Portugalia w obliczu kryzysu

Uniwersytet Łódzki

Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny

Studia podyplomowe „Mechanizmy Funkcjonowania Strefy Euro”

Karolina Anielak, Katarzyna Błaszczyk, Karolina Bogdan

Portugalia w obliczu kryzysu

Praca dyplomowa napisana

pod kierunkiem naukowym

dr hab. Małgorzaty Janickiej, prof. nadzw. UŁ

w Katedrze Międzynarodowych

Stosunków Gospodarczych

Łódź 2015

2

Spis treści

3

Wstęp

Współczesny kryzys finansowy, który został zapoczątkowany na rynku kredytów

hipotecznych podwyższonego ryzyka w USA, rozpowszechnił się na gospodarki innych

państw. Szczególnie boleśnie odczuły go państwa będące w tzw. grupie PIIGS do której

należy min Portugalia, która jest głównym przedmiotem analizy. Celem pracy jest ocena

obecnej sytuacji makroekonomicznej w Portugalii, a także podjętych działań mających na

celu odzyskanie stabilności gospodarczej przez ten kraj.

W pierwszym rozdziale skupiono się na przybliżeniu sytuacji, w jakiej

znajdowała się Portugalia przed przystąpieniem do Europejskiej Wspólnoty

Gospodarczej. Pokrótce została omówiona ówczesna rzeczywistość polityczna kraju, a

następnie przedstawiono reformy, które zostały wprowadzone po podpisaniu traktatu

akcesyjnego.

Drugi rozdział poświęcony jest kwestii przygotowań Portugalii do przyjęcia

wspólnej waluty oraz jej sytuacji gospodarczej do roku 2008. Skupiono się w głównej

mierze na warunkach konwergencji realnej i nominalnej, które rząd Portugalii zobowiązał

się spełnić, aby wstąpić do unii gospodarczo-walutowej. Następnie została dokonana

analiza gospodarcza wybranych wskaźników ekonomicznych, które przedstawiono w

latach 1999-2008.

Ostatnim rozdział zawiera opis przebiegu kryzysu w Portugalii, poczynając od

jego początku w strefie euro. W dalszej kolejności przeprowadzono analizę wybranych

wskaźników makroekonomicznych Portugalii na lata 2008-2013, która dla lepszego opisu

sytuacji została ukazana na tle dwóch wybranych państw o zbliżonej sytuacji

gospodarczej. Omówione zostały również działania podjęte w reakcji na kryzys. Rozdział

kończy analiza prognozy makroekonomicznej, która dzięki szacunkowym danym

pozyskanym z Międzynarodowego Funduszu Walutowego została przeprowadzona aż do

roku 2018.

ROZDZIAŁ I

4

CZŁONKOSTWO PORTUGALII W EUROPEJSKIEJ

WSPÓLNOCIE GOSPODARCZEJ

1.1. Sytuacja Portugalii przed przystąpieniem do Europejskiej Wspólnoty

Gospodarczej

Lata osiemdziesiąte XX wieku to czas, kiedy Europejska Wspólnota Gospodarcza

poszerzyła się o trzech nowych członków. Jednym z nich była Portugalia, która wraz z

Hiszpanią, 12 czerwca 1985 roku podpisała Traktat o przystąpieniu do Wspólnoty, a 1

stycznia 1986 roku stała się jej 12 członkiem.

Pierwsza próba dołączenia Portugalii do Wspólnego Rynku odbyła się już w

latach sześćdziesiątych XX w. Decyzja ta spowodowana była bardzo silnym

powiazaniem gospodarki Portugalii i Wielkiej Brytanii, która w 1961 roku złożyła

wniosek o przyjęcie do Wspólnoty1. Aby nie stracić kontaktów handlowych, władze

Portugalii zostały niejako zmuszone do złożenia wniosku dotyczącego współpracy ze

Wspólnotą. W 1963 roku zerwano jednak negocjacje między Wielką Brytanią, a

Wspólnotą, a tym samym szersze nawiązanie współpracy Portugalii i krajami Wspólnoty

zostało odsunięte w czasie. Podczas zjazdu Wspólnoty w Hadze w 1969 roku podjęta

została decyzja o rozmowach negocjacyjnych z Portugalią. Skutkiem negocjacji było

podpisanie 22 lipca 1972 roku porozumienia w sprawie specjalnych stosunków między

Portugalią, a państwami członkowskimi2. Od tej pory Portugalia miała możliwość

nawiązanie korzystniejszej współpracy handlowej z państwami Wspólnoty. Portugalia

mogła sprzedawać państwom członkowskim produkty spożywcze, lecz tylko w

ograniczonej ilości. W wyniku umowy Portugalia mogła zachować opłaty celne oraz

tworzyć strefę wolnego handlu z Norwegią, Danią oraz Wielką Brytanią.

Nasilenie się współpracy między Portugalią a Wspólnotą nastąpiło po tzw.

rewolucji „Czerwonych Goździków”, w której generał armii António de Spínola obalił

rząd Marcello Caetano. Po zmianie ustroju politycznego Portugalii w 1975 roku

1 �

Kolegium Europejskie, Negocjacje akcesyjne. Wnioski z doświadczeń Grecji, Hiszpanii i

Portugalii, Wydawnictwo Kolegium Europejskie, Natolin 1999, s. 59

2 � Oficjalna strona Portal spraw zagranicznych, M. Muszyński, „ Gospodarka Portugalii w latach

1974-1990” Strona internetowa: www.psz.pl

5

nastąpiło jeszcze większe zacieśnienie współpracy ze Wspólnotą. EWG postawiła

Portugalii podstawowy warunek -zmiany ustroju z socjalistycznego na demokratyczny.

Konsekwencją tego wymogu były demokratyczne wybory parlamentarne i prezydenckie,

które odbyły się w 1976 roku. W tym samym roku Wspólnota udzieliła Portugalii

pomocy finansowej wynosząc 200 mln EUA (europejskich jednostek rozliczeniowych)3.

Suma ta przeznaczona była na rozwój gospodarki Portugalii. W wyniku postępów, 28

marca 1977 roku premier Portugalii Mario Soares złożył wniosek o przystąpienie do

Wspólnoty.

W czasie negocjacji dotyczących członkostwa w Portugalii następowały dalsze

zmiany polityczne. Nie wpłynęło to jednak na decyzję dotyczącą dołączenia do EWG. Od

początku nawiązania współpracy między Portugalią a EWG w rządzie Portugalii obecne

były partie polityczne sprzeciwiające się tejże integracji. W głównej mierze były to partie

socjalistyczne. Partie opozycyjne jako główne zagrożenie uważały możliwość

zahamowania rozwoju rodzimego przemysłu. Opozycjoniści uważali, że gospodarka

Portugalii nie poradzi sobie z konkurencyjnymi gospodarkami państw EWG. Uważali

również, iż decyzja o przystąpieniu do Wspólnoty jest zbyt pochopna ze względu na

niewystarczający poziom rozwoju rolnictwa4.

W 1978 roku Komisja Europejska ogłosiła pozytywną decyzję dotyczącą wejścia

Portugalii do Wspólnoty. Pierwszego stycznia 1981 roku wszedł w życie pakiet

pomocowy dla Portugalii, wynoszący 275 mln EUA. Dla Portugalii 125 mln EUA

stanowiła pożyczka, natomiast pozostała cześć była bezzwrotna. Fundusze te

przeznaczone były na inwestycje, aby wzmocnić konkurencyjność gospodarki państwa.

Wspólnoty naciskały na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, w szczególności w

sektorach rolniczym i rybołówstwa. 21 września 1982 roku na konferencji negocjacyjnej

ustalono siedmioletni okres przejściowy w którym to gospodarka Portugalii miała

przeprowadzić niezbędne do uczestnictwa w EWG reformy gospodarcze. Konsekwencją

3 � Oficjalna strona Portal spraw zagranicznych, M. Muszyński, „ Gospodarka Portugalii w latach

1974-1990” Strona internetowa: www.psz.pl

4 � Kolegium Europejskie, Negocjacje akcesyjne. Wnioski z doświadczeń…op.cit. , s. 67

6

tego postanowienia było między innymi podpisanie w 1983 roku umowy z

Międzynarodowym Funduszem Walutowym.

1.2 Sytuacja i zmiany w strukturze gospodarki Portugalii w okresie

przejściowym

Portugalia w czasie okresu przejściowego musiała wprowadzić wiele zmian w

strukturze gospodarki. W Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej obowiązywały

swobody przepływu usług, kapitału, osób i towarów5. Każdy kraj aspirujący do wejścia

do Wspólnoty musiał podjąć odpowiednie kroki, aby spełnić te warunki. Aby

wprowadzić całkowitą swobodę przepływu towarów, Portugalia wynegocjowała okres

przejściowy, który trwał do 1 stycznia 1993 roku6. Portugalia stopniowo znosiła cła na

wyroby pochodzące z krajów Wspólnoty. Ustalono także specjalne harmonogramy na

towary importowane takie jak tytoń, wyroby cukiernicze czy alkohol. Zmianom uległy

także wysokości stawek celnych z krajami trzecimi.

