Platon - Listy

8/14/2019 Platon - Listy

1/87

PLATON

LISTY

edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

mail: [email protected]

MMIII
http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/http://mail%20to:%[email protected]/http://mail%20to:%[email protected]/http://www.zrodla.historyczne.prv.pl/


2/87

LIST PIERWSZY

PLATON YCZY DIONIZJOSOWI, ABY MU SI DOBRZE DZIAO.Przeyem u Was taki szmat czasu i zarzdzaem Wa-

szym pastwem, zyskawszy sobie zaufanie wiksze niktokolwiek inny; lecz podczas gdy Wy czerpalicie ko-rzyci, ja oszczerstwom, cho byy tak cikie, stawiaemczoo. Wiedziaem bowiem, e nikt nie uwierzy, ebyjaki okrutniejszy czyn z Waszej strony mg powstaza moj zgod. I wszystkich biorcych wraz z Wamiudzia w sprawach pastwowych mam tutaj za wiadkw;stawaem po stronie wielu z nich walczc w ich obronie

i od niemaej uchroniem klski. I oto ja, ktry postawionyz peni wadzy na stray interesw Waszego pastwa,ustrzegem je tylokrotnie od zguby, zostaem odesanyw sposb bardziej niegodny, ni by si naleao, ebyciewyprawiali od siebie i kazali si zabiera w drog e- brakowi, ktry by przey u Was taki szmat czasu. Naprzyszo wic bd myla o sobie i dalej si trzyma odludzi. Ty za

wadyka taki, bdziesz gospodarzy sam1

.

T sumk zota wspania, ktr dae mi na drog,odwozi Ci Bakchejos wraz z tym listem. Nie wystarczaa

1 Wiersz z nieznanego utworu.


3/87

bowiem ani na potrzeby podry, ani nie moga w ogleprzyda si poza tym. Ujm tylko przynosi Tobie, e jdae i niewiele mniejsz przyniosaby mnie, gdybym jprzyj. Wobec tego te nie przyjmuj. Dla Ciebie nie ma

oczywicie adnego znaczenia, czy odbierasz, czy dajesztak sum, zabierz j wic sobie i obdarz ni kogo innegoz Twoich przyjaci, jake to zrobi ze mn. Bo i ja zosta-em dostatecznie przez Ciebie obdarowany. Na czasiebyoby przytoczy tu wiersz Eurypidesa, e, o ile Ci sijako inaczej uowypadki,

zapragniesz, aby taki kto przy Tobie sta2.

Chc Ci jeszcze przypomnie, e take wikszo innych

tragediopisarzy, gdy wprowadza na scen tyrana gincegoz czyjej rki, kae mu woa:

przez druhw opuszczony gin, biedny, dzi3,

ale nikt go jeszcze nie przedstawi gincego z braku zo-ta. Take i wiersz nast pny rozsdnym ludziom zda sigosi zdrowmyl"4

Niczym blask zota, tak rzadki w beznadziei ludzkiego ywota,Niczym kruszce bezcenne, oa ze srebra, skarb renic olnionych

zachwytem,Niczym ziemi rozlegej yzne, plonem obcione any,Wobec zacnych mw myli zestrojonej zgodnie 5.

Bd zdrw i zdawaj sobie spraw, e tak bardzo za-wini w stosunku do nas, aby w stosunku do innychpostpowa inaczej.

2 Fragment z nieznanej tragedii (Nauck, Trg. Gr. Frg.2, Eur., frg. 956).3 Fragment z nieznanej tragedii (Nauck, Trg. Gr. Frg.2 Adesp. 347).4 Wiersz nieznanego pochodzenia.5 Wiersze nieznane (Berg,Poet. lyr. Gr. Adesp. frg. 138).


4/87

LIST DRUGIPLATON YCZY DIONIZJOSOWI, ABY MU SI DOBRZE

DZIAO. Syszaem od Archedemosa, e jeste zdania, inie tylko ja osobicie nie powinienem sobie pozwoli m-

wi co na Ciebie, lecz e take bliscy mi ludzie winnisi powstrzymywa od wszelkiego czynu i sowa, ktre by byo na Twoj szkod; wyczasz jedynie Diona.Ju to samo jednak, e wyczasz Diona, wskazuje, e niemam wpywu na moich bliskich. Gdybym bowiem po-siada wpyw tak na innych, jak przede wszystkim naCiebie i na Diona, wiksze by std wyniky korzyci, jaksdz, i dla nas wszystkich i dla pozostaych Grekw.Lecz moja wielko teraz tylko w tym, e sam postpuj

wedug wasnych zasad. A wdaj si w to dlatego, e niema jednego uczciwego sowa w tym, co Ci naopowiadaliKratistolos i Poliksenos. Podobno mia jeden z nichmwi, e sysza, jak podczas igrzysk w Olimpuwielu z tych, ktrzy byli ze mn, odzywao si obelywieo Tobie. By moe, e ma lepszy such ode mnie, ja bowiem nie syszaem. Trzeba wic, jak mi si wydaje,eby sobie na przyszo postanowi, e zwrcisz si, o ile by kto kiedy co podobnego mwi o kimkolwiek z nas,

wprost do mnie listownie i zapytasz, jak to byo. Powiedzie prawdy z pewnoci nie zawaham si, ani si nie powsty-dz. Co do naszych za, moich i Twoich, wzajemnychstosunkw, to przedstawiaj si one jak nast puje: niejestemy ludmi nieznanymi, sysza o nas, eby tak po-wiedzie, kady Grek; zblienie nasze rwnie nie jestczym, o czym si milczy. Musisz sobie zdawa spraw,e nie bdzie si o nim milczao i w przyszoci. Wie o nimtylu 6 ludzi, jako e nie byo ono czym bahym i nie byo

6 Czytam wraz z F. Novotnym (Platonis epistulae, Brno 1930)i innymi.


5/87

trzymane w ukryciu. Po co wic mwi to teraz ? Powiemzaczwszy od rzeczy zasadniczej: rozum i wielka potgad z natury rzeczy do zespolenia si, tote goni wciwzajemnie za sob, poszukuj si, cz. A ludzie nastpnie

z przyjemnoci sobie o tym opowiadaj, albo suchajchtnie jak o tym prawi inni czy to w prywatnych po-gawdkach, czy w utworach poetyckich. Tak na przykad,gdy mowa jest o Hieronie i o Pauzaniaszu ze Sparty, lubiwspomina o ich zblieniu z Simonidesem i o tym, co onzdziaa i co do nich mwi; zazwyczaj rwnie wysawiajrazem Periandra z Koryntu i Talesa z Miletu, Peryklesai Anaksagorasa, a Krezusa znw i Solona, jako mdrcw,wraz z wadc Cyrusem. Naladujc ten zwyczaj cz

poeci razem Kreonta i Terezjasza, Poliejdesa i Minosa,Agamemnona i Nestora, Odyseusza i Palamedesa a zdaje mi si, e i pierwsi ludzie w tej wanie myli poczyliz sob Prometeusza i Zeusa i opiewaj, jak to jedniz nich pornieni s z sob, a inni w przyjani, i jak razs w przyjani, a kiedy indziej pornieni, i jak znw zgod-ni s z sob w jednej sprawie, a rni si zdaniem w dru-giej. Mwi to wszystko, aby ci wykaza, e gdy i myzejdziemy z tego wiata, nie zamilkn jednak wraz z nami

gosy ludzkiej o nas opinii. Tote musimy mie j nawzgldzie. Bo naley, jak si zdaje, uwzgldnia i przysz-o, skoro tak si ju jako dzieje, jakby na mocy jakiegoprawa, e im podlejsze natury, tym mniej si o ni troszcz,szlachetniejsze robi wszystko, aby zyska poklask potom-nych. Jest mi to take dowodem, e umarli posiadaj pewnwiadomo tego, co si dzieje tutaj. e to tak jest, prze-powiadaj wszake w wieszczym przeczuciu najzacniejszeduchy, przecz najlichsze; lecz wicej chyba znacz

przepowiednie boych mw ni tych, ktrzy nimi nie s.Przypuszczam, e owi ludzie dawniejsi, o ktrych wspomi-


