Upload
donhan
View
214
Download
2
Embed Size (px)
Citation preview
POLICY REPORT BÁO CÁO CHÍNH SÁCH
Số 01 – Tháng 03/2016
NGÀNH DỆT MAY VÀ DA GIÀY TRONG BỐI CẢNH TPP Thông tin về ngành, tiền lương, điều kiện lao động và an toàn nghề nghiệp
Erwin Schweisshelm
Centre for International Studies TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ
BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016
TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 1
NGÀNH DỆT MAY VÀ DA GIÀY TRONG BỐI CẢNH TPP
Thông tin về ngành, tiền lương, điều kiện lao động và an toàn nghề nghiệp
Erwin Schweisshelm1
Tháng 03/2016
1 Trưởng đại diện Viện Friedrich-Ebert-Stiftung tại Việt Nam. Bài viết được dịch lại với sự cho phép của tác giả từ
FES Briefing Paper. Tài liệu đồng thời cũng là báo cáo tham luận tại hội thảo “Middle income trap: International
Experiences and Lessons for Vietnam“ diễn ra vào ngày 17-18/3 tại đại học Khoa Học Xã Hội và Nhân Văn, Thành
Phố Hồ Chí Minh.
Quan điểm trong các bài viết hoàn toàn là của riêng tác giả và không đại diện cho quan điểm chính thức của Trung
tâm Nghiên cứu quốc tế (SCIS), Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Tp.HCM. Mọi hình thức sao chép đối với các
bài bình luận này đều phải có sự cho phép của Trung tâm SCIS cũng như xác nhận từ tác giả. Các sản phẩm của
SCIS-Policy Report có thể được xem và download trên trang website http://scis.hcmussh.edu.vn/
Những phản hồi cho bài bình luận xin vui lòng gửi thư về địa chỉ của ban biên tập chuyên mục:
BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016
TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 2
Dệt may và da giày trên đà phát triển
Việt Nam là một trong những nền kinh tế
tăng trưởng nhanh nhất châu Á, mà một
trong những động lực tăng trưởng chính đến
từ ngành dệt may. Quần áo may sẵn đóng
vai trò quan trọng trong nền kinh tế định
hướng xuất khẩu của Việt Nam.2 Hiện tại,
Việt Nam đứng thứ tư trong tổng số các
nước xuất khẩu may mặc lớn nhất thế giới,
chỉ đứng sau Trung Quốc, Bangladesh và Ấn
Độ.3
Dù sản xuất quần áo may sẵn có truyền
thống lâu dài tại Việt Nam, quá trình hội
nhập vào nền kinh tế quốc tế mới chỉ diễn ra
gần đây. Từ sau Đổi Mới, ngành công nghiệp
dệt manh đã là một trong những nhóm
ngành đầu tiên thành lập và phát triển
không ngừng cho đến nay. Xu hướng phát
triển của dệt may càng được củng cố sau khi
Việt Nam gia nhập WTO năm 2007. Đây là
ngành được hỗ trợ rất nhiều từ phía chính
phủ, nhiều dự án phát triển tham vọng được
đề ra. Tựu trung, số liệu cho biết có khoảng
2 Thomasson, Sarah C. (2011): Vietnam: A Textile
Powerhouse. In: Textile World Asia. Feature. 3 Trans-Pacific Partnership (TPP): Winners and losers,
Standard Chartered Bank 2015.
2,5 triệu lao động tham gia vào ngành này,
trong đó đa số là phụ nữ.4
Ở một số diễn đàn gần đây, VITAS – Hiệp
hội Dệt may Việt Nam5 ước tính trong ngành
hiện tồn tại hơn 5000 nhà máy, trong đó có
khoảng 4500 xưởng may, 500 xưởng dệt kim
và 100 xưởng kéo sợi. Sản lượng hàng năm
vào mức 500 tấn len, 200000 tấn xơ sợi, 1,4 tỉ
tấn vải và 3 tỉ sản phẩm quần áo các loại.
Hiện tại, dệt may chiếm khoảng 13,6% tổng
giá trị xuất khẩu,6 đứng thứ hai sau hàng
điện tử về kim ngạch xuất khẩu ròng.7
Thị phần của Việt Nam trong ngành may
mặc toàn cầu là khoảng 3,7% vào năm 2013.8
Vitas dự báo tổng giá trị xuất khẩu trong
tương lai sẽ đạt 24 tỉ USD, tăng 19% so với
4 Hundt, Thomas (2013): Vietnams Wirtschaft holt schnell
auf. In: Germany Trade and Invest.
http://www.gtai.de/GTAI/Navigation/DE/Trade/maerk
te,did=932042.html (24-06-2014) 5 http://www.vietnamtextile.org.vn/default_p1_1-1_2-
2.html 6 Con số này đáng chú ý, tuy nhiên sự phụ thuộc vào
xuất khẩu hàng may mặc của Việt Nam hiện tại chưa
lớn bằng Campuchia hay Bangladesh, nơi con số lên
đến khoảng 82%. 7 Ngành điện tử không được đề cập ở đây, nhưng số
liệu cho thấy mức tăng trưởng rất mạnh. Theo số liệu
của DBS Research ở Singapore, xuất khẩu hàng điện tử
ở châu Á có mức tăng tổng đạt 17% trong giai đoạn
2010-2014, trong khi mức tăng của riêng Việt Nam gấp
10 lần số đó. Việt Nam đã thay thế Philippines và Thái
Lan để trở thành nhà xuất khẩu hàng điện tử lớn thứ
năm thế giới trong hai năm sau đó. Khu vực này chiếm
tới 23% tổng tỉ trọng xuất khẩu của Việt Nam năm 2014
và đóng góp 23,4% GDP, tăng 5,2% so với năm 2010.
