam ja Gospod Bog tvoj, Bog revnitelj, koji pohodim grijehe otačke na sinovima do trećega i do četvrtoga koljena, onijeh koji mrze na mene; A činim milost na tisućama onijeh koji me ljube i čuvaju zapovijesti moje.''

Druga knjiga Mojsijeva 20:4-6

''Hristos dođe da nas izbavi svakoga poklonjenija i službe tvari i dela ruk čelovečeskih, a oni te okreni te obrni, pak opet moraš se klanjati delu ruk čelovečeskih. I što je grđe i gore: pišu svetoga Hristofora s pasjom glavom, moraš joj se klanjati. Obraz preblagoslovene Spasiteljeve matere sa tri ruke pišu! To što bi u naturi (sačuvaj bože!) čudovište bilo, tome se na ikoni moraš klanjati. Evo, braćo moja, dokle sujeverije i slepota može doći i stignuti!''1

Dositej Obradović

Jedna od izraženih praksi karakterističnih za Istočno-pravoslavno

hrišćanstvo jeste ikonoslikarstvo i poštovanje svetačkih izobraženja (ikona). Kao što je to slučaj sa mnogim drugim pravoslavnim verovanjima, i ovo vezano za ikonopoštovanje je, u svetlu Svetog pisma, veoma lako prikazati kao biblijski nedozvoljeno i višestruko pogrešno. Međutim, teolozi Pravoslavne crkve, pod uticajem ''svetog predanja'', smatraju da su upravo evanđeoski hrišćani (koje nazivaju sektašima) ti koji greše zbog svog neprihvatanja ikona. Njihovo propovedanje u Srbiji i drugim tradicionalno pravoslavnim zemljama o tome da ikonopoštovanje nije biblijski utemeljeno, proglašava se veoma pogubnim uticajem kojeg protestanti vrše u odnosu na pravoslavne:

''Negativni uticaj inoslavlja na pravoslavlje ovde je možda

najvidniji i najpogubniji. Protestanti, u svim svojim konfesionalnim varijantama i derivatima, prosto odbijaju svaki religiozni značaj ikone, ona je kod njih na osnovu jedne pogrešne teološke duhovnosti uklonjena iz molitvenosti i bogosluženja. Oni su u tom pogledu, kao i mnogom drugom, podlegli starim ikonološko-dogmatskim zabludama .''2

1 Dositej Obradović, Sabrana dela, str. 594-595. 2 Božidar Mijač, Ikona sveta slika, Beograd 1997. str. 9. Naglasak moj.



3

''Sekte, čija je osnovna karakteristika otkinutost od pravoslavlja kao autohtonog hrišćanstva, formalno vojuju protiv ikona na jedan perfidan, ponekad i brutalan, ali dosta efikasan način, jer ima vernika koji zbog neobaveštenosti i slabog crkvenog obrazovanja podležu njihovim veštim, premda uvek plitkim i banalnim antiikoničkim ishitrenostima. Sekte, kao i stari ikonoborci, nastoje da svoje negatorstvo teološki zasnuju. Uzimajući Bibliju za svoje propagandno polazište, sektanti, poričući Crkvu i svešteno predanje i time ostavši lišeni blagodati Svetog Duha, zloupotrebljavaju ovu svetu knjigu u antibiblijske svrhe. Dobija se utisak, zbog mahnitosti takve propagande, da je ikonolomstvo (ljuta borba protiv ikona) osnovna strast čitavog sektanstva.''3

Kao što smo upravo mogli da pročitamo, protestantski (i

evanđeoski) hrišćani odnosno sektanti, koji su ''podlegli starim ikonološko-dogmatskim zabludama'', upotrebljavaju Bibliju u ''antibiblijske'' svrhe, to jest nemaju nikakvu jaku argumentaciju u svojim ''uvek plitkim i banalnim antiikoničkim ishitrenostima''. Ipak, korak po korak, prilikom proučavanja ove teme a u vezi porekla, prirode i značaja ikone, bez mnogo poteškoća doći ćemo do zaključka da se radi o još jednoj izrazito protivbiblijskoj doktrini i praksi. Ovu temu ćemo razmatrati kako u ovom tako i u poglavlju o Vaseljenskim saborima (u delu o Sedmom vaseljenskom saboru).

POŠTOVANjE IKONA U PRAVOSLAVLjU

Da bi jedna pedantno sačinjena religiozna slika postala ikonom, mora da prođe kroz čin sveštenog imenovanja tj. osvećenja. To znači da se ne može svako umetničko delo nazvati ikonom, ma koliko bilo slično originalnoj ikoni ili liku kojeg predstavlja. Takođe, ni likovi izobraženi na zidovima crkava (freske) ne poseduju ikoničnost, te im stoga ne treba iskazivati poštovanje kakvo ''zaslužuju'' osvećene slike:

''Za ikoničnost ikone neophodno je, kao što već znamo, svešteno

imenovanje koje jeste osvećenje. (...) Lik, kao takav, saodnosan je prvoliku i njime se sveti. On poseduje izvesnu prirodnu silu lika zahvaljujući ovom njegovom odnosu prema prvoliku. Takvu silu sa osobenom jasnoćom poseduju sveštena izobraženja hramovnog zidnog slikarstva koja nemaju značenje ikona i kojima se u njihovom svojstvu ne poklanjamo (postavljanjem sveća ili celivanjem. (...) I zato moramo kazati da nema svako izobraženje i da nema svaka ikona silu ikoničnosti, već

3 Navedeno delo, str. 12, 13. Naglasak moj.



4

samo osvećena, i zato je nemoguće neosvećenoj ikoni ukazivati ikoničko poštovanje.''4

Ipak, prema Sergiju Bulgakovu, ma kako visoko ocenjivali

značenja ikone, njeno značenje je ograničeno. Ona služi za molitveni susret sa božanstvom. Međutim, ''pri tome se takav susret upravo kroz posredovanje ikone uopšte ne pojavljuje kao neophodan uslov molitve, već samo pomoćno sredstvo, bez koga se takođe može moliti.''5

Dakle, sama ikona služi kao pomoćno sredstvo za molitvu, iako je sasvim moguće moliti se i bez nje. Uostalom, kao što ćemo uvideti kasnije, rani hrišćani su se u prvim vekovima hrišćanstva sasvim dobro molili i bez ikona, što nam dakako dokazuje da one uopšte nisu neophodne za dobru komunikaciju sa Gospodom.

Prema odlukama Sedmog vaseljenskog sabora (VIII vek n. e.) u crkvi je dozvoljeno sačinjavanje Hristovih ikona, ikona Bogorodice, anđela i svih svetitelja. Prema Bulgakovu, iako se o ikoni Svete Trojice nije odlučivalo na pomenutom saboru, niti se predviđalo njeno sačinjavanje, Pravoslavna crkva je ozakonila i njeno postojanje. Na ikoni božanske Trojice, izobražavaju se Bog Otac, Sin i Sveti duh, i to na dva načina. Jedan je prikaz u vidu trojice anđela koji su se javili Avraamu u mamrijskoj ravnici (1. Mojs. 18. gl.), sa time da se lik Boga Oca predstavlja anđelom koji se nalazi u sredini. Sa druge strane, božanska Trojica se mogu predstaviti i na ikoni na kojoj Otac ima obličje starca, Sin obličje mladog čoveka a Sveti Duh goluba (na ikoni koja prikazuje silazak Svetog Duha na apostole, ova božanska ličnost se izobražava u vidu plamenih jezika.).6

Iako se zapravo, klanjajući se pred ikonom pravoslavni klanjaju samom Bogu, što ćemo jasno uvideti u narednom citiranom tekstu, oci Sedmog vaseljenskog sabora su, želeći da do kraja izbegnu optužbe za idolopoklonstvo, napravili i određenu razliku između njih:

''Osvećena ikona Hrista za nas je sam Hristos u liku svome, slično

tome kao što On za nas prisustvuje i u Imenu svome. Ikona je mesto javljanja Hristovog, našeg molitvenog susreta sa Njim. Moleći se pred ikonom, mi se neposredno molimo Njemu; celivajući je, Njega celivamo; klanjajući joj se, Njemu se poklanjamo.''7

4 Sergije Bulgakov, Ikona i ikonopoštovanje, Beograd 1998. str. 76-77. Naglasak moj. 5 Navedeno delo, str. 82. Naglasak moj. 6 Vidi: navedeno delo str. 84-85. 7 Isto, str. 80.



