Posebna izdanja Akademije nauka i umjetnosti BiH [knjiga 133; 2010.]

7/27/2019 Posebna izdanja Akademije nauka i umjetnosti BiH [knjiga 133; 2010.]

1/116

SADRAJ

Ivan CvitkoviZATO NAM JE POTREBNA SOCIOLOGIJA 7

Srdjan VukadinoviINSTITUCIONALNI RAZVOJ SOCIOLOGIJE UBOSANSKOHERCEGOVAKOM DRUTVU 13

Jusuf igaSOCIOLOKI IZAZOVI U TRANZICIJIBOSANSKOHERCEGOVAKOG DRUTVA 25

Slavo KukiPROBLEMI NA PODRUJU SOCIOLOKIH ISTRAIVANJA U BiHDANAS

35

Mujo DemiroviSOCIOLOGIJA U VISOKOOBRAZOVNIM INSTITUCIJAMA U BiH 47

Ivo M. TomiPRAVDA, PRAVO I MORAL U BOSNI I HERCEGOVINI 55

Dino AbazoviSTANJE SOCIOLOGIJE RELIGIJE U BOSNI I HERCEGOVINI 71

Delal IbrakoviPROBLEMI SOCIJALNE EKOLOGIJE U BOSANSKO-HERCEGOVAKOM DRUTVU

81

Mile LasiTRANS-NACIONALNOST SOCIOLOKE MISLI 97


2/116

7

ZATO NAM JE POTREBNA SOCIOLOGIJA

Ivan Cvitkovi

Saetak. emu sociologija? Okrenutost sociologa razvoju bosansko-hercegovakogdrutva. Politiki milje za razvoj sociologije u Bosni i Hercegovini. Odnos nesociologaprema sociologiji. Kakvo je stanje s institucionalnim razvojem sociologije danas? Je li, ikoliko, sociologija odgovorila na izazove koje su pred nju stavili drutveni konflikti inacionalne napetosti u BiH. Koliko sociolozi objavljuju u referentnim asopisima ikoliko su citirani. Zato nemamo istraivakih centara i instituta u kojima bi radili isociolozi? Perspektive sociologije u Bosni i Hercegovini i poziv sociologa danas.Kljune rijei. Sociologija; institucionalni razvoj sociologije; Bosna i Hercegovina; istraivanje;konflikti; nacija;asopis; udruenje.

emu sociologija? Zato nam je potrebno ouvati i razvijati sociolokumisao u dananjem bosansko-hercegovakom drutvu? Da bi se odgovorilo nata pitanja, nuno je poi od toga kako se poela razvijati sociologija u Bosni iHercegovini. Moglo bi se rei da je ona nastala, prije svega, iz tradicijemarksizma, ali i ne samo iz njega. Ako se do 1990. godine i moglo govoriti opretjeranoj zastupljenosti marksizma u sociologiji, danas se otilo u drugukrajnost: marksizam, kao kritika teorija drutva /kako se tretira na Zapadu/,gotovo se i ne spominje u sociologiji nakon 1991. godine, bar ne kao jedna od

vie postojeih drutvenih teorija. Za razliku od Bosne i Hercegovine, u nekimdrugim zemljama, poput Rusije, on se nakon odbacivanja poeo ponovnovraati u sociologiju. Zanimljivo je da u toj zemlji oko dvjesto tisua studenatapohaa studij sociologije. O temi nastanak i institucionalni razvoj sociologije ubosansko-hercegovakom drutvu opirnije pie prof. dr. Srdjan Vukadinovi usvom prilogu.

Posljednjih godina, tonije od priznanja neovisnosti Bosne i Hercego-vine, evidentna je okrenutost sociologa razvoju bosansko-hercegovakogdrutva. O tome se dosta moe nai u priopenju Socioloki izazovi u

tranziciji bosanskohercegovakog drutva prof. dr. Jusufa ige.Kad danas raspravljamo o Mjestu i ulozi sociologije u bosansko-

hercegovakom drutvu, neminovno je osvrnuti se na to kakav je politikimilje za razvoj sociologije u postdeytonskoj Bosni i Hercegovini? Kakvi susadraji onoga ime se, kao sociolozi, bavimo? Programski je sve snanijainterdisciplinarna povezanost sociologije s ekonomijom, s rodnim studijama, teorijentacija na kakvu-takvu istraivaku djelatnost. Ali, kakve su posljedice porazvoj sociologije u Bosni i Hercegovini ostavili problemi identiteta,nacionalnih homogenizacija, migracija, entitetska podjela Bosne i Hercegovine islini procesi? Kad je rije o drutvenom miljeu, nije za zanemariti ni to kakav


3/116

8

je odnos prema sociologiji nesociologa (ukljuujui i kolege na sveuilitima uBiH), osobito onih koji upravljaju obrazovnim procesima. Naime, oni koji sudoli u poziciju da odluuju o mjestu i ulozi sociologije u srednjem i visokomobrazovanju, o sudbini instituta, najee dolaze iz akademske zajednice. Zato i

kaem da je bitan odnos prema sociologiji kolega/ica nesociologa.Kakvo je stanje s institucionalnim razvojem sociologije danas? Do

1990. godine u Bosni i Hercegovini postojao je samo odsjek za sociologiju naFakultetu politikih nauka i studijska grupa filozofija-sociologija na Filozof-skom fakultetu u Sarajevu. Danas postoje studiji sociologije (samostalno ili kaogrupa filozofija-sociologija) i na Univerzitetu Demal Bijedi u Mostaru,Univerzitetu u Banjoj Luci, Tuzli, Istonom Sarajevu, itd. Dakle, povean jebroj odsjeka za sociologiju, povean je broj sociolokih disciplina koje seizuavaju, a povean je i broj sociologa. Uvoenje master i doktorskih studija

na odsjecima za sociologiju otvorilo je put daljnjoj parcijalizaciji sociologije uizuavanje se uvode nove socioloke discipline koje nismo imali u ranijem,etverogodinjem, studiju sociologije (sociologija jezika; politika sociologija;sociologija spolnosti; sociologija globalizacije i nacionalni identitet; sociologijamultikulturalizma, sociologija organizacije; sociologija obreda, itd.). Kakve eposljedice, po razvoj sociologije, ostaviti takva ekspanzija institucionalnograzvoja sociologije (s obzirom na nedostatak kadrova i orijentaciju nagostujue profesore)? Dodajmo ovome da samo na podruju Federacijepostoji est dravnih i oko dvadeset privatnih univerziteta. Mnogi fakulteti s tih

univerziteta imaju i isturena odjeljenja irom Bosne i Hercegovine. Kakva jesudbina nastave sociologije na tim univerzitetima i isturenim odjeljenjima?Samo na Odsjeku za sociologiju pri Fakultetu politikih nauka

(najstariji odsjek za sociologiju u Bosni i Hercegovini), od 1968. do 2009.godine, diplomirala su 2022 sociologa (tome treba dodati dvadesetak studenataprve generacije sociologije koji su diplomirali 1967. godine). Zvanje magistra,od 1992. do 2010. godine, steklo je 29 kandidata, a 21 kandidat zvanje doktorasociologije. Unato takvoj ekspanziji u institucionalnom razvoju sociologije,valjalo bi da samokritiki sagledamo je li, i koliko, sociologija odgovorila naizazove koje su pred nju stavili drutveni konflikti i nacionalne napetosti uBosni i Hercegovini '91-'95? I ne samo tada. Prati li sociologija drutveno-etnike napetosti i konflikte u postdeytonskoj Bosni i Hercegovini? Da li, ikoliko, u takvim drutvenim okolnostima, sociologija i sociolozi doprinose, ikoliko, zbliavanju ratom previe udaljenih nacionalnih zajednica? S obziromna broj magistara i doktora sociologije, koliko imamo objavljenih radova ureferentnim asopisima? Koliko su citirani nai sociolozi i socioloki radovi?Generalno se moe rei da, s obzirom na broj magistara i doktora sociologije,malo objavljujemo. Kakve to onda sociologe educiramo?

Nemamo sociolokogasopisa (za razliku od kolega u Srbiji, Hrvatskoj,

Sloveniji). Nekad smo imali udruenje sociologa s najveim brojem lanova od


4/116

9

svih republikih udruenja u SFRJ. Danas djeluje samo Udruenje sociologaRepublike Srpske. U Federaciji, i na nivou Bosne i Hercegovine, nemamonikakvo udruenje.

Samokritiki sagledajmo je li sociologija pokuala odgovoriti na pitanje

zato je krajem XX. stoljea dolo do tako snane revitalizacije nacionalizma idesnice u Bosni i Hercegovini? Kako se moglo desiti sociologiji da do danasnije dala odgovor na pitanje zato je i kako dolo do raspada bosansko-hercegovakog drutva, do drastinih drutvenih, prije svega nacionalnih, pod-jela? Svima je vidljivo da meu narodima u BiH ima pretjeranog nacionalnogponosa, suvie nacionalne prepotencije, nacionalnih iskljuivosti. Za takavradikalni nacionalizam nema nita izvan vlastitog naroda. Prepotentni suovdanji nacionalizmi koji nisu u stanju doi do spoznaje da ivimo u zemljicikoju i koko moe preletjeti u jednom danu (A. Debeljak). Zajedniko

bosansko-hercegovakim nacionalizmima je pozivanje na prolost i traumekoje su proivjeli. Na tim traumama (genocidima, stradanjima, pomjeranjima) hoe se graditi suvremeni nacionalni identitet.

Prije rata imali smo vrlo razvijen Institut za prouavanje nacionalnihodnosa, u kojem je bilo zaposleno pet doktora sociologije i nekoliko magistara.U ratu je Institut uniten. Nekome nije trebao institut koji bi se bavio proua-vanjem nacionalnih odnosa u ratu i poraju. Skoro je u ANUBiH, na savjeto-vanju Stanje i perspektive razvoja naunoistraivake djelatnosti u FBiHakademik Boidar Mati iznio inicijativu da se obnovi rad Instituta s odjeljenji-

ma u Sarajevu i Mostaru. Tako

er, prije rata postojalo je desetine naunoistra-ivakih centara u velikim poduzeima (Energoinvest, UNIS, FAMOS, Soko,

itd.) u kojima su, kao lanovi istraivakih timova, radili i sociolozi. Danasnema tih centara, niti timova, pa ni sociologa u njima.

A iroko je podruje drutvenih promjena koje su izazovne za sociolo-giju i sociologe, a, naalost, ostalo je van naeg sveobuhvatnijeg zanimanja.Poimo od dananje drutvene nejednakosti: nezaposlenost, iskljuivosti, neiz-vjesnost, siromatvo, nasilje, kultura, pitanje identiteta (to pripada religiji ireligijskom identitetu, a to kulturnoj tradiciji to nije jednostavno danasodrediti). Istrauje li to itko? Neto nam o toj temi priopava prof. dr. IvoTomi u svom saopenju Pravda, pravo i moral u BiH socioloko pravnarefleksija.

Ili, tematika drutvenih razlika. to se desilo s drutvenom slojevitou?Kako i zato se desilo da neuspjeni ljudi (vozai, lijenici koji su postaliuspjeni graevinari, osobe pod zavjetom siromatva postaju ekonomskimoan sloj, itd.) postiu takve drutvene uspone, a mnoge strune uspjeneosobe (akademici, sveuilini profesori, inovatori, knjievnici, glumci) postalisu, ili su blizu, siromanih drutvenih slojeva. Podsjea nas to na stanje o kojemje pisao I. Andri, na muna razdoblja kad ludi govore, pametni ute, a fukare

se bogate.


