POLITIKA ANTROPOLOGIJA I kolokvijumProuavanje, predmeti i teorije1. NAJKRAA DEFINICIJA Kulturna antropologija moe se tano definisati kao saznanje o razliitom. Termin saznanje ukazuje da je antropologija nastala na Zapadu i razvijala se u skladu sa oblicima znanja u okviru naune i akademske tradicije Zapada. Terminom razliit odreuje se specifinost antropolokog disciplinarnog podruja kao izlaganja o drugaijem koje poprima veoma precizne odlike. Antropologija nudi objanjenje injenica koje nam se ine ili su nam se u prolosti inile udne, neobine, apsurdne i nama i zapadnjacima neshvatljive, jer su drugaije od onih koje su nam bliske normalno. 2. PREDMET ANTROPOLOGIJE U okviru antropologije XX vijeka izdvajaju se dva pravca koja ne moemo da zanemarimo kada se ima u vidu predmet antropologije. Prvi zastupa biljeenje kulturnih razlika u obliku pisanih tekstova i na taj nain njihovo ouvanje od opasnosti koju donosi masovni proces svjetskog kulturnog ujednaavanja. Drugi pravac je kulturna kritika zapadnog drutva. Sve do prije nekoliko godina savremeni svijet su inila tri svijeta: prvi svijet je kapitalistike privrede, bio je autentino moderan, tehnoloki razvijen, demokratski slobodan, on je osloboen kulturnih, religioznih i ideolokih ogranienja, bio je najracionalniji i najprirodniji. Drugom svijetu pripadaju nerazvijene zemlje i zemlje u razvoju. Pripada modernom drutvu, bio je podruje za primjenu ideologije. Trei svijet je bio svijet tradicije, kulture i religije. Bio je omiljeno podruje prouavanja antropologije. Postavlja se pitanje da li je antropologija predodreena da nestane sa skorim nestankom naroda kojima se do tada bavila (primitivni narodi, Trei svijet). Ova zabrinutost se pokazala kao neosnovana, narodi nisu nestali. To je navelo antropologe da preispituju sopstveni istraivaki rad. Na taj nain je utvreno: a) da je cilj antropologije da opisuje u izvjesnom smislu ostvaren, b) pokazalo se da je kategorije kulturnog ujednaavanja kojom se ukazuje na opasnost protiv koje istupa antropologija, u prilinoj mjeri ograniena. 3. O OVJEKU ovjek se kao i druge ivotinje nalazi u nekoj sredini podrazumijevajui pod ovim terminom fiziku sredinu (klima, zemljite), bioloku1

sredinu (biljke, ivotinje), drutvenu sredinu. EKOLOGIJA prouava odnose izmeu organizama i sredine u kojoj oni ive. Antropoloko prouavanje ljudskog prilagoavanja, tj. nain na koji populacija i pojedinci reaguju na uslove sredine i obezbjeuju prehranjivanje i opstanak. Mi ljudi pripadamo biolokoj vrsti homo sapiensa. Ona ima prepoznatljive opte osobine. ovjek je, prije svega, ivotinjski organizam koji pripada nekom eko sistemu i mora da stvori neophodnu energiju za svoj opstanak (hrana), mora da odri tjelesnu temperaturu u granicama odreenih vrijednosti i mora da se razmnoava. Ljudsko bie posjeduje mnoge karakteristike koje su potpuno drugaije od svojstava drugih ivotinja: uspravno dranje, koordinisanje pokretljivosti oiju i ruku i sposobnost preciznog hvatanja, stalan enski receptivitet, tenja ka stalnom sazrijevanju. ovjek se po pravilu prilagoava prirodnoj sredini i u grupi, i tu pokuava da obezbijedi sve to mu je neophodno za opstanak. Strategija prilagoavanja zasniva se na tri osnovna elementa: tehnologija, drutvena organizacija i religiozna ubjeenja. Ta tri elementa su najvaniji dio onoga to nazivamo kulturom nekog naroda. Za antropologe kultura je poseban nain na koji ovjek organizuje svoju misao i svoj odnos prema prirodi. Ovako odreen, pojam kulture sadri tri posebna gledita: BIHEJVIORISTIKO (odnosi se na nain na koji pojedinci postupaju i uzajamno djeluju), SAZNAJNO (odnosi se na predstave koje ljudi imaju o svijetu) i MATERIJALNO (odnosi se na proizvodnju materijalnih dobara). Kljuni element ovjekovo prilagoavanja je razmjena informacija, tj. sposobnost komuniciranja. Ono predstavlja najrazvijeniji dio ovjekovog ivota zahvaljujui njegovoj inteligenciji. Najvaniji plod inteligencije je jezik. 4. ETNOCENTRIZAM I RELATIVIZAM Etnocentrizam je svojstven svim ljudskim drutvima. Proces usvajanja kulture kojim se prihvataju vrijednosti sopstvene kulture traje itav ivot. Etnocentrizam je sadran u stavu koji naine ponaanja, vjerovanja, shvatanja svijeta i znanja drugih procjenjuje sa pozicija vrijednosti sopstvene, kulturne tradicije. On je osnovni inilac koji sprjeava razumijevanje drugaijih. Antropoloko znanje tei da dopre do spoznaje razlika, tako to na uroeni etnocentrizam ublaava izvjesnom dozom kulturnog relativizma. Kulturni relativizam vodi ka priznavanju postojanja mnotva kultura ka ideji o postojanju mnogostrukih pravaca istorijskog razvoja, koji su u razliitim epohama i na razliitim mjestima stvorili prostor za nastanak meusobno razliitih oblika drutvenog i kulturnog ivota i odgovarajueg sistema vrijednosti, a u krajnjoj liniji dovodi i do prevazilaenja etnocentrizma. 5. SUSRET SA DRUGAIJIM