6/87

nam, gdyby tylko byo w ich mocy naprawi swe wzajemnestosunki, gorliwie by si starali o to, aby mwiono o nichlepiej, ni si mwi obecnie. Dla nas jest to jeszcze moliwe przy boej pomocy, aeby, jeeli co niepiknie zostao

zaatwione w naszych poprzednich stosunkach, naprawito czynem i sowem. Co do filozofii bowiem, twierdz,e uzasadniony pogld na ni i sd o niej wypadnie lepiej,jeeli my okaemy si uczciwi, jeeli za li, odwrotnie.A przecie nie moglibymy uczyni nic bardziej zbonego jak to, eby do tego przykada wag, i nic bardziejbezbonego od tego, eby na t spraw nie zwraca uwagi.A w jaki oto sposb sta si to powinno i czego sprawiedli-wo wymaga, wyoy Ci sprbuj. Gdy przybyem na

Sycyli, miaem ju opini, e wyrniam si znaczniespord tych, ktrzy zajmuj si filozofi. Pragnem, przybywszy do Syrakuz, przywiadczenie tego znaleu Ciebie, aby moja filozofia spotkaa si z uznaniem rw-nie i szerszych warstw. Nie udao mi si jednak przepro-wadzi tego i uchroni od skaenia czystoci moichzamiarw. I nie powiem, eby przyczyn tego byo to,co wikszo ludzi, by moe, przypuszcza, ale stao sito dlatego, e okazao si, i nie masz do mnie penego

zaufania, e chciae si mnie jako pozby a przyzwainnych, i e nie dowierzajc mi, jak si zdaje, usiowaewybada, o co mi waciwie chodzi. A tych, ktrzy zrobiliwrzaw koo tego, byo duo; opowiadali, e masz mnie zanic, e cae swe zainteresowanie skierowae gdzie indziej.To oto rozbrzmiewao wszdzie. Posuchaj wic, co potym wszystkim naleao by zrobi, aby by w porzdku, bo chc Ci te odpowiedzie na Twe pytanie, jak trzeba e- by si uoyy nasze wzajemne stosunki. Jeeli w ogle

filozofi masz za nic, to daj sobie z ni spokj; jeli usy-szae od kogo innego albo samodzielnie doszede do


7/87

pogldw i przekona lepszych od tych, ktre ja gosz,to ce je i owszem, ale jeeli odpowiada Ci moja nauka,to i mnie take cze si od Ciebie naley w najwyszymstopniu. Teraz wic, tak jak na pocztku, Ty rb pierwsze

kroki, a ja nie pozostan w tyle. Majc bowiem dowodyTwego uznania, bd Ci je rwnie okazywa, nie majcich, usun si na stron. Przy czym jeszcze Ty okazujc, emnie cenisz, i robic to pierwszy, zyskasz sobie opiniczowieka cenicego filozofi, a sam ten fakt, e intereso-wae si take innymi, zdobdzie Ci u wielu rozgosfilozofa; ja za, jeelibym cze Ci okazywa, od Ciebieczci nie doznajc, da bym powd przypuszczeniom, e bogactwo podziwiam i e za nim goni, a to, wiemy, e

u nikogo pikn nie cieszy si saw. eby wic powiedziekrtko: cze okazywana mi przez Ciebie przynosi zasz-czyt nam obydwm, okazywana Tobie przeze mnie uwaczanam obydwm. Te sprawy wic wygldaj w ten sposb.Co za do kuli, to nie masz racji. Wyjani Ci to Arche-demos, gdy przybdzie. Musi Ci on te, i to z ca staran-noci, wyjani rzecz, ktra cenniejsza jest od tegoi bardziej boska, to mianowicie, z powodu czego tutajgo przysae, nie mogc sobie poradzi. Uwaasz oto,

wedug tego, co on mwi, e nie zostaa Ci dostateczniewyoona sprawa tyczca si natury tego, co nazywamyPierwszym". Musz Ci mwi o tym pod oson symboli,aeby w razie, jeeliby przydarzyo si co tej tabliczcewrd morza czy ziemi czeluci", ten, kto by j znalaz,czytajc nie wyczyta wszystkiego. A jest to w ten sposb:do Krla wszechrzeczy odnosi si wszystko, i ze wzglduna Niego jest wszystko, i to jest praprzyczyn wszystkiego,co pikne. Do Wtrego" odnosz si rzeczy wtre, a do

Trzeciego" trzecie. Dusza za ludzka rwie si do tego,aby si co do nich dowiedzie jakimi s, patrzc na to,


8/87

co jest jej pokrewne, lecz adna z tych rzeczy jej nie za-dowala. Jeeli chodzi o owego Krla i o to, o czym mwi-em, to z pewnoci nie ma w nich niczego takiego.Po czym dusza7: Ale jakime jest?" powiada. To

wanie jest, synu Dionizjosa i Dorydy, owo pytanie,ktre jest wszelkich nieszcz przyczyn, a raczej jest nibole wtedy powstajca w duszy, niby mki porodu;wyzwoli j od nich trzeba, bo inaczej nigdy istotnie nieosignie prawdy. Powiedziae mi w ogrodzie, tam poddrzewami laurowymi, e to zrozumia i e sam doszededo tego odkrycia. Odrzekem Ci wtedy, e jeeli Ci siwydaje, e tak jest, to oszczdzasz mi wielu wywodw,e nie spotkaem jednak dotd nikogo, komu by si udao

to odkry, lecz e wkadam w to mnstwo trudu. Bymoe usyszae to od kogo, moliwe te, e jakie boezrzdzenie pchno Ci w tym kierunku. W przewiad-czeniu jednak, e trzymasz mocno swoje dowody, za-niechae nast pnie powiza je, i wiruje Ci to, raz tak,raz inaczej, dokoa tego, co si jawi, a nie jest to przecieniczym podobnym. I spotkao to nie tylko Ciebie; wiedzdobrze, e nie ma nikogo, kto by suchajc mnie po raz pierwszy, nie przey czego takiego z pocztku; jeden

natrudziwszy si wicej, inny mniej, ledwie si jako z tegowyzwoli, prawie kady jednak niemao.Gdy te sprawy taki miay przebieg i tak si przedstawia-

j, znalelimy ju waciwie, moim zdaniem, to, z czymsi do mnie zwrcie, a mianowicie, jak trzeba ebysi uoyy nasze wzajemne stosunki. Skoro bowiembadaniu poddajesz te sprawy i zarwno obcujc z innymi

7 Czytam wedug interpunkcji Souilhego i Novotnego:

, , .