5/116

10

to je s pitanjem religije, religijskih voa i drutvene moi? Je li se desiladesekularizacija ili klerikalizacija bosansko-hercegovakog drutva? Klerikaliza-cija ili desekularizacija javnog ivota? Tko je njen vodi? Da li samopripadnici religijskih institucija ili (moda i vie) intelektualci meu vjernicima i

lanovi politikih i stranakih elita. Hoe li to voditi i vodi li se to iz interesareligijskih zajednica, ili iz interesa razliitih politikih grupa? Nepotrebno seoptereivati time jesu li to socioloke teme. Sociologija je znanost o drutvu, asekularizacija, klerikalizacija, drutvena mo, religija (za razliku odvjere) su drutvene kategorije. O tome, u okviru svog saopenja Stanjesociologije i religiologije u BiH poneto pie doc. dr. Dino Abazovi.

to se desilo i deava s promjenama drutvene svijesti u posljednjihdvadeset godina o tome imamo malo, ili gotovo nimalo, sociolokih istra-ivanja. A tu su, bar tako izgleda, promjene bile velike. Ostvarila se, izgleda,

ona narodna: Nevolja i pamet mijenja.Profesor iga, u svom saopenju, pie o gubljenju dravnog identitetakod dijela graana Bosne i Hercegovine. Za njih Bosna i Hercegovina nije nidomovina ni drava, nego skup tri etniciteta s osjeajem zasebnih domovina.Ovo je zemlja u kojoj, izgleda, na cjelinu domovine samo podsjeaju iste odorevojnika, graninih policajaca i carinika. A prisjetimo se to je pisao jedan odpoznatijih sociologa i filozofa Karl Manheim: Kooperacija i zajedniki utjecaju drutvu mogui su samo tamo gde se iste stvari, vie ili manje, doivljavaju naisti nain od strane svakog pojedinca u drutvu. Onaj ko to ne prihvata ne

uestvuje ni u ivotu zajednice

1

. Isti autor, kao da je ivio u naem okruenju,nastavlja: Nema sumnje da je nae drutvo bolesno Najvea vrednostdijagnoze nije u predskazivanju kao takvom, ve u razlozima kojima nekomoe da potkrepi svoje tvrdnje ...Nijedna dijagnoza nije potpuna ako ne tragaza terapijom2. Dakle, rije je odrutvenoj krizi i sociologiji. Mi jo nemamoozbiljnijih sociolokih studija oposljedicama migracionih kretanja od 1991. dodanas po budunost i stabilnost bosansko-hercegovakog drutva.

Puni smo hvale za demokratske procese od 1990. godine koji su nastaliuruavanjem socijalistikog drutva. A imamo li sociolokih istraivanja koja binam potvrdila da je to tako. Politika pluralizacija, irok dijapazon politikihpokreta, organizacija i stranaka ne znai, automatski, i demokratizaciju drutva.Jasno, postali smo politiki, stranaki, pluralno drutvo, a jesmo li idemokratsko, to je drugo pitanje.Jesmo li dobili demokraciju ili naciokraciju?Otkud utnja sociologa o ovim temama? Izgleda da i ovdje vai narodnaposlovica: Dr' jezik za zube, pa se ne boj, moj golube.

U ovom kratkom osvrtu na ono to smo propustili, ne smijemo zane-mariti jo jedno podruje, a to je ekologija.O problemima socijalne ekologije u

1 Manhajm, Karl /2009./. Dijagnoza naeg vremena. Novi Sad: Mediterran, str. 164.2 Isto: str. 17 i 20


6/116

11

bosansko-hercegovakom drutvu moete nai opirnije u priopenju prof. dr.Delala Ibrakovia.

Kakve su perspektive sociologije u Bosni i Hercegovini?Kakve su sepromjene desile u nastavi sociologije u visokokolskim institucijama, pokazuje

prilog prof. dr. Muje Demirovia (Sociologija u visokokolskim institucijama uBiH). Iz priloga je vidljivo da se na fakultetima izuavaju razliite sociolokediscipline: sociologija za ekonomiste; industrijska sociologija; sociologija sporta;sociologija medicine; sociologija stomatologije; sociologija prava; sociologijaodgoja; sociologija kulture i umjetnosti; sociologija obrazovanja; sociologijarada; sociologija nastavnika (!); sociologija grada i marginalnih grupa;sociologija medija; sociologija sela; opa sociologija. Da li to prati adekvatnaudbenika literatura koja bi pomogla u edukaciji mladih sociologa? Zasadpostoje udbenici za opu sociologiju, sociologiju medicine, sociologiju

spoznaje, sociologiju religije. ao mi je to nam doc. dr. Asim Peco nije stigaopripremiti pregled zastupljenosti sociologije u srednjim kolama na podrujuBosne i Hercegovine. Prema nepotpunim podacima, sociologija je zastupljenasamo u gimnazijama, zatim u medicinskim i ekonomskim kolama (ne u svimana podruju Federacije). A veoma je vano kako, i koliko, populariziramosociologiju meu srednjokolcima, da li smo zainteresirali najbolje uenike zastudij sociologije?

Ako perspektive sociologije ovise o njenom mjestu na sveuilitu, i odempirijskih istraivanja, to onda moemo rei o perspektivama sociologije u

bosansko-hercegovakom drutvu? Ako nam odgovor na prvo pitanje pruasaopenje prof. dr. Muje Demirovia, na drugo pitanje odgovor moemo po-

traiti u saopenju prof. dr. Slave Kukia. to se promijenilo u tematiciempirijskih istraivanja: s kakvim se potekoama mogu susresti istraivai, otome, i drugim pitanjima vezanim za empirijska istraivanja, govori u svomreferatu prof. Kuki. Lijepo nam dijagnosticira to se sve istraivalo, osobitozadnja dva desetljea, ali i to se trebalo istraivati a nije (nezaposlenost,konflikti, problemi starosti, fenomen nasilja, alkoholizam, problemdepopulacije, itd.).

Kako danas tumaiti poziv sociologa, i kakao sociologiju uiniti pri-mamljivom mladima, kako poticati njihovo zanimanje za poziv sociologa?Kako izbjei provincijalizaciju sociologije u Bosni i Hercegovini? Okrenutostdijela sociologa istraivanju bosansko-hercegovakog drutva razumljiva jenakon stjecanja suvereniteta drave. O tome se moe iitavati u saopenjulana prof. dr. Jusufa ige. Ali stalno trebamo imati na umu da poziv sociologau bosansko-hercegovakom drutvu treba biti kozmopolitski poziv (H.Berger i P. Kellner). Poziv sociologa je da se bave sociologijom, kau oviautori. Samo tako emo izbjei provincijalizaciju sociologije. Je li onda dobrogovoriti o bosansko-hercegovakoj sociologiji (kao to to u dijelu svog

saopenja ini S. Vukadinovi) to upuuje na nacionaliziranje,


7/116

12

provincijaliziranje sociologije ili bi bilo bolje govoriti o sociologiji u Bosni iHercegovini? O tome kako izbjei provincijalizaciju sociologije, prua namdosta zanimljivih informacija doc. dr. Mile Lasi u svom priopenjuTransnacionalnost socioloke misli (na primjeru sociologije u Njemakoj).

WHY DO WE NEED SOCIOLOGY?

Abstract

Sociology what for? Focus of a sociologist on development of Bosnian-

Herzegovinian society. Political milieu for development of society in Bosnia andHerzegovina. Attitude of a non-sociologist towards sociology. What is the state ofmatters in the institutional development of society of today? Has sociology answeredto the challenges that social conflicts and national tensions in Bosnia and Herzegovinaplaced before it and if yes, to which extent? How frequent sociologists' works arepublished in referenced magazines and how much they are quoted. Why do not wehave research centres and institutes in which sociologists would also work?Perspectives of sociology in Bosnia and Herzegovina and vocation of a sociologist oftoday.Key words: Sociology; institutional development of sociology; Bosnia and Herzegovina; research;

conflicts; nation; magazine; association.


8/116

13

INSTITUCIONALNI RAZVOJ SOCIOLOGIJE UBOSANSKOHERCEGOVAKOM DRUTVU

Srdjan Vukadinovi

Saetak. Cjelovitije sagledavanje jedne naune discipline, kao to je sociologija, koja ustrukturnom i drutveno znaajnom smislu, u irim razmjerama, dobija sve vei znaaj,namee neophodnost njenog utemeljenja, okvira i znaaja. Nita prirodnije u tomsmislu nije nego istraivaku panju fokusirati na institucionalni i profesionalni razvojsociologije u jednom konkretnom drutvu, u ovom sluaju bosanskohercegovakom.Na taj nain se moe potpunije sagledati razvoj sociologije u bosanskohercegovakomdrutvu.Pored vremenskog pregleda institucionalnog razvoja sociologije u BH drutvu, neop-

hodno je ukazati i na osnovna strukturna obiljeja, u sociolokom smislu, odreenihinstitucionalnih rjeenja. Neizostavna su i drutvena obiljeja aktuelnog trenutka ukome su nastajali odreeni institucionalni segmenti razvoja sociologije kao nauke.Kada je u pitanju Bosna i Hercegovina prve organizacione institucionalne formejavljaju se 60-ih godina XX vijeka, u odreenom, hronolokom, smislu neto kasnijenego u drugim drutvenim ambijentima (Srbija, Hrvatska, Slovenija), koji su tadatvorili institucionalni okvir i dravnog i sociolokog prostora na koji je Bosna iHercegovina bila upuena. Za razliku od navedenih drutvenih ambijenata koji suprednjaili u institucionalnim postignuima sociolokog razvoja, Bosna i Hercegovinaje ranije konstituisala organizacione segmente razvoja sociologije, nego neki drugi

ambijenti (Makedonija, Crna Gora) koji su, takoe u tome razdoblju bili upueni naisti dravni, nauni i socioloki krug egzistiranja.Institucionalizacija sociologije i njena praktina primjenjivost ine sutinu profesional-nog sistema ove discipline (Parsons). Veoma je kompleksan i sadrajan institucionalniokvir sociologije u bosanskohercegovakom drutvu. Konstituiu ga: katedre,odnosno odsjeci na fakultetima sa svom svojom kompleksnou i obuhvatom,instituti, asopisi i druga izdavaka djelatnost, strukovna drutva i udruenja, nauni istruni skupovi, mogunosti angamana sociologa, i dr.Prouavanje i istraivanje sadraja institucionalnog razvoja sociologije u bosansko her-cegovakom drutvu omoguava sagledavanje tokova i konstitutivnih strukturnih seg-

menata okvira konstituisanja i sazrijevanja sociologije kao nauke, zatim kao akademskediscipline i na koncu kao profesije.Kljune rijei: sociologija - institucionalni okvir profesionalizacija razvoj bosanskoherce-

govako drutvo.

Uvod

Sloenost predmeta sadraja sociologije dovela je do razliitih pristupakako samoj sociolokoj misli, tako i strukturi konstituirajuih segmenata ove

kompleksne naune oblasti. Uzrokavala je pomenuta sloenost odre

ene


9/116

14

protivrjenosti u razvoju sociologije, na jednoj strani, dok je na drugoj tvorilarazliiti znaaj i mjesto sociologije u drutvu u pojedinim razdobljima. Zbograzloga kompleksnosti i irine obuhvata, koju ima malo koja druga naunaoblast, sociologiju kao nauku i njene razvojne komponente neophodno je

tretirati u odreenim kljunim i vornim segmentima i takama postojanja usvijetu nauke, i uopte u drutvu.

Aktuelnost sadraja koji ulaze u sastav sociologije esto dovodi dominimiziranja granice izmeu naune sfere na jednoj strani, a na drugoj ideo-loke ili zdravorazumske, koje u osnovi predstavljaju vannauna saznanja. Nijezanemarljiv, iz razloga angairanosti discipline ni uticaj vannaunih inilaca isadraja na ono to je sadraj jedne naune oblasti koja se zove sociologija.Nekada je uticaj vannaunih inilaca bio u toj mjeri dominantan da je potpunonadvladao ono to je nauna spoznaja. Zbog toga se pred sociolokom

naukom kao ozbiljna zadaa namee da u dijelu koji se tie istorijske dimenzijesociologije i teorije socijalnih teorija razlui ono to je nauno od nenaunihsaznanja i uticaja. Naravno, sociologija se ne moe odricati vannaunihsaznanja koja su u jednom konkretnom istorijskom trenutku bila prisutna iliak dominirala, jer je neminovnost da su ista bila sastavni dio sociolokihsaznanja. Ali sociologija moe ukazati na njih, locirati ih i napraviti distinkciju uodnosu na iste. Njima jeste mjesto u nekom muzeju sociolokih doktrina, uzizdvajanje i naglaavanje vannaunog momenta u odnosu na nauni.