2

Dodir sa potpuno drugaijim obiajima i navikama postavio je pred intelektualni dio evropske zajednice dvostruki problem: PRVI se odnosi na upoznavanje, a DRUGI na poreenje. U mnogim ljudskim grupama primjetno je da nasilno ponaanje postaje potpuno opravdano ako je usmjereno ka strancima. To uvodi pitanje dvojnog morala; jednog koji vai unutar sopstvene grupe i drugog koji vai za nekog izvan te grupe. Ovaj pojam je usko povezan sa pitanjem linosti koje je specifino za svaku grupu. Jedan od najeih naina da se stupi u kontakt sa drugaijim drutvima jeste RAT. Ljudske grupe su se oduvijek meusobno borile i unitavale iz najrazliitijih razloga. RASISTI koriste razlike IZMILJENE ILI STVARNE da bi odredili poloaj pojedinaca u odnosu na druge. RASIZAM je doivio ubrzani razvoj uporedo sa ekspanzijom Evropljana u svijetu, gdje su se susretali sa ljudima koji su se toliko razlikovali od njih da su ak sumnjali u njihovu pripadnost istom rodu. Tema NAKAZNOSTI ne samo da je obiljeje itavog Srednjeg vijega, ve opstaje i u renesansnom dobu kao princip prikazivanja drugaijeg. Veliki dio tenzija i sukoba izmeu razliitih drutava i naroda pronalazi opravdanje u okvirima rasizma ili narodne pripadnosti (etniko ienje). Antropolgija se moe shvatiti kao prouavanje ovjeka. 6. O LJUDSKOJ PRIRODI Tradicionalna filozofska misao o ljudskoj prirodi u dodiru sa drutvenim iniocima, promjenljivou i mnogostrukou obiaja i ponaanja ljudskih bia, esto potvruje njihovu beznaajanost. Takva je filozofija Bekona, Dekarta i Kanta, dok Montenj istie ulogu obiaja u procesu oblikovanja misli. Dekartov ,metod tei oslobaanju od obiaja i ukazuje na neophodnost ustanovljavanja jasne razlike izmeu obiaja i razuma kako bismo doprli do sigurnog i pouzdanog svijeta razuma. Razum stoji nasuprot drutva, u svom ja, u svojoj prirodnoj unutranjosti koju drutvo nije naruilo. Radi se o naputanju drutvenog svijeta koji pripada nama, grupi i obiajima, da bi se dolo do sfere racionalnog i prirodnog ja (Remoti). Prema racionalistikom shvatanju, spoznaja svijeta se moe ostvariti istim umom, bez potrebe za iskustvom i to na osnovu injenice da ovjekova uroena sposobnost podrazumijeva uroene predstave kao to su materija i uzrono-posljedini odnos koji ne potie iz iskustva, ali omoguava njeno poimanje. Prema Kantu, ovjek spoznaje svijet preko uroenih predstava koje nedvosmisleno postoje izvan svijesti koju o njima ima ovjek. Kant negira mogunost poimanja izvan pojavnog. Prema umjerenijoj verziji Kantovog racionalizma, neke opte ideje bi mogle da budu uroene, ali specifian nain na koji su konkretno zamiljene zavisi od iskustva. 7. SNAAN TEORIJSKI PROJEKT3

Strukturalna antropologija Kloda Levi-Strosa predstavlja najjai teorijski izraz racionalistikih stanovita. Strukturaliste zanimaju formalni i strukturalni vidovi jezika koje oni tee da proire i na analiziranje kultura. Osnovna ideja strukturalizma je da njihova istinska priroda lei u njihovim meusobnim odnosima. Za Levi-Strosa ljudski um je svuda isti. Ono po emu se kulture razliku jeste razliito ureenje semantike grae. Razlike izmeu kultura predstavljaju povrne razlike te stoga moramo da ih prevaziemo formalnom analizom, tj. antropolokim odvajanjem. Levi-Stros negira postojanje znaajnih razlika u procesu miljenja u primitivnim i civilizovanim drutvima, razlike proizilaze iz razliite grae za razmiljanje. Spoznaja i znanje su neodvojivi od djelovanja i ponaanja: znanje je umijee injenja. Princip kojima se svaki um rukovodi je razvrstavanje. I primitivini i civilizovani ljudi razvrstavaju i ureuju svijet u istom pravcu i po istom principu. Totetmizam je pojava koja dobro ilustruje postupak strukturalistike analize. Rije o pojavi na koju nailazimo u mnogim zajednicama koje je antropologija prouavala. Ovaj pojam podrazumijeva da postoji uska povezanost odreenih vrsta ivotnja, biljaka ili predmeta sa izvjesnim grupama ili drutvenim zajednicama. Fenomen totema je Levi-Stros prvi protumaio kao nauku o konkretnom (izraz posebnog naina razmiljanja). Grupa predmeta iz prirode organizuje grupu predmeta u kulturi. Levi-Stros je izraziti racionalista i struktura ljudske misli za njega je uvijek ista i nastaje kao proizvod uroenog i univerzalnog mehanizma. Za to se sistemi koje on stvara nalaze u osnovi svih kulturnih kategorija i svuda su isti. STRUKTURALISTIKA ANTROPOLOGIJA postavlja opti, univerzalni mehanizam putem tzv. informatike metafore, to je neka vrsta zajednikog, centralnog procesora pomou kojeg svi ljudi misle, stiu iskustva i ue, a antropologija postaje neka vrsta analize procesa miljenja. 8. SAZNAJNA ANTROPOLOGIJA Amerika saznajna antropologija zastupa stanovite koje bismo mogli da definiemo kao realistiki racionalizam. Ljudska bia upoznaju i stvaraju svijet i daju mu smisao pomou uroenih umnih kategorija, ali iskustvo ima vanu ulogu jer moe da unese znaajne izmjene. Glavni mehanizam ovakvog stvaranja svijeta u kojem ljudi ive jeste razvrstavanje. Saznajna antropologija (etnonauka) prola je kroz dvije faze. Prva faza trajala je od 1950. do 1970. bila je tijesno povezana sa Boasovom tradicijom i primjenjivala je naela lingvistikog relativizma. Druga faza zapoinje 1970-ih godina i odlikuje se izrazito univerzalistikim pristupom. Saznajni antropolozi moraju da se slue formalnim metodama. Lingvistikom analizom se odreuju vrste saznajnog ureenja oblasti o kojoj je rije, tj. radi se analiza semantikog4

djela svakog termina. Cilj analize je isticanje saznajnog ureenja oblasti koja se ispituje. I. Analiza saznajnih modela

Etnonaunici prouavaju i odnose obuhvatanja tj. odnose prema kojima su termini svrstani u neku manje ili vie obimnu grupu koja ini pravu i istinsku klasifikaciju. Odnos obuhvatanja moe da poprimi dva oblika. Prvi logiki oblik je u osnovi TAKSONOMIJA, koja se sastoji od onoga to se naziva taksa, tj. pojmovnih jezgara izdvojenih iz odreujuih dijelova. Jednom taksonu moe da odgovara jedan leksiki znak ili leksema (drvo = drvo), ali to nije pravilo. Taksonomija se definie kao klasifikaconi sistem iji svaki element klasifikacije odgovara jednoj kategoriji. Termini neke taksonomije se nalaze u hijejarhijskom odnosu. Taksonomije se ralanjavaju na razliite nivoe, koji se uzajamno potiru, ali ih nikad nema vie od est: rodonaelnik, oblici ivota, opti, specifini, raznoliki i prelazni nivo. Drugi logiki oblik je PARTONOMIJA.

