POTENCIJALI BRDSKO – PLANINSKOG PODRUČJA ZA …

Unapređenje poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede u kraškim, brdskim i planinskim područjima – racionalno korištenje i zaštita 75

DOI: 10.5644/PI2017.169.07

POTENCIJALI BRDSKO – PLANINSKOG PODRUČJA ZA PROIZVODNJU MALINE – TRENUTNO STANJE I

PERSPEKTIVE

Ivan Glišić, Tomo MiloševićUniverzitet u Kragujevcu, Agronomski fakultet u Čačku

e-mail: [email protected]

Sažetak U radu su prikazani višegodišnji rezultati analize proizvodnje maline u brdsko –

planinskom području Srbije.Brdsko – planinsko područje pretežno karakteriše usitnjen zemljišni posed i pre-

ovladavajuća raznorodna poljoprivredna proizvodnja. Takva proizvodnja uglavnom ima sve odlike ekstenzivnosti. Međutim, proizvodnja maline u Srbiji je pokaza-telj da se i na tim lokacijama može ostvariti intenzivna proizvodnja i ekonomska dobit. Prema proizvodnji maline Srbija se nalazi među 3 vodeće zemlje u svetu. Analizirajući navedenu proizvodnju, dolazi se do zaključaka da je ukupna proizvod-nja skoncentrisana kod velikog broja proizvođača na malom zemljišnom posedu i to uglavnom u brdsko – planinskom području.

Na površini oko 14.000 ha ostvaruje se prinos od 50 – 80.000 t plodova maline godišnje. Navedena proizvodnja se ostvaruje kod čak 40.000 proizvođača, što znači da je prosečna veličina poseda 0,35 ha. Prinosi u dobro negovanim i u odgovarajućim uslovima podignutim malinjacima se kreću čak i 20 – 30 t/ha. Ovi prinosi omoguća-vaju značajan izvor prihoda domaćinstvima koja se bave ovom proizvodnjom, ali su i od velike koristi za privredu zemlje, kao i za širu društvenu zajednicu. Procene su da je u sezoni maline direktno ili indirektno zaposleno oko 200.000 nezaposlenih sta-novnika zemlje (sezonski radnici u berbi, otkupna mreža, radnici u hladnjačama...).

Usko grlo u proizvodnji maline je berba koja mora biti dobro organizovana i pravovremena. Analiza je pokazala da je prosečan učinak berača tokom sezone ber-be oko 4,8 kg maline za 1 sat berbe. Daljim proračunom dolazi se do podataka da tročlana porodica može samostalno obrađivati, održavati i obavljati berbu na 10 – 15 ari maline, čime ostvaruje značajnu uštedu i povećava dobit, jer u ukupnoj sumi troš-kova nege jednog zasada na godišnjem nivou berba učestvuje sa preko 30%.

Iz navedenih razloga i zbog relativno stabilne cene u poslednjih nekoliko godina, zasnivaju se novi malinjaci. Podizanje novih malinjaka i često neorganizovano i stihijsko širenje maline mimo područja u kome se nalaze optimalni uslovi za njeno gajenje može u narednim godinama doneti brojne probleme koji će se ogledati u po-većanju proizvodnje sa jedne strane, a padu kvaliteta i cene sa druge strane.Ključne reči: malina, brdsko-planinsko područje, agroekonomska analiza.

76 Unapređenje poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede u kraškim, brdskim i planinskim područjima – racionalno korištenje i zaštita

UvodBrdsko-planinsko područje se definiše kao područje čija nadmorska visi-

na, nagib, vertikalna rasčlanjenost terena, te pedološki, klimatski i drugi pri-rodni uslovi predstavljaju otežane uslove za život i rad stanovnika. Navedene uslove najčešće prati loša ili čak nepostojeća infrastruktura, slaba povezanost sa gradovima, nepovoljna demografska struktura, pad ekonomske aktivnosti i životnog standarda. Sve to je u prošlosti imalo za posledicu depopulizaciju ruralnih brdsko-planinskih područja u korist urbanog rasta (Aasbren, 1989). Navedeni procesi su prisutni u Srbiji (Spasovski i sar., 2012), u drugim bal-kanskim zemljama (Hoffer, 2011), ali su i odlika mnogih savremenih društa-va. Jedna od glavnih odlika brdsko-planinskog područja je usitnjen zemljišni posed, duboko ukorenjena tradicija seoskog načina života i poljoprivredne proizvodnje (Walther, 1986). Organizovanje bilo kakve poljoprivredne proi-zvodnje u navedenim uslovima suočava se brojnim problemima koji ograni-čavaju sveukupni razvoj agrarnog prostora, tako da u najvećem broju sluča-jeva brdsko-planinsko područje ostaje samo kao veliki i neiskorišćeni poten-cijal (Jurko, 1984).