Pitanje razvoja sociologije u drutvu tie se vaninstitucionalnog i insti-

tucionalnog okvira. Razgranienje dva navedena momenta u razvoju sociologijezahtijeva i uspostavljanje odreene periodizacje u razvoju ove nauke. Vaninsti-

tucionalni okvir je razdoblje koje se javlja prije uspostave univerzitetskihstudijskih odsjeka i departmana za sociologiju, kao i prije konstituisanjainstituta i centara koji su se bavili sociolokim ili drutvenim istraivanjima,udbenika sa svim njihovim sadrajima, asopisima, to sve nuno konstituieinstitucionalni okvir razvoja sociologije u jednom drutvu.

1. Protivrjenosti sociolokog razvoja traganje za vlastitim naunimidentitetom

Optu teorijsku i fundamentalnu nauku o cjelovitom poimanju drutvaveoma je teko odrediti. Moe se slobodno rei da je malo disciplina koje sutoliko izmicale definicijskom obuhvatu njenog okvira koji bi bioopteprihvaen. Multisadrajnost sociologije je dovodila i dovela do stanja ukome gotovo u svakom udbeniku ili knjizi druge karakterne prepoznatljivostipostoje razliiti odreujui okviri njenog predmeta. U svim tim razdobljima idefinicijskim traganjima za odreenjem sociologije razvijao se muan procestraganja sociologije za sopstvenim znanstvenim identitetom. Pored

multisadrajnosti mnotvo pojedinanih (posebnih ili specijalnih) identiteta


10/116

15

sociologije, koji su egzistirali u razliitim istorijskim i drutvenim okolnostimaoptereeni su bili u poetku filozofskim spoznajama, pa spoznajama drugihnaunih disciplina, a potom i vannaunih saznanja. Tvorilo je to mnotvoidentiteta u kojem se u svakom od njih sociologija pokuavala osloboditi nekog

od navedenih saznanja, uz izgradnju vlastitog identitetskog naunog svojstvaprepoznatljivosti vlastite naune oblasti zasnovane na sociolokomdetermintetu ogranienja sopstvenog prostora prouavanja. Pored razliitihperioda i nastojanja oslobaanja od uticaja ili prisutnosti drugih spoznaja,sociologija je stalno obogaivala svoj teoretski metodoloki okvir egzistiranjavlastitim specifinostima i prepoznatljivostima. U toku traganja za vlastitimnaunim identitetom sociologija se preobraavala i kretala odnesistematizovanih i fragmentarnih razmiljanja, kako o cjelini drutva, tako i onjegovim parcijalnim djelovima ka sistematizovanim i cjelovitim istinama o

drutvenim institucijama i kretanjima u razvoju drutva.Proces traganja za vlastitim identitetom sociologije je obiljeje tokomitavog XX vijeka, ali svoju punu opravdanost postie u drugoj polovini nave-denog perioda. Od 60-ih godina XX vijeka, poslije razdoblja predinstitucionali-zacije, sociologija je u bosanskohercegovakom drutvu prola kroz tri fazesvoga razvoja. Prva je faza institucionalizacije, druga je faza marginalizacije, atrea faza ponovnog buenja sociologije, shvaena u penglerovom smislukruenja kultura, u smislu nastojanja ka ostvarenju cjelovitosti. Svaka odnavedene tri faze je ostavila traga na sociolokom identitetu u

bosanskohercegovakom drutvu, a pogotovo ova poslednja koja je formiranau periodu velike dekonstrukcije drutva kada dolazi do raspada do tada

jedinstvenog ne samo dravnog i drutvenog prostora, ve i sociolokog.Socioloka nauka jo nije rijeila pitanje vlastitog identiteta u

bosanaskohercegovakom drutvu. Kljuni problemski razlozi za tako netolee u protivrjenostima koje proizilaze iz sukoba starog i novog. Jo uvijek seodreene zablude tradicionalne sociologije koje vie ive u mitovima izabludama serviraju savremenoj sociolokoj misli kao odreene istine. Vlastitinauni identitet sociologija u bosanskohercegovakom drutvu moe izgraditisamo onda kada socioloki metod saznanja koji je imanento kritiki primijenina vlastita naela. Potpuno neutralisanje politikih, ideolokih,zdravorazumskih i drugih vannaunih saznanja iz sociolokog polja je neto toje neizostavni preduslov konstitisanja sopstvenog naunog identiteta vrstoutemeljenog na preispitivanju vlastitog znaenja u drutvu i aktuelnomtrenutku. Moderni i savremeni socioloki identitet podrazumijeva dostignutispoznajni nivo koji se stalno podvrgava rekonstrukcijama i interpretacijama ujednom novom i drugaijem svijetlu od onog tradicijskog, koji je oplemenjentokovima savremenosti i aktuelnosti. Takvo oplemenjeno socioloko saznanjemoe nai mjesto u savremenoj strukturi drutva, miljenja i znanja.


11/116

16

2. Bosanskohercegovaka sociologija do perioda institucionalizacije

Promiljanja o drutvu i drutvenim institucijama izmeu dva svjetskarata u Bosni i Hercegovini rasprena su u dnevnim i periodinim listovima i

asopisima, koji su se uglavnom bavili kulturom. Zapaanja i promiljanja oonome to je drutvo i to je obuhvat nauke o drutvu nisu u tom razdobljubila sintetizovana u okviru sociologije, budui da se radilo o jednoj mladoj, uvremensko konstituirajuem odreenju, nauci. Uglavnom su ta promiljanjabila locirana u okvir, pored filozofije, nekih tradicionalnih drutvenih nauka,kao to su: istorija, pravne nauke, etnologija i sl. Imajui u vidu otvorenostistraivakog i spoznajnog polja sociologije ona se javlja kao spona meunavedenim naunim disciplinama koja je prevazilazila zatvorenost i umalosttradicionalnih drutvenih nauka. Za razliku od veine pomenutih drutvenih

nauka koje su drutvo tretirale u njegovoj parcijalizaciji sociologija nameepotrebu da se drutvo i drutvene institucije posmatraju i tretiraju kao cjelovitiprikaz onoga to je drutvo. Jer, sociologija predstavlja nadogradnjupojedinanih rezultata do kojih su dole odreene nauke i njihovo tretiranje ikonstituisanje kao cjeline.3 Vrijeme je to kada je bosanskohercegovaka naukao drutvu, slino kao i one u regionu junoslovenskog prostora, bila bezsociologa. Egzistirali su u naunom i drutvenom promiljanju istoriari,psiholozi, pravnici ili etnolozi koji su se uzgred, uz svoju disciplinu, bavili ionim to bi mogli svrstati u korpus sociologije.

U periodu poslije Drugog svjetskog rata promiljanja o drutvenimfenomenima i drutvenim institucijama, takoe su sadrajno bila smjetana ukorpus nekih drugih disciplina, budui da su ista, velikim dijelom, bilaideologizirana. Pominjanje imena sociologija, za nauku koja se bavila drutvom,predstavljalo je pravu jeres. U ideolokom diskursu postrevolucionarnogperioda sve ono to je imalo naginjalo odreenju koje je imalo veze sa nazivomsociologija dobijalo je tretman buroaske nauke. Zbog toga su svapromiljanja o drutvu bila smjetana u sadrinski obuhvat marksizma, kojiidentifikuje neprijatelje poretka u krugu onoga to se odreuje kao tzv.graanska sociologija. Teko se bilo u tom razdoblju baviti sociologijom koja jepored odreenja buroaska nauka tretirana i kao metafizika zabluda ilipozitivistika devijacija. Ime sociologija nije se pominjalo i o njemu se utalo.Razvijalo se nepovjerenje prema itavom dotadanjem nasleu nauke odrutvu.4

U razdoblju od 1945. do 1990. godine mogue je u razvoju bosansko-hercegovake sociologije razlikovati etiri perioda, pri emu prvi do 60-ih

3 Vidi: Socioloki pregled, knjiga I, Beograd, 1938, 4.4 Aljoa Mimica: Tekst i Kontekst. Ogledi o istoriji sociologije, Zavod za udbenike inastavna sredstva, Beograd, 1995, 79.


12/116

17

godina XX vijeka spada u predinstitucionalni okvir. Taj prvi je pomenutiperiod ideologizacije nauke o drutvu i sadraja kojima se ona bavi. Drugi jeperiod od 60-ih do 70-ih godina XX vijeka kada socioloka nauka ubosanskohercegovakom drutvu, u traganju za vlastitim spoznajnim i naunim

identitetom, stvara i konstituie standarde naunog, profesionalnog i etikograda. To je razdoblje kada zapoinje period institucionalizacije ove disciplinebudui da se u Bosni i Hercegovini tada formiraju katedre i odsjeci zasociologiju, osnivaju se instituti koji se bave sociolokim izuavanjima i stvarase niz drugih institucionalnih segmenata koji ovu disciplinu podiu na nivokvalitetne organizacije i visokog profesionalizma. inilo se da u ovom periodupoetka institucionalizacije sociologija u Bosni i Heercegovini, a i u itavomjunoslovenskom prostoru se izborila protiv ideolokog dogmatizma i da setreba izboriti za mjesto u korpusu drutvenih nauka. Ali 70-ih godina XX

vijeka u cijeloj tadanjoj Jugoslaviji dolazi do pojava nacionalizma i drugihnepovoljnih politikih tendencija koje marginalizuju sociologiju kao nauku.Socioloka djelatnost se zatvara u uske republike okvire i razvija se premanahoenjima odreenih politikih elita koje se, u zavisnosti od otvorenostidrutva, razliito odnose prema sociologiji kao nauci i njenom znaaju udrutvu. Ali odreene naune slobode osvojene i ostvarene u perioduinstuitucionalizacije sociologije su u velikoj mjeri sauvane, to za posljedicuima daljnu institucionalizaciju ove discipline kroz formiranje istraivakihcentara i asopisa, koji istina u Bosni i Hercegovini u tome razdoblju nisu

socioloki, ve

ire odre

ujui drutveni, kulturni i sl.Period poslije 90-ih godina XX vijeka u bosanskohercegovakom dru-

tvu, kada je u pitanju razvoj sociologije, i pored dekonstrukcije bosanskoherce-govakog drutva, predstavlja razdoblje u koje se dalje institucionalizuje socio-logija, prije svega kroz socioloke projekte. Pomenuta institucionalizacija se uprvom desetljeu treeg milenijuma stabilizuje formiranjem novih studijskihodsjeka za sociologiju i razvojem odreenih istraivakih projekata.

Veoma heterogeni razvojni period u razdoblju institucionalizacijesociologije u bosanskohercegovakom drutvu pokazuju na svu kompleksnost isloenost ove discipline koja je, osim borbe za teorijsko utemeljenje svogapredmeta istraivanja, vodila borbu i protiv naglaenih pokuaja ideologizacijeove nauke, emu u slinoj mjeri nije bila izloena ni jedna druga drutvenanauka.

3. Razdoblje institucionalizacije sociologije u Bosni i Hercegovini

Predinstitucionalno razdoblje sociologije u kome je filozofska iaktuelna drutvena misao stvarala pretpostavke za institucionalizaciju ovenauke u Bosni i Hercgovine traje do 60-ih godina XX vijeka. Strukturni

segmenti institucionalizacije se konstituiu u vremenskom hodu narednih


13/116

18

tridesetak godina, pri emu su imali pravilan logiki slijed i sklad. Skladnost ukonstituisanju procesa institucionalizacije sociologije u Bosni i Hercegovini seogledala u tome to su pojedini segmenti se konstituisali u organskom slijedu.Nije se dogodilo kao u nekim drugim prostorima junoslovenskog ambijenta

da prvo nastanu socioloka drutva ili asopisi, pa tek onda studijski odsjeci iligrupe za sociologiju. Prirodnost procesa i sklad institucionalizacije sociologije ubosanskohercegovakom drutvu determiniu: odsjeci, odnosno studijskiprogrami sociologije, kako na matinom tako i nematinom studiju, instituti,profesionalna udruenja, asopisi i druga izdavaka djelatnost, projekti iprofesionalni sociolozi.

3.1. Institucionalizacija sociologije kroz univerzitetski prostor

Razliiti su segmenti institucionalizacije sociologije u univerzitetskomprostoru. Ovaj strukturni segment institucionalnog razvoja sociologije u bosan-skohercegovakom drutvu i obuhvata studijske odsjeke, odnosno katedre zasociologiju, obuhvat i sadraj predmeta sociologija na nematinim odsjecima,diplomirane studente sociologije, diplomske radove iz sociologije, kao i magis-tarske i doktorske radnje iz ove oblasti.

