Zygmunt Saloni

Podstawy teoretyczne„Słownika gramatycznegojęzyka polskiego”

Warszawa · 2012

Spis treści

1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71.1. Charakter Słownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71.2. Źródła materiału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91.3. Zakres materiału w Słowniku . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

1.3.1. Struktura tekstu polskiego . . . . . . . . . . . . . . . 111.3.2. Struktura słów polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . 111.3.3. Dopuszczalne słowa i leksemy . . . . . . . . . . . . . 121.3.4. Wielkie litery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

1.4. Decyzje segmentacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152. Informacja słownikowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

2.1. Sposób podania materiału w Słowniku . . . . . . . . . . . . 212.1.1. Charakter wprowadzanych jednostek . . . . . . . . . 212.1.2. Typy informacji hasłowej . . . . . . . . . . . . . . . . 22

2.2. Wymowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233. Rzeczowniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

3.1. Kategorie gramatyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253.1.1. Liczba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253.1.2. Przypadek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273.1.3. Rodzaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283.1.4. Deprecjatywność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343.1.5. Uniformizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

3.2. Schemat odmiany rzeczowników . . . . . . . . . . . . . . . . 383.2.1. Paradygmat pełny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383.2.2. Formy bazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393.2.3. Regularne derywaty i potencja słowotwórcza . . . . . 40

3.3. Szczególne grupy rzeczowników . . . . . . . . . . . . . . . . 423.3.1. Tzw. rzeczowniki nieodmienne . . . . . . . . . . . . . 423.3.2. Nazwy własne, w szczególności nazwiska . . . . . . . 423.3.3. Rzeczowniki odmienne jak przymiotniki . . . . . . . . 453.3.4. Skrótowce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

3.4. Tzw. zaimki rzeczowne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483.4.1. Zaimki odmienne tylko przez przypadek (typ a) . . . . 50

3

3.4.2. Zaimki odmienne przez przypadek i akcentowość(typ b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

3.4.3. Zaimek/zaimki (typ c) . . . . . . . . . . . . . . . . 563.4.4. Zaimki nieodmienne (typ d) . . . . . . . . . . . . . . . 57

4. Przymiotniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 594.1. Problemy ogólne –– odmiana przymiotników . . . . . . . . . 604.2. Regularne derywaty odprzymiotnikowe . . . . . . . . . . . . 644.3. Tzw. zaimki przymiotne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

5. Liczebniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 675.1. Liczebniki typu a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705.2. Liczebniki typu b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 715.3. Liczebniki typu c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 725.4. Liczebniki typu d . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

5.4.1. Liczebniki z formami typu pięcioro . . . . . . . . . . . 755.4.2. Liczebniki bez form typu pięcioro . . . . . . . . . . . . 76

5.5. Tzw. zaimki liczebne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 776. Czasowniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

6.1. Podstawowe pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 796.2. Aspekt czasownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 816.3. Przegląd kategorii fleksyjnych czasownika (właściwego) . . . 83

6.3.1. Osoba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 846.3.2. Liczba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 856.3.3. Rodzaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 856.3.4. Tryb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 876.3.5. Czas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

6.4. Odmiana typowa czasowników właściwych . . . . . . . . . . 876.4.1. Tryb oznajmujący . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 876.4.2. Tryb warunkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 946.4.3. Tryb rozkazujący . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 986.4.4. Formy niefinitywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 996.4.5. Regularne derywaty odczasownikowe . . . . . . . . . 100

6.5. Problem strony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1036.5.1. Konstrukcje bierne –– czasowniki przechodnie

i nieprzechodnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1036.5.2. Konstrukcje zwrotne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

6.6. Szczególne grupy czasowników . . . . . . . . . . . . . . . . 1076.6.1. Nietypowe czasowniki właściwe . . . . . . . . . . . . 1076.6.2. Czasowniki niewłaściwe . . . . . . . . . . . . . . . . . 1096.6.3. Wtórne czasowniki niewłaściwe (predykatywy) . . . . 111

6.7. Sposoby odmiany –– podstawy czasownikowe . . . . . . . . . 1126.8. Budowa czasownikowych form syntetycznych, formy

bazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

4

7. Pozostałe klasy leksemów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1197.1. Wykrzykniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1207.2. Dopowiedzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1227.3. Przyimki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1237.4. Relatory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1257.5. Spójniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1267.6. Partykuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1287.7. Przysłówki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

7.7.1. Tzw. zaimki przysłowne . . . . . . . . . . . . . . . . . 1317.7.2. Przysłówki liczebnikowe . . . . . . . . . . . . . . . . 131

7.8. Operatory trybu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1327.9. Modyfikatory deklaratywności . . . . . . . . . . . . . . . . . 1337.10. Operatory adnumeratywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1347.11. Operatory adsubstantywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1347.12. Słowa uwikłane frazeologicznie . . . . . . . . . . . . . . . . 135

8. Inne jednostki uwzględnione w Słowniku . . . . . . . . . . . 1378.1. Skróty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1378.2. Prefiksy i sufiksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

9. Jednostki nie wprowadzone do Słownika . . . . . . . . . . . 1439.1. Kontrakcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1439.2. Słowa i wyrażenia obce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1439.3. Jednostki zawierające znaki niedozwolone . . . . . . . . . . 144

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

1. Wprowadzenie

1.1. Charakter Słownika

Celem Słownika gramatycznego języka polskiego (dalej: SGJP)jest podanie charakterystyki gramatycznej wyrazów polskich. Obej-muje on blisko 200 000 leksemów, nie licząc regularnych derywatów,które zostały dodane do listy w sposób automatyczny. Przedmiotemopisu jest pisana wersja współczesnego ogólnego języka polskiego.Informacje o wymowie są umieszczane tylko w razie konieczności.

W SGJP wykorzystano doświadczenia zgromadzone w ciągu wie-lu lat prac analitycznych nad polskim słownictwem prowadzonychna materiale słowników polskich, przede wszystkim Słownika językapolskiego Polskiej Akademii Nauk pod redakcją W. Doroszewskiego(dalej oznaczany skrótowo: SJPDor.). Prace te zaowocowały pewnąliczbą publikacji, zarówno o charakterze analitycznym, jak i materia-łowym. Obecnie przedstawiane są w postaci syntetycznej, obejmują-cej główny zrąb współczesnego słownictwa polskiego, z uwzględnie-niem wyrazów rzadkich, we współczesnym języku nacechowanych,archaicznych, regionalnych, gwarowych, a w pewnym zakresie takżejednostek charakterystycznych dla określonych środowisk, przedewszystkim zawodowych, oraz terminów z różnych dziedzin. Są oneoznaczone kwalifikatorami (na ogół przejętymi z SJPDor.), ale o bar-dzo ogólnym charakterze, bo wskazującymi tylko na to, że nie mogąone być bez zastrzeżeń zaliczane do odmiany standardowej współcze-snego języka polskiego.

Opis takich jednostek niestandardowych jest przybliżony.W SGJP zajmujemy się bowiem systemem gramatycznym współcze-snego języka polskiego. Zakładamy, że jest to system ustabilizowanyi skodyfikowany. Tymczasem jednostki ograniczone czasowo lubregionalnie nie należą do tego systemu językowego, tylko jakichś in-nych systemów, dla których poczynione założenie jest wyraźnie zbyt

13

silne. Niemniej staramy się –– ze względu na konsekwencję w trakto-waniu naszych źródeł słownikowych –– charakteryzować gramatycz-nie również i takie jednostki1. Natomiast w wypadku słownictwawspółczesnego z pełnym przekonaniem opisujemy wszystkie jegoformy mieszczące się w systemie, również hipotetyczne. Notowaniewyłącznie form poświadczonych powinno być przedmiotem innegosłownika, mającego charakter dokumentacyjny i opierającego sięściśle na tekstach.

Zasadniczy w słowniku tego typu problem wyodrębnienia opi-sywanych jednostek –– leksemów został rozwiązany arbitralnie napoziomie teoretycznym i pragmatycznie na poziomie praktycznym.Skutkiem tej decyzji skład paradygmatów poszczególnych leksemówjest ściśle ustalony. Oprócz podstawowej informacji o formach danegoleksemu wprowadza się niekiedy do tabel dodatkową informacjęmorfologiczną, przede wszystkim na temat regularnych derywatów,zwłaszcza tych tworów, które bywają czasem włączane do paradyg-matu jako formy lub grupy form.

Każda jednostka leksykalna opatrzona jest charakterystyką gra-matyczną. Uwzględnia ona wszystkie cechy leksemu, które powinnybyć uznane za fleksyjne, oraz najważniejsze inne jego cechy: klasy-fikujące, słowotwórcze i składniowe. Tak więc w hasłach rzeczow-nikowych notuje się rodzaj, w czasownikowych podaje odpowied-niki aspektowe oraz najregularniejsze derywaty imienne: imiesło-wy przymiotnikowe i rzeczownikowe nazwy czynności (odsłowniki),w przymiotnikowych –– przysłówki i regularnie tworzone abstrak-cyjne rzeczownikowe nazwy cech (na -ość). Organizacja paradygma-tów fleksyjnych rozszerzonych o regularne derywaty jest omówionaw dalszej części Podstaw teoretycznych –– przy charakterystyce po-szczególnych typów leksemów. Dla leksemów nieodmiennych (w sen-sie głębinowym) –– oprócz typu leksemu –– podana jest najogólniejszacharakterystyka składniowa, zwłaszcza łączliwość (z przypadkami ––dla przyimków, z typami fraz zdaniowych –– dla spójników).

W opisie gramatycznym nieodmienność traktujemy jako cechęskładniową (czy głębinowomorfologiczną), a nie zewnętrznie fleksyj-ną (powierzchniowomorfologiczną, por. Mel’čuk 1974). Jeśli słowowystępuje w typowo rzeczownikowych kontekstach wymagających

1 Może to być w pewnym stopniu użyteczne –– takich form radzimy używać wewspółczesnym języku polskim w tekstach stylizowanych.

14

określonej wartości przypadka, uznajemy je za formę tego przypadkaleksemu rzeczownikowego, choćby było akceptowane w kontekstachwszystkich przypadków (np. gnu w zdaniu Przypatrywałam się gnuuważamy za formę celownikową leksemu , a w zdaniu Widziałamgnu –– za biernik tego leksemu). A zatem wśród rzeczowników jestwzór „rzeczownika nieodmiennego”, który w tekście ma zawsze tensam wykładnik (tj. leksem rzeczownikowy występuje zawsze w tejsamej postaci). Podobnie mamy przymiotniki nieodmienne, np. lila.

1.2. Źródła materiałuPierwszym źródłem materiału wyrazowego scharakteryzowa-

nego w SGJP były inne słowniki polskie. Prace wstępne zostałyprzeprowadzone już w latach osiemdziesiątych XX wieku na mate-riale SJPDor. Potem do zasadniczego zbioru zostały wprowadzone ––w wyborze –– leksemy z innych słowników polskich podających dużymateriał: Słownik języka polskiego PWN pod red. M. Szymczaka,Inny słownik języka polskiego PWN pod red. M. Bańki, Uniwersalnysłownik języka polskiego PWN pod red. S. Dubisza, Nowy słownikortograficzny PWN pod red. E. Polańskiego, Słownik współczesnegojęzyka polskiego wydawnictwa Wilga pod. red. B. Dunaja.

Materiał słownikowy został wzbogacony o dane z tekstów. Zostałyone (około miliarda słów tekstowych) zgromadzone w sposób dosyćlosowy w ciągu dziesięciu lat z górą, przede wszystkim z materiałówprasowych oraz innych udostępnionych w Internecie (braliśmy stam-tąd tylko teksty reprezentujące zadowalający poziom językowy, na-pisane polszczyzną standardową, z zachowaniem polskich konwencjipisarskich). Z tych materiałów do SGJP weszły m.in. jednostki, którena ogół nie występują w słownikach ogólnych: skróty i skrótowce oraznazwy własne, m.in. również imiona i nazwiska popularne w Polsce.

Korzystaliśmy również z dostępnych korpusów tekstów polskich:Wydawnictwa Naukowego PWN (http://korpus.pwn.pl) oraz InstytutuPodstaw Informatyki PAN (http://korpus.pl), a podczas pracy nadwydaniem II –– z Narodowego Korpusu Języka Polskiego (http://nkjp.pl). Sięgnęliśmy też do innych słowników, także onomastycznych(Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markow-skiego, Mały słownik odmiany nazw własnych –– Cieślikowa 20022,

2 Pani prof. Aleksandrze Cieślikowej dziękujemy za udostępnienie nam mate-

15

Wielki słownik ortograficzno-fleksyjny Bertelsmanna3, EncyklopediaPowszechna Larousse’a).

Niektóre jednostki słownikowe zostały wprowadzone z naszejinicjatywy na podstawie własnego doświadczenia językowego.

W SGJP staraliśmy się dać wyczerpującą charakterystykę współ-czesnego języka polskiego. Za naszym źródłem podstawowym jakogranicę początkową materiału uwzględnionego w niniejszym słow-niku uznaliśmy połowę wieku XVIII, skutkiem czego obejmuje onpolszczyznę używaną przez 2,5 wieku. Jednak dla leksyki wcze-śniejszych stadiów tego okresu nie przeprowadzaliśmy dodatkowejekscerpcji (z wyjątkiem kilku dzieł klasycznych, które mieliśmydostępne w postaci elektronicznej), jest więc ona w zasadzie repre-zentowana w takim stopniu jak w SJPDor.

Ponieważ prace zaczęliśmy na materiale SJPDor., w SGJP wska-zaliśmy jednostki przejęte z tego słownika (nota: [SJPDor.])4. Jest toważne zwłaszcza dla jednostek rzadkich i nacechowanych.

1.3. Zakres materiału w SłownikuDo SGJP wchodzą jednostki, które uznajemy za leksemy języka

polskiego. Takie stwierdzenie wymaga wyjaśnienia dwóch zasadni-czych kwestii: trzeba mianowicie określić, co to jest leksem i co toznaczy, że ów leksem należy do języka polskiego.

Określenie leksemu jest złożone: tworzy się je w sposób opera-cyjny –– poprzez budowę paradygmatów tzw. wyrazów odmiennych.Teraz wstępnie stwierdźmy, że leksem to jednostka abstrakcyjna,reprezentowana przez zbiór form wyrazowych występujących w tek-stach w postaci słów, a opisanych w SGJP w jednym artykule hasło-wym.

riałów tego słownika w postaci elektronicznej.3 Jego autorom dziękujemy za udostępnienie nam tekstu w postaci elektro-

nicznej.4 Informacja na ten temat nie może być traktowana bezkrytycznie. Wypada

pamiętać, że jednostki gramatycznie ciekawe niejednokrotnie nie były wprowadza-ne do tego słownika na zasadzie haseł, lecz na niższych poziomach opisu leksyko-graficznego (jako podhasła, „znaczenia” czy jednostki frazeologiczne, np. czasownikniewłaściwy odmieniający się analitycznie, np. na komorne go nie (było) stać,jest opisany jako fraz. dziś żywa pod znaczeniem 6. jednolitego hasła ), czasemzaś znajdują się w uwikłaniu w całkiem innych hasłach (nie ma w nim np. hasła, choć przykład użycia znajduje się w haśle ).

16

1.3.1. Struktura tekstu polskiegoPolski tekst pisany stanowi ciąg znaków piśmiennych (nie

uwzględniamy wyróżnień typograficznych). Wśród tych znakówmożemy wyróżnić dwie ważne klasy. Pierwsza –– to litery alfabetupolskiego. Druga –– to separatory, czyli znaki ograniczające słowapolskie z obu stron: znaki interpunkcyjne i odstęp międzywyrazowy(w tekstach elektronicznych kodowany m.in. za pomocą znakuspacji). Podział na słowa przeprowadzony za pomocą separatorównie zawsze jest jednak oczywisty. Ma to dwa powody, które nazywasię tradycyjnie „przenoszeniem wyrazu do nowej linii” (dywiz stano-wiący znak przejścia do nowej linii wewnątrz słowa oraz następującypo nim znak końca wiersza powinny być pominięte przy podziale nasłowa) i „pisownią rozdzielną niektórych wyrazów” (która powoduje,że od podziału danego przez separatory mamy wyjątki).

1.3.2. Struktura słów polskichKoniecznym warunkiem tego, aby coś było uznane za słowo pol-

skie, jest to, aby miało budowę, która pozwala na taką decyzję. Słowapolskie muszą się składać z polskich liter i –– ewentualnie –– popraw-nie użytych konwencjonalnych pomocniczych znaków nieliterowych.Muszą też od sąsiednich polskich słów być oddzielone separatorami.Zgodnie z praktyką tworzenia polskich tekstów współczesnych uzna-my, że do alfabetu polskiego zaliczamy wszystkie litery występującewe właściwych słowach polskich oraz trzy litery podstawowego al-fabetu łacińskiego, które mogą być użyte w słowach zapożyczonychz języków obcych: q, v i x. Zbiór liter uporządkowany jest następująco:a ą b c ć d e ę f g h i j k l ł m n ń o ó p q r s ś t u v w x y z ź ż

Ten zbiór uporządkowany nazywany jest alfabetem.Jako wyjątki dopuścimy też w SGJP warianty liter polskich, róż-

niące się od liter podstawowych znakiem diakrytycznym, jeśli wcho-dzą w skład słów wystarczająco często powtarzających się w tekstachpolskich: zgodnie z SJPDor. uznamy więc za słowa polskie attaché,volapük itp. (podobne litery często występują w nazwach własnych).Obce znaki diakrytyczne przy polskich literach traktujemy jakonaddatki: uwzględniamy je w zapisie odpowiednich elementów, leczw układzie haseł traktujemy jako nie wpływające5 na ich kolejność

5 Zwracamy uwagę na taką pisownię. Zalecenia Rady Języka Polskiego w spra-

17

(np. é, è i ê traktowane są jak e).Znaki nieliterowe dopuszczone w słowach polskich: kropka ( .),

apostrof (’), łącznik (-) i kreska ukośna (/) nie należą do właściwegoalfabetu: wystąpienie ich również nie ma wpływu na kolejność alfa-betyczną. Apostrof i kreska ukośna mogą wystąpić tylko wewnątrzsłowa, a kropka i łącznik (-) wewnątrz słowa (np. w słowach m.in.i tse-tse) oraz na końcu słowa (np. w słowie min. i w wyrażeniachtypu: pokoje cztero- i pięcioosobowe)6.

Napisy zawierające inne znaki niż wymienione tutaj, np. cyfryarabskie, są traktowane jako obce wstawki do tekstu polskiego.

1.3.3. Dopuszczalne słowa i leksemyJednak za słowa polskie nie mogą być uznane wszystkie ciągi

liter polskich oddzielone separatorami od kontekstu, które mogływystąpić w tekstach napisanych po polsku. Trudno tu sformułowaćwyraźną procedurę prowadzącą do decyzji, czy jakiś napis jest sło-wem polskim, czy nie jest, choć tendencja jest tu zupełnie wyraź-na: słowa polskie powinny występować częściej i być powtarzalne,powinny też dawać się zinterpretować jako formy polskich lekse-mów, zwłaszcza odmiennych7. O tym, który ciąg takich znaków jestpolskim słowem, decyduje uzus –– słowo musi być zinterpretowanejako forma wyrazowa należąca do leksemu, którego formy występująw tekstach polskich dostatecznie często. W SGJP znajdują się słowarzadkie, a nawet takie, których poświadczonych użyć nie znaleźli-śmy, jeśli –– zaliczone do odpowiedniego leksemu –– wchodzą w regu-larne opozycje fleksyjne wobec innych słów mających ustabilizowanycharakter (np. słowo rozprzędźmy –– forma czasownika ).

wie pisowni nie z imiesłowami przymiotnikowymi (odmiennymi) nie traktujemyrygorystycznie jako bezwzględnie obowiązującego i stosujemy wymiennie pisownięłączną lub rozłączną –– w zależności od własnej interpretacji danego połączenia.

6 Pewną komplikację stanowi to, że tylko apostrof zawsze należy do słowa,a trzy pozostałe znaki są używane także w innych funkcjach: kropka i kreska ukośnajako znaki przestankowe (np. w wyrażeniu i/lub), a łącznik jako znak przeniesieniaoraz jako separator form wyrazowych w wyrażeniach typu słownik angielsko-polski.

7 Decyzje były niejednokrotnie bardzo trudne, w SGJP na pewno znajdująsię hasła, których przynależność do polskiego słownictwa jest problematyczna.Wprowadziliśmy do SGJP –– za SJPDor. –– także niepodstawowe warianty wykrzyk-ników, w których powtarzały się identyczne litery, typu aa –– obok a, bzz i bzzz ––obok bz. Oczywiście w wypadku tym nie można było zachować konsekwencji, bopodobne słowa mogą być tworzone w sposób dość swobodny.

18

Szczególnych trudności nastręczają też tutaj wyrazy (w tym tak-że skróty) przejęte z języków obcych posługujących się podobnymalfabetem i złożone z samych polskich liter. Dajemy w SGJP takiejednostki, jeśli spełniają warunek dostatecznie częstej powtarzal-ności. Wypada tu jednak dodać zastrzeżenie: muszą się powtarzaćw tekstach ostatnich lat. Jeśli bowiem wzięlibyśmy za źródło tekstyprasy polskiej sprzed lat pięćdziesięciu, osiemdziesięciu czy stu, oka-załoby się, że powtarzają się w nich –– i niejednokrotnie są odmienia-ne –– inne nazwiska (a –– rzadziej –– inne nazwy własne innych typów)niż te, które włączyliśmy do SGJP na podstawie tekstów współcze-snych; co więcej –– w zależności od wyboru okresu –– dobór tych nazwbyłby za każdym razem inny. O innych ludziach (ogólniej –– innychobiektach konkretnych) mówiło się wtedy i pisało. W każdym raziedo SGJP nie wprowadzaliśmy nazw własnych, które w kanonie na-szych tekstów trafiły się okazjonalnie, nawet jeśli podlegały polskiejodmianie. Do Słownika zostały włączone te, które albo występująw polskich tekstach na tyle często, że mogą być uznane za należące dopolskiego słownictwa, albo też odmieniają się nietypowo, tj. realizująmechanizmy fleksyjne nie występujące w nazwach pospolitych (np.miękkotematowy P –– Pcimia, w Pcimiu).

Z wyrazami nieodmiennymi (w sensie powierzchniowym: wystę-pującymi tylko w jednej postaci) jest większy kłopot. Dążymy do tego,aby nazwy ustabilizowane i częste, także zapożyczone, włączać doSGJP i traktować jako wyrazy polskie, a rzadkie i uznawane przezwiększość współczesnych Polaków za dziwne (np. Ubuntu, WMD)pomijać. Decyzja w takich wypadkach musi być jednak arbitralna,bo niektóre jednostki leksykalne, np. takie, jak podane w ostatnichprzykładach, są częste w pewnych środowiskach. To samo dotyczynazw firm (które z prawnego punktu widzenia traktuje się jako znakihandlowe i zastrzeżone). Włączyliśmy do SGJP te, które powtarzałysię dostatecznie często –– pierwotnie w ich zasadniczej pisowni, tj.najczęściej z pierwszą literą wyróżnioną –– wielką (czasem wskutekindywidualnej decyzji w nazwie takiej może być zastosowana innapisownia). Ale i tu muszą być wyjątki. Często bowiem nazwy takie(według zamierzenia swych pierwszych użytkowników: indywidual-ne nazwy własne) zaczynają żyć własnym życiem i wbrew intencjomswych twórców i właścicieli stają się wyrazami języka polskiego,rzeczownikami pospolitymi, pisanymi z reguły małą literą (np. elek-troluks, walkman, pampers, adidas(y)).

19

1.3.4. Wielkie literySposób włączania do SGJP nazw własnych, w szczególności ––

nazw firmowych i handlowych –– pociąga za sobą ogólną decyzjęw kwestii użycia wielkich liter (por. Landau 2001, s. 405–409). Cho-ciaż nie stoimy na stanowisku rygorystycznych przepisów w kwestiiich użycia w nazwach własnych i zdajemy sobie sprawę z trudnościteoretycznej wyodrębnienia takich nazw, musieliśmy mimo wszystkow SGJP rozróżnić wielkie i małe litery.

Kiedy rozróżnienie dwu wyrazów, z których jeden „pisze sięwielką literą”, drugi zaś nie, jest oczywiste dla każdego wyrobionegoużytkownika języka polskiego i wiąże się z ostrą różnicą znacze-niową, staraliśmy się wprowadzić do SGJP oba, np.: Finka –– finka,Polka –– polka. Zawsze uwzględnialiśmy takie pary, gdy ich członymają różną charakterystykę gramatyczną, np. Arab (rodzaj męskiosobowy) i arab (rodzaj męski zwierzęcy). Nie było jednak naszymzamiarem kurczowe trzymanie się przepisów ortograficznych i roz-różnianie np. przymiotników dzierżawczych (np. Judaszowy) i ja-kościowych ( judaszowy) albo nazw mieszkańców miast (np. krako-wianka) i regionów (Krakowianka). Jeśli w SGJP był zanotowanyrzeczownik pospolity małą literą, nie przywiązywaliśmy specjalnejwagi do notowania drugiego, pisanego ze względów ortograficznychwielką literą, albowiem przepisy ortograficzne pozwalają na dośćswobodne wyróżnianie wyrazów za pomocą pierwszej litery wielkiejz własnej inicjatywy autora.

Staraliśmy się ograniczać do wyróżniania wielkich liter tylkow sytuacjach, gdy jest ono bezwzględnie obowiązujące8. Dotyczy totakże skrótowców –– nazw własnych, np. ZSRR czy USA –– jest przytym nieistotne, jakie jest pochodzenie tego skrótowca (w przyto-czonych przykładach pierwszy utworzony jest na gruncie polskim,drugi –– zapożyczony jako akronim). Zdarza się jednak, że zawszewielkimi literami pisze się wyraz, który skłonni jesteśmy potrakto-wać jako rzeczownik pospolity, np. AIDS –– ten akronim (na gruncie

8 Oczywiście dotyczy to tylko tych tekstów, które operują rozróżnieniem literwielkich i małych. Istnieją również teksty, w których opozycja ta jest zneutralizo-wana, a wszystkie litery są realizowane bądź w wariancie „wielkim”, bądź „małym”(na ogół takie zneutralizowane litery reprezentuje się fizycznie przez kształty literwielkich, nie możemy jednak wykluczyć sytuacji, że są one zapisywane w postaciliter małych); w tym wypadku może się pojawić w tekście napis usa lub aids,podobnie jak adam mickiewicz.

20

języka angielskiego) to nazwa choroby, a inne nazwy chorób, jakgrypa czy cholera piszemy po polsku tradycyjnie małymi literami.

Co więcej, musieliśmy dopuścić sytuację, że wielkie litery wy-stępują na dalszych miejscach w słowie: po literach małych. Nadecyzję taką wpłynęły takie słowa, jak KRRiT albo ChRL. Zdarzasię nawet, że ten sam skrótowiec bywa różnie zapisywany: inaczejwprowadzane są w nim litery wielkie i małe, np. ZBoWiD i ZBOWiD.Uznaliśmy, że są to różne warianty tego samego hasła. Podobniepotraktowaliśmy napisy różniące się tylko użyciem znaków nielite-rowych, np. d/s i ds. ‘do spraw’.

1.4. Decyzje segmentacyjneJako tekstowe wykładniki form polskich leksemów traktujemy

na ogół słowa wyróżnione graficznie –– oddzielone od innych słów.Dopuścimy tu jednak kilka wyjątków dla cząstek mających morfolo-giczne i semantyczne znamiona form wyrazowych, a pisanych łączniez poprzednim słowem (zob. Tokarski 2002, por. Saloni 1989). Są to(listę porządkujemy a tergo, co w wypadku elementów końcowychjest użyteczniejsze):

+ć modyfikator deklaratywności (partykuławzmacniająca)

wolnoć

+ście skrócona forma posamogłoskowa 2. os. l.m. cz. ter. leksemu , też aglutynant

gdzieście

+eście skrócona forma pospółgłoskowa 2. os. l. m.cz. ter. leksemu , też aglutynant

jużeście

+byście aglutynant 2. os. l. m. trybu warunkowego niżbyście+że modyfikator deklaratywności (partykuła

wzmacniająca) –– po literze spółgłoskowejdajże

+li modyfikator deklaratywności (partykułapytająca)

znaszli

+m skrócona forma posamogłoskowa 1. os. l. p.cz. ter. leksemu , też aglutynant

gdziem

+em skrócona forma pospółgłoskowa 1. os. l. p.cz. ter. leksemu , też aglutynant

jużem

+bym aglutynant 1. os. l. p. trybu warunkowego niżbym

21

+ń niesamodzielna forma D. i B. r. m.leksemu 9

zań

+ś skrócona forma posamogłoskowa 2. os. l. p.cz. ter. leksemu , też aglutynant

tyś

+eś skrócona forma pospółgłoskowa 2. os. l. p.cz. ter. leksemu , też aglutynant

jużeś

+byś aglutynant 2. os. l. p. trybu warunkowego niżbyś+by aglutynant trybu warunkowego niżby

+śmy skrócona forma posamogłoskowa 1. os. l.m. cz. ter. leksemu , też aglutynant

gdzieśmy

+eśmy skrócona forma pospółgłoskowa 1. os. l. m.cz. ter. leksemu , też aglutynant

jużeśmy

+byśmy aglutynant 1. os. l. m. trybu warunkowego niżbyśmy+ż modyfikator deklaratywności (partykuła

wzmacniająca) –– po literze samogłoskowejtrzebaż

Aglutynantem nazywamy cząstkę dodawaną do innych wyra-zów i mającą charakter słowa posiłkowego (pojęcie to zostanie wy-jaśnione nieco niżej). Przykładami formacji aglutynacyjnych, czylizawierających aglutynant mogą być słowa zrobiłem (zrobił+em), zro-biłam (zrobiła+m).

We wszystkich innych wypadkach jako wykładniki form wyra-zowych traktujemy jednolite słowa występujące w tekście. Zdajemysobie sprawę z tego, że jest to decyzja konwencjonalna, niezgodnaz tradycyjnymi opisami słownikowymi. Przemawiają za nią jednakważkie argumenty, z których najważniejszy sprowadza się do tego,że naturalna droga od tekstu do słownika, pokonywana zarównoprzez człowieka, jak i przez maszynę, ma na wejściu standardowąsegmentację tekstu na słowa –– należy więc dążyć do tego, aby przywyodrębnianiu leksemów robić jak najmniej odstępstw od niej. Gdy-by dopuścić łączenie słów w całostki stanowiące jednolite wykładnikiform leksemów, musiałyby zostać sformułowane explicite odpowied-nie reguły. Wiadomo, że w tradycji słownikowej jako odpowiadająceformom jednolitych leksemów opisuje się wiele napisów zawierają-cych spację, których znaczna część ma charakter indywidualny i nieukłada się w wyraźne grupy, poddające się charakterystyce chociaż

9 Nie uwzględnia się możliwości, by +ń miało interpretację celownikową, na-rzędnikową lub miejscownikową oraz by było użyte w rodzaju nijakim lub żeńskim.

22

częściowo sformalizowanej. Reguły wyliczające takie połączenia by-łyby więc co najmniej tak skomplikowane jak zasady łączenia formwyrazowych przytoczone wyżej. Przeto naturalnym rozwiązaniembyła rezygnacja z nich.

Za złożone z dwóch form wyrazowych, podlegających własnejcharakterystyce, zostały więc uznane nawet analityczne (złożone)formy fleksyjne, np. będzie czytać/czytał, a także wszelkie wyrażenianajbardziej nawet zespolone, jak formy występujące obowiązkowoz się, np. śmieje się czy boi się, wyrażenia o charakterze indywidu-alnym, jak na pewno czy na przykład, a nawet dwuczłonowe nazwytypu Buenos Aires albo de Gaulle. Nie przeszkadza to temu, żeniewątpliwie analityczne formy fleksyjne (wyraźnie przeciwstawioneformom syntetycznym) omawiamy niżej przy charakterystyce po-szczególnych klas wyrazów: traktujemy je właśnie jako złożone: z czę-ści charakterystycznej –– słowa należącego do omawianego leksemu(w przykładzie powyżej: czytać i czytał), oraz słowa pomocniczego,czyli posiłkowego (będzie –– doskonale pasuje do niego ten tradycyjnytermin gramatyczny), należącego do innego leksemu.

Do form analitycznych zbliżają się wyrażenia typu po polsku,w których drugie słowo, występujące wyłącznie po po, daje się łatwowywieść od leksemu przymiotnikowego, ale z reguły nie jest uwzględ-niane w słownikach w hasłach przymiotnikowych (wyrażenia typupo polsku są zwykle opisywane w oddzielnych hasłach słownikajako specjalne „złożone” leksemy). W SGJP przyjęliśmy istnieniespecjalnej formy przymiotnikowej (tylko po przyimku po). Tworzonajest ona bardzo regularnie: od przymiotników na -ski, -cki i -dzki,w tym także przymiotników nowo tworzonych od nazwisk (np. poputinowsku), w analogicznych wyrażeniach od innych przymiotnikówużywana jest nieżeńska forma celownika, np. po macoszemu, powigilijnemu. Formy typu polsku są więc włączane do leksemów typu.

Nie dopuszczamy istnienia leksemów, których wszystkie formysą złożone. Może się zdarzyć, że wszystkie formy danego leksemuwystępują zawsze lub prawie zawsze w połączeniu z innym słowem;uważamy to za uwarunkowanie czysto leksykalne. Tak zachowująsię formy czasowników tradycyjnie zaliczanych do grupy tzw. reflexi-va tantum. Wyrażenia typu śmieje się czy śmiałam się traktujemyjako połączenia form leksemu czasownikowego oraz formysię, należącej do leksemu 1. Jednak artykuł hasłowy opisujący

23

leksem opatrujemy nagłówkiem „ ”, który wskazujena obligatoryjność połączenia.

Podobny status mają frazeologizmy, których jeden człon występu-je tylko w nich, tj. w połączeniu z drugim członem. Wyrażenie kobyłkau płota jest podzielone na trzy formy zaliczone do leksemów , i . Ostatnia forma płota nie jest przy tym standardową formążadnego przypadka trzeciego leksemu. Ze względu na kontekst (u)uznamy ją za dopełniacz (o ograniczonym zakresie użycia). Innychproblemów nastręczają wyrażenia typu bez mała, w którym słowomała występuje w zasięgu przyimka rządzącego dopełniaczem, choćw dzisiejszej polszczyźnie nie może być interpretowane jako dopeł-niacz. Niemniej uznamy je za formę przymiotnika . Niekiedyw takich wypadkach nietypowych form poszczególnych leksemów,podajemy odpowiednią uwagę, np. przy zwrocie (wyjść) za mąż.Ogólnie, do odpowiednich leksemów zaliczamy też archaiczne formygramatyczne, występujące dziś w ustabilizowanych wyrażeniach.

Jeśli wyrażenie ma charakter frazeologiczny, ale żaden z jegoskładników nie ma formy indywidualnej ani nietypowej, poszczegól-ne jego człony włączamy do odpowiednich haseł. Na przykład członyzwrotu zbijać bąki są włączone do haseł i bez żadnychkomentarzy, ponieważ formy obu występują obficie w tekstach pozawymienionym frazeologizmem. Ogólnie biorąc, staramy się wybieraćformę podstawową (nazwę hasła) w sposób jak najbardziej naturalny.Jeśli jeden lub oba człony połączenia frazeologicznego są wyraźnieformami leksemów odmiennych i układają się w takie opozycje flek-syjne jak leksemy określonego typu, to traktujemy je jako formy tychleksemów.

W innych, bardziej skomplikowanych, wypadkach formy zwią-zane frazeologicznie staramy się zaliczać do leksemów istniejącychniezależnie od nich, tj. utworzonych na podstawie innych słów wy-stępujących w tekstach. Tak więc jako formy odpowiednich rze-czowników traktujemy wszystkie człony ustabilizowanych połączeńfrazeologicznych, homonimicznych z formami przypadkowymi nale-żącymi do paradygmatów rzeczownikowych lub przymiotnikowycho charakterystyce zgodnej z rządem wyrazu nadrzędnego w sto-sunku do słowa opisywanego. Tak więc drugi człon wyrażenia naprzykład traktujemy jako biernik rzeczownika , a wyra-żenia między innymi –– jako narzędnik liczby mnogiej przymiot-nika .

24

Jeśli jednostka wyodrębniona na podstawie analizy semantycz-nej ma postać formy wyrazowej istniejącego leksemu, np.: bokiem,wieczorem, (w) bród, nie włączamy jej niezależnie do zbioru wyra-zów hasłowych, lecz traktujemy jako formę tego leksemu, np. ,, . Tym bardziej nie traktujemy samodzielnie jedno-stek związanych z jednym, rzadszym znaczeniem leksemu, leczwłączamy je do leksemów typowych, regularnych, np. (na) czeledo .

Wyrażenia typu na miękko zostały potraktowane jako zawiera-jące formę przysłówkową typu miękko. Pierwszy człon takich wyra-żeń uważamy, nie wdając się w subtelniejsze analizy, za przyimek.Podobnie wyrażenia zawierające na pierwszym miejscu słowo ma-jące standardową interpretację przyimkową, a na drugim –– sło-wo homonimiczne z leksemem nieodmiennym, np. na wprost, sąinterpretowane jako złożone z przyimka i formy leksemu nieod-miennego.

Niektóre formy izolowane występujące w wyrażeniach fraze-ologicznych udało się włączyć do odpowiednich leksemów dawnychi przestarzałych (np.: omacku występujące po po –– do leksemu -). Najwięcej kłopotu wywołały związane frazeologicznie słowa,dla których nie udawało się znaleźć leksemu, do którego mogłybyone zostać zaliczone na podstawie regularnych procedur. W takichwypadkach słowo występujące w tekście traktowano jako nazwęleksemu: otrzymywał on kwalifikację jednostki związanej frazeolo-gicznie i charakterystykę, np.: „ –– człon frazeologizmu o cha-rakterze przysłówka na roścież ‘na oścież’” albo „ –– człon fraze-ologizmu gwar. tylko z przyimkami na, w, o” (w materiale podda-nym badaniom nie ma użycia mianownikowego ziem, a ewentualneformy innych przypadków są homonimiczne z formami leksemu, standardowego we współczesnej polszczyźnie). Dotyczy totakże nazwisk typu de Gaulle: w bazie uwzględnione jest nazwi-sko G z ograniczeniem łączliwości (zawsze po de). W wypad-kach skrajnych oba człony wyrażenia mają łączliwość ograniczonądo jednego słowa, np. Buenos –– „człon nazwy Buenos Aires”; po-dobnie objaśnione jest Aires. Ponieważ w tekstach polskich słowatakie występują w formach związanych frazeologicznie, dążyliśmydo tego, aby jeden z członów takiego połączenia miał oznaczenieklasy leksemów, które wskazuje na sposób użycia całego połączeniaw tekście.

2. Informacja słownikowa

2.1. Sposób podania materiału w Słowniku

Jako jednostki opisywane w SGJP (czyli hasła) traktujemy re-gularne serie form wyrazowych (występujących w polskich tekstachw postaci słów), uporządkowanych w tzw. paradygmatach. Odpowia-dają one jednostkom słownictwa języka polskiego, w pracach teore-tycznych nazywanych leksemami. O rozróżnieniu haseł decydujeprzede wszystkim różnica w paradygmatach, na drugim miejscu ––różnica w funkcji składniowej (kryterium to wychodzi na pierwszemiejsce w wypadku leksemów nieodmiennych). Stosowanie tej zasa-dy prowadzi do tego, że jako tę samą jednostkę traktujemy serię iden-tycznych i tak samo uporządkowanych napisów, nawet jeśli są oneskojarzone z zupełnie innymi znaczeniami. Klasycznym przykłademjest tutaj rzeczownikowe , skojarzone z dwoma jaskrawo różnymiznaczeniami (można je zilustrować wyrażeniami para wodna i paramałżeńska), traktowane jako jedna jednostka słownikowa. Różnejednostki leksykalne, potraktowane przez nas jednolicie, staramy sięopatrywać glosami. Czasami rozdzielenie „znaczeń” nie jest całkiemoczywiste.

2.1.1. Charakter wprowadzanych jednostek

Do SGJP są wprowadzane przede wszystkim leksemy języka pol-skiego. Znalazły się w nim jednak także jednostki, których status niejest tak jasny. Są to elementy, które nie są samodzielnymi słowami,ale służą do tworzenia nowych leksemów.