Wykres 1. Saldo handlu zagranicznego, import oraz eksport Portugalii w latach

1970-1986 (w mln USD)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.tradingeconomics.com

Wykres 1 przedstawia handel zagraniczny w Portugalii w latach 1970-1986. Z

danych na wykresie można zaobserwować gwałtowną tendencję spadkową salda handlu

zagranicznego. W 1970 roku eksport towarów z Portugalii był równy importowi. Od

1970 nastąpił znaczący spadek salda handlu zagranicznego, aż do 1978 roku gdzie

osiągnął swoje maksimum wynoszące -183 mln USD. Główna przyczyną takiego spadku

było znaczące ograniczenie wymiany handlowej z Wielką Brytanią, która wcześniej

przystąpiła do Wspólnoty7.

5 � Oficjalna strona internetowa Ośrodka Informacji i Dokumentacji Europejskiej

http://oide.sejm.gov.pl/


7 � Orłowski W., Droga do Europy, Instytut Europejski w Łodzi, Łódź 1999, s. 135

7

W zakresie swobody przepływu kapitału Portugalia zobowiązała się do 31 grudnia

1989 roku na wprowadzić swobodę podejmowania inwestycji bezpośrednich na terenie

kraju. Podmioty pochodzące z Portugalii dopiero po okresie przejściowym miały

możliwość swobodnego inwestowania na terenie krajów członkowskich8. W tym okresie

Portugalia musiała również znieść ograniczenie związane z wykupem ziemi oraz

nieruchomości przez obywateli Wspólnoty, czy z zakupem papierów wartościowych.

Reforma w sektorze rolniczym trwała najdłużej ze wszystkich reform

przeprowadzonych w Portugalii. Okres przejściowy w tym sektorze został wyznaczony

do 31 grudnia 1995 roku. Głównym problemem była dysproporcja w handlu między

Portugalią a resztą krajów członkowskich. W tym okresie Portugalia musiała zbliżyć

poziom cen dóbr na rynku do cen dóbr we Wspólnocie, tak by były one równie

konkurencyjnie. Cła produktów importowanych ze Wspólnoty zostały zniesione do 1

stycznia 1993 roku. Portugalia mogła stosować ograniczenia ilościowe na wybrane

produkty z państw trzecich do 31 grudnia 1995 roku9. Stworzono także specjalny system

uzupełniający, który miał pomóc gospodarce Portugalii w swobodnym wprowadzaniu

nowych zasad w rolnictwie. Dzięki temu mechanizmowi Portugalia mogła swobodnie

dostosowywać ceny produktów do poziomu cen produktów we Wspólnocie.

Wykres 2. PKB per capita Portugalii w latach 1970-1986 (w USD)


Wykres 2 przedstawia wartość PKB per capita Portugalii w latach 1970-1986. Z

wykresu można zauważyć, iż wartość PKB per capita miała tendencję wzrostową. W

roku 1970 wartość PKB per capita wynosiła 6200 USD. W roku przystąpienia Portugalii

8 � Zespół Integracji Europejskiej (opracowanie zbiorowe), Okresy przejściowe w Traktatach o

przystąpieniu do Europejskiej, Raport nr 145, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/r-145.htm#port( Dostęp do:

08.04.2015r.)

9 � Zespół Integracji Europejskiej (opracowanie zbiorowe), Okresy przejściowe w Traktatach o

przystąpieniu do Europejskiej, Raport nr 145, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/r-145.htm#port( Dostęp do:

08.04.2015r.)

8

do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej PKB per capita był prawie dwukrotnie wyższy

i wynosił 10500 USD.

Droga Portugalii do wejścia do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej była

skomplikowana. Portugalia przeprowadziła wiele reform by stać się jej członkiem. Już w

latach, kiedy w Portugalią rządziły władze komunistyczne, kraj ten nawiązał

porozumienie o specjalnych stosunkach z EWG. Po podpisaniu traktatu akcesyjnego

Portugalia przeprowadziła wiele reform w swojej gospodarce. Konieczne było

wprowadzenie swobody przepływu kapitału, osób, towarów i usług. Celem tych reform

było dopasowanie poziomu rozwoju gospodarczego Portugalii do poziomu rozwoju

gospodarki krajów wchodzących w skład w EWG.

ROZDZIAŁ II

PRZYGOTOWANIA PORTUGALII DO PRZYJĘCIA EURO I

GOSPODARKA PORTUGALII DO 2008 ROKU

.1. Spełnianie przez Portugalię wymogów konwergencji realnej i nominalnej

Portugalia tak jak każdy inny kraj należący do Wspólnoty, zobowiązała się do

wprowadzenia wspólnej waluty – czyli euro. Aby przyjąć walutę Portugalia musiała

spełnić odpowiednie wymogi. Wymogi te zostały określone w traktacie z Maastricht10.

Dzięki wprowadzeniu wymogów zawartych w traktacie państwa członkowskie mogły

stworzyć unię gospodarczo-walutową.

Warunkiem stworzenia unii gospodarczo-walutowej jest zbliżony poziom rozwoju

wszystkich krajów członkowskich. Ustalono wspólne wysokości wskaźników, które

każdy kraj powinien spełnić, aby dołączyć do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej.

Portugalia spełniła wszystkie te wymogi w 1998 roku.

Jednym ze wskaźników była inflacja. Aby kraj mógł przyjąć walutę, stopa inflacji

nie powinna być wyższa niż 1,5 punktu procentowego od inflacji z trzech państw

członkowskich o najbardziej stabilnym poziomie cen. Kolejnym warunkiem była

odpowiednia wartość deficytu publicznego. Państwo członkowskie nie powinno mieć

10 � Kusideł E., Konwergencja gospodarcza w Polsce i jej znaczenie w osiąganiu celów polityki

spójności, Wydawnictwo WUD UN LODZ, Łódź 2013, s. 7

9

nadmiernego deficytu budżetowego. Wysokość deficytu nie powinna być wyższa niż 3%

produktu krajowego brutto(PKB). Również wysokość długu publicznego, uwzględniana

była przez traktat z Maastricht. Wartość długu publicznego nie powinna być wyższa niż

60% PKB. Kolejnym wymogiem jest wartość stóp procentowych na odpowiednim

poziomie. Wysokość średniej nominalnej długoterminowej stopy procentowej nie

powinna być wyższa niż 2 punkty procentowe od przeciętnej wysokości stóp

procentowych w trzech krajach o największej stabilności gospodarczej.

Tabela 1. Spełnienie przez Portugalie warunków konwergencji nominalnej

Lata 1990 1992 1994 1996 1997 Założenia

konwergencji

nominalnej

Inflacja (%) 12 9 6,5 2,5 2 2,7

Deficyt publiczny(%) 5 3 5,2 4,5 3,4 3

Dług publiczny do

PKB(%)

57 55 57 58 62 60

Stopa % 12 12 10 9 5 8


Tabela 1 przedstawia poziom poszczególnych wskaźników jakie miały miejsce w

Portugalii w latach 1990-1998. Jak widać na podstawie tabeli Portugalia spełniła

wymogi, które umożliwiały jej wejście do strefy euro. Poziom wskaźników jakie

gospodarka Portugalii osiągnęła w 1996 roku mieścił się w przedziale warunkowego

spełnienia, które umożliwiło wejście kraju do strefy euro. Dzięki reformom jakie

Portugalia wprowadziła w swej gospodarce, kraj ten częściowo spełnił warunki

konwergencji. Portugalia zmniejszyła poziom inflacji do wymaganych 2%. Poziom

deficytu, długu publicznego oraz stóp procentowych były zbliżone do założeń

konwergencji nominalnej.

Wykres 3. Inflacja Portugalii w latach 1986- 1998 (w %)

10


Wykres 3 prezentuje poziom inflacji Portugalii w latach 1986-1998. W roku 1986

poziom inflacji w Portugalii wynosił 14%. Ówczesny poziom inflacji Portugalii był

jednym z najwyższych w Europie. Od 1986 roku nastąpiła tendencja nie była ciągła.

Dopiero od 1990 roku tendencja była malejąca, aż do wymaganego poziomu 2% w roku

1998.

Wykres 4. Deficyt budżetowy Portugalii w latach 1990- 1998 (w %)


Analizując wykres 4 można zauważyć tendencję zmienną. W 1990 roku deficyt

budżetowy wynosił 5%. Od 1990 roku deficyt zmalał do 3%, po czym znowu w 1994

roku wzrósł do 5%. Od 1994 roku deficyt malał, aż do poziomu 2,7% w 1998 roku, czyli

poniżej preferowanej wysokości wskaźnika.

Wykres 5. Dług publiczny Portugalii w latach 1990- 1998 (w %)


Wykres 5 przedstawia dług publiczny Portugalii w latach 1990-1998. Tendencja

wskaźnika długu publicznego jest zmienna. W 1990 roku wskaźnik wynosił 57% PKB.

Najniższa wartość była w roku 1993 i wynosiła 54% PKB. W 1998 roku wysokość długu

była na poziomie 62%, czyli o 2 punkty procentowe więcej niż przewidywał traktat z

Maastricht.

Wykres 6. Wysokość stóp procentowych Portugalii w latach 1990- 1998 (w %)


11

Wykres 6 przedstawia nam wysokość stóp procentowych Portugalii w latach

1990-1998. Ogólna tendencja poziomu tego wskaźnika jest spadkowa. Jedynie w latach

1993-1995 miał miejsce wzrost wysokości stóp procentowych. W 1998 roku poziom

wynosił około 5%.