II.

Princip neodreenih okvira

Saznajno izgraivanje stvarnosti odvija se po sutinski vanom naelu: to je princip neodreenih okvira, koji se odnosi na stepen tanosti definicija. Veliki dio konfiguracija kojima operie ljudski mozak (rijei, znaenja) prepoznaju se u trenutku, ali ovaj mehanizam ipak doputa izvjesna odstupanja i neodreenosti, jer se ljudska bia po tome razlikuju od raunskih maina. Predstave koje ulaze u na mozak imaju neodreene okvire, ali on ipak uspijeva da ih upotrijebi. Isto vai i za umne konfiguracije koje oznaavamo kao kategorije, to je osnova teorije prototipa. Opte kategorije, prema Berlinu, predstavljaju kategorije uobliavanja. Jedna opta kategorija moe da se ralani na itav niz razlikovnih obiljeja, ali taj niz ne ini njeno znaenje. Opte kategorije se mogu definisati samo pomou primjera. Proces koji se odvija na polju saznanja se potom moe potvrditi i lingvistiki. 9. PRIVID JE STVARNOST Kliford Gerc kae da su antropolozi kao trgovci uenjem istraivai koji odlaze da otkriju ono to je udno da bi ga potom prodali na naem intelektualnom tritu. Gerc i Levi-Stros smatraju da treba doprinijeti5

poboljanju opte ljudske svijesti. Razliiti su samo naini na koje se dopire do te svijesti, kao i odlike koje antropoloko znanje treba da poprimi. Putovanje kroz udno moe da ima dva cilja: 1. ukidanje kulturnih razlika, oslobaanje ovjeka od sopstvenih obiaja da bi se osjetila i veliala istota ljudske prirode. U drugom treba zadrati svoje obiaje, a smisao ljudskog bia treba traiti upravo u tim obiajima. Od ega se ovjek sastoji moemo da otkrijemo prouavanjem onoga to ljudi jesu, a oni su prije svega razliiti. Sa Hegelom dolazi do kljune promjene u prouavanju ljudske prirode koja za razliku od prelaska sa mi na ja u djelima Dekarta i Kanta vodi od pojedinanog ka grupnom, tj. od ja ka mi. Ovu tezu su prihvatili Mark i Engels. Ta teza podrazumijeva naputanje poretka koji je ponikao u sigurnom uporitu ovjeanstva prirode. Prelazak sa ja na mi u najekstremnijem obliku isticao je Nie: on porie da Ego predstavlja prirodnu realnost: ja nije nita drugo do privid i fikcija kulturna tvorevina koja nastaje u jednom mi u grupi u onoj magli miljenja i navika, koja 'nastaje i postoji gotovo nezavisno od ljudi koje je obavila'. Antropolka istraivanja prihvataju ove miljenje, a pogotovo ideju da ljudska priroda ne postoji nezavisno od kulture, bez koje bi ljudi biti neizljeivi monstrumi. I. Metafora kulture kao teksta

Proces graenja predmeta antropologije proizlazi iz uzajamnog dejstva antropologa i izvjestitelja. Problem je kako da etnografsko iskustvo postane razumljivo. To iskustvo je besmisleno ako se ne moe saoptiti drugima, pa se stoga pojavljuje u obliku etnografskog teksta. Gerc je izloio svoj postupak graenja teksta u kojem se smjenjuju ideje domoradaca i zapadnih ideja, to omoguava da italac Zapada proita kako domoroci doivljavaju sebe. 10. LINGVISTIKE REDUNDACIJE Poev od sredine XX vijeka, lingvistika postaje uzor koji mnogi podravaju, jer jezik poinje da se posmatra kao kljuni element istorije kulture. Klod Levi-Stros posmatra kulturne forme (mitove, rodbinske veze, obrede, brana pravila) kao poruke koje treba da odgonetnemo pomou njihove unutranje strukture. Kulturno znaenje se razotkriva uporedo sa napredovanjem analize i logikim formama i odnosima. Prema Levi-Strosu predmet antropologije u najirem smislu treba da bude ljudski duh. Pomou kultura antropolog stie znanje koje se ne odnosi iskljuivo na to mnotvo kultura i posebnih sistema ve i na sam duhovni izvor iz kojeg oni potiu i ije pojedinano ispoljavanje predstavljaju. Kliford Gerc smatra da mitovi, obredi, institucije i tekstovi predstavljaju kulturne forme i da ih u tom smislu treba tumaiti. Tenja ka znaenju je zato najizraenija u antropologiji koja se bavi tumaenjem. Sutinu antropologije tumaenja moramo da dovedemo u6

vezu sa njenom osnovnom idejom da kulturne forme mogu da se tumae kao tekstovi. Kada odreeni obred preobrazi u zapis, kad ga osmisli i uoblii kao tekst, antropolog oslobaanja od ponavljanja zajednicu koju prouava i tumai i zahavaljujui pisanoj rijei podstie prelazak sa ritualne na tekstualnu povezanost. Obredi se zasnivaju na ponavljanju. Hermeneutika (tumaenje teksta) zauzima mjesto liturgije (obreda). 11. ANTROPOLOGIJA DANAS