Međutim, pojedine poljoprivredne kulture su optimalne uslove za razvoj i postizanje odgovarajućih prinosa praćenih dobrim kvalitetom ploda pronašle upravo u brdsko-planinskom području. Jedna od takvih kultura je malina. Du-govečni zasadi maline, rekordni prinosi, odličan kvalitet ploda, kao i najveća proizvodnja ove voćne vrste je ostvarena u ruralnim područjima na većim nadmorskim visinama.

Cilj našeg rada je bio da se analizira proizvodnja maline, sa posebnim akcentom na pogodnost uslova u brdsko-planinskom području. Sagledani su agroekološki uslovi za podizanje zasada, zatim mere nege i posebno tako-zvana „uska grla“ u proizvodnji, sa ciljem da se sa još većim ulaganjima, ali i boljom organizacijom u procesu proizvodnje maline u brdsko-planinskim područjima ostvari homogena prirodna, ali i socijalna sredina.

Materijal i metode radaDo rezultata prikazanih u ovom radu došlo se primenom modela „desc

research“ korišćenjem zvaničnih statističkih podataka (statistički godišnja-ci Republike Srbije i FAO Statistics Division za ispitivani period). Pojave i trendovi su objašnjeni uz pomoć odgovarajuće inostrane i domaće literature.

Analiza agroekoloških uslova za zasnivanje zasada, zatim mera nege i ber-be kao najproblematičnije i najzahtevnije operacije u čitavom procesu uzgoja, vršena je na uzorku od 10 zasada maline koji se nalaze u brdsko-planinskom području centralne i jugo-zapadne Srbije (Opštine Čačak, Gornji Milanovac,

Posebna izdanja ANUBiH CLXIX, OPMN 26, str. 75-84


Dragačevo, Arilje i Ivanjica). Zasadi su locirani na nadmorskim visinama od 440 do 800 metara nadmorske visine, veličine su od 10 do 40 ari i u njima su primenjivane standardne mere nege. Svi zasadi su bili podignuti sortom Vila-met (Willamette), najviše gajenom u Srbiji (Glišić et al., 2016). Analiza berbe je vršena na uzorku od 2 berača po zasadu gde su beležene količine koje oni uberu za svaki dan berbe od početka do kraja berbe. Beleženi su početak i kraj berbe, njen tok (trajanje) sa ciljem da se utvrdi potreban broj radnika tokom berbe, odnosno, kada je i koliko potrebno angažovati dopunsku (sezonsku) radnu snagu za berbu.

Sva ispitivanja su vršena tokom 2014. i 2015. godine.

Rezultati rada i diskusijaProizvodnja maline u svetu i Srbiji

U svetu se godišnje proizvede blizu 600.000 t plodova maline (FAOSTAT, 2012). Sa tom proizvodnjom malina se nalazi na 24, a među listopadnim voć-kama na 14. mestu u svetu (Nikolić i Milivojević, 2015). Za ovu proizvodnju se ne može reći da je na visokom nivou; malina se, poređenja radi, u svetu manje gaji nego ribizla. Posmatrano po kontinentima najveći obim proizvod-nje se ostvaruje u Evropi (preko 60%), zatim u Severnoj Americi (SAD i Ka-nada), Južnoj Americi (Čile, a poslednjih godina i Argentina) i Aziji (Kina). Rusija je najveći svetski proizvođač maline, za njom slede Poljska, Srbija, SAD i Čile (prosek za period 2008 – 2013. godina). Rusija, a takođe i Sjedi-njene Američke Države najveći deo proizvodnje plasiraju i realizuju na sop-stvenom tržištu, pa se najvećim robnim proizvođačem smatra Srbija, jer se preko 95% proizvodnje iz Srbije izvozi.