5

Ono što je, dakle, važno istaći jeste da pravoslavna teologija razlikuje dve vrste poklonjenja, tj. jedno koje se čini pred samim božanstvom a drugo koje se odnosi na poklonjenje pred ikonama. Kao dogmatički termini, ovde su upotrebljeni izrazi: ''latreia'' (služenje) u odnosu na Boga i ''proskunesis'' (poštovano poklonjenje) u odnosu na ikone. Više detalja o tome na koji su način donete pomenute odluke na Sedmom vaseljenskom saboru, proučićemo u posebnom poglavlju o Vaseljenskim saborima. No, sada je veoma važno da se pozabavimo pitanjem na koji način istočno tradicionalno hrišćanstvo na osnovu Svetog pisma opravdava ikonoslikarstvo i ikonopoštovanje? Objašnjenja poput onih koja sam već naveo, da ikone služe kao pomoćno sredstvo za molitvu mogu da budu na oko prihvatljive, ali je veliko pitanje da li iza njih stoji čvrst biblijski temelj? U nastavku poglavlja sagledaćemo odgovor na ovo pitanje i izvesti pravilan biblijski zaključak.

- Pravoslavno objašnjenje druge Božije zapovesti

Pravoslavna crkva poseduje verovanje o ikonama koje proizilazi

iz specifičnog tumačenja druge Božije zapovesti, kao i ostalih starozavetnih i novozavetnih događaja koji daju opravdanje i, šta više, preporučuju praksu oslikavanja i poštovanja ikona. Naime, prilikom osvećenja, tj. sveštenog imenovanja ikone, kojim se potvrđuje njena istovetnost sa prvolikom (osobom izobraženoj na njoj), čime ona postaje mesto blagodatnog prisustva svetitelja čijim je imenom nazvana8, naglašava se sledeće:

''Na molitvi na početku obreda, u obraćanju Bogu, naglašava se

da je Bog zabranom slika mislio samo na zabranu izrade kumira, idola . »Ti si svojom zapovjedi zabranio da se izrađuju slike i prilike, koje se ne sviđaju Tebi, pravome Bogu, da bi se njima molili kao Gospodinu i njima služili.« Poslije ove tvrdnje još se emfatičnije upućuje na to da je sam Bog zapovjedio »da se trebaju izrađivati slike kojima se neće veličati ime tuđih, krivih i nepostojećih bogova, nego Tvoje ime, ime jedinog istinitog Boga, najsvetijeg i najuzvišenijeg među svim imenima«.''9

8 U skladu sa pravoslavnim učenjem koje glasi da su umrli svetitelji zapravo živi, te da oni mogu posredovati pred Bogom za one koji su još uvek na zemlji, pošto čuju njihove molitve, Istočna crkva veruje u prisutnost svetitelja u svojoj ikoni. 9 Ernst Benz, Duh i život Istočne crkve, str. 15-16. Naglasak moj. Protoprezviter Božidar Mijač u svojoj knjizi ''Ikona sveta slika'' između ostalog kaže: ''Slično je sa starozavetnim zabranama ikonopisa, gde se previđa činjenica da su ove zabrane, kao i mnoge druge u Starom zavetu privremenog značenja, upravljene na čuvanje



6

Lazar Milin nam dodatno objašnjava na koji je način Bog

zapovedio izrađivanje ikona i njihovu upotrebu u bogosluženju: ''Ne samo što pravljenje ikona nije zabranjeno, nego u Bibliji

postoji direktna Božja naredba da se prave kipovi i ikone za potrebe bogosluženja! Bog čak pokazuje Mojsiju sliku kako to treba da izgleda!

''I Gospod reče Mojsiju govoreći: Reci sinovima Izrailjevim...neka mi načine svetinju, da među njima nastavam; kao što ću ti pokazati sliku od šatora i od svijeh stvari njegovijeh. Neka načine kovčeg od drveta sitima...i pokuj ga čistim zlatom... I načini poklopac od čistoga zlata... I načini dva heruvima zlatna... jednoga na jednom kraju a drugoga na drugom kraju na zaklopcu... tu ću se sastajati s tobom i govoriću ti ozgo sa zaklopca između dva heruvima koji će biti na kovčegu''. (2. Mojs. 25, 1-22).

''I načini zavjes od porfire i od skerleta i od crvca i od tankoga platna uzvedenoga, i po njemu neka budu izvezeni heruvimi.'' (2. Mojs. 26, 31).

Dakle, pravljenje religioznih slika za bogoslužbene potrebe ne samo što Bog ne zabranjuje, nego baš naprotiv – naređuje!''10 Dakle, prema učenju pravoslavnih, Bog koji je (drugom zapovešću) zabranio izradu likova i njihovu upotrebu u bogosluženju - predstavlja prvog ikonoslikara11, a smatra se i da se Njegova zapovest odnosila samo na sačinjavanje predstava paganskih božanstava (iako takav zaključak nikako nije izvodljiv iz same zapovesti koja je mnogo šira u svome značenju, kao što ćemo se uveriti kasnije). Bulgakov je u svome delu još objasnio da je zapovest data Mojsiju, u vezi izrade heruvima u šatoru od sastanka, zapravo predstavljala i samo ukidanje druge Božije zapovesti i opšteg pravila zabrane pravljenja likova ''pridajući mu samim tim tek uslovno-pedagoški značaj.''12

U nastavku našeg proučavanja podrobnije ćemo razmotriti napred navedene tvrdnje pravoslavnih i uporediti ih sa biblijskim otkrivenjem.

UČENjE SVETOG PISMA I IKONOPOŠTOVANjE

Jevreja od poklonjenja lažnim bogovima, kumirima, a da ne važe za hrišćane koji su Hristovim iskupljenjem oslobođeni idolatrije.'' str. 68-69. Naglasak moj. 10 Lazar Milin, Crkva i sekte, str. 343-345. Naglasak moj. 11 Vidi kod: Benz, str. 16. 12 Vidi kod: Bulgakov, Ikona i ikonopoštovanje, str. 9.



7

Druga Božija zapovest, koju sam citirao na samom početku ovog poglavlja, ukoliko se pažljivo pročita, ni u kom slučaju ne može biti protumačena na onaj način kako to čine bogoslovi Pravoslavne crkve. Iako Izrailjci, u vreme kada im je Mojsije sa gore Sinaja doneo deset zapovesti, nisu poznavali nešto što mi danas nazivamo ikonama hrišćanskih svetitelja, već samo kipove i slike egipatskih božanstava (koja su predstavljana u liku ljudi, životinja ili polu-ljudi, polu-životinja), Gospod ovom zapovešću nije zabranio samo njihovo izobražavanje i poštovanje. Zapovest se, kao što je više nego očigledno, odnosila na sva stvorenja koja su naseljavala nebeska prostranstva (anđeoska bića), zemlju (sav živi i neživi svet) i vodu. Iznad svega, ova zapovest se odnosila na samog Gospoda (Jahvea) Boga, koji od strane svoga naroda nije smeo da bude slavljen, poput paganskih bogova, kroz sačinjavanje vizuelnih likova i poklonjenja njima. Mojsije je ovim rečima preneo Gospodnju poruku:

