SVEUČILIŠTE U ZAGREBU HRVATSKI STUDIJI

Hrvoje Kekez

PLEMIĆKI ROD BABONIĆA DO KRAJA 14. STOLJEĆA

DOKTORSKI RAD

mentor:

doc. dr. sc. Marija Karbić

Zagreb, 2012.

Sažetak

Plemićki rod Babonića do kraja 14. stoljeća

Povijest plemićkog roda Babonića može se pratiti od početka 13. stoljeća.

Razdoblje najveće moći roda svakako je bio početak 14. stoljeća. Njihovi posjedi

nalazili su se južno od Save do planine Kapele, te od rijeke Vrbasa na istoku do Kupe

na zapadu. Posljednji odvjetci roda izumrli su tek sredinom 19. stoljeća.

Iako je nesumnjivo bio osobito moćan, plemićki rod Babonića nije bio predmet

proučavanja velikog broja povjesničara. Ova radnja proučava razdoblje njihovog od

pojavljivanja u povijesnim izvorima početkom 13. stoljeća, preko doba najvećeg

društvenog utjecaja a završava krajem 14. stoljeća, tj. razdobljem kada je značajno

smanjena njihova društvena uloga promjenama koje su zahvatile onodobno Ugarsko-

hrvatsko Kraljevstvo. U radnji je prikazano porijeklo roda i političko djelovanje članova

roda u navedenom razdoblju, njegov utjecaj na lokalna zbivanja, ali i šire odnose unutar

Ugarsko-hrvatskog Kraljevstva. Također je prikazana struktura plemićkog roda i

njegovo funkcioniranje. Štoviše, dan je odgovor na pitanja povezana s gospodarskom

osnovicom političke moći roda, definiran je smještaj posjeda i glavna sjedišta. Cilj ovog

doktorskog rada bio je dati što potpuniji prikaz djelovanja i razvoja plemićkog roda

Babonića do kraja 14. stoljeća, kao jednog od najvažnijih plemićkih rodova

srednjovjekovne Kraljevine Slavonije.

Ključne riječi: plemstvo, srednji vijek, Slavonija, Babonići, Blagajski, plemićki rodovi,

povijest obitelji, posjedovni odnosi, povijest žena, rodbinske veze, posjedi, utvrđeni

gradovi

Sadržaj str. 1. UVOD ................................................................................................................. 1

1.1. Predmet i metodologija istraživanja ................................................ 1

1.2. Izvori ................................................................................................... 4

1.3. Historiografija .................................................................................... 9

2. POVIJEST PLEMIĆKOG RODA BABONIĆA OD POJAVE RODA

BABONIĆA DO KRAJA 14. STOLJEĆA ......................................................... 14

2.1. O porijeklu i najstarija povijest Babonića ...................................... 14

2.2. Babonići u drugoj polovini 13. stoljeća: uspon roda i sukobi sa

susjednim velikaškim rodovima ....................................................... 51

2.3. Babonići za vrijeme promjene vladarske dinastije na

ugarsko-hrvatskom prijestolju: kraj 13. i početak 14. stoljeća ...... 72

2.4. Doba banova Stjepana V. od Stjeničnjaka i Ivana I. Babonića – rod

Babonića od 1310. do 1336. godine .................................................... 102

2.5. Knezovi Dujam Blagajski i Pavao od Krupe: prilike u rodu sredinom

14. stoljeća ........................................................................................... 136

2.6. Knez Stjepan VII., kanonik zagrebački, i novi vidici na povijesnom

horizontu: Babonići u zadnja tri desetljeća 14. stoljeća .................. 150

2.7. Knezovi Blagajski do 1571. godine – opće

smjernice u životu roda ...................................................................... 172