Graf. 1. Najveći svetski proizvođači maline za period 2008-2013 godina

Ivan Glišić, Tomo Milošević: Potencijali brdsko-planinskog područja za proizvodnju maline: trenutno stanje...


Što se tiče proizvodnje maline u Srbiji, naša zemlja je već duži niz godi-na u samom vrhu svetske proizvodnje (Petrović i Milošević, 2002; Petrovic and Milosevic, 2005, Glišić et al., 2009b). Danas je Srbija jedan od vodećih svetskih proizvođača (graf. 1), a prema podacima Međunarodne organizacije proizvođača i prerađivača maline Srbija je sa proizvedenih 79.000 t u 2015. godini imala najveću proizvodnju u svetu. Iza Srbije su SAD, sa 66.000 t, treća je bila Poljska – 60.000 t, a četvrto mesto zauzeo je Čile sa 38.000 t. Najveći deo ove proizvodnje (preko 90%) je skoncentrisano u brdsko-planin-skom području zapadne Srbije (Leposavic et al., 2004). Pod uticajem neza-poslenosti i relativno povoljnih otkupnih cena, malina se sve više širi u druge krajeve zemlje koji inače nemaju povoljne agroekološke i druge uslove za ovu proizvodnju. I pored širenja, najveća proizvodnja ipak ostaje skoncentri-sana u brdsko-planinskom području.

Malina se u Srbiji prema podacima popisa iz 2012. godine gaji na oko 14.000 ha. Navedene površine se nalaze kod čak 40.000 proizvođača, što znači da je prosečna veličina poseda oko 0,35ha, mada je najveći broj zasada maline veličine 10-15 ari. Veoma je interesantno da su ovako mali posedi godinama opstajali i da su na njima postignuti svetski rekordi u proizvodnji maline. Takvi posedi su veoma često omogućavali opstanak seljaka u brdsko-planinskom području. Generalno, mali posed i sitno gazdinstvo su se pokazali kao otporniji i stabilniji, naročito u periodu kriza i prelaznih perioda (Ružičić i Vujičić, 2010). Sa druge strane, ovakav vid gajenja u proizvodnji, preradi i plasmanu domaće maline zapošljava 30-35.000 ljudi sa punim fondom radnih časova. Kada se na to doda da je u sezoni berbe angažovano (zaposleno) oko 150.000 ljudi, malinjaci brdsko-planinskog područja postaju najveća fabrika u Srbiji.

Agroekološki uslovi za gajenje malineMalina je voćna vrsta specifičnih zahteva u pogledu klimatskih i zemljiš-

nih uslova (Leposavić i Cerović, 2009). Malina se smatra kulturom sa umerenim zahtevima prema toploti, te se

može na osnovu brojnih iskustava tvrditi da malina mnogo bolje podnosi sve-ža, nego vrela leta. To je jedan od razloga zbog koga joj bolje odgovaraju brd-sko-planinska područja od ravničarskih i nizijskih. U fazi zimskog mirovanja niske zimske temperature često nanose štete izdancima maline, najčešće ako su u zimu ušli nedovoljno pripremljeni zbog prisilnog završetka vegetacije i ako nastupe veći mrazevi u vreme kada nema snežnog pokrivača (Glišić i sar., 2005). Najveća otpornost prema niskim temperaturama je sredinom zime. Ona se u drugoj polovini zime u znatnoj meri smanjuje, posebno posle tzv.



povratnih mrazeva koji često nastaju posle februarsko-martovskih otopljenja. Izdanci otpornijih sorti maline u uslovima Republike Srbije bez većih proble-ma podnose mrazeve od -10 do -15 °C, a ako su zaštićeni debljim snežnim pokrivačem, čak i do -30 °C. Izdanci osetljivih sorti u odsustvu snega mogu u znatnoj meri da izmrznu kada temperatura padne na -7 do -10 °C (Petro-vić i Leposavić, 2011). Sortama maline ne odgovaraju visoke temperature u periodu vegetacije, naročito ako se javljaju u fenofazi sazrevanja plodova i ako duže traju. Visoke temperature smanjuju vlažnost u zemljištu i vazduhu, usporavaju rast mladih izdanaka, ubrzavaju sazrevanje plodova, otežavaju ra-zvijanje rodnih pupoljaka za iduću sezonu i drugo i na taj način najdirektnije utiču na smanjenje prinosa i kvaliteta plodova. Takođe, nepovoljni uslovi su i relativna vlažnost ispod 65% praćena visokim dnevnim temperaturama.