''A sada, Izrailju, čuj uredbe i zakone, koje vas učim da tvorite

(...) ništa ne dodajte k riječi koju vam ja zapovijedam, niti oduzmite od nje, da biste sačuvali zapovijesti Gospoda Boga svojega koje vam ja zapovijedam. (...) I progovori Gospod k vama isred ognja; glas od riječi čuste, ali osim glasa lika ne vidjeste; (...) Zato čuvajte dobro duše svoje; jer ne vidjeste nikakoga lika u onaj dan kad vam govori Gospod na Horivu isred ognja, da se ne biste pokvarili i načinili sebi lik rezan ili kaku god sliku od čovjeka ili od žene...''13

Pomenuto značenje druge zapovesti izrečeno je tako da ostane

večna uredba svakom iskrenom bogoslužitelju u svim vremenima. Bog je, poput svoje Reči, apsolutno nepromenljiv. Međutim, nasuprot jasnoj objavi Božije Reči, da između ostalog i druga Božija zapovest mora biti poštovana doslovno u svim generacijama iskrenih Božijih vernika, tradicionalna Istočna (kao i Zapadna) crkva je promenila njeno značenje iz razloga njenog pogrešnog razumevanja. To pogrešno razumevanje je proisteklo, kao što možemo da pretpostavimo, zbog upliva nehrišćanske filozofske misli u sistem hrišćanskog bogoslovlja u prvim vekovima posle Hrista. Dokaze za ovakav pogrešan razvoj hrišćanske misli koji je presudno uticao na začetke ikonoslikarstva i ikonopoštovanja nalazimo i kod samih pravoslavnih autora. Naime, kao što ćemo se uveriti iz navoda koji slede, grčka filozofska misao jeste glavni ''krivac'' za početak poštovanja ikona kao i same ideje da ikona može predstavljati mesto blagodatnog prisustva osobe koja je na njoj predstavljena. Takođe, ista ta filozofija je odgovorna i za ideju da se molitvom, poklonjenjem i

13 5. Mojsijeva 4:1-2, 12, 15-16. Naglasak moj.



8

celivanjem ikone zapravo vrši poklonjenje pred osobom koja je oslikana, odnosno, u krajnjem slučaju pred samim božanskim bićem.

Evo nekih priznanja koja su, po ovom pitanju, došla od strane pravoslavnih autora:

''U istoriji ikonopoštovanja mi stojimo pre svega pred tom

osnovnom činjenicom, da se ikona prvi put pojavljuje u paganstvu. Sav paganski svet pun je ikona i ikonopoštovanja.''14

''Slično kao što je u svojim najvišim dostignućima grčka filosofija

javila hrišćanstvo pre Hrista, a na toj osnovi postala i prirodni jezik hrišćanskog otkrivenja i bogoslovlja, isto tako je i otkrivenje antičke umetnosti u ikonografiji bilo u izvesnom, mada i ograničenom, smislu hrišćanstvo pre Hrista i neosporno se pojavljuje kao prototip hrišćanske ikone (...) i, kao nešto što se samo po sebi razume, hrišćanska crkva koja je, naravno, izmenila sadržaj ikoničkih izobraženja, ali je usvojila sam princip ikone. Most koji spaja pagansku izradu ikona sa hrišćanskom jeste umetnost. (...) Ujedno s ovim, idealni likovi čiste čovečnosti, koji su bili potrebni i za hrišćansku ikonu, bili su nađeni još u paganskoj umetnosti. To ne znači, razume se, da je te likove hrišćanska ikonografija naprosto ponavljala – ona je utisnula na njih svoj vlastiti pečat. Ipak, ovo ne umanjuje činjenicu da je paganska ikonografija, tako reći, prirodni stari zavet za hrišćansku, slično kao što se kao isti takav stari zavet javlja paganska filosofija za hrišćansko bogoslovlje.''15

Ono što je još veoma bitno istaći jeste i pronalaženje priznanja

pravoslavnih da teologija ikone ne proizilazi iz Svetog pisma već iz hrišćanstvu stranog neoplatonističkog grčkog učenja. Evo šta o ovome možemo da pročitamo u literaturi vrsnih poznavalaca pravoslavne teologije:

''Drugi prigovor protivnika slika, kojim se isticalo da štovanje

slika oduzima Bogu dužno poštovanje, branitelji ikona su pobijali drugačijim shvaćanjem slika. Ovo se shvaćanje razvilo iz neoplatonskog mišljenja o slici: »Mi ne dajemo ikonama božanska svojstva, nego znamo da se čast koja se iskazuje slikama uzdiže do njenog pralika«. Nije slika kao takva predmet i primalac molitve, nego praslika, koja se u njoj »pojavljuje«.''16

14 Bulgakov, Ikona i ikonopoštovanje, str. 6. 15 Navedeno delo, str. 8. Naglasak moj. 16 Benz, Duh i život Istočne crkve, str. 16. Naglasak moj. Ova izjava pravoslavnog autora dakako dokazuje da ideja o iskazivanju poštovanja svetiteljima posredstvom



9

''Obično se svi slažu da je teološka odbrana sv. Ikona, naročito

odbrana sv. Teodora i pre njega sv. Jovana Damaskina, zasnovana na neoplatonističkim pretpostavkama. Čitava koncepcija ''prauzora'' i ''slike'' (koja upućuje na niži nivo) bila je platonistička. U celini uzeto, ovo gledište je bilo ispravno. (...) U ovom trenutku ne tiče nas se učenje ikonofila. Dozvolimo da je ono bilo platonističko ili barem proplatonističko. (...) Ikonopoštovatelji su zasigurno bili platoničari.''17

Kada dakle znamo da je hrišćansko (čitaj: pravoslavno i

rimokatoličko) ikonoslikarstvo i ikonopoštovanje za svoj stari zavet umesto Svetog pisma, Hristovog učenja i ranohrišćanske prakse imalo grčku filozofiju i religiju, onda i ne čudi što se u pravoslavnim crkvama, u prednjem delu hrama, mogu da nađu i oslikane freske ''hrišćana pre Hrista'', paganskih filozofa Sokrata, Platona, Aristotela, Ptolomeja, Sibila i ostalih18, koji su znatno doprineli ovakvom otpadnuću tzv. hrišćanstva od svetopisamske božanske istine.

Činjenicu da ikonopoštovanje ne vodi svoje poreklo iz Biblije, dokazaćemo i sledećim proučavanjem, koje se odnosi na svrhu izrađivanja i postavljenja heruvimskih likova u starozavetnom šatoru od sastanka.

Heruvimi u šatoru od sastanka i jerusalimskom hramu Koja je bila svrha sačinjavanja dvodimenzionalnih i

trodimenzionalnih heruvimskih predstava (vezenih likova na zavesama i zlatnih kipova) u bogoslužbenim objektima Staroga zaveta? Da li je Bog odista ukinuo zapovest koju je dao nešto ranije, i šta više zapovedio sačinjavanje likova i slika pred kojima bi se vršili verski obredi? Evo šta o ovome kaže Sergije Bulgakov, a sa čime bi mogli da se slože i evanđeoski hrišćani:

''Ovo izobraženje dvaju heruvima, na koje se obično i pozivaju

apologeti ikonopoštovanja protiv judaizmu sklonih ikonoboraca, koji insistiraju na slovu druge zapovesti, naravno, već se pojavljuje kao principijelno priznanje, kako prava i mogućnosti religiozne umetnosti, tako i izobrazivosti duhovnog sveta sredstvima ove potonje i u njenim ikona kao i molitvama pred njima ne može da se pronađe na stranicama Svetog pisma niti može da se potvrdi duhom Hristovog učenja. Sa druge strane shvatamo da je ova ideja prihvaćena iz ideologije koja predstavlja ''Stari zavet'' za pravoslavno bogoslovlje, a to je grčka filozofija i religija. 17 Georgije Florovski; Hrišćanstvo i kultura, Logos Ortodos, Beograd 1995. str. 99, 101. Naglasak moj. 18 Vidi kod: Bulgakov, Ikona i ikonopoštovanje str. 97.