3. STRUKTURA PLEMIĆKOG RODA I NJEGOVO

FUNKCIONIRANJE ............................................................................................178

3.1. Rodoslovlje ......................................................................................... 178

3.1.1. Knezovi od Vodice ............................................................... 181

3.1.2. Knezovi od Goričke .............................................................. 181

3.1.3. Knezovi od Krupe ................................................................ 182

3.1.4. Knezovi Blagajski ................................................................. 183

3.2. Struktura roda ................................................................................... 199

3.3. Zajednički simboli ............................................................................. 206

3.3.1. Ime ........................................................................................ 206

3.3.2. Grb ........................................................................................ 212

3.4. Odnosi među članovima i granama roda ......................................... 225

3.5. Položaj žena u rodu ............................................................................ 231

3.6. Gospodarska osnovica roda .............................................................. 238

3.7. Vojne službe ........................................................................................ 247

3.8. Službenici i familijari (familiares) roda Babonića .......................... 256

3.9. Odnos prema crkvenim središtima .................................................. 269

3.9.1. Babonići i srednjovjekovni crkveni kaptoli .......................... 270

3.9.2. Babonići i cistercitske opatije u Topuskom i

Kostanjevici na Krki .............................................................. 280

4. POSJEDI RODA BABONIĆA ...................................................................... 295

4.1. Vrste i smještaj posjeda ..................................................................... 295

4.2. Posjedi i utvrde knezova Babonića u donjem Pounju ................... 297

4.2.1. Vodičevo (Vodica) ................................................................ 307

4.2.2. Zrin ........................................................................................ 312

4.3. Posjedi i utvrde knezova Babonića u srednjem Pounju ................. 318

4.3.1. Krupa (Pset) .......................................................................... 321

4.3.2. Otoka ..................................................................................... 329

4.3.3. Ostrožac ................................................................................ 338

4.3.4. Novigrad (Todorovo) ............................................................ 344

4.4. Posjedi i utvrde knezova Babonića u dolini rijeke Sane ................ 349

4.4.1. Blagaj na Sani ....................................................................... 355

4.5. Posjedi i gradovi knezova Babonića na Banovini i Kordunu ........ 363

4.5.1. Stjeničnjak ............................................................................. 374

4.6. Posjedi i utvrde knezova Babonića u dolini rijeke Vrbasa ............ 383

4.7. Posjedi i utvrde knezova Babonića na Žumberačko-samoborskog

gorja i njegovoj okolici ................................................................ 388

4.7.1. Okić ....................................................................................... 395

4.7.2. Samobor ................................................................................ 400

4.7.3. Lipovac .................................................................................. 409

4.7.4. Žumberak .............................................................................. 415

4.7.5. Ozalj ...................................................................................... 420

4.8. Posjedi i utvrde knezova Babonića u zagrebačkoj okolici ............. 430

4.8.1. Medvedgrad ......................................................................... 432

4.8.2. Susedgrad .............................................................................. 443

4.9. Posjedi i utvrde knezova Babonića

na prostoru Moslavačkog gorja ....................................................... 449

4.9.1. Moslavina .............................................................................. 452

4.9.2. Bršljanovac ............................................................................ 456

4.9.3. Položnica ............................................................................... 459

5. ZAKLJUČAK ................................................................................................... 462

6. POPIS KARATA I PRILOGA ........................................................................ 466

7. IZVORI I LITERATURA ............................................................................... 470

Kratice ............................................................................................ 470

7.1. Arhivska građa i neobjavljena vrela ................................................ 472

7.2. Objavljena vrela ................................................................................. 473

7.3. Literatura ............................................................................................477

8. ŽIVOTOPIS ...................................................................................................... 502

„...Od nekadanje silne kraljevine Hrvatske ostadoše nam jedine ruševine. U njih leže

tragovi naše prošlosti. U njihovoj povjesti gledamo većom stranom povjest čitave

zemlje i naroda...“

Ivan Kukuljević Sakcinski

1. Uvod 1.1. Predmet i metodologija istraživanja

Plemstvo je u srednjovjekovnom društvu igralo važnu ulogu u mnogim

aspektima tadašnjeg društva. Bilo je ono jedan od nositelja političkog, kulturnog i