Antropologija je nauno zasnovano prouavanje ovjeanstva, pokuaj da se protumae slinosti i razlike izmeu ivih bia, iji je konani cilj da razvije odreeno integralno poimanje ovjeka na osnovu njegovih univerzalnih i lokalnih obiljeja. Sva ljudska bia mogu da postanu predmet antropolokog izuavanja. Prouavanjem ovjeka antropologija, ne moe da zanemari njegovu mnogostrukost i raznolikost. Antropolozi su zainteresovani za sve vidove ljudskog postojanja: za sistem proizvodnje (privredu), borbu za vlast (politiku), religiju, brana pravila i zakonitosti (srodstvo), jezik, tehnologiju, umjetnost... Mnogi antropolozi prouavaju drutva koja su manje ograniena, ali mnogo vie zavise od visoko specijalizovane razmjene dobara, ideja, ljudi. U novije vrijeme raste svijest o mjeri u kojoj su sva drutva sastavni dio velikog svjetskog sistema, odnosno jedinstvene privredne i drutvene strukture, koja povezuje itav svijet. Antropologija tei da podri razgovor i razumijevanje meu narodima. Antropologija bi mogla da doprinese rjeavanju problema vezanih za rasnu netrpeljivost, mrnju, nasilje. 12. GUBLJENJE LOKALNIH OBILJEJA

Gubljenje lokalnih obiljeja i promjena drutvene sredine predmeta prouavanja uslovila je da se time bave novi segmenti drutva (kole), a i da nove naune discipline zahtijevaju legitimitet za sopstveno djelovanje u analizi i prouavanju povezanosti meu kulturama, multietninosti, razlike izmeu kultura. Tako nastaju interkulturalna psihologija i pedagogija. Svi hoe antropologiju pod uslovom da mogu da je oblikuju po sopstvenom ukusu, ali antropologija nije svatarenje, nije svemogui arobni napitak za lijeenje teorijskih i praktinih kriza u drugim disciplinama. Antropologija je prije svega kulturni, spoznajni i teorijski projekt, ako izgubi karakter specifinog intelektualnog poduhvata za nju je bolje da se ugasi.

Analiza, kulturni procesi

7

13.

KA POJMU KULTURE

Proirivanje pojma kulture moemo saeto da prikaemo pomou dva prelaza: 1. prelaza sa subjektivnog znaenja kulture shvaene kao ideala u formiranju ovjekove linosti na objektivno znaenje kulture kao istorijske realnosti, cjeline pojava i stavova koji su svojstveni odreenoj drutvenoj grupi u odreenom istorijskom periodu; 2. prelaz sa jednine na mnoinu, u tom smislu, pojam kulture se moe smatrati najmonijim sredstvom za analizu razlika izmeu drutvenih grupa. Prvi prelaz definisao je engleski antropolog Edvard Barnet Tajlor (1871). Kultura ili civilizacija predstavlja kompleks koji obuhvata znanje, vjerovanje, umjetnost, moral, zakone, obiaje i sve druge sposobnosti i navike kojima je ovjek ovladao kao lan nekog drutva. Ova definicija sadri najmanje tri znaajne novine u shvatanju razlika meu narodima: prva lei u priznanju da su sve drutvene grupe sposobne da stvaraju kulturu, druga novina je u tome to se u kategoriju kulture ukljuuju i umjetnost, religija, pravo i navike, obiaji i nain ivota prihvaen u drutvu, tj. znaenje termina kultura se upotpunjava. Trea novina je u odbacivanju ideje o kontinuitetu izmeu civilizovanih i primitivnih naroda. Kultura je zamiljena kao stvar koja podlijee naelu razvoja. Kultura primitivnih naroda je kultura koja je bila svojstvena i civilizovanim narodima u poetnim fazama njihovog razvoja. U SAD-u Franc Boas je definisao kulturu kao istorijski sistem, dok je u Engleskoj Bronislav Malinovski odredio kulturu kao funkcionalni sistem. Termin kultura gubi dobar dio svog znaenja i postaje neka vrsta fikcije ali ne kao neto neistinito, ve kao neto to stvaraju antropolozi. 14. RAZNOLIKA ISTORIJSKA MNOGOSTRUKOST KULTURA USMJERENOST I

Neophodno je da antropolozi prihvate nestvarnu prirodu pojma kulture, kao i injenicu da je rije o tvorevini oskudnoj referentnim vrijednostima, te slabe upotrebljivosti. Iako kultura ima i fiktivan karakter, kako navodi Fabijeti, antropoloko istraivanje je dovelo do priznavanja pluraliteta kultura ime kultura zadrava svoju vrijednost upravo zato to je zasluna za priznavanje postojanja mnogih pravaca istorijskog razvoja, koji su u razliitim geografskim sredinama i razliitim razdobljima uslovili postojanje razliitih oblika drutvenog ivota, izgraenih na osnovu odreenih sistema vrijednosti. Pojam kulture obuhvata tri posebna vida: bihejvioristiki, saznajni i materijalni. Bihejvioristiki aspekt se odnosi na uzajamna dejstva meu pojedincima u zajednici, saznajni na ideje koje ljudi posjeduju o svijetu i na uticaj tih ideja na njihovo poimanje svijeta i njihovo iskustvo. Materijalna komponenta se odnosi na fizike predmete koji se proizvode u odreenom drutveno-kulturnom kontekstu.8

Kultura je dinamika kategorija. Prvi i osnovni proces u kulturi jeste tradicija. Primarni cilj tradicije, jeste da postigne drutvenu nepromjenljivost. Proces prenoenja tradicionalnog znanja ne moe da se odvija bez promjena. Obim promjene zavisi od ogranka koji je pretrpio promjenu i lanane reakcije koju ta promjena moe da izazove. Postoji bliska veza izmeu promjene kulture, oba pojma se mogu shvatiti na dva naina i s potpuno drugaijim ishodom. 15. KULTURNE PROMJENE I RAZVOJ

Proces koji dovodi do djelimine ili potpune asimilacije kulture neke druge grupe naziva se akulturacija. Ishod procesa akulturacije jeste integracija nekog elementa ili itave kulture u cjelovito tkivo drutva ili kulture koja ga je obuhvatila. Ne postoje iste kulture i kulture nisu samodovoljne, ve su otvorene za razmjenu, susretanje i ukrtanje s drugim kulturama. Stalno ukrtanje, dopunjavanje i spajanje kulturnih elemenata vodi ka modernom drutvu, dok su tradicionalna drutva ona u kojima su promjene spore i mukotrpne. Pojam drutvene i kulturne evolucije, iako odbaen sa stanovita nauke, ipak se odrao i ukorijenio kako na optem tako i na politiko-ekonomskom i vjerskom planu; potvrdio se kao jedan od sastavnih inilaca zapadne civilizacije i ispoljio se u raznim teorijama o razvoju. Vizija kulturnog razvoja se sastoji od jasno razgranienih etapa, kao i zamisao da moderno i arhaino predstavljaju granitno vrste etape u koje se ulazi ili jednom zauvijek ili obuhvataju cjelokupno drutvo. Potrebno je da tano odredimo pojam jednakosti razliitosti, to nas dovodi do toga da je odnos sa drugaijim uvijek asimetrian, jer se izgrauje kao odnos izmeu porobljivaa i porobljenog, osvajaa i osvojenog, antropologa i izvjestitelja, itd jednakost razliitosti nigdje ne postoji. 16. RAZGOVOR O KULTURI