.2.Analiza gospodarki Portugalii w latach 1999-2008

Koniec lat 90. XX wieku stał się dla Portugalii szansą na uczestnictwo w długo

oczekiwanym przedsięwzięciu, jakim miała stać się strefa euro. Portugalia była silnie

przekonana o konieczności przyjęcia wspólnej waluty. Przyłączenie się do unii walutowej

miało oznaczać zwiększenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, wysoką

wiarygodność finansową oraz łatwość w zwalczaniu inflacji. Członkostwo powinno

pozwolić na usytuowanie kraju w grupie „stabilnych gospodarczo”. Zaniechano wówczas

niezbędnych reform strukturalnych. Spełnienie kryteriów konwergencji powiązanych z

budżetem przyjęło charakter doraźny i oparło się przede wszystkim na stronie

dochodowej. Czynnik ten stał się jednym ze znaczących problemów w późniejszym

czasie11.

Po 1999 roku, Portugalia będąc już oficjalnym członkiem strefy euro, odnotowała

zmiany w dynamice rozwoju gospodarczego, konkurencyjności, stopie procentowej,

bezrobocia, inflacji oraz deficycie budżetowym.

Analiza wskaźnikowa dotyczy trzech krajów z tzw. krajów PIIGS w latach 1999-

2008. Lata 1999-2008, to okres w którym kraje te przyjęły wspólna walutę, jaką jest Euro

oraz prowadziły politykę gospodarczą do czasu wybuchu światowego kryzysu w roku

2008.

Wykres 7. Zmiana poziomu PKB Hiszpanii, Grecji i Portugalii w latach 1999-2008

(w %)



12

Wykres 7 przedstawia nam zmianę poziomu PKB Hiszpanii, Grecji i Portugalii w

latach 1999-2008. Jak można zaobserwować Portugalia odnotowuje najwyższy spadek

poziom PKB na tle pozostałych krajów. Tendencja PKB Portugalii od 1999 roku do 2003

roku jest najniższa i w 2003 roku osiąga swoje minimum, które wynosi -1%. PKB Grecji

również ma tendencje zmienne i w roku 2008 poziom PKB Grecji osiąga taki sam

poziom jak PKB Portugalii. PKB Hiszpanii jest najwyższe spośród trzech omawianych i

jego najniższy poziom wynosi 2,4% w roku 2005.

Wykres 8. Zadłużenie Hiszpanii, Grecji i Portugalii do PKB w latach 1999- 2008 (w

%)


Jak wynika z wykresu 8 najbardziej zadłużonym krajem w latach 1999-2008

spośród trzech wymienionych na wykresie była Grecja. Zgodnie z traktatem z Maastricht,

prawidłowe zadłużenie kraju w strefie euro nie powinno być większe niż 60% PKB.

Portugalia w latach 1999-2005 spełniała ten wymóg. W roku 1999, zadłużenie Hiszpanii

było powyżej prawidłowego poziomu, jednak od 1999 roku poziom ten miał tendencję

spadkową.

Wykres 9. Deficyt budżetowy w relacji do PKB Hiszpanii, Grecji i Portugalii w

latach 1999-2008 (w %)


13

Na podstawie przedstawionych na wykresie 9. danych wnioskować można, iż

deficyt budżetowy Portugalii był zdecydowanie mniejszy niż w Grecji. Najmniejszy

poziom deficytu budżetowego w latach 1999-2008 utrzymywał się w Hiszpanii. W

każdym z krajów można zaobserwować podobne tendencje i wyraźne załamanie

tendencji wzrostowych w 2005 roku.

Wykres 10. Inflacja Hiszpanii, Grecji i Portugalii w latach 1999-2008 (w %)


Wykres przedstawia kształtowanie się wskaźnika inflacji. W każdym z krajów

poziom inflacji w latach 1999-2008 był zmienny. W 1999 roku poziom inflacji był bliski

prawidłowego poziomu czyli 2%. W 2001 roku Portugalia osiągnęła maksymalny wzrost

poziomu inflacji, wynoszący 4,5%. Od 2001 roku poziom ten spadł i w 2005 roku

wynosił około 2,1%. W 2008 roku Portugalia była krajem, w którym poziom inflacji był

najbardziej zbliżony do prawidłowego poziomu, ponieważ poziom inflacji Hiszpanii i

Grecji utrzymywał się powyżej 4%. Na tle innych krajów Portugalia jest krajem, w

którym zmiany poziomu inflacji są najbardziej widoczne.

Wykres 11. Stopa bezrobocia w Hiszpanii, Grecji i Portugalii w latach 1999-2008 (w

%)


Stopa bezrobocia w Portugalii w 1999 roku (zob. wykres 11) kształtowała się na

poziomie niższym niż średnia dla całej Unii Europejskiej. Z roku na rok nieustannie

zwiększa się liczba osób pozbawionych zatrudnienia. Po przystąpieniu do strefy euro

nastąpiła poprawa sytuacji w tym zakresie. W 2001 roku stopa bezrobocia przyjęła

najniższy poziom i wynosiła 4% aktywnych zawodowo. Do roku 2006 stopa bezrobocia

w Portugalii wzrosła o ok 3,7 punktu procentowego, a 2007 rok wykazuje dalszy spadek

miejsc pracy. Od 1999 roku zmiany nastąpiły również w strukturze zatrudnienia.

14

Aktywność zawodowa znacznie się zwiększyła w sektorze usług i przemysłu12. Do 2008

roku średnia stopa bezrobocia w analizowanych krajach wynosiła 8,5 % i kształtowała się

na stabilnym poziomie.

Na podstawie poniższego wykresu można zaobserwować, iż w Grecji w

Hiszpanii jaki i Portugalii problem bezrobocia wśród młodych narasta. Szczególnie

dotkliwym staje się fakt, iż zwiększała się coraz bardziej grupa młodych osób, które nie

mogły znaleźć zatrudnienia na początku swojej zawodowej kariery.

Wykres 12. Stopa bezrobocia wśród młodzieży w Hiszpanii, Grecji i Portugalii w latach

1999-2008 (w %)


Od 1999 do 2006 roku liczba bezrobotnych w wieku do 25 roku życia w

Portugalii wzrosła dwukrotnie (zob. wykres 12). W okresie od 2005 roku, zarówno w

Portugalii jak i Grecji i Hiszpanii, znacząco wzrosła liczba młodych osób emigrujących

za granicę w poszukiwaniu pracy. Problem ten nasilił się od 2008 roku.

Wykres 13. Bilans handlowy Hiszpanii Grecji i Portugalii w latach 1999-2008 (w

mln euro)


Mimo przystąpienia do strefy euro Portugalia, Hiszpania oraz Grecja nie

poprawiły znacząco konkurencyjności handlu. Nadal pozostały zdeklasowane przez

rozwijający się eksport towarów przemysłowych z pozostałych krajów Unii Europejskiej.

Wiele krajów Unii Europejskiej odznacza się bardziej innowacyjną gospodarką (np.

Niemcy) i oferuje lepsze jakościowo produkty. Na pozycję handlową Portugalii pośredni

12 � Piecuch Jan, Zmiany na rynkach pracy w regionach państw Półwyspu Iberyjskiego,

Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 36-29

15

wpływ miały kłopoty finansowe, dlatego też wykazywała deficyt handlowy od samego

końca XX wieku. Portugalia nie była w stanie zaoferować nowatorskiego produktu czy

usługi, ze względu na brak zaangażowania w rozwój technologiczny oraz metod

zarządzania. Nadal może eksportować jedynie odzież, obuwie, tekstylia oraz towary

rolno- spożywcze, co jest domeną także Hiszpanii i Grecji.

Pierwsze lata Portugalii po przystąpieniu do strefy euro charakteryzowały się

dynamicznymi zmianami w większości wskaźników makroekonomicznych. Wyraźną

poprawę od 1999 do 2002 roku można zauważyć w sferze zatrudnienia. Stopa bezrobocia

znacząco zmalała, poprzez pojawienie się nowych miejsc pracy w sektorze zarówno

przemysłu jak i usług. Stopa bezrobocia wśród młodych przyjmowała niepokojąco

wysokie wartości, poprzez zwiększoną tendencje do emigracji. Portugalia również jako

jeden z nielicznych krajów, po przystąpieniu do strefy euro odnotowywała co roku

zmniejszającą się wartość PKB, coraz większy deficyt budżetowy oraz handlowy. Może

to wynikać z braku podobieństwa gospodarczego do pozostałych członków oraz braku

działania do stworzenia gospodarki konkurencyjnej na arenie międzynarodowej.

ROZDZIAŁ III

PRZEBIEG KRYZYSU W PORTUGALII W LATACH 2008-2013

.1.Geneza kryzysu w strefie euro

Literatura przedmiotu przedstawia niewiele analiz podejmujących problematykę

kryzysu w strefie euro. Niechęć podejmowania się tego tematu wynika z jego złożoności

i skomplikowania. Całość tego zjawiska może znaleźć swoją genezę nie tylko na gruncie

teorii ekonomii, ale również integracji gospodarczej, stosunków międzynarodowych oraz

politycznych.

Należy zauważyć, iż kryzys został zapoczątkowany na rynku kredytów

hipotecznych w USA w 2007 roku, po czym skutecznie rozpowszechnił się na kraje Unii

Europejskiej. Wzrastające zadłużenie USA przyczynia się do zauważalnej konkurencji na

16

rynku papierów wartościowych między obligacjami amerykańskimi i krajów strefy euro,

wciąż podwyższając oprocentowanie europejskich papierów dłużnych13.