gospodarskog života onodobnog društva. Unatoč činjenici da je najstarija hrvatska

historiografija uočila važnost plemstva kao društvenog fenomena, te je stoga ono bilo

predmetom interesa hrvatske historiografije još od njenih početaka u 17. stoljeću, ipak,

hrvatski srednjovjekovni plemićki rodovi spadaju u one gotovo neistražene ili

nedovoljno istražene teme hrvatske historiografije prema kojima je potrebno usmjeriti

pažnju najnovije generacije hrvatskih povjesničara. Uz iznimke plemićkog roda

Frankapana, tj. knezova Krčkih, i knezova Šubića Bribirskih, hrvatska historiografija do

sredine 20. stojeća poglavito se bavila političkim aspektom srednjovjekovnog plemstva,

uglavnom zanemarujući njihov kulturni, gospodarski i širi društveni utjecaj.

Posebice je slabo istražena povijest i uloga plemićkih rodova srednjovjekovne

kraljevine Slavonije. Na tom se prostoru od početka 13. stoljeća može u sačuvanim

pisanim izvorima pratiti značajan broj plemićkih obitelji i rodova. Sredinom 13. i

poglavito početkom 14. stoljeća na prostoru između Save, Kupe i Une izdiže se

plemićki rod Babonića, koji je predmet ove doktorske disertacije. Babonići svoje

porijeklo imaju na području srednjovjekovne Gorske županije, tj. na prostoru središnjeg

i istočnog dijela današnje Banovine. Razdoblje najveće moći roda svakako je bio

početak 14. stoljeća. U to su doba Babonići bili najmoćnija velikaška obitelj u dijelu

srednjovjekovne Slavonije koji se prostirao južno od Save. Njihovi posjedi nalazili su se

južno od Save do planine Kapele, te od rijeke Vrbasa na istoku do Kupe na zapadu.

1

Kronološki okvir disertacije započinje krajem 12. i početkom 13. stoljeća, tj. u

doba prvih spomena pripadnika roda u pisanim izvorima, a završava krajem 14. stoljeća

kada je rod postepeno izgubio na političkom utjecaju, te se domena njihovih posjeda

svela na usko područje uz rijeku Unu. Konac 14. stoljeća predstavlja krupnu promjenu u

širem društvenom i političkom životu dolaskom novog kralja Žigmunda

Luksemburškog na prijestolje u Ugarsko-hrvatskom Kraljevstvu, kao i promjenama u

društvu do kojih dolazi na prijelazu iz razvijenog u kasni srednji vijek.

Cilj ovoga rada je dati što potpuniji prikaz razvoja i uloge roda Babonića, čiji su

pripadnici svojim djelovanjem bitno utjecali na politički, društveni i kulturni život u

Ugarsko-hrvatskom Kraljevstva od kraja 12. do kraja 14. stojeća. Time će se dati

doprinos kako poznavanju povijesti plemstva, tako i spoznajama o srednjovjekovnoj

Slavoniji. Kako bi se zadani cilj ostvario, raspravljat će se o nekoliko glavnih skupina

istraživačkih pitanja.

Prva glavna skupina istraživačkih pitanja odnosi se na povijesni razvoj

plemićkoga roda Babonića, kao i njihovoga političkoga djelovanja od pojave u

sačuvanim pisanim izvorima do kraja 14. stoljeća. Polemiziraju se ključni prijelomni

trenutci u razvoju roda. Sukladno tome istraživačka pitanja o povijesnom razvoju roda

kronološki su podijeljena u šest cjelina. U prvoj cjelini istražuje se porijeklo i najstarija

povijest roda od kraja 12. do sredine 13. stoljeća. Druga cjelina govori o povijesti roda u