9/87

nad nimi si zastanawiasz i porwnujesz moj nauk z tym,co gosz inni, jak te rozpatrujesz j sam w sobie, to onateraz, jeeli uczciwe jest to badanie, przylgnie do Ciebiei wejdziesz i z ni, i z nami w zayo. W jaki sposb

stanie si to i w ogle wszystko, comy tu powiedzieli?Dobrze zrobie teraz, e przysa Archedemosa, a naprzyszo, skoro zjawi si u Ciebie z wieciami ode mniei ogarn Ci, by moe, nowe wtpliwoci, to przylesz go,o ile chcesz rozumnie postpowa, do mnie powtrnie,i zjawi si znw u Ciebie ze swoim adunkiem. A jeeli powtrzysz to dwa czy trzy razy i zbadasz dokadnie to,co Ci przyl, dziwi bym si, gdyby na Twoje obecnetrudnoci nie patrzy cakiem inaczej ni teraz. Bierzcie si

wic do tego z ca odwag! Z pewnoci ani Ty niewyprawisz nigdy Archedemosa, ani on nie puci siw drog, aby by porednikiem w wymianie zacniejszeji bardziej miej Bogu. Uwaaj jednak, eby si to nieprzedostao do ludzi nieowieconych. Bo nie ma chybaniczego, co by bardziej, jak mi si zdaje, ni te wykadybudzio miech wrd posplstwa i wywoywao, z drugiejstrony, wicej podziwu i entuzjazmu wrd wytworniej-szych natur. Trzeba, eby nam te rzeczy powtarzano po

wielekro razy i ebymy wci o nich suchali, i to w ciguwielu lat, a wtedy dopiero, na ksztat zota, mozolnie siodczyszczaj i z wielkim trudem. I posuchaj, co jest w tymwanie godne podziwu: s ludzie, ktrzy suchali tychnauk i jest ich spora liczba; uzdolnieni s do przyswajaniasobie wiadomoci, uzdolnieni do ich zapamitania oraz dotego, eby wszystko wszechstronnie roztrzsa i osdza;s to ju starcy, wykadw tych suchaj lat chyba niemniej ni trzydzieci. Oni to wanie powiadaj, e to,

co im si niegdy wydawao nie do uwierzenia, ukazujeim si teraz najbardziej godne wiary i najbardziej oczywis-


10/87

te, i e odwrotnie jest z tym, co byo dla nich dawniejnajwicej wiarogodne. Majc to na wzgldzie uwaaj,aby nie musia kiedyaowa, e co z tych rzeczy uroniniegodnie. Najlepsz ochron byoby w ogle nie pisa

i pamiciowo tylko przyswaja sobie te nauki, bo to, co jest napisane, nie daje si utrzyma w tajemnicy. Dlategote ja nigdy nie pisaem o tych rzeczach i nie ma o tym pisma Platona ani nie bdzie, a to, co teraz uchodzi zatakie, tworem jest Sokratesa w piknej i modej postaci.Bd zdrw i posuchaj mnie, a list ten przeczytaj sobiejakie par razy, po czym spal.

To wic tak si przedstawia. Zdziwie si, e Ci przy-saem Poliksenosa. Twierdz od dawna i teraz powtarzam

to samo, i co do Likofrona i co do innych, ktrzy przebywa-j u Ciebie, e znacznie ich przewyszasz w sztuce rozumo-wania zarwno naturalnymi zdolnociami, jak te i metoddyskusji. Nikt z nich nie daje Ci si pokona z dobrej woli, jak przypuszczaj niektrzy, lecz wbrew swej woli pod-dawa si wszyscy musz. Wydaje mi si, e postpowaez nimi i obdarowae ich zgoa przyzwoicie. Tyle wic codo nich, zbyt wiele nawet jak na takie figury. Jeeli ko-rzystasz z usug Filistiona, to oczywicie korzystaj na zdro-

wie, jeeliby to jednak byo moliwe, odst p go Speuzippo-sowi i pozwl wyjecha; prosi Ci o to take Speuzippos.Filistion obieca mi rwnie, e, o ile go pucisz, chtnieprzybdzie do Aten. Co do tego z kamienioomw, to dobrzezrobie, e go puci. Prosi w sprawie jego domownikworaz Hegezippa syna Arystona nie bdzie te chybaczym zbyt trudnym, bo wszak napisae mi, e o ile ktoskrzywdzi czy jego, czy tamtych, a Ty by si o tym do-wiedzia, nie pozwolisz na to. Naley powiedzie te praw-

d o Lizyklejdesie: jedynie on z tych, ktrzy z Sycyliiprzybyli do Aten, nie przekrci nic z tego, co si tyczy


11/87

Twojego i mojego wspycia, lecz zawsze i niezmiennie m-wi o tym same dobre rzeczy i to, co byo, raczej z naj-lepszej przedstawia strony.

LIST TRZECI

PLATON DIONIZJOSOWI YCZY WESELA tak napisaw-szy, czy rzeczywicie uy bym najwaciwszego pozdro-wienia, czy moe raczej, jeelibym si wedug mego zwy-czaju zwrci do Ciebie ze sowami niech Ci si dobrzedzieje", od ktrych zwykle zaczynam me listy do przy-jaci? Ty atoli i boga w Delfach, jak donieli ci, ktrzy

uczestniczyli w wczesnej uroczystoci, powita w ho-dzie tym wanie pozdrowieniem i napisae, jak mwi:

Wesel si oraz zachowaj wadyce ywota bieg miy!

Ja za nawet do czowieka, a c dopiero do Boga, niezwrci bym si z tym wezwaniem. Nie zwrci bym si doBoga, poniewa poleca bym mu co, co byoby wbrew jego naturze z dala bowiem od radoci i blu bytuje bstwo nie zwrci bym si rwnie do czowieka,

poniewa w wikszoci wypadkw szkod tak rado jak i smutek rodzi, tpot i brak pamici, i nierozwag,i pych podzc w duszy. Masz tu moje zdanie co doowego pozdrowienia na pocztku listu. Ty za przeczy-tawszy to, jak bdziesz chcia to przyj, tak to przyjmij.

Dochodzi do mojej wiadomoci z wielu stron, eopowiadasz niektrym z tych, ktrzy przybywaj doCiebie w charakterze posw, jakobym ja, gdy usyszaemod Ciebie, e zamierzasz odbudowa miasta greckie na

Sycylii i uly doli Syrakuzaczykw zmieniajc wadztyraskna krlewsk, mia Ci w tym powstrzyma


12/87

wwczas, jak twierdzisz, cho bardzo tego pragne,a obecnie poucza jakoby Diona, aby to robi, i e przy pomocy Twoich wasnych pomysw chcemy Ci terazwydrze wadz. Czy zyskujesz co przez tego rodzaju

opowiadania, to ju Twoja sprawa, mnie w kadym raziekrzywdzisz opowiadajc to, co cakiem jest odwrotnetemu, co byo w rzeczywistoci. Dosy ju przecie zos-taem oczerniony przez Filistidesa i przez wielu innychwobec najemnego wojska i ludnoci syrakuzaskiej w zwi-zku z moim pobytem na zamku. Jeeli dopuszczono si bowiem jakiego bdu, ci, ktrzy byli zewntrz, przypi-sywali mnie cawin, twierdzc, e ulegasz mi we wszyst-kim. Sam wiesz najlepiej, e, jeeli chodzi o polityk, to

zgodziem si zaatwi wsplnie z Tob zaledwie parniewiele znaczcych spraw, i to na pocztku, gdy sdziemjeszcze, e bdzie mona co wicej zrobi. Poza kilkomadrobiazgami skreliem, biorc si do tego nieco gorliwiej,wst pne uwagi do zbioru ustaw, z wyjtkiem uzupenie,ktre dopisae Ty czy kto inny. Podobno bowiem mia je pniej kto z was przerabia. atwo niewtpliwieodrni jedno od drugiego ten, kto zna mj sposb myle-nia. Nie brak ju wic chyba, jak to dopiero co powiedzia-

em, oszczerstw na moj osob, do spotwarzan i wobecSyrakuzaczykw, i tych, ktrych poza tym zdoaeprzekona tego rodzaju opowiadaniem. Obrony raczejpotrzebuj zarwno przeciw poprzednim oszczerstwom, jak te tym, ktre teraz spadaj na mnie ze wzmoonsi i gwatownoci. Przeciwko podwjnym zarzutomkonieczne jest podwjn przedsiwzi obron: po pierwsze,wykaza, e susznie zrobiem uchylajc si od wsppracyz Tob w sprawach pastwowych, po drugie, udowodni,

e nie moja to bya rada ani przeszkoda, o ktrej mwisz,i e, gdy zamierzae odbudowa miasta greckie, nie