10

likovima, mada je ono pedagoški i ograničeno po količini. Sem toga, treba priznati da ovde dopuštenje ikona anđela još nije značilo ikonopoštovanje.''19

Kao što ćemo uvideti nešto kasnije, shodno priznanju ovog

pravoslavnog bogoslova, anđeoski likovi u starozavetnim svetinjama nisu nipošto služili da bi bilo ko od tadašnjih vernika (a u njih su mogli da ulaze samo sveštenici dok je narod ostajao napolju) klanjajući se pred njima poštovao anđele, palio pred njima sveće ili kadio tamjanom20 (kao što je to slučaj u ikonopoštovanju u Istočnoj crkvi). Izvezeni i zlatom obloženi heruvimski likovi imali su samo simboličko-ilustrativni značaj, onaj koji je trebao da dočara sliku skrivene duhovne stvarnosti. Današnji evanđeoski protestanti imaju takođe izraženu praksu da u svom literarnom izdavaštvu upotrebljavaju likovne ilustracije vezane za različite biblijske događaje. No, evanđeoski hrišćani se takvim predstavama ne klanjaju niti im služe na bilo koji način, a ne poseduju ni verovanje da su oslikane

19 Bulgakov, Ikona i ikonopoštovanje, str. 10. Naglasak moj. 20 Ipak, ne žele svi pravoslavni autori da priznaju da starozavetni propisi o izradi heruvimskih likova kao i ostalih simbola ne pružaju potporu ikonopoštovanju koje se praktikuje u okviru Pravoslavlja. Evo na koji način Justin Popović dovodi u vezu Božije zapovesti (koje su određivale način starozavetnog bogosluženja) i vekovnu praksu u pravoslavnim crkvama:

''Molitveno poštovanje svetih ikona je ne samo u saglasnosti sa Božanskim Otkrivenjem nego i proističe iz njega kao svog prvobitnog izvora. (...) Pobožno kađenje pred svetim ikonama zasnovano je na neposrednoj zapovesti Božjoj Aaronu, da namesti zlatni oltar kadioni pred kovčegom zaveta i da svako jutro kadom miomirisnim kadi kovčeg zaveta i heruvime na njemu, kao i zavesu pred kovčegom zaveta na kojoj su bili izvezeni heruvimi. Ujedno sa zapovešću o kađenju Gospod je dao zapovest i o paljenju sveća pred svetim ikonama.'' Dogmatika Pravoslavne crkve III, Valjevo 2004, str. 686-687.

U upravo navedenom citatu iz Dogmatike susreli smo se sa tvrdnjom da je Gospod naredio kađenje i paljenje sveća pred ikonama anđela (heruvima) u šatoru od sastanka. Iako je ova izjava donekle tačna, ona zahteva dodatno objašnjenje. Naime, kao što sam to spomenuo u poglavlju o svetim tajnama (sveta tajna sveštenstva) čitav starozavetni bogoslužbeni sistem je imao značaj simbola duhovne stvarnosti otkrivene u Hristu. Sedmokraki zlatni svećnjak na kome su od večeri do jutra goreli upaljeni žišci (2. Mojs. 25:31, 37) simbolizovao je svetlost koja dolazi od ''sedam vatrenih buktinja'' koje gore pred Božijim prestolom na nebesima (a koje simbolizuju Svetoga Duha; vidi u: Otk. 1:4; 4:5). Zlatni kadioni žrtvenik, sa koga se podizao dim tamjana pred hramovnom zavesom (2. Mojs. 40:26-27), predstavljao je molitve Božijeg naroda (vidi u: Otk. 8:3-4). U svakom slučaju, upaljeni svećnjak kao i dim tamjana nisu se prinosili od strane sveštenika kao znak poštovanja prema anđeoskim bićima, već prema preuzvišenom Gospodu Bogu (pred kojim serafimi i heruvimi zaklanjaju svoje lice i oči – smatrajući sebe nedostojnim gledanja preuzvišene Božije slave; Isaija 6:1-4).



11

osobe uistinu prisutne u svojim izobraženjima. Oni smatraju da Bog drugom zapovešću Dekaloga nije zabranio sačinjavanje likovnih umetničkih simbola i ilustracija koje bi upućivale na postojanje duhovnog sveta (što dokazuje i Gospodnja zapovest o sačinjavanju likova ovih heruvima). Ono što je Gospod uistinu zabranio ovom zapovešću jeste ''klanjanje i služenje''21 pred likovima koji su sačinjeni radi vršenja različitih religijskih obreda, kao što je iz zapovesti jasno uočljivo. Zapravo, kada bi se ova Božija zapovest odnosila na opštu zabranu izrade likova svega što je On stvorio, to bi značilo i zabranu likovne umetnosti (oslikavanja žive i mrtve prirode), izrade fotografija, pravljenja igranih, dokumentarnih i crtanih filmova itd, što svakako nije slučaj. Bulgakov još dodaje da, na pitanje zašto je i u kom smislu Stari zavet dopuštao izobraženje anđela, obično nema odgovora u bogoslovskom učenju o ikonama ni kod njihovih branilaca niti pak kod njihovih protivnika.22

U nastavku poglavlja ćemo baciti pogled na starozavetne tekstove koji imaju direktne veze sa, nekima nejasnom, Gospodnjom naredbom o postavljanju likova heruvima u šator od sastanka (i kasnije u hram u Jerusalimu).

- Slika nebeske stvarnosti

Velika biblijska istina se nalazi u izreci da je ''Novi zavet u Starom sakriven a Stari zavet u Novom otkriven''. Mnoga proročanstva, kao i duboko duhovno značenje verskih obreda, praznika i simbolizma Starog zaveta, našla su svoje ispunjenje u Hristu i novozavetnoj stvarnosti. Evo nekih tekstova koji govore o ovoj simbolici: ''I neka heruvimi rašire krila u vis da zaklanjaju krilima zaklopac, i neka budu licem okrenuti jedan drugom, prema zaklopcu neka su okrenuta lica heruvimima. I metnućeš zaklopac ozgo na kovčeg, a u kovčeg ćeš metnuti svjedočanstvo, koje ću ti dati. I tu ću se sastajati s tobom i govoriću ti ozgo sa zaklopca između dva heruvima, koji će biti na kovčegu od svjedočanstva, sve što ću ti zapovijedati za sinove Izrailjeve.''23 ''I kaza Gospod Mojsiju: reci Aronu bratu svojemu da ne ulazi u svako doba u svetinju za zavjes pred zaklopac koji je na kovčegu, da ne pogine, jer ću se u oblaku nad zaklopcem javljati .''24

21 Vidi opet: 2. Mojs. 20:5. 22 Vidi kod: Bulgakov, str. 10. 23 2. Mojs. 24:20-22. Naglasak moj. 24 3. Mojs. 16:2. Naglasak moj.