Staraliśmy się uwzględnić wszystkie produktywne przedrostki(prefiksy), nie tylko rodzime, ale także przejęte z języków obcych,np.: mini+, pseudo+, eks+, anty+. Bardzo skąpo zaś reprezentowane

27

są sufiksy (przyrostki): uwzględniliśmy przede wszystkim te, któresłużą do seryjnego tworzenia nazwisk kobiet, jak +owa czy +ówna.

W podrozdziale 9.3 znajdują się przykładowe quasi-słowa, tj. cią-gi znaków zawierające znaki nie należące do alfabetu polskiego,rozszerzonego o dopuszczalne znaki pomocnicze.

2.1.2. Typy informacji hasłowej

Informacje słownikowe podajemy w zależności od typu charak-teryzowanego leksemu. Wyróżniamy cztery ważne typy leksemówodmiennych: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i czasowniki orazmałe klasy leksemów w zasadzie nieodmiennych, omówionych w jed-nym rozdziale.

W charakterystyce leksemu (wyświetlanej na ekranie kompu-tera) główne miejsce zajmują informacje fleksyjne, dodatkowo po-jawiają się informacje słowotwórcze (najregularniejsze, najbardziejzbliżone do fleksyjnych) i składniowe (najbardziej podstawowe). Niesą one wyraźnie rozgraniczone. Na najwyższym poziomie ukazujesię kwalifikacja leksemu jako należącego do określonej klasy, naniższym poziomie w hasłach rzeczownikowych występuje informacjaczysto składniowa: rodzaj.

Informacja fleksyjna podawana jest w postaci odmiany danegoleksemu (pojawia się również symbol odpowiedniego wzoru). Stara-my się uwzględniać jak najpełniejszą charakterystykę gramatycznąwprowadzanych jednostek. Oczywiście dopuszczalne, a nawet wska-zane, są alternatywy. Wzorce rzadsze są opatrywane odpowiednimikomentarzami.

Jak już wspomniano, informacje słowotwórcze sprowadzają siędo podania leksemów pozostających z danym w najregularniejszychstosunkach derywacyjnych. Są to dla przymiotników: przymiotnikiw stopniu wyższym, regularne przysłówki odprzymiotnikowe, regu-larne nazwy cech na -ość, a dla czasowników –– imiesłowy przymiot-nikowe, odsłownik (rzeczownikowa nazwa czynności) oraz czasownikprzeciwnego aspektu tworzący z danym parę aspektową.

Informacja składniowa jest dość ogólna: w wypadku czasowni-ków jest to przechodniość. W niektórych klasach jest odnotowywanałączliwość przypadkowa. Tak jest w hasłach przyimkowych, a takżedla niektórych czasowników oraz form liczebników.

28

2.2. WymowaInformacje o wymowie są podawane wtedy, gdy występują wy-

jątki od standardowej realizacji głosowej polskiego tekstu pisanego,tj. gdy realizacja bazująca na podstawowych regułach bądź prowadzido niewłaściwego rezultatu, bądź jest wręcz niemożliwa.

Ma to miejsce w następujących wypadkach:

1. gdy występuje nietypowa realizacja głosowa ciągu liter czytanegozazwyczaj w sposób specyficzny, najczęściej wtedy, gdy wewnątrztego ciągu znajduje się granica między cząstkami słowotwórczy-mi, np.: podziemny (por. podzielić), zintegrowany (por. zimny);

2. gdy wyraz obcy jest zapożyczony również w postaci fonetycznej,np.: menu –– z akcentowaną drugą (ostatnią) samogłoską –– fran-cuskim zaokrąglonym [i], BASIC –– z niestandardową realizacjąliter a, s, c (zapis wymowy podany niżej);

3. gdy w wyrazie (skrótowcu) obowiązuje wymowa „literowa” ––odczytywanie nazw liter zamiast ich łączenia, np.: LO, bhp;

4. gdy w słowie zawierającym dwie sylaby lub więcej akcent padana sylabę inną niż przedostatnia.

Stosujemy uproszczony zapis wymowy, podobny do przyjętegow popularnych polskich słownikach: napisy są wzorowane na pol-skim zapisie ortograficznym z typową realizacją poszczególnych literi ich połączeń z zaznaczeniem –– w wypadkach wątpliwych –– ak-centu. Staraliśmy się nie wprowadzać dodatkowych znaków, dlate-go dla [u] niezgłoskotwórczego zastosowaliśmy znak [u] we frakcjigórnej, np. [auto]. Akcent –– tylko w wypadkach, gdy odbiega onod ogólnych zasad akcentowania w języku polskim przedostatniejsylaby –– oznaczany jest przez wytłuszczenie samogłoski (ściślej,odpowiadającej jej litery), a w wyrazach jednosylabowych nie jestwprowadzany.

W wypadkach nietypowej realizacji stosuje się najczęściej łącznikpomiędzy literami, których nie należy łączyć przy interpretacji głoso-wej, np.: [pod-ziemny], [z-integrowany]. Ponieważ i przed inną literąsamogłoskową jest standardowo interpretowane jako oznaczającemiękkość poprzedniej spółgłoski, łącznik stosowany jest również po-między dwiema literami samogłoskowymi wymawianymi oddzielnie,np.: PR –– [pi-ar].

Podwójna kreska pionowa stosowana jest dla podania wymo-

29

wy alternatywnej, np. triumf –– [try-jumf ∥ tri-umf]. Podobnie dlazapożyczenia (z greckiego) bios zaznaczona jest możliwa wymowadwusylabowa: [bios ∥bi-os].

Wymowa fakultatywna podana jest w nawiasie, np. v [fau ∥ (we)].W nawias ujęty bywa również element realizowany głosowo fakulta-tywnie, np. shoah –– [szoa(h)].

Wymowa przejmowana z języków obcych podawana jest w spo-sób przybliżony z zastosowaniem liter polskich i ich połączeń, np.:BASIC –– [bejz-ik]. Taki zapis wymowy gubi niestety całe bogactwomożliwych realizacji niepolskich głosek (zwłaszcza samogłosek). Za-kładamy jednak, że poprawne realizacje zapożyczeń z tymi głoskamistanowią rodzaj cytatów z języków obcych.

W SGJP wymowa jest notowana systematycznie przede wszyst-kim dla skrótowców, których nie dotyczą ogólne zasady czytaniapołączeń literowych w języku polskim (czyta się nazwy liter, a nierealizuje ich wartości dźwiękowej), oraz w pewnej mierze dla lekse-mów nieodmiennych.

3. Rzeczowniki

Za leksemy rzeczownikowe uważa się wszystkie leksemy mającefleksyjną kategorię przypadka (ten typ odmiany nazywamy dekli-nacją) i selektywną (nie fleksyjną) kategorię rodzaju. Ponadto przyj-mujemy, że większość leksemów rzeczownikowych w języku polskimma kategorię fleksyjną liczby, od której omówienia zaczynamy. W to-ku wykładu opiszemy również pozostałe opozycje gramatyczne, któreuznajemy za przysługujące tylko części leksemów z klasy rzeczowni-ków: deprecjatywność, uniformizm, poprzyimkowość i akcentowość.

3.1. Kategorie gramatyczne3.1.1. Liczba

Odmianę rzeczowników przedstawiamy w formie dwuwymiaro-wego paradygmatu. Na osi poziomej wprowadzamy zróżnicowaniewartości liczby, na osi pionowej –– wartości przypadka. Kategorialiczby przyjmuje dwie wartości i zasadza się na różnicy seman-tycznej: jedna wartość (liczba pojedyncza, w skrócie l.p.) odnosisię do jednego obiektu, druga (liczba mnoga, w skrócie l.m.) ––do większej liczby obiektów, np.: pies –– psy. Ta opozycja grama-tyczna nie jest jednak, jak zwykle, dokładnym odwzorowaniemróżnicy semantycznej. Niektóre rzeczowniki bowiem nie mają zróż-nicowanych form liczbowych; np. słowo drzwi odpowiada różnymformom tego samego leksemu, które wyrażają zarówno znacze-nie pojedynczości (Jedyne drzwi do pokoju były zamknięte), jaki wielości (Wszystkie drzwi były pozamykane) –– uważamy, że rze-czowniki takie jak są defektywne, tj. nie odmieniają sięprzez liczbę, a wszystkie ich formy mają wartość kategorii licz-by l.m. Nazywamy je, zgodnie z tradycją, rzeczownikami pluraletantum. Różne ich własności składniowe omówimy niżej w punk-

31

cie 3.1.3.Grupę rzeczowników plurale tantum rozumiemy raczej wąsko.Gdyby rozumieć ją szeroko, należałyby do niej na przykład nazwy

grup ludzkich, takie jak ‘zbiorowość złożona z jednostek,które mogą być określane rzeczownikiem (możemy dodaćpedantycznie: „lub ”)’ albo N ‘zbiorowość złożonaz jednostek, do których może być odnoszony rzeczownik N (lubN)’. My jednak nie traktujemy tak nazw zbiorów złożonychz bliżej nieokreślonej liczby przedmiotów pojedynczych, np. Polacyto dla nas tylko liczba mnoga rzeczownika P.

Podobnie w zasadzie nie uznawaliśmy za samodzielne rzeczow-niki plurale tantum nazw z zakresu systematyzacji biologicznej,typu ‘rodzina ssaków z rzędu drapieżnych’ albo ‘rodzinamałpiatek’ –– traktujemy je jako liczbę mnogą rzeczowników i . Wyjątkowo za rzeczowniki plurale tantum uznaliśmy po-dobne nazwy biologiczne odmieniane przymiotnikowo, jak -, albo (w liczbie pojedynczej niewystępują odpowiednie rzeczowniki –– musiałyby one być sztuczniedotwarzane); są one w SGJP obecne obok haseł przymiotnikowychtypu i .

Nie wprowadziliśmy też, w zasadzie, do SGJP nazw uporząd-kowanych par przedmiotów –– w odróżnieniu od dowolnych zbiorówprzedmiotów nazywanych danymi rzeczownikami, choć także bywająone włączane do rzeczowników plurale tantum. Fleksyjnie bowiemodmiana leksemów typu albo pokrywa się z liczbąmnogą leksemów i (tylko te uwzględniliśmy w Słow-niku). Jednak nazwy uporządkowanych par ludzi przeciwnej płci po-zostających wobec siebie w określonej relacji występują w SGJP, ma-ją one bowiem inne cechy gramatyczne niż liczba mnoga odpowied-nich rzeczowników rodzaju męskiego (ściślej: męskiego osobowego ––nie mają form deprecjatywnych, por. niżej), a więc obok i , obok i ; obok i .

Semantycznie są do nich zbliżone nazwy par małżeńskich typu, 2 ‘brat z żoną’, które składniowo (czy głębi-nowomorfologicznie) zachowują się jak rzeczowniki plurale tantum,ale powierzchniowo odmieniają się podobnie jak rzeczowniki nija-kie w liczbie pojedynczej. Takie same właściwości ma rzeczownik (używany w dwóch znaczeniach: ‘para małżeńska’ i ‘grupa

32

osób różnej płci’). Oczywiście nazwy wielu takich leksemów i niemalwszystkie ich formy są homonimiczne z formami liczby pojedynczejleksemów dwuliczbowych typu 1 i 1.

W niektórych słownikach wiele rzeczowników opisanych jest jakowystępujące tylko w liczbie pojedynczej (singulare tantum). Dotyczyto tzw. kolektiwów, typu czy , albo abstraktów,typu albo . W swych podstawowych znacze-niach są one używane z reguły w liczbie pojedynczej, jednak bez tru-du można wszystkich użyć w liczbie mnogiej w znaczeniach nadda-nych niejako automatycznie, bo wynikających z naturalnego nawar-stwiania się znaczeń, czyli z tzw. polisemii regularnej (por. Apresjan2000), np.:(1) Daj mi spokój ze swoimi pierzami (studenteriami,

pozytywizmami, matematykami).To samo dotyczy także nazw własnych, jak R, W, G,

które również mogą być używane w liczbie mnogiej. Są, rzecz jasna,nazwy własne plurale tantum, jak K czy K.

3.1.2. PrzypadekKategoria przypadka sprowadza się do zróżnicowania narzuca-

nego formie rzeczownikowej przez kontekst, najczęściej: formę cza-sownika lub przyimka (tę własność czasowników i przyimków na-zywa się tradycyjnie rządem przypadkowym). Zasadniczo wartościnarzucane formom rzeczownikowym przez kontekst są następujące:(2) M. To –– pies lub psy. –– mianownik

D. Nie ma psa lub psów. –– dopełniaczC. Ufam psu lub psom. –– celownikB. Lubię psa lub psy. –– biernikN. Interesuję się psem lub psami. –– narzędnikMs. Myślę o psie lub psach. –– miejscownik

Jeśli słowo daje się wstawić do danego kontekstu zamiast wypi-sanej wyżej formy leksemu , uznajemy je za formę odpowiedniegoprzypadka jakiegoś leksemu, najczęściej rzeczownikowego.

Dodatkowo za wartość kategorii przypadka uznajemy wołacz.Wołacz niewątpliwie istnieje w systemie języka polskiego jako formarzeczownika, która w bezpośrednich apelach nadawcy odnosi siędo odbiorcy; w opisach gramatycznych polszczyzny jest tradycyjnie

33

uznawany za jeden z przypadków, choć nie jest to uzasadnione teore-tycznie: nie jest to forma wymagana przez żaden kontekst (czasowni-kowy albo przyimkowy), co więcej zaś, łączy się z podrzędnikami, wy-magając od nich form identycznych z ich formami mianownikowymi.Należałoby więc wołacz wprowadzić do opisu specjalnie, dodając doopisu rzeczowników jeszcze jedną kategorię fleksyjną. Wymagałobyto dodatkowej, stosunkowo obszernej dyskusji. Na nasze, zgodnez tradycją, rozwiązanie decydujemy się ze względów praktycznych.Możemy uznać, że rozpoznajemy go jako formę, którą zwracamysię do określonego obiektu (najczęściej osoby). Podobnie jak w in-nych wypadkach, zakładamy istnienie wołacza potencjalnie, nawetw wypadkach, gdy jego użycie jest bardzo mało prawdopodobne, np.:pasztecie, bakterio (formy te mogą być z powodzeniem użyte, jeślileksemy czy są zastosowane jako przezwiska czypseudonimy).

Ten repertuar wartości przypadków zostanie wzbogacony (po-przez wprowadzenie kategorii poprzyimkowości i akcentowości)dla kilku leksemów, zwanych tradycyjnie zaimkami rzeczownymi.Przedstawimy to niżej w podpunkcie poświęconym ich opisowi.

Nie będziemy natomiast wprowadzać przypadków słabo ukształ-towanych, np. specjalnego przypadka („distributiwu”) dla konstruk-cji z po, po którym może występować forma synkretyczna z formąmiejscownika lub biernika (por. Łojasiewicz 1980), np.:(3) Dała każdemu dziecku po bananie i po dwa jabłka.

3.1.3. RodzajPrzez rodzaj gramatyczny rzeczownika rozumiemy –– zgodnie

z długą i ważną tradycją –– jego właściwość polegającą na wymaganiuod wyrazu wiążącego się z nim składniowo ściśle określonej formy.Najwyraźniej widać to w związku z określeniem przymiotnikowym,jak po łacinie: iste bonus panis (m), ista bona aqua ( f ), istud bonumvinum (n). Analogicznie po polsku: ten dobry chleb (m), ta dobrawoda (ż), to dobre wino (n). I jeśli używa się terminu „rodzaj grama-tyczny” zgodnie z tą tradycją, to trzeba uznać, że wyrazy dziewczęi pacholę są rodzaju nijakiego, a babsztyl i babiszon –– męskiego.

Do żadnej z tych klas nie dadzą się jednak zakwalifikować rze-czowniki plurale tantum (spróbujmy wstawić formę rzeczownika - do kontekstów: ten dobry , ta dobra , to dobre ). Wyróżni-

34

my zatem dodatkowy rodzaj, który możemy nazywać przymnogimi będziemy oznaczać symbolem p.

Jest to pierwszy stopień przybliżenia. Przed ponad pięćdziesięciulaty Witold Mańczak (1956) zwrócił uwagę na to, że analogiczne roz-różnienia w przypadkach innych niż mianownik (z których gramaty-cy zdawali sobie sprawę, tylko nie nazywali rodzajowymi) prowadządo wyodrębnienia większej liczby rodzajów. Zaproponował wtedywyróżnienie trzech podrodzajów rodzaju męskiego. Jego propozycjajest dziś powszechnie przyjęta w gramatyce polskiej. W podobnysposób na drobniejsze klasy możemy podzielić rzeczowniki nijakiei przymnogie.

Podrodzaje rodzaju męskiegoPodział rzeczowników rodzaju męskiego na podrodzaje opiera się

na cechach składniowych ich biernika –– liczby pojedynczej i mnogiej.Mianowicie formy rzeczowników, którym wyżej wskazany test naka-że przypisać rodzaj męski, muszą się łączyć z różnymi formami tegosamego leksemu przymiotnikowego, np.:

(4) Lubię tego pływaka kraulistę,tamtego pływaka żółtobrzeżka i jeszczeten pływak z korka.

Lubię tych pływaków kraulistów,tamte pływaki żółtobrzeżki i jeszczete pływaki z korka.

Rzeczowniki takie jak 1 zwykliśmy nazywać męskimiosobowymi (w SGJP będziemy je oznaczać symbolem m1), ta-kie jak 2 możemy nazywać męskimi zwierzęcymi (m2), a takiejak 3 –– męskimi rzeczowymi (m3). Będziemy więc mówićo odpowiednich podrodzajach rodzaju męskiego. Nazwy te mają oczy-wiście charakter poglądowych etykiet i, podobnie jak tradycyjne na-zwy rodzajów, oddają znaczenie odpowiedniej grupy rzeczownikóww sposób mocno przybliżony. Na przykład rzeczowniki i 2 ‘kraj zależny od innego’ zaliczymy do zbioru m1 (czylimęskich osobowych), a , podobnie jak i –– dom2 (męskich zwierzęcych).

Rzeczowniki męskie osobowe (rodzaju m1) mają dodatkowo ka-tegorię deprecjatywności, którą omówimy dalej w osobnym punkcie.

35

Podrodzaje rodzaju nijakiegoRodzaj nijaki (n) również podzielimy na podrodzaje, ale rozróż-

nienie to będzie miało charakter jeszcze subtelniejszy niż wyróżnie-nie podrodzajów rodzaju męskiego. Zasadza się ono na łączliwościz formami liczebników (a nie, jak w wypadkach typowych, przymiot-ników):

(5) M. To jest pięcioro dzieci pięć koryt(nie: pięć dzieci) (nie: pięcioro koryt)

B. Lubię pięcioro dzieci pięć koryt

Rzeczowniki takie jak zaliczymy do podrodzaju nijakiegopierwszego (n1), a takie jak –– do podrodzaju nijakiego dru-giego (n2).

Ten podział na podrodzaje nie jest zarysowany wyraziście. Doklasy n1 należy bardzo mało rzeczowników. Są to przede wszystkimrzeczowniki, nazywające istoty żywe, zakończone w formie podsta-wowej na -ę, a w innych formach mających rozszerzenie -ęci-/-ęt-,jak czy . Rzecz w tym, że niewielka grupa tychrzeczowników (w SGJP jest ich ok. 100) należy do czynnego zasobusłownikowego polskich inteligentów tylko w niektórych regionach,przede wszystkim w Małopolsce: używają oni tych rzeczownikóww takich konstrukcjach, jak wskazane wyżej. Pozostali nosicielekulturalnej polszczyzny rozumieją je i odbierają jako neutralne, aleich praktycznie nie używają, zastępując innymi derywatami o syno-nimicznym znaczeniu (przede wszystkim rzeczownikami rodzaju m2z sufiksem -ak-, typu czy lub –– rzadziej, zwłaszczawtedy, gdy nie ma odpowiedniego derywatu na -ak- –– rzeczownikamirodzaju n2 z sufiksem -ątk-, typu , , ).

Do ogólnopolskiego zasobu słownikowego należy kilka rzeczowni-ków na -ę/-ęci-/-ęt-, jednak ich użycie składniowe nie jest jednoznacz-ne. Jest więc rzeczownik , używany jako termin na poziomieszkoły podstawowej. Dopuszcza on jednak składnię podwójną: typun1 (pięcioro zwierząt) i n2 (pięć zwierząt). Jest rzeczownik ,w liczbie pojedynczej silnie nacechowany (archaicznie lub poetycko);formy liczby mnogiej, regularnie tworzone od niego, są neutralnei łączą się z formami liczebnikowymi raczej według składni typowejdla n2 (pięć dziewcząt) niż według składni n1 (pięcioro dziewcząt).

Mimo to wskazane rozróżnienie rodzajowe można uznać za obo-wiązujące w polszczyźnie kulturalnej, choć klasa rzeczowników ro-

36

dzaju n1 jest rzeczywiście bardzo nieliczna. Niewątpliwie należy doniej rzeczownik , dla którego obowiązuje składnia pięciorodzieci. Stosowanie konstrukcji pięć dzieci jest znamieniem niższychwariantów współczesnej polszczyzny. W starannej polszczyźnie dotego rodzaju zaliczają się także rzeczowniki oznaczające narządyzmysłów 1 i 1 (por. konstrukcje dwoje/czworo oczu/uszu) ––w odróżnieniu od 2 i 2 o wtórnych znaczeniach pochodnych(por. konstrukcje dwa/cztery oka/ucha ‘na rosole/z liny’).

Podrodzaje rodzaju przymnogiegoRozróżnienie podrodzajów rodzaju przymnogiego p w pierwszej

kolejności opiera się na fleksyjnej różnicy między formami czasow-nikowymi i przymiotnikowymi, z którymi łączą się formy rzeczow-ników plurale tantum. Rozróżnimy więc rzeczowniki przymnogieosobowe (łączą się one z formami męskoosobowymi1 przymiotnikówi czasowników) i nieosobowe (łączące się z formami niemęskoosobo-wymi):(6) M. To byli moi starzy rodzice.

To były moje stare spodnie.B. Lubię moich starych rodziców.

Lubię moje stare spodnie.Rzeczowniki podrodzaju przymnogiego osobowego, takie jak -

, będziemy oznaczać symbolem p1. Należą do nich nazwy par lu-dzi pozostających w określonej relacji, jak , czy . Jest tu spora grupa rzeczowników z sufiksem-stw(o) nazywających pary małżeńskie, pochodnych od rzeczownikówrodzaju m1: jeśli taki rzeczownik może się odnosić do mężczyzny, topara małżeńska, do której on należy, może być nazwana odpowied-nim rzeczownikiem pochodnym, np. czy -. Te pochodne rzeczowniki należą właśnie do klasy p1, w stan-dardowej polszczyźnie kulturalnej obowiązują bowiem konstrukcje:(7) M. To byli nasi kochani państwo.

B. Lubię naszych kochanych państwa.Rzeczowniki te mają niemal wszystkie formy homonimiczne

z rzeczownikami nijakimi derywowanymi tym samym sufiksem,nazywającymi godności czy cechy, a czasem nabierającymi znaczenia

1 Terminy męskoosobowy i niemęskoosobowy są tu użyte zgodnie z trady-cją. Ich precyzyjna definicja znajduje się niżej –– w punkcie 6.3.3.

37

konkretnego (szczególnie wyraziste jest to w wypadku leksemów). Oczywiście możliwe są na przykład zdania z niemęsko-osobowymi formami przymiotników i czasowników:

(8) M. To było nasze kochane państwo.B. Widzę nasze kochane państwo.

Jednak odnoszenie ostatniego słowa tych zdań do konkretne-go pana z panią jest możliwe tylko w niższych, niestandardowychodmianach współczesnego języka polskiego. W polszczyźnie ogólnejzinterpretujemy je jako formę innego leksemu ‘zorganizo-wana społeczność’ –– rodzaju n2.

W tym miejscu zasygnalizujmy, że rzeczowniki przymnogie oso-bowe (rodzaju p1) w zasadzie nie mają kategorii deprecjatywności:wyjaśnimy to dalej w punkcie poświęconym tej kategorii.

Natomiast rzeczowniki przymnogie nieosobowe podzielimy nadwie podgrupy –– na podstawie łączliwości z formami liczebników.Niektóre z nich łączą się z nimi w naturalny sposób, np. czworo drzwi,skrzypiec (będziemy je oznaczać symbolem p2), inne –– nie dopusz-czają w ogóle bezpośrednich połączeń z formami liczebników, na-wet jeśli odnoszą się do konkretnych wyodrębnionych przedmiotów,które w naturalny sposób mogą być liczone (będziemy je oznaczaćsymbolem p3). Dla wyrażenia treści ‘n przedmiotów nazywanychrzeczownikiem x’ używa się wtedy konstrukcji opisowej, najczęściejz formą rzeczownika , np. cztery pary majtek, spodni, okula-rów; czasem jednak, choć możliwość połączenia treści wyrażanejprzez dany rzeczownik z określeniem liczby naturalnej wydaje sięoczywista, nawet zastosowanie konstrukcji opisowej staje się czymśkarkołomnym. Spróbujmy na przykład wyrazić treść, że ktoś uczest-niczył w dwóch imprezach nazywanych albo że uczestniczyłtrzy razy w aktywności nazywanej w środowisku uniwersyteckimrzeczownikiem 2. Wśród leksemów podrodzaju p3 znajdująsię oczywiście także rzeczowniki „niepoliczalne”, które praktycznienie łączą się –– ani formalnie, ani semantycznie –– z liczebnikami,np. , .

2 Czasem można usłyszeć na przykład zdania Byłem na trzech zajęciach,Student opuścił trzy zajęcia.

38

Kłopoty z rodzajem i problem rzeczowników„dwurodzajowych”

Wydawałoby się, że określenie rodzaju gramatycznego rzeczowni-ka nie powinno sprawiać trudności. Jednak kłopoty się zdarzają. Poczęści zasygnalizowaliśmy je wyżej, pokazując, że trzeba uznać ist-nienie kilku leksemów o formie hasłowej homonimicznej (jak pływakalbo satelita), zróżnicowanych tylko w formach biernika obu liczbi mianownika liczby mnogiej. Jest to rozwiązanie najwłaściwsze,najczystsze teoretycznie.

Niemniej w słownikach często stykamy się z opisami konkretnychrzeczowników jako mających alternatywną charakterystykę rodza-jową, np.: (albo , , ) m[1] lub ż (To byłnasz kochany kaleka (sługa, sędzia, doktor) –– To była nasza kochanakaleka (sługa, sędzia, doktor). Oczywiście, jeśli pragniemy uzyskaćdokładniejszą charakterystykę rodzajową, stwierdzimy, że kaleka,sługa, sędzia i doktor to postaci podstawowe par leksemów, z którychjeden jest rodzaju m1, a drugi ż. W bierniku liczby mnogiej będą onemiały odpowiednio postać: Widzę tych kaleków (sług/sługów, sędziów,doktorów) –– Widzę te kaleki (sługi, sędzie, doktor).

Co ciekawe, podobne problemy stwarzają nawet tzw. rzeczownikinieodmienne, np. może być opisane jako rodzaju n lub ż.I w tych wypadkach, teoretycznie, powinniśmy wprowadzać paryleksemów o homonimicznej postaci hasłowej (bo Widzę to kakadu ––Widzę tę kakadu).

Jednak konsekwentne wprowadzenie tego rozwiązania było nie-celowe i niemożliwe. W języku zachodzą bowiem żywe procesy i sys-tem gramatyczny nie jest stabilny. Stabilny nie jest też systemrodzajowy. Przyjęty tu schemat wydaje się nam najwłaściwszy dlawspółczesnego języka polskiego. Niemniej spotykamy w języku zja-wiska, które się z niego wyłamują. Są bowiem jednostki leksykalne(niezbyt częste w tekstach), których status rodzajowy jest niejasny,użytkownicy wahają się bowiem, jaki rodzaj im przypisać. Charak-terystyczne są tu wahania między rodzajami m2 i m3. Dotyczą onenazw roślin (zwłaszcza krzewów i kwiatów), gier, napojów czy potrawitd., por.:

(9) Zerwała krokus/krokusa (tulipan/tulipana).(10) Uderzył mocny smecz/mocnego smecza.(11) Zjadła schabowy/schabowego.

39

Problem jest znany od dawna gramatykom polskim i zagranicz-nym (zob. np. Swan 1988). Podlega on jednak wyraźnej ewolucji, nie-które rzeczowniki i ich klasy stabilizują się rodzajowo, w innych zaśnastępuje wyraźnie nowe rozchwianie (na marginesie warto zwró-cić uwagę, że w żadnym z wymienionych przykładów nie możemysię dopatrywać tzw. dopełniacza cząstkowego –– genitivu partitivu,fakultatywnie używanego w pozycji biernika).

W wypadkach takich, gdy nieustabilizowanie jest wyraźne, nienotujemy dwu leksemów rzeczownikowych różnych rodzajów, leczjeden –– podając alternatywną charakterystykę rodzajową.

W SGJP nie uwzględniamy innych dubletów rodzajowych typu m1 –– ż, m1 –– ż, m1 –– ż. Podobne dotwarzanie rzeczowników żeńskich jest moż-liwe dla bardzo wielu rzeczowników rodzaju m1; wprowadzenie ichbyłoby niecelowe i dziwaczne, a wybór najczęstszych byłby niezmier-nie trudny. O takim użyciu rzeczowników męskich osobowych, którepowinno być scharakteryzowane w podręczniku gramatyki, trzebamieć pojęcie ogólne. Podobne problemy stwarzają też w znacznymstopniu nazwiska, którym poświęcamy punkt 3.3.2.

3.1.4. DeprecjatywnośćZwróćmy uwagę na to, że jako przypadek testowy do określania

podrodzajów rodzaju męskiego bierze się biernik, a nie mianow-nik, w którym rozróżnienie form także istnieje. Przemawia za tymrozwiązaniem fakt, że w mianowniku liczby mnogiej rzeczownikówzbioru m1 występować mogą formy o różnych właściwościach skła-dniowych, np. To byli dzielni oficerowie –– To były dzielne oficery.

To rozróżnienie uznajemy za kategorię fleksyjną (mającą konse-kwencje składniowe) i nazywamy deprecjatywnością. Mają ją tylkorzeczowniki męskie osobowe (m1). Obejmuje ona wyłącznie mianow-nik liczby mnogiej (i wołacz liczby mnogiej, który jednak ma zawszewykładnik tekstowy synkretyczny z mianownikiem); przyjmuje onawartości: ‘deprecjatywna’ (depr) i ‘niedeprecjatywna’ (ndepr)3.

Zdarza się (zwłaszcza dla rzeczowników o tematach miękkichi stwardniałych), że opozycja tych dwu form jest zneutralizowana(na poziomie fleksji), obie jednak zachowują swoje cechy składniowe,np. To byli dzielni żołnierze –– To były dzielne żołnierze.

3 Por. Saloni (1988).

40

Formy niedeprecjatywne, tj. typowe formy „męskoosobowe” (typuoficerowie, por. także rzadszy wariant swobodny oficerzy), są z regułyneutralne i znacznie częstsze niż formy deprecjatywne (typu ofice-ry), używane jako formy nacechowane: dla wyrażenia specjalnegostosunku do obiektu, np. negatywnej oceny albo lekceważenia (stądnazwa tych form i całej kategorii). Są tu jednak ważne wyjątki.Dla wielu rzeczowników o znaczeniu ekspresywnym właśnie formydeprecjatywne są stosowane neutralnie (np. To były jakieś łobuzy,sukinsyny, umarlaki itp.), a formy niedeprecjatywne mają charakterniezwykły, nacechowany (np. To byli jacyś łobuzi, sukinsyni czysukinsynowie, umarlacy itp.).

Dla niektórych rzeczowników obie formy są naturalne i częste,są one wtedy na ogół zróżnicowane znaczeniowo, np. To byli zupełniprostacy –– To były zupełne prostaki.

Rzeczowniki przymnogie osobowe (rodzaju p1) nie mają kategoriideprecjatywności: istnieją tylko formy mające łączliwość z typowymiformami męskoosobowymi leksemów przymiotnikowych i czasowni-kowych, np. dla rzeczownika możliwe jest tylko To byli do-brzy rodzice. Zdanie To były głupie rodzice (dla rzeczownika o takimzakończeniu forma deprecjatywna i niedeprecjatywna byłyby zneu-tralizowane) może oczywiście wystąpić w tekście polskim, natomiastinterpretacja ostatniego słowa jako formy leksemu w obrębiestandardowej polszczyzny literackiej jest, naszym zdaniem, wyklu-czona. Tak jest dla wszystkich rzeczowników rodzaju p1, dla którychistnieją pary paralelnych rzeczowników obu rodzajów. Rzeczownikitypu , nie mogą w ogóle tworzyć form deprecjatyw-nych (zdanie *To były dobre państwo to, według naszego odczucia,wykolejenie we wszystkich wariantach współczesnej polszczyzny;niepoprawność, zgodnie z tradycją, sygnalizujemy gwiazdką).

Zwróćmy jeszcze uwagę na techniczny aspekt problemu: porów-najmy wykładniki obu omawianych teraz form mianownikowychrzeczowników rodzaju m1. Otóż forma deprecjatywna takiego rze-czownika tworzy się analogicznie jak jedyna forma mianownikaliczby mnogiej rzeczownika innego rodzaju (m2, m3 lub ż) o takimsamym zakończeniu tematu odmieniającego się według tego samegowzoru (np. barany, dzbany i ułany albo glisty i socjalisty).

Na marginesie wskażmy jeszcze jedno zjawisko: otóż chociażjako przypadek testowy do określania podrodzajów rodzaju męskiegobierze się biernik, to sporadycznie możemy się spotkać z występo-

41

waniem w bierniku liczby mnogiej form, które –– przez analogię ––powinny być uznane za „niemęskoosobowe” jako nie tylko synkretycz-ne z formami mianownika, ale mające takie same cechy składniowe.Zjawisko to zaobserwowaliśmy w trzech sytuacjach:

1. Dla rzeczowników męskich , , -, które w mianowniku liczby mnogiej występują w konstruk-cjach charakterystycznych dla m1, trudno w bierniku liczbymnogiej znaleźć konstrukcje typowe dla tego rodzaju, natomiastnormalne są konstrukcje „niemęskoosobowe”, takie same jakw mianowniku (np. Lubię te nasze magnificencje). Dla wszyst-kich tych leksemów istnieją leksemy żeńskie o homonimicznejformie hasłowej (i identycznych zbiorach wykładników teksto-wych) –– owe formy biernika można uznać za reprezentujące teleksemy.

2. Dla leksemów używanych z jasnym zamiarem ekspresywnymdeprecjacji trafiają się (bardzo rzadko) formy deprecjatywnew bierniku po przyimkach, np. potoczny frazeologizm zejśćna dziady, literackie wejść między profesory, historyczne braćna świadki albo potoczne iść na chłopy (żeński odpowiednikmęskiego iść na dziwki/baby, co jednak jest gramatycznie ab-solutnie regularne –– por. Łaziński 2006, s. 176–177). Można tuzauważyć zalążkowe rozdzielanie się biernika na dwie formy (jaku zaimków rzeczownych –– zob. 3.4.3), przy czasowniku możliwajest bowiem tylko systemowa forma równa dopełniaczowej (widzęprofesorów/świadków), po przyimku zaś obok niej (wejść międzyprofesorów, brać na świadków) pojawia się wariantywnie formadeprecjatywna, jak w oryginalnych przykładach przytoczonychwyżej.

3. Ostatnio cytowany przykład: iść na chłopy budzi pewne wątpliwo-ści. Ponieważ ten zwrot nie należy do naszego języka czynnego,nie umiemy się wypowiedzieć z przekonaniem, czy w polszczyźniekulturalnej można w tym samym znaczeniu użyć wymienniestandardowej formy biernika i iść na chłopów (choć znaleźliśmyprzykłady użycia tego zwrotu). Być może, iść na chłopy to skost-niała (i ukształtowana przez jasną analogię) konstrukcja fraze-ologiczna, w której pojawia się forma niestandardowa. Z pew-nością taki skostniały, sfrazeologizowany charakter mają dwieinne konstrukcje zawierające deprecjatywny biernik rzeczowni-

42

ków klasy m1. Pierwszy to konstrukcja iść/pójść w sołdaty ––z bardzo niewielką wymiennością członu czasownikowego i spo-rą rzeczownikowego (dyrektory, ministry, generały itp.); drugi ––konstrukcja z powtórzeniem leksykalnym typu pan nad pany.W obu wypadkach mamy do czynienia ze swoistym operatoremgramatycznym, który powoduje użycie nietypowej formy grama-tycznej w określonym kontekście.

3.1.5. UniformizmPonadto istnieje jeszcze jedno zróżnicowanie form rzeczowniko-

wych. Mianowicie w dopełniaczu liczby mnogiej niektórych rzeczow-ników żeńskich występują warianty (często o ograniczonej wymien-ności): możemy użyć formy homonimicznej (uniforemnej), która jestsynkretyczna dla tego przypadka oraz kilku przypadków liczby po-jedynczej (hom, np. funkcji, teorii, kopalni), albo formy charaktery-stycznej (nieuniforemnej, char, np. funkcyj, teoryj, kopalń). Opozycjętę nazywamy uniformizmem.

Funkcje tych wariantów (jeżeli istnieją) są różne. Dla wielu rze-czowników są one używane wymiennie (np. głuszy –– głusz, kniei ––kniej). Dla niektórych są zróżnicowane i zdarza się, że jeden z nichjest przez normatywistów oceniany negatywnie (np. alej). W wypad-kach najbardziej wyrazistych staramy się pokazywać takie uwarun-kowania.

Dotyczy to przede wszystkim rzeczowników zakończonych w mia-nowniku liczby pojedynczej na -ja lub -ia (wymawiane [ja]) po literzespółgłoskowej. Forma specyficzna ma dla nich charakter archaiczny(np. funkcyj, armij). Zaleca się jej używać tylko w wypadkach, gdywariant neutralny (np. funkcji, armii) mógłby być niejednoznacznieinterpretowany co do wartości liczby.

Opozycja postaci uniforemnej i nieuniforemnej nie jest kategoriąfleksyjną, tylko zróżnicowaniem wariantów określonej formy rze-czownika (dopełniacza liczby mnogiej), występującym paralelnie uznacznej liczby leksemów. Dlatego też w paradygmatach rzeczow-nikowych nie wprowadzamy dla nich osobnych rubryk, tylko zapi-sujemy je w jednej rubryce, opatrując symbolem hom lub chari — ewentualnie — kwalifikatorem stylistycznym. Większość rze-czowników rodzaju żeńskiego ma w dopełniaczu liczby mnogiej tylkojedną formę: wpisujemy ją w odpowiedniej rubryce bez dodatkowego

43

komentarza.Dla konsekwencji (technicznej, a nie teoretycznej) podobne ozna-

czenia stosujemy w paradygmatach tych rzeczowników rodzaju przy-mnogiego, które odmieniają się jak rzeczowniki żeńskie i mają po-dobnie zróżnicowane warianty, np. wakacji (hom, jak funkcji), wa-kacyj (char, jak funkcyj).

3.2. Schemat odmiany rzeczownikówOdmianę rzeczowników, podobnie jak leksemów innych klas,

w SGJP prezentujemy na dwa sposoby. W pierwszym wypadkupodajemy odmianę pełną, w drugim –– tylko „formy bazowe”, tj. teformy, z których pozostałe dają się wywieść w sposób automatyczny.

3.2.1. Paradygmat pełnyOdmiana pełna rzeczownika jest przedstawiona w formie dwu-

wymiarowego paradygmatu. Na osi poziomej jest wprowadzone zróż-nicowanie wartości liczby, na osi pionowej –– wartości przypadka.Dla rzeczowników rodzaju m1 rubryki mianownika i wołacza liczbymnogiej są podzielone na dwie podrubryki –– dla zróżnicowania formwedług wartości kategorii deprecjatywności. Maksymalne zróżnico-wanie form rzeczownika wygląda następująco:

l.p. l.m.piechurzy ndepr

M. piechurpiechury depr

D. piechura piechurówC. piechurowi piechuromB. piechura piechurówN. piechurem piechuramiMs. piechurze piechurach

piechurzy ndeprW. piechurze

piechury depr

44

3.2.2. Formy bazoweZbiór form bazowych dla rzeczownika otrzymujemy ze zbioru

wszystkich jego form (uwzględnia się w nim osobno warianty homi char, jeśli istnieją) przez wykreślenie niektórych, mających regu-larnie wykładniki, które i tak są wprowadzone do paradygmatu (maten zbiór zdecydowanie inny charakter niż w wypadku czasownikai nieco inny niż w wypadku przymiotnika). Lista form bazowychnie jest uniwersalna dla wszystkich rzeczowników. Tworzy się jąodrębnie dla poszczególnych typów odmiany mających ten sam układform synkretycznych w paradygmacie (typ wyznaczany jest, naj-ogólniej mówiąc, przez rodzaj). W szczególności przy tworzeniu dlanajważniejszych typów zbioru form bazowych ze zbioru wszystkichform wykreślane są z tego ostatniego następujące formy:• w liczbie mnogiej –– dla wszystkich rzeczowników –– forma wo-

łacza (zawsze synkretyczna z mianownikiem) i biernika (syn-kretyczna z dopełniaczem dla rzeczowników rodzajów m1 i p1i z mianownikiem dla rzeczowników pozostałych rodzajów);

• w liczbie pojedynczej:1. dla rzeczowników żeńskich (i innych o układzie form syn-

kretycznych takich jak w odmianie rzeczowników żeńskichtypu ) –– forma miejscownika (zawsze synkretycznaz celownikiem),

2. dla rzeczowników nijakich (obu podrodzajów) –– formy woła-cza i biernika (zawsze synkretyczne z mianownikiem),

3. dla rzeczowników męskich (wszystkich podrodzajów) –– formabiernika (synkretyczna z dopełniaczem dla rzeczowników ro-dzajów m1 i m2, a z mianownikiem dla rzeczowników rodzajum3).