drugoj polovici 13. stoljeća, tj. o razdoblju sukoba članova roda sa susjednim

plemstvom. U trećoj cjelini razmatra se razdoblje promjene vladarske dinastije na

ugarsko-hrvatskom prijestolju na kraju 13. i početkom 14. stoljeća. Ovo je razdoblje

presudno za razvoj roda, jer se u to doba Babonići nameću kao najutjecajniji plemićki

rod srednjovjekovne Kraljevine Slavonije. Četvrta cjelina govori o životu roda u prva tri

desetljeća 14. stoljeća, tj. o razdoblju kada je rod na vrhuncu svoje političke, društvene i

kulturne uloge. U to su doba dva pripadnika roda, Stjepan od Stjeničnjaka i njegov brat

Ivan, duže vrijeme obnašali službu slavonskih banova. Njihovim silaskom sa političke

scene sredinom trećeg desetljeća 14. stoljeća Babonići razmjerno brzo gube svoj

politički utjecaj, a i važne posjede kao što su Stjeničnjak i brojni posjedi uz Kupu, o

čemu govori peta cjelina. Razmatranja o političkom i društvenom razvoju roda završit

će cjelinom koja govori o kraju 14. stoljeća, kada na vlast dolazi novi ugarsko-hrvatski

kralj Žigmund Luksemburški, tj. vremenu kada su moć i ugled roda znatno oslabili. U to

je doba vodstvo roda preuzela ona grana roda koja će se nadalje zvati Blagajski, prema

glavnom sjedištu te obitelji tvrdom gradu Blagaju.

2

Druga glavna skupina istraživačkih pitanja proučava strukturu plemićkoga roda

Babonića i njegovo funkcioniranje u periodu od početka 13. do kraja 14. stoljeća. Teme

koje su se u ovoj cjelini odrađene su rodoslovlje roda Babonića, potom promjene unutar

strukture roda, kao i zajednički simboli pripadnika roda (ime i grb), te njihove promjene

kroz promatrani period. Nadalje, postavljena su pitanja o odnosima među članovima i

granama roda, potom o položaju žena u rodu, kao i gospodarskoj osnovici roda.

Također se odgovora na pitanja o raznim vojnim službama, kao o što su vojna služba

članova roda naspram vladara, ali i tipologija vojnim obaveza raznih pojedinca ili

društvenih skupina srednjovjekovne Slavonije naspram roda Babonića. Potom se govori

o podložnicima i familijarima roda Babonića, te se definiraju njihove obaveze i

prednosti od takova klijentalističkoga odnosa. U ovom su dijelu rada obrađena i pitanja

o odnosu Babonića prema onodobnim crkvenim strukturama, kao što su

srednjovjekovni crkveni kaptoli, ili pak cistercitske opatije u Topuskom i Kostanjevici

na Krki.

Treća skupina istraživačkih pitanja bavi se posjedima roda Babonića te se

nastoje utvrditi vrste rodovskih posjeda, njihov razmještaj, kao i rast i gubitci tijekom

vremena. Prostor državine knezova Babonića podijeljen je na sedam prirodnih

geografskih cjelina, te se analiziraju okolnosti i vrijeme preuzimanja pojedinih posjeda

na tim prostorima, te razmještaj tih posjeda. Kako je posebna pažnja posvećena

utvrđenim gradovima (castra) koji su bili važnija sjedišta knezova Babonića, tako su ti

pojedini gradovi detaljno analizirani. Nastoji se utvrditi kada su izgrađeni, te kada su ih

preuzeli Babonići, ali se odgovara i na pitanja o mikrolokaciji tih utvrda, tipu gradnje, te

njihovu značenju ne samo u političkom i ekonomskom životu roda Babonića nego i šire

društvene zajednice srednjovjekovne Slavonije.