Xem thêm Vietnam News, “Vietnam electronics
exports expand”, 9.7.2015. 8 Kak, R., 2015. Trans - Pacific Partnership (TPP):
Winners and losers.
BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016
TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 3
mức năm 2013.9 (Mức tăng trưởng ngành ở
Trung Quốc và Ấn Độ thấp hơn đáng kể so
với con số trên). Cũng theo số liệu của Vitas,
xuất khẩu may mặc Việt Nam hiện xuất hiện
ở 50 quốc gia và vùng lãnh thổ. 52,8% số đó
tiếp cận thị trường Mỹ (Bangladesh là
24,1%). 17% được xuất khẩu vào EU
(Bangladesh: 59,7%). Hai thị trường lớn tiếp
sau đó là Nhật Bản và Hàn Quốc.10
Bảng: Các ngành xuất khẩu tại Việt Nam
Thị phần xuất khẩu quần áo may sẵn toàn
cầu của Việt Nam vẫn còn thấp. Trung Quốc
hiện giữ vai trò dẫn đầu thị trường, chiếm
39% thị phần toàn cầu (2013). Dù vậy, tăng
trưởng dệt may vẫn tỏ ra sôi động sau quá
trình mở cửa từ những năm 1990. Việc tham
gia vào WTO và ASEAN là tiền đề cho sự
phát triển này. Hiện tại, quá trình thương
thảo đối với FTA Việt Nam-EU và TPP đã
hoàn tất trong năm 2015. Ở cả hai trường
hợp, dệt may Việt Nam sẽ có lợi thế tiếp cận
9 Dù vậy, khoảng 12 tỉ USD phải được trừ ra do mức
nhập khẩu nguyên phụ liệu trung gian, do vậy thặng
dư thương mại chỉ còn khoảng 12 tỉ USD. 10 Tuy nhiên, trong quý 1 2015, xuất khẩu sang EU
giảm đáng kể do đồng Euro sụt giá so với đồng USD.
VND được neo giá vào đồng USD (Vietnam News
21.4.2015, p.15).
các thị trường lớn so với Trung Quốc. Báo
cáo của ngân hàng Standard Chartered cho
biết với TPP, Việt Nam có khả năng qua mặt
Bangladesh, với điều kiện các quy chuẩn
xuất xứ được đảm bảo để hàng Việt Nam
được hưởng các ưu đãi thuế quan vào thị
trường Mỹ. Một báo cáo gần đây cùa World
Bank cũng ước tính dệt may Việt Nam sẽ
tăng trưởng khoảng 41% vào năm 2020.11
Nếu không tồn tại nguyên tắc xuất xứ ba
công đoạn, thị phần may mặc Việt Nam sẽ
tăng từ 4% lên mức 11% vào năm 2024. Theo
đó, Việt Nam sẽ đứng thứ hai sau Trung
Quốc, dù thị phần nước này cũng sẽ giảm.
Thị phần của Bangladesh sẽ chỉ tăng từ 5%
lên mức 7%.12 Chịu thiệt hại sẽ là các nhà sản
xuất đến từ Trung Mỹ, vốn chủ yếu sản xuất
phục vụ thị trường Mỹ.13 Với các quy tắc gắt
gao về yêu cầu xuất xứ ba công đoạn, tới
năm 2024 cả Việt Nam và Bangladesh sẽ
cùng giữ 8% thị phần, cũng theo báo cáo
trên.
Nhiều nhà đầu tư xem Việt Nam như là lựa
chọn thay thế khi giá nhân công Trung Quốc
tăng và các vụ tai nạn thảm khốc trong
ngành diễn ra ở Bangladesh. Các hiệp định
thương mại tự do mới kí kết lại càng củng cố
11 “VN garment firms proactively putting in place
measures to capitalize on TPP”, Yarnsandfibers.com,
14.10.2014,
http://www.yarnsandfibers.com/news/textile-news/vn-
garment-firms-proactively-putting-place-measures-
capitalize-ttp#.Vh8dD2ucWDk, retrieved 15.10.2015. 12 Trans-Pacific Partnership (TPP): Winners and losers,
Standard Chartered Bank 2015. 13 “Vietnam likely to overtake Bangladesh in apparel
exports”, Dhaka Tribune, 10-02-2015.
http://www.dhakatribune.com/business/2015/feb/10/vi
etnam-likely-overtake-bangladesh-apparel-exports-
2024-once-tpp-takes-shape#sthash.gKT4RQv7.dpuf.
BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016
TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 4
xu hướng chuyển dịch nói trên. Cả chính
phủ Trung Quốc cũng khuyến khích doanh
nghiệp trong nước đầu tư ra nước ngoài.
Theo Hội đồng Dệt May Trung Quốc
(CNTAC), Việt Nam là lựa chọn số một cho
đầu tư nhờ vào mức tích tụ bông sợi nguyên
liệu lớn, giá nhân công, chi phí hậu cần và
hải quan thấp. Việt Nam cũng là thị trường
tiêu thụ tiềm năng.