13/87

stanem Ci na drodze. Jak wic to byo na pocztkuz tymi sprawami, ktre tu wymieniem jako pierwsze,posuchaj najpierw:

Przybyem do Syrakuz zaproszony przez Ciebie i przez

Diona. O charakterze Diona miaem wyrobione zdanie,bylimy z sob w zayej przyjani od dawna, by wtedyczowiekiem w rednim i ju statecznym wieku; e imbezwzgldnie potrzeba kogo takiego wanie, odczuwajludzie cho troch rozsdniejsi wtedy, gdy maj naradzasi w sprawach tak wanych, jakimi wwczas byy Twoje.Ty natomiast bye wtedy jeszcze ogromnie mody, ca-kowicie niedowiadczony w tym, w czym naleao miedowiadczenie, poza tym nieznany mi zupenie. Po pewnym

czasie, nie wiem, czowiek jaki czy Bg, czy moe los wrazz Tob na spk, wygnalicie Diona i pozostae sam.Czy wyobraasz sobie, e mogem wiza si z Tobwsp-prac w dziedzinie polityki wtedy, gdy utraciem rozum-nego wsptowarzysza i widziaem, e drugi, z rozumuwyzuty, pozosta w otoczeniu wielu podych jednostek i niesprawuje ju wadzy, cho mu si wydaje, e j sprawuje,lecz poddaje si wadzy tego rodzaju ludzi? W takich wa-runkach c powinienem by robi? Czy nie to, co te

i robiem z koniecznoci, zostawi mianowicie odtd w spo-koju sprawy polityczne w obawie przed potwarz za-wistnych i Was, chocia rozeszlicie si z sob i porniliwzajemnie, usiowa za wszelk cen do wzajemnejprzywie przyjani? I Ty te jestewiadkiem, e w deniudo tego celu nie ustaem nigdy. Z trudnoci wprawdzie, jednak uoylimy si midzy sob w ten sposb, ewrc do domu na ten czas, kiedy was tutaj zaprztaawojna, i e z nastaniem pokoju przybdziemy do Syrakuz

i ja, i Dion, i e to Ty nas zawezwiesz. Tak wic to byoz mojpierwszwyprawdo Syrakuz i z szczliwym po-


14/87

wrotem do domu. Po raz drugi zawezwae mnie, gdy nasta pokj, ale nie tak, jak si umwilimy, polecie mi bowiemprzyby samemu, a do Diona powiedziae, e poleszpniej. Dlatego te nie wybraem si w drog i cignem

przez to niezadowolenie rwnie i samego Diona. Zdaniem jego bowiem byoby lepiej, gdybym jecha i nie opierasi Tobie. W rok potem przybya triera i listy od Ciebie.Listy te zaczynae od tego, e, o ile przybd, wszystkiesprawy Diona potocz si po mojej myli, jeeli za nieprzybd, to odwrotnie. Nie warto wspomina naprawd,ile listw przyszo w tym czasie od Ciebie i od innychz Twojego polecenia z Italii i Sycylii, i do ilu z moich bliskich i znajomych. We wszystkich byy polecenia, abym

jecha i pro by, abym Ci w aden sposb nie odmawia.Wszyscy, zaczwszy od Diona, uwaali, e mam wsiadana statek i przezwyciy sw niech. Powoywaem si namj wiek i zapewniaem, e jeeli chodzi o Ciebie, niezdoasz przeciwstawi si tym, ktrzy mnie oczerniaji usiuj uczyni Tobie nienawistnym. Widziaem bowiemwtedy, tak jak i teraz to widz, e wielkie bogactwai nadmierne, zarwno ludzi prywatnych jak i wadcw,nieomal zawsze, i o ile swiksze, o tyle wicej i wikszych

hoduj potwarcw i towarzyszy uciechy niecnej i szkod-liwej. A gorszego przeklestwa nie rodzi ju bogactwoi wszelkiej innej mocy posiadanie. Niemniej jednakodsunem te wszystkie wzgldy na stron i pojechaem;nie chciaem bowiem, eby ktokolwiek z moich przyjaciobwinia mnie, i przez moje niedbalstwo wszystkie jegosprawy, cho mogy nie przepa, przepady doszcztnie.Przybywszy wic sam przecie wiesz wszystko, cosi od tego czasu stao domagaem si wedug naszej

umowy listownej przede wszystkim, eby sprowadzi Dio-na i zbliy si znowu do niego, a miaem na myli


15/87

takie zblienie, e, gdyby by mnie wtedy posucha, lepiejmoe, ni jest teraz, byoby i Tobie, i Syrakuzaczykom,a take pozostaym Grekom, jak mi si widzi w duchu. Do-magaem si nastpnie, eby nadzr nad majtkiem Diona

oddany zosta jego rodzinie, i eby nie dzielili si nim ci,ktrzy si nim midzy sob podzielili, a wiesz o kogochodzi. Sdziem ponadto, e nale mu si jego zwykeroczne dochody, i e tym bardziej a nie mniej z racji megotutaj pobytu powinny mu by wysyane. Nie uzyskawszynic z tego, chciaem wyjecha. Namawiae mnie, ebympozosta jeszcze rok, i twierdzie, e sprzedasz caymajtek Diona i poow wylesz mu do Koryntu, a resztzostawisz jego synowi. Mg bym przytoczy cay szereg

Twoich obietnic, ktrych bynajmniej nie dotrzymae,lecz wielkie ich mnstwo kae mi si streszcza. Sprze-dae oto cae mienie Diona, nie uzyskawszy na to jegozgody, jakkolwiek zapewniae, e nie przyst pisz dosprzeday bez jego zezwolenia, i w sposb najzuchwalszy,o niepojty czowieku, uwieczye wszystkie swoje obiet-nice. Wspade bowiem na pomys nie pikny ani wietnyzgoa, nie zacny bynajmniej ani poyteczny, eby mnieodstraszy, tak jakbym nie rozumia, co si wtedy dziao,

od tego, abym nie domaga si wysania mu pienidzy.Ot gdy wygnae z kraju Heraklejdesa, ani Syrakuza-czycy, ani ja nie uwaalimy tego za suszne, i dlategowraz z Teodotesem i Eurybiosem zwrciem si do Ciebiez prob, aby tego nie robi. Wykorzystae to jako wy-godny punkt zaczepienia i owiadczye, e ju od dawna jest Ci jasne, e ja sobie z Ciebie nic nie robi, e troszczsi jedynie o Diona i o przyjaci i bliskich Diona, i eteraz, gdy Teodotes i Heraklejdes, zwolennicy Diona,

popadli w podejrzenie, staram si na wszystkie sposoby,aby nie ponieli kary. To wic tak si miao, jeeli chodzi


16/87

o nasz wspln akcj w polityce, moj i Twoj. Jeeliza zauwaye, e i poza tym odsunem si nieco odCiebie, to cakiem susznie przypuszczasz, e to wszystkopowstao wanie z tego powodu. I nie dziw si temu.