U pogledu padavina poželjni su krajevi sa više od 800mm padavina go-dišnje.

Malina po pitanju zemljišnih osobina ispoljava specifične zahteve (Glisic et al., 2009a). Malini najviše odgovaraju duboka, plodna (sa oko 5% humusa) rastresita, dobro propustljiva, srednje teška (sa oko 50% gline), blago kisela zemljišta (pH oko 5,5 do 6), koja sadrže 0,20% N, 8–10 mg P2O5 i 18–20 mg K2O na 100 g suve zemlje, na blagim padinama (5–10% nagiba, na sever-nim i severozapadnim položajima na nižim i južnim na višim terenima. Birati srednje delove nagiba, jer oni imaju najpovoljnji vazdušni i vodni režim a izbegavati delove parcele na kojima se duže zadržava voda.

Sl. 1. Tipičan izgled jednog od malinogorija u brdsko-planinskom području zapadne Srbije (okolina Ivanjice, 600-800 m.n.v.)



Malina ne podnosi višak vlage u zemljištu. Nivo podzemnih voda u fe-nofazama rasta i zrenja plodova trebalo bi da bude najviše do 50 cm ispod površine zemljišta.

Ukoliko se pojavi višak vode u zoni korena u toku više dana (a ista ne oti-če) može doći do trovanja korena (i biljke u celini) sumporvodonikom (H2S) i drugim otrovnim jedinjenjima. Takođe, stvaraju se uslovi za razvoj i delo-vanje više gljivičnih oboljenja (Verticillium, Phytophtora), zbog čega nastaje uvenuće i sušenje izdanaka.

Osnovni orografski činioci (nadmorska visina, nagib terena, ekspozicija, stepen razuđenosti reljefa) imaju bitan uticaj na donošenje odluke o podizanju komercijalnih zasada maline. Najbolji uslovi za gajenje maline u našoj zemlji su između 400 i 800 m nadmorske visine, a uspešno se gaji i od 200 do 1.100 m. Pravilan izbor položaja za podizanje zasada maline je neophodan uslov za rentabilno gajenje ove kulture, iz razloga što je više sorti maline osetljivo na rane jesenje i zimske mrazeve, sušu, visok nivo podzemnih voda i na suve, jake i hladne vetrove, a svi navedeni činioci su posredno ili neposredno veza-ni sa položajem parcele za podizanje zasada. Najbolji položaji za malinu su severni i severozapadni (osojni) i to blage padine sa nagibom 3−5%. Južne ekspozicije treba izbegavati posebno na nižim nadmorskim visinama, zbog jakog zagrevanja zemljišta i gubljenja vlage. Takođe, potrebno je izbegavati „mrazišta“ koja se najčešće nalaze u uskim rečnim dolinama priplaninskih krajeva, kao i neprovetrenim dubodolinama. Iz navedenih razloga, primera radi, Požeška ili Sarajevska kotlina se ne mogu smatrati pogodnim za gajenje maline, iako se prema nadmorskoj visini nalaze u optimalnim granicama za malinu.

Agroekološki uslovi se moraju posmatrati kao kompleks činilaca (Leposa-vic and Cerovic, 2009). U najvećoj meri ovi činioci su objedinjeni u brdsko-planinskom području. Takva područja su se već profilisala kao „malinogorja“ (sl. 1) i već su postala prepoznatljiva pod tim imenom.

Berba maline kao „usko grlo“ u proizvodnjiMalina je voćna vrsta kod koje se veoma mali broj operacija može meha-

nizovati. Prema podacima Petrovića i Leposavića (2011), kod zasada u rodu, čak 71% od ukupnih troškova na godišnjem nivou otpada na troškove radne snage. Kod zasada podignutim na terenima sa velikim nagibom, kod kojih nije moguće odraditi kultiviranje ili prskanje uz pomoć mehanizacije, ovaj procenat se povećava i ide do čak 82%.