Jako kolejną z przyczyn kryzysu można wskazać nierównowagę strukturalną

gospodarek krajów unii walutowej. Jedne kraje wykazują dodatni bilans płatniczy przy

czym powiększają swoje rezerwy walutowe, inne zaś ujemny, co powoduje stałe

zadłużanie się. Rozbieżności widoczne są w przypadku krajów z nadwyżką w handlu

zagranicznym i tych, które odnotowują deficyt w obrotach bieżących. Odmienne

tendencje ujawniają się także we wzroście produktywności i płac, powodując znaczne

obniżenie konkurencyjności dużej ilości europejskich gospodarek. Brak dyscypliny

płacowej, gdzie wzrost płac nie jest uzasadniony wzrostem samej wydajności pracy,

widoczny jest szczególnie w krajach południowych14.

Źródła kryzysu strefy euro upatruje się także w narastającym długu publicznym,

któremu sprzyjały niskie stopy procentowe oraz niska inflacja. Powiększający się dług

publiczny szczególnie zauważalny jest w przypadku państw o niestabilnych rządach,

które nie są zdolne do reform. Okres od 2008 roku wykazał także znaczne ubytki w

zakresie instytucjonalnym Unii Europejskiej i jej niedopracowanego mechanizmu

polityki ekonomicznej, opartej w znacznym stopniu na sferze monetarnej - w pełni

scentralizowanej oraz zdecentralizowanej - fiskalnej15.

.2.Geneza kryzysu w Portugalii

Portugalia była w słabej sytuacji gospodarczej na długo przed wybuchem kryzysu.

Przez około 10 lat od wstąpienia do Unii Europejskiej, gospodarka portugalska rozwijała

się w dosyć szybkim tempie, głownie dzięki środkom pozyskanym z Brukseli. Niestety

poczynione inwestycje, na skutek braku większych reform gospodarczych, nie

13 � Kundera Jarosław, Kryzys w strefie euro. Przyczyny i metody przezwyciężenia, Wydział Nauk

Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012, s.25

14 � UBS Quantifies Cost of Euro Break Up, http://blogs.wsj.com/economics,dostęp (08.11.2011r)

15 � M. Wolf, H.E. Scharer, C. Johnson, The Politics and Economics of a Single Currency, London

1997, str. 6.

17

przyczyniły się do zwiększenia konkurencyjności w takich sektorach jak choćby

bankowość, energetyka, czy budownictwo16.

Kryzys w Portugalii przede wszystkim był spowodowany spiętrzaniem się

problemów związanych z dostosowywaniem do przyjęcia wspólnej waluty przez to

państwo. Portugalia pozostała jednym z najbiedniejszych krajów Unii Europejskiej, co

doprowadziło do trudności w dostosowywaniu się gospodarki do bogatszych krajów Unii

Europejskiej i negatywnego skutku, jakim jest proces dekonwergencji.

Jedną z podstawowych przyczyn niepowodzenia portugalskiej gospodarki stał się

mało rozwinięty sektor produkcyjny. Miarą jest tu poziom wykształcenia oraz

przygotowanie zawodowe pracowników, jak również dostosowania techniczne i

organizacyjne. Duży odsetek nisko wykwalifikowanych pracowników spowodowany był

nieefektywnym szkolnictwem oraz częstą rezygnacją z edukacji w grupie wiekowej do

24 roku życia. Charakterystyczny stał się również brak strategii poprawy jakości kadr

portugalskich przedsiębiorstw oraz narastający wskaźnik analfabetyzmu17. Gospodarkę

Portugalii cechowała niska zdolność do tworzenia nowych technologii oraz generowania

wiedzy. Koniec XX w. odznaczał się przyjmowaniem inwestycji zagranicznych

lokowanych głównie w usługach, które nie były nastawione na aktywność proeksportową

lecz penetrację rynku zbytu. Dodatkowo podejmowane przez rząd nieustanne regulacje

rynku pracy, pogłębiały utrzymywanie się niskiej wydajności pracy i nieefektywnego

wykorzystania czynników produkcji.

Portugalia skoncentrowała się głownie na produkcji o niskiej wartości dodanej.

Zważając na relatywnie niskie bezrobocie i wysoki poziom zatrudnienia powodowało to

wzrost płac przy pogarszającej się efektywności czynników wytwórczych i utracie

zewnętrznej konkurencyjności cenowej eksportu18.

16 � Nowicki M., Portugalski kryzys. Musztarda sięgnęła nosa,

http://swiat.newsweek.pl/portugalski-kryzys--musztarda-siegnela-nosa,106321,1,1.html, [24.07.2013] 17 �

Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczpospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii

Gospodarczej i Walutowej, wyd NBP, Warszawa 2009, s.79-82

18 � Nowicki M., Portugalski kryzys, http://swiat.newsweek.pl/portugalski-kryzys--musztarda-

siegnela-nosa,106321,1,1.html, [24.07.2013]

18

Najściślejsze kontakty handlowe Portugalia utrzymuje z Hiszpanią, która jest jej

kluczowym partnerem. Następnie w kolejności znajdują się Francja, Niemcy oraz

Angola, była afrykańska kolonia, która dostarcza jej przede wszystkim ropy naftowej.

Głównym portugalskim produktem są wyroby włókiennicze, które zachowały

konkurencyjność dzięki taniej sile roboczej, do momentu gdy na arenę handlu tymi

produktami wkroczyły kraje Europy Środkowej i Wschodniej oraz Azji. Po 2001 roku

obserwowano nieznaczny wzrost poziomu handlu, mimo różnorodnych wstrząsów

zewnętrznych i wewnętrznych istotnych dla gospodarki sektorów i podsektorów.

Przykładem są pożary lasów w latach 2001-2005, przyczyniające się do strat o wartości 3

% PKB. Było to wynikiem tego, iż kraj jest największym eksporterem drewnianych

korków do wina w skali całej Europy19.

Przyjęcie wspólnej waluty wymagało głębokich strukturalnych przekształceń,

znacznego wzrostu konkurencyjnego opartego na jakości, a nie na niższych cenach.

Dlatego też od 2005 roku portugalski przemysł stracił udziały w międzynarodowym

eksporcie kluczowego dla nich produktu, jakim jest drewniany korek. Międzynarodowy

Fundusz Walutowy w studium porównawczym za okres od 1995 do 2005 r. pokazuje

spadek we wszystkich podstawowych sektorach, począwszy od produkcji odzieżowej po

wyroby z korka. Bilans stał się ujemny nawet w dziedzinie usług, w tym także turystyce,

która jest główną formą działalności w trzecim sektorze20.

Znaczącym czynnikiem wpływającym na postępujący rozwój kryzysu jest boom

konsumpcyjny i inwestycyjny. Uwydatnił się w drugiej połowie lat 90 XX w na skutek

znaczącej obniżki stóp procentowych. Zapoczątkował okres znacznego pogorszenia się

równowagi wewnętrznej, która wyrażała się wzrostem inflacji a także zewnętrznej, czyli

pogłębieniem deficytu rachunku obrotów bieżących oraz ujemnej pozycji inwestycyjnej.

Paradoksem staje się to, iż do tej nierównowagi przyczynił się także sektor bankowy,

skutecznie pozyskujący środki na płynnych rynkach finansowych i transportujący je do

kraju. W latach 1995-1997 pośród portugalskiego społeczeństwa zaobserwowano silną

19 � Ministerstwo Gospodarki, Koniunktura gospodarcza w wybranych krajach w okresie kryzysu

finansowego, Departament Analiz i Prognoz, Warszawa 2011, s. 45

20 � Krugman P., Zakończcie ten kryzys!, Wyd. Helion, Gliwice 2012,s.58

19

ekspansję kredytowa. Portugalia posiadająca najbardziej zadłużony sektor gospodarstw

domowych, była jednocześnie najbiedniejszym krajem strefy euro. Portugalski boom

kredytowy oparty był na mało stabilnych podstawach. Portugalczycy przełomu XX i XXI

wieku mieli poczucie znaczącej poprawy swego bytu, okazało się jednak, że żyli ponad

stan, na kredyt, za pożyczone pieniądze, które dziś, kosztem wyrzeczeń, będą musieli

zwracać z odpowiednim procentem21.

Kluczowym powodem napiętrzenia się problemów portugalskiej była również

nieefektywna polityka fiskalna. Zmniejszenie deficytu budżetowego i długu publicznego

opierało się w większym stopniu na zwiększeniu dochodów niż na zmniejszeniu

wydatków państwa. Przychody państwa opierały się głownie o wpływy podatkowe,

obniżenie płatności odsetkowych oraz przychody z prywatyzacji. Dodatkowo cały

strumień pieniędzy płynący z funduszy europejskich wykorzystano częściowo na

rozbudowę infrastruktury, częściowo jednak środki te przeznaczano na wzrastające

potrzeby rozbudowanego państwa socjalnego oraz samą biurokrację.

.5.Analiza gospodarki Portugalii w czasie kryzysu

Na skutek wymienionych powyżej czynników gospodarka portugalska znalazła

się

w fazie recesji gospodarczej już od drugiej połowy 2008 r. Poza pogarszająca się sytuacją

makroekonomiczną, kraj dotknęła gwałtowna powódź, która oprócz ofiar śmiertelnych,

wyrządziła szkody szacowane na około 1 mld euro. Wszystko to sprawiło, że zaufanie

zagranicznych inwestorów do Portugalii znacząco spadło, co w efekcie przełożyło się na

spadek konkurencyjności gospodarki.