Trung Quốc hiện vẫn dẫn đầu về xuất khẩu
may mặc với tổng giá trị vào khoảng 170 tỉ
USD trong năm 2015, nhưng Việt Nam đang
dần thu hẹp khoảng cách. Cục Thống kê
Quốc gia Trung Quốc ghi nhận mức lương
lao động trung bình ở nước này năm 2014 (số
liệu mới nhất được cập nhật) vào khoảng
8300 USD một năm. Con số tương tự ở Việt
Nam là 3000 USD và ở Bangladesh là 1000
USD.14
14 Jake van der Kamp, “Why textile trade is slipping
through China’s fingers”, South China Morning Post,
20.1.2016.
(Tương lai) thách thức, vấn đề và giải
pháp
Trước triển vọng phát triển trên, VITAS vẫn
nhấn mạnh rằng đang tồn tại những vấn đề
dai dẳng đối với ngành công nghiệp may
mặc Việt Nam. Ở một khía cạnh, giá nhân
công đang tăng. Mặt khác, may mặc Việt
Nam vốn phụ thuộc sâu vào nguồn nguyên
liệu đầu vào nhập khẩu, đặc biệt là từ Trung
Quốc. Dù sao, may mặc nội địa Việt Nam đã
tiến hành đầu tư mạnh mẽ, bước đầu đem lại
tiến triển đáng kể. Tỉ lệ nội địa hóa được mở
rộng trong khoảng thời gian tương đối ngắn,
bao gồm việc nội địa hóa công đoạn dệt vải
từ cả sợi bông lẫn sợi tổng hợp. Thêm vào
đó, trọng tâm sản xuất đã chuyển dịch thành
công sang các mặt hàng chất lượng cao trong
vài năm trở lại đây. Các khâu thiết kế, phát
triển sản phẩm và marketing ngày càng được
phát triển và thực hiện bài bản ở các công ty
trong nước. Vinatex đặt mục tiêu đưa tỉ lệ
nội địa hóa lên 60% đến năm 2018.
Một trong những điều kiện đính kèm trong
chương dệt may của TPP đòi hỏi rằng những
mặt hàng xuất sang các nước thuộc TPP sẽ
chỉ được hưởng các điều khoản ưu đãi khi
các sản phẩm trung gian làm nên thành
phẩm cũng có xuất xứ từ các quốc gia thành
viên (tham khảo hình minh họa khái quát
quy trình hai/ba công đoạn ở trên). Tuy
nhiên, thực trạng cho thấy Trung Quốc và
Hàn Quốc (đều không thuộc TPP) hiện
chiếm tới 54% nguồn nhập khẩu nguyên
liệu,15 đồng thời cũng tương ứng là hai thị
trường nhập khẩu sản phẩm trung gian lớn
nhất của Việt Nam. Việt Nam hiện đang
15 Mỹ và Malaysia, 2 nước TPP chỉ chiếm có 4%.
BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016
TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 5
trong quá trình thương thuyết để được cho
phép áp dụng những lộ trình chuyển đổi đủ
lâu để tranh thủ đa dạng hóa nguồn cung
sản phẩm trung gian.
Cho thấy khả năng nhận diện xu thế, một số
doanh nghiệp Việt Nam đã bắt đầu hình
thành, hay mở rộng khâu kéo sợi của riêng
mình để không bị tụt hậu khi TPP có hiệu
lực. Các doanh nghiệp chủ chốt đang đi theo
xu hướng này có thể kể đến như Công ty cổ
phần Sợi Thế Kỷ (CSFC), Công ty cổ phần
Dệt Thành Công (TCM), và Tập đoàn Dệt
May Việt Nam (Vinatex).16 Ngay cả các nhà
đầu tư nước ngoài cũng đang đổ tiền đầu tư
vào các nhà máy quay sợi, đan và nhuộm tại
Việt Nam, điển hình là Tập đoàn Itochu
Nhật Bản, Tập đoàn Viễn Đông Thế Kỷ Mới
từ Đài Loan hay Tập đoàn Crystal từ
Hongkong.
Thêm vào đó, trong một động thái nhằm
nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành sợi
trong nước, Bộ Công Thương đã đề xuất áp
thuế ở mức 2% đối với xơ ngắn (PSF).17 Hiện
tại nhập khẩu xơ ngắn chưa phải chịu thuế.
Mối lo ngại lớn đối với các công ty Việt Nam
hiện nay là việc họ sẽ thua các đối thủ nước
ngoài vì không thể cạnh tranh về tiềm lực tài
chính và kinh nghiệm tham gia thị trường.
So với các nhà xuất khẩu may mặc khác
trong khu vực, các doanh nghiệp Việt Nam
16 Ngay cả tỉ phú Mỹ Wilbur Ross cũng đã mở đầu tư
liên kết với Vinatex tại Đà Nẵng. Ông ta cho rằng nhịp
phát triển của Việt Nam tương tự như Hàn Quốc trước
kia, và Việt Nam hiện là thị trường đầu tư an toàn
nhất. 17 http://www.vietnam-briefing.com/news/yarn-
forwards-effect-transpacific-partnership-
vietnam.html/#sthash.Wddyrvn7.dpuf.
gặp hạn chế về máy móc, thiết bị, công nghệ
lạc hậu, chưa kể năng suất lao động tương
đối thấp. Bất lợi này đã không còn có thể
được bù đắp chỉ bởi lượng lao động giá rẻ
dồi dào.18 Để đối phó, chính phủ hiện đang
đầu tư vào khâu đào tạo và cơ sở hạ tầng
dịch vụ.