Niżej podajemy zestawy form bazowych dla rzeczowników rodza-jów m1 (), n () i ż ( i ).

l.p. M. technik technikum technika technizacjal.p. D. technika technikum techniki technizacjil.p. C. technikowi technikum technice technizacjil.p. B. technikę technizacjęl.p. N. technikiem technikum techniką technizacjąl.p. Ms. techniku technikum

45

l.p. W. techniku techniko technizacjol.m. M. ndepr technicyl.m. M. (depr) techniki technika techniki technizacjel.m. D. hom technizacjil.m. D. (char) techników techników technik technizacyjl.m. C. technikom technikom technikom technizacjoml.m. N. technikami technikami technikami technizacjamil.m. Ms. technikach technikach technikach technizacjach

Zestaw form bazowych dla rzeczowników rodzajów m2 i m3 różnisię od zestawu dla rodzaju m1 brakiem formy o charakterystycel.m.M.ndepr. Zestawu form bazowych dla rzeczowników plurale tan-tum w tym miejscu nie podajemy.

3.2.3. Regularne derywaty i potencja słowotwórczaDo paradygmatu nie wchodzą opozycje, które tradycyjnie uznaje

się za słowotwórcze, np. sposób tworzenia żeńskich nazw wykonaw-ców czynności od rzeczowników męskich, pochodnych przymiotni-ków, zwłaszcza od nazw miejscowych (por. Bogusławski 1988, s. 19).Notujemy je na innym poziomie, poza właściwym paradygmatem.Zanotowanie formy podstawowej derywatu stanowi w gruncie rzeczyodsyłacz do innego miejsca w SGJP.

W wypadku potencjalnych par typu m1 –– ż, m1 –– ż, nie wprowadzanych zresztą do SGJP,moglibyśmy mówić o zjawisku derywacji paradygmatycznej, którajest regularna dla dużych klas leksemów. W tym wypadku jestto zjawisko tworzenia żeńskiego odpowiednika leksemu męskiego,oznaczającego określoną funkcję człowieka.

W takich parach podstawowy leksem męski oznacza już to męż-czyznę (zwłaszcza w wypadku, gdy leksem odnosi się do oznaczonegodenotatu), już to człowieka bez względu na płeć (zwłaszcza gdydenotat jest niewyznaczony, a sytuacja nie preferuje żadnej płci),por.:(12) Za stronę prawną umowy odpowiadał zawsze notariusz.

Istnieje też grupa rzeczowników męskich osobowych nie komuni-kujących płci denotatu, np. , , , dla których

46

zasadniczo brak odpowiedników żeńskich. Leksem należący do tejgrupy może się odnosić zarówno do mężczyzny, jak i do kobiety, a płećmoże być zakomunikowana tylko za pomocą środków leksykalnych(np. męski potomek albo świadek kobieta). Jest to jednak sytuacjanietypowa.

W sposób najzupełniej naturalny nasuwa się więc problem nazy-wania kobiety spełniającej daną funkcję i, co za tym idzie, tworzeniaodpowiedniej nazwy żeńskiej od danego rzeczownika męskiego oso-bowego. Oprócz wskazanego wyżej sposobu derywacji typu m1 –– ż są inne naturalne sposoby tworzenia takich nazw,np.: –– , 1 m1 –– 2 ż (odmienne,ale z innym wzorem odmiany –– to inny przykład derywacji paradyg-matycznej) i , –– .

Powyższa dyskusja dotyczy oczywiście tylko wypadków, gdy ob-serwujemy dokładną odpowiedniość znaczeniową między leksemembazowym i derywatem. Stosunek znaczeniowy między obydwomaczłonami podobnych par bywa niekiedy skomplikowany. Np. regular-nym odpowiednikiem żeńskim leksemu m1 jest ż,a nie , który ma wyraźnie naddatek znaczeniowy. Na-tomiast zupełnie niesymetryczne są pary –– , –– .

Podobne przykłady derywacji paradygmatycznej leksemów ma-my i dla innych par rodzajowych: znamienne jest zwłaszcza tworzenienowych leksemów rodzaju m1 lub m2 od rzeczowników rodzajum3 –– w wypadku metaforycznego ich używania, z którego niekiedywykształca się ustabilizowany leksem. Tak na przykład potrakto-waliśmy leksem 2 m1 pot. ‘szeregowy policjant, stójkowy’,pochodny od 1 m3.

Mechanizm ten wykorzystaliśmy do zilustrowania regularnościw polskiej fleksji. Poszczególne wzory deklinacyjne, zwłaszcza zwią-zane z rodzajem męskim, powinny mieć w słowniku reprezentacjęwszystkich podrodzajów. Niekiedy, gdy brakowało nam rzeczownikarodzaju m1 lub m2 dla danego typu deklinacyjnego, wprowadzali-śmy do SGJP przykład własny –– nazwisko (sprawdzaliśmy, czy jestfaktycznie używane) lub imię zwierzęcia (zob. 3.3.2). Ze względu nanieregularność podobnych procesów derywacyjnych te układy rze-czowników różnych rodzajów zostały potraktowane indywidualnie:podobne derywaty nie są systematycznie notowane w SGJP.

47

3.3. Szczególne grupy rzeczowników3.3.1. Tzw. rzeczowniki nieodmienne

Zdarza się, że wykładnikiem wszystkich form leksemu rzeczow-nikowego jest jedno słowo, używane w kontekstach wymagającychod formy rzeczownikowej określonej wartości przypadka i liczby orazmających ściśle określoną wartość rodzajową, którą można uznać zawymaganą przez tę formę.

Sytuację tę możemy zilustrować przykładami:

(13) Świeżo mianowany attaché złożył listy uwierzytelniające.(14) Wykwintne menu zachwyciło wszystkich.

W pierwszym z przytoczonych zdań słowo attaché występujew kontekście jednoznacznie określającym wartość jego przypadkai liczby: musi tam stać mianownik liczby pojedynczej rzeczowni-ka, a nie żadna inna forma. Co więcej, możemy również określićrodzaj tego rzeczownika: w kontekście bowiem występują męskieformy leksemu czasownikowego (złożył, a nie złożyła ani złożyło)i przymiotnikowego (mianowany, a nie mianowana ani mianowane).Możemy więc uznać, że słowo, po którego wstawieniu w lukę wska-zaną w zdaniu Świeżo mianowany złożył listy uwierzytelniająceuzyskujemy tekst poprawny, jest mianownikiem liczby pojedynczejleksemu rzeczownikowego rodzaju męskiego. Wartość podrodzajowątego leksemu możemy określić dokładniej na podstawie kontekstubiernikowego (Lubię tego attaché i tamtych attaché) na m1. Podob-nie uznamy, że słowo menu w drugim zdaniu przytoczonym wyżejjest mianownikiem rodzaju nijakiego. Jak widzimy, rzeczowniki nie-odmienne mogą być różnych rodzajów.

Rzeczowniki takie jak , można nazywać –– zgodniez tradycją –– rzeczownikami nieodmiennymi. Nieodmienność rozu-mie się wtedy powierzchniowo, bo leksemy te w istocie posiadająformy o różnych wartościach liczbowo-przypadkowych, tylko mającetaki sam wykładnik tekstowy. Właśnie ta głębinowa odmiennośćleksemów typu leży u podstaw naszej decyzji, żeby w SGJPtraktować je jako wyrazy odmienne i przypisać im rodzaj.

3.3.2. Nazwy własne, w szczególności nazwiskaDo SGJP wprowadziliśmy też pewną liczbę nazw własnych, które

można uważać za jednostki leksykalne języka polskiego.

48

Jeśli chodzi o nazwy geograficzne oraz inne nazwy indywidualnenie odnoszące się do osób (np. nazwy ciał niebieskich, organizacji,firm), to w SGJP uwzględniliśmy nazwy ustabilizowane, dostatecz-nie często używane, polskie i obce (zupełnie wyjątkowo wprowa-dziliśmy imiona zwierząt, jeśli były –– dla podrodzaju –– jedynymireprezentantami danego typu deklinacyjnego). Potraktowaliśmy jejako regularne rzeczowniki, odmienne nie tylko przez przypadek, alerównież przez liczbę.

Znacznie trudniejsze do opisu były antroponimy, tj. nazwy osobo-we, tym bardziej że choć indywidualne i nadawane arbitralnie, są onez reguły powtarzalne. Dotyczy to w szczególności imion i nazwisk,które stanowią zbiory bardzo duże i otwarte (efektywne tworzenienowych imion i nazwisk jest nie tylko możliwe, ale również powszech-nie wykorzystywane).

Do SGJP wprowadziliśmy imiona –– w wersji oficjalnej i potocznej(np. zdrobnienia) –– robiące wrażenie ustabilizowanych i powtarzal-nych, przede wszystkim takie, które występują w publikacjach i słow-nikach, w sumie prawie 3000. Prowadziło to do decyzji kontrowersyj-nych, na pierwszy rzut oka niekonsekwentnych (w SGJP znajdujesię na przykład imię H, a nie ma H). W tym wypadkunie ufaliśmy własnemu wyczuciu i doświadczeniu językowemu i niewprowadziliśmy postaci imion, których używają lub używały osobynam znane (np. nie daliśmy haseł V i W, są natomiast Wi W, podobnie nie ma U ani U, jest U). W sferze tejjest bowiem wielkie pole dla pomysłowości i inwencji; wiele używa-nych jednostek ma charakter indywidualny.

Inne problemy stworzył dobór nazwisk do SGJP –– trzeba by-ło dokonać ich radykalnej selekcji –– słownik nazwisk używanychwspółcześnie w Polsce obejmuje ok. 400 000 haseł (por. Rymut 2005).W SGJP zamieściliśmy (w liczbie ponad 4000) nazwiska częstoużywane: albo popularne, albo noszone przez osoby znane i częstowystępujące w tekstach. Wybór ten wzbogaciliśmy o nazwiska re-prezentujące typy wyraźnie powtarzalne, lecz nie najczęstsze, albowzorce odmiany zupełnie indywidualne. Ponieważ mogłyby one bu-dzić wątpliwości u użytkowników SGJP (nie wywołują ich nazwiskaz dwu pierwszych grup), opatrywaliśmy je niekiedy glosami o ich no-sicielach (np. G ‘Komandor Gruzeł –– pseudonim w Internecie’).

Zdajemy sobie sprawę z tego, że sam dobór uprzywilejowujenazwiska mężczyzn (i samych mężczyzn). Są one bowiem znacznie

49

bardziej ustabilizowane, stwarzają znacznie mniejsze pole dla wa-riancji. Nosicielka nazwiska, które w odniesieniu do mężczyznyodmienia się według któregoś z wzorów rzeczownikowych (a nieprzymiotnikowych, np. G –– Gomułki), może –– stosownie dowłasnego życzenia –– dodawać do nazwiska sufiks odmężowski (np.G lub G) albo odojcowski (np. G lubG), może też pozostawić nazwisko w zasadniczej postaciG, które w odniesieniu do niej może się bądź odmieniać (taksamo, jak gdy odnosi się do mężczyzny), bądź też wcale nie odmieniać(w wypadku rozważanego nazwiska jest to mało prawdopodobne, alemożliwe). Sposoby urabiania tych postaci derywowanych są całkowi-cie regularne, podobnie jak sposób ich odmiany, zwłaszcza wtórnanieodmienność nazwiska pierwotnie odmiennego –– do nazwisk od-noszą się podane wyżej ogólne uwagi o użyciu rzeczowników rodzajum1 w odniesieniu do kobiet. Dlatego w SGJP ograniczyliśmy siędo podania tych żeńskich nazwisk derywatów, które nosiły –– w tejpostaci –– osoby ogólnie znane, np.: O, R,O, S. Czasem, jeśli osoba taka używa zasadniczejpostaci nazwiska (jak np. Magdalena Abakanowicz), w SGJP jejnazwisko podane jest w wersji odmiennej –– jako odnoszące się domężczyzny. W wypadku popularnych nazwisk na +ski, +cki, +dzkiodmiennych jak przymiotniki (typu K) żeńska forma nazwi-ska podana jest jako regularny derywat.

W wypadku nazwisk pewną kontrowersję wywołuje wołacz. Wewspółczesnej polszczyźnie ogólnej dla nazwisk w funkcji wołaczaużywa się mianowicie z reguły formy mianownika: oprócz użyćwyraźnie nacechowanych, bądź bardzo potocznie, bądź podniośle(por. Łuczyński 2007). Używając tradycyjnej formy wołacza, ma sięnajczęściej na celu zwrócenie uwagi odbiorcy na samą wypowiedźi jej cechy stylistycznie. Jednak w dzisiejszej polszczyźnie formywołacza od nazwisk niewątpliwie istnieją. Notujemy je w SGJP bezdodatkowego komentarza.

Nazwami własnymi nie są w istocie nazwy przedstawicieli na-rodowości, plemion, grup etnicznych, nazwy mieszkańców krajówi regionów itd., tylko –– zgodnie z przepisami ortograficznymi –– piszesię je wielką literą. Ich dobór do słownika też był trudny. Czasemwątpliwa lub wariantywna jest postać takiej nazwy, zwłaszcza w wy-padku grup egzotycznych i mało w Polsce znanych.

50

3.3.3. Rzeczowniki odmienne jak przymiotniki

Rzeczowniki odmienne jak przymiotniki notowane są pod nazwąhasła odpowiednią dla leksemu rzeczownikowego –– w zależności odrodzaju, np. , , , .

Wzory ich odmiany są pochodne względem wzorów deklinacjiprzymiotnikowej. Ich formy pod względem powierzchniowomorfolo-gicznym tworzone są tak samo jak przymiotnikowe. Istotną kwe-stią jest tu to, że form przymiotnikowych jest więcej i że –– przedewszystkim –– są skontrastowane na podstawie jeszcze jednej ka-tegorii fleksyjnej: rodzaju. Kwestię tę w naturalny sposób możnarozstrzygnąć, wskazując rodzaj rzeczownika. Istotne jest jednak i to,że rzeczowniki odmienne jak przymiotniki występują w układachleksemów o różnym rodzaju.

Najmniej kłopotu sprawiają odmienne jak przymiotniki rzeczow-niki rodzaju męskiego (dowolnego podrodzaju), ponieważ ich formahasłowa pokrywa się z przymiotnikową. Mamy tu jednak do czy-nienia z różnymi wypadkami. Najogólniej, w słownikach występu-ją m.in. następujące układy rzeczowników odmienianych przymiot-nikowo:

• pary rzeczowników rodzajów m1 i ż typu –– -, K –– K;

• pary rzeczowników rodzajów m2 i ż typu –– ;• rzeczownik rodzaju m1 typu , W, K-

;• rzeczownik rodzaju m3 typu , ‘pociąg’;• rzeczownik o alternatywnym rodzaju m2 lub m3 typu

‘kotlet’, ‘cios w boksie’;• trójki rzeczowników rodzajów m1, ż i n2 typu ‘przodek

męski’ –– –– ‘opłata’ (znaczeniowo nie powiązanez dwoma poprzednimi);

• rzeczownik rodzaju ż typu ‘odcinek’, ‘błonaotaczająca kości’, ‘kobieta’;

• rzeczownik rodzaju n2 typu ‘opłata’, ‘potrawa’;• rzeczownik rodzaju p1 typu , ;• trójki rzeczowników rodzajów m1, ż i p1 typu , -

, ;

51

• rzeczownik rodzaju p3 typu ‘rząd ssaków’, ‘pieniądze’, ‘kalesony’.Zdarzają się też odstępstwa od paradygmatu przymiotnikowego.

Są one następujące:• mianownik liczby mnogiej rzeczowników rodzaju m1 na -owie,

typu budowniczowie;• narzędnik i miejscownik liczby pojedynczej rzeczowników rodza-

ju n lub m1 –– nazw własnych (nazw miejscowości i nazwisk) na-em, typu Zakopanem, Łowickiem, Lindem;

• wołacz liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju ż, typu królowo,szefowo, księżno;

• kontrowersyjne alternatywne formy liczby mnogiej nazwisk,typu Lindów/Lindych, Lindom/Lindym, Lindami/Lindymi.W takich wypadkach wprowadzamy specjalne wzory rzeczowni-

kowe, stanowiące modyfikacje standardowych wzorów przymiotni-kowych.

3.3.4. SkrótowceDo SGJP zostały też włączone wybrane skrótowce. Przepro-

wadzaliśmy tu wyraźną selekcję, ograniczając się do jednostekwspółcześnie używanych i często powtarzalnych. Wyjątkowo zostałyuwzględnione niektóre skrótowce historyczne, odnoszące się do naj-ważniejszych realiów życia poprzednich pokoleń Polaków, np.: RGO‘Rada Główna Opiekuńcza’, PUR ‘Państwowy Urząd Repatriacyjny’,BOS ‘Biuro Odbudowy Stolicy’.

Skrótowce –– w odróżnieniu od właściwych skrótów –– mogą byćtraktowane jako wyrazy należące do języka polskiego. Intuicja jesttu taka: skrótowiec bezpośrednio jako wyraz odnosi się do jakiegośelementu zewnętrznego (z tzw. rzeczywistości pozajęzykowej), nato-miast skrót odnosi się do jakiegoś wyrażenia językowego i dopieropośrednio ma odniesienie zewnętrzne. Skrótowiec funkcjonuje więcna prawach elementu językowego, skrót natomiast jest substytutemtakiego elementu. Można to sprawdzić, przechodząc do innego wa-riantu języka: od pisanego do mówionego. Skrótowiec może być prze-czytany, natomiast skrótu się nie czyta, tylko rozwija (interpretujesię głosowo element językowy, od którego pochodzi skrót).

Oczywiście są wypadki pośrednie. Granica między skrótema skrótowcem na pewno nie jest ostra. Czterdzieści lat temu i dawniej

52

był na przykład w powszechnym użyciu skrót LO ‘liceum ogólno-kształcące’, używany też w skrótach oficjalnych nazw (np. LO XIV im.Klementa Gottwalda). Nikt nie powiedziałby o szkole tego typu [elo]ani też nie używałby w mowie skrótowca mieszanego typu [elo czter-naście] (mówiono [liceum] albo [ogulniak], czasem [czternastka]).Dziś słyszy się to często, LO jest już skrótowcem. Zmiana taka niejest niczym dziwnym, ponieważ skróty często używane przechodząw naturalny sposób do kategorii skrótowców. Dziś wątpliwościpodobne (czy są już skrótowcami) mogą budzić takie jednostki,jak LE ‘liceum ekonomiczne’ czy LH ‘liceum handlowe’. A nikt niepowie dziś [es pe] w znaczeniu ‘szkoła podstawowa’, a zatem SPw tym znaczeniu to skrót (funkcjonuje natomiast homonimicznyskrótowiec SP o znaczeniu ‘Straż Pożarna’, a pół wieku temuskrótowiec SP, rozwiązywany ‘Służba Polsce’, był bardzo popularny).

Sposób czytania skrótowców często wyłamuje się z ogólnych od-powiedniości między polskim tekstem pisanym i polskim tekstembrzmiącym (często podaje się głosem, konsekwentnie lub niekonse-kwentnie, nazwy kolejnych liter). Skrótowcom zatem przypisujemyw SGJP wymowę (jest to jedyna grupa wyrazów, w której wymowapodawana jest systematycznie).

Olbrzymia większość skrótowców to rzeczowniki. Dlatego –– w sy-tuacji najbardziej typowej –– mogą one występować w funkcji różnychprzypadków, niekiedy w obu liczbach. W sytuacji skrajnej w funkcjiróżnych przypadków (liczby pojedynczej i mnogiej) pojawia się tosamo słowo, np. USA, ZZ: mamy wtedy do czynienia z rzeczownikaminieodmiennymi. Częściej jednak skrótowce się odmieniają. Są donich dodawane końcówki fleksyjne. Jeśli są pisane wielkimi literamii głosowo realizowane w sposób indywidualny, końcówki poprzedzasię łącznikiem. Wymowa form niehasłowych takiego leksemu jestpochodna względem wymowy formy hasłowej; akcent pada z regułyna sylabę przedostatnią, często jednak –– w wypadku wymowy „lite-rowej” –– na ostatnią.

Wśród tych rzeczowników większość z kolei może być traktowanajako nazwy własne –– odnoszące się do obiektów jednostkowych. Jestjednak sporo wyjątków, jak np. wspomniane wyżej LO, kbks, PKS czyAIDS. Zdarzają się jednak także skróty nazw własnych, nie będąceskrótowcami, np. Oss. i Ossol. –– por. niżej.

Osobny problem stanowią skrótowce (akronimy) przejęte z języ-ków obcych. Jeśli pisane są wielkimi literami i jakoś realizowane

53

głosowo, ich skrótowy charakter nie budzi wątpliwości. Przykładamimogą być EUROPOL [europol] albo AIDS [ejts] ‘Acquired ImmuneDeficiency Syndrome’ (ndm) albo WTC [wu te ce] ‘World Trade Cen-ter’. Ostatniemu przykładowi trudno przyporządkować określonąwymowę (czy czytać W z angielska?), nie bardzo wiadomo, czy za-kwalifikować go (podobnie jak niektóre inne elementy przyjęte z in-nych języków) jako skrótowiec lub nieskrótowiec. W wypadku tymświadomość akronimicznej (na gruncie innego języka) etymologiiwyrazu używanego w języku polskim jest wyraźna, podobnie jak dlatakich jednostek, jak gułag [gułag] ‘Главное Управление Лагерей’albo szupo lub Schupo [szupo] ‘Schutzpolizei’ (Policja Porządkowa) ––w polskim wyraz ten może się odnosić zarówno do policji, jak i jejfunkcjonariusza.

Wśród skrótowców znajdujemy też –– jak wskazują już przykładypodane wyżej –– jednostki homonimiczne: o identycznym wykładnikutekstowym, lecz odnoszące się do różnych obiektów i o innym po-chodzeniu (mające jako podstawę inne nazwy). Zakładamy również,że skrótowce mogą mieć warianty, różniące się występowaniem li-ter wielkich i małych o tej samej wartości, np. FIAT/Fiat/fiat alboWZiZT/wzizt/Wzizt ‘warunki zabudowy i zagospodarowania terenu’.Wśród skrótowców rzeczownikowych występują też nazwy handlowe,stanowiące znaki towarowe.

Skrótowcom rzeczownikowym przyporządkowaliśmy określonewzory odmiany. Są one zgodne z naszym wyczuciem językowym i niezawsze pokrywają się z zalecaniami w kompendiach poprawnościo-wych, np.: WAT –– WAT-u –– WA-cie.

Istnieje niewielka liczba skrótowców nierzeczownikowych, np.przymiotnikowe ppoż. [peposz], np. sprzęt ppoż. [spszent peposz].W istocie nie należą one do niniejszego punktu, są w SGJP zakwali-fikowane jako leksemy należące do odpowiednich klas. W przytoczo-nym przykładzie ppoż. to przymiotnik nieodmienny.

3.4. Tzw. zaimki rzeczowneW przyjętej koncepcji klas leksemów (części mowy) nie mieszczą

się w ogóle zaimki. Leksemy traktowane tradycyjnie jako zaim-ki wpadają do odpowiednich klas nadrzędnych: rzeczowników ( ja,ktoś), przymiotników (ten, któryś), liczebników (wiele, kilka), przy-

54

słówków (tam, gdzie).Niemniej zaimki rzeczowne, wyraźnie nie pasujące do ogólne-

go schematu odmiany rzeczowników i mające indywidualne cechyskładniowe traktujemy w Słowniku jako odrębną grupę. Zaliczamydo niej nietypowe leksemy mające kategorię fleksyjną przypadka:wyłamują się one z normalnego schematu odmiany przez liczbę. Niemają w zasadzie kategorii fleksyjnej rodzaju. Wyjątkiem jest ,opisany w SGJP –– zgodnie z tradycją gramatyczną i leksykograficz-ną, por. np. SJPDor. –– jako jednostka odmienna przez rodzaj. Nietwierdzimy, że jest to jeden leksem, propozycję opisu podajemy da-lej –– w paradygmacie pokazującym interpretację fleksyjną poszcze-gólnych słów zaliczonych do niego: muszą być w niej uwzględnionekategorie fleksyjne standardowo nieobecne w odmianie regularnychrzeczowników.

Formy tego wyodrębnionego konwencjonalnie leksemu ukła-dają się w tablicę podobną do paradygmatu przymiotnikowego(lecz znacznie bardziej skomplikowaną). Nie uwzględniamy w nimwołacza (którego użycie dla zaimków trzeciej osoby jest zresztąwykluczone). Dla pozostałych leksemów, mających paradygmatzbudowany podobnie do typowego paradygmatu rzeczownikowego,umieszczamy w tabelach wartość wołacza. Dla niektórych lek-semów zaliczonych do tej grupy (zaimków drugiej osoby) użyciewołacza jest naturalne; dla innych (zaimków pierwszej osoby)uznajemy je za niewykluczone, choć bardzo mało prawdopodobne;dla wielu jest niemożliwe –– uznajemy to za wypadki defektyw-ności –– w ich odmianie w SGJP w odpowiedniej rubryce pojawiasię kreska.

Niżej podajemy paradygmaty zaimków rzeczownych (leksemówrzeczownikowych zaimkowych). Ponieważ jest ich niewiele ponad40 (i to z uwzględnieniem jednostek o bardzo ograniczonym użyciuw polszczyźnie ogólnej: archaicznych i gwarowych), uwzględniamyje wszystkie; albo podajemy odmianę w paradygmacie, albo wska-zujemy sposób uzyskania odmiany danego leksemu przez prosteprzekształcenie któregoś z wypisanych paradygmatów.

Ze względu na sposób odmiany leksemy rzeczownikowe zaimko-we podzielimy na typy (oznaczenia typów są w SGJP wprowadzonew nazwach wzorów –– po literze Z):• typ a) zaimki odmienne tylko przez przypadek, np. , , ,

, ;

55

• typ b) zaimki odmienne przez przypadek i akcentowość: , ,1;

• typ c) zaimek ;• typ d) zaimki nieodmienne, np. , , , , 2.

Odmianę zaimków typów a i b –– podobnie jak pozostałych rze-czowników –– przedstawiamy na dwa sposoby: w pierwszym wypad-ku podajemy pełną odmianę z uwzględnieniem wszystkich kategoriifleksyjnych; w drugim –– poszczególne słowa „formy bazowe” opatrzo-ne numerami (por. wyżej punkt 3.2.2). Formy bazowe dla leksemu zostały potraktowane indywidualnie.

3.4.1. Zaimki odmienne tylko przez przypadek (typ a)W liczbie pojedynczej (podtyp a(sing) –– singulare tantum)

Podane niżej jednostki –– wraz z zaliczonymi do typu b leksemami i –– są jedynymi leksemami rzeczownikowymi języka polskie-go singulare tantum, tj. mającymi tylko liczbę pojedynczą (łącząsię tylko z formami liczby pojedynczej leksemów przymiotnikowychi czasownikowych, form liczby mnogiej nie można od nich utworzyć,nie ma możliwości strukturalnych).

Grupa Leksem oraz leksemy od niego pochodne odmieniają się we-

dług trzech wzorów (odmianek):

M. co z D. cóż z D. nic z D.

D. poprz. czego czegoż/czegóż niczegoD. czego/[co] czegoż/czegóż/[cóż] niczego/nicC. czemu czemuż niczemuB. co z D. cóż z D. nic z D.

N. czym czymże niczymMs. czym czymże niczymW. –– –– ––

Wskazane wyżej wzory obejmują jedną wartość przypadkowąwięcej niż standardowe paradygmaty rzeczownikowe. Na dwie war-tości rozdzielony został dopełniacz. Nie wszystkie warianty dopeł-niacza występują po przyimkach, np.: Nie mam nic/niczego –– Zrobił

56

sprawę z niczego. Opozycję poprzyimkowości omówimy dokładniejprzy odmianie zaimka .

Według pierwszego wzoru () odmieniają się również leksemy:, , , a także dziś nieużywane: ,, , , , ściślej –– według wzoru odmienia się pierw-szy człon złożenia co, do którego dodaje się niezmienny postfiks4.

Postfiks występuje też w drugim wzorze (), ale ma dwa wa-rianty –– pokazane w tabeli wyżej. Według tego wzoru odmienia sięponadto leksem : do form pokazanych dodaje się nie-zmienny postfiks kolwiek.

Według trzeciego wzoru odmienia się tylko jeden leksem , niezawierający postfiksu, tylko prefiks. Leksem ten ma rzadszą formędopełniacza, równą mianownikowi: nic, używaną tylko w pozycji przyczasowniku. Pozostałe leksemy grupy co mają w dopełniaczu warianto węższym zakresie użycia, tylko przy niektórych czasownikach, np.Czego/Co ci brakuje?, ale tylko Czego nie zrobiłeś?

Leksemy omawianej grupy są rodzaju nijakiego, np.: Co(ś) sięstało (w SGJP są oznaczone n2, choć wyodrębnienie podrodzajunie jest tu istotne ze względu na brak form liczby mnogiej i nie-możność połączenia z formami liczebnikowymi). Jednak ich formymianownikowe i biernikowe mają nietypowe właściwości składniowe.Określenie przymiotnikowe dodaje się do nich nie w postaci dosto-sowanej do formy nadrzędnej (tzw. związku zgody), lecz w stałejformie zakończonej na -ego: może być ona traktowana jako dopeł-niacz rodzaju nijakiego (w tzw. związku rządu), np. co nowego, cośdobrego (por. Andrejewicz 2001, s. 93). Cecha ta została oznaczonaw paradygmatach oznaczeniem „z D.”

Grupa Podobna jest odmiana leksemów: , , , (),

, .Leksemy , , , i należą w istocie do tej

samej odmianki (twardotematowej). W formach leksemu pojawia się zmiękczające i między kończącym temat k i e zaczy-nającym końcówkę, a archaiczny leksem reprezentuje odmianękonsekwentnie miękką.

4 Tego rzadko spotykanego terminu używamy w wąskim sensie na oznaczeniemorfemu słowotwórczego występującego w formie wyrazowej po morfemie fleksyj-nym (końcówce).

57

M. to tamto owo jedno wszystko sioD. tego tamtego owego jednego wszystkiego siegoC. temu tamtemu owemu jednemu wszystkiemu siemuB. to tamto owo jedno wszystko sioN. tym tamtym owym jednym wszystkim simMs. tym tamtym owym jednym wszystkim simW. –– –– –– –– –– ––

Wszystkie omawiane tu leksemy są rodzaju nijakiego. Co więcej,mają formy homonimiczne z formami rodzaju nijakiego leksemówprzymiotnikowych: , , , 1, , (for-my liczby pojedynczej tego leksemu są rzadko używane i nacecho-wane stylistycznie), (także archaiczny). Ich użycia rzeczowniko-we nie budzą wątpliwości, np.: Stało się to, co przewidywał; Nito, ni tamto/owo/sio; Spodziewał się wszystkiego najgorszego; Muszęci (nie)jedno powiedzieć. Mają łączliwość typową dla rzeczownikówrodzaju nijakiego.

Spośród leksemów, których formy są podobnie używane, za za-imek rzeczowny nie została uznana tylko seria form samo, same-go, …, które jednak występują z reguły w połączeniach z formamirzeczownikowymi, wobec czego uznaliśmy je za reprezentujące tylkoleksem przymiotnikowy.

Grupa Leksem oraz leksemy od niego pochodne odmieniają się

według trzech wzorów (odmianek).

M. kto któż niktD. kogo kogoż/kogóż nikogoC. komu komuż nikomuB. kogo kogoż/kogóż nikogoN. kim kimże nikimMs. kim kimże nikimW. –– –– ––

Według pierwszego wzoru () odmieniają się również leksemy:, , , ściślej –– według wzoru odmienia siępierwszy człon złożenia kto, do którego dodaje się postfiks. Wedługdrugiego wzoru (, w którym występuje on w wariantywnych

58

postaciach +ż/+że) odmienia się również leksem , ściślebiorąc –– według wzoru odmienia się pierwszy człon złożenia któż,dodaje się do niego drugi postfiks niezmienny kolwiek.

Jednostki omawianej grupy uznaliśmy za leksemy rodzaju mę-skiego osobowego (w SGJP są oznaczone m1, jednak odróżnienie tegopodrodzaju od m2 na podstawie prostych testów nie jest możliwe,ponieważ te leksemy nie mają form liczby mnogiej), np.: Ktoś nie-znajomy przyszedł, Kogo pierwszego poznałaś?

Określenie przymiotnikowe przy formach wymienionych lekse-mów dostosowuje do nich swą formę (w tzw. związku zgody), np. ktonowy, kogoś dobrego.

W liczbie mnogiej (podtyp a(pl) –– plurale tantum)Wyodrębnienie tej grupy może nie być oczywiste. Leksemy

i w tradycyjnych opisach gramatycznych często traktowano jakoodpowiedniki w liczbie mnogiej leksemów i . Tutaj, zgodnie z in-terpretacją semantyczną uwzględnianą w wielu nowszych gramaty-kach, pary –– oraz –– traktujemy jako złożone z osobnychleksemów.

M. my wy wszyscyD. nas was wszystkichC. nam wam wszystkimB. nas was wszystkichN. nami wami wszystkimiMs. nas was wszystkichW. (my) wy wszyscy

Leksemy i traktujemy jako jednolite5: przy tej interpretacjimuszą być uznane za nie mające stałego rodzaju. Ponieważ stałyrodzaj został uznany za cechę charakterystyczną rzeczowników, włą-czenie ich do tej grupy jest czysto arbitralne –– na zasadzie wyjątku.

5 Zdajemy sobie sprawę z tego, że jest to odstępstwo od naszych zasad teore-tycznych, ponieważ jako rzeczowniki powinny mieć przypisany stały rodzaj. Prowa-dziłoby to do rozbicia każdej z omawianych jednostek na kilka leksemów o różnychrodzajach. Nie decydujemy się jednak na takie rozwiązanie jako zbyt pedantycznei niezgodne z tradycją. Podobną decyzję podjęliśmy w stosunku do jednostek i ––por. niżej.

59

Mogą się łączyć z różnymi formami rodzajowymi (w liczbie mno-giej) leksemów czasownikowych, przymiotnikowych i liczebnikowychw zależności od odniesienia w danej sytuacji, np.: Zrobiliśmy to mysami –– Zrobiłyśmy to my same albo Spotkałam was obu –– Spotkałamwas obie. Określenie przymiotnikowe przy formach tych leksemówjest w ogóle rzadkie i nietypowe.

Leksem jest rodzaju przymnogiego osobowego (p1). Cowięcej, jego formy, częste i neutralne, są homonimiczne z formamiliczby mnogiej rodzaju męskiego osobowego (m1) leksemu przymiot-nikowego , które również są często używane. Jednak użyciarzeczownikowe form pokazanych wyżej nie nasuwają wątpliwości,np.: Wszyscy się z tym zgodzą, Do wszystkich.

Przy leksemach tych notujemy ponadto wartość kategorii selek-tywnej osoby: pierwszej dla , drugiej dla . Leksem łączysię natomiast z formami finitywnymi czasowników o wartościachwszystkich trzech osób (np.: Wszyscy spaliśmy –– Wszyscy spaliście ––Wszyscy spali), ma więc niestandardową –– nieokreśloną wartość oso-by (standardowe rzeczowniki wymagają od formy finitywnej wartościosoby trzeciej).

3.4.2. Zaimki odmienne przez przypadeki akcentowość (typ b)

Kilka leksemów w języku polskim ma zróżnicowane formy uży-wane z pełnym akcentem (akcentowane) i nieakcentowane (dołącza-ne w wymowie do słowa poprzedniego, czyli enklityczne). Jeśli dladanego leksemu w ustalonym przypadku występuje zróżnicowanieform akcentowanych i nieakcentowanych, w odpowiedniej rubrycetabeli podaje się dwie formy rozdzielone kreską pionową: po lewejstronie kreski stoi forma akcentowana, a po prawej –– nieakcentowa-na.

W nawiasie przytoczone są formy nie zalecane: mię jest stosowa-ne rzadko, jest odczuwane jako archaiczne; formy se i te są bardzopotoczne, używane tylko w języku mówionym, i to niestarannym,w polszczyźnie kulturalnej nie występują w ogóle.

60

1M. ja ty ––D. mnie|(mię) ciebie|cię siebie|sięC. mnie|mi tobie|ci sobie|[se]B. mnie|(mię) ciebie|cię siebie|sięN. mną tobą sobąMs. mnie tobie sobieW. (ja) ty, [te] ––

Leksemy , i 1 traktujemy jako jednolite, choć przy tej in-terpretacji muszą być uznane za nie mające stałego rodzaju. Mogą sięłączyć z różnymi formami rodzajowymi leksemów czasownikowychi przymiotnikowych w zależności od odniesienia w danej sytuacji (i –– w liczbie pojedynczej, przy 1 możliwe są formy obu liczb), np.:A ja naiwny uwierzyłem –– A ja naiwna uwierzyłam6; Nie ma ciebiejednego –– Nie ma ciebie jednej; Podziwia samego siebie –– Podziwiasamą siebie –– Podziwia samo siebie –– Podziwiają samych siebie itd.Określenie przymiotnikowe przy formach tych leksemów jest w ogólerzadkie i nietypowe.

Leksemy te mają ponadto wartość kategorii selektywnej osoby:pierwszej dla , drugiej dla . Leksem 1, jako defektywny i niemający mianownika, nie narzuca formie finitywnej swego wyma-gania. Oprócz tego leksemu w SGJP uwzględniliśmy leksem rze-czownikowy 2, również defektywny, ale mający wyłącznie formęmianownika (od leksemu 1 różni się on jaskrawo funkcją i znacze-niem) –– w SGJP należy on do zaimków rzeczownych typu d. Różnicęznaczeniową między oboma tymi leksemami możemy zilustrowaćprzykładami:

(15) Jan zrobił się czerwony.(16) Jan nie dał się bić.(17) Jak się da, to się zrobi.

6 Teoretycznie jest możliwe także użycie rodzaju nijakiego, w wypadku świa-domego zabiegu artystycznego lub stylizacyjnego, np. Ja pierwsze to zrobiłom,co przemawia przeciwko wyodrębnieniu homonimicznych leksemów o różnejcharakterystyce rodzajowej.

61

3.4.3. Zaimek/zaimki (typ c)Nie wdając się w dyskusję na temat podziału na leksemy form

wprowadzonych w poniższym paradygmacie (leksem rzeczownikowynie powinien odmieniać się przez rodzaj, przytoczone niżej formyskładniowo zachowują się jak rzeczownikowe, są jednak zróżnicowa-ne rodzajowo), pokażemy ich opozycję według kategorii fleksyjnychliczby, rodzaju i przypadka, wzbogaconego o zróżnicowanie poprzy-imkowości i akcentowości.

Opozycja poprzyimkowości występuje w języku polskim wyraź-nie, lecz marginesowo: obejmuje tylko przytoczone formy oraz for-my wskazane wyżej przy odmianie zaimków z grupy 7. Są onezróżnicowane w parach kontekstów, w których zwykłe rzeczownikiwystępują w tej samej formie przypadkowej, a które różnią siętym, że formy rzeczownikowej wymaga raz forma czasownika, a razprzyimka, np.:

(18) M. To on. –– mianownikD. poprz. Śmieję się z niego|zeń. –– dopełniacz

poprzyimkowyD. Nie ma jego|go. –– dopełniaczC. poprz. Występuję przeciw niemu. –– celownik

poprzyimkowyC. Ufam jemu|mu. –– celownikB. poprz. Liczę na niego|nań. –– biernik

poprzyimkowyB. Lubię jego|go. –– biernikN. Interesuję się nim. –– narzędnikMs. Myślę o nim. –– miejscownik

W wypisanym niżej paradygmacie formy poprzyimkowe (oznaczo-ne poprz. przy symbolu przypadka) i niepoprzyimkowe zostały poda-ne w oddzielnych wierszach –– dla tych przypadków, w których sązróżnicowane. Jeśli przy ustalonych wartościach przypadka, liczby,rodzaju i poprzyimkowości występuje zróżnicowanie form akcento-

7 Zakres występowania tej opozycji można by nieco rozszerzyć. Fakultatywniebowiem po przyimkach pojawia się specjalna forma (deprecjatywna) biernika liczbymnogiej rzeczowników m1, np. Boga i waszmościów na świadki biorę (H. Sien-kiewicz, Ogniem i mieczem i Potop kilkakrotnie), Między robotniki się wkręcił,którzy pracowali w obozie (Jarosław Abramow-Newerly, Młyn w piekarni) –– por.Makowska, Saloni (2007).