Prvi studijski odsjeci za sociologiju u Bosni i Hercegovini formiraju sena Filozofskom fakultetu u Sarajevu (1965), i to kao dvopredmetna grupafilozofija sociologija i samo Odsjek sociologije na Fakultetu politikih nauka

u Sarajevu (1964).5

5 Prije Sarajeva, studijski Odsjeci za sociologiju formiraju se na Filozofskom fakultetuu Beogradu (1959) i Filozofskom fakultetu u Zagrebu (1963). (Kada su u pitanjustudije sociologije u Beogradu i Zagrebu neophodno je naglasiti da se i prije periodapotpune institucionalizacije sociologije na junoslovenskom prostoru, odnosno urazdoblju predinstitucionalizacije, studira sociologija u ova dva grada. Jo 1906. godineje na Pravnom fakultetu u Zagrebu bila osnovana prva Katedra za sociologiju, a 1931.godine u Beogradu se sociologija predavala na Visokoj ekonomsko komercijalnoj

koli.) Prije Zagreba studijski odsjek za sociologiju je formiran je na Filozofskomfakultetu u Ljubljani (1960). U glavnom gradu Slovenije se od 1967. godine osniva iGrupa za sociologiju na Fakultetu za sociologio, politke vede in novinarstvo, gdjesociologija osim svog katedarskog mjesta dospijeva i u sam naziv fakulteta, to jejedinstven sluaj na junoslovenskom prostoru. Poslije Sarajeva, u razdobljumarginalizacije sociologije formiraju se i studijski odsjeci, odnosno studijske grupe namnogim drugim, uglavnom Filozofskim fakultetima, na prostoru junoslovenskogambijenta. Studijska Grupa za sociologiju u Niu formira se 1971. godine, a u Zadruna Filozofskom fakultetu, prvo se 1974. godine sociologija studira u okviru filozofije,da bi se ve od 1978. godine uspostavio samostalan Odsjek za sociologiju. U NovomSadu se, 1976. godine na Filozofskom fakultetu formira studijski Odsjek zamarksizam, koji se 1983. godine transformie u Odsjek za sociologiju. Kada je u


14/116

19

Do kraja prve decenije treeg milenijuma studijski odsjeci za sociologijupostoje na Filozofskom fakultetu u Banjoj Luci i Filozofskom fakultetu uIstonom Sarajevu, dok je kao posljednji odsjek formiran onaj na Filozofskomfakultetu u Tuzli (2009), kao dvopredmetni studij filozofija sociologija.

Nezaobilazan segment institucionalizacije sociologije u univerzitetskomprostoru je i nastava iz ovog predmeta na nematinim fakultetima i studijskimgrupama. Do 2004. godine, do odreenih sistemskih promjena u procesu viso-kog obrazovanja, sociologija je kao obavezan predmet bila prisutna na gotovosvim univerzitetskim jedinicama koje pripadaju grupaciji prirodnih, tehnikih ibiomedicinskih nauka. Na studijama drutvenih i humanistikih nauka to sepodrazumijevalo. Na kraju prve decenije treeg milenijuma institucionalni okvirsociologije u ovom dijelu je znatno siromaniji u odnosu na prethodna razdob-lja. Ni jedan fakultet iz reda onih koji pripadaju tehnikim, prirodnim i biome-

dicinskim znanostima u Bosni i Hercegovini nema sociologiju kao obavezanpredmet. Samo izuzetno pojedini fakulteti imaju ovaj predmet kao izborni.Na fakultetima drutvenih i humanistikih usmjerenja se takoe sma-

njuje broj jedinica koje imaju ovaj predmet, pa ak i neki Ekonomski fakulteti uBosni i Hercegovini nemaju ovaj predmet bilo kao obavezan, ili izborni.

Razlog takvom statusu sociologije na nematinim univerzitetskimjedinicama ili odsjecima je nesnalaenje sociologa u kreiranju i uspostavisistema obrazovanja zasnovanog na tzv. Bolonjskim procesima.

Institucionalni okvir razvoja sociologije u bosanskohercegovakom

drutvu tvori i broj diplomiranih studenata na odsjecima, odnosno studijskimgrupama za socologiju, kao i tematsko usmjerenje njihovih diplomskih radova.Pomenuti segment upotpunjuje i broj onih koji su magistrirali ili dokto-

rirali iz oblasti sociolokih nauka kao i tematska i disciplinarna usmjerenostnjihovih magisterija i doktorata.

Institucionalizacija sociologije na akademskom nivou u bosanskoherce-govakom drutvu je veoma razgranata i konstituiu je razliiti strukturnisegmenti. Osnivanje odsjeka, odnosno grupa za sociologiju je bio pokretakiimpuls za uspostavu institucionalnog okvira ove naune oblasti. Jer, prijerazdoblja poetaka institucionalizacije nije bilo profesionalnih sociologa kojiovu djelatnost zasnivaju na naelima profesionalne strunosti i etike, nego su sesociologijom bavili mnogi predstavnici drugih naunih disciplina. Uspostava

pitanju Makedonija u Skoplju se 1975. godine formira Institut za sociologiju naFilozofskom fakultetu, iz koga 1981. godine nastaje Odsjek za sociologiju. U CrnojGori se na Nastavnikom fakultetu u Nikiu, 1976. godine, formira Odsjek zamarksizam, koji se 1987. godine transformie u Odsjek za filozofiju i sociologiju, natada konstituisanom Filozofskom fakultetu. Odsjek za sociologiju se iz ovogdvopredmetnog studija izdvaja od filozofije 1999. godine.


15/116

20

odsjeka, odnosno grupa za sociologiju je stvorila pretpostavke za daljnezaokruivanje procesa institucionalizacije kroz druge segmente.

3.2. Instituti i institucionalni socioloki okvir

Pored nastavnog procesa koji se odvija na univerzitetskim jedinicamacjelinu visokokolskog sistema predstavlja i naunoistraivaki rad iz oblastisocioloke nauke. Naunoistraivaki rad se odvija u okviru instituta kaonaunoistraivakih jedinica za razliku od fakulteta koji su nastavno naunejedinice. Instituti za sociologiju ili za drutvene nauke u okviru kojih suprepoznatljiva socioloka istraivanja formiraju se kao samostalne jedinice ili uokviru fakulteta ili univerziteta.

Prvi institut koji je formiran u Bosni i Hercegovini, a koji je u svom

opsegu obuhvatao socioloka istraivanja je Institut drutvenih nauka koji jeformiran 1964. godine kao katedarski institut pri Fakultetu politikih nauka uSarajevu. Pod okriljem ovog Instituta uraen je znaajan broj istraivakihprojekata, od kojih su neki objavljeni kao posebne istraivake studije.

Uz Institut za drutvena istraivanja u Bosni i Hercegovini u perioduinstitucionalizacije, pa marginalizacije sociologije neophodno je istai i Institutza meunacionalne odnose (1978), koji se u jednom broju svojih projekata istudija bavio i sociolokim temama.

Iako je bio formiran prvenstveno kao institucija Saveza komunista

Bosne i Hercegovine u ovom dijelu institucionalizacije sociologije odreenupanju zasluuje i Marksistiki centar CK SK BiH, koji pored obilja projekata i

objavljenih studija o djelovanju i angamanu partije ima i jedan broj istih kojinuno nose socioloki karakter i koji se tako mogu odrediti.

U kasnijim razdobljima razvoja sociologije u bosanskohercegovakomdrutvu nisu osnivani Instituti koji bi se bavili sociolokim istraivanjima.Formirani su odreeni Centri za istraivanja kao nevladine organizacije.

Osnovno obiljeje formiranja i djelovanja pomenutih instituta, pa icentara je odgovarajua nadogradnja sociolokog rada u okviru akademskezajednice, budui da su univerzitetski profesori koji su bili angaovani u okviruovih instituta bili i nastavnici na studijskim odsjecima ili grupama zasociologiju.

3.3. Strukovna i profesionalna udruenja kao strukturni segment institucionalnog okvirasociologije u bosanskohercegovakom drutvu

Formiranje i razvoj Udruenja sociologa Bosne i Hercegovine (1970)dogodili su se est godina poslije osnivanja prve katedre za sociologiju u Saraje-


16/116

21

vu. Ovo udruenje do 1990. godine je brojalo 355 svojih lanova i bilo je jednood brojnijih na junoslovenskom prostoru. 6

U razdoblju poslije dekonstrukcije bosanskohercegovakog drutva gasise djelatnost Udruenja sociologa Bosne i Hercegovine i ista nije obnovljena

do kraja prve decenije treeg milenijuma sa ime se znatno suavainstitucionalni okvir ove naune discipline.

3.4. Struniasopisi kao segment institucionalizacije sociologije

Za institucionalizaciju sociologije posebno je znaajno pokretanje iegzistiranje asopisa koji objavljuju radove iz sociologije. Bosna i Hercegovinau razdoblju od poetka este decenije XX vijeka, pa do kraja prvog desetljeatreeg milenijuma nije imala poseban socioloki asopis.7

I pored toga to Bosna i Hercegovina nije imala specijalizovanih socio-lokih asopisa neki od njih koji su se bavili ire drutvenim pitanjima tretiralisu socioloke teme. U pojedinim perodima asopisi su bili obojeni iskljuivoideolokom dimenzijom, to je i razumljivo ako se ima u vidu da su ih izdavalineki partijski i politiki organi. Treba pomenuti dva asopisa koji su biliznaajni do 90-ih godina i predstavljaju neizostavan konstituirajui segmentinstitucionalnog okvira sociologije u bosanskohercegovakom drutvu. Jedan jePregled (1971), a drugi Marksistike sveske (1972). Takoe, i asopisOpredjeljenja (1974), koji je izdavao Marksistiki centar CK SK Bosne i

Hercegovine jeasopis u kojem je objavljen jedan broj radova sa sociolokimsadrajem. Nijedan od pomenuta tri asopisa ne izlazi krajem prve decenije

XXI vijeka. Takoer, ne izlazi ni asopis Sveske (prvi broj iziao 1983godine) kojeg je bio pokrenuo Institut za prouavanje nacionalnih odnosa.asopis koji u naznaenom razdoblju izlazi i koji objavljuje socioloke tekstoveje Dijalog koji izdaje Centar za filozofska istraivanja ANUBiH. U pojedinimasopisima koji izlaze poetkom treeg milenijuma u Bosni i Hercegovini, kaoto su Status ili Motrita, objavljuju se povremeno tekstovi sa sociolokimsadrajama.

6 Samo je Slovensko socioloko drutvo bilo brojnije od Udrenja sociologa BiH uposmatranom razdoblju jer je brojalo 496 lanova. Primjera radi Socioloko udruenjeHrvatske je imalo 343 lana, zatim Drutvo za sociologiju Makedonije je brojalo 77lanova, dok je Socioloko drutvo Srbije u svom sastavu do 1990. godine imalo 244lana. Udruenje za filozofiju i sociologiju Crne Gore brojalo je 76 lanova. Manjubrojnost su imala Udruenje sociologa Kosova (31) i Sekcija sociologa Vojvodine (58).7 Na junoslovenskom prostoru prvi socioloki asopisi koji se formiraju u razdobljuinstitucionalizacije sociologije su: Sociologija (1959) i Socioloki pregled (1961) uSrbiji, zatim Revija za sociologiju (1962) u Hrvataskoj, pa Teorija in praksa (1963)u Sloveniji.


17/116

22

Kada su u pitanju asopisi u institucionalni okvir sociologije ubosansko-hercegovakom drutvu spadaju i tekstovi sociologa iz Bosne iHercegovine koji su objavljivani u sociolokim asopisima koji su izlazili iliizlaze u drugim dravama.

Socioloki i drugi asopisi su veoma bitan segment institucionalnog raz-voja sociologije u bosanskohercegovakom drutvu zbog toga to sadrajem inainom svoga rada omoguavaju afirmaciju autora i upoznavanje ireg socio-lokog i naunog auditorijuma sa njihovim naunim ostvarenjima. To znatnodoprinosi podizanju nivoa znaaja sociologije u drutvu i uspostavi njenogmjesta u korpusu drutvenih nauka.

4. Ka (ne)zaokruenoj institucionalizaciji sociologije u bosansko-hercegovakom drutvu

Naznake za institucionalni razvoj sociologije u bosanskoherce-govakom drutvu u ovom radu predstavljaju metodoloku postavku za ireistraivanje o ovom fenomenu.