12

''I kad Mojsije ulažaše u šator od sastanka da govori pred Bogom, tada čujaše glas gdje mu govori sa zaklopca što bješe na kovčegu od svjedočanstva između dva heruvima; i govoraše mu.''25 ''Tada oblak pokri šator od sastanka, i napuni se šator slave Gospodnje. I ne mogaše Mojsije ući u šator od sastanka, jer bješe na njemu oblak, i slave Gospodnje bješe pun šator.''26 ''A car Solomun i sav zbor Izrailjev, koji se sabra k njemu, prinesoše s njim pred kovčegom ovaca i goveda toliko da se ne mogaše ni izbrojiti ni proračunati od mnoštva. I unesoše sveštenici kovčeg zavjeta Gospodnjega na njegovo mjesto, u unutrašnji dom, u svetinju nad svetinjama, pod krila heruvima. (...) A kad sveštenici izidoše iz svetinje, oblak napuni dom Gospodnji , te ne mogahu sveštenici stajati da služe od oblaka; jer se slave Gospodnje napuni dom Gospodnji .''27 Prema upravo citiranim navodima iz Starog zaveta, šator od sastanka, a kasnije i jerusalimski hram, trebali su da budu mesto Božijeg sastajanja sa ljudima, tj. sa sveštenicima koji su bili narodni predstavnici i ''posrednici''. Svetinja nad svetinjama u kojoj je bio smešten zavetni kovčeg sa deset zapovesti, bila je mesto posebnog blagodatnog Gospodnjeg prisustva. Oblak Njegove slave koji se pojavljivao na poklopcu kovčega, između dva heruvima, bio je dokaz Njegove prisutnosti među svojim narodom. Upravo na to mesto (na poklopac zlatnog kovčega) prvosveštenik je, jedanput u godini, prinosio krv nevinih životinja koje su bile zaklane kao žrtve za grehe celokupnog naroda. Na ovaj simboličan način, starozavetni prvosveštenik je, kao praslika Spasitelja Isusa Hrista, prinosio krv zameničke žrtve za otkup greha u samo Gospodnje prisustvo (tj. pred Božiji presto na nebesima). Prorok Isaija je ovako pisao o svom nebeskom viđenju kojeg je imao u jerusalimskom hramu: ''...vidjeh Gospoda gdje sjedi na prijestolu visoku i izdignutu, i skut mu ispunjavaše crkvu. Serafimi stajahu više njega. Svaki ih imaše šest krila: dvjema zaklanjaše lice svoje i dvjema zaklanjaše noge svoje, a dvjema lećaše. I vikahu jedan drugome govoreći: svet, svet, svet je Gospod nad vojskama, puna je zemlja slave njegove. I zadrmaše se pragovi na vratima od glasa kojim vikahu, i dom se napuni dima.''28

25 4. Mojs. 7:89. Naglasak moj. 26 2. Mojs. 40:34-35. 27 1. Carevima 8:5-6, 10-11. Naglasak moj. 28 Knj. proroka Isaije 6:1-4.



13

Iz viđenja ovog proroka jasno sagledavamo realnost duhovnog sveta, koji je simbolički prikazan predmetima koji su se nalazili u svetinji nad svetinjama. Gospodnji presto na nebesima okružuju uzvišena anđeoska bića koja bez prestanka proslavljaju Stvoritelja. Iz razloga što je šator od sastanka trebao da predstavlja sliku nebeskog prostora kao i trećeg neba gde se nalazi Gospodnji slavni presto (2. Kor. 12:2-4; 1. Timoteju 6:16), heruvimi izvezeni na zavesama kao i oni u svetinji nad svetinjama, trebali su da dočaraju zemaljskim stanovnicima anđeosku prisutnost u nebeskim prostranstvima kao i pred samim mestom na kome Gospod uzvišeno stoluje. Posve je jasno da likovi heruvima u jevrejskom bogoslužbenom hramu nisu postavljeni da bi se pred njima sveštenici molili, klanjali, kadili im i činili druge verske obrede (što jasno proizilazi iz biblijskih tekstova kao i starozavetne bogoslužbene prakse). Poistovećivanje anđeoskih predstava iz starozavetnog vremena, sa ikonama koje postoje u Istočnoj crkvi je nemoguće, iz prostog razloga njihove potpuno različite namene.29 Pre nego što uvidimo šta o stvarnim počecima ikonoslikarstva i ikonopoštovanja možemo da saznamo iz crkvene istorije, koja će nam još jedanput potvrditi ispravnost stavova koje po ovom pitanju zastupaju evanđeoski hrišćani, želim da se ukratko upoznamo sa učenjem pravoslavnog svetog predanja. - Kazivanje svetog predanja ''Crkva uči da ikonografija, slikanje ikona, postoji od samog početka hrišćanstva, jer je ona, kao što ćemo kasnije podrobnije izneti, direktni izraz Ovaploćenja. Ikonografija, u tom smislu, odgovara otkrivenju, koje nije samo otkrivenje Reči Božije, nego i Slike Božje (Flb. 2, 6-7; Gal. 3, 24; 3, 25; 4, 3). Starozavetna formalna ''zabrana'' slikanja označava prazninu koja će biti ispunjena svetim likovima Novog Zaveta. Ovome, kao potvrda i ilustracija, dobro služi liturgijska crkvena tradicija o tzv. ''nerukotvorenim ikonama'', tj. takvim koje su se same naslikale ili ih je naslikao onaj čiji lik nose. Takva je na primer ikona Hristova koju je sam Hristos dao time što je za cara Avgara na ubrusu čudom otisnuo Svoj lik. Ovim ikonama se ističe paralelizam postojanja crkve i ikonografije – Crkva nije nikad bila bez ikona: čim je počela da propoveda počela je i da

29 O tome šta je zapravo simbolički prestavljao šator od sastanka i služba starozavetnog sveštenstva bilo je više reči u poglavlju ''Sedam svetih tajni'', u celini: ''Sveta tajna sveštenstva''.



14

slika. Već je Sveti apostol Luka, koji je bio slikar, po predanju naslikao likove Hrista i Bogorodice.''30 ''Ikone su u crkvenoj upotrebi od samog početka hrišćanstva. Prva ikona sa likom Gospoda Isusa Hrista, po crkvenom predanju, postala je na čudesan način. Edeski car Avgar čuo je bio za Hrista, njegovu nauku i čuda koja je činio. Zaželeo je da vidi slavnog Čudotvorca, ali zbog teške bolesti to mu nije bilo moguće. Zato on pozove Gospoda k sebi, ali Gospod, zauzet izvršenjem svoga iskupiteljskog plana među Jevrejima u Palestini, nije prihvatio poziv. Tada Avgar nađe živopisca i uputi ga ka Isusu sa zadatkom da na platnu izradi lik njegov i donese mu. Živopisac ode, nađe Isusa i počne da kopira lik Njegov, ali u tome nije uspeo. Lice Gospoda Isusa svakog trenutka menjalo se i nije se dalo verno na platnu reprodukovati. Da uteši ožalošćenog živopisca i njegovog pošiljaoca, Gospod uzme čist ubrus, otre njime svoje božansko lice, i tom prilikom na ubrusu ostane lik Njegov. Taj ubrus, sa nerukotvorenim likom Hristovim na njemu, živopisac odnese caru Avgaru, koji ga sa radošću primi, celiva i isceli se od opake boljke. Hrišćansko predanje zna za još jedan nerukotvoreni lik Gospoda Isusa, koji je postao na isti način, samo u drugim okolnostima. Kad su Gospoda, posle Pilatove osude, vodili na Golgotu radi raspeća, On je usput, pod teretom teškog krsta i iscrpljenosti usled predhodnih mučenja u tamnici, posrtao i padao, a niz Njegovo božansko lice, izranavljeno od bijenja i trnovog venca, slivale su se kaplje krvi i znoja. Jedna od žena, koja se zatekla na ulici i posmatrala tužnu povorku, sažali se i pruži Gospodu čist ubrus da obriše svoje lice. Njeno sažaljenje Gospod je nagradio time, što je na ubrusu ostao lik Njegov . Ta žena po predanju zvala se Veronika. A najstariju ikonu presvete Majke Božje, opet prema crkvenom predanju, izradio je sveti apostol i evanđelist Luka. Ona je tu ikonu odobrila i blagoslovila. Crkveno predanje kazuje da je sveti Luka izradio još tri ikone presvete Majke Božije i da se jedna od njih nalazi u našem manastiru Hilandaru u Svetoj Gori. Nju je sveti Sava našao na svojim putovanjima po istoku, otkupio je i doneo u Hilandar.''31

Iz upravo citiranih navoda iz pravoslavne literature, mogli smo jasno da uočimo da se učenje Istočne crkve, da su ikone postojale od samoga početka hrišćanstva, zasniva isključivo na predanju. Podaci o nastanku prvih ikona u prvom veku nove ere, još za života Hrista i apostola, ne mogu se naći nigde u bogonadahnutom biblijskom izveštaju.