W celu dokładniejszego zilustrowania przebiegu i skutków kryzysu, została

dokonana analiza wybranych wskaźników makroekonomicznych Portugalii na tle dwóch

krajów należących również do tzw. grupy PIIGS. Skrót ten pochodzi od pierwszych liter

państw, które prowadząc nieodpowiedzialną politykę gospodarczą, dotkliwie odczuły

skutki kryzysy, czyli min. Grecji i Hiszpanii. Sytuację gospodarek południowej Europy,

21 � Żemła M., Atrakcyjność turystyczna, bańka spekulacyjna i kryzys gospodarczy – próba analizy

wzajemnych relacji na przykładzie Portugalii, [w:] Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej, nr

35, 2012

20

wobec obecnego kryzysu gospodarczego najlepiej ilustruje zmiana poziomu PKB,

przedstawiona na poniższym wykresie ( zob. wykres 14).

Wykres 14. Zmiana poziomu PKB w Grecji, Hiszpanii i Portugalii w latach 2008–

2013 (w %)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z World Economic Outlook

Wyraźny trend spadkowy wzrostu gospodarczego w przedstawionych państwach

możemy zauważyć już od 2008 roku (zob. wykres 14). Ze średniego poziomu 3,1% przed

wybuchem kryzysu, zanotowały one spadek PKB kształtujący się na poziomie 3,3%. W

trochę innej sytuacji znalazła się Grecja, której spadek pogłębiał się aż do 2011 roku,

osiągając rekordową wartość 7,1%, która zaczęła się zmniejszać dopiero w 2012 r. W

nieco lepszej kondycji znalazły się Hiszpania wraz z Portugalią, które po gwałtownym

spadku w 2009 roku odnotowały poprawę o około 3 pkt procentowe. Niestety, możemy

zaobserwować, że od tego czasu mają one poważny problem z utrzymaniem stabilnego

poziomu wzrostu gospodarczego. Tyczy się to w szczególności Hiszpanii.

Jeśli chodzi o wysokość zadłużenia w stosunku do PKB (zob. wykres 15), to

możemy zauważyć jego wyraźny trend wzrostowy w całym badanym okresie. W

najgorszej sytuacji, również spośród krajów należących do Unii Europejskiej jako

całości, prezentuje się Grecja, której zadłużenie w 2011 roku przekroczyło 170% PKB,

co stanowi ponad trzykrotną wartość, określonego przez traktat z Maastricht

dopuszczalnego poziomu (60% PKB). Pomimo delikatnej poprawy w roku 2012, nic nie

wskazuje, aby w najbliższym czasie trend został zmieniony. W porównaniu do Grecji,

trochę lepiej radzą sobie Portugalia z Hiszpanią, gdzie tempo wzrostu długu publicznego

w ostatnim roku uległo spowolnieniu, osiągając wartość odpowiednio 129% i 94%

PKB. Analizując problem długu publicznego, można wywnioskować, że jego

21

systematyczny wzrost związany jest z nadmiernym deficytem sektora finansów

publicznych notowanych przez Grecję, Portugalię i Hiszpanię, a także z ich rosnącym

ryzykiem niewypłacalności, co wpłynęło na wzrost wydatków przeznaczonych na

obsługę tego długu.

Wykres 15. Zadłużenie Grecji, Hiszpanii i Portugalii w stosunku do PKB w latach

2008–2013 (w %)


Wykres 16. Deficyt budżetowy w relacji do PKB w Grecji, Hiszpanii i Portugalii w

latach 2008– 2013 (w %)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Trading Economics

Na wykresie 16 możemy zaobserwować, że w całym badanym okresie, deficyt

budżetowy Portugalii był mniejszy niż w Grecji. Natomiast deficyt Grecji był na

wyższym poziomie od poziomu w Hiszpanii tylko do 2010 roku. Hiszpania utrzymywała

nadwyżkę budżetową aż do roku 2007, kiedy to jej wartość wyniosła 1,9% PKB.

Skutkiem prowadzenia nieodpowiedzialnej polityki rządów we wszystkich

analizowanych krajach nastąpiło gwałtowne zwiększenie się deficytu w 2009 roku. To

właśnie wtedy Grecja odnotowała jego najwyższą wartość na poziomie 15,7% PKB. Od

tego momentu, aż do 2012 roku poziom deficytu systematycznie się zmniejszał, jednak

w ostatnim roku ponownie spadł o 3,8 pkt procentowych. Możemy również zauważyć, że

Portugalia w 2011 roku wróciła do poziomu deficytu sprzed kryzysu i utrzymywała go aż

do roku 2013.

Wykres 17. Inflacja w Grecji, Hiszpanii i Portugalii w latach 2008–2013 (w %)


Wykres 17 przedstawia kształtowanie się wskaźnika inflacji w latach 2008 –

2013. We wszystkich badanych krajach, po 2008 roku nastąpił jego gwałtowny spadek,

średnio

o 3,6 pkt procentowego, co było skutkiem pęknięcia, narastającej już od dłuższego czasu,

spirali spekulacyjnej. Hiszpania razem z Portugalią odnotowały w tym czasie minimalną

22

deflację, nieprzekraczającą poziom 1%. W latach 2010 – 2013, średni poziom inflacji w

tych krajach wahał się na poziomie 1 – 3,4%, przy czym od 2011 roku jej wartość zaczęła

spadać. Najwyższą wartość inflacji odnotowała Grecja w 2010 roku (4,7%), która po tym

okresie wykazywała trend spadkowy aż do roku 2013.

Wykres 18 przedstawia saldo na rachunku obrotów bieżących w relacji do PKB

danego kraju w latach 2006-2013. Możemy zaobserwować, że obecna sytuacja dotycząca

salda wymiany handlowej z zagranicą uległa znacznej poprawie, w porównaniu do

okresu przed wybuchem kryzysu, kiedy to deficyt krajów południa Europy kształtował

się na poziomie 10-15% PKB, co mogło świadczyć o tym, że znaczną część towarów lub

też usług kupiono na kredyt. Stan ten zmienił się po 2008 roku. Hiszpania, która w 2009

roku odnotowała zmniejszenie się deficytu o blisko 50%, w porównaniu do roku

poprzedniego, utrzymywała od tego czasu jego wzrostowy trend, aż w 2013 roku została

osiągnięta nadwyżka, wynosząca 0,7% PKB. Największy spadek deficytu (o 7,5 pkt

procentowego) osiągnęła Grecja w 2012 r. Poza znaczącym spowolnieniem na greckim,

hiszpańskim a także portugalskim rynku wewnętrznym, poprawa ta wynika z

polepszających się wyników eksportu i jednocześnie znacznemu pogorszeniu się importu.

Korzyści związane z polepszeniem swojej konkurencyjności są efektem

przeprowadzonych reform oraz gwałtownej obniżce poziomu płac.

Wykres 18. Saldo na rachunku obrotów bieżących w relacji do PKB w latach

2008-2013 (w %)


Wykres 19. Stopa bezrobocia w Grecji, Hiszpanii i Portugalii w latach 2008-2013

(w %)


Ważnym czynnikiem makroekonomicznym jest również stopa bezrobocia, która

została zaprezentowana na wykresie 19.

Do 2008 roku poziom bezrobocia w Grecji, Hiszpanii i Portugalii kształtował się

na stabilnym poziomie, którego średnia wyniosła 8,5%. Po wybuchu kryzysu w 2008 r.

możemy zauważyć jego nagły wzrost. Szczególnie dobrze to widać na przykładzie

Hiszpanii, gdzie stopa bezrobocia wzrosła w następnym roku o niecałe 7 pkt

23

procentowych i od tego czasu systematycznie rosła, chociaż już nie w takim tempie. W

2013 roku bez pracy był już co czwarty obywatel Hiszpanii. Od 2012 roku z tym samym

problemem zmaga się Grecja, gdzie na bezrobociu również znajduje się około 25%

Greków. Najmniej dramatycznie sytuacja przedstawia się w Portugalii, gdzie stopa

bezrobocia wyniosła najwięcej w 2013 roku, osiągając poziom 16,3%, czyli ponad 10 pkt

procentowych mniej niż Hiszpania.

Wykres 20. Stopa bezrobocia wśród młodzieży w Hiszpanii, Grecji i Portugalii w

latach 2008-2013 (w %)


Na podstawie powyższego wykresu można zaobserwować, iż w Grecji jak i

Portugalii problem bezrobocia wśród młodych pogłębia się (zob. wykres 20). Szczególnie

dotkliwy staje się fakt, iż rośnie coraz bardziej grupa młodych osób, które nie mogły

znaleźć zatrudnienia na początku swojej zawodowej kariery. Od 2008 do 2013 roku

liczba bezrobotnych w wieku do 25 roku życia w Portugalii wzrosła dwukrotnie. Sytuacja

znacząco pogorszyła się po wybuchu kryzysu, osiągając maksymalny poziom w

Portugalii w 2012, który wynosił ok 40%.W znacznie gorszej sytuacji znajduje się

Grecja, gdzie w tym samym roku wskaźnik zbliżył się do 60%. Sytuacja młodzieży

spowodowała, iż ci z najlepszymi kwalifikacjami, ok. 200 000osób wyemigrowało w

latach 2010 i 2013. Ten wskaźnik emigracji jest podobny do tego zarejestrowanego w

gorszym okresie dyktatury w 1960 roku.