Od ukupnih troškova na godišnjem nivou, čak 1/3 čine troškovi berbe. Ova operacija ne samo što je radno najintenzivnija, već je i organizacijski



najzahtevnija. Mora se izvesti na vreme, kvalitetno i uz primenu standarda o bezbednosti i kvalitetu hrane.

Analiza učinka berača tokom sezone berbe, prikazana je u graf. 2.

Graf. 2. Količina plodova maline koju berač ubere za desetočasovno radno vreme tokom sezone berbe

Na osnovu podataka prikazanih u graf. 2, može se zaključiti da se učinak berača tokom sezone berbe kretao od 26,5 – 66,5 kg za desetočasovno radno vreme jednog dana. Prosečno je jedan berač tokom čitave sezone berbe za jedan dan (10h rada) brao 48,2 kg maline, odnosno 4,82 kg plodova za sat berbe. Berba je trajala od 17. juna do 19. jula; u navedenom periodu bilo je 23 radna dana. Ako se pođe od pretpostavke da se u dobro negovanim mali-njacima na površini od 10 ari može ostvariti 2.000 kg plodova, dolazi se do zaključka da je po danu berbe trebalo ubrati 87 kg plodova. Period berbe se može podeliti u 3 perioda – početni i krajnji koji odlikuju manje količine roda i središnji period, tzv. „špic“ berbe u kome se beru maksimalne količine roda. To znači da će se sa 10 ari u početku i na kraju berbe brati oko 50 kg dnevno, a u špicu 100, pa čak i 150 kg dnevno. Prema prethodnom preračunu, za 10 ari maline su dovoljna 2, eventualno 3 berača, pri čemu je angažovanje trećeg berača neophodno samo u nekoliko dana „špica“ berbe.

Ovi podaci ukazuju na to da tročlana porodica može samostalno obrađivati i obavljati sve poslove u malinjaku na površini od 15 ari.



Zaključak

U celini posmatrano, agroekološki uslovi u brdsko-planinskom području odgovaraju malini kao kulturi, mada je neophodno analizirati svaku lokaciju posebno, jer se pokazalo da je malina biljka mikrolokaliteta.

Sitan posed, koji je takođe jedna od odlika brdsko-planinskog područja, nikako ne treba da bude smetnja, već samo prednost u postizanju maksimal-nih prinosa i ostvarivanju najvećih prihoda.

Berba, kao najosetljivija karika u lancu proizvodnje maline, mora biti do-bro organizovana i sprovedena na vreme. Rezultati su pokazali da su za 10-15 ari maline neophodni 2-3 radnika za berbu. Jedna tročlana porodica može sa-mostalno, bez dodatnog angažovanja sezonske radne snage obrađivati i brati 15 ari maline i na taj način eliminisati troškove radne snage u kalkulaciji gajenja. Na navedene troškove otpada 71-82% od ukupnih troškova. Na ovaj način se angažuje, odnosno zapošljava deo nezaposlenog stanovništva.

Brdsko-planinsko područje i mogućnosti gajenja maline na tim prostorima su veliki potencijal i neiskorišćena rezerva za privredu zemlje.



Literatura

Aasbrenn, K. (1989). Uttynningssamfunnet. Det deomgrafisk uttynnede – men ikke avfolkede –utkantssamfunn, Tidsskrift for samfunnsforskning 30, 509-519.

Glisic I., Milosevic T., Glisic I.S., Milosevic N. (2009a): The effect of natural zeolites and organic fertilisers on the characteristics of degraded soils and yield of crops grown in Western Serbia. Land Degradation & Development. 20(1): 33-40. doi: 10.1002/Idr.875

Glišić I., Glišić Ivana, Milošević T. (2005): Izmrzavanje izdanaka maline u periodu zimskog mirovanja. Agroznanje, Vol. 6., br. 1.: 21-29.

Glišić I., Glišić Ivana, Milošević T., Veljković Biljana, Milošević N. (2009b): Trellis Height Effect on the Production Characteristics of Raspberry. Proc. Ist Balkan Symp. on Fruit Growing. Acta Hort., 825: 389-393.