Tri sutinska elementa koji obiljeavaju polje u okviru kojeg moemo da vodimo razgovor o kulturi su: promjena, tradicija i identitet. Prvi je proces, drugi je sistem vrijednosti, a trei istorijsko dostignue. Razgovor o kulturi razvija se kao pokuaj da se ta tri elementa poveu ukazivanjem na njihove razlike i diskontinuitet. Razvoj promjene i modernizacija nuno zavise od sistema vrijednosti, pravila, zajednikih znanja drutvene grupe obuhvaene procesom inovacije. Svi procesi modernizacije su teili poistovjeivanju sa modernim zapadnim drutvom i to zato to se u korjenu svake kulturne dinamike i dinamike promjene nalazi itav splet neodreenih elemenata koji se stalno mijenjaju i moemo da ih definiemo kao procese formiranja identiteta. Antropologija mora da se promijeni da bi adekvatno odgovorila na nunost prikazivanja manje vremenski i prostorno odreenih kulturnih

9

procesa i iskustava. Izraz kultura je moda ta osa oko koje treba da se okree sloena koncepcija antropoloke misli.

17.

OD POJMA KULTURE DO KULTURNE POLITIKE

Odbacuje se shvatanje da je kultura zajednika za itavo ovjeanstvo, da zavisi od dostignutog stepena razvoja, kako su smatrali antropolozi, pristalice teorije evolucije, a prihvata se postojanje mnotva kultura od kojih je svaka legitimni izraz ljudskog duha i ishod posebnog istorijskog procesa. U etnografskom prikazivanju, antropolog prostorno odreuje i izdvaja ono to nam danas izgleda usko povezano: regijunaciju-globalizaciju, dok spoljanje odnose i premijetanje neke kulture potiskuju u drugi plan. Sutina kulture za antropologiju nije vie ono to se moda nekada dogodilo. To znai da se vie ne moe govoriti o kulturi, a da osnovni pojam na koji se usmjerava antropoloka analiza postaje kulturna politika. 18. TA JE TO KULTURNA POLITIKA? Kulturna politika je oblik posredovanja izmeu razliitih mjesta, dinamike i procesa oblikovanja kulturnih identiteta i stvaralatva, sa jedne, i drutvenih institucija sa druge strane. Vodea pretpostavka kojom se neka kulturna politika rukovodi je sledea: u trenutku u kojem neko drutvo, grupa ili zajednica dospije u situaciju intenzivne kulturne razmjene stvaraju se uslovi da zapone prelaz procesa promjena iz jedne u drugu fazu. Ovaj proces promjena nastaje spoljanjim djelovanjem, kao izraz tenje za promjenama koje su strane ovim zajednicama, ali ih one ne odbacuju iz mnogih razloga. Pojam kulturne politike ukazuje se kao najpodesniji za teorijsko uobliavanje promjena koje su u toku. Kulturna politika bi bila instrument za povezivanje i komuniciranje koji olakava shvatanje razliitih oblasti, podruja i kultura koje postoje u nekom drutvenom sistemu. 19. ANALIZA RAZLIKE: POJAM FOLKLORA

Pojava termina folkor se prvi put upotrebljava 1846.godine u djelu engleskog erudite D.Tomsa, koji poinje da iznosi znanje prostog naroda. Moemo da kaemo da krajem XIX vijeka u Engleskoj postoji teorijsko-pojmovni sistem koji omoguava nauni pristup problemu kulturnih razlika i to bilo da se odnosi na spoljanje razlike one postoje izmeu primitivnih i civilizovanih naroda ili na unutranje odnosno razlike izmeu zvanine kulture i folklora. Poev od 1920-ih godina u Americi pojam kulture zadobija sve znaajniju ulogu u okviru nauke o10

ovjeku, pod folklorom se podrazumijeva usmena knjievnost Indijanaca. U zemljama sjeverne Evrope i u Njemakoj pod folklorom se podrazumijeva narodno pripovjedako stvaralatvo (bajke i legende). Narod se u Evropi razlikuje od primitivnih jer se oni smatraju posebnom grupom i potpunom cjelinom, dok narod predstavlja dio vee cjeline, tj. nacije.

20.

ANTROPOLOGIJA I KULTURNA POLITIKA

Potreba za kulturnom politikom u Italiji proistie iz priznavanja injenice da postoje razlike meu slojevima stanovnitva i razliitim geografskim oblastima, ali je i posljedica odluke da se te razlike smanje i da se u njima na neki nain pokrene proces modernizacije. Postupci, strategije i akcije planirane u tu svrhu predstavljaju primjenu ekonomske, socijalne i prije svega kulturne politike, a zavisili su od tumanja tih razlika, od analize uzroka njihovog nastajanja, od njihove cjelokupne vizije koja je postala pokretaki dio politikog djelovanja pojedinih linosti, privatnih organizacija ili drave. Poev od 1950. godine dobija se jasan utisak da su pojmovi kultura i razvoj nailazili na opte razumijevanje. 21. NAROD I (NE)NAROD U ITALIJI

Period poslije II svjetskog rata u Italiji otpoeo je izbijanjem dvostrukog sukoba. Na nacionalnom planu pitanje Juga koji je faizam potpuno potisnuo dramatino stupa na scenu. Na meunarodnom planu se javlja potreba za promjenom oblika zapadne eksploatacije primjenom politike pomoi zemljama u razvoju koja neophodno ideoloko pokrie nalazi u teorijama o razvoju. Mit o tehnici i meunarodne ekonomske teorije pretvorile su problem Juga u nastojanje da se poboljaju samo materijalni uslovi ivota koje je trebalo postii prebacivanjem sredstava iz dravnih u ruke lokalnih zajednica. Na politikom planu se priznavanje razlika rjeava izraunavanjem indeksa privrednog pada, iznosa dohotka i mjerenjem raznih zaostajanja. Vano je da istaknemo nepravilnost koja u okviru ovog opteg naunog i politikog pregleda obiljeava situaciju u Italiji. U Italiji Jug zemlje predstavlja zaostalu oblast kojoj su potrebni pomo i posredovanje. U Italiji je postojao nesklad u izraenim i neospornim razlikama izmeu politikog djelovanja i analize kulturnih razlika. Postojanje razlike izmeu Juga i ostalog dijela Italije, odluno se odbacuje samo na kulturno-ideolokom planu, na kojem se Jug u svakom pogledu proglaava sastavnim dijelom Zapada.11

22.