Institucionalni okvir sociologije u bosanskohercegovakom drutvu jepostavljen dosta iroko i konstituie ga lepeza razliitih subjekata od kojihdominira onaj koji se odnosi na institucionalizaciju kroz univerzitetski prostor.Studijski odsjeci, odnosno studijske grupe za sociologiju su segmenti kojiinstitucionalizaciji sociologije daju bitnu pretpostavku za konstituisanje ostalihsegmenata kojih nema u tolikom kapacitetu. Na taj nain se uspostavlja

nastojanje ka zaokruivanju cjeline institucionalnog okvira BH sociologije. Nakraju prve decenije treeg milenijuma razvoj sociologije kao naune oblasti ubosanskohercegovakom drutvu nije zaokruena cjelina, budui da segmentkoji se odnosi na naunoistraivake institute iz oblasti drutvenih istraivanja iasopise nije upotpunjen sadrajima koji bi oslikali cjelinu. Naprotiv, taj okvirje u periodu marginalizacije sociologije u Bosni i Hercegovini bio potpunijibudui da su postojali pojedini instituti, socioloka drutva i asopisi.

Studijski odsjeci, odnosno studijske grupe za sociologiju potoobrazuju pojedince za profesiju sociologa, jesu osnov razvoja sociologije kaonauke i formiranja njenog institucionalnog okvira. Ali ako su osnov nisu i jedinii potpuni segment koji konstituie institucionalni okvir razvoja sociologije ubosanskohercegovakom drutvu. A institucionalni okvir samo sa jednimegzistirajuim segmentom nije to.

Tek zahvaljujui svom zaokruenom institucionalnom okviru u bosan-skohercgovakom drutvu sociologija se jedino moe izboriti za svoj primarnistatus u grupaciji drutvenih nauka i pretenziju da ini nove pomake u spozna-jama o drutvu i njegovom razvoju. Uostalom, u razdobljima marginalizacijeove naune oblasti njen zaokrueni okvir u konkretnim ambijentima omoguiojoj je opstanak i kasniju prevlast nad ideologiziranim formama pokuaja

spoznaje drutva i drutvenih institucija. U periodu traganja za vlastitim


18/116

23

naunim identitetom u jednoj sredini i stabilizacije svoje uloge i znaaja udrutvu minimalan uslov koji jedna disciplina mora posjedovati je zaokruen icjelovit institucionalni okvir.

INSTITUTIONAL DEVELOPMENT IN SOCIOLOGY THEBOSNIAN HERZEGOVINIAN SOCIETY

Abstract

A more integral view of a scientific discipline such as sociology, which in astructural and socially relevant sense and on a wider scale is gaining more significance,imposes the necessity for its founding, framing and due relevance. There is nothingmore natural, in said sense, than to focus a researchers attention to the institutionaland professional development of sociology in a concrete society, in this case Bosnian-Herzegovinian. That would provide a more complete view of the development ofsociology in Bosnian society.

Aside from giving a review of the institutional development of sociology in B-H society over time, it is necessary to point out the basic structural markings, in asociological sense, of specific institutional solutions. Also crucial are the societalmarkings of the actual moment in which certain institutional segments of thedevelopment of sociology as a science were formed in. In Bosnia and Herzegovina,the first organizational institutional forms appear in the 60's which is in a specificchronological sense later than in other social ambiances (Serbia, Croatia, Slovenia),

which than formed the institutional frame of the space (both in terms of state as interms of sociology) Bosnia and Herzegovina was pointed to. Unlike the previouslymentioned social ambiances which led the way in institutional achievements in thefield of sociology, Bosnia and Herzegovina previously constituted organizationalsegments of development of sociology before certain other ambiances (Macedonia,Montenegro) which were also, in that period, pointed to the same scientific,sociological and state circle.

The institutionalization of sociology and its practical applicability are theessence of the professional system of this discipline (Parsons). The institutionalframework of sociology in Bosnian society is very complex and meaningful. It is cons-tituted of: faculty departments and divisions with its complexity and grasp, institutes,magazines and other publications, professional associations and societies, scientificand professional gatherings, the possibilities of engagement for sociologists etc.

The study and research of the content of institutional development ofsociology in Bosnian society enables the viewing of currents and constitutivestructural segments of the constitutive frames and development of sociology both as ascience and an academic discipline and finally as a profession.Key words: sociology institutional frame professionalization development Bosnian-Herzegovinian society


19/116

24

Literatura

1. asopis Socioloki pregled, Knjiga I, Drutvo za sociologiju i drutvene nauke,Beograd, 1938.

2. Luki, Radomir: O zadacuima nae sociologije, Sociologija, Beograd, 1981, 3-4.3. Mimica, Aljoa: Tekst i kontekst. Ogledi o istoriji sociologije, Zavod za udbenikei nastavna sredstva, Beograd, 1995.

4. Popovi, Mirjana: Analiza teorijskog naslea u univerzitetskim udbenicimasociologije u Jugoslaviji u periodu od 1960. do 1990.godine, Filozofski fakultet,Niki, 2004.

5. Supek, Rudi: ta ometa razvoj nae sociologije?, Nae teme, 1963, 10.6. unji, uro: Predmet sociologije specifino socioloko gledite, Sociologija,

Beograd, 1963, 3 4.7. Vukadinovi, Srdjan: Komplementarnost sociologije i istorije u prouavanju

demografskih kretanja, U Zborniku: Komunikacija sociologije sa filozofijom iistorijom, Institut za filozofiju i sociologiju Filozofskog fakulteta, Podgorica.


20/116

25

SOCIOLOKI IZAZOVI U TRANZICIJIBOSANSKOHERCEGOVAKOG DRUTVA

Jusuf iga

Saetak. Postratna tranzicija bosanskohercegovakog drutva prua velike izazove so-ciolokoj misli. Svjedoci smo drutvene krize, krize identiteta, posebno u poimanju ka-raktera vlastitog drutva i drave, drastinog pada nataliteta, anahronosti u pravno po-litikom, ekonomskom, socijalno-zatitnom, obrazovnom, zdravstvenom, kulturnom isportskom organiziranju drave, koje su limitirajui faktori za njen prosperitet i evro-atlanske integracije.Sociologija nema pravo na utnju i analitiki oportunizam spram navedenih problemau bosanskohercegovakom drutvu.

Kljune rijei: Tranzicija bosanskohercegovakog drutva; Socioloki izazovi.

Uvodni kontekst

Ako ostavimo po strani lanu dilemu o tome da li sociologija kao znan-stvena disciplina uope treba biti angairana u smislu kritikog diskursaspram tekue drutvene zbilje, ili je, pak, uputno analitikom iste baviti se tek satzv. povijesne distance, to e rei naknadno, salonski pedantno tumaei to

to se prethodno zbilo, kad je rije o bosanskohercegovakom drutvu moe sene-dvosmisleno kazati: njegova aktualna tranzicija isijava viestruke izazove socio-lokoj misli spram kojih nemamo pravo na internost i utnju. Pristati na analitikioportunizam prema tekuim, krajnje turbulentnim i nadasve negativnimdrutvenim tokovima, ne samo da je neprihvatljivo, nego bi bilo pogubno zabudunost ove zemlje. U naznaenom kontekstu, a parafrazirajui KeithDoubt-a1, mogli bismo se ironino zapitati: emu uope sociologija nakonsvega to se zbilo u Bosni i Hercegovini?

Doista, ovdanja socioloka misao je suoena sa brojnim izazovima.

Svjedoci smo svekolike krize drutva koja je rezultat ne samo nedavnih ratnihrazaranja i pauperizacije stanovnitva, izuzimajui, dakako, novoformirani slojbogatih, nego i nakaradne postratne tranzicije, utemeljene na Dejtonskom mi-rovnom ugovoru. Ovo je, u pravno-politikom, ekonomskom, socijalno-zdrav-stvenom, obrazovnom, kulturno-sportskom smislu sigurno jedno od najnera-cionalnije ureenih drutava u itavom svijetu. Imamo krizu morala, odnosnosistema drutvenih vrijednosti, naviranje svakovrsnih socijalnih patologija, odnarkomanije, kriminala i korupcije, pa do suicida, nasilja, potom, krizu identite-

1 Rije je o knjizi Keith Doubt-a, Sociologija nakon Bosne, koja je publicirana 2003.godine i na naem jeziku (Buybook, Sarajevo).


21/116

26

ta i to u svim bitnim segmentima koje taj pojam sublimira: u doivljavanju ikvalificiranju karaktera vlastitog drutva i drave, njene povijesti, u odnosuprema svojoj i tuoj naciji, religiji, jeziku, kulturi... Desile su nam se radikalnedemografske promjene, takve da ovo drutvo vie gotovo i ne lii na sebe, na

onu njegovu viestoljetno sedimentiranu multilateralnost koju je karakteriziralaodve prepoznatljiva otvorenost spram razlija. Optereeni smo alarmirajuimnegativnim trendovima u prirastu stanovnitva, odlivu fertilno sposobnihgeneracija u druge zemlje, to e uskoro dodatno doprinijeti razmahu tzv.bijele kuge na ovim prostorima, ubrzano nam stari nacija...

Konano, ovdanja socioloka misao ima ozbiljne probleme sa so-bom, u ve dugovremenom odsustvu serioznijih empirijskih istraivanja (a za-mislimo na to bi, recimo u medicini, liili terapijski postupci bez prethodnihdijagnostikih pretraga), u umalosti unutar klasinih sociolokih teorija i

predodbi, u nepraenju novijih sociolokih iskoraka u svijetu imajui u vidu iglobalizacijske novume unutar ljudskog roda, i da dalje ne redamo. Ali, o tomenekom drugom prilikom.

Zbog prostorne ogranienosti, ovdje emo se fokusirati samo na neko-liko pitanja, bez pretenzije na iole potpunije odgovore. Za tako ta trebalo bidaleko vie prostora nego to ga imamo na raspolaganju. Naprosto, cilj nam jepotai na razmiljanje.

Faktografija koja opominje

Tema prva: Kriza identiteta. Nedavno je na Fakultetu politikih nauka uSarajevu odbranjena doktorska disertacija2 u kojoj autor, na bazi empirijskogistraivanja (uzorak od 2800 osoba sa podruja cijele drave), izlae vrlozanimljivu analizu krize identiteta mladih u Bosni i Hercegovini. Osobno samtakoer u zadnjih desetak godina imao nekoliko istraivakih sondaa krizeidentiteta u ovdanjem drutvu. U ovom sluaju rije je o stavovima spramkrucijalno vanih identitetskih pitanja kao to su nacija, religija, drava, kultura,jezik i sl., te kompariranju istih u odnosu na spolnu i nacionalnu pripadnost,zanimanje, mjesto ivljenja itd., imajui u vidu i posljedice nedavnih ratnihdogaanja na ovim prostorima, postratnu tranzicijsku krizu drutva, kao iuinke globalizacijskih procesa u svijetu.

Pokazalo se, naime, da je sistem vrijednosti mladih Bosne i Hercegovine poli-morfan, a rezultat je, s jedne strane, utjecaja odraslih, omeenosti drutveno uvjetovanihodnosa, posebno odnosa zatvorenog etnikog i politikog obiljeja, ali i, s druge strane,prisutnosti iskoraka iz tih odnosa, s obzirom na razvijenost i razliitost potreba, te

2 Rije je o doktorskoj disertaciji pod naslovom Mladi Bosne i Hercegovine i sistemvrijednosti, autora Kemala Velagia, koja je odbranjena poetkom jula 2010. godinena FPN u Sarajevu.


22/116

27

restrikciju mogunosti njihovih zadovoljavanja, pri emu je homogenizacija izraenija narazini zatvorenih etno-kolektiviteta, ime je naruen kolektivitet kolektiviteta. Isto tako,identiteti individualiteta su najee ugueni u individualitetu kolektiviteta. to suvrijednosti udaljenije od etnosa kao kolektiviteta, to je prisutnija slinost u vrednovanju, a sa

pribliavanjem etnosu, kao individualitetu kolektiviteta sve vie je izraen pluralitet narazini zajednice kolektiviteta...3.