Glišić I., Milošević T., Ilić R. (2016): Yield and fruit weight of raspberry cv. ’Polka’ as affected by high temperatures during harvest in agroenvironmental conditions of Čačak. Book of Abstracts 5th International Symposium on Agricultural Sciences „AgroReS“ 2016“, 45.

Hoffer A.R. (2011). Migration. Regional Transformation Processes in the Western Balkan Countries. Pécs: Centre for Regional Studies of the Hungarian Academy of Science.

Jurko D. (1984): Brdsko-planinsko područje – velika rezerva i mogućnost poljoprivrede SR Hrvatske. Agronomski glasnik, 46, 5: 473-483.

Leposavic A., Milenkovic S., Cerovic R. (2004): Raspberry production in the hilly mountains region of Serbia. Journal of Mountain Agriculture on the Balkans, 7, 3: 317-332.

Leposavić A., Cerović R., (2009): Climate change and small fruits production in the Republic of Serbia. Acta Horticulturae (ISHS) 838: 55−58

Nikolić M., Milivojević J. (2015): Jagodaste voćke. Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet.

Petrovic, S., Milosevic, T. (2005): Raspberry from Serbia, (scientific monography), Faculty of Agronomy, Cacak: 1-258.

Petrović S., Leposavić A. (2011): Malina – nove tehnologije gajenja, zaštite i prerade. Institut za voćarstvo – Čačak.

Petrović, S., Milošević, T. (2002): Malina – tehnologija i organizacija proizvodnje, naučna monografija, Agronomski fakultet Čačak, Čačak: 47 – 125.

Ružičić P., Vujičić M. (2010): Brdsko-planinsko područje i školovanje kadrova za rad u takvim prostorima. Tehnika i informatika u obrazovanju, Zbornik radova, 127-140.

Spasovski, M., Šantić, D., Radovanović, O. (2012). Istorijske etape u tranziciji prirodnog obnavljanja stanovništva Srbije. Glasnik Srpskog geografskog društva, 92(2): 23-60.

Walther, P. (1986). Land Abandonment in the Swiss Alps: a new understanding of a land use problem. Mountain Research and Development 6, 305–314.

FAOSTAT (2014). Dostupno na: http://www.faostat.fao.org.



POTENTIAL FOR RASPBERRY PRODUCTION IN THE UPLANDS – CURRENT SITUATION AND PROSPECTS

Summary

This paper presents long-term results of an analysis of raspberry produc-tion in the uplands, namely hilly and mountainous areas, of Serbia.

The uplands are predominantly characterized by small plots of land and agricultural heterogeneity. Agricultural production is mostly extensive. However, raspberry production in Serbia indicates that these locations can also be suitable for intensive production and the resulting profit. Serbia is ranked among the top 3 raspberry producing countries in the world. The anal-ysis suggests that total raspberry production is largely concentrated on small plots of land, mostly in the uplands.

Raspberries are grown on about 14,000 ha of land, with an annual yield of 50-80,000 t fruits. The total production volume is achieved by as many as 40,000 producers, which means that the average plot size is 0.35 ha. Yields in well tended raspberry plantings established under proper conditions reach up to 20-30 t/ha. These yields provide an important source of income for house-holds engaged in this type of production. Moreover, they are highly useful for both the country’s economy and a wider social community. It is estimated that about 200,000 unemployed residents (seasonal harvest laborers, purchasing network, laborers in cold storage facilities) are either directly or indirectly employed during the raspberry harvest season.

A bottleneck in raspberry production is caused by harvesting, which must be well organized and timely. The analysis showed that the average picking efficiency during the harvest season is about 4.8 kg raspberries per 1 hour. Further calculation shows that a three-member family can independently grow, maintain and harvest raspberries on 0.1-0.15 ha of land, thus achieving substantial savings and increasing gain, since harvest accounts for more than 30% of the total annual management costs for a planting.

It is for these reasons and due to relatively stable raspberry prices in the last few years that new raspberry plantings are being established. The establishment of new plantings and the frequently disorganized range expansion of raspberries outside the region which provides optimum growing conditions can cause nu-merous problems in the coming years, specifically related to increasing produc-tion, on the one hand, and declining quality and decreasing price, on the other. Key words: raspberry, uplands, agro-economic analysis


Documents

POTENCIJALI BRDSKO – PLANINSKOG PODRUČJA ZA …