Ngành dệt may
Ngành dệt may vốn đóng vai trò quan trọng
trong nền kinh tế Việt Nam. Số lượng doanh
nghiệp tư nhân lẫn nhà nước trong ngành là
rất cao, trong đó đáng kể nhất là Vinatex –
một tập đoàn quốc doanh lớn. Tập đoàn này
là đơn vị sản xuất hàng may mặc chiếm tỉ
trọng cao nhất nước, đồng thời là nhà xuất
khẩu dệt may lớn nhất.19 Cơ cấu Vinatex bao
gồm một công ty mẹ, nhiều trung tâm
nghiên cứu – đào tạo và hơn 100 doanh
nghiệp trực thuộc. Năm 2014, Vinatex chiếm
đến 15% tổng giá trị xuất khẩu may mặc cả
nước.
Hiện chính phủ đang có kế hoạch thoái vốn
nhà nước khỏi Vinatex, chuyển dịch xuống
còn 51% cổ phần, nhằm nhường chỗ cho các
nhà đầu tư khác. Tháng 10/2014, tập đoàn
Itochu Nhật Bản đã mua lại khoảng 5% cổ
phần niêm yết của Vinatex. Sắp tới, Vinatex
dự định đầu tư xấp xỉ 440 triệu USD vào nhà
xưởng, xưởng nhuộm, dệt sợi và cơ sở hạ
tầng nói chung. Với những bước mở rộng
18 Điều này đặc biệt đúng khi xét đến việc lao động có
thể bị hút sang ngành sản xuất điện tử với xu hướng
đầu tư nước ngoài vào ngành này tăng mạnh. 19 Thomasson, Sarah C. (2011): Vietnam: A Textile
Powerhouse. In: Textile World Asia. Feature.
http://www.textileworldasia.com/Issues/2011/July-
August-September/Features/Vietnam-
A_Textile_Powerhouse (24-06-2014).
BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016
TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 6
như vậy, tuy nhiên, Vinatex vẫn ở vào thế
yếu nếu so với các nhà đầu tư nước ngoài do
triển vọng đầu tư vào các ngành phụ trợ vẫn
còn kém.20 Một tay chơi đáng chú ý khác đó
là liên danh đa nhãn hàng VITAS. VITAS
hiện có hơn 700 thành viên, bao gồm nhiều
doanh nghiệp chủ yếu từ Hàn Quốc, Nhật
Bản và Đài Loan.
Hiện Chính phủ Việt Nam đang có kế hoạch
thoái vốn nhà nước khỏi Vinatex, chuyển
dịch xuống còn 51% cổ phần, nhằm nhường
chỗ cho các nhà đầu tư khác. Tháng 10/2014,
tập đoàn Itochu Nhật Bản đã mua lại khoảng
5% cổ phần niêm yết của Vinatex. Sắp tới,
Vinatex dự định đầu tư xấp xỉ 440 triệu USD
vào nhà xưởng, xưởng nhuộm, dệt sợi và cơ
sở hạ tầng nói chung. Với những bước mở
rộng như vậy, tuy nhiên, Vinatex vẫn ở vào
thế yếu nếu so với các nhà đầu tư nước ngoài
do triển vọng đầu tư vào các ngành phụ trợ
vẫn còn kém. Một tay chơi đáng chú ý khác
đó là liên danh đa nhãn hàng VITAS. VITAS
hiện có hơn 700 thành viên, bao gồm nhiều
doanh nghiệp chủ yếu từ Hàn Quốc, Nhật
Bản và Đài Loan.
Công nhân ngành may mặc nằm dưới sự đại
diện của nghiệp đoàn may mặc, vốn là một
nhánh của Liên đoàn Lao động Việt Nam.21
Nếu ta đặt khoảng 123.000 công nhân vào
bức tranh lớn của tổng cộng hơn 2,5 triệu
công nhân ngành dệt may được thuê hiện tại,
20 Vietnam News 20-02-2015, “Big year likely for VN
textile, garment exports”,
http://vietnamnews.vn/economy/266932/big-year-
likely-for-vn-textile-garment-exports.html. 21 Không như ở Đức, cấu trúc công đoàn ở Việt Nam
mang tính tập trung, được hiểu là các công đoàn cơ sở
thực chất là các nhánh của một tổ chức bao trùm.
có thể thấy chỉ chưa đầy 5% số công nhận
ngành được đại diện theo bất kì hình thức
nào. Dù vậy, tồn tại nhiều công đoàn trực
thuộc doanh nghiệp. Những công đoàn cơ sở
này có liên hệ trực tiếp dưới vai trò bao trùm
của Tổng liên đoàn.
Ngành da giày
Ngành công nghiệp sản xuất giày dép đóng
vai trò quan trọng không kém trong nền kinh
tế Việt Nam. Các hiệp định thương mại sắp
có hiệu lực được dự báo sẽ đưa ngành da
giày tăng trưởng mạnh. Việt Nam hiện đã là
nhà xuất khẩu giày dép và túi xách lớn thứ
ba thế giới sau Trung Quốc và Italia, và kim
ngạch xuất khẩu sẽ còn tăng trong thời gian
tới. Trong trường hợp của TPP, mức thuế từ
3,5% đến 57,4% trong hiện tại sẽ rơi về 0%.
Kim ngạch xuất khẩu ngành đạt xấp xỉ 12 tỉ
USD trong năm 2014, (chiếm khoảng 8,5%
tổng kim ngạch xuất khẩu dù lãi ròng chỉ rơi
vào khoảng 3,55 tỉ USD) và 15 tỉ USD trong
năm 2015.22
Hiệp hội da, giày và túi xách Việt Nam
(LEFASO) dự đoán mức tăng trong năm 2016
vào khoảng từ 15 đến 20%.23 Năm 2013, thị
trường quan trọng nhất là Mỹ (Việt Nam là
nhà cung ứng lớn thứ hai sau Trung Quốc
vào thị trường này), theo sau là Bỉ và Đức.