.5.Działania podjęte w związku z kryzysem

W konsekwencji narastających problemów, rząd Portugalii postanowił wdrożyć

Plan Stabilizacji i Rozwoju. Z paktem tym wiązały się wielkie plany inwestycyjne,

realizowane w dużej mierze z części ze środków publicznych, skupiające się przede

wszystkim na budowie nowego portu lotniczego w Alochete. Zastanawiano się również

nad budową całej infrastruktury dla kolei TGV. Natomiast pomoc udzielona sektorowi

24

bankowemu miała charakter poręczeń i gwarancji, i dotyczyła głównie pożyczek

międzybankowych22.

Pakiet Stabilizacji i Rozwoju nie był jednym z wprowadzonych działań. Niektóre

regulacje dotyczyły głównie gospodarstw domowych. Przykładem tego jest m.in.

Fundusz Nieruchomości, dający rodzinom obciążonych hipoteką możliwość czasowego

przekazania mu tych nieruchomości. Dzięki temu rodziny były w tym okresie wyłącznie

najemcami owych nieruchomości, co wiązało się z niższymi miesięcznymi opłatami, a

jednocześnie miały możliwość odkupu tych nieruchomości w przyszłości. Dodatkowo

rząd zadeklarował obniżkę podatku od mienia osobistego, zwiększenie wydatków na

edukację dla najbiedniejszych rodzin oraz zwolnienia podatkowe od przeniesienia prawa

własności nieruchomości23.

Pogłębianiu się problemów zadłużeniowych Portugalii miał zapobiec program

prywatyzacyjny. W 2011 roku sprzedano spółkę energetyczną Energias de Portugal, a na

sprzedaż wystawiono linie lotnicze TAP oraz firmę paliwową GALP. Rząd Portugalii

szukając oszczędności, sprzedał za 2.7 mld EUR 21,35% udziałów w koncernie

energetycznym EDP państwowemu chińskiemu koncernowi Three Gorges, który

zaoferował o 50% wyższą cenę niż kurs giełdowy EDP. Ponadto przekształcono system

podatkowy. Dokonano znaczących zmian w stawce podatkowej VAT z 20% do 23%24.

Jednak wzrastająca presja ze strony rynków finansowych oraz niestabilność

finansów publicznych doprowadziły do gwałtownego wzrostu oprocentowania obligacji

emitowanych przez Skarb Państwa Portugalii. Agencje ratingowe kilkakrotnie obniżając

wiarygodność kredytową Portugalii przyczyniły się do utraty zdolności do

refinansowania swojego zadłużenia. Kraj stojąc przed poważnymi zaburzeniami

gospodarczymi, 7 kwietnia 2011 roku zwrócił się o oficjalną Unii Europejskiej, państw

22 � Dzyuma U., Harasym R., Zwalczanie kryzysu zadłużenia w wybranych krajach Unii

Europejskiej, [w:] Ekonomia i polityka w kryzysie. Kierunki zmian w teoriach. red. Guzek M., Dom

Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2012, s. 359

23 �

Ministerstwo Gospodarki, Koniunktura gospodarcza w wybranych krajach w okresie kryzysu

finansowego, Departament Analiz i Prognoz, Warszawa 2011, s. 45

24 � Rosińska-Bukowska M., Kryzys w Strefie Euro- wybrane aspekty makro- i mikroekonomiczne,

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011, s. 355

25

strefy euro oraz Międzynarodowego Funduszu Walutowego. 3 maja 2011 roku osiągnięto

porozumienie między przedstawicielami Komisji, MFW i EBC a rządem Portugalii i

ustalono, iż całość programu pomocowego opiewać będzie na kwotę 78 mld EUR, która

zostanie wypłacona w transzach w przeciągu lat 2011-2014. Przyjęto, że kolejne wpłaty

zostaną uzależnione od postępu wdrażania 3stopniowego planu dostosowawczego

opartego na reformach strukturalnych i dostosowaniach fiskalnych25.

Kwota 78 mld EUR została w 2/3 zapewniona przez Unię Europejską (26 mld z

EFSM i EFSF), a pozostała część pochodzi z Międzynarodowego Funduszu Walutowego.

W 2011 roku zrealizowano emisję obligacji 15 oraz 22 czerwca i wyemitowano

odpowiednio 5 oraz 3 mld EUR. Portugalia otrzymała wtedy łącznie 5,9 mld EUR26.

1 lipca 2011 roku parlament portugalski przyjął czteroletni program

oszczędnościowy zaproponowany przez nowy rząd premiera Coelho. Miał on przywrócić

zaufanie do państwa oraz systemu bankowego, a także umożliwić szybszy wzrost

gospodarczy oraz zatrudnienia. Działania podzielono na trzy etapy: pierwszym są

głębokie reformy strukturalne: rynku pracy, sądownictwa, sektorów sieciowych, branży

budownictwa, branży usługowej. Drugim etapem jest zwiększenie kontroli budżetowej

nad partnerstwami publiczno-prawnymi oraz przedsiębiorstwami, będącymi własnością

Skarbu Państwa. Trzecim etapem została strategia dotycząca sektora finansowego

skupiająca się dekapitalizowaniu oraz redukcji nadmiernego zadłużenia kredytobiorcy,

która odbywa się zazwyczaj w reakcji na niekorzystne warunki rynkowe. Władze

portugalskie zobowiązały się również do obniżenia deficytu budżetowego do 3 % PKB

do 2013 roku27. W lipcu Rząd Portugalii dodatkowo wprowadził specjalny podatek

dochodowy, obowiązujący przez rok, który miał przynieść wpływy budżetowi na

poziomie 1,025mld EUR.

25 � Departament Spraw Zagranicznych, Programy pomocowe dla Grecji, Irlandii i Portugalii – stan

na sierpień 2011 r, Wydawnictwo NBP, Warszawa 2011, s.2-3

26 � Dzyuma U., Harasym R., Zwalczanie kryzysu zadłużenia w wybranych krajach Unii

Europejskiej, [w:] Ekonomia i polityka w kryzysie. Kierunki zmian w teoriach. red. Guzek M., Dom

Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2012, s. 359

27 � Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, Decyzja wykonawcza Rady Europejskiej z dnia 30 maja

2011 roku,

z dnia 30 maja 2011 r. w sprawie przyznania Portugalii pomocy finansowej Unii

26

W wyniku reform dokonywanych przez Rząd Portugalii ucierpieli również

politycy. Ustalono redukcję wysokości świadczeń emerytalnych polityków, którzy w

przeszłości sprawowali ważne funkcje publiczne. Zostali oni pozbawieni także prawa

kumulowania nieograniczonych zarobków z kilku różnych źródeł. 400 osób, będących

wysoko postawieni w randze politycznej, pobierali co roku 9 mln EUR. Z założeń

budżetowych na 2012 rok wynikało, iż osoby pracujące w sektorze publicznym, którzy

osiągają dochody powyżej 1000 EUR stracą prawo do dodatku bożonarodzeniowego oraz

wakacyjnego. Dodatkowo parlament zaaprobował projekt wydłużenia o pięć godzin

tygodnia pracy urzędników państwowych oraz program redukcji zatrudnienia w sektorze

publicznym. Liczył on 700 tys. pracowników; 30 tys. miejsc pracy miało zostać

zlikwidowanych28.

W 2014 r. budżet Portugalii został powiększony o 183 mln euro w następstwie

tzw. aktu łaski dla dłużników zalegających wobec państwa. Rząd oczekuje od tych

dłużników jeszcze co najmniej 517 mln euro. Jednym z największych beneficjentów

przebaczenia dla dłużników jest portugalski ZUS. Z kolei do urzędów skarbowych trafiło

w następstwie nowych przepisów około 143 mln euro. Ich płatnikami było 170 tys.

zalegających fiskusowi z podatkami obywateli. Dokument tzw. przebaczenia

podatkowego obowiązuje od 4 października, przy zrealizowane zostało ponad 26 proc.

dodatkowych wpływów przewidzianych na ten rok, które służą obniżeniu deficytu do 5,5

proc29.

Według Instytutu Informacji Handlowej (IIC) w Lizbonie, w pierwszym półroczu

2012 r. postępowanie upadłościowe wszczęto wobec 9637 podmiotów. Najwięcej

przypadków bankructw miało miejsce na północy Portugalii. W wyniku kryzysu każdego

dnia w Portugalii bankrutują średnio 53 spółki. Największe problemy mają firmy z

sektora nieruchomości, handlu oraz gastronomii.

28 � Wlekły Mirosław, Pogrążona w kryzysie Portugalia ostrzega: Strzeż się, Polsko! w: Gazeta

Wyborcza,

http://wyborcza.pl/duzyformat/1,142474,17218630,Portugalia_pograzona_w_kryzysie_ostrzega__Strzez_si

e_.html, dostęp 8 stycznia 2015

29 � Portugalia: kryzys gospodarczy uderza, w: Ekonomia,

http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/1087304.html, dostęp 9 luty 2014r.

27

W 2012 jak i 2013 roku podsumowanie Trójki (Komisji Europejskiej, MFW oraz

Europejskiego Banku Centralnego, EBC) po kilkumiesięcznym okresie monitorowania,

wykazywało że program dostosowania gospodarczego jest w Portugalii wdrażany

zgodnie z założeniami. Założenie obniżenia deficytu budżetowego do 4,5 proc. PKB w

2012 roku uznano za wykonane , chociaż instytucje międzynarodowe i rząd portugalski

kierują uwagę na pogłębiającą się recesja, wynikająca przede wszystkim z

rozprzestrzeniania od innych krajów Eurogrupy oraz spadek wpływów podatkowych,

które już się okazały niższe od oczekiwanych. Dotyczy to szczególnie wpływów z tytułu

VAT, co jest spowodowane słabym popytem krajowym. Zmalały także nadwyżki na

kontach ubezpieczeń społecznych, ponieważ w wyniku wzrostu bezrobocia

odprowadzanych jest mniej składek, a niezbędne jest wypłacanie więcej świadczeń30.