Podym czowiekiem wyda bym si z ca susznocikademu, kto nie jest wyzbyty rozumu, jeelibym, baczcna ogrom Twojej potgi, da si nakoni do tego, ebyzdradzi starego przyjaciela i gocia mego domu, i towtedy, gdy popad przez Ciebie w nieszczcie, a gorszymbynajmniej od Ciebie nie jest e ju tylko tak powiem i jeelibym Ciebie, ktry go skrzywdzi, przeoy nadniego i spenia w ogle wszystkie Twoje polecenia, zewzgldu na korzyci materialne oczywicie. Bo przecie

w ten sposb tumaczy by kady zmian mego stanowiska,o ile bym je zmieni. Taki wic miao to przebieg i wy-tworzyo z Twojej winy miedzy mn a Tob jakby jakiewilcze uczucia i w rozdwik.

Waciwie czeka ju wywodu wywd wicy si bez-porednio z tym, co si teraz stao i co, jak powiedziaem,stanowi ma drugi punkt mojej obrony. Bacz wic i uwa-aj dokadnie, czy Ci nie okamuj Twym zdaniemw czymkolwiek i czy nie mwi prawdy. Powiadam tedy,

e gdy w ogrodzie znajdowali si Archedemos i Arysto-krytos, na jakie mniej wicej dwadziecia dni przed moim powrotem z Syrakuz do domu, mwie to, co teraz waniemwisz, i zarzucae mi, e o Heraklejdesa jakoby i owszystkich innych bardziej dbam ni o Ciebie. Zapytaemnie wtedy w ich obecnoci, czy pamitam, e na pocztku,gdy przybyem, namawiaem Ci, aby odbudowa miastagreckie. Ja za potwierdziem, e pamitam, i powiedzia-em, e i teraz jeszcze jestem zdania, e jest to rzecz

najlepsza, jak mona zrobi. Trzeba te wspomnie,Dionizjosie, i o tym, co dalej w zwizku z tym byo m-


17/87

wion. Spytaem Ci bowiem, czy jedynie to Ci dora-dzaem, czy jeszcze co ponadto. Odpowiedziae nadergniewnie i obelywie wobec mnie, jak to sobie przynaj-mniej wyobraae bo to, co miao by wtedy obelg

wedug Ciebie, ju nie jawi si we snach, lecz ziszcza na jawie powiedziae wic miejc si sztucznie: Jeelisobie przypominam, polecae mi dopiero po zdobyciuwyksztacenia zabra si do tego, lub w ogle si nie za-biera". wietnie to pamitasz" odrzekem. A Tyna to: Po zdobyciu wic wyksztacenia w dziedziniegeometrii, czy jak to rozumiesz?" Ja wtedy nie powie-dziaem tego, co mi si cisno na usta, w obawie, ejakie marne sowo moe zniweczy moje plany wyjazdu,

i e majc ju drog otwart, znowu znajd si w matni.Wszystko, co tu powiedziaem, zmierza do tego: nieoczerniaj mnie twierdzc, e Ci nie dawaem odbudo-wywa miast greckich wydanych na zniszczenie przezbarbarzycw i uly doli Syrakuzaczykw przez prze-ksztacenie wadzy tyraskiej na monarchiczn. Niemgby przypisa mi i kamliwie mnie pomwi o rzeczy bardziej mi obce. Mia bym te, o ile bym si spodziewa,e sprawa ta mogaby by gdzie waciwie rozsdzona,

inne poza tym argumenty do przytoczenia, wyraniej jeszcze, ni te, stwierdzajce, e nakaniaem Ci dotego, a e Ty si od tego uchylae. I nie trudno wykazacakiem jasno, e urzeczywistnienie tego najlepsze wydao- by skutki zarwno dla Ciebie jak i dla Syrakuzaczykworaz wszystkich mieszkacw Sycylii. A wic, mj ko-chany, jeeli owiadczysz, e nie mwi tego, co mwie,zadowol si tym; jeeli za nie bdziesz si zapiera, topomyl, e mdry by Stezichoros, i naladujc go od-

woaj swe sowa i z kamstwa przej zechciej na drogprawdy.


18/87

LIST CZWARTY

PLATON YCZY DIONOWI Z SYRAKUZ, ABY MU SI DO-BRZE DZIAO. Sdz, e widoczna bya przez cay ten czasmoja yczliwo wobec wydarze, ktre si rozegray,

i to, e wiele byo z mej strony gorliwej troski w sprawiedoprowadzenia podjtej akcji do koca przede wszystkimze wzgldu na upragniony przeze mnie triumf tego, co szla-chetne. Uwaam bowiem, e suszne jest, aby ludzie, kt-rzy naprawd s zacni i postpuj w ten sposb, zyskali tenalen sobie saw. Na razie wic, dziki Bogu, jestdobrze; jeeli za chodzi o przyszo, ogromna jeszczewalka przed nami. Mstwem bowiem, sprystoci czy simog, jak si zdaje, wyrnia si take i inni, mioci

prawdy natomiast, sprawiedliwoci, wielkodusznoci i szla-chetn postaw w tym wszystkim wyrniaj si naleyciewrd ludzi przyzna chyba kady dopiero ci, ktrzyhodowanie tego rodzaju wartociom uczynili swoimzadaniem. Oczywiste jest wprawdzie to, co mwi, nie-mniej jednak trzeba, abymy sami sobie wci przypo-minali, e powinni a wiesz kogo mam na myli bardziej odrnia si od innych ludzi ni doroli oddzieci. Musimy pokaza, e istotnie jestemy takimi, za jakich si podajemy, zwaszcza, e z bo pomoc niebdzie to trudne. Z miejsca na miejsce zmuszeni s ludziewdrowa, jeeli chc da si pozna. Co do Ciebie,sytuacja jest taka, e spojrzenia z caego wiata, cho brzmi to moe nieco zbyt zuchwale, zwrcone s na jednomiejsce i tam Ciebie szukaj przede wszystkim. Zdajcwic sobie spraw, e wszyscy patrz na Ciebie, gotuj sii owego sawnego Likurga przymi saw, i Cyrusa,i kto tam jeszcze zdawa si wyrnia charakterem i rz-dami. Wane to jest zwaszcza teraz, gdy syszy si od


19/87

wielu, a raczej od wszystkich tu nieomal, e naley sispodziewa prawie na pewno, i po upadku Dionizjosaambicje Twoje, Heraklejdesa, Teodotesa i innych dos-tojnikw zaprzepaszcz spraw. Najlepiej niech nikt z Was

na to nie choruje, jeeli jednak znajdzie si kto taki,Ty oka si lekarzem, a wszystko najpomylniejszy moeprzybra obrt. Wyda Ci si moe mieszne, e Ci towykadam, bo przecie i sam wiesz to doskonale. Leczwidz, e i w teatrach zagrzewaj chopcy zawodnikw dowalki, a c dopiero przyjaciele, o ktrych przecie kadypomyli z pewnoci, e to z yczliwoci pynie gorliwoich zachty. Walczcie wic oto i dajcie nam zna, gdybyczego byo potrzeba. Tu u nas jest wszystko mniej wicej

tak jak wtedy, kiedycie tu byli. Doniecie nam tecocie ju przeprowadzili, albo co wanie przeprowadzacie, bo my, pomimo wielu pogosek, waciwie nic nie wiemy.Przyszy ostatnio do Lacedemonu i na Egin listy odTeodotesa i Heraklejdesa, my jednak, tak jak powiedzia-em, pomimo wielu pogosek o tym, co si tam dzieje, nicnie wiemy. Pomyl te nad tym, e zdaniem niektrych brakuje Ci nalenej uprzejmoci w post powaniu. Musiszsobie zdawa spraw, e zdobycie sympatii ludzkiej

stwarza mono dziaania, wnioso natomiast z osa-motnieniem zwyka si brata. Niech Ci si wiedzie!