30 Božidar Mijač, Ikona sveta slika, str. 18-19. Naglasak moj. 31 Živan M. Marinković, Najbolji vaspitač, str. 65-66. Naglasak moj.



15

Šta više, ove svetopredanjske pripovesti dodeljuju samom Hristu ulogu prvog novozavetnog ikonoslikara, koji je tim svojim delom, što je očevidno u slučaju edeskog cara Avgara, uveo ikonopoštovanje (pošto se Avgar poklonio i celivao nerukotvoreni lik) i to upravo onakvo kakvo danas postoji u Pravoslavlju. Isto tako, kao što smo videli, i evanđelist Luka se proglašava ikonoslikarem, čije je ikone blagoslovila presveta Bogorodica, iako nikako nije jasno zašto onda Luka nije nešto o tome napisao u knjizi Dela apostolskih? Ukoliko bi ova pripovest o Luki kao ikonoslikaru bila istinita, onda on nipošto ne bi propustio da to i perom zabeleži i tako svekolikom hrišćanstvu, još od najranijih vremena, stavi do znanja da se, uprkos starozavetnoj zabrani, u Crkvi uvodi ikonopoštovanje. Ipak, ovakve zamisli ostaju u domenu puke teorije, iz prostog razloga što je druga Božija zapovest, o zabrani izrađivanja radi poklonjenja bilo kakvim likovima, koje su se Jevreji u Hristovo vreme čvrsto držali, bila deo celokupnog Božijeg zakona. Hristos je naime, za sebe rekao: ''Ne mislite da sam došao da razrešim zakon i proroke; nisam došao da razrešim nego da ispunim. Jer zaista vam kažem, dok ne prođe nebo i zemlja, neće ni jedno iota ili jedna crtica od zakona nestati, dok se sve ne zbude.''32 Ispunjavanje zakona od strane Hrista svakako ne bi podrazumevalo direktno kršenje druge Božije zapovesti, koja je nalagala zabranu ''klanjanja i služenja'' likovima. Da je kojim slučajem istina da Hristos proizveo ne samo jednu već dve nerukotvorene ikone pred kojima se neko klanjao, onda On za sebe ne bi mogao da ustvrdi ono što smo maločas pročitali iz ev. po Mateju. Što se pak tiče Bogorodičinih ikona, u poglavlju u kojem smo obrađivali učenje o njoj, jasno smo istakli istorijsku činjenicu da su one (pomenute ikone) počele da se izrađuju tek početkom četvrtog veka posle Hrista, pod uticajem kulta boginje Majke proisteklog iz paganskih religija i kultura. Da bi smo do kraja rasvetlili dilemu oko toga da li je ikona zaista bilo u ranohrišćanskoj Crkvi koja se pridržavala Hristove i apostolske nauke, prizvaćemo u pomoć i neosporne istorijske činjenice.

- Šta o ikonopoštovanju kaže crkvena istorija?

Ono što bi mogli na samom početku da ustvrdimo kao neospornu činjenicu jeste da u prvovekovnoj apostolskoj Crkvi nije bilo nikakvog ikonoslikarstva, niti se pak znalo za legende o Hristovim nerukotvorenim ikonama, kao i ikonama Bogorodice. Predanjske pripovesti koje nas

32 Ev. po Mateju 5:17-18. Naglasak moj.



16

izveštavaju o tome da su ikone postojale od samoga početka crkvene ere se nalaze u potpunoj oprečnosti sa onim što se može saznati iz pouzdanih istorijskih izvora. Evo šta o ovoj temi govori Sergije Bulgakov u svojoj knjizi:

''Hrišćanska Crkva je od judejstva – kao nešto što se samo po sebi

razume i što ima silu zakona – nasledila zabranu religioznih izobraženja i u tom smislu ona se od početka odredila više ikonoborački.''33

Ukoliko prihvatimo za istinitu ovu tvrdnju poznatog ruskog

bogoslova, onda se svakako postavlja veliko pitanje kako je moguće da se prvovekovna Crkva odredila ikonoborački (dakle bila je nastrojena protiv ikona) ako je svima bilo poznato da je Hristos blagoslovio svoje likove na platnu i ubrusima pred kojima se već vršilo poklonjenje? Takođe, da li je moguće da je Luka slikao ikone (i to ne jednu već nekoliko) i to baš u vreme kada je čitava Crkva posedovala ikonoborački duh? Odgovori na ova pitanja su više nego jasni i očigledni.

Sa druge strane, evo još opširnijih opisa ovog ranocrkvenog perioda, koji će potvrditi raniju Bulgakovljevu izjavu. I sledeći navod potiče iz knjige jednog pravoslavnog autora, ovoga puta vrsnog istoričara:

''Pri kraju prvog perijoda34 uđoše u crkvenu upotrebu prvo

simvoličke slike, a kašlje i slike, koje predstavljaju sveta lica ili radnje, ali poslednje veoma retko i uz opiranje mnogih, što je prirodno, kad se uzme u obzir, da su mnogi od prvih Hrišćana izišli iz krila judejstva, i kad se zna, da se i u kasnije vreme sve do u V. stoleće pridržavalo starih običaja u ovom pogledu. Španski sinod u Iliberisu ili Elviri (306.) dekretirao je, da na zidovima hramova ne sme biti slika, i u crkvenom istoriku Jevseviju (umro oko 340.) episkopu Kesarije Palestinske, savremeniku spomenutoga sinoda, sretamo čoveka, koji religijozne slike smatra neznabožačkim običajem. (futnota: Konstancija, sestra Konstantina Velikog, pita Jevsevija za sliku Isusovu, i on odgovara, da su religijozne slike neznabožački običaj. U svojoj crkvenoj istoriji govori Jevsevije o nekoj statui Hristovoj u Kesariji Filipovoj, koju je podigla tamo kao u svom rodnom gradu žena, koju je Hristos izlečio od tečenja krvi; ali veli, da je to samo kaža (tj. legenda; prim. I. S.) a ako je kaža osnovana, onda je ta žena bila svakako neznaboškinja.) Ali iz rečenoga se vidi, da je taj običaj tada već počeo otimati maha, i pri kraju IV. stoleća beše već prilično raširen, iako je još

33 Bulgakov, Ikona i ikonopoštovanje, str. 10. Naglasak moj. 34 Jevsevije Popović krajem ''prvog perijoda'' smatra 312. godinu posle Hrista, kada je prestalo progonstvo nad hrišćanima dolaskom na rimski presto cara Konstantina Velikog.



17

uvek bilo takvih, koji su ili sasvim osuđivali upotrebu religijoznih slika, ikona, ili su držali taj običaj za opasan. Među najodlučnije protivnike religijoznih slika, ikona, spada još pri kraju IV. stoleća crkveni otac Epifanije (umro 403.), koji je takođe iz Palestine i uz to po kasnijim vestima rodom Judej, i koji je umro kao mitropolit u Salamisu ili Konstanciji na Kipru. Ovaj je u svojoj apatiji prema ikonama išao tako daleko, da je na jednom svom putu jednu ikonu na platnu , koju je našao na vratima jedne crkve, skinuo i raskidao u parčad i dao crkvenom poslužitelju, da umota u nju mrtvaca. Ali u V. i VI. stoleću upotreba ikona nalazila je sve više prijatelja i postala je općenitom, izuzev nestorijevsku crkvu, koja je u tom htela ostati pri starom, te i u ovoj stvari digla opoziciju. Šta više na Istoku pri kraju drugog perijoda35 beše već i poštovanja ikona, jer se onim licima, koja ikone predstavljahu, ukazivahu počasti poklonima, poljupcima, kađenjem, paljenjem sveća i.t.d. (...) I na Istoku su ikone isprva takođe bile samo religijozni spomenici i sredstva za religijoznu pouku, i tek kašnje je putem sasvim prirodnog razvitka došlo do poštovanja ikona , odnosno lica, koja ikona predstavlja.''36

Ono što bih želeo da učinimo sa upravo navedenim tekstom jeste

da ga sažmemo u nekoliko glavnih tačaka. Kada to uradimo, zaključak koji će nam se sasvim prirodno nametnuti glasiće ovako:

a) Na samom početku hrišćanske ere, za vreme apostola i

njihovih naslednika (u prvom veku n.e.) u Crkvi nije bilo izrađivanja bilo kakvih religioznih slika.

b) Prve religiozne slike, koje su imale isključivo simbolički ilustrativni značaj, počele su da se uvode tek krajem ''prvog perijoda'' tj. najverovatnije u III veku posle Hrista.37 Služile su jedino za religioznu pouku (poput fresaka, savremenih umetničkih dela, ilustrovanih izdanja Svetih pisama i slikovnica sa biblijskom tematikom).

v) Uvođenje drugih slika (izobraženja ''svetitelja'' i sl.) nailazilo je, u početku, na veliko protivljenje mnogih crkvenih autoriteta.