JUG ITALIJE I TREI SVIJET

Kada se pojam pitanje Juga pojavio u ITALIJANSKOJ ENCLIKOPEDIJI otvorilo se i pitanje kulture. Jug Italije postaje prava laboratorija drutvenog istraivanja. Mnogi strani naunici sjatili su se u Italiju da prouavaju uzroke zaostalosti Juga. Kultura Juga Italije najsnanije se ispoljava u romanu Karla Levija Hrist se zaustavio u Eboliju. Tezu Karla Levija da je Jug Italije poseban svijet smjeten van vremena, ali ne i izvan istorije osporavaju marksistiki orijentisani mislioci. I jedno i drugo stanovite porie mogunost kulturne i drutvene autonomije Juga. Komunisti su seosko stanovnitvo Juga smatrali zaostalim, buntovnim i nesposobnim da razvije potpunu svijest o borbi. Parola u redovima konzervativnih snaga je bila seljake treba obrazovati, jer oni predstavljaju 'najbuntovniju' snagu komunizma koja se najodlunije i najagresivnije opire promjenama. Kulturna utakmica se igra na najvanijem polju politikog sukoba interesa, suprostavljenih klasa, a odraava se na naciju u cjelini. Sutina razlika u prikazivanju Juga Italije lei u sposobnosti razumijevanja veze koja postoji izmeu kulturnih i drutvenih injenica i prirode te veze. Treba istai da nije dovoljno samopriznanje da postoji sloj stanovnitva (seljaci na jugu Italije), za koje su karakteristini odreeni egzistencijalni uslovi (drutveni i ekonomski) ve je neophodno i priznanje da su izvjesni slojevi drutva nosioci odreenog pogleda na svijet i kulture u antropolokom smislu. 23. IRI HUMANIZAM

Ernest de Martino doprinosi teorijskom predstavljanju proirenja zapadnih istoriografskih vidika, kao i irenju humanizma i samosvijesti zapadne civilizacije, koje e dovesti do shvatanja i potovanja ljudskih bia, kao protagonista istorije pa ak i onih koji su oigledno razliiti. De Martino stvara teorijske uslove za uvoenje Juga Italije u istoriju, ali uz potpuno ouvanje kulturnih obiljeja koji ga ine razliitim, kao i njegovog kolektivnog i individualnog identiteta. U Italiji se socioloke i antropoloke teorije prilagoavaju aktuelnim politikim i ekonomskim interesima i kao takve postaju orue tih interesa. Politika i ekonomska nadmo potiu potrebu za stvaranje naprednog trita koje e da racionalizuje ekonomske i drutvene odnose, to e za posljedicu imati nestanak prepreka za razvoj koje predstavljaju kultura i tradicionalne drutvene strukture zajednice.

Izlaganje, prikaz i namjena

12

24.

ANTROPOLOGIJA I PUTOVANJE

Postoji vana i neraskidiva veza izmeu antropoloke misli i putovanja. Pomou putovanja ostvaruju se susret razliitih oblika ivota, razliitih drutvenih i kulturnih sredina koji moe da iznjedri sveukupnu antropoloku misao. Putovanje je iz dva razloga znaajno za izlaganje o kulturnoj antropologiji, prvi se odnosi na optu antropoloku misao, prema drugom putovanje je sastavni dio svakog etnografskog poduhvata i antropolog mora da putuje da bi stigao u zemlje u kojima ive drugaiji. Antropoloki izazov predstavlja preobraaj podataka skupljenih na marginama (marginalnim drutvima i preivjelim ostacima istorije). U cjelinu izraajnih odnosa da bi poetne veze ustupile viem i znaajnijem povezivanju. Na taj nain se izgrauje antropoloka spoznaja ili spoznaja razlika. Sva drutva klasifikuju svijet, predmete, biljke, ivotinje i sami sebe. Postoje unutranja i spoljanja klasifikacija kao sastavni dijelovi svakog drutva. Svako drutvo stvara ljude i u tom smislu u sopstvenoj kulturi mora da posjeduje obrazac ljudskog koji gradi njegovu antropologiju. Antropolgija se granii sa znanjima teolokog ili teromorfnog tipa. 25. PRIKAZIVANJE DRUGAIJEG

Susret sa drugaijim i njegovom strukturom nije iskljuivo etnografski poduhvat, ak naprotiv, ideja da naunik putuje da bi napisao knjigu o nekom narodu sa kojim e ivjeti izvjesno vrijeme relativno je nova. Sa uvrivanjem antropologije zapoinje period u kojem su uslovi antropolokog istraivanja u teorijskom i metodolokom smislu gotovo idealni: prouavaju se male, relativno izolovane zajednice. Zajednice, nacije, civilizacije, narodi nuno su pripadali istoj kulturi. Zadatak antropologa je bio da ode tamo, da se vrati i da nam opie tu kulturu. Poev od 60-ih i 70-ih godina XX vijeka, svijet i kulture su se promijenile, kao i nain njihovog poimanja. Promijenila se i antropologija, zemlje i narodi koje ona prouava. Dolazi i do promjene naina pristupa drugaijem, a time se mijenja i nain njegovog prikazivanja. 26. NASTAJANJE AUTORITETA I NESTAJANJE ETNOGRAFSKOG

Etnograf je linost koja ima zadatak da lino posmatra, a potom i opisuje ono to je vidio. Etnograf opisuje kulturu domorodaca. Pojam kulture etnografu prua mogunost da izotri pogled, da prepozna, shvati i potom prepria neto tj. kulturu. Predmet prouavanja antropologije jo od njenog nastanka nisu samo jednostavna drutva, ve opisivanje