U prilog prednjem, navest emo nekoliko pokazatelja: Kad je rije ovrijednosnoj skali spram Bosne i Hercegovine i njenih entiteta, dravu potpuno prih-vata 30,6%, FBiH 26%, RS 23,8%, a ukidanje entiteta predlae 37% ispitanika.Nikako ne prihvata BiH 15%, FBiH 20,8%, RS 33,6% ispitanika. to se tieevroatlanskih integracijskih procesa, potpuno ih podrava 70% ispitanika, a nikakone prihvata samo 0,6% anketiranih. Integraciju sa Srbijom potpuno prihvata21,5% ispitanika, sa Hrvatskom 17%, a nikako ih ne prihvata 25% anketiranih.

U odnosu prema naciji, apsolutno najpozitivnija ocjena data je vlastitoj:55% ispitanika ju je ocijenilo sa vrlo dobar, dok je sa takvom ocjenom okvalifi-cirana tua nacija samo sa 11%, a potpuno lou ocjenu vlastitoj naciji dalo jesamo 0,9%, tuoj 9,8% ispitanika. U apostrofiranom kontekstu jo je izrazitijepreferirana vlastita religija, gdje je svoju vjeru ocijenilo vrlo dobrom 70%, a tuu14,8% ispitanika. Istovremeno, svoju religiju ocijenilo je potpuno loom 0,8%,a tuu 10% anketiranih.

Slini su pokazatelji i u odnosu prema kulturi i tradicijigdje je, opet, onoto je vlastito dobilo ocjenu vrlo dobar od 62%, a tue od 23,7% ispitanika,

potpuno lou ocjenu vlastitoj kulturi i tradiciji dalo je svega 1%, tuoj 7%anketiranih. Kad je rije o vrijednosnom odnosu prema jezicima u BiH, srpski

jezik je ocijenjen veoma dobrim sa 32%, bosanski sa 34,9%, hrvatski sa 21%od ukupno anketiranih, dok je potpuno lou ocjenu dobio srpski jezik od10,7%, bosanski jezik od 16%, a hrvatski od 14% ispitanika.

Valja, takoer, naglasiti da postoji slinost u odreivanju vrijednosnogstava ispitanika prema: privatnom i dravnom vlasnitvu, bogatstvu isiromatvu, fizikom i umnom radu, kapitalizmu i socijalizmu, klasama,demokratiji, etatizmu, centralizmu, liberalizmu, integracijskim procesima uEvropi, u odnosu prema vlastitoj naciji, religiji, kulturi i tradiciji. Meutim, kadje rije o odnosu prema politikom ureenju u zemlji, ukljuujui i njeneentitete, te u odnosu prema tuoj naciji, religiji i kulturi, jeziku, integracijama sasusjedima, u distanciranju prema drugim narodima, evidentirana su znaajnaodstupanja ispitanika s obzirom na njihovu nacionalnu pripadnost, to je, bezsumnje, rezultat i nedavnih ratnih dogaanja na ovim prostorima, te jo uvijekveoma rovite i nesreene situacije u zemlji, i to ne samo na politikom, nego i

3 Isti izvor, str.26-27.


23/116

28

na ekonomskom, kulturnom, obrazovnom, zdravstvenom i svakom drugomplanu.

Uoeno je takoer da su se unutar Bosne i Hercegovine formirali kon-cepti dezintegracije. Ono to se nekada nazivalo zajednitvo, bratstvo i jedin-

stvo, ili pak multietninost, kao historijska karakteristika bosanskohercegova-kog drutva predmet je razliitih interpretacija u smislu ivota jednih poreddrugih do nemogunosti suivota. Iako su multietninost i multikulturalnostbosanskohercegovakog drutva prednost i historijska nunost, moe se kakoistie autor pomenute disertacije rei da su osvjetavanje na tom planu i inter-nalizacija te prednosti izuzetno oteani4. Postojee teritorijalno ureenje ipolitiko ustrojstvo su neadekvatni, iznueni i izvana nametnuti, to je dodatnoojaalo etno-homogenizirajue pozicije i partikularne interese, koji do punogizraaja dolaze i u vrijednosnom sistemu mladih u BiH.

Sistem vrijednosti mladih formiran je uglavnom po uzoru na odrasle,odnosno pod utjecajem unutarnjih i vanjskih procesa. Mladi u BiH su nap-rosto zarobljenici pragmatizma, te umjesto kritike postojeeg prihvatajukonformistiko ponaanje i zatitu u etnosu. Njihov specifian interes, kaointeres mladih, odnosno njihov generacijski identitet mladosti naprosto jepotisnut, ili je prisutan samo onoliko koliko ne odudara od etnosa5.

U emu je problem? Podravanje etnonacionalistikih manira i vrijed-nosti, pogotovo od strane mladih ljudi, krajnje je ozbiljna prijetnja za multiet-niko drutvo, a u takva spada i bosanskohercegovako. Mi smo ve dobili ge-

neraciju mladih koji su odroeni od svoje domovine, jer ih se u

i da je netrebaju voljeti, da su neke druge zemlje njihove otadbine, da ne treba ii u istu

kolu gdje dolaze uenici druge vjere i nacije, da se treba zatvarati spram drugihi drugaijih, koji su opasnost po vlastiti narod, vjeru, kulturu itd. U vienavrata sam apostrofirao da je to, dugoronije gledano, mogua najrazornijabomba za budunost bosanskohercegovakog drutva. Na alost, oni koji bise time trebali baviti, to oigledno drugaije tretiraju. Da ne bi bilonesporazuma, ovdje nije rije samo o politiarima, dravnim dunosnicima ivjerskim liderima, ve i znanstvenicima, ukljuujui, dakako, i sociologe.Upravo su oni, nerijetko, promotori raznih kriptoizacija o povijesnomkarakteru ovdanjeg drutva i drave, dugovremeno sedimentiranemultilateralnosti i sl. Neki to ine bezono negirajui ak i notorne historijskeinjenice, izmiljajui nepostojee, marginalizirajui ono to je doista bilovano, drugi, pak, glorificirajui odreene dogaaje, historijske linosti injihove uinke itd.

Ima li umnost, ukljuujui i socioloku, pravo na utnju, odnosno anali-tiki oportunizam spram navedenog?

4 Isto, str. 308.5 Isto, str. 309.


24/116

29

Tema druga: Bijela kuga. U Bosni i Hercegovini smo suoeni sadrastinim padom nataliteta i to na njenom cijelom podruju, sa tendencijompribliavanja nultoj stopi rasta i u onim sredinama gdje se odravao kolikotoliko pozitivan demografski prirast. Nezainteresiranost za fertilno sposobne

generacije, njihovo kolovanje, zaposlenje, rjeavanje egzistencijalno vanihpitanja, odnosno zadravanje na ovim prostorima, imae krajnje negativanefekat po budui razvoj bosanskohercegovakog drutva. Umjesto da se ljudskipotencijali tretiraju kao najdragocjeniji razvojni resursi, ponaamo se kao da jeupravo obrnuto.

Svjedoci smo razaranja porodice i porodinog sistema, koji je na ovimprostorima bio patrijarhalnog tipa. Promjene su ne samo u formalno-struktu-ralnom smislu, tj. atomiziranju porodinih zajednica i osjetnom smanjenjuprosjenog broja njihovih lanova, nego i u izmjeni karaktera unutar

porodinih odnosa (roditelji djeca, mlai stariji, ostala rodbina blia idalja), kao i u vrenju temeljnih funkcija porodice (posebno odgojno-socijalizirajue i socijalno-zatitne), u pogledu porasta broja urbanih spramruralnih domainstva, narastanja tzv. useljenikih porodica, bilo da je rije opomjeranjima stanovnitva unutar Bosne i Hercegovine, ili, pak, o povratku izinozemstva tokom proteklog rata protjeranih lica, ali ne u mjesta ranijegboravka, ve u ona podruja gdje je njihov narodtrenutno veinski i tome sl.

Prema strunim ekspertizama, demografska tranzicija bosanskoherce-govakog drutva, ukljuujui i transformiranje ovdanje porodice, odvijala bi

se prirodnim putem okvirno sve do 2025. godine, uz pozitivni priraststanovnitva, postepeno poveanje starih osoba (65 i vie godina) u ukupnojpopulaciji, lagano smanjivanje prosjenog broja lanova domainstva itd., ali dase, u meuvremenu, nije desio rat i izrazito negativna promjena uvjeta za ivotna ovim prostorima. Umjesto postepene transformacije demografske strukturestanovnitva, njena promjena je bila nagla i nadasve okantna. Ali, to ne znaida se neki negativni trendovi u demografskoj tranziciji bosanskohercegovakogdrutva ne mogu barem usporiti i obezbijediti pretpostavke za pozitivniji istabilniji natalitet u ovoj zemlji.

Treba imati u vidu da efekti kontinuiranog provoenja mjera populaci-one politike postaju vidljivi tek nakon 20-ak, pa i vie godina. Stoga je svaka,iole pretenzivnija, populaciona politika vrlo sloena i nadasve drutvenozahtjevna. Ona se ne moe uinkovito provoditi nekim improvizirajuimmehanizmima, jednokratnim kampanjama i sentimentima, ukljuujui inepatriotsko stigmatiziranje onih koji izbjegavaju raanje djece u odreenimokolnostima i tome sl. Da bi se, kad je rije o prirastu stanovnitva, moglo ueljenom pravcu ita realno promijeniti, neophodno je da to, prije svega, drutvoprepozna kao vlastitu potrebu i interes, te izrazi odlunost u definiranju i provedbipronatalitetnih populacijskih mjera i ciljeva. Za takvom vrstom drutvenog

angamana u Bosni i Hercegovini zaista postoje viestruki razlozi. Potrebno je,


25/116

30

to je mogue prije, obnoviti drutveni ambijent koji e obezbjeivati uslove zanormalizaciju demografske tranzicije, odnosno uravnoteen savremeni razvojovdanjeg drutva. To pretpostavlja da se u novonastalim, postdejtonskimprilikama, revitaliziraju konstitutivni elementi drutvene i politike stabilnosti

na cjelokupnom prostoru drave, te osmisli i aktivira pronatalitetnapopulaciona politika, sa konkretnim sistemom mjera za zaustavljanje negativnihtokova u prirastu stanovnitva, kao i stimuliranje mehanizama za revitaliziranjei stabiliziranje nataliteta6.

Budui da je stabilna bioloka reprodukcija u interesu svakog drutvakoje dri do sebe, nuno je da i u Bosni i Hercegovini, kao zajednikom ivot-nom prostoru svih njenih naroda, postoji dobro osmiljena pronatalitetna poli-tika. Apsurdno je iniciranje separatnih populacionih politika u etniki hetero-nomnim zajednicama, u koje spada i bosanskohercegovako drutvo. One,

zbog prostorno-administrativnih i drugih limita naprosto ne mogu poluitieljene rezultate, a uz to su i diskriminirajue.Iskustvo nas ui da uinkovita pronatalitetna politika poiva na aktiviranju

svih bitnih inilaca koji mogu motivaciono utjecati na raanje djece, ukljuujuii usvajanje odgovarajue zakonske regulative, meu kojima su nezaobilazni:- Obezbjeivanje socijalne sigurnosti fertilno sposobnih branih parova,

naroito mladih (stimuliranje njihovog zapoljavanja, olakice pri rjeavanjustambenih i drugih egzistencijalno vanih pitanja);

- Ekonomsko-socijalna zatita trudnica (garantiranje radnog mjesta tokomtrudnoe i porodiljskog odsustva, ukljuujui i odgovarajui finansijskisuport/plau);

- Odgovarajua drutvena briga za djecu, kako predkolskog, tako i kolskoguzrasta (pristupaan smjetaj u vrtie, besplatno kolovanje, primjerenazdravstvena zatita itd.);

- Posebno stimuliranje raanja treeg i svakog narednog djeteta krozfinansijsku pomo roditeljima koja, uz povremene jednokratne benefite,mora biti kontinuirana tokom odrastanja te djece, ukljuujui poreske idruge drutvene olakice roditeljima i sl.; 7

Vrlo je vano zaustaviti pranjenje ruralnih podruja, odnosno stihijskonagomilavanje stanovnitva u urbanim centrima koji im nee moi obezbijediti

poeljne kvalitetne uvjete za ivot. Imperativno je uiniti stimulativnim ostanaku seoskim podrujima, pogotovo mladih, te povratak tokom agresijeprognanog stanovnitva u ista, ali koja treba komunikacijski kvalitetno povezatisa urbanim centrima, obezbijediti im odgovarajuu obrazovnu, zdravstvenu,

6 Opirnije u Prijedlogu Strategije za smanjenje nepovoljnih demografskih tokova napodruju Kantona Sarajevo, koju je nedavno sainio Struni tim, imenovan od Kanto-nalnog ministarstva za zdravstvo.7 Isto.