62

wanych i nieakcentowanych, w danej rubryce tabeli podaje się dwieformy rozdzielone kreską pionową: po lewej stronie kreski stoi formaakcentowana, a po prawej –– nieakcentowana (przypomnijmy, że jakoosobną formę wyrazową traktujemy niesamodzielną formę D. i B.leksemu : -ń8).

l.p. l.m.m1

m n ż p1ndepr depr

pozostałe9

M. on ono ona oni oneD. poprz. niego|-ń niego niej nichD. jego|go jego|go jej ichC. poprz. niemu niemu niej nimC. jemu|mu jemu|mu jej imB. poprz. niego|-ń nie nią nich nieB. jego|go je ją ich jeN. nim nim nią nimiMs. nim nim niej nich

3.4.4. Zaimki nieodmienne (typ d)Do SGJP została też włączona niewielka grupka leksemów po-

chodnych od nietypowych leksemów rzeczownikowych lub przymiot-nikowych, używanych w sposób bardzo ograniczony i mających tylkojeden wykładnik tekstowy. Są to leksemy:• , , –– używane w mianowniku i bierniku;• , 2 –– używane tylko w mianowniku.

Mają one łączliwość z formami liczby pojedynczej –– rodzaju n2,oprócz dawnego , któremu przypisujemy rodzaj m1.

Jedyna forma leksemu 2 występuje w kontekstach form cza-sownikowych (także czasowników nieprzechodnich) wymagającychmianownika (a więc zajmuje w zdaniu pozycję podmiotu), np.:

8 Taka interpretacja formy -ń jest uproszczeniem. Odwołujemy się tu do tra-dycji polskiej kultury języka. Jak stwierdziliśmy wyżej (por. przyp. 9, s. 16) nieuznajemy za poprawne użyć tej formy w innych przypadkach (np. *kuń, *międzyńalbo *przyń), a także w rodzaju nijakim, a tym bardziej żeńskim.

9 Konwencja notowania wartości zróżnicowanych form liczby mnogiej zostanieomówiona w podrozdziale 4.1 poświęconym deklinacji przymiotników.

63

(19) Czyta(ło) się różne gazety.(20) Strzela(ło) się z armaty.

Użycia te są wyraźnie różne gramatycznie od użyć biernikowychi dopełniaczowych leksemu 1 (w różnych funkcjach), np.:(21) Dobrze się czytają/czytały te gazety.

Leksem 2 oznacza nieokreślonego wykonawcę ludzkiego (czę-sto znanego nadawcy, ale nie nazwanego), np.:(22) Godzinami stało się w kolejkach.

Forma leksemu 2 (w przeciwieństwie do form leksemu 1) niedopuszcza podrzędnych określeń przymiotnikowych.

4. Przymiotniki

Za leksemy przymiotnikowe uważa się wszystkie leksemy mającefleksyjne kategorie przypadka, liczby i rodzaju.

Formy przymiotników mają charakterystyczne, łatwo rozpozna-walne końcówki, układające się w wyraźną serię. Są bez truduzauważalne dla świadomego użytkownika języka polskiego. Zwykleformy te wpisuje się w trójwymiarową tablicę o osiach odpowiadają-cych trzem kategoriom: przypadka, liczby i rodzaju (zapisuje się jąoczywiście na dwuwymiarowej kartce papieru). W przyjętym zasobiewartości tych kategorii słowa pojawiające się w poszczególnych jejklatkach powtarzają się, odmianę tę cechują bowiem daleko idąceneutralizacje i synkretyzmy.

Według tego schematu odmieniają się wszystkie leksemy przyj-mujące końcówki charakterystyczne dla deklinacji przymiotnikowej.Są one w tradycyjnych opracowaniach uważane za przymiotniki,imiesłowy przymiotnikowe, zaimki przymiotne, liczebniki (leksem1 –– tradycyjnie: liczebnik główny, tzw. liczebniki porządkowe,mnożne, wielorakie itp.). Takie szerokie rozumienie przymiotnikówjest bliskie stosowanemu w nowszych słownikach.

Zdarza się, że wykładnikiem wszystkich form leksemu przy-miotnikowego jest jedno słowo, używane w typowo przymiotniko-wych kontekstach determinujących przypadek, liczbę i rodzaj formy,której jest ono wykładnikiem –– mówimy wtedy o przymiotnikachnieodmiennych. Są nimi takie jednostki, jak , , (por. punkt 3.3.1).

Stopień wyższy przymiotnika (tworzony syntetycznie) traktuje-my jako odrębny leksem stanowiący osobną pozycję w SGJP. Nie-mniej –– jako regularny derywat –– podajemy go (wśród odsyłaczy)w hasłach przymiotnikowych; jego odmianę będzie można zoba-czyć także po wejściu (kliknięciu) w znajdującą się tam formę pod-stawową.

65

Formy stopnia najwyższego na naj- tworzone są regularnie przezdodanie tej cząstki do form stopnia wyższego. Nie są one podawa-ne w Słowniku wprost, lecz pośrednio: po wpisaniu formy stopnianajwyższego otrzymuje się odmianę odpowiedniego leksemu stop-nia wyższego różniącą się od szukanej obecnością cząstki naj-.

Zdarza się oczywiście, że słowa zbudowane jak formy stopniawyższego i najwyższego przymiotników są jednostkami całkiem sa-modzielnymi, niepowiązanymi z formami stopnia równego, np. -, , .

Od każdego przymiotnika w stopniu równym poprzez dołączeniecząstki (przedrostka) nie można utworzyć nowy leksem przymiotni-kowy o znaczeniu przeciwstawnym do znaczenia przymiotnika pod-stawowego. Ze względu na to, że odmiana tych derywatów jest takasama jak odmiana przymiotnika podstawowego, z reguły nie wpro-wadzaliśmy ich na listę haseł SGJP. Zostały one jednak uwzględnio-ne na liście form jako odsyłacze do odpowiednich leksemów bez nie.Na przykład po wpisaniu wyrazu niepiękny pojawi się paradygmatleksemu .

4.1. Problemy ogólne –– odmianaprzymiotników

Odmianę przymiotników możemy przedstawić dwustopniowo,rozdzielając kwestię wzajemnych relacji słów, będących wykładni-kami tekstowymi leksemu oraz interpretacji tych słów jako formo odpowiednich wartościach kategorii przypadka, liczby i rodzaju.W pierwszym etapie, analizy powierzchniowomorfologicznej, sło-wo tekstowe jest traktowane jako jeden z wykładników leksemuprzymiotnikowego (w ustalonym stopniu), opatrzonych arbitralnienadanymi numerami; w drugim, analizy głębinowomorfologicznej(uwzględniającej funkcję składniową form fleksyjnych), wykładnikten jest traktowany jako jedna z form liczbowo-rodzajowo-przypad-kowych.

W SGJP prezentujemy dwa sposoby odmiany przymiotników:w pierwszym wypadku podajemy poszczególne słowa –– „formy bazo-we” opatrzone numerami; w drugim –– pełną odmianę z uwzględnie-niem wszystkich kategorii fleksyjnych, tj. liczby, rodzaju, przypadka,a ponadto kategorii deprecjatywności.

66

Kategoria liczby przyjmuje wartości: pojedyncza (l.p.) i mnoga(l.m.); kategoria przypadka –– wartości: M., D., C., B., N., Ms. (symbolwołacza dajemy w nawiasie w wierszu mianownikowym, ponieważz wołaczem rzeczowników łączą się zawsze mianownikowe formyleksemów przymiotnikowych).

W zakresie kategorii rodzaju należałoby konsekwentnie rozróż-nić takie wartości, jakie zostały przypisane jako wartości selektywneleksemom rzeczownikowym, a przynajmniej te, które przy ustalonejwartości liczby i przypadka powodują zróżnicowanie słów, będącychwykładnikami tego samego leksemu przymiotnikowego. Byłyby tozatem następujące wartości: m1, m2, m3, n1, n2 (podrodzaje rodzajunijakiego wyróżnia się na podstawie łączliwości z formami liczebni-kowymi), ż, p1, p−1 (tj. rodzaj przymnogi nieosobowy: dalej dzielisię go na podrodzaje na podstawie łączliwości z formami liczebni-kowymi). Ponadto w mianowniku liczby mnogiej dopuszczamy dwieformy różniące się wartościami kategorii deprecjatywności i wyma-gające różnych form leksemów przymiotnikowych (zob. punkt 3.1.4):ndepr, depr. Ponieważ deklinację przymiotnikową cechują licznesynkretyzmy, w liczbie mnogiej stosujemy skrótowy zapis wartościrodzajowych.

Rozkład wykładników poszczególnych form ilustruje następującatabela:

l. p. l. m.m1

m1, m2 m3 n1, n2 ż p1ndepr depr

pozostałe

M./(W.) 1/(1+) 1/(1+) 5 (5′) 6 9 5 (5′′)D. 2 2 2 7 10C. 3 3 3 7 4B. 2 1/(1+) 5 (5′) 8 (8′/8′′) 10 5 (5′′)N. 4 4 4 8 (8′′) 11Ms. 4 4 4 7 10Złoż. (12)C. (po) (3+)

Podany został schemat odmiany przymiotnika uwzględniającytylko numery form bazowych. Formami bazowymi przymiotnikanazywamy wszystkie formy opatrzone numerami (z ewentualnymi

67

modyfikacjami) w powyższym paradygmacie oraz dalszym komen-tarzu. W schemacie tym podano pełne funkcjonalne zróżnicowanieform –– z jednym uproszczeniem: w liczbie mnogiej w jedną kolumnęściągnięto te wartości rodzajowe, dla których w rubrykach wszyst-kich przypadków wykładniki są identyczne. Podobne tabele wyświe-tlają się w hasłach SGJP dla pełnej odmiany przymiotnikowej.

Każdy leksem przymiotnikowy ma 11 podstawowych wykładni-ków form liczbowo-rodzajowo-przypadkowych (może się zdarzyć, żedwa z nich –– 1 i 9 –– są identyczne, np.: tyci, kozaczy). W istocie, jeślichodzi o sposób tworzenia, bardziej skomplikowana relacja zachodzitylko między formą numer 9 (męskoosobowym mianownikiem liczbymnogiej) a wszystkimi pozostałymi, w których bez trudu możnawskazać końcówki dodawane do podstawowego wariantu tematu ––uwarunkowania są tu czysto ortograficzne.

Niektóre mają ponadto jeszcze formę 12, związaną (w powyższymparadygmacie oznaczoną symbolem Złoż. –– por. Bień 1991), wystę-pującą jako pierwszy (ściślej, nieostatni) człon w złożeniach, np. we-soło+ dla leksemu (w potencjalnym złożeniu wesoło-smutny)albo polsko+ i angielsko+ dla leksemów i (w złożeniupolsko-angielsko-niemiecki). Pisownia takich złożeń jest niejednoli-ta: jeśli oba człony (w złożeniach dwuczłonowych) są równorzędne,pisze się je z łącznikiem (jak w podanych wyżej przykładach); jeśli sąnierównorzędne –– bez łącznika (np. chłop małorolny). Czasem formataka może się pojawić w izolacji (np. chłopi mało- i średniorolni).Forma związana (Złoż.) jest często identyczna z przysłówkiem od-przymiotnikowym –– ten z kolei w niektórych wypadkach (derywatówod nazw własnych) jest prawie nieużywany (np. krakowsko).

Oprócz form podstawowych (o numerach niezmodyfikowanychdodatkowymi znakami) w tabelce występują w nawiasach numery zeznakiem ′, ′′ lub + przewidziane w wypadkach wyjątkowych (kreskaukośna oznacza, jak zwykle, alternatywę). Są one wprowadzanew sytuacjach zróżnicowania, gdy odpowiednie formy oznaczone licz-bami bez tych znaków mają dla przeważającej liczby leksemów tesame wykładniki.

Tak więc dla większości leksemów przymiotnikowych formy bier-nika i narzędnika rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej są synkre-tyczne, nie dotyczy to jednak leksemu , którego biernik rodzajużeńskiego liczby pojedynczej może mieć dwie postaci: tą, równą

68

narzędnikowej, i tę, specjalną1. Z kolei wykładnik mianownika i bier-nika rodzaju nijakiego liczby pojedynczej jest dla niemal wszystkichleksemów identyczny z wykładnikiem mianownika i biernika liczbymnogiej rodzaju niemęskoosobowego2; zróżnicowanie obserwujemyw nielicznych leksemach, np. , , mających odpowiedniowykładniki: to i te, tamto i tamte (podobnie jest dla i 2 przy-miotnikowego). Oznaczenia 5′, 5′′, 8′ oraz 8′′ stosuje się tylko wtedy,gdy dla danego leksemu występuje istotne zróżnicowanie form; w po-zostałych wypadkach stosuje się oznaczenia 5 i 8.

Ponadto niektóre leksemy przymiotnikowe mają formy o specjal-nych wykładnikach.

Obok męskiej formy o końcówce -y (-i) może niekiedy być w po-dobnych funkcjach używana forma z końcówką zerową: jest onaoznaczona 1+. Zasady jej użycia muszą być określane osobno dlakażdego wypadku, gdy się pojawia. W szczególności nie jest możliwepowiązanie jej z mianownikiem lub biernikiem (np. możliwe jestużycie jej w bierniku dla leksemu –– por. Widziałem kosz pełenkwiatów, a niemożliwe dla leksemu –– por. *Widziałem wesółkabaret, choć forma typu 1+ dla niego istnieje: wesół, używana jestjednak chyba tylko predykatywnie: w pozycji orzecznika). Jeśli formaz końcówką zerową jest jedynie możliwa (por. jeden, mój, nasz), jestona oznaczana 1.

Wiele leksemów przymiotnikowych ma też specjalną formę o koń-cówce -u, występującą po przyimku po (np. po polsku, po ojcowsku).Jest ona oznaczana 3+ (ponieważ dla innych leksemów w tej pozycjiskładniowej używana jest forma przymiotnikowa oznaczana 3, np. ponaszemu, po macoszemu)3.

Cztery leksemy przymiotnikowe (w tym trzy tzw. zaimki dzier-żawcze): , , , –– mają oprócz form oznaczonych

1 Formy te są zróżnicowane stylistycznie: w polszczyźnie ogólnej na tę (stronę)jest neutralne, na tą (stronę) –– nacechowane potocznością; dla inaczej:na tamtą (stronę) –– neutralne, na tamtę (stronę) –– archaiczne.

2 Termin niemęskoosobowy jest tu użyty zgodnie z tradycją. Precyzyjnadefinicja –– w punkcie 6.3.3.

3 Występują też specjalne połączenia typu z polska, złożone z przyimka zi formy przymiotnikowej zakończonej na -a, która w tabelce ma numer 6 i odpowiadawyłącznie wartości mianownika (rodzaju żeńskiego). Tymczasem przyimek z niełączy się z mianownikiem. Dopuścimy jednak takie połączenia. Powinny one byćuwzględnione w gramatyce języka polskiego jako łączliwe połączenia frazeologicz-ne –– ze skostniałą, nietypową formą przymiotnika.

69

symbolami 2–8, 10, 11 specjalne formy ściągnięte. Na przykładw tych samych kontekstach co forma mojego może być użyta formaściągnięta mego, podobny jest stosunek form wszystkiego i wszego.Forma ściągnięta oznaczona jest tą samą liczbą, co forma nieścią-gnięta o tej samej wartości liczbowo-rodzajowo-przypadkowej.

Dwa leksemy przymiotnikowe, i , są defektywne, niemają form przypadków zależnych. Ich formy mianownikowe są uży-wane tylko predykatywnie (w pozycji orzecznika, np. Jestem bardzorad(a)/kontent(a)).

4.2. Regularne derywaty odprzymiotnikoweTradycyjnie uważa się, że oprócz kategorii wyżej rozważanych

niektóre leksemy przymiotnikowe mają kategorię fleksyjną stopniao wartościach: ‘równy’, ‘wyższy’ i ‘najwyższy’. Stopniuje się jednakniewiele przymiotników, przy czym dla wielu jest to stopniowa-nie analityczne: odpowiednie formy liczbowo-rodzajowo-przypadko-we stopnia wyższego (i najwyższego) tworzy się przez dodanie doform stopnia równego słów bardziej (i najbardziej). Jako zjawiskoczysto składniowe nie zostało ono pokazane w SGJP, w którym z da-nym leksemem przymiotnikowym powiązane są tylko syntetycznietworzone formy stopnia wyższego, traktowane jako odrębny leksem.

Leksem przymiotnikowy komparatywny (tj. o wartości stop-nia wyższego) odmienia się według schematycznej tabeli podanejw punkcie 4.1. Jest to regularna odmiana przymiotnikowa w wersjitwardotematowej (ze zmiękczeniem w formie 9, np. ładniejszy ––ładniejsi jak ładny –– ładni). Dla leksemów przymiotnikowych poda-ne są informacje o leksemie o opozycyjnej wartości stopnia –– jeżelitaki istnieje. Ponieważ sposób tworzenia stopnia wyższego w językupolskim jest wysoce nieregularny, jest to informacja ważna.

Formy leksemu przymiotnikowego w stopniu najwyższym różniąsię od form stopnia wyższego tych samych leksemów o identycznychwartościach pozostałych kategorii fleksyjnych tylko morfemem po-czątkowym naj-.

W hasłach przymiotników w stopniu równym podane są jesz-cze inne regularne derywaty: przysłówki (często w stopniu równymi wyższym) i rzeczownikowe nazwy cechy na -ość, mające charakterpotencjalny. Na przykład w haśle jako derywaty –– oprócz

70

leksemu przymiotnikowego komparatywnego –– podanesą jednostki, które tradycyjnie nie są zaliczane do paradygmatuprzymiotnikowego: , i (z pełnym paradyg-matem rzeczownikowym).

Ze względu na stopień regularności za formę leksemu przymiot-nikowego moglibyśmy uważać formę przysłówkową, zneutralizowa-ną pod względem wartości kategorii deklinacyjnych: liczby, rodzajui przypadka, np. wesoło dla leksemu albo feralnie dla leksemu. Jednak zgodnie z tradycją wprowadzamy ją do Słownikajako wyodrębnioną: regularny derywat odprzymiotnikowy.

Oto przykładowa tabela odmiany przymiotnika :

l. p. l. m.m1

m1 m2 m3 n1, n2 ż p1ndepr depr

pozostałe

M./(W.) cichutki cichutkie cichutka cichutcy cichutkieD. cichutkiego cichutkiej cichutkichC. cichutkiemu cichutkiej cichutkimB. cichutkiego cichutki cichutkie cichutką cichutkich cichutkieN. cichutkim cichutką cichutkimiMs. cichutkim cichutkiej cichutkichZłoż. cichutko+C. (po) cichutku

Odsyłaczeprzysłówek stopnia równego cichutko

nazwa cechy cichutkość

4.3. Tzw. zaimki przymiotneWśród przymiotników możemy również wyodrębnić grupę lekse-

mów odmienianych nietypowo, wyłamujących się z ogólnego schematu.Wyżej wskazaliśmy już na leksemy, dla których występuje więk-

szy zasób form liczbowo-rodzajowo-przypadkowych: takich, dla któ-rych zamiast jednej formy oznaczonej numerem 5 występują dwie,oznaczone symbolami 5′ (np. to) i 5′′ (np. te), oraz takich, dla którychzamiast jednej formy oznaczonej numerem 8 występują dwie, ozna-

71

czone symbolami 8′ (np. tę) oraz 8′′ (np. tą). Wskazaliśmy też czteryleksemy przymiotnikowe (, , , ), mające dwieserie form liczbowo-rodzajowo-przypadkowych: pełną (typu mojego,moja) i skróconą (typu mego, ma). Formy skrócone nie występująw derywatach i . Ponadto niektóre formy leksemu mają nietypową (archaiczną) końcówkę, np. +em (wszem).Notabene końcówka taka może wystąpić w starszych tekstach dlakażdego leksemu przymiotnikowego (została ona zmieniona na +ymdopiero w przepisach ortograficznych w roku 1936).

Szczególną uwagę trzeba zwrócić na leksemy odmieniające sięz postfiksem.

Niżej wskazane leksemy odmieniają się podobnie jak omówionew poprzednim rozdziale tzw. zaimki rzeczowne z postfiksem: wedługodpowiedniego wzoru odmienia się pierwszy człon złożenia, do które-go dodaje się w zasadzie niezmienny postfiks. Alternacja występujedla postfiksu ż, podobnie jak dla leksemu , omówionego wyżejwśród zaimków rzeczownych. Uwarunkowanie jest tu takie samo: politerze samogłoskowej występuje wariant +ż, po spółgłoskowej –– +że.

Tak więc:• podobnie jak odmieniają się leksemy: , , -

;• podobnie jak –– leksemy: , ;• podobnie jak –– leksemy: , , ;• podobnie jak –– leksem ;• podobnie jak –– leksem ;• podobnie jak –– leksem ;• podobnie jak –– leksem ;• podobnie jak –– leksem ;• podobnie jak –– leksem .

5. Liczebniki

Za leksemy liczebnikowe uważamy tylko leksemy mające kate-gorię fleksyjną przypadka i rodzaju, a nie mające kategorii flek-syjnej liczby. Odmiana przez te dwie kategorie bywa w wypadkukonkretnych liczebników w różnym stopniu uproszczona, zachodząw niej bowiem daleko idące neutralizacje i synkretyzmy. W sytu-acji skrajnej wykładnikiem wszystkich form leksemu liczebnikowegojest jedno słowo, używane w typowo liczebnikowych kontekstachdeterminujących przypadek i rodzaj formy, której jest ono wykład-nikiem (np. minęło pół godziny/roku –– miała pół godziny/roku ––przybyła przed pół godziną/rokiem –– mówimy wtedy o liczebnikachnieodmiennych.

Takie rozumienie liczebników jest wyraźnie różne od przy-jętego w podręcznikach (a bliskie stosowanemu w słownikach).Do liczebników zaliczamy wyłącznie leksemy zwane tradycyjnieliczebnikami głównymi (oprócz leksemu 1 –– zob. punkt 4)i ułamkowymi. Leksem 1, odpowiadający liczbie 1, należy doleksemów przymiotnikowych1. Do liczebnikowych zaliczamy nato-miast leksem 2, którego formy występują w złożonych nazwachliczb, typu dwadzieścia jeden, odpowiadających liczbom wielocyfro-wym, np. 21.

Jest jeszcze jedna wyraźna różnica w stosunku do opisów słow-nikowych: tzw. liczebniki zbiorowe (tj. serie zróżnicowanych przy-padkowo form typu dwoje, dwojga, dwojgu, dwojgiem) traktujemyjako podzbiory form liczebników głównych, od pozostałych form róż-niących się wartością rodzaju. Za taką klasyfikacją przemawia ichłączliwość. Jeśli ktoś chce połączyć znaczenie ‘2’ z odpowiednią formąleksemu (należącego do rodzaju n1) i użyć odpowiedniej

1 Ma on typowe przymiotnikowe cechy fleksyjne i składniowe. Odmienia się nietylko przez przypadek i rodzaj, ale także przez liczbę (jeden wóz –– jedne sanie). Dotematu dodawane są typowe końcówki przymiotnikowe.

73

konstrukcji w mianowniku, musi w standardowej polszczyźnie po-wiedzieć dwoje dzieci, nie może użyć żadnej innej formy liczebnikaodpowiadającego liczbie 2 –– podobnie z przypadkami zależnymi tegorzeczownika musi użyć innych form „liczebników zbiorowych”.

W SGJP pokazane są wyłącznie najważniejsze cechy gramatycz-ne leksemów liczebnikowych, przede wszystkim fleksyjne: uzależ-nienie formy liczebnika od powiązanych z nim form czasownika lubprzyimka (przypadek) i rzeczownika (rodzaj). Spośród cech składnio-wych została uwzględniona tylko najważniejsza: typ związku z formąrzeczownikową. W określonych wypadkach forma liczebnika możesię bowiem wiązać albo z formą rzeczownika wymaganą przez kon-tekst (jak np. w kontekście narzędnikowym spotkał się z pięciomadziewczynami), albo z formą dopełniaczową, która nie zgadza sięz wymaganiem kontekstowym (jak np. w konstrukcji biernikowejwidział pięć dziewczyn). W hasłach słownika niedopełniaczowe formyliczebników wymagające dopełniacza zostały oznaczone z D. (jeśli po-łączenie takie jest fakultatywne, symbol ten zapisujemy w nawiasie);formy przypadkowe liczebników łączące się z formami rzeczownikóww tym samym przypadku nie są oznaczane.

Standardowe liczebniki (nazywające liczby naturalne) wiążą sięz formami liczby mnogiej rzeczowników. Cechę tę ma również leksem2 (używany jako ostatni człon nazw liczb typu dwadzieściajeden), w artykule hasłowym jego łączliwość z liczbą mnogą sygnali-zujemy na zasadzie wyjątku.

Inne formy liczebników mogą się łączyć z formami liczby poje-dynczej rzeczowników: bądź to obligatoryjnie (jak formy leksemów, ), bądź fakultatywnie (jak ile, sporo). W tym drugimwypadku użycie liczby pojedynczej lub mnogiej rzeczownika jestuwarunkowane jego policzalnością lub niepoliczalnością (ile/sporodzieci/mąki). Ciekawe zjawisko występuje w pozycji dopełniacza:w zależności od policzalności rzeczownika mamy tu różne postaciliczebnika:

(1) Ilu dzieci tu brakuje?(2) Ile mąki tu brakuje?

Ze względu na to zróżnicowanie uznajemy istnienie dwu lekse-mów o różnych paradygmatach. Podobną decyzję podejmujemytakże w analogicznych wypadkach.

W SGJP jako domyślną traktujemy łączliwość liczebników z for-

74

mami liczby mnogiej, a łączliwość z liczbą pojedynczą zawsze sygna-lizujemy.

Oprócz form przypadkowo-rodzajowych większość liczebnikówma jeszcze specjalną formę używaną jako pierwszy (ściślej, nie-ostatni) człon złożeń (np. cztero+ w połączeniu czteroosobowy). For-mie tej, jeśli istnieje, przypisujemy wartość Złoż. W odróżnieniuod form przymiotnikowych liczebnikowy człon złożenia jest zawszenierównorzędny względem członu następnego i dlatego pisze się bezłącznika. Wyjątkiem są sytuacje, gdy kilka takich form połączonychjest współrzędnie –– przy wspólnym drugim członie złożenia, np.:

(3) Oferujemy pokoje dwu-, trzy- i czteroosobowe.

W zbiorze polskich leksemów liczebników jest niewiele –– okołostu2. Charakteryzują się przy tym znacznym zróżnicowaniem wzo-rów odmiany.

Ze względu na charakter odmiany leksemy liczebnikowe podzie-limy na typy (oznaczenia typów są w SGJP wprowadzone w nazwachwzorów –– po literze L):

• typ a) liczebniki nieodmienne, np. , , 2;• typ b) liczebniki ułamkowe odmienne, np. ;• typ c) liczebniki , , (a także dawne ), ,

;• typ d) pozostałe liczebniki.

Odmianę liczebników –– podobnie jak przymiotników –– przedsta-wiamy na dwa sposoby: w pierwszym wypadku podajemy poszczegól-ne słowa –– „formy bazowe” opatrzone numerami; w drugim –– pełnąodmianę z uwzględnieniem wszystkich kategorii fleksyjnych. Formybazowe liczebników typu b nie sprawiają kłopotu wobec minimalne-go zróżnicowania wykładników form i jednoznacznego skojarzeniaich z wartościami rodzajowymi. W wypadku liczebników typu ci typu d poszczególne słowa uznane za formy bazowe opatrujemynumerami –– ich interpretację jako form o odpowiednich wartościach

2 Ten mały zbiór jednostek służy do nazywania bardzo dużego zbioru liczb.Nazwami wysokich liczb naturalnych są jednak ciągi form liczebników. Na przy-kład twór typu trzy tysiące dwieście siedemdziesiąt cztery to dla nas konstrukcjaskładniowa (a nie –– jak w niektórych podręcznikach –– liczebnik czy forma liczeb-nika).

75

kategorii przypadka i rodzaju przedstawiamy w schematycznychtabelach odmiany.

5.1. Liczebniki typu aNazwy liczebników tego typu (oznaczonych w SGJP La) –– „nie-

odmienne” –– nie należy interpretować dosłownie, tylko konwencjo-nalnie; dokładnie, odnosi się ona do zróżnicowania form przypad-kowo-rodzajowych, które mają identyczny wykładnik (por. punkt3.3.1). Formy te różnią się składniowo –– w zależności od wymaganejwartości przypadkowej:

M. jeden z D.

D. jedenC. jedenB. jeden z D.

N. jedenMs. jedenZłoż. jedno+

Inne są właściwości składniowe leksemów i 3:

M. pół z D.

D. półC. pół z D.

B. pół z D.

N. pół z D.

Ms. pół z D.

Złoż. pół+

Możliwości użycia poszczególnych przypadków są różne. Bez tru-du używa się mianownika, biernika i dopełniacza; pozostałych przy-padków –– z dużymi oporami. Pozostałe liczebniki nieodmienne mają

3 Możliwości użycia konstrukcji złożonych z form liczebników typu a i b sąograniczone, a reguły gramatyczne mocno skomplikowane. Poniższy paradygmatobejmuje połączenia systemowo najbardziej typowe, choć nie najczęstsze. Z formamileksemów oznaczającymi miary czasu, typu , , używa się konstrukcji ozgodnych formach przypadkowych, zwłaszcza z przyimkami o znaczeniu czasowym,np. po pół godzinie, przed ćwierć wiekiem.

76

paradygmat defektywny, ograniczony do mianownika, biernika idopełniacza (tylko po niektórych czasownikach), np.:

M. dużo z D.

D. dużo (tylko przy czas.)C.B. dużo z D.

N.Ms.

Jak pokazują tabele, do leksemów typu a (np. ) należy też czę-sto forma niesamodzielna (np. pół+), czasem ma ona formę indywi-dualną (np. jedno+ od 2, jak w wyrazie dwudziestojednoletni4).

Dla zakwalifikowanych w ten sposób leksemów liczebnikowychistnieją często homonimiczne leksemy rzeczownikowe (ściślej, lekse-my rzeczownikowe mające homonimiczną formę hasłową), odmienia-jące się przez przypadek i liczbę (np.: żeńskie –– ćwierci ...,męskie –– tysiąca ...)5.

5.2. Liczebniki typu b

Liczebniki ułamkowe typu b (oznaczone w SGJP Lb) rozróżniająformy rodzajowe: np. w rodzaju żeńskim półtorej (dawniej dopusz-czalne też półtory), w pozostałych rodzajach –– półtora, forma niesa-modzielna ma też postać półtora+. A zatem odmiana według dwukategorii ma postać:

4 Zwróćmy uwagę na to, że leksem ten jest pochodny od wyrażenia dwadzieściajeden lat, złożonego z trzech form wyrazowych. Możliwość derywowania tego typuleksemów od wyrażeń zawierających nazwy liczb jest ogromna. Nie sposób wyczer-pać tego typu leksemów w żadnym sensownym spisie.

5 W pozycji mianownika formy rzeczownika i liczebnika różnią się składniowo,por.: Przyszedł tysiąc osób. –– Przyszło tysiąc osób. Forma liczebnikowa łączy sięz rodzajem nijakim orzeczenia. Granicę między leksemami obu klas trudno wska-zać. Niekiedy trafiają się też konstrukcje, które mogłyby świadczyć o kształtowaniusię nowych liczebników, np. powstałego od liczby mnogiej omawianego leksemurzeczownikowego: Przyszło tysiące osób. Nie uwzględniamy ich jednak w naszymopisie.

77

m, n żM. półtora z D. półtorej/(półtory) z D.

D. półtora półtorej/(półtory)C. półtora z D. półtorej/(półtory) z D.

B. półtora z D. półtorej/(półtory) z D.

N. półtora (z D.) półtorej/(półtory) (z D.)

Ms. półtora z D. półtorej/(półtory) z D.

Złoż. półtora+

Leksem jest jedynym współcześnie używanym liczebni-kiem mającym taką specjalną odmianę; pozostałe, itd., sąarchaiczne, nie postulujemy dla nich formy niesamodzielnej.

5.3. Liczebniki typu cWykładnikom tekstowym wszystkich form tych leksemów przy-

pisujemy –– podobnie jak postąpiliśmy w wypadku przymiotników ––symbole. Schematyczny paradygmat liczebnika typu c ma następu-jącą postać:

m1 m2, m3, n2 ż n1, p1, p2M. 0 7/2 z D. 1 3 z1 z D.

D. 7/2 z2C. 2/5 z3 (z D.)

B. 7/2 z D. 1 3 z1 z D.

N. 9/2 8/9/2 z4 z D.

Ms. 7/2 z3 (z D.)

Złoż. złoż.

Wykładniki tekstowe form wyrazowych leksemów tej grupy dzie-lą się na dwie serie: pierwsza obejmuje słowa oznaczone cyframii formę złoż., druga –– słowa oznaczone symbolami z1, z2, z3 i z4.Wszystkie słowa pierwszej serii zaliczamy do form bazowych, słowoo numerze 1 jest –– zgodnie z tradycją –– słowem hasłowym. Słowooznaczone w tabelce z1 (tradycyjnie: forma podstawowa „liczebnikazbiorowego”) należy do form bazowych, od niego tworzy się pozostałeformy zanotowane w ostatniej kolumnie. Mechanizm ten –– w dwuwariantach –– ilustruje następująca tabelka:

78

zakończeniez1 +je +roz2 +jga +rgaz3 +jgu +rguz4 +jgiem +rgiem

W odmianie tych liczebników występuje dodatkowe zróżnicowa-nie form w mianowniku rodzaju męskiego osobowego m1, w którymwystępują formy różniące się wyraźnie właściwościami składniowy-mi. Są to –– z jednej strony –– formy zgodne, „kongruentne” wiążą-ce się z niedeprecjatywną formą rzeczownika w mianowniku orazz formą męskoosobową czasownika w tzw. związku zgody (np. Dwajchłopcy przyszli); z drugiej zaś –– formy „niekongruentne” wiążące sięz formą rzeczownika w dopełniaczu oraz z formą liczby pojedynczejrodzaju nijakiego czasownika (np. Dwu chłopców przyszło). Wariantyswobodne, jeśli występują, podane są w jednej rubryce i oddzieloneod siebie kreską ukośną. Warianty rzadsze i niezalecane są, podobniejak w innych wypadkach, ujęte w nawias (w programie odpowiadamu kwalifikator).

Niżej przytaczamy w całości odmianę liczebników typu c, ozna-czonych w SGJP Lc z dodatkowym wskaźnikiem, określającym, któryz podanych tu paradygmatów ma być zastosowany.

Paradygmat leksemu (Lc2):

m1 m2, m3, n2 ż n1, p1, p2

M. dwaj dwóch//dwu z D. dwa dwie dwoje z D.

D. dwóch/dwu dwojgaC. dwu/dwóm/dwom dwojgu (z D.)

B. dwóch/dwu z D. dwa dwie dwoje z D.

N. dwoma/dwu dwiema//dwoma/dwu dwojgiem z D.

Ms. dwóch/dwu dwojgu (z D.)

Złoż. dwu+

Paradygmat leksemu powstaje po dopisaniu do każdegoz wykładników leksemu początkowej cząstki oby-, brak w nimjednak formy niesamodzielnej.

Paradygmat leksemu (Lc2o):

79

m1 m2, m3, n2 ż n1, p1, p2M. obaj obu z D. oba obie oboje z D.D. obu obojgaC. obu obojgu (z D.)B. obu z D. oba obie oboje z D.

N. oboma/obu obiema//oboma/obu obojgiem z D.

Ms. obu obojgu (z D.)Złoż. obu+

Paradygmat , mający podobne zróżnicowanie form, lecznieco inne wykładniki, podajemy tylko w Słowniku.

Paradygmat leksemu (Lc3):

m1 m2, m3, n2, ż n1, p1, p2M. trzej trzech z D. trzy troje z D.D. trzech trojgaC. trzem trojgu (z D.)B. trzech z D. trzy troje z D.N. trzema trojgiem z D.Ms. trzech trojgu (z D.)Złoż. trzy+/trój+

Paradygmat leksemu (Lc4):

m1 m2, m3, n2, ż n1, p1, p2M. czterej czterech z D. cztery czworo z D.D. czterech czworgaC. czterem czworgu (z D.)B. czterech z D. cztery czworo z D.N. czterema czworgiem z D.Ms. czterech czworgu (z D.)Złoż. cztero+/czwór+/czworo+

W paradygmatach tych nie uwzględniliśmy jednej rzadkiej kon-strukcji, która –– teoretycznie –– może się pojawić: połączenia mia-nownikowej formy deprecjatywnej rzeczownika rodzaju m1 z formąliczebnika. Prawdopodobieństwo wystąpienia takiej konstrukcji, ty-pu dwa/trzy głupie posły, jest jednak znikome.

80

5.4. Liczebniki typu dPozostałe liczebniki, oznaczone w SGJP Ld z następującymi

po tym symbolu dwoma lub trzema dodatkowymi znakami, mająmniejsze zróżnicowanie wykładników form fleksyjnych. Ich odmianęmożna ująć w dwie podane niżej schematyczne tabelki, różniącesię występowaniem serii form typu pięcioro, zwanych tradycyjnie„liczebnikami zbiorowymi”. W tabelkach użyjemy numerów wykład-ników poszczególnych form.

5.4.1. Liczebniki z formami typu pięciorom1 m2, m3, n2, ż n1, p1, p2

M. 2 z D. 1 z D. z1 z D.D. 2 z2C. 2 z3 (z D.)B. 2 z D. 1 z D. z1 z D.N. 2/9 z4 z D.Ms. 2 z3 (z D.)Złoż. złoż.

Wykładniki tekstowe form wyrazowych leksemów tej grupy, po-dobnie jak grupy poprzedniej, dzielą się na dwie serie: słowa ozna-czone cyframi wraz z formą złoż. oraz słowa oznaczone numeramipodanymi po literze z. Słowo o numerze 1 jest słowem hasłowym.Nie wszystkie z podanych wartości występują w paradygmatachwszystkich leksemów, jednak opuszczone mogą być tylko wartościwystępujące w tabelce jako człony alternatyw.

Słowa oznaczone cyframi, słowo oznaczone złoż. oraz słowo ozna-czone z1 są formami bazowymi. Słowa oznaczone z2, z3 i z4 tworzysię od słowa z1 według drugiego wariantu tabelki podanej wyżej (dlaliczebników typu c).

Przykładowa odmiana liczebnika :

m1 m2, m3, n2, ż n1, p1, p2M. pięciu z D. pięć z D. pięcioro z D.D. pięciu pięciorgaC. pięciu pięciorgu (z D.)B. pięciu z D. pięć z D. pięcioro z D.

81

N. pięciu/pięcioma pięciorgiem z D.Ms. pięciu pięciorgu (z D.)Złoż. pięcio+

5.4.2. Liczebniki bez form typu pięcioro

mo −moM. 2/(7) z D. 1 z D.D. 2/(7)C. 2B. 2/(7) z D. 1 z D.N. 2/(9)Ms. 2/(7)Złoż. złoż.

Zróżnicowanie rodzajowe ogranicza się tu do przeciwstawieniaform męskoosobowych i niemęskoosobowych (zob. niżej punkt 6.3.3).Rzeczowniki występujące zwykle z formami typu pięcioro łączą siędla liczebników tej podgrupy z formami niemęskoosobowymi, np. kil-kaset dzieci.

Wszystkie słowa podane w schemacie paradygmatu są formamibazowymi, słowo o numerze 1 jest słowem hasłowym. Używanaw niektórych funkcjach specjalna forma oznaczona w tabelce nu-merem 7 tworzy się tylko od leksemów : dwóchset oraz wa-riantywnie –– bardzo rzadko –– dwuset, : trzechset i :czterechset. We wszystkich wypadkach jest ona znacznie rzadsza niżneutralna forma oznaczona numerem 2 i dlatego jest ujęta w nawias.