13

tih drutava, a ti opisi putnika i misionara bili su jedini podaci kojima je raspolagala nauna disciplina nastala prije utemeljenja tradicije istraivanja na terenu. Prvi naunici koji se bave antropologijom preuzimaju ulogu vodia misionarima etnografima tako to utemeljuje teorije, nacrte i upitnike kojima ih usmjeravaju na prikupljanje podataka. Prvi etnografski radovi su pouzdani samo zato to su ih antropolozi nadzirali. Izrazi koje antropolozi upotrebljavaju potiu iz tri razliita izvora. U prvu grupu spadaju neologizmi, koje su skovali naunici u XIX vijeku (sociologija, etnografija, egzogamija). U drugu grupu spadaju izrazi iz svakodnevnog ivota koji se definiu na poseban nain (porodica, mit, brak, nacija, drava); tu spadaju i izrazi preuzeti iz istorijskih tekstova (pleme, krvno srodstvo). Trei izvor je misionarska djelatnost, bilo da se sastojala u prevoenju ili u uvoenju novih izraza za potrebe klasifikacije, kao to su bantu, zulu, baganda, koji predstavljaju znaajne primjere zajednikih imenica skovanih da prikau mnotvo razliitih naroda (zemljoradnika, ribara, lovaca) koji govore razliitim jezicima, ali ih objedinjuje injenica da se nalaze pod kontrolom iste uprave. 27. ETNOGRAFIJA I ANTROPOLOGIJA

Antropologija nas upoznaje sa nainima na koje ovjeanstvo rjeava svoje egzistencijalne probleme ili ih objanjava. Poev od prvih decenija XX vijeka takav saznajni program razvija se putem dvije discipline: etnografije, koja se odnosi na istraivanje na terenu, a obuhvata razumijevanje i opisivanje posebnih kultura, i antropolgije, koja tei sistematskom uoptavanju zasnovanom na etnografiji. Etnografija se bavi problemom na koji nain e antropolog moi da opie bogatstvo i sloenost ljudskog ivota. Ovi problemi imaju vie gledita: metodoloko, odnosi se na korienje najprikladnijih tehnika etnografskog istraivanja; saznajno, koje je vezano za mogunost ostvarivanja opisa ljudskih iskustava koji e biti korisni za nauni projekat, i pripovjedako, koje se odnosi na mogunost uvjerljivog i pouzdanog prikazivanja drugih kultura. Sistematsku primjenu entografije u antropologiji je utemeljio britanski antropolog Bronislav Malinovski, koji je takoe zasnovao i nain rada u savremenoj antropologiji. U antropologiji je vano razgraniiti gledite samog antropologa i gledie domorodaca zajednice koju taj antropolog prouava. Antropolog ima izuzetnu sposobnost da pomou dugotrajnog empirijskog istraivanja izbliza sastavlja beskprijekorne etnografske studije. 28. VELIKI ETNOGRAFSKI PODUHVATI I ETNOLOKI UM

Posmatranje i uestvovanje podrazumijeva da se istraivanja usredsreuju na pojedinane narode i da se rezultati iznose u obliku etnografske studije, te tako nastaje itav niz solidnih, vrstih i opipljivih14

radova koji iznose ujednaene podatke o nekoj kulturi. Prelaz sa djela uporednog i preglednog karaktera na etnografsku studija omoguava stvaranje slike o narodima kao pripadnicima razliitih kultura i prikazivanje ovjeanstva kao cjeline podijeljene na narode, etnike grupe, kulture. Etnoloki razum prema Amselovoj definiciji predstavlja instrument dominacije i to ne samo intelektualne, pomou koje je bila mogua nauna kontrola drugih, a ujedno i politika prevlast nad njima. Ovaj stav o primjeni razvrstavanja naune podjele, koji Amsel naziva etnolokom razmjenom, odreujemo kao etnoloki um i suprostavljamo mu ono to bi se moglo odrediti kao antropoloki razum. Ova podjela se zasniva na razlici koju je Imanuel Kant pravio izmeu uma (uma ima operativnu funkciju, s obzirom da stvara kategorije i pojmove ) i razuma (razum ima regulativnu funkciju budui da kontrolie um da ne bi stvarao lane i prividne predstave). Kultura nije izvorni, sutinski i nepromjenljivi sistem, ve sklop promjenljivih, dinaminih i nestabilnih procesa isto kao i identitet. 29. ZAPISIVANJE USMENOG GOVORA

Pisana forma je nedvosmisleno prevagnula u istoriji Zapada. Prenoenje drugih u neku knjigu poprimilo je oblik poduhvata zapisivanja usmenog govora, pa su vrlo brzo uoene tekoe implicintnog graenja teksta. Zapisivanje znai pravilno rasporeivanje rijei, potovanje sintaksikih pravila, odabir redoslijeda izlaganja i rjenika, primjenu vremenskog obrasca, naina, itd. Druga strana pisanja je itanje, a nasuprot pisca stoji italac i to je presudna pretpostavka koja odreuje cjelokupno djelovanje. Tekstovi nastaju u odreenim uslovima, odraavaju biografiju autora, njegovu pripadnost nekom od teorijskih pravaca, nailaze na bolju i slabiju prihvaenost. Ukratko, oni trpe uticaje sloenih kulturnih prilika u kojima su napisani.

30.

OD ZABILJEENIH MISLI DO ETNOGRAFSKOG TEKSTA

Da bi ishod spoznajnog procesa bio pozitivan ne smijemo da se ograniimo na pismeno biljeenje i gomilanje utisaka, podataka i pojmova, ve je neophodno da ih ugradimo u ve postojee lingvistike i mentalne obrasce. Jezik priprema podlogu misli, unaprijed priprema ono to nas okruuje da bismo mogli da ga saznajno obuhvatimo umnim postupkom. Misao uspostavlja veze, stvara metafore, sagledava slinosti ili razlike i pomae jeziku da oznai svijet. U jeziku ostaju tragovi misli, pa ponekad u nekom lingvistikom znaku moemo da opazimo umni proces koji se nalazi u njegovoj osnovi. U monologu ili unutranjem15

govoru kojim se obraamo sebi nije vano ta je sve izreeno: kroz moj um promiu slike, neureeni nizovi neobavezno grupisanih rijei, pa ipak mogu da pratim nit neke misli. Ali ako moram da organizujem neko izlaganje ili pisani tekst koji su namijenjeni sluanju, neophodno je da poveam stepen panje, pa od svojih misli moram da zahtijevam analizu, sintezu, dedukciju, indukciju, logiko rasporeivanje dijelova poreenja. U zabiljeenoj misli sloenost teksta moe da bude minimalna kao npr. u dnevniku. 31. POJAM RAVNOPRAVNOSTI JEZIKA