Pri istraživanju plemićkog roda Babonića u razdoblju od kraja 12. do kraja 14.

stoljeća kombinirana je analiza diplomatičke građe s deskriptivnom metodom, te

metodama historijske topografije, kronologije, genealoške i heraldičke analize, kao i

komparativnim pristupom. Kako je najveći dio sačuvanih povijesnih svjedočanstva o

rodu Babonića diplomatičke naravi, osnovna historiografska metoda je analiza

diplomatičke građe, koja je primijenjena na sačuvanu i u najvećem dijelu objavljenu

povijesnu građu. Deskriptivnom metodom prenose se vijesti koje donose sačuvani

pisani izvori, dok se metodom historijske topografije nastojalo ustanoviti zemljopisni

razmještaj i veličina posjeda i gradova roda, kao i promjene u vlasništvu tokom

promatranog razdoblja. Za samu provedbu te metode važan je uvid na terenu i

3

topografija prostora. Uz pomoć kronološke metode utvrđen je što točniji vremenski

slijed povijesnih događaja i njihova kontekstualizacija u vremenu i prostoru. Metoda

genealoške analize poslužila je za uspostavljanje reda u istraživanju obiteljskog

rodoslovlja, što je jedan od preduvjeta utvrđivanja točnog kronološkog slijeda događaja

vezanih za život pojedinaca, kao i čitavog roda. Heraldička analiza odnosi se na

proučavanje razvoja, upotrebe i elemenata obiteljskog grba sačuvanog najvećim dijelom

na pečatima, te manjim dijelom i na kamenim spomenicima. Rezultati ove metode u

jednom su dijelu upotrijebljeni i u istraživanjima obiteljskog rodoslovlja.

Komparativnom metodom uspoređeni su rezultati istraživanja o rodu Babonića, koji su

dobiveni prethodno spomenutim povijesnim metodama, sa sličnim istraživanjima o

plemićkim rodovima na prostoru sjeverno od Gvozda (rod Borić bana), ali i u širem

kontekstu s drugim rodovima unutar Ugarsko-hrvatskog Kraljevstva o kojim su

napravljene slične studije (Šubići Bribirski, Nelipčići, Frankapani, Elefánthy, Himfy...).

Upotrebom komparativne metode dobit će se i jasnija slika o širokoj društvenoj ulozi

plemićkog roda Babonića u promatranom razdoblju, kao i samo vrednovanje te uloge.

Uspješnim odgovorima na postavljena istraživačka pitanja ovim se doktorskim

radom nastoji dati znanstveni doprinos ne samo suvremenoj hrvatskoj medijavistici, već

i historiografiji uopće. Njime se nastoji doprinijeti poznavanju ne samo povijesti

Babonića, važnog, a dosada nedovoljno istraženog plemićkog roda, već i našim

spoznajama o hrvatskom plemstvu, nositelju društvenog, kulturnog, političkog i

gospodarskog razvoja srednjovjekovnih hrvatskih zemalja, općenito.

1.2. Izvori Najvećim dijelom ova se doktorska radnja temelji na sačuvanim pisanim

izvorima, uglavnom diplomatičke naravi, koji donose podatke o članovima roda,

njihovim posjedima, političkom djelovanju, odnosu naspram svjetovne i crkvene vlasti,

te gospodarskoj osnovici i unutarnjoj strukturi i životu roda. Nažalost, dobar dio

srednjovjekovnih isprava o rodu Babonića, i to poglavito one koje su se odnosile na

njihove utvrde Blagaj i Ostrožac, kao i posjede koji ih okružuju, nestale su još u

srednjem vijeku. Naime, prema vijestima iz tužbe blagajskih knezova Nikole, Ivana i

Stjepana protiv Ladislava Svetačkog od Zemče pred slavonskim banovima Blažom

Mađarom i Damijanom Horvatom, sačuvanima u ispravi Zagrebačkog kaptola od 12.

rujna 1471. godine, nešto ranije iste godine, točnije 13. lipnja, negdje u slavonskim

4