Specjalna forma narzędnika (oznaczona w schematycznym pa-radygmacie numerem 9) może być utworzona od wszystkich liczeb-ników omawianego typu, niektóre formy spotyka się jednak skraj-nie rzadko (np. dziewięciomaset, parunastoma, wieludziesięcioma).Charakterystyczny dla niej jest morfem fleksyjny +oma zastępującyfleksyjne +u z formy 2 (które może występować przed postfiksemtypu +set, +ś, +kolwiek).

Do omawianej grupy należą też leksemy reprezentowane przezsłowa dwakroć, trzykroć. Słowa te dzisiaj interpretuje się na ogółprzysłówkowo (jako zabarwione archaicznie synonimy słów dwukrot-nie, trzykrotnie, np. dwakroć wypalił). Miały one jednak dodatkowe

82

znaczenie ‘200 000’, ‘300 000’ itd. ( były to dawniej setki tysię-cy). Zupełnie już martwe, są w odpowiednich kontekstach niezrozu-miałe nawet dla Polaków o dużym oczytaniu w dawnych tekstachliterackich, lecz są zanotowane w SJPDor. Oczywiście to znacze-nie prowadzi do składniowego użycia liczebnikowego: przed formąrzeczownika i, co za tym idzie, do interpretacji tych wyrażeń jakoform leksemów liczebnikowych o postaci hasłowej homonimicznej zewskazanymi wyżej leksemami przysłówkowymi. Co więcej, niektórez owych leksemów liczebnikowych mają zróżnicowane formy, czyli sąodmienne, por. dziewiętnastowieczne przykłady z SJPDor.:

(4) Majątek pana w dobrach i gotowiźnie wynosił dwakroć,pani –– pięćkroć. (Prus)

(5) Od dwukroć ulokowanych na mojej hipotece nie zapłaciłemprocentu. (Zygmunt Sarnecki)

Te spośród analizowanych obecnie leksemów liczebnikowych,które zostały zanotowane w odpowiednich hasłach SJPDor. i zanali-zowane, są wprowadzone do SGJP z kwalifikatorem daw.

Przykładowa odmiana liczebnika :

mo −moM. dwustu/(dwóchset)/[dwuset] z D. dwieście z D.D. dwustu/(dwóchset)/[dwuset]C. dwustuB. dwustu/(dwóchset)/[dwuset] z D. dwieście z D.N. dwustu/dwustomaMs. dwustu/(dwóchset)/[dwuset]Złoż. dwustu+

Warianty bardzo rzadkie, ale teoretycznie poprawne, zostałyujęte w nawias prostokątny (w programie oddany również przezkwalifikator).

5.5. Tzw. zaimki liczebneWśród liczebników możemy wyodrębnić grupę leksemów niety-

powych, zbliżonych znaczeniowo do omówionych wyżej tzw. zaimkówrzeczownych i przymiotnych. Tradycyjnie mówi się tu o zaimkachliczebnych i zalicza do nich leksemy wskazujące nie na liczbę ściśle

83

wyznaczoną, lecz nieokreśloną: , , , , ,, , , itp. Są wśród nich leksemy odmie-niające się (według typu d) z postfiksem występującym też w formachtzw. zaimków rzeczownych i przymiotnych +kolwiek, +ś i +ż: -, , , i .

Nie wyróżniamy jednak klasy zaimków liczebnych, ponieważleksemów liczebnikowych jest w ogóle niewiele i wszystkie traktu-jemy indywidualnie (na przykład częsta jest odmiana dwuczłonowaz cząstkami +naście, +set i +dziesiąt).

6. Czasowniki

Za leksemy czasownikowe uważamy –– teoretycznie –– leksemyodmienne nie mające kategorii fleksyjnej przypadka (nie deklinującesię). Tradycyjne określenie odmiany czasownika –– czyli koniuga-cja –– odnosi się przede wszystkim do odmiany przez osobę, alew istocie odmiana według tej kategorii nie obejmuje wszystkich lek-semów czasownikowych. Charakterystyczną cechą najważniejszychform leksemu czasownikowego jest ich funkcja składniowa. Formaczasownika jest mianowicie centrum (orzeczeniem) zdania, podsta-wowej jednostki służącej do komunikacji językowej między ludźmi.Formie takiej, nazywanej tutaj formą finitywną, są podporządko-wane inne człony zdania.

Podobnie jak w wypadku innych części mowy odmiana czasow-nika w SGJP może być podana albo w postaci tradycyjnego pa-radygmatu, albo listy 12 form bazowych, od których można utwo-rzyć wszystkie pozostałe formy. Listę form bazowych przedstawi-my jednak w dalszej kolejności. Skoncentrujemy się najpierw nastrukturalnym opisie koniugacji, uwzględniającym nie tylko sposóbtworzenia form, lecz przede wszystkim ich funkcję.

6.1. Podstawowe pojęcia

Ponieważ polskie zdanie musi być sformułowane w jakimś trybie(oznajmującym, rozkazującym lub warunkowym, czyli przypuszcza-jącym) i najczęściej w ściśle określonym czasie, wśród kategoriifleksyjnych czasownika na pierwszy plan wysuwają się te, którepozwalają usytuować zdanie ze względu na te dwie kategorie. Trybi czas muszą charakteryzować finitywną formę czasownika, stoją-cą w centrum zdania, odmianę przez tryb i czas przypiszemy teżwszystkim czasownikom. Dla niektórych czasowników nietypowych

85

(np. trzeba) jest ona czysto analityczna: formy pozostałe tworzy sięod formy podstawowej (czasu teraźniejszego trybu oznajmującego)przez dodawanie słów posiłkowych, są to zatem formy złożone. Teczasowniki nie odmieniają się przez osobę (ani liczbę i rodzaj). Szer-szą klasę czasowników odmieniających się tylko przez tryb i czasnazywamy czasownikami niewłaściwymi.

Typowe czasowniki polskie, które nazywamy czasownikamiwłaściwymi, odmieniają się nie tylko przez tryb i czas, ale równieżprzez osobę, liczbę i rodzaj. Jest to związane z ich cechami skła-dniowymi. Te czasowniki wymagają mianowicie mianownikowegopodmiotu, który wiąże się z orzeczeniową formą finitywną na specjal-nych prawach. Forma czasownika nie tylko wywiera wpływ grama-tyczny na podmiot, wymagając, by wystąpił on w mianowniku, leczrównocześnie ulega jego wpływowi gramatycznemu, dostosowuje doniego wartość osoby, liczby i rodzaju. Cechę tę nazywa się tradycyjniezgodą gramatyczną.

Formy występujące w takim związku z podmiotem-mianowni-kiem są nazywane osobowymi. Mają bowiem wyznaczoną wartośćgramatyczną osoby (i liczby, a często także rodzaju). Są to formyfinitywne czasownika, konstytuujące zdanie (zob. (1)). Formy oso-bowe nie wyczerpują jednak całego zbioru form finitywnych. Przedewszystkim charakter finitywny mają formy czasowników niewłaści-wych, które nie mogą być zaliczone do osobowych (zob. (2)). Ma gorównież bezosobnik, czyli forma zakończona na -no lub -to, którarównież konstytuuje zdanie (zob. (3)):(1) Janek odrabiał lekcje.

Janek musiał odrabiać lekcje.(2) Należy odrabiać lekcje.

Trzeba odrabiać lekcje.Trzeba było odrabiać lekcje.

(3) Odrabiano lekcje.Musiano odrabiać lekcje.

Typowy czasownik oprócz form finitywnych ma również formyniefinitywne, które zasadniczo nie pełnią funkcji orzeczenia. Formyniefinitywne typowego czasownika to bezokolicznik (po łacinieinfinitivus) i imiesłów przysłówkowy (współczesny i uprzedni).

Do form nieosobowych czasownika zalicza się też w tradycyj-nych opisach gramatycznych imiesłowy przymiotnikowe –– czyn-

86

ne i bierne, a nietradycyjnie, ale z odpowiednim uzasadnieniem, rów-nież rzeczowniki „czynnościowe” na -nie, -cie. W naszym opisie anijednych, ani drugich nie uważamy za formy czasowników, ponieważmają one inne własności gramatyczne (fleksyjne i składniowe), którestanowią argument za tym, aby traktować je jako przymiotniki lubrzeczowniki. Zachowują natomiast pewne wyraźne właściwości cza-sownikowe, od podstawowego czasownika przejmują bowiem częstowartość aspektu (zob. niżej) oraz łączliwość składniową. Z tego powo-du, a przede wszystkim ze względu na regularność tworzenia, wpro-wadzamy je jako samodzielne leksemy derywowane od czasowników.

W wielu opisach gramatycznych polszczyzny jako kategorię flek-syjną czasownika traktuje się stronę. Naszym zdaniem, wprowa-dzenie do polskich paradygmatów czasownikowych odmiany przezstronę nie jest uzasadnione –– kwestii tej poświęcimy podrozdział 6.5.

6.2. Aspekt czasownikaJest jeszcze jedna bardzo ważna cecha polskich czasowników.

Mianowicie dzielą się one na niedokonane i dokonane. Ta ce-cha jest nazywana aspektem (lub postacią) czasownika. Aspektma istotny wpływ na zasób form leksemu czasownikowego. Dlate-go w SGJP odnotowujemy wartość kategorii aspektu przy hasłachczasownikowych.

Podstawą semantyczną rozróżniania aspektów są różne sposo-by patrzenia na to, co dzieje się w rzeczywistości pozajęzykowej.Mówi się często, że kategoria aspektu zasadza się na przeciwsta-wieniu czynności i procesów niezakończonych i zakończonych, alejest to znaczne uproszczenie czy przybliżenie. Nieco dokładniejokreśla się tę opozycję jako przeciwstawiającą odcinek czasowy(czynność lub proces w trakcie przebiegu, np. Śpiewał piosenkę)punktowi czasowemu (zwykle końcowemu, np. Pięknie zaśpiewa-ła piosenkę, rzadziej początkowemu, np. Kiedy zaśpiewała, salazamarła). Jednak korelacja tej opozycji znaczeniowej i kategoriigramatycznej aspektu nie jest dokładna (jest to ogólna właści-wość relacji między kategoriami gramatycznymi a semantyczny-mi). Przy rozróżnianiu czasowników niedokonanych i dokonanychnie należy więc kierować się ich znaczeniem. Decydującym kry-terium przy rozróżnianiu czasowników niedokonanych i dokona-

87

nych jest zasób ich form. Cechy odróżniające są tu następujące:Czasowniki niedokonane mają czas teraźniejszy i czas przyszły

złożony (trybu oznajmującego) oraz imiesłów przysłówkowy współ-czesny i –– jako dodatkowy derywat –– imiesłów przymiotnikowyczynny (współczesny), nie mają natomiast imiesłowu przysłówko-wego uprzedniego.

Czasowniki dokonane mają czas przyszły prosty (trybu oznaj-mującego) oraz imiesłów przysłówkowy uprzedni, nie mają nato-miast czasu teraźniejszego (trybu oznajmującego) oraz imiesłowuprzysłówkowego współczesnego, a także przymiotnikowego czynnego(współczesnego)1. Ilustruje to poniższa tabelka:

niedokonany dokonany

tryb oznajmującyczas teraźniejszy czyta

czas przyszły będzie czytaćbędzie czytał(a/o) przeczyta2

imiesłowyprzymiotnikowy czynny czytającyprzysłówkowy współczesny czytającprzysłówkowy uprzedni przeczytawszy

Taki układ form jest całkowicie regularny. Wyłamuje się z niegotylko czasownik niedokonany być. Jako jedyny czasownik w językupolskim ma on zarówno czas teraźniejszy ( jest), jak i czas przyszłyprosty (będzie).

W języku polskim czasowniki niedokonane i dokonane układająsię na ogół w pary, przy czym człony jednej pary są zróżnicowanebardzo rozmaicie, np. za pomocą przyrostków (np. wyśmiewać ––wyśmiać, krzyczeć –– krzyknąć, przekonywać –– przekonać) lub przed-rostków (np. pisać –– napisać, chwalić –– pochwalić albo czytać ––przeczytać). Jest jednak bardzo wiele wyjątków. Liczne czasowniki,

1 Istnienie imiesłowu przymiotnikowego biernego jest niezależne od aspektuczasownika.

2 Zdecydowaliśmy się wprowadzić taki układ czasów w trybie oznajmującymgłównie ze względu na tradycję gramatyczną. W naszym ujęciu konsekwentniejszebyłoby uznanie, że czyta i przeczyta to paralelne formy, które mają różne znaczenieczasowe dla czasowników niedokonanych i dla czasowników dokonanych –– używasię dla nich niekiedy terminu czas nieprzeszły.

88

choć są niedokonane (np. umieć, znać, polegać, cementować) lub do-konane (np. zdołać, popływać, uwziąć się), nie mają odpowiednikówprzeciwnego aspektu. W hasłach czasownikowych SGJP odsyłamy doodpowiedników przeciwnego aspektu (drugich członów par aspekto-wych) –– jeżeli istnieją.

Pewna grupa czasowników może być związana z oboma aspekta-mi. Różnicy między aspektami może przy tym towarzyszyć zróżnico-wanie znaczeniowe:

(4) Jan pochodził z Krakowa. (ndk)(5) Jan pochodził trochę. (dk)

W tym wypadku są podstawy, aby twierdzić, że mamy do czynieniaz dwoma czasownikami 1 i 2, które mają więk-szość form homonimicznych.

Czasem jednak nie widać żadnej –– oprócz aspektowej –– różnicyw sensie między takimi formami, np.:

(6) Aresztuję was! (‘obecnie’ –– w wypowiedzi do ludzizatrzymywanych)

(7) Jutro ich aresztuję. (‘w przyszłości’)

Niżej dokonamy przeglądu kategorii fleksyjnych czasownika, na-stępnie zaś omówimy odmianę czasowników właściwych o pełnymparadygmacie, zwracając uwagę na różnicę między paradygmatamiczasowników niedokonanych i dokonanych. Potem zasygnalizujemyróżnice między odmianą typową a wypadkami szczególnymi.

6.3. Przegląd kategorii fleksyjnychczasownika (właściwego)

Jak stwierdziliśmy wyżej, czasowniki właściwe mają pięć katego-rii fleksyjnych: trybu, czasu, osoby, liczby, rodzaju3. Scharakteryzu-jemy je krótko, podając odpowiednie formy dla czasowników niedo-konanych i dokonanych. W przykładach oba te zbiory czasownikówreprezentowane są przez formy czasownika niedokonanego czytaći dokonanego przeczytać. Jeśli formy czasowników obu aspektów two-

3 Ściśle biorąc, za kategorie fleksyjne czasownika powinniśmy uznać takżebezokolicznikowość, imiesłowowość i –– ewentualnie –– negatywność (por. Saloni,Świdziński, 1998, s. 119); tutaj, dla uproszczenia, nie rozpatrujemy ich.

89

rzone są paralelnie, podajemy jeden napis z cząstką prze w nawiasie,co wskazuje, że może on być czytany zarówno z nią, jak i bez niej.

6.3.1. OsobaKategoria osoby jest określona tylko dla form osobowych i przy-

biera trzy wartości: dla ja i my –– pierwsza ((prze)czytam, (prze)czy-tamy), dla ty i wy –– druga ((prze)czytasz, (prze)czytacie) i dla pozo-stałych podmiotów, które mogą być reprezentowane np. przez słowa:on, ona, ono, oni i one –– trzecia ((prze)czyta, (prze)czytają).

Formy osób nie zawsze odnoszą się dokładnie do poszczególnychuczestników sytuacji komunikacyjnej: nadawcy komunikatu, jegoodbiorcy oraz innej osoby. Do rozmówcy zwracamy się, stosując 2.os. tylko wtedy, gdy jesteśmy z nim w poufałych stosunkach4, np.:

(8) Czy czytasz książkę?

Jeśli natomiast jesteśmy z nim w niezbyt bliskich stosunkach i chce-my być grzeczni, stosujemy 3. os., dodając jako podmiot jakiś tytułgrzecznościowy, najczęściej pan, pani, państwo, np.:

(9) Czy czyta pan książkę?Czy czyta pani książkę?Czy czytają państwo książkę?

W ostatnim zdaniu, w liczbie mnogiej, zamiast 3. os. możemyużyć 2. os.:

(10) Czy czytacie państwo książkę?

Taki sposób zwracania się do grupy osób uchodzi jednak, przynaj-mniej w niektórych regionach Polski, za mniej grzeczny. Analogicznezdania w liczbie pojedynczej mogą się trafić w języku mówionym, alenie należą już do standardowej polszczyzny kulturalnej, np.:

(11) Czy czytasz pan książkę?

Wyrazów pan, pani, państwo używa się w tej samej funkcjitakże w innych formach przypadkowych (np. Czy ta książka wydałasię panu/pani/państwu ciekawa?). Rzadziej zamiast nich używa sięinnych rzeczowników, np.: ksiądz, ojciec, mama, siostra, dziadek itp.

4 W funkcji sekundarnej może być ona użyta w tekstach silnie nacechowanych,zwłaszcza religijnych. Drugą osobę stosujemy więc z reguły w wypowiedziach skie-rowanych do Boga, np. Boże, wysłuchaj nas!

90

6.3.2. LiczbaKategoria liczby, podobnie jak dla innych wyrazów polskich ma-

jących tę kategorię fleksyjną, przybiera dwie wartości: pojedyncza((prze)czytam, (prze)czytasz, (prze)czyta) i mnoga ((prze)czytamy,(prze)czytacie, (prze)czytają).

Warto zwrócić uwagę na znaczenie 1. i 2. osoby liczby mnogiej.Zaimek my z reguły odnosi się do grupy osób, do której należy mówią-cy. Jaka to dokładnie grupa, zależy od intencji nadawcy komunikatu;w szczególności może ona obejmować odbiorcę komunikatu. Zaimekwy z reguły odnosi się do grupy osób, do której należy odbiorcakomunikatu, a nie należy jego nadawca.

Zróżnicowanie liczby czasownika zależy od podmiotu-mianowni-ka. Ten na ogół jest w liczbie pojedynczej, gdy odnosi się do jednejosoby lub rzeczy, a w liczbie mnogiej, gdy do wielu. I tu są jednakwyjątki. W 1. os. może być używana liczba mnoga dla wyrażeniaważności nadawcy (tak mówił o sobie król, jest to tzw. pluralismaiestaticus) albo odwrotnie –– jego skromności (tak mówi o sobieautor, jest to tzw. pluralis modestiae).

Tradycyjną formą grzecznościową zwracania się do pojedynczegorozmówcy była w języku polskim, podobnie jak w wielu innych języ-kach, 2. osoba liczby mnogiej. Na przykład grzeczne pytanie o treścitakiej jak (8) i (9) formułowało się następująco:(12) Czy czytacie książkę, (panie/wujku/ciociu)?W wieku XIX forma ta była z polszczyzny ogólnej wypierana przezformę „pańską”. Forma tradycyjna zeszła do poziomu językowegoniższych warstw społecznych, pozostała formą ludową. Jako takabyła stosowana w niektórych środowiskach w celu podkreśleniabądź to dystansu dzielącego rozmówców (np. w wojsku), bądź to ichrówności (w kręgach socjalistycznych na przełomie XIX i XX wieku,a potem partyjnych w PRL). Dziś jest jeszcze stosowana w niektórychregionach Polski.

6.3.3. RodzajW opisie koniugacji, podobnie jak w opisie deklinacji przymiotni-

kowej, przyjmujemy uproszczony zasób wartości rodzaju wystarcza-jący do opisu opozycji, które ujawniają się w formach osobowych. Dla-tego rozróżnienia wartości rodzajowych są tu różne w obu liczbach:

91

w liczbie pojedynczejm męski (prze)czytałż żeński (prze)czytałan nijaki (prze)czytało

w liczbie mnogiejmo męskoosobowy (prze)czytali−mo niemęskoosobowy (prze)czytały

Z punktu widzenia systemu rodzajowego przyjętego w SGJP(por. wyżej podrozdział 4.1) podane wyżej wartości kategorii rodzajutraktujemy jako alternatywy wartości minimalnych. W liczbie po-jedynczej rodzaj męski (m) to alternatywa rodzajów: m1, m2 i m3,a rodzaj nijaki (n) –– alternatywa rodzajów n1 i n2; w liczbie mnogiejrodzaj niemęskoosobowy (−mo) to alternatywa rodzajów: m2, m3,ż, n (oba podrodzaje), p2, p3 oraz koniunkcji wartości rodzajowej m1i deprecjatywności depr; rodzaj męskoosobowy (mo) –– to alternatywarodzajów: m1 (ściślej, koniunkcji m1 i ndepr) i p1.

Podane wyżej formy mają –– bez żadnego elementu dodatkowe-go –– wartość 3. osoby czasu przeszłego trybu oznajmującego. Wszyst-kie formy czasownikowe w języku polskim, w których występująrozróżnienia rodzajowe, są tworzone na bazie tych form: przez do-danie do którejś z nich osobnej cząstki lub słowa posiłkowego. Dlawygody –– przy omawianiu innych form (złożonych) –– grupę formpodanych wyżej będziemy roboczo nazywać pseudoimiesłowem.

Rozróżnienie rodzajów w koniugacji polskiej obejmuje tylko for-my budowane na podstawie pseudoimiesłowu, np. w czasie prze-szłym:

(13) Jaś czytał. / Zosia czytała. / Dziecko czytało.

W pozostałych formach występuje neutralizacja rodzaju, np.:

(14) Jaś czyta. / Zosia czyta. / Dziecko czyta.

Grzecznościowe formy liczby mnogiej są używane zawsze w ro-dzaju męskoosobowym, np.:

(15) Czy czytaliście książkę, wujku/ciociu?

Rodzaju przymnogiego osobowego jest też rzeczownik (pluraletantum) państwo, używany jako tytuł grzecznościowy, np.:

(16) Czy czytali państwo książkę?

92

6.3.4. TrybTryb przybiera trzy wartości: oznajmujący (np. (prze)czyta), roz-

kazujący (np. (prze)czytaj) i warunkowy (np. (prze)czytałby).Trybu oznajmującego używamy na ogół do zakomunikowania,

czyli oznajmienia, o jakimś fakcie, np.:(17) Niepotrzebnie ją chwalisz.

Trybu warunkowego używamy do wyrażenia przekonania o tym,że coś mogłoby zajść, gdyby był spełniony określony warunek, np.:(18) Nie chwaliłbyś jej, gdybyś nie musiał.

Trybu rozkazującego używamy do wyrażenia polecenia czy roz-kazu, aby ktoś coś zrobił (lub czegoś nie robił), np.:(19) Nie chwal jej.

Takie uzależnienie użycia poszczególnych trybów i wyrażaniaokreślonych treści ma jednak charakter przybliżony: często trybyużywane są w innych funkcjach. Na przykład, jeśli zdanie (18) skró-cimy, usuwając część po przecinku: Nie chwaliłbyś jej, forma trybuwarunkowego będzie wyrażała nie warunek, lecz sugestię.

6.3.5. CzasZasób czasów jest różny w każdym trybie. Ze względu na kompli-

kację zagadnienia omówimy je w następnych podrozdziałach.

6.4. Odmiana typowa czasownikówwłaściwych

6.4.1. Tryb oznajmującyNajwiększe zróżnicowanie wartości czasów występuje w trybie

oznajmującym czasowników niedokonanych. Wyróżnia się tu trzyczasy podstawowe: przeszły, teraźniejszy i przyszły oraz rzadko sto-sowany czas zaprzeszły. Czasowniki dokonane nie mają czasu teraź-niejszego.

Gdy komunikuje się coś o fakcie zachodzącym w momencie mó-wienia, używa się czasu teraźniejszego, np.:(20) Chwalisz ją.

93

Gdy mowa o fakcie, który już zaszedł, używa się czasu przeszłe-go, np.:

(21) Chwaliłeś ją.

Gdy mowa o fakcie, który ma zajść, używa się czasu przyszłego, np.:

(22) Będziesz chwalić ją.

Ponadto w starannie wystylizowanych tekstach literackich używa sięczasem czasu zaprzeszłego, np.:

(23) Pochwaliłeś był ją, zanim ją poznałeś.(24) Profesor M. rzetelnie wywiązał się z pomocy, jaką był

oferował. (Antoni Libera)

Czasu tego używa się do mówienia o zdarzeniach przeszłych poprze-dzających inne zdarzenia przeszłe.

Czasów możemy także używać niezgodnie ze znaczeniem podsta-wowym; najczęstszym przykładem jest używanie w opowiadaniu cza-su teraźniejszego w odniesieniu do zdarzeń minionych (tzw. praesenshistoricum), np.:

(25) Wtedy on biegnie, potyka się i wpada pod pociąg.

Sposób tworzenia form różnych czasów dla czasowników niedo-konanych i dokonanych ilustruje poniższa tabelka:

niedokonany dokonanyczas przeszły czytał przeczytałczas teraźniejszy czyta

czas przyszły będzie czytać(będzie czytał) przeczyta

czas zaprzeszły czytał był przeczytał był

Czas teraźniejszy i przyszłyJak wiemy, czasowniki dokonane nie mają w trybie oznajmują-

cym czasu teraźniejszego. Ich czas przyszły prosty jest natomiasttworzony analogicznie do czasu teraźniejszego czasowników nie-dokonanych: jeśli czasownik dokonany różni się od niedokonanegoobecnością przedrostka, to formy jego czasu przyszłego różnią się ododpowiednich form czasu teraźniejszego czasownika niedokonanegotylko obecnością tego przedrostka, por. odmiana przez osobę i liczbę:

94

(prze)czytam (prze)czytamy(prze)czytasz (prze)czytacie(prze)czyta (prze)czytają

Czas przyszły (złożony) czasownika niedokonanego składa sięze słowa posiłkowego (jest nim forma odpowiedniej liczby i oso-by czasu przyszłego czasownika ) oraz wybranej formy prostejdanego czasownika: może nią być albo (1) bezokolicznik, albo (2)pseudoimiesłów. W wypadku (1) zawsze forma dodawana do słowaposiłkowego jest taka sama, natomiast w wypadku (2) pseudoimie-słów ma wartość liczby i rodzaju. Otrzymujemy zatem dwa wariantyczasu przyszłego trybu oznajmującego czasowników niedokonanych.W pierwszym wariancie formy mają wartość liczby i osoby, nie sąnatomiast zróżnicowane rodzajowo, w drugim –– formy mają wartośćliczby, osoby i rodzaju:

Wariant Ibędę czytać będziemy czytać

będziesz czytać będziecie czytać

będzie czytać będą czytać

Wariant IIczytałczytałabędęczytało5

będziemyczytaliczytały

czytałczytałabędzieszczytało5

będziecieczytaliczytały

czytałczytałabędzieczytało

będączytaliczytały

Oba warianty czasu przyszłego złożonego mogą być używane wy-miennie. W wypadku wariantu I obie odmiany szyku (będzie czytaći czytać będzie) są używane i mogą być traktowane jako równie dobre.W wypadku wariantu II za preferowany może być uważany szyk

5 Formy 1. i 2. osoby rodzaju nijakiego w tekstach występują bardzo rzadko, alesą tworzone regularnie (pokazujemy je też w tabelach odmiany). Dotyczy to oczy-wiście zarówno czasu przyszłego trybu oznajmującego czasowników niedokonanych(będę czytało), jak i innych wartości trybu i czasu –– por. np. w czasie przeszłymczytałom i przeczytałom albo w trybie warunkowym czytałobym i przeczytałobym.

95

podany wyżej (wysunięcie na pierwsze miejsce pseudoimiesłowusugeruje odbiorcy mylną interpretację –– jako form czasu przeszłego).

Według tego wzoru nie tworzy się czasu przyszłego czasownika, który ma czas przyszły prosty.

Czas przeszłyFormy czasu przeszłego i zaprzeszłego są tworzone identycznie

dla czasowników obu aspektów. Podobnie jak w drugim wariancieczasu przyszłego złożonego, wszystkie formy tych czasów –– zbudowa-ne na bazie pseudoimiesłowu –– mają wartość liczby, osoby i rodza-ju. Formy czasu zaprzeszłego, którymi zajmiemy się w następnympunkcie, składają się z dwóch słów, są to zatem formy analityczne(złożone) –– w odróżnieniu od form syntetycznych (prostych).

Pozycję pośrednią między formami syntetycznymi i analityczny-mi zajmują formy czasu przeszłego. Występują one najczęściej w po-staci jednolitego słowa, które jednak w osobie pierwszej i drugiej mabudowę dwudzielną: do pseudoimiesłowu dołączona jest cząstka ma-jąca wyraźną funkcję gramatyczną: liczbowo-osobową. Zabieg takinazywa się aglutynacją, formy w ten sposób tworzone –– formamiaglutynacyjnymi, a cząstkę dołączaną –– aglutynantem6. W osobietrzeciej formy czasu przeszłego są równe formom pseudoimiesłowu,bez aglutynantów.

Ogólnie można powiedzieć, że standardowe formy osobowe czasuprzeszłego trybu oznajmującego uzyskuje się przez dodanie do pseu-doimiesłowu cząstek, stanowiących skrócone formy czasu teraźniej-szego czasownika być7:

-(e)m -(e)śmy-(e)ś -(e)ście-ø -ø

Cząstki te są zawsze dołączane ortograficznie do poprzedniegosłowa tekstowego („pisane łącznie” z nim), zarówno wtedy, gdy jestto pseudoimiesłów, jak i wtedy, gdy to inny wyraz. Litera e występujew nich tylko wtedy, gdy poprzednie słowo kończy się literą spółgło-

6 W dalszych rozważaniach nie posługujemy się jednak tym terminem –– zewzględów dydaktycznych, w skład formy aglutynacyjnej może bowiem wchodzićkilka takich cząstek, np. czytały+by+śmy.

7 Czasem używa się też ich jako form równoważnych formom pełnym, np.:Głupim (‘Jestem głupi’), Głupiś, Głupiśmy, Głupiście.

96

skową: najczęściej jest to właśnie pseudoimiesłów, rzadziej –– spójniklub inny wyraz łączący zdania8, np.:(26) Cóżeś czytał?(27) Skądem się tu wzięła?

Czasem takie dołączenie cząstki liczbowo-osobowej do wyrazuinnego niż pseudoimiesłów jest wręcz obowiązkowe. Ma to miejscew wypadku spójników z grupy aby (zakończonych cząstką by) orazpartykuł zawierających cząstkę by (np. oby, byle):(28) Powiedział nam, abyśmy uważali.(29) Byleśmy tylko zdrowi byli!

Podręczniki gramatyki podają na ogół paradygmat czasownikaw czasie przeszłym ograniczony do wypadku, gdy cząstka liczbowo--osobowa dołączona jest bezpośrednio do pseudoimiesłowu; np. dlaczasownika :

czytałemczytałam[ja]czytałom

[my]czytaliśmyczytałyśmy

czytałeśczytałaś[ty]czytałoś

[wy]czytaliścieczytałyście

[on] czytał[ona] czytała[ono] czytało

[oni][one]

czytaliczytały

W powyższym paradygmacie zaznaczono akcent w tych formach,w których nie pada on na przedostatnią sylabę. Wyróżniono literyodpowiadające samogłoskom, na które –– zgodnie z tradycyjnymizaleceniami poprawnościowymi –– powinien padać akcent (jest toreguła ogólna, która stosuje się do wszystkich czasowników). Abyskoncentrować uwagę na omawianym problemie, tu i dalej podajemyparadygmat tylko dla czasownika niedokonanego. Odpowiedni para-dygmat dla czasownika dokonanego nie różni się od podanego wyżej.W naszym przykładzie, aby otrzymać formy czasownika dokonanego, do form podanych należy dopisać prze-.

8 Użycie form nieciągłych, tj. takich, w których cząstka liczbowo-osobowapoprzedza pseudoimiesłów, jest wyraźnie ograniczone stylistycznie. Ograniczeńtakich nie będziemy jednak tutaj omawiać.

97

W wypadku, gdy cząstka liczbowo-osobowa dołączona jest doinnego wyrazu i występuje przed pseudoimiesłowem, paradygmatdla 1. i 2. osoby przyjmuje postać:

-(e)m czytał-(e)m czytała[ja]-(e)m czytało

[my]-(e)śmy-(e)śmy

czytaliczytały

-(e)ś czytał-(e)ś czytała[ty]-(e)ś czytało

[wy]-(e)ście-(e)ście

czytaliczytały

Gdy w pseudoimiesłowie przed -ł występuje litera spółgłoskowa,w pierwszej i drugiej osobie rodzaju męskiego liczby pojedynczejmogą się pojawić –– w zależności od szyku –– różne jego warianty, np.:

[ja] wiozłem [ja] -(e)m wiózł[ty] wiozłeś [ty] -(e)ś wiózł

Zróżnicowanie takie (wymiana o/ó) występuje w paradygmatachbardzo niewielu czasowników (w których zakończenie pseudoimie-słowu -ł występuje po literze spółgłoskowej). U ogromnej większościczasowników nie ma natomiast różnicy w formie męskiej czasuprzeszłego spowodowanej umiejscowieniem w zdaniu cząstki -(e)mlub -(e)ś.

W czasie przeszłym trybu oznajmującego oprócz form osobowychwymienionych wyżej jest używany bezosobnik, nie łączący się z pod-miotem-mianownikiem, choć stanowiący centrum zdania:

czytano wieziono

Czas zaprzeszłyFormy czasu zaprzeszłego są tworzone (tak samo w obu aspek-

tach) od form czasu przeszłego przez dodanie do nich form pseudo-imiesłowu czasownika być:

byłbyłabyło

bylibyły

Czas zaprzeszły ma skomplikowany paradygmat, ponieważ możliwesą różne warianty szyku. Nie podajemy ich wszystkich, ograniczając

98

się do wypadku, gdy w 1. i 2. osobie l.p. –– w zależności od umiejsco-wienia cząstki -(e)m lub -(e)ś –– występują dwa warianty pseudoimie-słowu. Dajemy więc formy dla pary czasowników wieźć/przewieźć:

-(e)m wiózł był(wiozłem był)-(e)m wiozła była[ja]

-(e)m wiozło było

[my]-(e)śmy-(e)śmy

wieźli byliwiozły były

-(e)ś wiózł był(wiozłeś był)-(e)ś wiozła była[ty]

-(e)ś wiozło było

[wy]-(e)ście-(e)ście

wieźli byliwiozły były

[on] wiózł był[ona] wiozła była[ono] wiozło było

[oni][one]

wieźli byliwiozły były

Wskazano akcent (dla wszystkich czasowników) w formach,w których może on nie padać na przedostatnią sylabę, gdy dołączonajest do nich cząstka liczbowo-osobowa. Możliwe są różne wariantyszyku poszczególnych składników złożonej formy fleksyjnej (przy-kład w pierwszym wierszu). Występują jednak wyraźne ograniczeniaw ich użyciu, których tutaj nie omawiamy.

Czas zaprzeszły trybu oznajmującego jest używany rzadko.W tekstach o charakterze użytkowym może być w ogóle nie stoso-wany (następstwo czasowe wyraża się środkami leksykalnymi).

W zamieszczonych w SGJP tabelach odmiany nie podajemy formczasu zaprzeszłego –– jako regularne formy analityczne można jew razie potrzeby tworzyć według powyższego schematu.

99

6.4.2. Tryb warunkowyDuże zróżnicowanie form obserwujemy też w trybie warunko-

wym (w obu aspektach). Musimy wyróżnić dwa warianty tego trybu.Zasadniczy, pierwszy wariant trybu warunkowego może odnosić

się do różnych sytuacji. Na przykład zdanie:(30) Chwaliłbyś ją, gdybyś wiedział o niej więcej.może być uzupełniane różnymi określeniami czasowymi: wczoraj,teraz, jutro. Może być wypowiedziane do kogoś, kto –– być może ––chwalił, chwali lub będzie chwalił jakąś kobietę. Może jednak odnosićsię i do sytuacji, gdy odbiorca tego zdania w rzeczywistości tego nieczynił, nie czyni i nie zamierza czynić.

Rzadko używany drugi wariant trybu warunkowego jest stosowa-ny, gdy mowa o sytuacjach z przeszłości. Wprowadza on zdarzenie,o którym wiadomo, że nie zaszło: mówiący formułuje warunek prze-ciwny –– przy takim założeniu mówi się o innym zdarzeniu w zdaniunadrzędnym. Na przykład zdanie:(31) Byłbyś chwalił ją, gdybyś wiedział o niej więcej.może być wypowiedziane do kogoś, kto nie chwalił (bo nie miałdanych) jakiejś kobiety (albo zwierzęcia płci żeńskiej, albo czegoś, cow języku polskim jest nazywane rzeczownikiem rodzaju żeńskiego).

Tryb warunkowy we współczesnym języku polskim ma jednolityjednoznaczny wykładnik: cząstkę by9. Bywa ona dodawana do formo trojakiej charakterystyce: pseudoimiesłowu, bezosobnika i bezoko-licznika.

Pokazane wyżej formy osobowe trybu warunkowego są zbudowa-ne na bazie pseudoimiesłowu, tak samo dla czasowników niedokona-nych i dokonanych.

W wypadku czasowników niedokonanych pierwszy wariant try-bu warunkowego wyraża możliwość zdarzenia, które –– być może ––zachodziło, zachodzi lub będzie zachodzić albo też nie zachodziło, niezachodzi i nie będzie zachodzić, a w wypadku czasowników dokona-nych –– zdarzenia, które –– być może –– zaszło lub zajdzie albo też niezaszło i nie zajdzie (nazywa się go też trybem potencjalnym). Dlatego

9 Na zasadzie archaizmu bez tej cząstki może być użyta –– w znaczeniu ży-czenia –– jeszcze forma bodaj, którą też zakwalifikowaliśmy jako operator trybuwarunkowego, np. Bodaj(e)ś skonał. Współcześnie jednak używa się jej prawiezawsze z cząstką by, np. Bodajbyś skonał. Takie użycia traktujemy jako wystąpienialeksemu .

100

też ten wariant trybu warunkowego możemy powiązać z czasemteraźniejszym (dla czasowników niedokonanych) lub przyszłym (dladokonanych).

Drugi wariant trybu warunkowego wyraża możliwość zdarzenia,która występowała lub wystąpiła w przeszłości, ale zdarzenie niezaszło (nazywa się go też trybem nierzeczywistym). Wiążemy gojednoznacznie z czasem przeszłym.

W pierwszym wariancie występują formy aglutynacyjne. Otrzy-muje się je przez dodanie do pseudoimiesłowu charakterystycz-nej dla trybu warunkowego cząstki by, ewentualnie powiększonejo cząstkę liczbowo-osobową (trzecia osoba ma, podobnie jak w trybieoznajmującym, wykładnik zerowy). Powstała w ten sposób cząstkatrybowo-liczbowo-osobowa stanowi w języku polskim –– dla danejosoby i liczby –– niepodzielną całość. Jeśli występuje po pseudoimie-słowie, to pisze się z nim łącznie; jeśli przed nim, to –– rozdzielnie.Cechę tę oddamy w poniższym paradygmacie przez kropkę na grani-cy między oboma składnikami form:

czytał·bymczytała·bym[ja]czytało·bym

[my]czytaliczytały

·byśmy·byśmy

czytał·byśczytała·byś[ty]czytało·byś

[wy]czytaliczytały

·byście·byście

[on] czytał·by[ona] czytała·by[ono] czytało·by

[oni][one]

czytaliczytały

·by·by

Wskazano –– podobnie jak w czasie przeszłym trybu oznajmują-cego –– akcent, który w tych formach pada zawsze na sylabę wcześ-niejszą niż przedostatnia.

Zapis powyższy ma zbiorczo przedstawiać dwa możliwe układyelementów, rządzone odmiennymi regułami ortograficznymi, np.:(32) Szybko przeczytałabym tę książkę, gdybym lepiej znała

francuski.(33) Szybko bym przeczytała tę książkę, gdybym lepiej znała

francuski.W pierwszym wariancie trybu warunkowego używa się też ––

101

podobnie jak w czasie przeszłym trybu oznajmującego –– formy bez-osobowej (bezosobnika). Podobnie jak tamta, nie łączy się ona z pod-miotem-mianownikiem, choć stanowi centrum zdania. Charaktery-zuje się ona, jak cały tryb warunkowy w języku polskim, obecnościącząstki by, którą w tym wypadku –– w przeciwieństwie do form osobo-wych (zawierających pseudoimiesłów) –– pisze się zawsze rozdzielnie,bez względu na pozycję cząstki by względem bezosobnika:

czytano by by wieziono

Drugi –– rzadko używany –– wariant trybu warunkowego tworząformy złożone. Forma tego czasu składa się z części leksykalnej ––pseudoimiesłowu danego czasownika –– i części posiłkowej, na którąskłada się pseudoimiesłów czasownika być (o tej samej wartości copierwszy) oraz ruchomej cząstki trybowo-liczbowo-osobowej. Obieczęści elementu posiłkowego podajemy niżej w kolumnach:

bym byśmybyś byście

byłbyłabyło by

bylibyły

by

Elementy posiłkowe o odpowiednich wartościach otrzymuje sięprzez połączenie zróżnicowanych rodzajowo (i liczbowo) form pseudo-imiesłowu, podanych w lewej kolumnie, ze słowem podanym w pra-wej kolumnie: cząstką by wraz z wykładnikiem osoby (w odpowied-niej liczbie).