Ideja koju neki naunik ima o lingvistikom fenomenu bitno utie na nain na koji on sprovodi svoje istraivanje, na metodologiju, njegovo pisanje i teorijske pretpostavke na cjelokupan ishod. Jezik je usko vezan za stvarnost. Odnos izmeu jezika i stvarnosti se zasniva na principu ravnopravnosti, to prije svega predstavlja mogunost uvoenja racionalnosti u izlaganje kao opte apstraktne kategorije koja se moe izdvojiti iz posebnih jezika, a takoe i pokuaja da se razviju obrasci i teorije koje mogu da vode rauna o toj racionalnosti kao i o obliku ponaanja i misli udaljenih od nje. Prema uenju Franca Boasa, Edvarda Sapira i Bendamina Vorfa jezik nije samo obian odraz stvarnosti. Lingvistike kategorije nisu opis stvarnosti ve uestvuju u njenom nastanku, to znai da unose smisao rijei i djelovanja u kulturno iskustvo ljudskih bia. Upravo zbog toga uoavamo sporo, ali stalno pomjeranje antropologije. Prema jeziku, kroz strukturalizam i antropologiju, tumaenja i dijaloga, uklapa se u etnolingvistiku i etnografiju govornog jezika. 32. RECI MI KAKO VIDI SVIJET DA BIH TO MOGAO DA ZAPIEM! Posrednik (putnik) ne moe a da ne djeluje (misli, opisuje, prepriava) pomou jezika, iako je veoma teko izbjei banalnost, skraivanje, unitavanje i modifikovanje predmeta na kojem se radi. Etnografski tekst ne moe da bude knjievno djelo, ve mora da zadovolji teorijske zahtjeve. Veoma je vaan imperativ reci mi jer upuuje na sutinski element etnografije, tj. na spoznajnu namjeru antropologa. Antropolog je dio univerzuma koji raa opravdanu elju sa spoznajom. Ta elja i navodi antropologa da izgovori reci mi. To reci mi naglaava i dvosmislenost karakteristinu za nain na koji se odvija etnografski susret. Dolazi se do razdvajanja gledita o stvaranju ravnotee izmeu uestvovanja i posmatranja, izmeu domorodaca i teorijske misli, izmeu shvatanja i objanjavanja i najzad ravnotee izmeu priznavanja i spoznaje kulture kao teorijskog entiteta sa jedne i kulture kao prirodne injenice sa druge strane.16

33. TA JE ETNOGRAFIJA? Etnografija je zabiljeeni opis ili uoptenije prikaz odreene grupe ljudi i njihovog drutvenog organizovanja, drutvenih aktivnosti i postupaka koji mogu da se tumae i saoptavaju. Malinovski kae da je entografija postala intenzivan istraivaki postupak i odlikuje se dugim boravkom u selima, uenjem jezika i posmatranjem koje podrazumijeva i uestvovanje. Etnograf smatra da moe da doe do potrebnih informacija primjenom razliitih tehnika prikupljanja podataka. Po tome se mnogo ne razlikuje od ostalih naunika koji prouavaju ovjeka. Osobenost etnografije je u tome to ona pokuava da se u najveoj moguoj mjeri priblii kulturnom iskustvu ljudi koje prouava. U dobrom etnografskom tekstu sve izgovorene i sasluane rijei imaju svoje mjesto. 34. ETNOGRAFSKO PRIKRIVANJE

Etnografija u sutini predstavlja pokuaj da se uspostavi svojevrsna meusobna objektivnost subjekata, a ona je prije svega svojstvena osobama koje etnograf posmatra. Izraz koji se vie od svih ostalih koristio za unitavanje bilo kakve tenje ka etnografskoj objektivnosti jeste prikrivanje. Etnografija prikriva subjektivnost antropologa, njegove emocije i stavove prema drugaijem, sakriva i izrazitu udaljenost kultura koje prouava. Etnografija je prikrivala i injenicu da su atnropolozi nastavili da koriste prevodioce i tumae kako bi shvatili sloene dogaaje, izraze i tekstove. Prikrivala je i vane unutranje razlike u okviru neke zajednice i injenicu da homogeno drutvo ne postoji, jer je to, kao to je poznato, kulturna fikcija na kojoj se zasniva svaka nacionalistika ideologija.

17

35. RIJEI, TEKSTOVI ISTRAIVANJU

I

TEORIJE

U

ANTROPOLOKOM

Antropologovo putovanje je uvijek ili skoro uvijek prikriveno etnografijom, a podrazumijeva mnogobrojne kontakte sa elementima, mjestima i spoljanjim iniocima u odreenom istraivanju na terenu. iroka oblast kulturnog uvoza i izvoza, iji je sastavni dio i entografski susret, nije ula u sliku kulturnog iskustva koju je stvorila etnografija. U najnovijim etnografskim djelima, domorodac se pojavljuje kao sloeni istorijski subjekat, a ne kao strogo odreeni kulturni tip. Etnografija koja se ispoljava iskljuivo u iskustvu i izrazito se poistovjeuje i uivljava, pa sadri mnotvo razliitih gledita i glasova umanjuje snagu identiteta uesnika i nije sposobna da stvara antropoloku teoriju izuzev ako ne zapoinje raspravu o tome ta treba da bude antropoloko znanje. Smatra se da je najtee uspostaviti ravnoteu izmeu antroploga i domorodaca. Antropologija moe da odrazi pogled na svijet osoba koje prouava, bar u mjeri u kojoj odraava vienje svojstveno akademskoj tradici od koje polazi i obrnutio. Tvrdnja da antropoloko istraivanje treba da se odvija prema spoznajnom i teorijskom programu koji se odlikuje snanom epistemolokom strukturom sainjenom od teorija, koncepcija, pojmova, pretpostavki, podataka i rjenika, na osnovu kojih moemo da uporeujemo, svrstavamo, povezujemo razliita entografska i egzistencijalna iskustva.

18