35 Po Jevseviju Popoviću, ''drugi perijod'' obuhvata vreme od 312. g. n. e do 622. g. n. e. 36 Jevsevije Popović, Opšta crkvena istorija, prvi tom, str. 652-653. Naglasak moj. 37 Bulgakov o ovim slikama kaže sledeće: ''Istorija ikonopoštovanja pruža za ovo rečite ilustracije. Najranija izobraženja (iz rimskih katakombi) imaju bojažljiv i primitivan alegorijsko-simbolički karakter (kotva, jagnje, golub, riba, loza), njima se pridružuju i neka tipična izobraženja na teme Starog i Novog Zaveta (Nojev kovčeg, Danilo, Jona, Mojsije koji izvodi vodu iz stene, dobri pastir koji nosi ovcu, mudre i lude device i slično). Vidi u: Ikona i ikonopoštovanje, str. 11.



18

g) Neki od velikih protivnika ikonoslikarstva i ikonopoštovanja bili su i poznati istoričar rane Crkve, episkop Kesarije palestinske Jevsevije (Euzebije) i mitropolit Epifanije.

d) Čak je i jedan lokalni crkveni sabor (u Elviri 306. god. posle Hrista; dakle još za vreme Dioklecijanovog proganjanja hrišćana) doneo odluku o zabrani unutrašnjeg oslikavanja crkvenih hramova.38

đ) U V i VI veku posle Hrista ikonoslikarstvo je počelo da dobija sve više pristalica, tako da se tek krajem ''drugog perijoda'' tj. krajem VI početkom VII veka javlja i ikonopoštovanje (koje podrazumeva i ukazivanje poštovanja na ikonama izobraženim osobama u vidu celivanja, kađenja i paljenja sveća).

e) Poštovanje ikona kakvo danas nalazimo u Pravoslavlju, razvilo se postepeno tokom više vekova od nastanka prvobitnih likovnih simboličkih slika tj. predstava u obliku vinove loze, ribe, goluba i sl. i nipošto nije bilo deo religiozne prakse vernika iz prvih vekova hrišćanstva.

Već smo ranije utvrdili da ikonoslikarstvo i ikonopoštovanje

svoje izvorište nalaze u grčkoj religioznoj i filozofskoj misli. To potvrđuje Jevsevije Popović još jednim svojim tekstom, u okviru kazivanja o spoljašnjem i unutrašnjem izgledu liturgijskih (tj. bogoslužbenih) mesta:

''Ikona isprva nije bilo39, jer su Judeji perhorescirali religijozne

slike; ali malo po malo po gde gde obzirom na jevanđeosku slobodu dozvoliše sebi upotrebljavanje isprva samo simvoličkih slika; (...) Naposletku je neznabožačka naklonost slikama sasvim nadvladala judejsko perhoresciranje slika, te kašnje nalazimo i istorijskih slika; tako Isusa kao dete na materinim rukama40 (...) Ali većina crkvenih učitelja nije odobravala religijozne slike (ikone) ni pri kraju ovog perijoda; sinod

38 Današnji poštovaoci ikona koji slede odluke tzv. VII vaseljenskog sabora, kazuju da zabrane slikanja ikona donešene na elvirskom saboru nisu bile opštecrkvenog već samo lokalnog karaktera (Mijač: Ikona sveta slika, str. 26) iako je zapravo činjenica da je taj sabor, u to vreme (više od tri veka pre pomenutog Vaseljenskog sabora), bio ogledalo pravog raspoloženja prema ikonama najvećeg broja autoriteta tadašnje vaseljenske crkve (prema podacima koje iznosi Jevsevije Popović) te se stoga, njegove odluke, mogu smatrati opštecrkvenim i vaseljenskim u crkvi na početku IV veka. 39 Uporediti ovaj istorijski podatak sa ranije pomenutom izjavom B. Mijača da ''Crkva (Pravoslavna) uči da slikanje ikona postoji od samoga početka hrišćanstva''. 40 O ikonama Bogorodice i malog Isusa na njenim rukama govorili smo u poglavlju ''Blažena Marija ili carica nebeska'', kao o pojavi koja je nastala tek početkom IV veka pod uticajem kulta Boginje Majke (Ištar-Astarte) i njenog božanskog deteta, iz paganskih kultova.



19

u Iliberisu (Iliberis, Elvira) u Španiji g. 306. zabranjuje takve slike na zidovima crkava, i neki crkveni učitelji, među kojima crkveni istorik Jevsevije (umro oko 340.), mlađi savremenik pomenutog sinoda, nazivaju ih direktno neznabožačkim običajima, za kojim Hrišćani ne treba da se povode.''41

Kada sve ovo znamo, bilo bi dobro da se za kratko pozabavimo i

svetopredanjskom pripovešću o nerukotvorenoj ikoni koju je, navodno, sam Hristos načinio i poslao obolelom edeskom caru Avgaru. Sveto predanje kaže da je Hristos ovu ikonu načinio i za celivanje poslao još u vreme pre svoje smrti i vaskrsenja, tj. u vreme koje opisuju sva četvorica evanđelista. Naravno, kao što se dalo i pretpostaviti, niko od apostola nigde u Novom zavetu nije spomenuo ovaj događaj. Šta više, njegovo odigravanje je i posve neverovatno – a iz razloga što je prva Crkva, upravo u skladu sa izjavom Sergija Bulgakova koju sam ranije izneo, bila odlučno protiv sačinjavanja bilo kakvih likovnih predstava ili statua pred kojima bi se trebalo klanjati ili koje je trebalo celivati (što su bile uobičajene radnje u okviru mnogobožačkih idolopokloničkih kultova). Da li je moguće i zamisliti da bi Gospod Isus Hristos, večni Sin večitog Boga Oca, koji je uvek i u svemu za vreme svoje ovozemaljske misije bio poslušan Njegovoj svetoj volji, mogao da - načinivši ikonu – podrži i ohrabri vršenje paganskih idolopokloničkih rituala ''obučenih'' u ruho hrišćanstva? I, uopšte, ima li bilo kakvih istorijskih dokaza da je u vreme Hristovog hodanja zemljom postojalo hrišćansko carstvo Edesa, sa bogobojaznim carom Avgarom na njegovom čelu? U narednih nekoliko rečenica pomenuću ono što nam o ovoj temi govori crkvena istorija. Predanjsko kazivanje o prvom hrišćanskom caru Avgaru i njegovom navodnom dopisivanju sa Isusom Hristom potiče iz ''Crkvene istorije'' poznatog istoričara rane Crkve, episkopa Jevsevija (Euzebija) iz Kesarije (Cezareje), koji je živeo u IV veku posle Hrista. Međutim, iako je ovaj crkveni istoričar možda i poverovao da su neke od legendi koje su doprle do njega tačne, te da je bila istina da je još u vreme Isusa Hrista postojalo carstvo kojim je upravljao prvi hrišćanski vladar u istoriji sveta (te da je on, najverovatnije iz svoje neznabožačke navike, poslao slikara da na platnu oslika Hristov lik), istorijske činjenice govore drugačije. Iako je, doduše, istina da je Edesa (koja je bila glavni grad malog nezavisnog carstva Osroena, i nalazila se u blizini gornjeg toka reke Eufrat) zaista bila prvo hrišćansko carstvo, ono ipak nije bilo uspostavljeno u prvoj polovini prvog veka nove ere (tj. za vreme ovozemaljskog života Gospoda Isusa Hrista), nego tek u drugoj polovini drugog veka. Naime, pronađeni novčići sa likom prvog hrišćanskog cara, Avgara VIII, koji se danas čuvaju u