W drugim wariancie trybu warunkowego występują także odmia-ny szyku. W pierwszej odmianie (szyk A) cząstki by, bym, byś, byśmy,byście dodawane są bezpośrednio do pseudoimiesłowu czasownikabyć, np.:

(34) Dawno byłabym to przeczytała, gdyby tekst nie był pełenskrótów.

W drugiej odmianie (szyk B) cząstki trybowo-liczbowo-osobowe wy-stępują przed pseudoimiesłowem czasownika być, tj. jako pierwszyelement złożonej trójskładnikowej formy fleksyjnej, np.:

(35) Dawno bym to była przeczytała, gdyby tekst nie był pełenskrótów.

Możliwa, lecz rzadsza, jest też trzecia odmiana (szyk C), w któ-rej cząstki trybowo-liczbowo-osobowe dodawane są bezpośrednio do

102

pseudoimiesłowu danego czasownika, poprzedzającego pseudoimie-słów czasownika być, np.:(36) Dawno przeczytałabym to była, gdyby tekst nie był pełen

skrótów.

Oto przykładowy paradygmat drugiego wariantu trybu warun-kowego, w którym zgodnie z wcześniej przyjętą konwencją kropkąna osi oznaczono to, że następującą po niej cząstkę wyrazu pisze sięłącznie przy szyku A i C, a rozdzielnie –– przy szyku B; a wyróżnie-niem litery samogłoskowej –– akcent:

był·bym czytałbyła·bym czytała[ja]było·bym czytało

[my]byli·byśmybyły·byśmy

czytaliczytały

był·byś czytałbyła·byś czytała[ty]było·byś czytało

[wy]byli·byściebyły·byście

czytaliczytały

[on] był·by czytał[ona] była·by czytała[ono] było·by czytało

[oni][one]

byli·bybyły·by

czytaliczytały

Takie reguły ortograficzne i akcentowe obowiązują ogólnie –– dlawszystkich czasowników.

W SGJP w paradygmatach czasowników właściwych nie poda-jemy –– dla oszczędności miejsca –– form drugiego wariantu trybuwarunkowego. Jako regularne formy analityczne można je w raziepotrzeby tworzyć według powyższego schematu. Są one natomiastuwzględnione w paradygmatach czasowników niewłaściwych, któresą dużo prostsze.

Ponadto, cząstka by może wystąpić przy bezokoliczniku użytymw funkcji formy finitywnej, np.:(37) Odpocząć by sobie wreszcie!(38) Kupić by cię, mądrości, za drogie pieniądze! (Kochanowski)

Tych form jako analitycznych i rzadko używanych również niepodajemy w SGJP.

Operatory trybu, czyli słowa używane do tworzenia form trybuwarunkowego (zawierające cząstkę by) wyliczone są niżej w częścipoświęconej leksemom nieodmiennym (podrozdział 7.8).

103

6.4.3. Tryb rozkazującyW trybie rozkazującym (w obu aspektach) nie wyróżnia się cza-

sów. Istnieją w nim tylko trzy formy proste:

1. os. (prze)czytajmy2. os. (prze)czytaj (prze)czytajcie3. os.

Jeśli zachodzi potrzeba użycia trybu rozkazującego dla którejśz pozostałych wartości liczbowo-osobowych, stosuje się konstruk-cje złożone ze słowa niech i odpowiednich form czasu przyszłegoprostego (dla czasowników dokonanych oraz czasownika ) lubczasu teraźniejszego (dla pozostałych czasowników niedokonanych),np.: niech (prze)czytam, niech (prze)czyta, niech (prze)czytają, niechbędzie. W trzeciej osobie takie formy analityczne są stosowane często,ponieważ są to typowe formy grzecznościowe w języku polskim, np.:niech pan(i) (prze)czyta, niech państwo (prze)czytają10. W pierwszejosobie liczby pojedynczej trafiają się rzadko, np.: niech pomyślę, niechsię zastanowię. Pełny paradygmat funkcjonalnego trybu rozkazują-cego11 –– dla czasowników w obu aspektach –– miałby zatem postać:

1. os. niech (prze)czytam (prze)czytajmy2. os. (prze)czytaj (prze)czytajcie3. os. niech (prze)czyta niech (prze)czytają

W paradygmatach w SGJP ograniczamy się do form syntetycz-nych. Formy złożone, tworzone całkowicie regularnie, pomijamy.

10 Możliwe są także formy syntetyczne trybu rozkazującego przy grzecznościo-wym użyciu trzeciej osoby, jednak są one charakterystyczne dla niższych wariantówstylowych współczesnej polszczyzny (obniża to oczywiście stopień grzeczności przyzwracaniu się do rozmówcy), np.: idź pan(i), idźcie państwo. Reliktowo występująteż one w formułach związanych ze sferą religii, por. tradycyjne Bóg zapłać.

11 Formy analityczne trybu rozkazującego trafiają się też w 1. os. l.m., np.w znanej pieśni religijnej:

Wygnańcy Ewy do Ciebie wołamy:–– Zlituj się, zlituj, niech się nie tułamy.

Formy takie mają charakter wyjątkowy i nie są uwzględniane w tabelach.

104

6.4.4. Formy niefinitywneDo paradygmatu typowego czasownika należą też formy niefi-

nitywne: bezokolicznik i imiesłów przysłówkowy: współczesny lubuprzedni –– w zależności od aspektu.

BezokolicznikPierwsza z tych form, choć tradycyjnie reprezentuje w polskich

słownikach i gramatykach cały czasownik, tj. zespół różnych jegoform, pełni w zdaniu funkcję mniej istotną niż formy finitywne:jest z reguły wymagana (rządzona) przez jakiś wyraz z kontekstu,najczęściej nadrzędną formę innego czasownika, np.:

(39) Janek musiał zasnąć.

W zdaniu tym forma bezokolicznika zasnąć jest wymagana przezformę czasownikową musiał, która swoją osobę, liczbę i rodzaj dosto-sowuje do podmiotu-mianownika12.

Imiesłowy przysłówkoweImiesłów przysłówkowy występuje w specjalnych konstrukcjach,

które mają pewne, ale nie wszystkie, cechy zdania, są bowiem wple-cione w strukturę zdaniową wyższego rzędu. Jest on podporządko-wany formie finitywnej zajmującej w niej miejsce centralne i samo-dzielnie nie wyraża trybu, a czas –– tylko w sposób pośredni (tzw. czaswzględny)13, np.:

(40) Janek, czytając książkę, zasypiał.(41) Janek, czytając książkę, zasnął.(42) Janek, przeczytawszy książkę, zasnął.

Imiesłowy przysłówkowe wyrażają czas względny –– w stosunkudo czasu wyrażanego przez formę finitywną w strukturze wyższegorzędu.

W przykładzie (40) czynność czytania książki była równocze-sna z czynnością zasypiania, w przykładzie (41) zaśnięcie nastąpiłow trakcie czytania. Wyrażanie równoczesności to ogólne znaczeniegramatyczne form zakończonych na -ąc, które nazywamy imiesło-

12 Bezokolicznik może też występować nietypowo w centrum zdania, tj.w funkcji formy finitywnej. Tak bywa używany w instrukcjach i poleceniach, np. Soszagotować i mieszać do wystudzenia. Może się też łączyć z cząstką by, por. 6.4.2.

13 Szczegółowa analiza –– zob. Bojałkowska (2010).

105

wami przysłówkowymi współczesnymi. We współczesnej polsz-czyźnie ogólnej tworzy się je tylko od czasowników niedokonanych.

W przykładzie (42) zaśnięcie zostało poprzedzone przeczytaniemksiążki (czynność zakończona). Wyrażanie uprzedniości danego zda-rzenia w stosunku do innego to ogólne znaczenie gramatyczne formzakończonych na -szy, które nazywamy imiesłowami przysłów-kowymi uprzednimi. Tworzy się je tylko od czasowników doko-nanych.

We wszystkich zdaniach zawierających takie formy zablokowanemiejsce podmiotu-mianownika przy formie imiesłowu jest zapełnia-ne w sposób domyślny: jest on rozumiany jako tożsamy referencjalnie(odnoszący się do tego samego obiektu) z podmiotem-mianownikiemw strukturze wyższego rzędu. Na przykład zdanie:

(43) *Przedyskutowawszy wszystkie okoliczności, sprawawydaje się trudna.

jest źle skonstruowane, ponieważ sugeruje, że to sprawa dyskutowa-ła okoliczności. Natomiast zdanie:

(44) Czytając książkę, ugryzł mnie pies.

może być traktowane jako zbudowane poprawnie tylko przy założe-niu, że intencją nadawcy było zakomunikowanie, że to pies czytałksiążkę.

6.4.5. Regularne derywaty odczasownikowe

W artykułach hasłowych czasowników zostały też uwzględnionetwory imienne (deklinujące się). Są to odczasownikowe przymiotniki,tradycyjnie –– imiesłowy przymiotnikowe na -ący (np. piszący)i na -ny, -ty (np. pisany, bity), a także rzeczowniki –– regularne nazwyczynności na -nie, -cie (np. pisanie, bicie), zwane też odsłownikami(lub z łacińska gerundiami).

Pod względem morfologicznym związek owych przymiotnikówi rzeczowników z podstawowymi czasownikami jest zupełnie oczywi-sty. Dlatego też w SGJP zostały one potraktowane jako najbardziejregularne wyrazy pochodne (derywaty) i powiązane z hasłami cza-sownikowymi systemem odsyłaczy.

106

OdsłownikSpośród derywatów włączonych do rozszerzonego paradygmatu

czasownikowego najbardziej regularne znaczenie ma odsłownik: sta-nowi rzeczownikową nazwę czynności i wymaga z reguły podobnychjak forma czasownika członów podrzędnych, np.:(45) Nauczyciel zadał pracę domową.(46) Zadanie przez nauczyciela pracy domowej wywołało

protesty14.W przykładzie (46) budowa składnika większej konstrukcji, któ-

rego centrum stanowi forma zadanie, jest wyraźnie pochodna wzglę-dem zdania (45). Elementy podrzędne wobec odsłownika występująjednak w innej formie gramatycznej niż odpowiadające im członyprzyczasownikowe: na miejscu biernika pojawia się dopełniacz, namiejscu mianownika –– wyrażenie złożone z przyimka przez i bier-nika. Taka jest funkcja odsłownika: służy on do zamiany strukturyzdaniowej na strukturę rzeczownikową (nominalną).

Budowę form odsłownika łatwo opisać przez odwołanie się do wła-ściwego paradygmatu czasownikowego: są one zewnętrznie podobnedo formy bezosobnika (por. zadanie –– zadano, zaklęcie –– zaklęto).

Imiesłowy przymiotnikoweRegularne znaczeniowo są również –– w najbardziej typowych

sytuacjach –– imiesłowy przymiotnikowe.Całkiem regularny jest pod tym względem imiesłów przymiotni-

kowy czynny, np.:(47) Nauczyciel zadawał prace domowe.(48) Nauczyciel zadający prace domowe nie cieszył się

sympatią.Imiesłów ten służy do zamiany struktury zdaniowej na struktu-

rę przymiotnikową, w której rządzone człony podrzędne występująw takiej samej formie jak w wyjściowej strukturze zdaniowej. Utwo-rzona od czasownika (zawsze –– niedokonanego) przymiotnikowa for-

14 Jeśli dochodzą do tego inne znaczenia, jak np. w wypadku wyrazów za-danie (np. w zdaniu: W domu musimy rozwiązać trudne zadanie) czy zaklęcie(np. w zdaniu: Kilkakrotnie powtórzyła tajemnicze zaklęcie), musimy przyjąć ist-nienie samodzielnych rzeczowników, nie mieszczących się już w rozszerzonymparadygmacie czasownikowym. W słowniku umieszczamy w takich wypadkach dwahasła.

107

ma imiesłowu czynnego łączy się gramatycznie (na zasadzie tzw.związku zgody) z formą rzeczownika, który w konstrukcji zdaniowejbyłby podmiotem.

Budowa form imiesłowu przymiotnikowego czynnego jest rów-nież regularna. Jego formy są zbudowane tak samo, jak należący dowłaściwego paradygmatu czasownikowego imiesłów przysłówkowywspółczesny, od którego różnią się obecnością końcówki przypadko-wo-rodzajowo-liczbowej (por. zadając –– zadający, zadająca, zadają-cego, …).

Podobne znaczenie i własności gramatyczne ma tzw. imiesłówprzeszły przymiotnikowy15, ale tworzy się go od nieprzechod-nich (pojęcie to zdefiniujemy niżej) czasowników dokonanych, i tonielicznych (jedynym czasownikiem niedokonanym, który ma tenimiesłów, jest być) –– cechuje go więc znacznie niższy stopień regu-larności. Jest on zbudowany tak samo, jak należący do właściwe-go paradygmatu czasownikowego pseudoimiesłów, od którego róż-ni się obecnością końcówki przypadkowo-rodzajowo-liczbowej (por.poszarzał –– poszarzały, poszarzała, poszarzałego...). Odpowiedniośćznaczeniowo-składniowa jest tu następująca:

(49) Płaszcz poszarzał od słońca i starości.(50) Nosiła płaszcz poszarzały od słońca i starości.

Pod względem znaczeniowym najbardziej nieregularny jest jed-nak przymiotnik zwany tradycyjnie imiesłowem przymiotniko-wym biernym, choć w tradycyjnych gramatykach języka polskiegowłaśnie on (w formie podstawowej na -ny, -ty) ma szczególnie uprzy-wilejowaną pozycję, jest bowiem koniecznym składnikiem konstruk-cji, które są opisywane jako złożone formy czasownikowe strony bier-nej (por. punkt 6.5.1). Jego formy są zbudowane morfologicznie taksamo jak bezosobnik, tylko zamiast końcowego -o mają przymiotni-kowe końcówki liczbowo-rodzajowo-przypadkowe (por. chwalon-o ––chwalon-y, chwalon-a, chwalon-ego, ...).

15 Przymiotnik o takiej budowie jest, historycznie ujmując, istotnie imiesło-wem, był bowiem w dawnych epokach znacznie swobodniej tworzony od czasow-ników, tj. znacznie bardziej regularny. Jednak na ogół w podręcznikach polskiejgramatyki nie jest włączany do form czasownikowych. Wyjątek stanowią tu książkiJana Tokarskiego (1951, 1973). Z jego też inicjatywy został uwzględniony we wzo-rach odmiany czasownika w SJPDor., skąd przeszedł do podstawowych słownikówpolskich, zwłaszcza wydawnictwa PWN.

108

6.5. Problem strony6.5.1. Konstrukcje bierne –– czasowniki przechodnie

i nieprzechodnieW starszych podręcznikach polskiej gramatyki jako kategorię

fleksyjną przedstawia się też stronę. Ma ona mieć wartości: czynna,bierna i, ewentualnie, zwrotna.

Tymczasem w polskich wzorach koniugacyjnych strona nie musibyć obecna, tak jak jest obecna w łacińskich, gdzie formy bierne (np.laudatur ‘jest chwalony’) są przeciwstawione czynnym (np. laudat‘chwali’). Znaczenie bierności w języku polskim jest komunikowanenie przez jednolite formy fleksyjne, jak w łacinie, ale przez konstruk-cje złożone, w których skład –– oprócz tzw. słowa posiłkowego (tj. for-my czasownika służącej do tworzenia złożonych form fleksyjnych) ––wchodzi forma imiesłowu przymiotnikowego biernego, np. chwalony:(51) Jaś jest ciągle chwalony (przez matkę).(52) Zosia jest ciągle chwalona.(53) Dziecko jest ciągle chwalone.(54) Chłopcy są ciągle chwaleni.(55) Dzieci są ciągle chwalone.(56) Dziecko nie powinno być ciągle chwalone.(57) Będąc ciągle chwalony, wyrobił sobie zbyt wysoką

samoocenę.Jednak jako „słowo posiłkowe” nie musi wcale występować for-

ma czasownika być (albo –– dla czasowników dokonanych –– zostać),por. np.:(58) Jaś bywa często chwalony.

Słowem, jeśli traktować stronę jako kategorię fleksyjną, to bardzotrudno jest stwierdzić, gdzie się kończą fleksyjne formy bierne, boniepostrzeżenie przechodzą one w konstrukcje składniowe. Decydu-jemy się więc –– zgodnie z nowszymi ujęciami gramatycznymi –– narozwiązanie konsekwentne: wszystkie rozważane konstrukcje uzna-my za składniowe. Kategorii strony nie wprowadzamy w ogóle doopisu fleksyjnego.

Zauważmy ponadto, że forma imiesłowu przymiotnikowego bier-nego jest używana nie tylko w tego typu konstrukcjach ze słowemposiłkowym, lecz także w bezpośrednim powiązaniu z formą rzeczow-nika w różnych przypadkach, np.:

109

(59) Dziecko często chwalone ma dobre samopoczucie.(60) Miała nawyki często chwalonego dziecka.(61) Nie mogła wytrzymać z tym często chwalonym

i rozkapryszonym dzieckiem.Gramatycznie (na zasadzie tzw. związku zgody) forma imiesłowu

przymiotnikowego biernego łączy się z formą rzeczownika, któryw zdaniu w konstrukcji czynnej byłby dopełnieniem bliższym (od-noszącym się do obiektu czynności), por. przykłady (51) i (62):(62) Matka ciągle chwali Jasia.

Czasowniki, dla których istnieje imiesłów przymiotnikowy o ta-kim znaczeniu, nazywa się przechodnimi (tranzytywnymi); podob-nie w innych językach nazywa się tak czasowniki, których formywystępują w zdaniach z dwoma członami imiennymi: podmiotemi dopełnieniem bliższym i które mają imiesłów bierny. Czasowniki,dla których nie istnieje imiesłów przymiotnikowy o podobnym zna-czeniu ani wskazana wyżej opozycja konstrukcji czynnych i biernych,nazywa się nieprzechodnimi (intranzytywnymi), np.:(63) Matka śpi.

W zdaniu tym nie można użyć formy analogicznej do formy Jasiaze zdania (62), niemożliwe jest też utworzenie formy *spany (choćistnieje bezosobnik spano).

W przytoczonych zdaniach formy przymiotnikowe (czyli formy„imiesłowu przymiotnikowego biernego”) mają rzeczywiście znacze-nie bierne. Znaczenie to jest pochodne w stosunku do znaczenianeutralnych zdań „w stronie czynnej” (por. (51) i (62)).

Jednak „imiesłów przymiotnikowy bierny”, czyli przymiotnik na-ny, -ty, tworzony od czasowników ze znacznym stopniem formalnejregularności i odmieniający się jak przymiotnik przez przypadek,liczbę i rodzaj, nie zawsze ma funkcję bierną. Tworzy się go odróżnych czasowników, ma on też różne znaczenia.

W wypadku wielu czasowników, najczęściej dokonanych (w SGJPnazywamy je quasi-przechodnimi) istnieje przymiotnik identycz-nie zbudowany, lecz znacznie słabiej związany z czasownikiem, ma-jący usamodzielnione znaczenie, np.: popękany, rozespany, zwiędnię-ty, uśmiechnięty.

Czasem trudno zdecydować, czy mamy do czynienia z samo-dzielnym przymiotnikiem, czy też z imiesłowem biernym od bardzorzadko używanego czasownika, np. poszkodowany (teoretycznie od

110

czasownika poszkodować), dyplomowany (od dyplomować) albo prę-gowany (od pręgować).

Przymiotnik taki tworzy się też od wielu czasowników nieprze-chodnich, nie wchodzących w zależności takie, jak między zdania-mi (51) i (62). Na przykład od czasownika zaspać jest zaspany, choćzdanie *Marysia zaspała kogoś (coś) jest niepoprawne; od czasownikarozgadać się jest rozgadany itd. Wskazane przymiotniki mają zna-czenie podobne do imiesłowu przymiotnikowego czynnego, por. też:(64) Dziewczynka uśmiechnęła się.(65) Z domu wyszła uśmiechnięta dziewczynka.

Częste są też inne naruszenia regularności znaczeniowej. Jeślijemy pieczoną kaczkę, to nie jest ona w tym momencie pieczona, tylkobyła pieczona, ale istotniejsze jest to, że została ona upieczona ––znaczenie jest tu takie, jak w wypadku imiesłowu od czasownika do-konanego upiec: upieczona. Podobnie, jeśli pobrudziliśmy się o coś, naczym widniał napis świeżo malowane, to istotne było to, że przedmiotten był efektywnie pomalowany, a nie tylko poddany malowaniu. Ta-kie znaczenie rezultatywne imiesłowu przymiotnikowego biernegoczasowników niedokonanych występuje w języku polskim stosunko-wo często, por. np.: kontuzjowany –– od kontuzjować, wekowany –– odwekować.

Można z tego wywnioskować, że występowanie i znaczenie imie-słowu przymiotnikowego biernego nie jest w języku polskim zjawi-skiem całkiem regularnym. To, że w gramatykach polskich podaje sięodmianę strony biernej przeciwstawioną stronie czynnej, jest skut-kiem faktu, że opisy gramatyczne języka polskiego były początkowowzorowane na opisach języka łacińskiego, potem zaś ukształtowałsię i utrwalił pewien schemat.

SGJP informuje o możliwościach i sposobie tworzenia przymiot-nika od czasownika za pomocą przyrostków -an(y), -on(y), -t(y): o zna-czeniu regularnym (dla czasowników przechodnich) i nieregularnym(dla czasowników quasi-przechodnich).

6.5.2. Konstrukcje zwrotneW niektórych opisach gramatycznych polszczyzny –– oprócz stro-

ny czynnej i biernej –– wyróżnia się jeszcze stronę zwrotną, którapod względem znaczeniowym charakteryzuje się tym, że dwa członyzależne od czasownika (podmiot i dopełnienie) odnoszą się do tego

111

samego obiektu rzeczywistości: najczęściej tożsamy jest wykonawcaczynności i jej obiekt, np.:(66) Jaś często się chwali.W wypadku konstrukcji czynnych i biernych oba te elementy sytuacjisą różnymi przedmiotami (por. (51) i (62)).

„Formy strony zwrotnej” składają się zawsze z dwu lub większejliczby słów i tworzone są w sposób skrajnie regularny –– przez doda-nie do „formy czynnej” słowa się w pozycji biernika lub dopełniacza.Dotyczy to zresztą nie tylko form osobowych, np.:(67) Dziecko nie powinno ciągle się chwalić.(68) Ciągle się chwaląc, narażała się na kpiny koleżanek.

W mechanizmie tworzenia form strony zwrotnej, podobnie jakbiernej, nie ma zatem wcale pierwiastka fleksyjnego („odmiany”),jest on czysto składniowy. Dodawane do formy czasownikowej słowosię interpretujemy jako biernik lub dopełniacz leksemu rzeczowniko-wego 1 (por. punkt 3.4.2).

Mimo tej regularności formalnej „strona zwrotna” jest bardzoskomplikowana i nieregularna znaczeniowo. Obok standardowegoznaczenia zwrotnego, jak w przykładach wyżej, może ona mieć inneznaczenia, np. wzajemne czy wręcz bierne16. Na przykład zdanie:(69) Ksiądz Maurycy i ksiądz Kalasanty ciągle chwalą się

w swoich kazaniach.może odnosić się zarówno do sytuacji, gdy każdy z dwóch księżychwali sam siebie (znaczenie zwrotne), jak i do sytuacji, gdy ksiądzMaurycy chwali księdza Kalasantego, a ksiądz Kalasanty księdzaMaurycego (znaczenie wzajemne).

Natomiast w zdaniu:(70) Chwali ci się twoja pracowitość.podmiot nie odnosi się do wykonawcy czynności, tylko do jej przed-miotu (w istocie pracowitość jest przez kogoś chwalona). Możemywięc mówić o znaczeniu biernym konstrukcji zwrotnej.

16 Słowo się może też wystąpić przy formie finitywnej, nawet czasownikanieprzechodniego, w pozycji mianownika, np.: Płaci się karę albo Stoi się w kolejce.Konstrukcje takie są jednak jaskrawo różne od tych, które można zaliczyć do zwrot-nych, i dlatego nie są analizowane w niniejszym punkcie. Oczywiście ich także nietraktujemy jako form czasownika, tylko jako konstrukcje składniowe. Występującew nich słowo się interpretujemy jako formę leksemu rzeczownikowego 2.

112

Z tych powodów „strony zwrotnej”, podobnie jak „strony biernej”,nie uważamy w ogóle za formy czasownika, tylko za konstrukcjeskładniowe. Mechanizm ich tworzenia można zobaczyć, porównująckonstrukcje zwrotne z czynnymi. Forma zaimka w konstrukcji zwrot-nej zajmuje taką samą pozycję, jak forma regularnego rzeczownikaw czynnej:

(71) Jan myje dziecko.(72) Jan myje siebie.(73) Jan myje się.

W SGJP „formy zwrotne” nie są w ogóle uwzględniane w tabelachodmiany czasowników.

Za konstrukcje składniowe teoretycznie uznajemy także tzw.reflexiva tantum, tj. czasowniki, które występują zawsze z się, np.bać się lub śmiać się. Można je uważać za leksemy, które zawszemają formy złożone, ale nie ma to wpływu na opis fleksyjny, ponieważelement się jest w nich zawsze niezmienny, a odmienia się pierwszyczłon. Łączliwość z się, obowiązkową lub fakultatywną, wskazujemyjuż w tytule artykułu hasłowego, notując przy bezokoliczniku się ––bez nawiasu lub w nawiasie.

6.6. Szczególne grupy czasowników6.6.1. Nietypowe czasowniki właściwe

W języku polskim istnieje kilka czasowników odmienianych nie-typowo. Do grupy tej należy na przykład , oraz ––słabiej ukształtowane , i .

Choć formy tych czasowników łączą się z podmiotem-mianow-nikiem i mają określoną wartość osoby, ich zasób jest mocno ogra-niczony. Na następnej stronie podajemy paradygmat czasownika.

Formy wskazane w tabeli zawierają cząstkę liczbowo-osobowąw pozycji stałej. Od czasowników tych nie tworzy się regularnychderywatów imiennych (imiesłowów przymiotnikowych, odsłownika).Nie mają one imiesłowów przysłówkowych, bezosobników, trybu roz-kazującego, czasu przeszłego trybu warunkowego, czasu przyszłegotrybu oznajmującego, a także bezokolicznika. Nie mają więc standar-dowej czasownikowej formy hasłowej i w słownikach, także w SGJP,

113

Tryb

ozna

jmuj

ący

Czas

tera

źnie

jszy

l.p.

l.m.

mż

nm

o−

mo

1.os

.po

win

iene

mpo

win

nam

pow

inno

mpo

win

niśm

ypo

win

nyśm

y2.

os.

pow

inie

neś

pow

inna

śpo

win

noś

pow

inni

ście

pow

inny

ście

3.os

.po

win

ien

pow

inna

pow

inno

pow

inni

pow

inny

Czas

prze

szły

l.p.

l.m.

mż

nm

o−

mo

1.os

.po

win

iene

mby

łpo

win

nam

była

pow

inno

mby

łopo

win

niśm

yby

lipo

win

nyśm

yby

ły2.

os.

pow

inie

neśb

yłpo

win

naśb

yła

pow

inno

śbył

opo

win

niśc

ieby

lipo

win

nyśc

ieby

ły3.

os.

pow

inie

nby

łpo

win

naby

łapo

win

noby

łopo

win

niby

lipo

win

nyby

ły

Tryb

war

unko

wy

l.p.

l.m.

mż

nm

o−

mo

1.os

.po

win

ien

bym

pow

inna

bym

pow

inno

bym

pow

inni

byśm

ypo

win

nyby

śmy

2.os

.po

win

ien

byś

pow

inna

byś

pow

inno

byś

pow

inni

byśc

iepo

win

nyby

ście

3.os

.po

win

ien

bypo

win

naby

pow

inno

bypo

win

niby

pow

inny

by

114

są notowane pod formą 3. os. l.p. rodzaju męskiego czasu teraźniej-szego trybu oznajmującego. W SGJP za formy bazowe tych leksemówuważamy formy liczbowo-rodzajowe 3. os. czasu teraźniejszego trybuoznajmującego.

6.6.2. Czasowniki niewłaściwe

Omawiając szczegółowo właściwości fleksyjne czasowników, po-minęliśmy w istocie niewielką ich grupę, mającą nietypowe cechyskładniowe.

Są to czasowniki, których żadna forma nie dopuszcza połączeniaz mianownikiem. Wszystkie ich formy występują więc w zdaniachbez podmiotu. Dlatego też czasowniki te nie odmieniają się przezosobę, liczbę ani rodzaj.

Czasowniki takie będziemy nazywać niewłaściwymi (bywająone również nazywane czasownikami bezosobowymi). Czasownikówniewłaściwych w języku polskim jest niewiele, ich spisy obejmująnajczęściej nie więcej niż 100 jednostek.

Oto najprostsze przykłady zdań z orzeczeniami wyrażonymi for-mami czasowników niewłaściwych:

(74) W sklepie brakuje chleba.(75) W sklepie brakowało chleba.

W obu tych zdaniach nie ma podmiotu, do którego pod względemliczby, rodzaju i osoby dostosowywałoby się orzeczenie. Użyta w cen-trum zdania forma finitywna czasownika niewłaściwego, nie wyra-żająca żadnej wartości tych kategorii, ma budowę identyczną z formątrzeciej osoby rodzaju nijakiego liczby pojedynczej –– w danym trybiei czasie jest to jedyna forma danego czasownika.

Czasowniki niewłaściwe nie mają imiesłowów, ich jedyną formąniefinitywną jest bezokolicznik. Jego użycie możemy zilustrowaćprzykładem:

(76) W sklepie zaczęło brakować chleba.

Czasowniki niewłaściwe odmieniają się zatem tylko przez trybyi czasy. Oto odmiana pary czasowników i :

115

tryboznajmujący

trybwarunkowy

trybrozkazujący

czas teraźniejszy//przyszły prosty (ze)mdli (ze)mdliło·by niech

(ze)mdliczas przyszłyzłożony

będzie mdliło//będzie mdlić

czas przeszły (ze)mdliło było·by(ze)mdliło

czas zaprzeszły było (ze)mdliłobezokolicznik (ze)mdlić

Rozróżnienie dwóch wariantów trybu warunkowego jest w na-szym opisie skorelowane z kategorią czasu. Oznacza to w szczegól-ności, że w paradygmatach czasowników niewłaściwych dokonanychjedna z form trybu warunkowego oraz forma trybu rozkazującegosą opisane jako czas przyszły. Można to traktować jako oznaczenieczysto konwencjonalne.

Dla form złożonych lepsze są warianty szyku podane w powyż-szym paradygmacie –– ze słowem posiłkowym na pierwszym miejscu.Wysunięcie na początek pseudoimiesłowu odmienianego czasownikamogłoby spowodować mylną interpretację.

Formy większości czasowników niewłaściwych (danego trybui czasu) są tworzone podobnie jak formy czasowników właściwych(tego trybu i czasu), konkretnie jak formy trzeciej osoby rodzajunijakiego liczby pojedynczej. W trybie warunkowym –– podobnie jakdla tamtych (por. wyżej punkt 6.4.2) –– wytłuszczeniem zaznaczonoakcent, a kropką oddzielono cząstkę by, która może stać równieżprzed pseudoimiesłowem. Stosuje się tu ogólne reguły pisania tejcząstki łącznie lub rozdzielnie. W wariancie podanym w tabeli piszesię ją łącznie z poprzedzającym ją pseudoimiesłowem (przepisy orto-graficzne każą traktować takie wyrażenia jak formy osobowe). W cza-sie przeszłym trybu warunkowego występują, podobnie jak dla cza-sowników właściwych, warianty szyku (nie wszystkie są używane).

Podane w SGJP tabele odmiany czasowników właściwych możnarównież –– w wypadku homonimii form –– wykorzystywać dla czasow-ników niewłaściwych: tworzenie paradygmatu powinno być tu ogra-niczone do pozycji tabeli o wskazanych wyżej wartościach. Oto prosteprzykłady użycia homonimicznych form czasowników niewłaściwychi właściwych:(77) Zdaje się, że masz rację.

116

(78) Nasze dziecko zdaje egzamin.

(79) Zdawało się, że masz rację.(80) Nasze dziecko zdawało egzamin.

Czasownik właściwy ma oprócz tego formy specyficzne(osobowe), na przykład: zdaję, zdają, zdawał.

Niekiedy bowiem dwa czasowniki –– właściwy i niewłaściwy –– sąw SGJP dla uproszczenia opisywane łącznie (np. ) i opatry-wane notatką: „czasownik właściwy lub niewłaściwy”.

6.6.3. Wtórne czasowniki niewłaściwe (predykatywy)Trzeba tu zwrócić uwagę na niewielką (ok. 20) grupę czasow-

ników niewłaściwych o nietypowej postaci morfologicznej: trzeba,można, widać itd. Pochodzą one od wyrazów o innej funkcji, lecz dziśsą stosowane jako formy finitywne. W wypadku zmiany trybu i czasumożna tworzyć formy złożone według następującego schematu:

tryboznajmujący

trybwarunkowy

trybrozkazujący

czas teraźniejszy można można by niechbędzie można

czas przyszły będzie możnaczas przeszły było można było·by możnabezokolicznik być można

Zasób ich form wskazuje, że są to czasowniki niedokonane.I w tym wypadku lepsze jest użycie słowa posiłkowego przed wła-ściwą częścią leksykalną złożonej formy fleksyjnej. Wysunięcie jejna początek może być powodem niewłaściwej interpretacji.

Przedstawiony wyżej paradygmat jest w pewnym sensie mak-symalny dla czasowników niewłaściwych o nietypowej postaci. Tejednostki leksykalne zachowują się w praktyce nietypowo. Pełnyzasób form mają leksemy ustabilizowane, używane tylko lub głów-nie czasownikowo. Są też jednostki homonimiczne w stosunku doleksemów innych klas, których funkcja czasownikowa jest dopierow trakcie kształtowania (np. żal czy dość). Użycie niektórych form(np. czasu teraźniejszego trybu warunkowego) jest dla nich prawieniemożliwe. Czasem wątpliwości może budzić nawet istnienie form,jak bezokolicznika czy trybu rozkazującego, są jednak czasowniki

117

omawianej grupy, dla których form tych użyje się bez żadnych ogra-niczeń, np.:(81) Już świta i zaczyna coś być widać.(82) Niech mi będzie wolno zabrać głos.

6.7. Sposoby odmiany –– podstawyczasownikowe

Niżej będziemy rozważać stosunki morfologiczne między forma-mi leksemu czasownikowego. Naszą dyskusję ograniczymy do cza-sowników właściwych o pełnym paradygmacie. Czasowniki niewła-ściwe o postaci morfologicznej czasownikowej mają bowiem paradyg-mat ograniczony do niektórych form i łatwo otrzymać go z paradyg-matu czasownika właściwego.

Jeśli zaś idzie o czasowniki odmieniane nietypowo oraz czasow-niki niewłaściwe o nietypowej postaci morfologicznej, to sposób two-rzenia form został już wystarczająco omówiony w dwu poprzednichrozdziałach. Marginesowy problem stanowią czasowniki notowanew słownikach jako „nie występujące w 1. i 2. osobie” (np. -). Dla potrzeb niniejszej analizy fleksyjnej będziemy zakładać,że nie ma takich czasowników, bo jeśli tylko czasownik łączy sięz podmiotem-mianownikiem (jak wymieniony tu czasownik, por.wino fermentuje), to można go użyć w 1. i 2. osobie, np. do wina możnasię zwrócić fermentujesz, a wino o sobie może powiedzieć fermentuję.

Odmiana konkretnego czasownika w języku polskim może miećróżny stopień komplikacji. Początkowa część różnych form tego sa-mego czasownika jest na ogół jednakowa, natomiast w części dalszejwystępują rozmaite zmiany, np.:czyta prac-uj-e pis-uj-e ni-esi-e d-rz-e jeczyta-m prac-uj-ę pis-uj-ę ni-os-ę d-r-ę je-mczyta-j-ą prac-uj-ą pis-uj-ą ni-os-ą d-r-ą je-dz-ączyta-j prac-uj pis-uj ni-eś d-rz-yj je-dzczyta-ć prac-owa-ć pis-ywa-ć ni-eś-ć d-rze-ć je-ś-ćczyta-ł prac-owa-ł pis-ywa-ł ni-ós-ł d-ar-ł ja-d-łczyta-ł-a prac-owa-ł-a pis-ywa-ł-a ni-os-ł-a d-ar-ł-a ja-d-ł-aczyta-l-i prac-owa-l-i pis-ywa-l-i ni-eś-l-i d-ar-l-i je-d-l-iczyta-n-o prac-owa-n-o pis-ywa-n-o ni-esi-o-n-o d-ar-t-o je-dz-o-n-o

Każda z podanych tu form została podzielona na części. Pierw-

118

sza część jest stała we wszystkich formach danego czasownika.O komplikacji odmiany decyduje część druga (czasem –– zerowa,jak np. w przykładzie pierwszym: czyta-ø, czyta-ø-m, czyta-j-ą itd.),nazywana przez Tokarskiego (1951, 1973) przyrostkiem tematowym.Właśnie ona może w różnych formach danego czasownika występo-wać w różnych postaciach. Obie te części razem mogą być traktowanejako temat czasownikowy (podlega on regularnym alternacjom, czyliwymianom). Do takiego tematu dołączany jest wykładnik fleksyj-ny17, charakteryzujący daną formę czasownikową. Składa się naniego różna liczba morfemów fleksyjnych (czasem może to być jedenmorfem zerowy). Wykładniki form fleksyjnych czasownika są dośćjednolite. W rzadkich tylko wypadkach ta sama forma gramatycznamoże mieć niejednolity wykładnik (przykłady widać w powyższymzestawieniu, np. końcówki 1. os. l.p. m i ę w jego drugim wierszu).

Alternacje tematu (dokładniej –– przyrostka tematowego) mająbardziej lub mniej regularny charakter. Na ich podstawie wyodręb-nia się typy odmiany czasowników, zwane grupami koniugacyjnymi.

Na sposób odmiany czasownika nie wpływają przedrostki. Cza-sowniki , , , odmieniają siętak samo, jak : mówimy, że mają tę samą podstawę. Zdarzasię, że czasowniki różniące się przedrostkami mają podstawę, którasamodzielnie nie występuje. Widzimy to np. w wypadku takich cza-sowników, jak , , , , ––nie ma we współczesnej polszczyźnie czasownika *.

W czasownikach z przedrostkami kończącymi się spółgłoską,a odmieniających się według wzorów oznaczonych w SGJP gwiazdką,w niektórych formach w przedrostku występuje tzw. e wstawne, np.:

(83) zgiąć, ale zegnie(84) podbierze, ale podebrać

Jest ono obecne w formach, w których przedrostek występujeprzed postacią podstawy zaczynającą się od grupy spółgłosek (w mó-wionym wariancie polszczyzny), a nieobecne –– w formach, w któ-rych podstawa rozpoczyna się grupą: spółgłoska + samogłoska (jakw przykładach przytoczonych wyżej).

17 Fleksję rozumiemy tu szeroko. Wykładnik fleksyjny może mieć charakteraglutynacyjny, zbliżać się do słowa posiłkowego w formie złożonej.

119

Poszczególne przedrostki mają następujące postacie, wymienia-jące się w różnych formach tego samego czasownika:

przedrostek postać z e przykład

ob- obe- obciąć obetnie

nad- nade- nadgiąć nadegnie

pod- pode- podgiąć podegnie

od- ode- odgiąć odegnie

w- we- wgiąć wegnie

roz- roze- rozgiąć rozegnie

ws- wes- wspiąć wespnie

wz- wez- wzbierze wezbrać

s- ze- spiąć zepnie

ś- ze- ściąć zetnie

z- ze- zmarł zemrzeć

zd- zde- zdjąć zdejmie

(rozd- rozde- rozdjąć rozdejmie)

Ostatni z podanych przedrostków jest archaiczny (forma rozdej-mijcie występuje na przykład u Mickiewicza).