26/116

31

kulturnu i drugu infrastrukturu. (Poznato je da ruralna podruja imaju veinatalitet od urbanih centara).

Nuno je takoer ciljano osmisliti razvoj subregionalnih centara u koji-ma e tamonje lokalno stanovnitvo moi adekvatno zadovoljavati odreene

administrativno-pravne, obrazovne, zdravstvene, kulturne, socijalno-zatitne idruge potrebe.

Ali, ko o prednje naznaenim i slinim pitanjima, ma koliko da suvana, uope ozbiljno razmilja, a kamo li da neto konkretno poduzima? Uprilog stavu o naviranju bijele kuge na ovom prostoru, navest emo nekolikopokazatelja.

U periodu 1996-2005. smanjenje ivoroenih u Bosni i Hercegovini seodvijalo po godinjoj stopi od 3,2%, to je daleko nepovoljnije u odnosu napredratni period, recimo za razdoblje 1981-1991., kada smo imali godinju

stopu smanjenja ivoroenih od 0,6%. S druge strane udvostruila se godinjastopa umrlih, tako da je sada 3,5% , u odnosu na pomenuti predratni periodkada je bila 1,8%.

Rezultati istraivanja koje je obavljeno 2008. godine u Republici Srpskojpokazuju da trenutno taj entitet karakterizira negativna stopa prirodnogprirataja i poremeaji u vitalnim strukturama sa nizom negativnihposljedica, a posebno u domenu smanjenja raanja i poveanja smrtnosti,pogoravanja starosne strukture stanovnitva i sl. Ustanovljeno je takoer da naprostoru tog bosanskohercegovakog entiteta u posljednjih nekoliko godina

traje intenzivan pad stope fertiliteta, to u osnovi poiva na modelu niskereprodukcije, odnosno da tu ivi prema procjenama za period 1996-2007.

godina, znatno manji broj stanovnika u odnosu na 1991. godinu, to jeposljedica intenzivnog raseljavanja stanovnitva, procesa izbjeglitva, emigracijeu inostranstvo, ratnog mortaliteta i pada stope prirodnog prirataja. Ono tozavreuje posebnu panju je veoma neadekvatan teritorijalni razmjetajstanovnitva. Gotovo dvije treine itelja koncentrirano je u zapadnom dijelutog BiH entiteta. Dolo je do znatnog porasta broja stanovnitva u urbanimsredinama (Banja Luka, Bijeljina, Istono Sarajevo, Doboj, Prijedor, Trebinje..)zahvaljujui mehanikom prilivu i neto povoljnijoj starosnoj strukturi, doksu ruralna podruja sve praznija. O tome zorno svjedoe i podaci matinihslubi o broju roenih i umrlih, koji ukazuju da je u posljednjih est godinaznatno vei broj umrlih nego roenih. Smanjen je i prosjean broj lanovadomainstava. Od predratnih 3,6 lanova, koliko je imala Bosna i Hercegovinau 1991. godini, Republika Srpska je u 2006. godini spala na 3,2 lana podomainstvu. U periodu od 1996-2007. godine prirodni prirataj u Republici


27/116

32

Srpskoj je negativan, kao to su, u demografskom smislu, negativni i drugirelevantni pokazatelji (natalitet, mortalitet)8.

Ni u Federaciji BiHnije puno bolje stanje. Primjerenije kazano, samo jeza nijansu manje loa situacija od one u RS-u. Iako jo samo nekoliko kantona

nije zahvaeno negativnom stopom rasta stanovnitva, ne treba izgubiti iz vidada su se i oni primakli nultoj stopi demografskog prirasta. U najkraem,Federaciju BiH karakteriziraju negativni trendovi u svim bitnim segmentimadrutvene dinamike: u porastu starosne strukture stanovnitva i mortaliteta, upadu nataliteta i fertilnosti, u negativnoj dobnoj i prostornoj distrubucijistanovnitva, u odlasku mladih sa tog podruja itd. Sve je izraenije pranjenjeruralnih podruja i mehaniki priliv stanovnitva u urbane centre, naroito uSarajevo, Tuzlu i Mostar.., koji nee moi pruiti sve ono to je bitno zakvalitetan ivot ljudi. Prema podacima koji su nedavno objavljeni u Federaciji

BiH je za prvih est mjeseci 2009. godine roeno svega 10.328 beba, dok jeumrlo 9.520 osoba. ak i u onim kantonima Federacije BiH, poputSarajevskog, gdje se jo uvijek odrava sibmolian prirodni prirast stanovnitva,situacija je daleko od zadovoljavajue. Najnepovoljnije je stanje u Posavskom,Bosansko-podrinjskom i Hercegovako-neretvanskom kantonu, gdje imamonegativnu stopu prirasta stanovnitva. Broj ivoroenih u ovom entitetu sesmanjuje po godinjoj stopi od 4,8%, a poveava broj umrlih po stopi od 3,5%,iako su to neto povoljniji pokazatelji u odnosu na zemlju u cjelini, i naroito uodnosu na Republiku Srpsku.

Tema trea: Bosanskohercegovako drutvo i integracijski procesi u svijetu. Idok se, irom svijeta, ispisuju tomovi knjiga o drutvenim izazovima globaliza-cijskih procesa, za ovdanje prilike to je tek usputna tema ponekog istraivaa,doktoranta ili magistranta. Nemamo bukvalno nijednu pretenzivnije napisanu ipubliciranu studiju u kojoj bi se propitale mogue komparativne prednosti, od-nosno hendikepi bosanskohercegovakog drutva u naviruim globalizacijskimtokovima, kakve mu se u njima pruaju anse, ali i mogue zamke. ak i dasmo u pravno-politikom, ekonomskom i svakom drugom smislu sreenazemlja, ukoliko iole drimo do sebe, to bi bilo neophodno. A to tek kazati orealno prisutnim hendikepima i zaputenostima koje imamo u gotovo svimbitnim segmentima drutva? Kuda nas odvodi kanjenje u integracijskimprocesima Evrope i svijeta? to to znai po budunost nae djece? Ima li nekopravo na utnju o svjesnom onemoguavanju prosperitetnog razvoja ovogdrutva i drave, koje agregira ne mali broj politikih i drugih centara moi uovoj zemlji i izvan nje?Doista, pitanja su brojna i krajnje zabrinjavajua. I za nas, sociologe, dakako!

8 Opirnije u Projektu: Provoenje istraivanja i izrada strategije za razvoj porodice uRS-u (Vlada RS-a, Ministarstvo za porodicu, omladinu i sport)


28/116

33

Umjesto zakljuka

Nije se teko sloiti sa onima koji kau: biti u vremenu znai imatismisla za budunost. A imati smisla za budunost znai znati i htjeti razluiti

ono to je dobro od onoga to je loe, kako u vlastitim, tako i u u incimadrugih. Prepoznati prvo, da bi ga se kontinuiralo, a ono drugo, da ga se neponovi. Ne kae se bez razloga da je najskuplja i najgluplja upravo ponovljenagreka.

Ako bi, medicinski kazano, sociologija kao drutvena znanost, trebalada bude dijagnostika tekue drutvene zbilje, onda je valjda jasno to joj jeiniti i u bosanskohercegovakom drutvu.


29/116

34

SOCIOLOGICAL CHALLENGES IN TRANSITION BOSNIA ANDHERZEGOVINA SOCIETY

Abstract

Transition of post-war Bosnian society offers great challenges sociological thought.We are witnessing a social crisis, identity crisis, especially in understanding thecharacter of its own state and society, the drastic fall of fertility, obsoletes in legalpolitical, economic, social security, education, health, cultural and sports organizationof the state, which are the limiting factors for its prosperity and Euro-Atlanticintegration.Sociology has not the right to silence and analytical opportunism towards theseproblems in Bosnia and Herzegovina society.Key words: Transition of Bosnia and Herzegovina society; Sociological challenges.


30/116

35

PROBLEMI NA PODRUJU SOCIOLOKIH ISTRAIVANJA UBiH DANAS

Slavo Kuki

Saetak. U radu je dan kratak historijat razvoja sociologijske znanosti u BiH, ali i nje-zina orijentacija prema empirijskim istraivanjima u nekoliko posljednjih desetljea.Pokualo se identificirati socioloki neistraene drutvene probleme, baremnajznaajnije meu njima, te pronii u uzroke nedovoljne razvijenosti sociolokihistraivanja.Kljune rijei: sociologija, istraivanje, drutveni problemi.

Uvod

Povijest sociologije kao znanstvene discipline u Bosni i Hercegovini semoe pratiti ve od prvih desetljea XX. stoljea. Naime, tridesetih godina uSarajevu je, posebice oko asopisa Pregled i Putokaz ali i izvan njih, djelo-vao vei broj imena iz podruja sociologije Slavoljub Dubi iz oblastisociologije sela, Ljubomir ivkovi, inae pisac udbenika iz sociologije, ali ineka druga imena.

Vrijeme nakon Drugog svjetskog rata, naalost, nee biti upamenokao vrijeme koje je ilo naruku razvoju socioloke znanosti, razvoju istraivanja

u podruju sociologije posebice. Sociologija je, zapravo, ili kao znanost u pot-punosti negirana ili joj je priivana etiketa buroaske znanosti, etiketa tzv. gra-anske sociologije. Ali, i u takvim uvjetima ona je od poetka ezdesetihgodina XX. stoljea, kada je kruti ideoloki dogmatizam poeo poputati osvajala prostor zasebne znanstvene discipline. Bio je to, istina, trnovit, put nakojem je sociologija, da bi se oduprla ideolokim nasrtajima, prisiljena bilakoristiti i tzv. kodna imena Osnove drutvenih znanosti i Osnoviznanosti o drutvu. Bio je, meutim, to i put ije se trasiranje ima zahvalitiistinskim doajenima sociologije na prostoru bive zajednike drave. Meu

njima su Rudi Supek, Radomir Luki, Joe Goriar, pa Ante Fiamengo, koji uto vrijeme, koncem pedesetih i poetkom ezdesetih godina, kao prvi profesorsociologije djeluje na sarajevskom sveuilitu, te jo neka ugledna sociolokaimena.

Vremenom, dakako, pozicioniranje sociologije kao zasebne znanstvenediscipline postaje sve prepoznatljivije. Usto, ona je relativno brzo poelaizlaziti iz teorijskohistorijskih shema i opih mjesta govora o drutvu kaototalnoj pojavi i bila je orijentirana na empirijska istraivanja razliitih aspektadrutvene strukture, odnosa u drutvu i ponaanja ljudi, to je dovelo do


31/116

36

njenog razlaganja na niz zasebnih disciplina ili podruja interesa1, ali i dookretanja istraivanju niza novih drutvenih fenomena masovne kulture,delinkvencije, posebice delinkvencije mladih, promjena u obitelji, kriminala,trajkova itd.

Razvoj sociologije kao zasebne znanstvene discipline je, to je i razum-ljivo, na povrinu izbacio i koncepcijske razlike koje se tiu temeljnih epistemo-lokih i metodologijskih pitanja, kakva su, primjerice, pitanja o tome to jedrutvo i koji ga elementi konstituiraju, koji su elementi drutvene strukturestabilni, a koji promjenjivi, to su to drutvene injenice2 i slino. Socioloke,pak, rasprave o tim, ali i mnogim drugim pitanjima, nisu koile, nego su, napro-tiv, bile u funkciji daljnjeg razvoja sociologije kao znanosti. U prilog tome,uostalom, svjedoi veliki broj novih radova, ali i sociolokih imena od Esadaimia i Zorana Vidakovia do Rudija Stojaka i niza drugih.

Mnogi problemi u podruju sociologije kao znanosti, dakako, nisu eli-minirani ni do danas. Njihovo detektiranje je, opet, od neprocjenjive vanostiza daljnji razvoj ove discipline. O kojim se problemima radi? I kojima od njihbi se, zbog znaenja koje za sociologiju imaju, panja prvo morala posveivati?Cilj ovog rada je neke od tih problema i pitanja apostrofirati, ali i odgovore nabarem neke meu njima ponuditi.