LIST PITY

PLATON YCZY PERDIKKASOWI, ABY MU SI DOBRZEDZIAO. Do Eufrajosa zwrciem si, tak jak mi polecae,radzc mu, aby nieustann mia piecz nad Twymi spra-

wami. Suszne jest, aebym i Tobie rad si przysuy,przyjacielskprzysugi wit, jak to si mwi, w kadej


20/87

okolicznoci, w ktrej by o ni prosi, a take jak naleywykorzysta teraz usugi Eufrajosa. M ten poytecznyby moe w wielu dziedzinach, zwaszcza za w tej,w ktrej Ty nawet czujesz si bezradny zarwno z po-

wodu Twego wieku, jak te dlatego, e niewielu maja mo-dzi doradcw w tych sprawach. Poszczeglne ustroje pa-stwowe posiadaj bowiem kady swj wasny sposbwyraania si, tak jakby jakie stworzenia yjce. I innym jest jzyk demokracji, innym oligarchii, a osobnym znowu przemawia monarchia. Cae mnstwo ludzi twierdzibdzie moe, e rozumie te gosy, bardzo s jednaknajczciej dalecy od tego, aby poj, co one oznaczaj,z wyjtkiem niewielu z pewnoci. Jeeli wic jakie

pastwo sw wasn i do bogw, i do ludzi odzywa simow i do tej mowy dostosowuje swe czyny, tryska wcizdrowiem i nie traci na siach, naladujc natomiaststyl obcej mowy niszczeje. W tych to sprawach niemaomg by Ci si przyda Eufrajos, chocia i poza tym dziel-nym jest czowiekiem. Sowa bowiem, ktrymi winnaprzemawia monarchia, znajdzie, spodziewam si, i ktowie, czy nie trafniej ni ktokolwiek inny z Twego otoczenia.Korzystajc wic z jego usug w tej dziedzinie i sam na tym

zyskasz i przyjdziesz mu bardzo z pomoc. Jeeliby zakto, syszc to, powiedzia: Platon, jak si zdaje, przy- biera teraz taki ton jakby si zna na tym, co korzystne jest dla demokracji, a gdy mia mono przemawia doludu i doradza mu, co by byo najbardziej zba-wienne, nigdy publicznie nie zabiera gosu" od-powied Twa na to niechaj brzmi w ten sposb: Platonpno znalaz si w ojczynie i zasta ju lud swj zbytstary i przyzwyczajony przez poprzednich politykw do

wielu rzeczy cakiem odmiennych od tego, co on by muby doradza. Bo przecie suyby mu radz radoci


21/87

najwiksz, jak ojcu, gdyby nie myla, e narazi sitylko daremnie na niebezpieczestwo i nie uzyska pozatym niczego. Myl, e to samo uczyni by rwnie, jeelichodzi o mnie i o udzielenie mi rady. O ile bowiem uwa-

a by nas za nieuleczalnych, kaniajc si piknie uchylibysi od doradzenia mi czegokolwiek w zwizku z mojosobi moimi sprawami" 8. Niech Ci si wiedzie!

LIST SZSTY

PLATON YCZY HERMEJASOWI, ERASTOSOWI IKORYSKOSOWI,ABY IM SI DOBRZE DZIAO. Wydaje mi si, e ktry z bogw

yczliw i hojn doni los Warn gotuje pomylny,o ile we waciwy sposb przyj go zechcecie. Mieszkacie bowiem w bliskim od siebie ssiedztwie i potrzeba Warntego, co sobie najlepiej wiadczy moecie nawzajem.Bo przecie nie zapewni Hermejasowi mnogo konii innego rynsztunku wojennego, doliczajc i zoto, ktrezdoby by poza tym, wikszej potgi we wszystkim, ni jstwarza posiadanie przyjaci pewnych i zdrowymi za-sadami kierujcych si w yciu. Co za do Erastosa i Ko-

ryskosa, z ca ich mdroci, ow szczytn mdroci,obejmujc wiedz o ideach, nie dostaje im, twierdz,chocia s ju starzy9, mdroci chronienia si przedpodymi i nieprawymi ludmi, i jakiej jakby siy obronnej. Nie maj dowiadczenia w tym wzgldzie znaczn czycia przepdziwszy w naszym towarzystwie, ludzi po-rzdnych i nie zych bynajmniej. A e nie dostaje im tego

8 Idc za Novotnym zamykam cudzysw po: ... .

9 Przyjmuj koniektur Novotnego: .


22/87

i pomocy potrzebuj, wspominam dlatego, aby koniecznonie zmuszaa ich zaniedbywa uprawiania prawdziwejmdroci, a o t ludzk i konieczn dba wicej ni na-ley. Bo zdolno t znowu posiada Hermejas zarwno

z natury, o ile mog o tym sdzi nie zetknwszy siz nim dotd bliej, jak te na skutek umiejtnociwyrobionej przez dowiadczenie. W jakim mwi tocelu? Chc oto wobec Ciebie, Hermejasie, ja, ktrydokadniej od Ciebie znam warto Erastosa i Koryskosa,stwierdzi, ogosi i zawiadczy, e nie znajdziesz atwoludzi posiadajcych charakter godniejszy zaufania, nici Twoi ssiedzi. Trzyma Ci si wic radz tych mwwe wszelki sposb godziwy i nie uwaa tego za rzecz

drugorzdn. Do Erastosa i Koryskosa zwracam si znowuz rad, aeby nawzajem trzymali si Hermejasa i usiowali przez utrzymanie cznoci wzajemnej zadzierzgn mi-dzy Wami jednoczce Was wzy przyjani. Jeeliby zazdawao si kiedy, e ktry z Was ma je zerwa bow ludzkiej naturze nic nie jest pewne bezwzgldnie domnie tu i do moich przyjaci list z obwinieniem o to,co godne zarzutu, przylijcie. Spodziewam si bowiem,e std ode mnie idce sowajeeli tylko w rozam

midzy Wami nie bdzie zbyt wielki budzc w Was poczucie susznoci i witego wstydu, lepiej ni jakiekol-wiek czarodziejskie zaklcia zespol Was znowu i zwidawn przyjani i przymierzem. Jeeli wszyscy w tymwzgldzie bdziemy postpowa rozumnie, i my i Wy,ilebymy tylko zdoali i ile ley w mocy kadego, ziszczsi obecne wyrocznie. Jeli za nie uczynimy tego, co b-dzie wtedy, mwi nie chc; dobr Warn wrb zwiastuji przepowiadam, e wszystko to dobrze pjdzie, jeeli

Bg pozwoli.List ten trzeba, abycie czytali wszyscy trzej, najlepiej


23/87

zebrawszy si razem; gdyby to byo trudno, to przynaj-mniej wsplnie we dwch, wedug monoci, jak tylko sida najczciej, i abycie, bo to jest suszne, oparli si nanim, niby na ukadzie i prawomocnej ustawie, zaprzysiga-

jc j z powag zarazem wdzicznie umiechnit i z rado-sn swobod, siostrzyc powagi, i na Boga, wadc wszyst-kiego, co jest i co bdzie, i na wadcy tego i sprawcy ojcawszechmogcego si zaprzysigajc, ktrego, jeli istotniebdziemy mionikami mdroci, poznamy wszyscy takjasno, jak dane jest ludziom szczsnym i bogosawionym.