Wybór wariantu ortograficznego przedrostka w pozycji bez e(z/s/ś) zależy od następującej po nim litery.

Wzory dla czasowników, w których występuje wymiana wariantuprzedrostka, są oznaczone w SGJP numerem z gwiazdką –– z do-danym kolejnym numerem odmianki wymiany z uwzględnieniemwariantów przedrostka, np. XIIc′′*1 (czasowniki bez owejwymiany mają numer bez gwiazdki i dodatkowej cyfry arabskiej, np. XIIc′′).

Alternacja dwu postaci przedrostka: z e i bez e jest w językupolskim zjawiskiem rzadkim czy nawet wyjątkowym. Obejmuje onatylko następujące podstawy: ; , , 2 (żmie); , ,; ; , +, 1 (żnie); +; , , , ,2+; ; , ; , ; 2; . Ostatnia podstawa jest całkiem archaiczna.

120

6.8. Budowa czasownikowych formsyntetycznych, formy bazowe

Paradygmaty czasownikowe rozszerzone (obejmujące również re-gularne derywaty imienne: odsłownik i imiesłowy przymiotnikowe)podane są w SGJP w dwu wariantach. W pierwszym przytaczanajest odmiana pełna –– nieco uproszczona, ponieważ pominięte zostałyomówione w niniejszym tekście formy złożone całkowicie regularne,które można utworzyć w ten sam sposób od każdego czasownika.Drugi sposób to przytoczenie dla każdego leksemu czasownikowegojego form bazowych. Niżej pokażemy, jak to pojęcie jest stosowanedo odmiany czasownika.

Analiza wszystkich form leksemu czasownikowego, a po częścii regularnych derywatów odczasownikowych, prowadzi do wyodręb-nienia zbiorów form, w których występuje ten sam alternant (wa-riant) rozszerzonego tematu, tj. takich, w których przyrostek tema-towy ma taką samą postać. Analiza wszystkich leksemów czasow-nikowych powinna doprowadzić do wskazania takich zbiorów form,w których zawsze –– bez względu na to, do której grupy koniugacyjnejnależy dany czasownik –– stosunek między poszczególnymi formamijest niemal zupełnie regularny: od jednej formy dadzą się utworzyćwszystkie pozostałe za pomocą elementarnych operacji dopisywanialub zastępowania liter (prosty warunek jest potrzebny tylko dlaimiesłowu przysłówkowego uprzedniego –– por. niżej punkt 6). W tensposób utworzymy zbiór form bazowych, tj. form, na podstawie któ-rych daje się odtworzyć pełny zbiór form należących do paradygmatudowolnego czasownika.

Zastanowimy się niżej, jakie to powinny być formy. Dyskusjębędziemy prowadzić dla czasowników, które mają najpełniejszy zbiórform, a więc czasowników właściwych (odmiennych przez osoby),przechodnich, a co więcej, łączących się z nazwami osób w dopełnie-niu (dla takich czasowników istnieje zgrabna forma mianownika mę-skoosobowego imiesłowu przymiotnikowego biernego). Aby możnabyło uzyskać pełny zasób imiesłowów, jako punkt wyjścia weźmiemyparę czasowników różniących się obecnością przedrostka i aspektem(różnica znaczeniowa jest nieistotna). Jako przykładową weźmiemywięc parę: –– (pomocniczo posłużymy się leksemami i ).

121

W paradygmacie czasownikowym powinno być wyróżnionych12 form –– po jednej formie z każdego spośród 12 zbiorów wymie-nionych niżej18 (w zestawieniu pominęliśmy formy złożone, a takżeformy aglutynacyjne tworzone całkowicie regularnie). Wewnątrzkażdego z tych zbiorów występuje ten sam alternant tematu (tematoboczny): odpowiedniości mają charakter regularny, tzn. od jednejwybranej formy dają się utworzyć wszystkie pozostałe na podstawieprostego algorytmu (ścisłego przepisu). Wybór formy bazowej w każ-dym z tych zbiorów jest z punktu widzenia formalnego obojętny.Wygodniej jednak wybrać zawsze formę prostszą, tak aby inne formytworzyć przez dopisywanie liter, nie zaś ich zamienianie (skreślaniejednych, a dopisywanie innych). Te formy, które wybraliśmy w SGJPna bazowe, wysuwamy na pierwsze miejsce w każdym zbiorze. Li-tery wspólne dla wszystkich form danego leksemu czasownikowegopozostawiamy nie wyróżnione (w wypadku czasownika są totylko dwie litery wi, w wypadku czasownika –– litery osiwi).Klamrą dolną (w programie –– kolorem czerwonym) wyróżniamylitery wspólne dla wszystkich form omawianego zbioru19. Natomiastklamrą górną (w programie –– kolorem fioletowym) zostały wyróżnio-ne litery charakterystyczne dla danej formy.

Wypada tu podkreślić, że części wyróżniane w poszczególnychformach są w zasadzie (z uwzględnieniem zastrzeżenia wprowadzo-nego w ostatnim przypisie) wyodrębniane graficznie, nie pokrywająsię więc dokładnie z tematami i przyrostkami tematowymi w sensieTokarskiego, które były punktem wyjścia do naszych analiz.

Zbiory te są następujące:

1. 3. i 2. osoba l.p. oraz 1. i 2. osoba l.m. czasu teraźniejszego(przyszłego prostego) trybu oznajmującego.

wiedzie wiedziemywiedziesz wiedziecie

2. 1. osoba l.p. czasu teraźniejszego (przyszłego) trybu oznajmu-jącego.

18 Dokładnie 12 zbiorów niepustych istnieje dla czasowników o maksymalnejliczbie form –– są one scharakteryzowane w poprzednim akapicie.

19 Nie zawsze jest to maksymalny zbiór liter wspólnych. Niekiedy –– dla przej-rzystości, aby wyodrębniać cząstki zbliżone do podziału morfologicznego (w tra-dycyjnym sensie językoznawczym) –– końcowe litery wspólne dla danego zbiorudołączamy do części trzeciej danej formy.

122

wiodę

3. 3. osoba l.m. czasu teraźniejszego (przyszłego) trybu oznaj-mującego, imiesłów przysłówkowy współczesny oraz wszystkie formyimiesłowu przymiotnikowego czynnego.

wiodą wiodąc wiodącywiodącegoitd.

4. 2. osoba l.p. trybu rozkazującego, 1. i 2. osoba l.m. tryburozkazującego.

wiedźmywiedź wiedźcie

5. Bezokolicznik.wieść

Literę ć uznaliśmy za wykładnik bezokolicznika, a jako przy-rostek tematowy wyróżniliśmy litery, które występują bezpośred-nio w innych alternantach tematu albo pozostają w odpowiedniościw stosunku do innych alternantów (d –– dź –– ś) –– w Słowniku ćzostało zaliczone do przyrostka.

6. Forma męska pseudoimiesłowu oraz imiesłów przysłówkowyuprzedni.

(u)wiódł uwiódłszy

W tym wypadku celowo nie wyróżniono litery ł, choć występujeona w obu formach należących do zbioru (w Słowniku została teżwłączona do przyrostka). Reguła jest bowiem nieco bardziej skompli-kowana. Wskazany wyżej mechanizm dotyczy wypadków, gdy w mę-skiej formie pseudoimiesłowu przed ł występuje litera spółgłoskowa;jeśli natomiast na tym miejscu występuje litera samogłoskowa, re-guła przybiera postać:

(u)prał uprawszy

7. Formy aglutynacyjne męskie 1. i 2. osoby l.p. czasu przeszłego.wiodłem wiodłeś

Pozostałe formy aglutynacyjne (czasu przeszłego i trybu warun-kowego) są tworzone w sposób mechaniczny od odpowiednich formliczbowo-rodzajowych pseudoimiesłowu.

123

8. Formy żeńska i nijaka l.p. oraz niemęskoosobowa l.m. pseu-doimiesłowu, a także –– ewentualnie –– wszystkie formy „imiesłowuprzeszłego przymiotnikowego”.

wiodłowiodła

wiodły

Na bazową wybrano formę nijaką l.p., ponieważ analogicznaforma istnieje dla czasowników niewłaściwych, od których nie tworzysię formy żeńskiej.

W formie męskoosobowej mianownika l.m. „imiesłowu przeszłegoprzymiotnikowego” występuje dodatkowa wymiana litery ł na l:

osiwiało osiwiali

9. Forma męskoosobowa l.m. pseudoimiesłowu.wiedli osiwieli

Forma męskoosobowa mianownika l.m. „imiesłowu przeszłegoprzymiotnikowego” należy jednak do grupy 8 (por. wyżej).

10. Bezosobnik oraz –– ewentualnie –– wszystkie formy imiesło-wu przymiotnikowego biernego oprócz mianownika męskoosobowe-go l.m.

wiedziono wiedzionywiedzionegoitd.

Ponieważ nie wszystkie czasowniki mają imiesłów przymiotniko-wy bierny, na formę podstawową lepiej nadaje się bezosobnik.

11. Wszystkie formy odsłownika: mianownik l.p. i formy pozo-stałe.

wiedzenie wiedzeniawiedzeńitd.

12. Mianownik męskoosobowy l.m. imiesłowu przymiotnikowegobiernego (jeśli istnieje).

wiedzeni

7. Pozostałe klasy leksemów

Pozostałych klas leksemów nie można –– mimo ich tradycyjnejklasyfikacji jako „nieodmiennych części mowy” –– traktować jakokonsekwentnie nieodmiennych. Zdarzają się bowiem wśród nich ele-menty opozycji, które można porównać do regularności fleksyjnych(zróżnicowanie form przyimków typu w –– we). Jednak stopień ichregularności jest na tyle niski, że nie stają się podstawą klasyfikacji.Sygnalizujemy je w Słowniku oraz w omówieniu niżej.

Założyliśmy wstępnie, że klasy leksemów, którymi się teraz zaj-mujemy, scharakteryzujemy składniowo. W praktyce okazało sięto niełatwe (co wcale nie jest zaskakujące). Syntetyczne spojrzeniena materiał ukazało bowiem, że nie możemy wszystkich jednostekscharakteryzować w takim samym stopniu. Niektóre mają cechygramatyczne (składniowe) bardzo wyraziste, cechy innych rozmywa-ją się w użyciach zróżnicowanych, skutkiem czego trudno zarównoscharakteryzować je w miarę ściśle, jak i zaliczyć do większej klasy ––wyodrębnienie klas leksemów nieodmiennych stwarza zasadniczekłopoty. Ze względu na skomplikowane, indywidualne zasady użyciaposzczególnych słów funkcyjnych wiele z nich uznajemy za homo-nimiczne. Czasem homonimy wyróżniamy w zgodzie z intuicyjnymrozróżnieniem znaczeń, często jednak znaczenia różnych leksemówsą bardzo zbliżone. Postawiliśmy więc sobie cel minimalny: podaćcharakterystykę gramatyczną wtedy, gdy umiemy ją prosto sfor-mułować, a uniknąć zbyt dokładnego charakteryzowania jednostek,których nie potrafimy opisać w sposób zadowalający.

Stosujemy więc czysto roboczą klasyfikację tych leksemów, zda-jąc sobie sprawę z tego, że jest zupełnie niejednolita. Jej bazę stanowirepertuar tradycyjnych części mowy nieodmiennych. Bazę tę wzbo-gacamy o klasy wyróżnione przez współczesnych badaczy polskichwyrazów nieodmiennych (Laskowski, Wróbel, przede wszystkim zaśGrochowski), jednak nie czynimy tego systematycznie.

125

Poszczególne klasy przedstawiamy, zaczynając od najmniej dys-kusyjnych.

7.1. WykrzyknikiJako leksemy wykrzyknikowe traktujemy jednostki nie mające

własności predykatywnych (nie odmieniające się przez tryb i czas),lecz mogące stanowić centrum samodzielnych wypowiedzeń (nie ma-jących struktury zdaniowej). W polskim tekście pisanym muszą byćone –– wraz z ewentualnymi podrzędnikami –– oddzielone od sąsied-niego tekstu znakami przestankowymi, najczęściej przecinkami. Sąwśród nich wyrażenia o różnym zabarwieniu stylistycznym i różnymzakresie użycia, np.:

(1) Ledwie karczmy nie rozwalą, cha cha, chi chi, hejże, hola!(Mickiewicz)

(2) Cie, ki diabeł was opętał! (Aniela Gruszecka)

Jednostki takie (ciągłe, nie zawierające odstępu międzywyrazo-wego) uznajemy za jedyne formy leksemów nieodmiennych zaliczo-nych do klasy wykrzykników. Z tego powodu w dalszych wywodachzrezygnujemy z pedantycznego rozróżniania wykrzyknika –– lekse-mu i wykrzyknika –– jedynej formy tego leksemu.

Pochodzenie wykrzykników jest różne, czasem jest ono wyraźne,czasem zatarte. Nie będziemy się nim w zasadzie zajmować.

Ze względu na właściwości składniowe klasę wykrzykników sta-ramy się podzielić –– za Grochowskim (1992, 1993, 1997) na czterypodklasy:

1. wykrzykniki funkcjonujące (w zasadzie) tylko jako samodzielnewypowiedzeniaa) prymarne (właściwe), wyrażające emocje i ekspresję, jak

się wydaje, w sposób naturalny i spontaniczny, np.: cha, o(w SGJP są one zanotowane po prostu jako wykrzykniki, bezdodatkowego określenia zawężającego)

b) parentetyczne, służące w tych samych celach, lecz rozwinię-te z form innych leksemów, często odmiennych, np.: olaboga,psiakrew, prawda

2. wykrzykniki mogące funkcjonować jako człon główny wypowie-dzeń zawierających inne składniki

126

a) onomatopeiczne, mające (w świadomości użytkowników ję-zyka) imitować zjawiska dźwiękowe występujące w rzeczy-wistości i mogące występować jako centrum wypowiedzeńoznajmujących (nienacechowanych czasowo), np.: miau, mu,cyt

b) apelatywne, wyrażające wolę i ekspresję i mogące występo-wać jako centrum wypowiedzeń zbliżonych do rozkazujących,np.: hola, wio, wiwat, vivat

Trzy ostatnie podklasy są oznaczone w SGJP jako wykrzykni-ki –– wraz z określeniem zawężającym (podanym wyżej). W gru-pie wykrzykników parentetycznych została dodatkowo wyróżnio-na podgrupa przerywników, jednostek wyrazowych wtrącanychw mowie w sposób automatyczny, często bezwiednie, żeby zy-skać na czasie. Nie mają one najczęściej żadnego znaczenia, np.:kurwa, cholera (por. Śledź 2004). Tak jak inne wykrzykniki pa-rentetyczne są one z reguły pochodne względem innych lekse-mów albo też całych wyrażeń, trudno więc czasem zdecydować,czy mamy do czynienia z jednostką samodzielną. Na przykładwskazane wyżej przerywniki są homonimiczne z mianownikamiodpowiednich leksemów rzeczownikowych, od których się zresztąwywodzą. W funkcji tej bywają także stosowane usamodzielnione(zleksykalizowane) wołacze rzeczowników, jak na przykład niecoarchaiczne panie:(3) Pomian, panie, z Odrowążą w jedno godło dziś się zwiążą.

(W. Wolski)Ponieważ wołacz rzeczownika jest również używany samodziel-

nie, parentetycznie, trudno tu przeprowadzić granicę. Za samodziel-ny leksem nie uznaliśmy na przykład słowa kochanie, użytego prze-rywnikowo.

Poszczególne klasy wykrzykników nie są wyraźnie rozgraniczo-ne, często trudno zdecydować, czy oddzielić wykrzyknik jako odrębnyleksem od leksemu należącego do innej klasy. Zwróćmy tu uwagę nakilka zjawisk.

Jako wykrzykniki parentetyczne zostały potraktowane równieżpozdrowienia typu dobranoc czy cześć: ich związek z wyrażeniemdobra noc oraz rzeczownikiem cześć jest oczywisty. To, że do grupywykrzykników nie włączyliśmy wyrazu uszanowania, było decyzjąarbitralną.

127

Jeśli chodzi o wykrzykniki onomatopeiczne, to stopień ich podo-bieństwa względem pierwotnych w stosunku do nich zjawisk dźwię-kowych bywa bardzo różny. Skutkiem tego grupa wykrzykników ono-matopeicznych nie jest wyraźnie wyodrębniona. Obok jednostek, któ-re do tej klasy zaliczyliby prawie wszyscy, jak bach albo kukuryku,są wyrazy, których dźwiękonaśladowczy charakter jest mocno wąt-pliwy, jak hop albo hopla. Ostatecznie do grupy tej zostały włączonewszystkie jednostki nie mające jasnego charakteru predykatywnego,a używane w centrum wypowiedzeń oznajmujących, np. furda albotentego. I tu są jednostki wątpliwe, zdecydowaliśmy na przykład nieuznawać za wykrzyknik powiedzenia szach (bo w takiej funkcji możebyć również użyty mianownik rzeczownika).

Wykrzyknik stanowiący centrum wypowiedzenia może mieć wła-sny podrzędnik, np.:

(4) My tu gadu-gadu.(5) Papużki frr, wyleciały przez okno.(6) Won z mego domu.

Może się również zdarzyć, że ma własne wymagania składniowe(niejednokrotnie przejęte od jednostki, od której się wywodzi), np.:

(7) Biada (C.) nam.(8) Nuże (do D.) do dzieła.(9) Wiwat (M.) król kochany!

Ostatni przykład pokazuje trudności w opisie. Z punktu widze-nia dzisiejszej polszczyzny wykrzyknik wiwat wymaga mianownika,ale może dla Mickiewicza było to zdanie makaroniczne i zawierałoformę 3. osoby (trybu warunkowego, użytego w znaczeniu życzącym)czasownika łacińskiego: vivat, tylko zapisaną z polska.

Niewykluczone jest też wystąpienie podrzędnika, czasem w wy-maganej formie, przy wykrzykniku parentetycznym, np.:

(10) Dobranoc państwu.

7.2. DopowiedzeniaCharakter zbliżony do wykrzykników mają dopowiedzenia.Dopowiedzeniem nazywamy leksem, którego jedyna forma jest

używana w komunikacji jako samodzielne wypowiedzenie, ale ––

128

w przeciwieństwie do wykrzyknika –– z reguły stanowi reakcję nawypowiedź innego rozmówcy (por. Dobaczewski 1998), np.:(11) Tak.(12) Ajuści.

I tu trudno przeprowadzić granicę między leksemami o charakte-rze dopowiedzeń i formami innych leksemów, zwłaszcza mianowni-kami rzeczowników. Nie uznajemy więc za dopowiedzenia powiedzeńtypu bagatela, choć mogą one być użyte jako odpowiedzi na pytanie.

Na specjalną uwagę zasługuje należący do tej klasy leksem OK,wymawiany [okej], a więc mający charakter skrótowca. Jest onzupełnie wyjątkowy, normalnie bowiem skrótowce to rzeczowniki.

7.3. PrzyimkiPrzyimkiem –– zgodnie z tradycją gramatyczną –– nazywamy lek-

sem (uważany za nieodmienny), którego forma (w swej funkcji pod-stawowej) służy do połączenia dwu elementów tekstowych i łączy sięstrukturalnie z frazą imienną (reprezentowaną najczęściej przez for-mę rzeczownikową bez podrzędnych określeń), narzucając jej wartośćprzypadka. Typowe (wyodrębniane tradycyjnie) przyimki wymagająwartości przypadków zależnych (tj. wszystkich przypadków opróczmianownika i wołacza), np.:(13) Zagram dziś z tobą, a nie przeciw tobie.

Niektóre przyimki mają warianty uwarunkowane konteksto-wo, np.:(14) Zagra dziś z tobą, a nie ze mną.

Uwarunkowanie to jest dosyć skomplikowane: po części fonetycz-ne, po części leksykalne.

Postać zwokalizowana przyimków (we, ze, ode, pode, nade, przedeitd.) wiąże się (obligatoryjnie!) z formami leksemu (mnie i mną),niesylabiczną formą zaimka (w jednolitych słowach graficznych,przede wszystkim: bezeń, nadeń, odeń, podeń, przedeń, przezeń,spodeń, sprzedeń, weń, zeń, znadeń, które traktujemy jako wykładni-ki dwu form wyrazowych; potencjalnie jest jeszcze kilka innych, niepotwierdzonych w tekstach) oraz w kilku wyrażeniach o charakte-rze połączeń frazeologicznych (przede wszystkim przede wszystkimi nade wszystko; poza tym np. patrzy spode łba, zbaw nas ode złego).

129

Ponadto formy zwokalizowane przyimków i : we i ze występująprzed słowami zaczynającymi się od grup spółgłoskowych (w mówio-nym wariancie polszczyzny), których część początkowa jest bliskaszczelinowej [v]/[f] (np. we Wrocławiu, ale z Wrocławia) lub [z]/[s] (np.ze Zwolenia, ale w Zwoleniu); istnieją też różnice regionalne, np. w(e)wodzie z(e) sokiem (por. Bajerowa 1950).

W wypadku, gdy ten sam segment interpretowany jako przyimekmoże w różnych znaczeniach czy też odcieniach znaczeniowych łączyćsię z różnymi przypadkami, traktujemy go jako jedną jednostkęsłownikową, np. łączące się z narzędnikiem i biernikiem:

(15) Samolot leciał nad Warszawą.(16) Samolot poleciał nad Warszawę.

Wyjątek został poczyniony dla wypadków, gdy połączenia przy-imka z różnymi przypadkami mają różne cechy, np. naprzeciw możetakże wystąpić po celowniku rzeczownika, ale z dopełniaczem mazawsze pozycję prepozycyjną.

Jako przyimki zostały też zakwalifikowane pewne jednostki, tra-dycyjnie tak nie traktowane.

Są to przede wszystkim jednostki łączące, wymagające od wystę-pującej po nich formy rzeczownikowej wartości mianownikowej, czylijednostki (przyimki) mające rząd mianownikowy, np.:

(17) Kowalski występował jako przewodniczący.(18) Słuchali Kowalskiego występującego jako przewodniczący.(19) Jest ładniejsza niż ty.(20) Muszę znaleźć kogoś ładniejszego niż ty.

Ponadto jako przyimek, wymagający biernika, zostało potrakto-wane w konstrukcjach takich, jak np.:

(21) Przyszedł godzinę temu.

W odróżnieniu od typowych przyimków jest używane wyłącznie post-pozycyjnie: po rządzonej formie rzeczownika. Jak wspomnieliśmywyżej, szyk taki jest możliwy też dla przycelownikowego .Dawniej taką składnię dopuszczał też archaiczny przyimek (wraz ze swym wariantem ), np.:

(22) Większość „literatów” należała do stowarzyszenia, czytałautwory i pisała wypracowania dobrym stopniom gwoli.(Żeromski)

130

Warto też zwrócić uwagę na to, że w tekstach polskich jakoprzyimki używane są również skróty, np.: k. ‘koło’, ok. ‘około’, wg‘według’. Są one omówione w odpowiednim punkcie niżej.

7.4. RelatoryWedług Grochowskiego „relatory to leksemy nie funkcjonujące

samodzielnie jako wypowiedzenia, mające funkcję łączącą, nie mają-ce rządu przypadkowego, zajmujące pozycję syntaktyczną składnikajednego z łączonych wyrażeń” (Grochowski 1997, s. 18); do definicjitej musimy na najwyższym poziomie dorzucić bardzo ważną cechę ––nieodmienne, taką bowiem grupą leksemów zajmujemy się w tejchwili. Ich typowe użycia składniowe mogą zilustrować zdania:

(23) Poszukała miejsca, skąd był najlepszy widok.(24) Gdziekolwiek była, wszędzie się dobrze czuła.

Leksemy takie tradycyjnie nazywa się zaimkami względnymi.Grupy relatorów nie można jednak utożsamiać z nimi, ponieważtamta klasa jest wyraźnie szersza. Podobną funkcję pełnią bowiemformy leksemów odmiennych, np. albo –– oczywiście niebędą one przez nas włączone do rozpatrywanej obecnie grupy, po-nieważ wcześniej stosowane kryteria kazały włączyć je odpowiedniodo klasy leksemów przymiotnikowych i rzeczownikowych.

Co więcej, w języku polskim jednostki funkcjonujące w rozpatry-wanej obecnie funkcji mają również funkcję pytającą lub nieokreślo-ną, np.:

(25) Skąd był najlepszy widok?(26) Mogę się położyć gdziekolwiek.

Jednostki skąd i gdziekolwiek w tych zdaniach należy uznać zaprzysłówki (por. niżej). W języku polskim klasy zaimków względnychi pytajnych (zaimki pytajne zaliczamy dla klasy przysłówków) są nie-mal całkowicie zlane (są wyraźnie rozróżnione w innych językach).Dlatego w SGJP mają one klasyfikację „relator/przysłówek”. Jedyny-mi jednofunkcyjnymi relatorami, tj. leksemami mającymi wyłączniefunkcję względną, są i , np.:

(27) Gdy wracali ze spaceru, na dworze zaczynało już szarzeć.(28) Ilekroć wracali ze spaceru, na dworze zaczynało już szarzeć.

131

7.5. Spójniki

Jako spójniki potraktowaliśmy leksemy, których jedyna formasłuży do łączenia składników tekstu, konstrukcji, a nie ma wyma-gania przypadka wobec podrzędnej formy rzeczownikowej i nie zaj-muje pozycji syntaktycznej składnika jednego z łączonych wyrażeń(por. Grochowski 1997, s. 20). Spójników jest niewiele (w SGJPtak zaklasyfikowanych zostało niespełna 120 jednostek, jednak ichszczegółowy podział sprawia wielkie trudności (por. np. Łojasiewicz1992, Wajszczuk 1997).

Spójniki w SGJP podlegają dokładniejszej kwalifikacji ze wzglę-du na swe własności składniowe. Zastosowane tu kryteria nawiązujądo formalnego opisu składniowego Świdzińskiego (1992, s. 92–99).Dokładne przeniesienie zarysowanej tam klasyfikacji nie było jed-nak możliwe ze względu na inne zasady wyróżnienia zbioru spój-ników.

Niektóre spójniki oznaczone są więc jako podrzędne: są tospójniki wprowadzające frazy (człony) zdaniowe zajmujące określo-ną –– w jasny sposób –– pozycję w strukturze wyższego rzędu. Frazywprowadzane przez te spójniki są zawsze oddzielane przecinkiem odczłonu nadrzędnego, dlatego też cecha ta nie jest notowana w arty-kułach hasłowych.

Spójniki wymagające dwu członów o podobnej charakterystycei tworzące z nimi konstrukcję mającą cechy syntaktyczne zbliżone dokażdego z członów zostały oznaczone jako równorzędne. Ponieważużycie przecinka przed drugim członem (z dołączonym spójnikiem)zależy od typu spójnika, odpowiednie jednostki tej grupy zostały opa-trzone charakterystyką „(wymaga przecinka)”. Wartość „nie wymagaprzecinka” jest –– przy spójnikach równorzędnych –– domyślna.

Pozostałe spójniki (nie mające wyraźnych cech ani spójnikówpodrzędnych, ani równorzędnych) nie zostały opatrzone dodatkowącharakterystyką i w SGJP figurują jako po prostu spójniki. Te spo-śród nich, które tego wymagały, mają notę „(wymaga przecinka)”.Wartość „nie wymaga przecinka” jest –– podobnie jak w poprzednimwypadku –– domyślna.

Niektóre jednostki leksykalne służące do łączenia, a występującezawsze w połączeniu z innymi słowami, zostały scharakteryzowanenieco dokładniej. Tak więc spójniki i (homonimicznez przyimkami) są opisane jako spójniki podrzędne związane ––

132

występują tylko w wyrażeniach (po)mimo że, będących w istociezwiązkami frazeologicznymi; opis tych jednostek słownikowych zbli-ża się zatem do opisu członów frazeologizmów. Spójnik -, występujący w powiązaniu zarówno ..., jak (i) został nazwanyspójnikiem lewym, a kilka jednostek typu –– spójnikami(odpowiednikami).

Dodatkowo wprowadzone zostały pojęcia spójników central-nych i szeregowych. Wśród spójników podrzędnych jako centralnezostały oznaczone te, których można użyć tylko przed wprowadzanąfrazą zdaniową –– po członie nadrzędnym, np.:(29) Muszę już iść, bo nie mam czasu.

Inaczej niż:(30) Muszę już iść, ponieważ nie mam czasu.(31) Ponieważ nie mam czasu, muszę już iść.

Są też spójniki centralne równorzędne. Spójnik centralny musibyć użyty między łączonymi członami i nie może być powtarzany (tzn.nie może być dodatkowo wstawiony przed pierwszym członem), np.:(32) Na koncert przyszli chętnie uczniowie naszej szkoły oraz ich

rodzice.Inaczej niż:

(33) Na koncert przyszli chętnie uczniowie naszej szkoły i ichrodzice.

(34) Na koncert przyszli chętnie i uczniowie naszej szkoły, i ichrodzice.

Wprowadzono także kilka innych cech wartych specjalnego odno-towania.

Wśród spójników podrzędnych wyróżniają się więc takie, którestawiają wyraźne wymagania formie czasownika w przyłączanymzdaniu. Zakres ich występowania jest podobny do cząstki -by, stano-wiącej wykładnik trybu: wymagają albo formy pseudoimiesłowu (doktórego dołączany jest obowiązkowo aglutynant –– por. Świdziński(1981)), albo bezosobnika, albo bezokolicznika1. Dzielą się one nadwie grupy.

1 W wypadku, gdy łączą się z bezokolicznikiem, pierwszy argument głębino-wosyntaktyczny jest interpretowany jako koreferentny z pierwszym argumentem(podmiotem) zdania nadrzędnego. W uproszczonym sformułowaniu dydaktycznymmówi się tu o zgodności podmiotów obu czasowników.

133

Do pierwszej należy pięć spójników synonimicznych: , ,, , . Są one bądź wymagane przez niektóre czasowni-ki („rządzone”), np. , , bądź też dodawane luźno dozdania („przynależne”) i mają znaczenie celowe. W SGJP są teżkonwencjonalnie nazywane „celowymi”.

Do drugiej grupy należą inne spójniki zawierające morfem -by:wszystkie –– oprócz –– kończą się na -by (np. , , - itp.). Leksemy tej grupy oznaczone są w SGJP konwencjonalniejako spójniki „warunkowe”.

Zarówno wśród spójników równorzędnych, jak i podrzędnych zo-stały wyróżnione spójniki inkorporacyjne, np.: , . Mająone tę właściwość, że niekoniecznie muszą stać na inicjalnej pozycjiw dołączanym członie składniowym, np.:(35) Pewne fakty nabierają znaczenia, zaś inne je tracą.(36) Pewne fakty nabierają znaczenia, inne zaś je tracą.

Stopień swobody w zakresie szyku bywa różny dla różnych spój-ników. Tradycyjnie uważa się, że nie może zajmować pozycjiinicjalnej.

Wreszcie kilka spójników homonimicznych z przyimkami (zwła-szcza rządzącymi mianownikiem) zostało –– dla odróżnienia odnich –– opatrzonych komentarzem „przyłącza frazę nominalną zgod-ną”, podobnie jak jako w zdaniu:(37) Nagrodę wręczyła Kowalska Nowakównie jako

przedstawicielce naszej organizacji.Przyimkowe jako wymaga mianownika bez względu na przypa-

dek nadrzędnika, jak w zdaniu:(38) Nagrodę Nowakówna odebrała z rąk Kowalskiej

występującej jako przedstawicielka naszej organizacji.–– podobnie:(39) Nagroda została Nowakównie wręczona przez Kowalską

występującą jako przedstawicielka naszej organizacji.

7.6. PartykułyWedług Grochowskiego partykuły „to leksemy nieodmienne, nie

funkcjonujące samodzielnie jako wypowiedzenia, nie mające funkcji

134

łączącej, mające zmienną pozycję linearną w wypowiedzeniu, zdolnedo wchodzenia w relację syntaktyczną z rzeczownikiem” (Grochowski1997, s. 22). Od przysłówków ma je odróżniać właśnie zdolnośćłączenia się z rzeczownikiem; jednak, jak pokazuje wywód, leksemyzaliczone do przysłówków mają ograniczoną łączliwość z formamirzeczowników, ale łączą się tylko z regularnymi odczasownikowyminazwami czynności. Do przytoczonej definicji należy więc dodać,podobnie jak niżej: „zdolne do wchodzenia w relację syntaktycznąz rzeczownikiem (innym niż dewerbalny)” (Grochowski 1997, s. 24).

Jako partykuły są oznaczone w SGJP te leksemy, które –– jaksię wydaje –– mają znaczenie określone nie przez odniesienie doelementów rzeczywistości pozajęzykowej, lecz przez inne elementytekstu lub ogólne składniki sytuacji komunikacyjnej. Partykuł jeststosunkowo niewiele, mniej niż setka. Rozumienie tej klasy lekse-mów jest zatem, jak się wydaje, stosunkowo bliskie tradycyjnemu.

Jest jednak bardzo wyraźne odchylenie w denotacji. Mianowi-cie skutkiem przyjęcia podanej wyżej definicji wiele jednostek, doktórych przede wszystkim odnosi się tradycyjnie termin partykuła(„cząstka”), wcale nie trafia do wymienionej grupy, lecz do innych,przede wszystkim operatorów trybu () i modyfikatorów deklara-tywności (tzw. partykuły wzmacniające, jak +, +, +, i pytające,jak , ).

Typowe jednostki, które trafiły do klasy partykuł w naszym rozu-mieniu, to: , czy . Charakterystyczna jest ho-monimia wielu partykuł ze spójnikami –– odpowiednie słowa polskiemogą być użyte jako bądź spajające wyrażenia, bądź wprowadzającenową informację nawiązującą do poprzedniej: przykładami mogą byćtu: , czy .

Arbitralnie jako specjalna partykuła zostało potraktowane występujące przy formie czasownika być w funkcji łącznika, np.:(40) Kapitulacja to był(by) najlepszy wariant.

Przyjmujemy, że w wypadku użycia 3. osoby czasu teraźniejszegotrybu oznajmującego to pełni tę samą funkcję przy zerowej formieczasownikowej:(41) Kapitulacja to (jest) najlepszy wariant.

Jako samodzielne leksemy partykułowe nie zostały potrakto-wane morfemy osobowo-liczbowe: +(e)m, +(e)ś, +(e)śmy, +(e)ście. Sąone traktowane jako osobne słowa: bądź słowa posiłkowe wcho-

135

dzące w skład analitycznych (złożonych) form czasownikowych(np. powiedziałeś, tyś powiedział, późnoście przyszli), bądź samo-dzielne –– skrócone formy czasu teraźniejszego czasownika (np. głupiś).

7.7. PrzysłówkiWedług Grochowskiego przysłówki „to leksemy nieodmienne, nie

funkcjonujące samodzielnie jako wypowiedzenia, nie mające funk-cji łączącej, mające zmienną pozycję linearną w wypowiedzeniu,niezdolne do wchodzenia w relację syntaktyczną z rzeczownikiem(ściślej: innym niż dewerbalny)” (Grochowski 1997, s. 24).

Definicję tę spełniają przede wszystkim przysłówki odprzymiot-nikowe, które w SGJP są potraktowane jako osobne leksemy, alepowiązane ściśle odsyłaczami z hasłami przymiotnikowymi.

Kłopotów przysparzają te przysłówki odprzymiotnikowe, któremają dodatkowe znaczenie, nieparalelne względem znaczenia pod-stawowego przymiotnika, np. , , (taforma, morfologicznie stopnia najwyższego, jest usamodzielniona).Jeśli takie słowo ma jednak łączliwość z formami rzeczowników, tona mocy poprzedniej definicji zostaje zaliczone do partykuł, nie zaśdo omawianych obecnie przysłówków. Dlatego też w SGJP znalazłysię na przykład następujące pary haseł homonimicznych:

(42) W samolocie czuła się całkiem pewnie. (przysłówek)(43) Zgodzisz się pewnie ze mną. (partykuła)(44) Zmieniła się widocznie. (przysłówek lub partykuła)(45) Widocznie mam rację. (partykuła)

Ogólnie biorąc, jako przysłówki są oznaczone leksemy, które ––jak się wydaje –– mają wyraźnie ukształtowane znaczenie leksykal-ne, określone przez odniesienie do elementów rzeczywistości poza-językowej, a nie przez inne elementy tekstu lub ogólne składnikisytuacji komunikacyjnej.

Podobnie jak w wypadku przymiotników, za samodzielne lekse-my zostały uznane formy stopnia wyższego (a także najwyższego)przysłówków, zarówno odprzymiotnikowych jak i nieodprzymiotni-kowych, np. –– –– , / –– ––, por.:

136

(46) Janek był bardzo zadowolony, Marysia bardziej, a Zosianajbardziej.

(47) Janek wiele/dużo zarobił, Marysia więcej, a Zosianajwięcej.

Wśród przysłówków wyodrębnione są –– na innych podstawach ––jeszcze dwie wyraźne podgrupy.

7.7.1. Tzw. zaimki przysłowneZgodnie z tradycją wyróżniamy grupę tzw. zaimków przysłow-

nych, do której zalicza się leksemy wskazujące na cechę niesprecy-zowaną, np.: , , . Wyodrębniamy je przede wszystkimdlatego, że jest to decyzja wyraźnie paralelna w stosunku do wyróż-nienia podgrup zaimków odpowiednich typów: rzeczownych, przy-miotnych i liczebnych z klas rzeczowników, przymiotników i liczebni-ków. Jednak pewne leksemy w tradycyjnych gramatykach zaliczanedo zaimków przysłownych (pod względem znaczeniowym należące doklas zaimków pytajnych i względnych), np. , ,mają w SGJP klasyfikację „relator/przysłówek”.

7.7.2. Przysłówki liczebnikoweDruga wyodrębniona podklasa to leksemy nieodmienne okre-

ślające stosunki liczbowe, których jedyna forma używana jest jakopodrzędnik czasownika: ta cecha składniowa odróżnia je od nie-odmiennych liczebników, których jedyna forma używana jest przyformach rzeczowników. Są to leksemy: (1) o prefiksie (prefiksoidzie)samo+ oraz (2) o postfiksie +kroć.

Adwerbialne użycie jednostek z pierwszej grupy nie budzi wąt-pliwości, np.:(48) Przybył tam samowtór. (‘w towarzystwie jednej osoby,

w grupie dwuosobowej’)(49) Samotrzeć pędzą z bojowiska. (Mickiewicz) (‘w grupie

trzyosobowej’)Wyrażenia grupy drugiej mogą być uznane za homonimiczne

z formami leksemów liczebnikowych. Przykłady jawnie przysłówko-we nie budzą wątpliwości2:

2 Typowe użycie liczebnika nieodmiennego to np.:Kupił ćwierć kilo cukierków.

137

(50) Już trzykroć wrzasnął derkacz.(51) Dwakroć zdarzyło jej się przejeżdżać w pobliżu ludzi.

Oprócz homonimiczności z formami liczebników (które zostałyomówione wyżej) zwróćmy uwagę na jeszcze jedną cechę specyficznątych wyraźnie przestarzałych jednostek.

Otóż użyte podobnie słowa dwakroć, trzykroć itd. są synonimicz-ne wobec dwukrotnie, trzykrotnie itd. Te jednak są regularnymi for-mami przysłówkowymi dla przymiotnikowych leksemów , itd. i w ten sposób są wprowadzone do SGJP –– jakoregularne derywaty od leksemów odmiennych.

Do omawianej grupy zbliżają się słowa o postfiksie +nasób: dwój-nasób, trójnasób itd., również przestarzałe, lecz mogące się jeszczepojawić we współczesnych tekstach stylizowanych. Nie mogą onejednak być użyte samodzielnie i mają bardzo silne warunki ograni-czające sferę użycia, występują bowiem tylko po słowie w, które ––przez analogię do innych wyrażeń –– uznamy za formę przyimka.Powstałe w ten sposób wyrażenia są używane adwerbialnie, np.:(52) Nieprzyjaciel w trójnasób był silniejszy. (Niemcewicz)

Leksemy typu zostały zakwalifikowane jako członyfrazeologizmów.

7.8. Operatory trybuTo niewielka grupka leksemów nieodmiennych, których jedyna

forma łączy się z syntetyczną (prostą) formą czasownikową, z którąrazem tworzy czasownikową formę analityczną (złożoną) o określonejwartości trybu3.

Rozróżnia się dwie podgrupy tych leksemów.Jednostki pierwszej grupy to operatory trybu rozkazującego:

i , a także i . Łączą się z formami3. osoby (rzadziej –– 1.) czasu teraźniejszego (ndk) lub przyszłegoprostego (dk), tworząc w ten sposób formy trybu rozkazującego, np.:(53) Niech pani/ksiądz odpocznie.