Nhưng cũng trong ngày da giày, sự phụ
thuộc vào nguyên liệu đầu vào Trung Quốc
22 Vietnam News 28-2-2015, “Footwear export to the US
soars”,
http://vietnamnews.vn/economy/266897/footwear-
export-to-the-us-soars.html. 23 “Footwear industry exports to grow 20 per cent”, VN
News, 20.1.2016
BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016
TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 7
cũng phải được giảm thiểu bằng cách tăng
hàm lượng sản xuất nội địa.
Dày giép là ngành có sản lượng xuất khẩu
lớn thứ ba tại Việt Nam. Theo số liệu từ
chính phủ, hiện có khoảng một triệu công
nhân làm việc cho 600 doanh nghiệp, cho ra
đời khoảng 800 triệu đôi giày một năm.
Đóng góp vào con số này là xu hướng
chuyển dịch công xưởng từ Trung Quốc và
Bangladesh sang Việt Nam của các doanh
nghiệp nước ngoài để tận dụng giá nhân
công rẻ (khoảng 38% mức trung bình ở
Trung Quốc), tỉ giá ổn định và tận dụng vị trí
chiến lược đón đầu các hiệp định thương
mại sắp có hiệu lực. Ấn Độ, vốn cùng có giá
nhân công và chi phí sản xuất thấp, là đối
thủ cạnh tranh chính của Việt Nam. Bùng nổ
tăng trưởng cũng được dự báo trong ngành
da giày sau khi FTA Việt Nam-EU và TPP đi
vào hiệu lực. Gần 50% lượng giày thể thao
của Nike được sản xuất tại Việt Nam. Thuế
nhập khẩu hiện tại rơi vào khoảng 1,65 USD
một đôi. Do đó việc phá bỏ hàng rào thuế do
TPP đem lại sẽ giúp Nike gặt hái lợi nhuận
khổng lồ.24
Tuy nhiên cùng lúc đó, áp lực lên các doanh
nghiệp nội địa sẽ cực lớn, khi các doanh
nghiệp nước ngoài cũng tận dụng được việc
xóa bỏ thuế, và thực tế là họ có khả năng tận
dụng tốt hơn các doanh nghiệp Việt Nam.25
24 How the TPP could change where your clothes
come from, VOV Policies and Politics, 11.11.2015,
http://www.vox.com/policy-and-
politics/2015/11/11/9715652/tpp-textiles-clothes-
garments, accessed on 13.11.2015 25 Vietnam Briefing, “Business Intelligence from Dezan
Shira & Associates”, 1 January 2015,
http://www.vietnam-briefing.com/news/schicke-
sneaker-vietnams-schuhindustrie.html/.
Ngay trong hiện tại, 77% giá trị xuất khẩu da
giày trong nước là do các doanh nghiệp FDI
đóng góp.26
Hơn nữa, tỉ lệ nội địa hóa trong ngành là rất
thấp. Sản xuất trong nước đối với các mặt
hàng phụ trợ cho ngành da giày, đặc biệt là
da thuộc và da tổng hợp hiện chỉ đạt 38%
tổng nguồn cung, vốn đến chủ yếu từ Trung
Quốc, Hàn Quốc và Đài Loan.
Lương, điều kiện lao động và an toàn
nghề nghiệp
Chuỗi cung ứng may mặc và giày dép bao
gồm phân cấp thành ba tầng: tầng đầu tiên là
những thương hiệu quốc tế. Các thương hiệu
này sẽ đặt hàng các doanh nghiệp sản xuất ở
tầng thứ hai, vốn phần lớn là các nhà đầu tư
châu Á. Đến lượt mình, các nhà sản xuất ở
tầng hai đôi khi sẽ thuê ngoài đến các đối tác
ở tầng cuối cùng, vốn là khu vực chủ yếu của
các doanh nghiệp Việt Nam. Đáng chú ý là
quan hệ giữa tầng thứ hai và tầng thứ ba
thường thiếu minh bạch. Rất khó để theo dõi
các tiêu chuẩn xã hội và môi trường đối với
các hợp tác này.27
Ở Việt Nam, tiền lương dựa trên mức lương
tối thiểu khu vực. Mức này được chính phủ
căn cứ trên các đề xuất bởi Hội đồng Tiền
lương Quốc gia thực hiện theo cơ chế ba bên.
Hội đồng bao gồm đại diện của người sử
dụng lao động (như Phòng Công nghiệp và
Thương mại Việt Nam, cũng như các hiệp
hội ngành nghề khác), đại diện người lao
26 Vietnam News 28-2-2015. 27 Angie Ngoc Tran, Vietnam’s textile and garment
industry in the local supply chain, 2012,
http://ijie.um.edu.my/filebank/published_article/4120/F
ulltext7.pdf.
BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016
TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 8
động (Tổng Liên đoàn Lao động) và phía
chính phủ (bộ Lao động, Thương binh và Xã
hội). Ba phía đều có quyền biểu quyết ngang
nhau. Hội đồng do Thứ trưởng bộ Lao động,
Thương binh và Xã hội làm chủ tịch. Lương
tối thiệu vừa được điều chỉnh tăng (sau
nhiều thảo luận gây tranh cãi trong hội
đồng) khoảng 12,4% ở bốn khu vực theo
bảng sau (đơn vị Triệu VND):
Khu vực 2015 2016
Khu vực I (Hà
Nội, TP.HCM…)
3,1 3,5
Khu vực II 2,75 3,1
Khu vực III 2,4 2,7
Khu vực IV 2,15 2,4
Lương tối thiểu theo đó đã tăng phần trăm ở
mức hai con số tương ứng trong vài năm trở
lại đây.