LIST SIDMY

PLATON YCZY KREWNYM I PRZYJACIOOM DIONA, ABYIM SI DOBRZE DZIAO. Piszecie mi, e powinienem by przekonany, i oywia Was ten sam duch, ktry oy-wia Diona i wzywacie mnie przeto, abym si z Wamisprzymierzy, ile tylko mog, czynem i sowem. Ja wic,jeeli istotnie te same co i on pogldy macie i denia,zgadzam si sprzymierzy si z Wami, w razie przeciwnymmusia bym jeszcze zastanowi si niemao. A jakie byy jego przekonania i denia, mog Warn wyoy dokadnie,wiem bowiem, jakie byy, i nie potrzebuj opiera si na przypuszczeniach. Gdy wic po raz pierwszy przybyem doSyrakuz, majc lat okoo czterdziestu, by wwczas Dionw tym wieku, w ktrym teraz jest Hipparynos, i mia tesame wtedy przekonania, w jakich dotrwa do koca.Uwaa mianowicie, e Syrakuzaczycy wolni by powinnigospodarzc u siebie wedug praw najlepszych. Nie byobyte nic w tym dziwnego, gdyby i Hipparynosa bg jakiprzywid do tych samych pogldw na sprawy pa-stwowe i do jednomylnoci z Dionem. A w jaki sposbpowstay te pogldy, warto moe eby posucha kto mody


24/87

jeszcze i kto ju niemody; sprbuj tedy przedstawiWam to od pocztku. Odpowiednia bowiem teraz chwilapo temu.

Ongi w modoci przeyem to, co przeywa wielu

modych ludzi. Zamierzaem, skoro tylko stan si panemsamego siebie, powici si niezwocznie su bie publicz-nej. A przypady na moje czasy wydarzenia pastwoweprzybierajce taki mniej wicej obrt: wobec niezadowo-lenia wikszoci z wczesnej formy rzdw dochodzi do przewrotu; przy zmianie ustroju pidziesit i jedenmw obejmuje wadz, jedenastu w miecie, dziesiciuw Pireusie jedni i drudzy maj powierzon sobiepiecz i nad rynkiem i nad tym, co byo do zrobienia

w dzielnicach miejskich trzydziestu za sprawuje rzdypenomocne, zwierzchnie nad wszystkim. Zdarzyo si,e niektrzy z nich byli mymi krewnymi10 i znajomymi,tote nawoywali mnie od razu do wzicia udziau w pracy politycznej, jako odpowiedniej dla mnie. I przeyemrzeczy, nie takie znw bardzo dziwne, jeeli si zway, jak mody byem jeszcze w tym czasie. Wyobraaem sobie,e bd rzdzi pastwem w ten sposb, i z drogi nie-prawoci do prawych przywiod je obyczajw. Tote

przypatrywaem si bacznie, jak sobie bd poczynali.I oto widziaem, e ludzie ci w krtkim czasie doprowadzilido tego, e zotem wydaway si dawne rzdy. Obokinnych niegodziwoci jeszcze ten fakt: mego starszegodrogiego przyjaciela, Sokratesa, o ktrym nie waham sitwierdzi, e by najzacniejszym czowiekiem ze wszystkichludzi wczesnych, usiowali posa z paroma innymi pojednego z obywateli11, aby go sprowadzi gwatem dla

10 Krytias, przywdca trzydziestu tyranw, by stryjecznym bratem mat-ki Platona; Channides, nalecy do ich liczby, by jej bratem rodzonym.

11 Niejakiego Leona z Salaminy (por. Obrona Sokratesa 32 G).


25/87

wykonania na nim wyroku mierci. Chodzio im oczywicieo to, eby zmusi Sokratesa do wspdziaania z nimi czyzechce, czy te nie. On jednak nie posucha i gotw bywszystko znie raczej, ni sta si wsplnikiem ich niec-

nych czynw. Widzc to wszystko i co tam jeszcze byow tym rodzaju, nie drobne sprawy z pewnoci, nie mogemopanowa swego wstrtu i odsunem si od tego za,ktre si wtedy dziao. Niedugo potem runa wadzaTrzydziestu i cay wczesny system rzdw. Znowu,wprawdzie ju nie tak gwatownie, ale zaczo mnie jednak pociga z powrotem pragnienie wzicia udziauw yciu spoecznym i politycznym. Byo oczywicie i w tychtake stosunkach, tak penych zamtu, wiele rzeczy, ktre

mogy wywoywa czyj odraz, i nie jest te bynaj-mniej dziwne, e podczas tych przewrotw zemsta nadtymi czy innymi przeciwnikami przybieraa u tych czyu innych formy zanadto ostre. Niemniej jednak kierowalisi na og du wzgldnoci ci, ktrzy wtedy wrcili dowadzy. Jakim atoli zrzdzeniem losu znowu megodruha, tego Sokratesa, paru z wczesnych przywdcw pozywa przed sd i wytacza mu zarzut najniegodziwszy,ktry mniej chyba ni komukolwiek innemu mona byo

postawi Sokratesowi. Oskaryli go wic oni o bezbono,a drudzy uznali go winnym i kazali straci czowieka,ktry nie chcia w swoim czasie bra udziau w niecnym porwaniu jednego z ich zwolennikw tuajcych si wtedy poza krajem, podczas gdy oni take znosili niedol tu-aczki. Gdy patrzyem na to wszystko i na ludzi odgry-wajcych rol w polityce, i na prawa i na obyczaje,i im wicej to rozpatrywaem i posuwaem si w latach,tym trudniejsz wydawao mi si rzecz, abym mg

we waciwy sposb zaj si polityk. Niepodobnaprzecie dziaa bez ludzi yczliwych i wiernie oddanych,


26/87

a odnale dawnych przyjaci nie byo znw tak atwo nie uznawano ju w naszym miecie zwyczajw i urzdzeustanowionych przez ojcw nowe za zdoby stosunkiz dnia na dzie niemoliwe byo bez wikszego wysiku.

Psuo si ustawodawstwo i obyczajno publiczna, i toz si wzmagajc si w sposb wprost zdumiewajcy, taki ja, peen bdc z pocztku wielkiego zapau do dzia-alnoci publicznej, patrzc na to i widzc jak wszystkowszdzie gna i pdzi na zatracenie, zaczem wreszcieodczuwa, e mnie ju ogarnia zawrt gowy. Nie prze-staem wprawdzie patrze i zastanawia si, czy nie mogaby przyj skd poprawa w tych stosunkach i w oglew caoksztacie ycia pastwowego, ale eby czynnie

wystpi czekaem wci znowu na odpowiednie czasy.Wreszcie zrozumiaem, e wszystkie pastwa obecnie,wszystkie wzite razem, ile ich jest, le si rzdz. Prawaich mianowicie, jeeli nie zastosowa tu jakich wprostnadzwyczajnych zabiegw i jeeli los nie przyjdzie z po-moc, s ju nieomal w beznadziejnym stanie. Widziaemsi zmuszony hod zoy prawdziwej filozofii i uzna,e z jej wyyn dopiero mona zobaczy, jak wygldawszelka sprawiedliwo w polityce i yciu jednostek;

od nieszcz przeto nie wyzwoli si wczeniej rd ludzi,zanim albo ludzie naleycie i prawdziwie miujcymdro nie przyjd do wadzy, albo ci, ktrzy rzdzw pastwach, jakim boym ulegajc wyrokom, nie umi-ujistotnie mdroci.