3 Według Grochowskiego „operatory trybu to leksemy nieodmienne, nie funk-cjonujące samodzielnie jako wypowiedzenia, nie mające funkcji łączącej, mająceustabilizowaną pozycję linearną w wypowiedzeniu, zdolne do wchodzenia w rela-cję syntaktyczną z czasownikiem, implikujące jego określone formy gramatyczne”(Grochowski 1997, s. 26).

138

(54) Niech państwo/wujostwo odpoczną.(55) Niech stracę.

Jednostki drugiej grupy to operatory trybu warunkowego: (często pisane łącznie ze słowem poprzednim), i (a tak-że archaiczne i ), , i , i ,. Łączą się z formami pseudoimiesłowu, tworząc formy osobowetrybu warunkowego, a także z bezosobnikami i bezokolicznikami,np.:(56) Bylebyś zdążył!(57) Byleby nie podano tego do prasy.(58) Byleby zdążyć!

Możliwe jest też użycie tych leksemów w konstrukcjach eliptycz-nych –– nie przy formie czasownikowej, np.:(59) Niech go licho.(60) Byle dalej.

7.9. Modyfikatory deklaratywnościDo tej wyróżnionej za Grochowskim klasy należą leksemy o jed-

nej formie, nie używane w zdaniach twierdzących, wnoszące mody-fikację modalną do formy czasownikowej i całego zdania4. Zaliczamydo nich np. leksemy: , , , , , . Oto przykłady ichużycia:(61) Nigdy nie mam czasu.(62) Chodź no tutaj.(63) Albo ja wiem.

4 Według Grochowskiego modyfikatory deklaratywności „to leksemy nie-odmienne, nie funkcjonujące samodzielnie jako wypowiedzenia, nie mające funkcjiłączącej, mające ustabilizowaną pozycję linearną w wypowiedzeniu, zdolne do wcho-dzenia w relację syntaktyczną z czasownikiem, nie implikujące jego określonychform gramatycznych” (Grochowski 1997, s. 26). Jedna z tych cech wymienionajest niesłusznie. Jeśli przez własność, że dany leksem „implikuje określone formygramatyczne czasownika”, rozumieć to, że użycie formy tego leksemu pociąga zasobą (czyli powoduje) konieczność użycia form czasownika o określonej wartościgramatycznej, to niektóre z wymienionych przez Grochowskiego jednostek mają tęwłasność. Ich użycie przy formach gramatycznych czasownika ma bowiem wyraźneograniczenia. Tak więc jakżeż wyklucza użycie formy trybu rozkazującego, a no(wyraźnie skontrastowane względem no używanych w innej pozycji i funkcji: stojąceobowiązkowo po formie czasownika) wręcz wymaga jej.

139

(64) A nuż się uda.Warto zwrócić uwagę, że do klasy tej należy wiele jednostek

tradycyjnie nazywanych partykułami –– dla wyjaśnienia na niższympoziomie komentarza wprowadzamy więc w nawiasie określenie„partykuła” z dokładniejszym wskazaniem ich funkcji:• (partykuła wzmacniająca), np.: +, +, + (wszystkie pisane

łącznie ze słowem poprzedzającym), • (partykuła pytająca), np.: , , , ,

7.10. Operatory adnumeratywneTo niewielka grupka leksemów nieodmiennych, których jedyna

forma stoi (obligatoryjnie) przed określeniem liczbowym (często za-pisywanym cyframi)5. W SGJP zostały w ten sposób oznaczone tylkoleksemy: , , , , , ,, .

Charakterystyczne jest ich użycie przed formami liczebników,np.:(65) Miała niespełna dwadzieścia lat.

Możliwe jest również ich wystąpienie przed formami przymiotni-ków lub rzeczowników pochodnych od liczebników albo też łączącychsię z formami leksemu lub dopuszczających jego interpola-cję, np.:(66) Miał przeszło setkę żołnierzy.(67) Była to dziewczyna niespełna dwudziestoletnia.(68) Zebranie trwało niespełna ( jedną) godzinę.

7.11. Operatory adsubstantywneTo niewielka grupka leksemów nieodmiennych (wymienimy

wszystkie), których jedyna forma stoi przy formach rzeczownika, jak:

5 Według Grochowskiego „operatory adnumeratywne to leksemy nieodmienne,nie funkcjonujące samodzielnie jako wypowiedzenia, nie mające funkcji łączącej,mające ustabilizowaną pozycję linearną w wypowiedzeniu, niezdolne do wcho-dzenia w relację syntaktyczną z czasownikiem, zdolne do wchodzenia w relacjęsyntaktyczną z liczebnikiem” (Grochowski 1997, s. 27).

140

(pod lada pretekstem), 6.Czasem ten związek z formą rzeczownika realizuje się w połącze-

niach z wyrażeniami przyimkowymi, np. :(69) Przyjdę gdzieś za godzinę.

W wypadku tym uznamy istnienie takiego operatora adsub-stantywnego, homonimicznego z przysłówkiem (zaimkiem przysłow-nym), którego użycie można zilustrować zdaniem:(70) Zapodziałem gdzieś twoją książkę.

Podobnie, w zgodzie z przyjętymi założeniami, wyróżniamy jesz-cze następujące operatory adsubstantywne homonimiczne z przy-słówkami: , , .

7.12. Słowa uwikłane frazeologicznieSą także słowa występujące wyłącznie w połączeniach z innymi

słowami. Jeśli nie dawały się one zinterpretować jako formy lek-semów należących do którejś z wymienionych wyżej grup, zostaływłączone do specjalnej grupy. Należą do niej na przykład takie słowa(uznane za jedyne formy odpowiednich leksemów), jak:• wznak w wyrażeniu na wznak,• kroćset w wyrażeniu do kroćset.

W SGJP podane są one z informacją, że występują tylko w danympołączeniu frazeologicznym.

Podobnie występują też człony nazw własnych, także nazwisk,w szczególności obcych, np.:• Banja w nazwie Banja Luka,• Sankt w nazwie Sankt Petersburg,• de w nazwiskach typu de Gaulle,• Ben w nazwiskach typu Ben Gurion.

Cząstki takie jak de, ibn i Ben można nazywać przedimkami. Po-dobnie –– tylko przed nazwiskami –– funkcjonują też niektóre skróty(omówione w następnym rozdziale).

6 Według Grochowskiego „operatory adsubstantywne to leksemy nieodmienne,nie funkcjonujące samodzielnie jako wypowiedzenia, nie mające funkcji łączącej,mające ustabilizowaną pozycję linearną w wypowiedzeniu, niezdolne do wcho-dzenia w relację syntaktyczną z czasownikiem, zdolne do wchodzenia w relacjęsyntaktyczną z rzeczownikiem” (Grochowski 1997, s. 31).

8. Inne jednostki uwzględnionew Słowniku

Ponadto w SGJP uwzględniliśmy jednostki, które tradycyjnie niesą w ogóle traktowane jako leksemy.

8.1. SkrótySkróty są wtórnymi wyrażeniami języka pisanego, odsyłającymi

do wyrażeń podstawowych. Nie funkcjonują one w mówionym wa-riancie języka. Na tej cesze opiera się też popularny test odróżnianiaskrótów od skrótowców, który podaliśmy wyżej. Skrótowiec możebyć głośno przeczytany, natomiast skrótu się nie czyta (chyba że dlaosiągnięcia efektów specjalnych, np. humorystycznych1), tylko roz-wija (interpretuje się głosowo element językowy, od którego pochodziskrót). Dlatego też przy skrótach nie jest podawana wymowa, a tylkorozwinięcie.

Nie możemy jednak powiedzieć, że skróty nie są elementami ję-zyka, że nie należą do słownika. W SGJP zajmujemy się polszczyznąpisaną, a wiele skrótów, mających charakter ustabilizowany, częstopowtarza się w tekstach polskich. Powinny być zatem uważane zanależące do polskiego słownictwa i włączone do polskich słownikówogólnych. To, że nie są do nich włączone, może być traktowane jakomankament tych słowników, pomijających sporo wyrażeń występu-jących w polskich tekstach, które trzeba zanotować i objaśnić, choćbydla cudzoziemców.

Skrót traktujemy jako element językowy pochodny wobec wyra-żenia podstawowego, jego substytut. Jego rozwinięcie może być nie-

1 Taki charakter ma na przykład przeliterowanie skrótu itd. [i te de] albo itp.[i te pe]. Zwróćmy uwagę, że doraźnie literowane mogą być wszelkie napisy.

143

jednoznaczne. SGJP podaje, wprost lub pośrednio, sugestię, z jakimwyrażeniem można powiązać dany skrót.

Skróty wyraźnie powtarzalne, zwłaszcza krótsze, oraz skróty niekończące się kropką, zostały wprowadzone na listę haseł. Dla nichsugestię, jak dany skrót może być rozwiązywany, słownik podajebezpośrednio. Może ona mieć następujący charakter:

• Jeśli ustabilizowany skrót rozwiązuje się jako ściśle określonewyrażenie polskie (w szczególności — forma wyrazowa reprezen-towana przez konkretne słowo), podane jest to wyrażenie, np.:. → na przykład, . → i tak dalej, .. → między innymi,. → świętej pamięci, . → zobacz. Jeśli wyrażenie stanowiącerozwiązanie skrótu składa się z kilku słów, czytelnik znajdzie ichinterpretację w słowniku.

• Jeśli ustabilizowany skrót rozwiązuje się jako ściśle określonewyrażenie w języku obcym, którego składowe nie są uwzględ-nione w słowniku, podane jest to wyrażenie, a towarzyszy muokreślenie języka oraz tłumaczenie (niekoniecznie dosłowne) napolski, np.: ..→ ‘science fiction’ ang. ‘fantastyka naukowa’2, ..→ ‘honoris causa’ łac. ‘w trybie honorowym’.Oznaczeniami języków opatrzyliśmy tylko te skróty, które roz-wiązują się bezpośrednio w języku obcym, a nie te, które sąrozwiązywane na wyrazy polskie zapożyczone z tych języków, np. → nie ma oznaczenia łac.

• Jeśli ustabilizowany skrót rozwiązuje się alternatywnie jako kil-ka słów polskich, stanowiących wykładniki form tego samegoleksemu, podane jest (dla uproszczenia) odesłanie do tego lek-semu, np.: . → , . → , . → . Przyinterpretacji skrótu należy go rozwiązać jako dowolną formę tegoleksemu.

• Jeśli różnym formom tego samego leksemu odpowiada grupaskrótów zawierających stałą część początkową i zmienną koń-cową, są one podawane zbiorczo w jednym haśle. Na przykład

2 Zwróćmy uwagę, że taka decyzja wiąże się z jeszcze jednym uproszczenieminterpretacyjnym, nie uwzględnia się bowiem pozycji składniowej elementu s.f.Występujący w pozycji formy rzeczownikowej lub przymiotnikowej napis sciencefiction jest traktowany jako cytat obcy, nie podlegający analizie i nie zamieszczonyw słowniku.

144

hasło zawiera napisy: pkt → punkt, pktu → punktu, pktowi→ punktowi, pkcie → punkcie itd.

• Jeśli ustabilizowany skrót rozwiązuje się alternatywnie jakookreślona grupa form fleksyjnych określonego leksemu, ale niejego forma hasłowa, podane są te formy, np.: . → zmarł(a).Możliwy jest ich zapis skrótowy, tak jak w tym przykładzie.Dotyczy to także sytuacji, gdy skrót zakończony kropką rozwijasię jako różne formy liczby mnogiej rzeczowników, np.: . →ojcowie, ojców3.

• Jeśli ustabilizowany skrót rozwiązuje się alternatywnie jako kil-ka zróżnicowanych fleksyjnie wyrażeń o identycznym składzieleksykalnym, podane są te rozwiązania skrótu, np.: . → bieżą-cego/bieżącym roku. Dopuszczalny jest zapis skrótowy, tak jakw tym przykładzie.

• Jeśli ustabilizowany skrót rozwiązuje się alternatywnie jako kil-ka słów polskich stanowiących wykładniki różnych leksemów,odsyła się na ogół osobno do każdego z nich, np.: . → ,. → ; . → zmarł(a), . → ; . → patrz,. → , . → , . → ; czasem jednak stosuje sięjedno zbiorcze odesłanie, np.: . — skrótowy zapis form leksemu lub form liczby mnogiej leksemów albo .

• Jeśli skrót rozwiązuje się jako fraza rzeczownikowa lub przymiot-nikowa o określonym składzie leksykalnym, lecz nieustalonejwartości fleksyjnej, podane jest rozwiązanie w postaci mianowni-kowej (rodzaju męskiego liczby pojedynczej) z zaznaczeniem na-wiasowym o odmienności, np.: . → tak zwany (w różnych for-mach przypadkowo-liczbowo-rodzajowych), .. → pełniący obo-wiązki (w różnych formach przypadkowo-liczbowo-rodzajowych),WXL → Wielkie Księstwo Litewskie (w różnych przypadkach).Jeśli wymienność form jest ograniczona, możliwe są uproszcze-nia zapisu, np.: JKM → Jego/Jej Królewska Mość (w różnychprzypadkach).A zatem skrótom takim nie jest przypisywana charakterysty-ka fleksyjna (odsyłają one do jednostek leksykalnych, mającychpełną charakterystykę gramatyczną — jest to zgodne z ogólną

3 Nie uwzględniliśmy natomiast w Słowniku podwojonego użycia skrótu dlawyrażenia liczby mnogiej, np.: dr. dr., kol. kol., jako że jest ono ograniczoneśrodowiskowo i sytuacyjnie.

145

zasadą notowania w SGJP skrótów). Zdarza się jednak, że skróttaki ma przypisane inne cechy, np. wskazówkę semantyczną(„nazwa własna”) czy kwalifikator.

Takie elementy charakterystyki trafiają się także przy skró-tach innych typów. Czasem odnotowane jest charakterystyczne uży-cie samego skrótu (nie dotyczy ono leksemu rozwijanego), przedewszystkim w funkcji przedimka (np. ‘doktor’, ‘biskup’) lub„poimka” (. ‘junior’, . ‘senior’).

Ponadto międzynarodowe skróty nazw miar pisane bez kropekzostały scharakteryzowane jako miana, np. , albo . Występująobowiązkowo po liczbie, np. 20 cm (nie dotyczy to pełnych formleksemów, na które się rozwijają). Są interpretowane w zależnościod wymagań liczebnika poprzedzającego skrót (ściślej zaś, polskiejinterpretacji liczby, będącej także zapisem typu ideograficznego).Napisy typu 20 cm, 12 ha są w polskich tekście zapożyczeniamiz innego kodu. Z grupy tej włączyliśmy do słownika tylko skrótyczęste, które mogą się pojawić w tekstach o ogólnym przeznaczeniu.Pominęliśmy natomiast skróty specjalistyczne, nawet rozumiane, alenie występujące poza zastosowaniami specjalistycznymi (przeciętnyużytkownik może się z nimi zetknąć na przykład w instrukcjach), jakcl ‘centylitr’.

Inna specjalna grupa to skróty pomocnicze, występujące po-za tekstem ciągłym, obejmująca m.in. tzw. sigla, tj. odesłania doksiąg biblijnych (na ogół w nawiasie), np. M ‘Ewangelia wedługśw. Mateusza’4. Na tych samych prawach znajdują się w tekścieodsyłacze lokalizacyjne nie mające charakteru skrótowego. Do grupytej należą ponadto: informacyjne elementy metatekstowe (np. zawie-rający kropkę skrót . ‘ciąg dalszy’), skróty terminów występują-cych w kwalifikatorach w artykułach słownikowych i w podpisachw tabelach (np. M. i N. ‘mianownik (nominativus)’, ‘bez liczbypojedynczej’).

Do SGJP nie zostały włączone skróty złożone z polskich liter,ale występujące wyłącznie we wstawkach z innego kodu, które mogąpojawić sie w tekście polskim. We wzorze matematycznym mogą siępojawić konwencjonalne nazwy funkcyj, jak log czy ctg, we wzorze

4 Odesłania źródłowe to samodzielny element informacyjny, wyodrębniony zezdania, często za pomocą nawiasu (uznajemy, że należy je interpretować jakoustabilizowane wyrażenia — w mianowniku).

146

chemicznym — symbole pierwiastków chemicznych, jak O czy Au,w numerach rejestracyjnych samochodów — skróty nazw państw(także stanów USA) i okręgów administracyjnych, w zestawieniachrachunkowych — konwencjonalne symbole walut. Skrótów takichnie włączyliśmy do słownika — wyjątek poczyniliśmy dla najpopu-larniejszych skrótów z dwu ostatnich grup, jak PLN ‘polski nowyzłoty’, USD ‘dolar USA’, EUR ‘euro’, PL ‘Poland, Polska’.

8.2. Prefiksy i sufiksyW SGJP znalazły się też całostki tradycyjnie nie dające się

zaliczyć do leksemów języka polskiego, ale funkcjonujące w nimw sposób zbliżony –– cząstki słowotwórcze, czyli prefiksy i sufiksy.Związane z określonym znaczeniem, są one dodawane do leksemóww celu ich modyfikacji. W wypadku cząstek produktywnych, a takiewłaśnie wprowadziliśmy do SGJP, podobne mechanizmy mogą byćsamodzielnie stosowane przez użytkowników języka.

Charakterystyczne jest przede wszystkim dodawanie do wyra-zów prefiksów (przedrostków). Rodzime przedrostki, jak + czy+, służą głównie do tworzenia czasowników pochodnych od in-nych czasowników, jak np.: albo (tychleksemów nie ma w naszym słowniku). Cząstki takie są dla użytkow-ników języka wyczuwalne także w rzeczownikach i przymiotnikach,powstają więc nowe wyrazy na wzór innych, np. (niezanotowany w SGJP, podobnie jak w innych słownikach) –– na wzór albo –– na wzór .

W języku polskim funkcjonuje też pewna liczba przedrostkówzapożyczonych z języków obcych, mających wyraźne znaczenie i pro-duktywnych, np. + albo +. Można przy ich pomocy utworzyćwyrazy, których znaczenie jest jasne dla mówiącego po polsku, jak (czy też -, pisownia nie jest tu kwestiąistotną) albo (te wyrazy też utworzyliśmy doraźniew celach ilustracyjnych).

Obie te grupy produktywnych prefiksów wprowadziliśmy doSłownika, podobnie jak pierwsze człony złożeń przymiotnikowych(notowane w hasłach przymiotnikowych).

Inaczej jest z sufiksami. Nie mają one takiej produktywności orazwpływają istotnie na cechy fleksyjne leksemu: przy tworzeniu form

147

zmienia się ich końcowa część, do której wchodzi też sufiks. Szerszewprowadzenie sufiksów musiałoby się wiązać ze zmianami wzorówdeklinacyjnych. Dlatego zdecydowaliśmy się na wprowadzenie doSGJP tylko kilku sufiksów o bardzo wyraźnym znaczeniu, związa-nych jednoznacznie z określonym wzorem deklinacyjnym, tworzą-cych warianty nazwisk żon i córek męskiego nosiciela nazwiska, np.+ (Bergowa), + (Przyborzyna), + (Skuszanka). Daliśmyw ten sposób informację o odmianie tysięcy nazwisk, których wpro-wadzanie bezpośrednie byłoby mocno kłopotliwe.

9. Jednostki nie wprowadzonedo Słownika

9.1. Kontrakcje

Do SGJP nie zostały wprowadzone (jako hasła) następujące jed-nostki, z których część stanowi hasła w SJPDor., część zaś zostaładotworzona przez analogię: , , , , , , ,, , , , , , , , ,, .

Zostały one uznane za złożone z formy przyimka (w warianciewokalicznym) oraz formy leksemu , omówionego wyżej w podroz-dziale 3.4 poświęconym zaimkom rzeczownym.

9.2. Słowa i wyrażenia obce

W tekstach polskich mogą też wystąpić –– na zasadzie cytatu ––słowa obce, których budowa jednak pozwalałaby je uznać za należącedo języka polskiego. Jako obce i nie zasługujące na wprowadzeniedo SGJP zostały one zakwalifikowane na podstawie naszego subiek-tywnego wyczucia, nie ma bowiem wyraźnej granicy między wyra-zem zapożyczonym i już należącym do języka polskiego i wyrazemcytowanym z języka obcego. Oto przykłady takich słów: checker,lamentoso, o’clock, passim, quarto, shift, sic, verte.

Cytat (zwykle często powtarzany i występujący w naszym mate-riale więcej niż jeden raz) może się też składać z kilku słów, np.: exaequo, expressis verbis, frutti di mare, par excellence, poste restante,quo vadis, secundo voto, sensu stricto, sui generis.

Jako cytaty potraktowaliśmy liczby rzymskie (złożone ze zwy-kłych liter), jak IV, XIX, XX, XXI.

149

Do tej grupy nie zostały natomiast zaliczone pojedyncze członywieloczłonowych nazw własnych, np.: Buenos Aires, La Manche, WallStreet, Phnom Penh, Sao Paulo, Ałma Ata, Monte Cassino, MontBlanc. Zostały one potraktowane jako elementy polskiego słownic-twa i wprowadzone do SGJP.

9.3. Jednostki zawierające znakiniedozwolone

Przykładami słów graficznych często występujących w polskichtekstach i nie włączonych do SGJP ze względu na skład literowymogą być jednostki: 125, 126, A4, 3, F1, F-16, G8, K2, 2, 3,V-1, V-2, CO2.

Bibliografia

U. Andrejewicz (2001), Polskie zaimki rzeczowne w ujęciu gramatycz-nym, Białystok.

A. Andrzejczuk (2007), (Nie) tylko w liczbie mnogiej. Rozważaniao szeroko rozumianych plurale tantum, LingVaria, Kraków, z. 2(4), s. 177–188.

Ju. D. Apresjan (2000), Semantyka leksykalna, wyd. 2, zmienionei uzupełnione, Wrocław.

I. Bajerowa (I. Klemensiewiczówna) (1950), Czy wolno nam mówić„we wodzie ze sokiem”?, Język Polski, Kraków, z. 5, s. 193–202.

M. Bańko (2000), Informacje gramatyczne, [w:] ISJP PWN (2000),s. XXX–LV.

M. Bańko (2001), Z pogranicza leksykografii i językoznawstwa, War-szawa.

M. Bańko (2002), Wykłady z polskiej fleksji, Warszawa.M. Bańko, M. Krajewska (1994), Słownik wyrazów kłopotliwych,

Warszawa.I. Bartmińska, J. Bartmiński (1992), Słownik wymowy i odmiany

nazwisk obcych, Olsztyn.J. S. Bień (1991), Koncepcja słownikowej informacji morfologicznej

i jej komputerowej weryfikacji, Warszawa.J. S. Bień (2001), O pojęciu wyrazu morfologicznego, [w:] Nie bez zna-

czenia… Prace ofiarowane Profesorowi Zygmuntowi Saloniemuz okazji jubileuszu 15 000 dni pracy naukowej, [red.:] W. Grusz-czyński, U. Andrejewicz, M. Bańko, D. Kopcińska, Białystok,s. 67–78.

J. S. Bień (2004), Wyrazy morfologiczne i morfosyntaktyczne w prak-tyce, [w:] Studia z gramatyki i semantyki języka polskiego. Pracededykowane Profesor Krystynie Kallas, [red.:] A. Moroz, M. Wi-śniewski, Toruń, s. 171–182.

151

J. S. Bień, Z. Saloni (1982), Pojęcie wyrazu morfologicznego i jegozastosowanie do opisu fleksji polskiej (wersja wstępna), PraceFilologiczne, t. 31, Warszawa, s. 31–45.

I. Bobrowski (2006), Pejoratywizacja, [w:] I. Bobrowski, K. Kowalik(red.), Od fonemu do zdania. Prace dedykowane Profesorowi Ro-manowi Laskowskiemu; Kraków, s. 89–93.

A. Bogusławski (1988), Język w słowniku: desiderata semantyczne dowielkiego słownika polszczyzny, Wrocław.

K. Bojałkowska (2010), Opis składniowy imiesłowów przysłówko-wych we współczesnym języku polskim, Toruń.

J. Bubak (1993), Księga naszych imion, Wrocław.A. Cieślikowa [et al.] (2002), Mały słownik odmiany nazw własnych,

Kraków.A. Cieślikowa (2004), Normatywny aspekt nazw własnych, [w:] Na-

zwy własne w języku, kulturze i komunikacji społecznej, Kato-wice.

A. Czarnecka, J. Podracki (1995), Skróty i skrótowce: pisownia,wymowa, odmiana, składnia: słownik, Warszawa.

M. Czerepowicka (2006), Opis powierzchniowoskładniowy wyrażeńniestandardowych typu: , , , we współczesnym języku polskim, Warszawa.

H. Dalewska-Greń (1991), Selektywna kategoria rodzaju w polsz-czyźnie i serbsko-chorwackim, Warszawa.

H. Dalewska-Greń (1994), Język a płeć. Problemy z użyciem rzeczow-ników osobowych, [w:] Polszczyzna a/i Polacy u schyłku XX wie-ku, [red.:] K. Handke, H. Dalewska-Greń, Warszawa, s. 85–96.

A. Dobaczewski (1998), Cechy składniowe i semantyczne polskichdopowiedzeń potwierdzających, Warszawa.

Dwa studia z polskiej leksykografii współczesnej (1981), [red.:] Z. Sa-loni, Białystok.

EPL (2006), Encyklopedia powszechna, Larousse, Wrocław.M. Grochowski (1984), Składnia wyrażeń polipredykatywnych. (Za-

rys problematyki), [w:] Gramatyka współczesnego języka polskie-go. Składnia, [red.:] Z. Topolińska, Warszawa, s. 213–300.

M. Grochowski (1986), Polskie partykuły. Składnia, semantyka, lek-sykografia, Wrocław.

M. Grochowski (1989), Wprowadzenie do analizy syntaktycznej wy-krzykników, Polonica XIII, Kraków, s. 85–99.

152

M. Grochowski (1992), Status semantyczny wykrzykników właści-wych, Prace Filologiczne, t. 37, Warszawa, s. 155–163.

M. Grochowski (1993), Syntaktische und semantische Eigenscha-ften willensäussernder Interjectionen der polnischen Gegenwarts-sprache, [w:] Studies in Polish Morphology and Syntax, [red.:]G. Hentschel, R. Laskowski, München, s. 293–313.

M. Grochowski (1997), Wyrażenia funkcyjne. Studium leksykogra-ficzne, Kraków.

W. Gruszczyński (1989), Fleksja rzeczowników pospolitych we współ-czesnej polszczyźnie pisanej, Wrocław.

W. Gruszczyński (2001), Rzeczowniki w słowniku gramatycznymwspółczesnego języka polskiego, [w:] Nie bez znaczenia… Praceofiarowane Profesorowi Zygmuntowi Saloniemu z okazji jubile-uszu 15 000 dni pracy naukowej, [red.:] W. Gruszczyński, U. An-drejewicz, M. Bańko, D. Kopcińska, Białystok, s. 99–116.

W. Gruszczyński, Z. Saloni (1978), Składnia liczebników we współ-czesnym języku polskim, [w:] Studia gramatyczne II, Wrocław,s. 17–42.

W. Gruszczyński, Z. Saloni (2006), Notowanie informacji o odmianierzeczowników w projektowanym „Słowniku gramatycznym językapolskiego”. [w:] I. Bobrowski, K. Kowalik (red.), Od fonemu dozdania. Prace dedykowane Profesorowi Romanowi Laskowskie-mu; Kraków, s. 203–213.

W. Gruszczyński, Z. Saloni [et al.], (2006), Informacja fleksyjnai tabele fleksyjne, [w:] EPL (2006).

J. Grzenia (2005), Słownik imion, Warszawa.Indeks a tergo do SJPDor. (1973), [red.:] R. Grzegorczykowa, J. Pu-

zynina, Warszawa.ISJP PWN (2000), Inny słownik języka polskiego PWN, [red.:]

M. Bańko, t. 1–2, Warszawa.H. Jadacka (2006), Pluralia tantum w opisie leksykograficznym,

LingVaria, nr 1, Kraków, s. 161–169.B. Janik-Płocińska, M. Sas, R. Turczyn (2001), Wielki słownik orto-

graficzno-fleksyjny, [red. nauk.:] J. Podracki, Warszawa.W. Janowowa (red.) (1975), Słownik imion, Wrocław.L. Kośka (red.) (2002), Imiona przez Żydów polskich używane,

Kraków.S. I. Landau (2001), Dictionaries, The Art and Craft of Lexicography,

wyd. 2, Cambridge University Press.

153

R. Laskowski (1981), Części mowy –– problem syntaktyczny czy mor-fologiczny?, [w:] Acta Universitatis Lodziensis. Folia LinguisticaII, Łódź, s. 117–131.

R. Laskowski (1998), I.2. Wyraz, I.3. Funkcjonalna klasyfikacja lek-semów, III. Podstawowe pojęcia fleksji, Kategorie morfologicznejęzyka polskiego –– fleksja funkcjonalna, [w:] Gramatyka współ-czesnego języka polskiego. Morfologia, [red.:] R. Grzegorczykowa,R. Laskowski, H. Wróbel, wyd. 2, Warszawa, s. 33–65 i 125–224.

J. Linde-Usiekniewicz (1990), Formy złożone polskiego imperatiwu,Poradnik Językowy, Warszawa, z. 6, s. 463–467.

H. Lipińska (1988), Analiza informacji gramatycznej w „Słownikujęzyka polskiego” pod red. W. Doroszewskiego w cyklu prac magi-sterskich w FUW w Białymstoku, [w:] Studia z polskiej leksyko-grafii współczesnej, [red.:] Z Saloni, [t. I], Wrocław, s. 125–148.

W. Lubaszewski, H. Wróbel, M. Gajęcki, B. Moskal, A. Orzechowska,P. Pietras, P. Pisarek, T. Rokicka (2001), Słownik FleksyjnyJęzyka Polskiego, Kraków, LexisNexis, CD.

M. Łaziński (2006), O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytular-ne i ich asymetria rodzajowo-płciowa, Warszawa.

A. Łojasiewicz (1980), O budowie wyrażeń z przyimkiem dystry-butywnym, Polonica V, Wrocław, s. 153–160.

A. Łojasiewicz (1992), Własności składniowe polskich spójników,Warszawa.

E. Łuczyński (2007), Wołacz we współczesnej polszczyźnie, JęzykPolski, Kraków, z. 2, s. 149–156.

D. Makowska, Z. Saloni (2009), Polska konstrukcja iść w sołdaty a ka-tegoria deprecjatywności w języku polskim, Pamiętnik Literacki,Kraków, z. 1, s. 145–158.

W. Mańczak (1956), Ile rodzajów jest w polskim?, Język Polski,Kraków, z. 2, s. 116–121.

I. Mel’čuk (1974), Опыт теории лингвистических моделей“Смысл ⇐⇒ Текст”. Семантика, Синтаксис, Moskva.

H. Menantaud, Z. Saloni (2011), O zróżnicowaniach wewnętrznychpolskiego genitiwu, [w:] M. Bańko, D. Kopcińska (red.), Różneformy, różne treści. Warszawa 2011, s. 151–159.

Nowy słownik ortograficzny PWN (1996), [red.:] E. Polański, wyd. 1,Warszawa.

Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN (1999), [red.:] A. Markow-ski, wyd. 1, Warszawa.

154

Pisownia polska (1957), Pisownia polska; przepisy –– słowniczek,wyd. 12, Polska Akademia Nauk, Wrocław.

J. Podracki (1999), Słownik skrótów i skrótowców, Warszawa.M. Rudolf (2004), Metody automatycznej analizy tekstów polskich,

Warszawa.K. Rymut (2005), Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymolo-

giczny, Kraków.K. Rymut (2005), Słownik nazwisk używanych w Polsce na początku

XXI wieku, Warszawa, GenPol, CD.Z. Saloni (1974), Klasyfikacja gramatyczna leksemów polskich, Język

Polski, Kraków, z. 1, s. 3–13, z. 2, s. 93–101.Z. Saloni (1976a), Cechy składniowe polskiego czasownika, Wrocław.Z. Saloni (1976b), Kategoria rodzaju we współczesnym języku pol-

skim, [w:] Kategorie gramatyczne grup imiennych. Materiały kon-ferencji […] Zawoja 13–15 XII 1974 r., [red.:] R. Laskowski,Wrocław, s. 43–78 (odpowiedź na koreferat i głosy w dyskusji,s. 96–106).

Z. Saloni (1977), Kategorie gramatyczne liczebników we współcze-snym języku polskim, [w:] Studia gramatyczne I, Wrocław, s. 145––173.

Z. Saloni (1979), [rec. książki:] A. A. Zaliznjak, (1977), InternationalReview of Slavic Linguistics Vol. 4, nr 1–2; p. 241–250.

Z. Saloni (1981), Uwagi o opisie fleksyjnym tzw. zaimków rzeczow-nych, [w:] Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica II,Łódź, s. 143–153.

Z. Saloni (1983), Bardzo wstępne uwagi o słownikowym opisie pol-skich frazeologizmów, [w:] Tekst i zdanie, [red.:] T. Dobrzyńska,E. Janus, Wrocław, s. 353–363.

Z. Saloni (1988), O tzw. formach nieosobowych rzeczowników mę-skoosobowych we współczesnej polszczyźnie, Biuletyn PolskiegoTowarzystwa Językoznawczego XLI, Kraków, s. 155–166.

Z. Saloni (1989), Notatki do instrukcji hasłowania dla „Słownikajęzyka Cypriana Norwida”, [w:] Studia z polskiej leksykografiiwspółczesnej, [red.:] Z. Saloni, t. III, Białystok, s. 277–284.

Z. Saloni (1992a), Co istnieje, a co nie istnieje we fleksji polskiej?,Prace Filologiczne, t. 37, Warszawa, s. 75–87.

Z. Saloni (1992b), Rygorystyczny opis polskiej deklinacji przy-miotnikowej, [w:] Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego

155

Uniwersytetu Gdańskiego. Prace Językoznawcze, t. 16, Gdańsk,s. 215–228.

Z. Saloni (2000a), Wstęp do koniugacji, (wyd. 3 zmienione –– 2005),Olsztyn.

Z. Saloni (2000b), Projekt artykułu hasłowego , Poradnik Języko-wy, Warszawa, z. 3, s. 4–15.

Z. Saloni (2001), Czasownik polski, (wyd. 3 zmienione –– 2007), War-szawa.

Z. Saloni (2003), Jeszcze o zdaniach typu: Jest jasne, że… (uzupeł-nienie artykułu hasłowego ), [w:] Studia z gramatyki i lek-sykografii języka polskiego. Prace dedykowane Profesor MariiSzupryczyńskiej, [red.:] M. Gębka-Wolak, I. Kaproń-Charzyńska,M. Urban, Toruń, s. 157–167.

Z. Saloni (2005), O przypadkach w języku polskim, Biuletyn Polskie-go Towarzystwa Językoznawczego, LXI, Kraków, s. 27–48.

Z. Saloni (2007), O rodzaju gramatycznym rzeczowników typu -. Przegląd Humanistyczny, z. 1, s. 211–217.

Z. Saloni (2010), O użyciu skrótów w tekstach polskich. Polonica XXX,Kraków, s. 137–156.

Z. Saloni, K. Szafran., T. Wróblewska (1994), Ortograficzny słownikucznia, wyd. 1, Warszawa.

Z. Saloni, M. Świdziński (1998), Składnia współczesnego języka pol-skiego, wyd. 4, Warszawa.

Z. Saloni, M. Woliński (2003), A Computerized Description of PolishConjugation, [w:] P. Kosta et al. (ed.), Investigations into FormalSlavic Linguistics. Proceedings of the 4th European Conference onFormal Description of Slavic Languages in Potsdam, Frankfurtam Main, Part I, s. 373–384.

Z. Saloni, M. Woliński (2004), Jak pracowaliśmy nad książką „Cza-sownik polski”, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawcze-go, LX, Kraków, s. 145–156.

Z. Saloni, M. Woliński (2005), O planowanej postaci „Słownika gra-matycznego języka polskiego”, Poradnik Językowy, Warszawa,z. 9, s. 74–81.

SJPDor. (1958–1969), Słownik języka polskiego, [red.:] W. Doroszew-ski, t. 1–10, t. 11 Suplement, Warszawa.

Słownik języka polskiego PWN (1995), [red.:] M. Szymczak, t. 1–3,wyd. 1 scalone, Warszawa.

Słownik SJP.pl, http://www.sjp.pl/

156

Słownik współczesnego języka polskiego (1995), [red.:] B. Dunaj,wyd. 1, Warszawa.

Studia gramatyczne VIII, (1987), [red.:] R. Laskowski, Wrocław.Studia z polskiej leksykografii współczesnej (1987), [red.:] Z. Saloni,

t. II, Białystok.Studia z polskiej leksykografii współczesnej (1988), [red.:] Z. Saloni,

t. I, Wrocław.Studia z polskiej leksykografii współczesnej (1989), [red.:] Z. Saloni,

t. III, Białystok.O. Swan (1988), Facultative Animate Gender In Contemporary Po-

lish, Pittsburgh.S. Szpakowicz (1986), Formalny opis składniowy zdań polskich, r. 4.

Klasyfikacja wyrazów funkcyjnych, wyd. 2, Warszawa, s. 34–38,ftp://ftp.mimuw.edu.pl/pub/users/polszczyzna/Szpakowicz/foszp.pdf

A. Śledź (2004), Funkcje składniowe przerywników w języku polskim,rozprawa doktorska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski.

M. Świdziński (1981), O spójnikach i partykułach odmiennych przezosobę, [w:] Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica II,Łódź, s. 273–284.

M. Świdziński (1992), Gramatyka formalna języka polskiego, War-szawa.

B. Tichoniuk (2000), Imiona i ich formy na pograniczu polsko-biało-ruskim od XVI wieku do roku 1839, Zielona Góra.

J. Tokarski (1951), Czasowniki polskie, Warszawa.J. Tokarski (1958), Formy fleksyjne, [w:] SJPDor. (1958–1969), t. 1,

s. XLIX–LXXIV.J. Tokarski (1973), Fleksja polska, wyd. 1, Warszawa.J. Tokarski (2002), Schematyczny indeks a tergo polskich form wyra-

zowych, [red.:] Z. Saloni, wyd. 2, Warszawa, (wyd. 1, Warszawa,1993).

Z. Topolińska (1966), O kategoriach gramatycznych polskiego impe-ratiwu, Język Polski, Kraków, z. 3, s. 167–173.

H. Turska (1953), Mianownik l. mn. typu chłopy, draby w językuogólnopolskim, Język Polski, Kraków, z. 3, s. 129–155.

USJP PWN (2003), Uniwersalny słownik języka polskiego PWN,[red.:] S. Dubisz, t. 1–4, wyd. 1, Warszawa.

G. Vetulani (2000), Rzeczowniki predykatywne języka polskiego.W kierunku syntaktycznego słownika rzeczowników predykatyw-nych, Poznań.

157

Z. Vetulani [et al.] (1998), Unambiguous coding of the inflectionof Polish nouns and its application in electronic dictionaries ––format POLEX / Jednoznaczne kodowanie fleksji rzeczownikapolskiego i jego zastosowanie w słownikach elektronicznych ––format POLEX, Poznań.

J. Wajszczuk (1997), System znaczeń w obszarze spójników polskich.Wprowadzenie do opisu, Warszawa.

M. Wojdak (2011), Formy predykatywne przymiotników a przymiot-nikopodobne czasowniki. Polonica XXXI, Kraków, s. 133–146.

M. Woliński (2001), Rodzajów w polszczyźnie jest osiem. [w:] Niebez znaczenia… Prace ofiarowane Profesorowi Zygmuntowi Sa-loniemu z okazji jubileuszu 15 000 dni pracy naukowej, [red.:]W. Gruszczyński, U. Andrejewicz, M. Bańko, D. Kopcińska, Bia-łystok, s. 303–305.

R. Wołosz (2005), Efektywna metoda analizy i syntezy morfologicznejw języku polskim, Warszawa.

R. Wołosz (2010), Wykorzystanie źródeł do SJPDor., Prace Filologicz-ne, t. 58, Warszawa, s. 437–455.

H. Wróbel (1995a), Nowa propozycja klasyfikacji syntaktycznej pol-skich leksemów, [w:] Studia z leksykologii i gramatyki językówsłowiańskich, [red.:] H. Wróbel, Kraków, s. 53–60.

H. Wróbel (1995b), Problemy dyskusyjne w syntaktycznej klasyfikacjipolskich leksemów, [w:] Studia gramatyczne, XI, Wrocław, s. 7––18.

A. A. Zaliznjak (1967), Русское именное словоизменение, Moskva.A. A. Zaliznjak (1977), Грамматический словарь русского языка,

Moskva (wyd. 4 zmienione –– 2003, Moskva).