Skutecznie przeprowadzonymi zmianami mającymi pozytywny wpływ na

gospodarkę było wprowadzenie do kodeksu pracy poprawki o zmniejszenie zasiłków dla

bezrobotnych i skrócenie czasu wypłacania tych świadczeń, zmiany w ustawie o ochronie

konkurencji oraz zmiany w ustawie o zamówieniach publicznych, czy również częściowe

wyeliminowanie dotacji dla branży energetycznej.

Proces delewarowania, czyli redukcji nadmiernego zadłużenia sektora

finansowego, przebiega w sposób unormowany. Portugalskie agencje nadzorowały

branżę usług finansowych poprzez kontrolę procesu zwiększania współczynnika

wypłacalności banków oraz redukcji bilansów. Pod koniec czerwca 2012 roku większość

banków wypełniała narzucony przez Europejski Urząd Nadzoru Bankowego (EBA)

wymóg oznaczający, że kapitały własne banku muszą wynosić co najmniej 9 proc.

wartości aktywów ważonych ryzykiem. Niektóre banki zrealizowały cel wskutek

zwiększenia kapitału akcyjnego.

Banco BPI oraz Banco Comercial Portuguê zmuszone jednak zostały do

skorzystania z pomocy zagranicznej, a mianowicie do środków udostępnionych przez

Fundusz Utrzymania Wypłacalności Banków ,który stworzony został jako element

30 � Kryzys w Portugalii? Kraj wypełnił porozumienie z MFW i UE, Ekonomia,

http://www.ekonomia.pl/gospodarka/uniaeuropejska/wiadomosci/artykul/kryzys;w;portugalii;kraj;wypelnil;

porozumienie;z;mfw;i;ue,194,0,1538754.html, dostęp 12 marzec 2013r

28

programu ratunkowego Portugalii. Państwowy bank Caixa Geral de Depósitos również

otrzymał wsparcie kapitałowe od rządu, ale z wykorzystaniem innego mechanizmu31.

.5. Perspektywy makroekonomiczne

W celu przedstawienia najbardziej prawdopodobnego rozwoju sytuacji w

Portugalii, została również przeprowadzona analiza wybranych wskaźników

makroekonomicznych w grupie 10 najbardziej zróżnicowanych gospodarczo państw

należących do strefy euro (wg oceny autorów), którą oparto na prognozach

opublikowanych przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Dla lepszej czytelności

danych uśredniono wartości poniższych wskaźników.

Szacuje się, że w ciągu najbliższych lat najwyższy wzrost PKB osiągnie Grecja,

której wynik będzie wyższy od wysoko rozwiniętych Niemiec o ok 1,2 pkt procentowego

(zob. wykres 21). Na tle badanej grupy negatywnie wyróżniają się Włochy, których

średnie tempo wzrostu PKB wyniesie zaledwie 0,86%.

Wykres. 21. Szacunkowe średnie tempo zmian PKB w latach 2014 – 2018 w

wybranych państwach należących do strefy euro (w %)


Spośród krajów ujętych w zestawieniu Portugalia znalazła się na 6 pozycji,

wyprzedzając min Finlandię i Belgię, których średni wynik nie przekroczył 1,5%. Mając

na uwadze poprzednie lata, możemy stwierdzić, że Portugalia w wolnym tempie będzie

wracać na ścieżkę wzrostu gospodarczego.

Wykres 22. Szacunkowa średnia stopa inflacji w latach 2014 – 2018 w


31 � Komisja Europejska i MFW dobrze oceniają reformy Portugalii, Obserwator finansowy,

http://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/rynki-finansowe/komisja-europejska-i-mfw-dobrze-oceniaja-

reformy-portugalii/, dostęp 1 sierpnia 2012 r

29


Prognozy Międzynarodowego Funduszy walutowego wskazują, że w okresie

2014-2018 tylko nieliczne państwa wypełnią ustalony przez Europejski Bank Centralny,

cel inflacyjny below but close to 2% (zob. wykres 22). W najkorzystniejszej sytuacji

znajdzie się Luksemburg, którego średnia stopa inflacji wyniesie 1,76%. Szacuje się

natomiast, że z najniższym poziomem inflacji będą zmagać się gospodarki krajów

Południowej Europy, do której należy Portugalia. Nie jest to najlepsza informacja dla

tych państw, gdyż bardziej pożądanym byłby trochę wyższy poziom inflacji, który

wiązałby się ze zwiększeniem ich potencjału gospodarczego.

Wykres 23 prezentuje średni poziom bezrobocia w wybranej grupie państw strefy

euro na lata 2014 – 2018. Na podstawie dostępnych prognoz możemy zauważyć, że w

najkorzystniejszej sytuacji będą starsi członkowie Eurolandu, których średnia liczba osób

bez pracy nie przekroczy 9%.

Wykres 23. Szacunkowy średni poziom bezrobocia w latach 2014 – 2018 w



Nie gorzej sytuacja będzie prezentować się w Estonii, gdzie bez pracy będzie

średnio co 14 osoba. Dla porównania w Hiszpanii na bezrobociu znajdzie się średnio co 4

osoba (zob. wykres 23). Jeśli chodzi o Portugalię, to biorąc pod uwagę analizowany w

poprzednim rozdziale problem bezrobocia, możemy stwierdzić, że liczba osób bez pracy

ulegnie niewielkiemu zmniejszeniu.

Wykres 24. Szacunkowe średnie saldo finansów publicznych w relacji do PKB w

latach 2014 – 2018 w wybranych państwach należących do strefy euro (w %)


30

Powyższy wykres prezentuje średnie saldo finansów publicznych w relacji do

PKB. Niestety zważywszy na brak danych dla Estonii, nie została ona w nim

uwzględniona. Prognozuje się, że w najbliższych latach tyko trzy państwa wypracują

nadwyżkę: Finlandia, Niemcy oraz Grecja. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż średnia

wartość tej ostatniej jest znacznie większa od nadwyżki niemieckiej w ujęciu

procentowym. Jeśli zaś chodzi o najwyższy średni poziom deficytu finansów

publicznych, to osiągną go takie państwa jak Słowenia i Hiszpania, których wartość

wyniesie odpowiednio 2,78 i 2,44% PKB. Również Portugalia znajdzie się w grupie

państw posiadających deficyt. W porównaniu do lat poprzednich możemy stwierdzić, że

jego poziom będzie utrzymywał tendencję spadkową.

Na podstawie dostępnych danych szacuje się, że w badanym okresie, jedynie 3

członków strefy euro odnotuje deficyt na rachunku obrotów bieżących, którego wartość

będzie oscylować w granicach od 0,43% do 2,44% PKB (zob. wykres 25). Zaś

pozytywny wyniki na rachunku obrotów bieżących osiągną gospodarki takich państw jak

Niemcy i Słowenia (5,58%; 4,96%). Warto podkreślić, że Niemcy są państwem, dla

którego szacuje się wypracowanie w najbliższym czasie nadwyżki w saldzie finansów

publicznych, co może świadczyć o ich silnej pozycji w strefie euro.

Wykres 25. Szacunkowe średnie saldo na rachunków obrotów bieżących w relacji do

PKB w latach 2014 – 2018 w wybranych państwach należących do strefy euro (w %)


Prognozuje się, że Portugalia również znajdzie się w grupie państw, które będą

mogły się pochwalić wypracowaną nadwyżką, na której wpływ może mieć wzrostowa

tendencja eksportu, a jednocześnie spadkowa importu, spowodowana niskim poziomem

popytu krajowego.

31

Zakończenie

W oparciu o narastające problemy dostosowawcze Portugalii w związku z

przyjęciem euro można przyjąć, że była ona kompletnie nieprzygotowana na kryzys, jaki

wybuchł w strefie euro prawie 7 lat temu. Chęć przyjęcia wspólnej waluty, oraz

oczekiwania co do przyszłych, korzyści przesłoniły jej zagrożenia wynikające z

niewystępowania konwergencji realnej. Portugalia, która nie nadążała za przemianami

strukturalnymi, została zmuszona w 2011 roku do przyjęcia pomocy z zewnątrz. Jednak

na skutek surowych reform, będących warunkiem otrzymania pakietu pomocowego,

zwiększyło się niezadowolenie społeczeństwa portugalskiego, wynikające w głównej

mierze z ich pogłębiającym się zubożeniu

Pomimo widocznych oznak poprawy wzrostu gospodarczego oraz zmniejszenia

się poziomu deficytu budżetowego, kraj ten nadal zmaga się ze skutkami recesji. Rosnąca

stopa bezrobocia, a także utrzymujące się na wysokim poziomie zadłużenie to tylko jedne

z wielu problemów, z jakimi musi się zmagać.

Na skutek restrykcyjnych cięć budżetowych rząd Portugalii na początku roku

2015, przedterminowo zaczął spłacać pierwszą transzę kredytu, który otrzymał w ramach

pakietu pomocowego. Jednakże sam zwrot otrzymanej pożyczki nie jest raczej możliwy

do zrealizowania w przeciągu najbliższych miesięcy. Warto też dodać, że kraj ten w 2014

roku zrezygnował z przedłużenia programu pomocowego, odrzucając tym samym

ostatnią transzę kredytu, ale zadeklarował jednocześnie kontynuację prowadzonej

dotychczas oszczędnościowej polityki.