Mức lương công nhân trong ngành may mặc
khá đa dạng, phụ thuộc vào từng công ty,
khu vực, giờ làm thêm và nguồn đầu tư.
Hơn nữa, mức lương sau thuế còn tùy thuộc
vào mức trợ cấp được chi trả, đặc biệt là phụ
cấp năng suất và phụ cấp hiện diện (chỉ được
chi trả khi công nhân đi làm tối thiểu 26
ngày/tháng).28 Theo nguồn tin cung cấp từ
các công đoàn cơ sở, mức lương trung bình
tương đương 200 USD/tháng, đã bao gồm
bữa ăn, đi lại, đồng phục và dụng cụ lao
động, kể cả lương thưởng vào các dịp lễ tết.
Các doanh nghiệp bắt buộc phải trả phí bảo
hiểm xã hội. Tiền công làm thêm giờ được
quy định bởi Luật Lao động.
28 Angie Ngoc Tran, ibid.
Theo nghị quyết Chính phủ số 49/2013, mọi
công ty tự thiết lập bảng lương riêng. Các
công đoàn cơ sở chỉ có chức năng tư vấn và
không có quyền đồng ra quyết định trong
việc thiết lập các bảng lương riêng. Trên thực
tế, bảng lương được các công ty lập ra chỉ có
ý nghĩa để tính mức bảo hiểm xã hội, lại chỉ
được tính trên mức lương cơ bản. Dù vậy, từ
tháng 1/2016, mức bảo hiểm xã hội theo quy
định mới sẽ dựa trên tổng lương, tức bao
gồm cả lương cơ bản và phụ cấp. Theo đó,
mức bảo hiểm phải đóng sẽ được chia cho
doanh nghiệp – 22% và người lao động –
11,5%. Ở Việt Nam, lương công nhân may
mặc cao hơn ở Campuchia và Bangladesh,
nhưng vẫn thấp hơn đáng kể so với
Indonesia, và chỉ tương đương 40% mức
tương tự ở Trung Quốc.
Bảng: Giá nhân công ngành may mặc theo
giờ ở một số nước
Mặc dù vậy, theo một nghiên cứu thực hiện
bởi Tổ chức Lao động Thế giới (ILO), khả
năng cạnh tranh quốc tế của may mặc Việt
Nam vẫn có khả năng suy giảm, do tỉ lệ tăng
lương tối thiểu không tương xứng với mức
tăng trong năng suất lao động. Nhận định
này tuy nhiên lại mâu thuẫn với một nghiên
BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016
TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 9
cứu thực hiện gần đây bởi Trung tâm
Nghiên cứu Kinh tế và Kinh doanh hợp tác
với Viện Kế toán viên Giám định Vương
quốc Anh và xứ Wales. Nghiên cứu này cho
thấy mức tăng năng suất lao động của nền
kinh tế Việt Nam cao gấp đôi các nước láng
giềng.29
Theo các tính toán bởi các công đoàn ở Việt
Nam, mức lương tối thiểu chỉ đủ trang trải
hai phần ba chi phí sinh hoạt cần thiết. Mục
tiêu đặt ra là một mức lương tối thiểu đủ chu
cấp chi phí sinh hoạt (lương sinh hoạt tối
thiểu) vào năm 2017, theo lộ trình đặt ra của
bộ Lao động, Thương binh và Xã hội. Mức
này được ước tính vào khoảng 190 USD ở đô
thị.
Tới tháng 5/2013, các thỏa thuận thỏa ước tập
thể (CBA) chỉ tồn tại ở cấp độ doanh nghiệp.
Theo sau Luật Lao động sửa đổi năm 2013,
thỏa thuận thỏa ước tập thể đã có thể diễn ra
ở cấp khu vực kinh doanh và ngành nghề.
Trường hợp đầu tiên đã diễn ra ở Bình
Dương năm 2013. Tổng cộng chín công ty đã
kí bản thỏa thuận, cho phép công nhân
hưởng những điều kiện tốt hơn (về ăn uống,
mức lương, phụ cấp,…) được quy định trong
Luật Lao động. Trong các thương thảo diễn
ra vào tháng 1/2014, số doanh nghiệp tham
gia lên tới 15. Một số đòi hỏi thêm về quyền
lợi cho người lao động cũng được thỏa hiệp.
Một trường hợp tương tự về thỏa thuận thỏa
ước tập thể đã đi vào hiệu lực từ giữa năm
2014.
29 “Vietnam outpaces neighbours in labor productivity
growth”, Thanh Nhien News, 14-3-2015.
http://www.thanhniennews.com/business/vietnam-
outpaces-neighbors-in-labor-productivity-growth-
report-39798.html.