1. Orijentacija na empirijska istraivanja kao novi trend

Posljednja tri desetljea dvadesetog stolje

a je, kako u sociologiji naprostorima bive zajednike drave uope, tako i u bosansko-hercegovakoj,

napravljen iskorak u pravcu njezine orijentacije prema empirijskimistraivanjima drutvenih problema. Uz teorijske premise, koje su veapostrofirane, znaajan utjecaj na takvu orijentaciju imalo je pojavljivanje iSupekove studije Ispitivanje javnog mnijenja.3 Znaenje ove studije je uizravnoj vezi s injenicom da je njome pokazano kako svaka spoznaja oovjeku i drutvu, pa i o ovjekovom drutvenom ponaanju, ima kao,uostalom, i svaka druga spoznaja o svijetu i svoju empirijsku dimenziju.Drugim rijeima, u sociologiji se u prvi plan poinje probijati pozitivistikipristup izuavanju drutvenih problema, onaj koji poiva na tezi da jesociologija znanost iji je predmet izuavanja ljudsko drutvo, a ono je u (..)gnoseolokom, epistemolokom i metodolokom smislu, skup individuuma,

1 Muhamed Filipovi, Status sociologije kao nauke u dananjoj Bosni i Hercegovini ineki primjeri koji se odnose na to pitanje, Pregled, 1-2/2004, str.8

2 Ibid, str. 9.3 Prvo izdanje ove studije tiskano je 1961. godine, a nakon toga je doivjelo jo triizdanja: Preciznije kazano, drugo proireno izdanje tiskano je 1968., 1972. i 1981.godine.


32/116

37

koji se meusobno odnose na mnogo naina, od kojih su neki vie ili manjeuzajamno povezani. Neke od drutvenih veza ljudi su sluajne, drugetradicionalne, a tree proizvod ivotnih okolnosti i nude. Individua je svagdaonaj koji se odnosi. Ona je subjekt i objekt onog to se zbiva, te se od nje

svagda mora polaziti u nastojanju da se spozna drutvo.4No, to nije sve. Supekova studija pomogla je i u traganju za

odgovorima kako se za istraivanje ovjeka i drutva mogu primjenjivatiadekvatne znanstvene metode. Izravna posljedica te injenice je, opet, punovei teorijski angaman u podruju metodologije sociolokih istraivanja,angaman koji je sociolokoj znanosti, meu inim, podario i nekoliko znaajnihimena. Rudi Stojak je, bez dvojbi, barem to se Bosne i Hercegovine tie, jednood najupeatljivijih kako zbog svoga doprinosa rasvjetljavanju analizesadraja, tako i po istraivanjima koje je, tijekom godina, realizirao ili je njima

rukovodio.Vrijeme, meutim, nakon 1990. god. karakteristino je, to se sociolo-ke znanosti tie, po iskoraku u empirijskim istraivanjima drutvenih problema.emu to zahvaliti? Odgovor je, dakako, nemogue reducirati na jedan sud. No,znaajan dio cjelovitog odgovora je vezan uz injenicu da je vrijeme devedese-tih godina XX. stoljea, ali i prvih deset godina stoljea u kojem ivimo, obilje-eno drutvenom krizom. Vrijeme je to, prisjetimo se, raspada bive drave iuspostavljanja nove, vrijeme rata, te politike i drutvene tranzicije, vrijemedrutvenih previranja s kojima danas ivimo itd. A ono upravo predstavlja

neiscrpno vrelo sociolokom teorijskom interesu, posebice u podrujuempirijskih istraivanja.

Sukladno apostrofiranom, prethodnih petnaestak godina realiziran jeveliki broj sociolokih empirijskih istraivanja. U vezi s njima, istina, ne postojijedinstvena baza podataka pa je krajnje rizino govoriti u kategorijamapreciznih brojki. No, do najveeg dijela istraivanja je ipak mogue doi,koritenjem, prije svega, internet pretraivaa5, ali i zahvaljujui drugimizvorima znanstvenih informacija.

Ako se, temeljem izvrenog uvida u razliite izvore informacija, kao kri-terij grupiranja provedenih istraivanja uzme nositelj, financijer istraivanja, izanajveeg dijela provedenih istraivanja stoje razliite meunarodne asocijacije iinstitucije. Istraivanja, koja je u tom vremenu realizirao UNDP6, zasluuju po-

4 Op. cit., str.13.5 Najee se, pri tome, koristi World Wide Web (WWW) posluitelj, a potom i nekidrugi - GOPHER posluitelj, FTP (File Transfer Protocol) adresa, Telnet adresa,Sinkrone komunikacije i jo neki.

6 Na web stranici UNDP-a (http://www.undp.ba) je, u periodu od sijeanj 2000. ru-jan 2010., pronaeno ak 125 publikacija, meu kojima je 87 izvjetaja iz Sistema


33/116

38

sebnu pozornost. Jedno od njih primjerice, Sistem ranog upozoravanja, kojese realizira od 2000. godine, dosta esto je izvor podataka na koje se poziva razliite dravne, politike, uope drutvene institucije i pojedinci, ali i znanost.

Dosta indikativna su, potom, i istraivanja koja u Bosni i Hercegovini

realizira europska agencija Gallup Balkan Monitor. Istina, ne moe se rei kakosu ona koncentrirana na samo jedan tip drutvenih problema. Dapae.Dostupni podaci sugeriraju kako je podruje interesa ove agencije relativnoiroko. U prethodnih pet godina ona se, primjerice, esto bavi pitanjimaodnosa graana prema vlastitoj dravi, pitanjem, primjerice, koliko je svojomuope doivljavaju, testiranjem njihova odnosa prema najznaajnijim dravniminstitucijama, ali i markiranjem, barem to se percepcije tie, najveih problemadrave i drutva krenja ljudskih prava, kriminala i korupcije, prostitucije,terorizma, etnike netolerancije i slino. Nerijetko se, na koncu, vraala

propitivanju povjerenja i oekivanja od Europske Unije, te pitanju potporeprikljuivanju Bosne i Hercegovine euroatlantskim integracijskim procesima.Od poetka dvijetisuitih u Bosni i Hercegovini je, svojim djelovanjem,

veoma prepoznatljiva asocijacija Transparency International (TI), nevladina or-ganizacija posveena poveavanju vladine odgovornosti i suzbijanju meuna-rodne i nacionalne korupcije. U kontekstu svoje vizije i misije, ona, meu inim,redovito istrauje i percepciju korupcije kod graana. Tu vrstu istraivanja TI jeu Bosni i Hercegovini otpoeo 2003. godine i redovito ih provodi do danas. Pritome, nema dvojbi da rezultati istraivanja ove meunarodne asocijacije

redovito izazivaju, ponekad i burne reakcije vladajuih dravnih i politi

kihstruktura, nerijetko i drutvenih i profesionalnih slojeva koje se istraivanjem

percepcije korupcije prozove i oznai uzronicima ovog tipa devijacije.Iza dijela istraivanja sa sociolokim predznakom, na koncu, stoji i dio

meunarodnih fondacija sa svojim uredima u Bosni i Hercegovini. Uvidom,meutim, u njihove web stranice, prvo se namee zakljuak kako je podrujenjihova istraivako-teorijskog djelovanja dosta iroko. U kontekstu ove analizenemogue je panju zadrati na svima.7 Zbog istraivako-publicistike djelat-nosti, meutim, dio njih bi bilo neophodno barem identificirati. U pitanju je,prije svega, Fond Otvoreno drutvo BiH ili, kako je u javnosti prepoznatljivija,Soro fondacija, koja od svoga utemeljenja u Bosni i Hercegovini, 1993.godine, nastoji pratiti promjene koje su oblikovale bosanskohercegovakodrutvo, ostajui, dakako, kako se navodi na njezinoj internet stranici, predanasvojoj osnovnoj ideji razvijanja otvorenog drutva u Bosni i Hercegovini.Podruje djelovanja Fonda otvoreno drutvo je uistinu iroko. No,

ranog upozoravanja, 23 studije, 9 broura te, na koncu, 6 izvjetaja o ljudskomrazvoju.

7 Izostavljena je, primjerice, amerika fondacija USAID, iako je preko rezultata njezinarada teko neopaeno prijei, ali i jo neke.


34/116

39

istraivako-publicistiko djelovanje svakako je jedno od znaajnijih dijelovaukupnoga rada. U nekoliko posljednjih godina rezultat toga je i veliki broj vrlozanimljivih publikacija.8

Zaobii bi, potom, nekorektno bilo i tri njemake fondacije. Friedrich-

Ebert-Stiftung je, primjerice a radi se o fondaciji koja u Bosni i Hercegovinivie od deset godina prua podrku mladim snagama u politikim strankama,sindikatima i drugim organizacijama u drutvu, pokuava pridonijeti da se neprodubi podjela meu razliitim nacionalnim i etnikim grupama stanovnitva,nego da se, dugorono gledano, ona prevlada i slino - u prethodne tri godinerealizirao empirijska istraivanja i objavio publikacije koje pokrivajunajrazliitija podruja drutvenog ivota.9 Podjednako aktivna je, potom, iFondacija Konrad Adenauer, koja je svoje predstavnitvo u Bosni iHercegovini otvorila jo 1997. godine. Fondacija je, apostrofira se na njezinoj

internet stranici, za Bosnu i Hercegovinu izradila integrirani koncept, kojiprojekte u politikom, administrativnom, ekonomskom i naunom podrujupovezuje s izgradnjom i unapreenjem demokratske svijesti. No, ono to je izpozicije ove analize znaajno odnosi se na istraivaki i teorijski rad podokriljem Fondacije. Pogledaju li se, pak, publicirana izdanja, mogue je takoergovoriti o irini iskazanog interesa. U prilog tome takoer mogu posvjedoitineki od naslova u prethodne tri godine.10 Zanemariti se, na koncu, ne bi smjeloni Heinrich Boell Stiftung, fondaciju njemakih zelenih koja svoje djelovanje u

8 Meu njima su, primjerice, Procjena razvoja demokratije u BiH (2006), Ustav BiH ka novim rjeenjima (2003), emu uimo djecu istraivanje stavova roditelja iuenika o vrijednostima u nastavnim planovima i programima i udbenicima (2007),Kolektivno pamenje i obnova drutva u poslijeratnoj BiH (2007), Religija i kolovanjeu otvorenom drutvu preispitivanje modela religijskog obrazovanja u BiH (2009),emu uimo djecu analiza sadraja udbenika nacionalne grupe predmeta (2007), alii mnoge druge. Detaljnije vidjeti http://www.soros.org.ba.9 U prilog navedenom dovoljno je apostrofirati tek nekoliko naslova u izdanju ovefondacije Mediji i javno miljenje u Republici Srpskoj, Legalitet nacionalnih

manjina, Diskriminacija pri zapoljavanju po nacionalnoj osnovi, Socijalnamarginalizacija u BiH, Socijalna iskljuivost u BiH iz pogleda zaposlenih i sindikata,Etnika distanca i (auto) stereotipi graana BiH, Socijalno povjerenje u BiH,Ideoloki profil glasaa i apstinenata u Bosni i Hercegovini, Povijesne predispozicije iaktuelni razvoj graanskih asocijacija u BiH, Islam u Bosni i Hercegovini iNjemakoj, Socijalno zakonodavstvo Bosne i Hercegovine (II) itd(http://www.fes.ba/publikacije_bo.php).

10 U kontekstu ove analize dovoljno je izdvojiti samo neke od publikacija Procesodluivanja u Parlamentarnoj skuptini BiH (2009), Dejtonski ustav, karakteristike ikarakteristini problemi (2009), Religija i sekularna drava (2008), Pozicija BiH uodnosu na ekonomske kriterije za lanstvo u EU (2008) itd. Detaljnije vidjetihttp://www.kas.de/proj/home/pub/41/15/index.html.


35/116

40

Bosni i Hercegovini zapoinje 1999. godine, a osnovna podruja djelovanjanjezina ureda u BiH su, kako se na njezinoj web. stranici precizira, procesdemokratizacije, politikog obrazovanja, zatite okolia i odrivi razvoj. Dioaktivnosti u tim podrujima, dakako, ini i istraivako-teorijski rad. U

nje

Documents

Posebna izdanja Akademije nauka i umjetnosti BiH [knjiga 133; 2010.]