Obecny poziom integracji sprawił, że problemy z jednego członka ugrupowania

bardzo szybko przenoszą się na całą resztę. Jednak ze względu na występujące w

poglądach różnice każdego z nich, bardzo trudno osiągnąć porozumienie dotyczące

kierunku działania, przez co skutki kryzysu będą najprawdopodobniej jeszcze długo

odczuwane. Dlatego też niezbędne jest przeprowadzenie ważnych reform systemowych,

które ograniczyłoby ryzyko występowania kryzysu w przyszłości.

Pozytywne prognozy gospodarcze, co do kształtowania się salda na rachunku

obrotów bieżących oraz średniego tempa wzrostu PKB, mogą być postrzegane jako

rezultat prowadzenie restrykcyjnej polityki fiskalnej, co może przemawiać na korzyść

dalszego prowadzeniu polityk oszczędnościowej, której głównym zwolennikiem są

32

Niemcy. Z drugiej strony prognozy pokazują, że utrzymujący się wysoki poziom

bezrobocia będzie głównym problemem Portugalii w przyszłości.

Bibliografia

1. Departament Spraw Zagranicznych (2011), Programy pomocowe dla Grecji, Irlandii i

Portugalii – stan na sierpień 2011 r, Wydawnictwo NBP, Warszawa

2. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, Decyzja wykonawcza Rady Europejskiej z dnia

30 maja 2011 roku, z dnia 30 maja 2011 r. w sprawie przyznania Portugalii pomocy

finansowej Unii

3. Dzyuma U., Harasym R. (2012), Zwalczanie kryzysu zadłużenia w wybranych krajach

Unii Europejskiej, [w:] Ekonomia i polityka w kryzysie. Kierunki zmian w teoriach. red.

Guzek M., Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa

4. Kolegium Europejskie (1999), Negocjacje akcesyjne. Wnioski z doświadczeń Grecji,

Hiszpanii i Portugalii, Wydawnictwo Kolegium Europejskie, Natolin

5. Komisja Europejska i MFW dobrze oceniają reformy Portugalii, Obserwator finansowy,

http://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/rynki-finansowe/komisja-europejska-i-

mfw-dobrze-oceniaja-reformy-portugalii/

6. Krugman P (2012)., Zakończcie ten kryzys!, Wyd. Helion, Gliwice

7. Kryzys w Portugalii? Kraj wypełnił porozumienie z MFW i UE, Ekonomia,

http://www.ekonomia.pl/gospodarka/uniaeuropejska/wiadomosci/artykul/kryzys;w;portug

alii;kraj;wypelnil;porozumienie;z;mfw;i;ue,194,0,1538754.html

8. Kundera J. (2012), Kryzys w strefie euro. Przyczyny i metody przezwyciężenia, Wydział

Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa

9. Kusideł E. (2013), Konwergencja gospodarcza w Polsce i jej znaczenie w osiąganiu

celów polityki spójności, Wydawnictwo WUD UN LODZ, Łódź

10. Ministerstwo Gospodarki (2011), Koniunktura gospodarcza w wybranych krajach w

okresie kryzysu finansowego, Departament Analiz i Prognoz, Warszawa

11. Muszyński M., Gospodarka Portugalii w latach 1974-1990, Oficjalna strona Portal

spraw zagranicznych

12. Nowicki M., Portugalski kryzys. Musztarda sięgnęła nosa,

http://swiat.newsweek.pl/portugalski-kryzys--musztarda-siegnela-nosa,106321,1,1.html

13. Orłowski W. (1999), Droga do Europy, Instytut Europejski w Łodzi, Łódź

14. Piecuch J. (2009), Zmiany na rynkach pracy w regionach państw Półwyspu Iberyjskiego,

Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa

33

15. Portugalia: kryzys gospodarczy uderza, w: Ekonomia,

http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/1087304.html

16. Rosińska-Bukowska M. (2011), Kryzys w Strefie Euro- wybrane aspekty makro- i

mikroekonomiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź

17. UBS Quantifies Cost of Euro Break Up, http://blogs.wsj.com/economics

18. Wlekły Mirosław, Pogrążona w kryzysie Portugalia ostrzega: Strzeż się, Polsko! w:

Gazeta Wyborcza,

http://wyborcza.pl/duzyformat/1,142474,17218630,Portugalia_pograzona_w_kryzysie_os

trzega__Strzez_sie_.html

19. Wolf M.,Scharer H.E, Johnson C.(1997), The Politics and Economics of a Single

Currency, London

20. Zespół analityków NBP (2009), Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczpospolitej

Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, wyd NBP, Warszawa

21. Zespół Integracji Europejskiej (opracowanie zbiorowe), Okresy przejściowe w Traktatach

o przystąpieniu do Europejskiej, Raport nr 145

22. Żemła M. (2012), Atrakcyjność turystyczna, bańka spekulacyjna i kryzys gospodarczy –

próba analizy wzajemnych relacji na przykładzie Portugalii, [w:] Zeszyty Naukowe

Kolegium Gospodarki Światowej, nr 35

Strony internetowe:

1. www.biurose.sejm.gov.pl

2. www.ekonomia.pl

3. www.imf.org

4. www.obserwatorfinansowy.pl

5. www.oide.sejm.gov.pl

6. www.psz.pl

7. www.swiat.newsweek.pl

8. www.tradingeconomics.com

9. www.wyborcza.pl

34

Spis tabel

Tabela 1. Spełnienie przez Portugalie warunków konwergencji nominalnej

………………. 10

Spis wykresów

Wykres 1. Saldo handlu zagranicznego, import oraz eksport Portugalii w latach 1970-1986 (w

mln USD)

…………………………………………………………………………….…………………….. 6

Wykres 2. PKB per capita Portugalii w latach 1970-1986 (w USD)

…………………………………. 7

Wykres 3. Inflacja Portugalii w latach 1986- 1998 (w

%)………………………………………...… 10

Wykres 4. Deficyt budżetowy Portugalii w latach 1990- 1998 (w %)

…………………………….… 11

Wykres 5. Dług publiczny Portugalii w latach 1990- 1998 (w %)

…………………………………... 11

Wykres 6. Wysokość stóp procentowych Portugalii w latach 1990- 1998 (w %)

…………………… 12

Wykres 7. Zmiana poziomu PKB Hiszpanii, Grecji i Portugalii w latach 1999-2008 (w %)

……..… 13

Wykres 8. Zadłużenie Hiszpanii, Grecji i Portugalii do PKB w latach 1999- 2008 (w %)

…………. 14

Wykres 9. Deficyt budżetowy w relacji do PKB Hiszpanii, Grecji i Portugalii w latach 1999-2008

(w %)

……………………………………………………………………………………………………..

14

Wykres 10. Inflacja Hiszpanii, Grecji i Portugalii w latach 1999-2008 (w %)

……………………… 15

Wykres 11. Stopa bezrobocia w Hiszpanii, Grecji i Portugalii w latach 1999-2008 (w %)

………… 15

Wykres 12. Stopa bezrobocia wśród młodzieży w Hiszpanii, Grecji i Portugalii w latach 1999-

2008 (w %)

……………………………………………………………………………………………………..

16

35

Wykres 13. Bilans handlowy Hiszpanii Grecji i Portugalii w latach 1999-2008 (w mln euro)

………17

Wykres 14. Zmiana poziomu PKB w Grecji, Hiszpanii i Portugalii w latach 2008–2013 (w %) ..

22

Wykres 15. Zadłużenie Grecji, Hiszpanii i Portugalii w stosunku do PKB w latach 2008–2013

(w %) ………………………………….……………………………………………………………23

Wykres 16. Deficyt budżetowy w relacji do PKB w Grecji, Hiszpanii i Portugalii w latach 2008– 2013 (w %)

………………………………………………………………………………………………. 23

Wykres 17. Inflacja w Grecji, Hiszpanii i Portugalii w latach 2008–2013 (w %) ………………

24

Wykres 18. Saldo na rachunku obrotów bieżących w relacji do PKB w latach 2008-2013 (w %) .. 25

Wykres 19. Stopa bezrobocia w Grecji, Hiszpanii i Portugalii w latach 2008-2013 (w %) ……..

25

Wykres 20. Stopa bezrobocia wśród młodzieży w Hiszpanii, Grecji i Portugalii w latach 2008-2013 (w %)

…………………………………………………………………………………………………. 26

Wykres. 21. Szacunkowe średnie tempo zmian PKB w latach 2014 – 2018 w wybranych

państwach należących do strefy euro (w %)

……………………………………………………………………... 31

Wykres 22. Szacunkowa średnia stopa inflacji w latach 2014 – 2018 w wybranych państwach

należących do strefy euro (w %)

…………...………………………………………………………… 31

Wykres 23. Szacunkowy średni poziom bezrobocia w latach 2014 – 2018 w wybranych

państwach należących do strefy euro (w

%)……………………..……………………………………………….. 32

Wykres 24. Szacunkowe średnie saldo finansów publicznych w relacji do PKB w latach 2014 –

2018 w wybranych państwach należących do strefy euro (w %)

………………………………………….. 33

Wykres 25. Szacunkowe średnie saldo na rachunków obrotów bieżących w relacji do PKB w

latach 2014 – 2018 w wybranych państwach należących do strefy euro (w %)

……………………………. 34

36

Documents

Portugalia w obliczu kryzysu