Báo cáo của bộ Lao động, Thương binh và Xã
hội cho biết có tổng cộng 630 trường hợp tử
vong do tai nạn lao động trong năm 2014, mà
chỉ có một phần nhỏ trong số đó được điều
tra.30 Ngoài ra, có đến 6.709 vụ tai nạn được
ghi nhận trong năm 2014, liên quan tới 6.941
công nhân. Cục phòng cháy chữa cháy báo
cáo có khoảng 2.357 vụ cháy trong năm 2014,
gây ra 90 trường hợp tử vong tại khu sản
xuất.31 Đây được cho là hệ quả của việc vi
phạm quy định phòng cháy chữa cháy. Dù
vậy, con số trên được cho là còn cao hơn
mức được báo cáo, khi số liệu chính thức chỉ
được thu thập dựa trên 20.000 nhà máy, đại
diện cho chưa đầy 4% tất cả các doanh
nghiệp tại Việt Nam.32 Vai trò của thanh tra
lao động là rất hạn chế, khi chỉ có khoảng
500 thanh tra chịu trách nhiệm đối với 54
triệu lao động thuộc khoảng 500,000 doanh
nghiệp.
Tuần lễ hành động vì vệ sinh, an toàn lao
động và phòng cháy chữa cháy là một chiến
dịch được thực hiện hàng năm bởi bộ Lao
động, Thương binh và Xã hội nhằm gia tăng
nhận thức của người lao động, cũng như
khuyến khích các thành viên trong cộng
đồng nêu ý kiến về việc bảo vệ tài nguyên và
thanh tra lao động. Có vẻ như tình hình
đang được cải thiện, dù khá chậm chạp.
Áp lực dư luận lên các công ty liên quan đến
điều kiện lao động, bảo hiểm, môi trường và
30 Vietnam News, 5-3-2015, p. 3, Employers blamed for
labour deaths. 31 Vietnam News, 5-3-2015, ibid. 32 Trong cuộc phỏng vấn với Vietnam News ngày
27/5/2015, Phó Chủ tịch Ủy ban Các Vấn đề Xã hội
thuộc Quốc Hội, ông Bùi Sỹ Lợi ước đoán con số thật
vào khoảng 1700.
BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016
TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 10
việc tuân thủ các chuẩn mực đạo đức kinh
doanh đã được đẩy mạnh trong vài năm gần
đây, đặc biệt sau các sự kiện đau lòng ở
Bangladesh. Luật Sức khỏe và An toàn Lao
động sửa đổi tháng 5/2015 bao hàm những
điều khoản khắt khe hơn nhiều về việc tuân
thủ các quy chuẩn an toàn và sức khỏe lao
động, cũng như quyền của các công đoàn
trong việc đại diện người lao động khiếu
kiện các nhà sử dụng lao động không tuân
thủ các quy định này.
Một khảo sát trong năm 2014 của Chương
trình vì Việc làm tốt hơn đối với 60 nhà máy
(đều đã được kiểm tra bốn lần vào các năm
trước) cho thấy những cải thiện rõ ràng trong
sử dụng hóa chất và nguyên liệu độc hại. Số
doanh nghiệp không tuân thủ các yêu cầu
giảm mạnh tới 60% từ 2011 đến 2014. Trái lại,
phòng cháy chữa cháy vẫn là vấn đề cấp
thiết. 50% số nhà máy không chứng minh
được mình có cửa thoát hiểm dễ tiếp cận,
hay nếu có thì cũng bị hàng hóa che khuất.
Thêm vào đó, đường điện không đảm bảo,
thiếu hệ thống báo cháy và các dụng cụ dập
lửa là các vấn đề được phát hiện trong nhiều
trường hợp. Diễn tập phòng cháy chữa cháy
cho công nhân được thực hiện rải rác. Vai trò
của công đoàn trong vấn đề này cũng được
cho là chưa đầy đủ.33
Trong năm 2011 (năm Việt Nam đối mặt với
mức lạm phát 18%), 267 cuộc đình công tự
phát đã nổ ra trong ngành may mặc. Lí do
liên quan đến điều kiện lao động tồi và mức
33 ILO, “Despite some progress, garment factories need
to strengthen fire safety”,
http://www.ilo.org/hanoi/Informationresources/Publici
nformation/Pressreleases/WCMS_327036/lang--
en/index.htm (press release dated 11-12-2014).
lương thấp. Dù đã giảm về số lượng, các
cuộc đình công tự phát vẫn diễn ra.
Đi sâu chi tiết sản xuất: Việt Nam
không phải là Bangladesh
Ở Việt Nam, đương nhiên có rất nhiều
doanh nghiệp tư nhân cả nước ngoài lẫn
trong nước mà các điều kiện lao động không
đáp ứng được kể cả luật lao động trong nước
lẫn các tiêu chuẩn quốc tế. Tuy nhiên, các
doanh nghiệp này thường chỉ sản xuất phục
vụ thị trường nội địa, hay chỉ là một phần
của chuỗi cung ứng trong các giai đoạn cao
điểm. Tiếp cận các tổ chức này tỏ ra rất khó
khăn.
Về mảng phục vụ xuất khẩu của may mặc
Việt Nam, có cơ sở để cho rằng các điều kiện
tương đối tốt hơn Bangladesh, và các thảm
kịch như vụ Rana Plaza sẽ khó có khả năng
xảy ra ở Việt Nam, ít nhất là không nghiêm
trọng đến vậy. Điều này sở dĩ do một số yếu
tố:
1. Ngành dệt may ở Việt Nam có lịch sử
lâu đời, không phải mới chỉ xuất hiện
qua một đêm. Các nhà máy đều được
xây dựng với công năng phục vụ duy
nhất, chứ không phải là các tòa nhà
được chuyển đổi công năng (như một
số trường hợp của Bangladesh). Có
những yêu cầu chi tiết và rõ ràng về
phòng cháy chữa cháy, thông khí,
chiếu sáng, kho hóa chất,… dù thực tế
những thứ này không được thường
xuyên kiểm tra. Điều này đã được đề
cập trong báo cáo của Better Work,
đồng thời được xác nhận bởi kinh
BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016
TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 11
nghiệp của một số tổ chức kiểm toán
và công đoàn.