41 Jevsevije Popović, Opšta crkvena istorija, tom prvi, str. 423. Naglasak moj.



20

britanskom muzeju, potiču iz perioda između 180-192. godine posle Hrista, i sadrže na sebi znak krsta, tj. znak koji nikako nije mogao da se koristi kao hrišćanski simbol pre Gospodnjeg raspeća (iako to, zapravo, nije bio slučaj ni čitav vek i po posle tog događaja). No, pošto je i u vreme Gospoda Hrista edeskim carstvom, pretpostavlja se, vladala osoba po imenu Avgar (što je očigledno bilo ime po kojem je bila poznata čitava dinastija, poput Iroda – pomenutih u Novom zavetu (Iroda Velikog, potom Antipe i Agripe)), to je kasnije bilo veoma lako osmisliti legendu i o njegovom preobraćenju, i tako postajanje Edese prvim hrišćanskim carstvom premestiti oko 150 godina unazad u prošlost (proglašavajući i izjednačujući Avgara VIII sa kraja II veka sa onim koji je živeo na početku I). Uostalom, i sama Biblija svedoči da u prvom veku nove ere nije bilo nijednog zemaljskog vladara koji je poverovao u gospodstvo Isusa Hrista i bio spasen kroz njegovu iskupiteljsku žrtvu. Nadahnut Duhom sveznajućega Boga, apostol Pavle je zapisao: ''Mudrost pak govorimo među savršenima, ali ne mudrost ovoga sveta, niti vladara ovoga sveta koji propadaju, nego govorimo Božiju mudrost u tajni, skrivenu mudrost, koju je Bog pre svih vekova predodredio za našu slavu, koju nijedan od vladara ovoga sveta nije upoznao; jer da su je upoznali, ne bi raspeli Gospoda slave.''42

Ispredanja legendi u periodu nakon smrti apostola, a pogotovo od vremena Konstantina pa na dalje, nije bilo malo, o čemu smo se osvedočili i na primerima iz ''Crkvene istorije'' Jevsevija Popovića spomenutim u nekim od ranijih poglavlja. Uostalom, nelogičnost u navodnim događajima u čiju nas istinitost uverava pravoslavno predanje uviđamo i u spomenutoj ideji da se ''lice Gospoda Isusa (sačuvaj Bože!) svakog trenutka menjalo'' – kao da nije imao stvarno već neko imaginarno telo, kao i praksi koja se u Novom zavetu nikako ne može da poveže sa Gospodnjom službom, a to je slanje ''nerukotvorenih ikona'' nekome za isceljenje. Naime, Novi zavet ističe da je Isus mogao da isceli bolesnike i na daljinu ali ne uz pomoć čudotvornih ikona, već svojom silnom rečju. Primer toga nalazimo npr. u Lk. 7:1-10, gde između ostalog čitamo i o isceljenju kapetanovog sluge:

''A kad već nije bio daleko od kuće, posla kapetan prijatelje

poručujući mu: Gospode, ne trudi se; jer nisam dostojan da uđeš pod moj krov. Zato ni sebe nisam smatrao dostojnim da ti priđem. Nego reci samo jednu reč pa će biti izlečen moj sluga. (...) Čuvši to Isus se zadivi, pa se okrenu narodu koji je išao za njim, te reče: kažem vam, toliku veru nisam

42 1. Korinćanima 2:6-8. Naglasak moj.



21

našao ni u Izrailju. I kad su se izaslanici vratili kući, nađoše slugu zdrava.'' (st. 6-7, 9-10).

Uostalom, kao što sam maločas istakao, i samo predanje o

razmeni pisama između Avgara i Gospoda Hrista, kome se dodaje i slanje ikone ovom vladaru radi njegovog isceljenja (a iz razloga Isusove nemogućnosti da lično otputuje u Edesu zbog svoje ''prezauzetosti''), potiče iz dela jednog od velikih crkvenih autoriteta iz IV veka, koji se izrazito protivio sačinjavanju ikona i direktno ih proglašavao neznabožačkim običajima. Stoga, ukoliko je episkop Jevsevije Kesarijski zaista verovao da je ovo predanje koje je zapisao tačno, te da je Gospod Isus zaista bio prvi ikonoslikar, onda nikako nije smeo da se stavi na stranu većine ondašnjih crkvenih vođa koji su se snažno opirali uvođenju ikonoslikarstva i ikonopoštovanja u praksu Hristove Crkve.43

Zaključak

Posle svih ovih saznanja koje pruža rana crkvena istorija, ostaje nam da zaključimo da svetopredanjski izvori ne pružaju pouzdane i istinite podatke o nastanku prvih ikona. Uverili smo se i u to da npr. Jevsevije Popović u svojoj ''Opštoj crkvenoj istoriji'' uopšte ni ne spominje nerukotvorene Hristove likove i ikone koje je oslikao evanđelista Luka, prosto iz razloga što se njihovom prvovekovnom nastanku suprotstavljaju jasni istorijski dokumenti koji govore o ranohrišćanskom ikonoborstvu. Kao što smo se osvedočili i iz ranijih proučavanja svetog predanja (u poglavlju o Božiću, Uskrsu itd.), ovaj izvor na kojem pravoslavni baziraju svoje verovanje sadrži mnogo ''skaski'' i legendi koje su u crkvu uvedene vekovima nakon odigravanja određenih događaja. Sasvim je očigledno da su priče o caru Avgaru, Veroniki i ikonoslikaru Luki izmišljene od strane kasnijih ikonofila radi opravdanja njihovog istorijskog postojanja, iako za njih ne postoje nikakva povesna utemeljenja.

Smatram da smo, iako ukratko, ipak dovoljno detaljno sagledali

pravoslavno učenje o ikonama i na argumentovan način dokazali da ono nema svoje utemeljenje u Bogom datom otkrivenju kojeg nazivamo Svetim pismom. Stoga proizilazi da su današnji protestantsko-evanđeoski a ne pravoslavni hrišćani u pravu kada tvrde da se pridržavaju

43 Istorijski podaci u vezi cara Avgara i hrišćanskog carstva Edese preuzeti su iz: John Foster, Crkvena povijest 1, str. 82-83; Baptistička teološka škola – ETO, Novi Sad, Koruška 24; bez godine izdavanja, kao i iz: Opšta crkvena istorija, Jevsevije Popović, tom prvi, str. 652-653.



22

ranohrišćanskog apostolskog učenja i religijske prakse koja je obeležila praskozorje nove ere i nastanak novozavetne Crkve.

Naredno poglavlje koje govori o postanku i organizaciji

pravoslavnog monasticizma, kao i načinu monaškog života, još jedanput će nas utvrditi u stanovištu da istočno tradicionalno hrišćanstvo ne predstavlja Bogom ustanovljenu novozavetnu Crkvu koja počiva na temeljima Hristovog učenja i apostolskog propovedanja.


Documents

POŠTOVANJE SVETIH IKONA - DOBRA VIJEST · Ono što je, dakle, važno istaći jeste da pravoslavna teologija razlikuje dve vrste poklonjenja, tj. jedno koje se čini pred samim božanstvom