2. Các giá trị xã hội cũng đóng một phần
vai trò trong “nền kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa”. Dù đặt
trọng tâm rõ ràng vào cạnh tranh và
giá, Đảng và Nhà Nước Việt Nam vẫn
duy trì ý chí chính trị rằng công nhân
Việt Nam không bị đối xử tệ, và rằng
nhân phẩm và quyền của họ phải được
tôn trọng. Các quyền kinh tế, xã hội và
văn hóa rất được đề cao.
3. Một số công đoàn (không chỉ trong
những công ty đa số vốn nhà nước)
vẫn đủ sức đảm bảo các quyền quy
định trong luật lao động được đảm bảo
và tạo ra các tiến bộ nhất định. Khoảng
10% công nhân trong ngành may mặc
hiện đang được bảo vệ dưới quyền
thỏa thuận tập thể theo ngành (được
thúc đẩy bởi FES), vốn không chỉ đóng
vai trò là chuẩn mực cho các xí nghiệp
khác, mà còn làm tiền đề hoàn thiện
luật pháp về tiêu chuẩn lao động, vốn
về bản chất là khá tích cực. Kết quả là
mức lương được trả, bao gồm cả trợ
cấp (có cả tiền lương làm thêm giờ) vào
khoảng 250 USD, so với mức lương cơ
bản 130 USD. Hiện chính phủ và các
công đoàn có kế hoạch thay mức lương
cơ bản bằng mức lương sống được tới
năm 2017, được cho là có thể lên tới
mức 190 USD.
4. Việc thương thảo lương hiện nay dựa
trên đặc trưng rằng nhu cầu công nhân
ngành may mặc đang tương đối cao. Vì
vậy, mức biến động có thể lớn. Đây là
hệ quả của mức tăng trưởng xuất khẩu
từ 10 đến 20% một năm của ngành may
mặc. Mức tăng này được dự đoán sẽ
duy trì với các hiệp định thương mại sẽ
đi vào hiệu lực. Các lí do khác liên
quan đến việc nhiều doanh nghiệp
Trung Quốc mới thành lập Việt Nam,
bên cạnh đó ngành sản xuất đồ điện tử
cũng đang bùng nổ và cạnh tranh với
ngành may mặc trong việc thu hút lao
động (Samsung hiện đang sản xuất
60% số smart phones của mình tại Việt
Nam). Điều này khuyến khích các công
ty đối đãi công bằng hơn với người lao
động để giữ chân họ và tận dụng năng
suất lao động sẽ tăng qua thời gian.
5. Tranh luận tại các nước là thị trường
xuất khẩu về tiêu chuẩn tối thiểu cũng
bắt đầu cho thấy tác động. Số lượng
công ty kí hợp đồng mua hàng kèm các
điều khoản về an toàn cháy nổ và tiêu
chuẩn xã hội bên cạnh vấn đề chất
lượng và thời gian giao hàng đã gia
tăng trong thời gian gần đây. Dù việc
trở thành thành viên của dự án Better
Work Vietnam (do ILO/IFC tài trợ)
không nằm trong yêu cầu để được cấp
giấy phép xuất khẩu (khác với ở
Lesotho hay Jordan), nhiều công ty đã
tham gia vào dự án này với mức phí
thường niên là 3500 USD (tùy vào quy
mô công ty) đơn giản vì đối tác của họ
yêu cầu. Quỹ Fair Wear hiện cũng
đang hoạt động tại Việt Nam với đội
ngũ kiểm toán riêng. Họ hiện theo dõi
152 nhà cung ứng cho 19 nhãn hiệu
nằm trong mạng lưới của Fair Wear.
BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016
TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 12
Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế - Centre for International Studies (SCIS) được thành lập theo
quyết định số 232/QĐ-XHVN – TCCB về việc thành lập Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế thuộc
Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Tp.HCM ngày 01 tháng 04
năm 2015.
Với mục tiêu trở thành cơ quan nghiên cứu về các vấn đề quốc tế và chính sách đối ngoại hàng
đầu của khu vực phía Nam, Trung tâm Nghiên cứu quốc tế SCIS tập trung nghiên cứu chuyên
sâu các vấn đề về chính sách đối ngoại Việt Nam, quan hệ quốc tế trong khu vực châu Á – Thái
Bình Dương, tạo ra tri thức mới thông qua các ấn phẩm khoa học chất lượng và xuất bản định
kỳ.
Dựa trên nền tảng kiến thức về quan hệ quốc tế và kinh nghiệm thực tiễn, Trung tâm SCIS thúc
đẩy quá trình tương tác giữa các các học giả và nhà hoạch định chính sách xung quanh các cuộc
tranh luận liên quan đến các vấn đề quốc tế quan trọng và chính sách đối ngoại hiện nay của
Việt Nam.
Đồng thời, Trung tâm SCIS cũng tạo dựng một hệ thống thông tin và kiến thức mang tính phổ
thông, giúp truyền tải một cách đơn giản nhất các vấn đề quan hệ quốc tế đến cộng đồng.
Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế (SCIS)
A205, 10 – 12 Đinh Tiên Hoàng, P. Bến Nghé, Quận 1, Tp. Hồ Chí Minh
www.scis.hcmussh.edu.vn