Takie wic byy moje przekonania, gdy przybyem doItalii i na Sycyli, udajc si tam po raz pierwszy. Przy- bywszy za, tamtejszym, tak zwanym bogim" yciemz jego biesiadami italskimi i syrakuzaskimi w adenywy sposb i pod adnym wzgldem zachwyci si niemogem; co za przyjemno obcia sobie odek dwa


27/87

razy dziennie, nie przespa samemu w ku ani jednejnocy i co tam jeszcze towarzyszy takiemu trybowi ycia.Przy takich zwyczajach nie mg by nikt pod socem,zaprawiajc si w nich od modu, sta si rozumnym

nie wyrwna tego bowiem nie wiem jak niezwyka natura a sta si roztropnym nikt nawet i nie zapragnie, i to samoda si powiedzie o wszystkich innych cnotach. Rwniepastwo adne nie zayje spokoju, jakiekolwiek miaoby prawa, jeeli ludzie uwaa bd, e wszystko trzebana niepomierne trwoni zbytki, i sdzi bd, z drugiejstrony, e naley oddawa si bezczynnoci, z wyjtkiemgdy chodzi o hulanki, pijatyki i w zapaach miosnychutrudzenie. Pastwa takie skazane s nieuchronnie na

cige przewroty polityczne, wprowadzaj tyrani, oli-garchi, demokracj, zmieniajc ustawicznie system rz-dw. O ustroju za sprawiedliwym i takim, ktry by darzywszystkich rwnoci praw, ci, ktrzy w nich rzdz,nawet wzmianki sucha nic potrafi spokojnie. Takiewic w uzupenieniu do poprzednich rozwaa snujcmyli przybyem do Syrakuz jakim moe przeznaczeniemgnany, bo robi naprawd takie wraenie, jak gdyby jakawysza potga umylia rzuci wtedy posiew tych wszyst-

kich wydarze, ktre si teraz rozegray w zwizkuz Dionem i z Syrakuzami, strach bierze, aby nie dalszych jeszcze, o ile mnie teraz nie posuchacie, gdy rady swejudzielam po raz drugi. Go mam na myli mwic, epocztkiem wszystkiego stao si moje wczesne przybyciena Sycyli? Boj si o to, e nie zdawaem sobie sprawywtedy, gdy zbliyem si z Dionem, modym jeszcze podwczas, i gdy go wtajemniczaem w moje pogldy nato, co byoby najwikszym dobrem dla ludzi, oraz gdy mudoradzaem, eby w czyn to wprowadza, i, niewiadomiedla samego siebie, pracowaem nad obaleniem tyranii.


28/87

Dion bowiem, majc w ogle umys niesychanie zdolny,chon z niezwyk atwoci wszystko, co mu wtedymwiem, i sucha moich nauk tak namitnie i z takarliwoci, jak nigdy aden z modziecw, z ktrym

si zetknem. Postanowi pozostae ycie przey inaczejni wikszo Italczykw i Sycylijczykw, cnot bowiemumiowa bardziej od przyjemnoci i wszelakiej rozkoszy.Swoim trybem ycia wywoa znaczn niech tych,ktrzy dobrze si czuli w atmosferze ustalonych nadworze tyrana obyczajw. I trwao tak a do chwili mierciDionizjosa. Uprzytomni sobie nastpnie, e przekonania,ktre zdoby pod wpywem waciwych nauk, mogypowsta nie tylko w nim, i dostrzega te rzeczywicie, e

powstaway rwnie w innych, niewielu co prawda,niemniej jednak widzia, e powstaway wrd niektrych.Spodziewa si, e jednym z nich moe mg by si staDionizjos Modszy przy boskiej pomocy, a jeeliby stalsi takim, to ycie jego i ycie pozostaych Syrakuza-czykw staoby si, uwaa, nad wyraz szczliwe. Bydalej zdania, e powinienem koniecznie, jak monanajprdzej, przyby do Syrakuz, aby wspdziaa w tejsprawie. Pamita przecie wsplnie ze mn przeyte

chwile i z jak atwoci powstao w nim wtedy pragnienienajpikniejszego i najzacniejszego ywota. Jeeliby i terazudao si wytworzy je w Dionizjosie, jak to zamierza,wielkie ywi nadzieje, e bez rozlewu krwi, bez ofiari tych strasznych rzeczy, ktre stay si teraz, mona bdzieprzywie kraj cay do ycia bogiego istotnie. Obmyliw-szy to sobie tak susznie, namwi Dion Dionizjosa, abymnie zaprosi. Sam te ze swej strony przysya do rnnielisty i prosi, aebym przyby za wszelk cen, jak monanajprdzej, zanimby inni nie zetknli si z Dionizjosemi nie skierowali go w stron innego ycia, odcignwszy od


29/87

tego, ktre jest najlepsze. Przytaczam, w jaki sposb po-piera swoje pro by, cho moe zabierze to za duo czasu:Jakieje bdziemy czekali sposobnoci lepszej od tej mwi ktr teraz boskie nam zsya zrzdzenie?"

Wspomina kolejno o panowaniu nad Itali i Sycyli,o swym osobistym znaczeniu i roli, jak odgrywa w pa-stwie, rozwodzi si o modoci Dionizjosa i o jego zapaledo filozofii i nauki nader gorcym, o jego bratankachi krewnych, tak zawsze skorych, eby da si pocignmoim naukom i goszonemu przeze mnie trybowi ycia,i nadajcych si najbardziej do tego, eby Dionizjosapocign za sob. Jeeli kiedykolwiek, to teraz waniemoe si urzeczywistni w caej peni to, czego wygldamy

z tsknot, a mianowicie, aby ci sami ludzie byli filozofamii zarazem wadcami wielkich pastw. Zachty wic byytakie i cae mnstwo innych w tym rodzaju. Co za do moichzapatrywa na t spraw, to odczuwaem niepokj mylco modych i jak to si w ogle z nimi uoy przelotnesbowiem porywy modziecze i czsto wprost w przeciwnzwracaj si stron jeeli chodzi o Diona, znaem jegocharakter powany z natury, przy czym by ju czowie-kiem w latach dojrzaych. Gdy si wic zastanawiaem

i wahaem, czy naley jecha, czy jak si te zdecydowa,przewayo przekonanie, e jecha powinienem: jeelisi chce przystpi kiedykolwiek do urzeczywistnieniaswych koncepcji co do ustawodawstwa i ustroju pastwo-wego, to teraz wanie trzeba pokusi si o to. Bo przeciewystarczy jednego tylko czowieka przekona w dosta-tecznym stopniu, a dokonam caego zbawczego dziea.To oto zamierzajc i na to si wac wyruszyem z domu. Nie powodowao mn to, co przypuszczaj niektrzy,lecz przede wszystkim wzgld na samego siebie, abym niemusia kiedy wstydzi si sam siebie i uzna, e jestem


30/87

niby jakie ze wszech miar puste sowo i nieskory by-najmniej do podjcia jakiegokolwiek czynu. Baem si przy tym, e mg bym zdradzi Diona, nasze zobowizaniawzajemne i czc nas przyja, wtedy gdy groziy mu

istotnie niebezpieczestwa, i to niemae. Jeeliby comu si przydarzyo, czy te, wydalony z kraju przezDionizjosa i przez innych swoich wrogw, zjawi by si przed nami jako wygnaniec i zwrci do nas z nastpuj-cymi sowami: Przychodz do Ciebie, Platonie, na tuaczkskazany nie dlatego, e mi hoplitw zabrako i e jedcwnie miaem dla odparcia wroga, sw mi Twoich i Twegodaru przekonywania zabrako, ktrym, wiedziaem, emocen jeste w najwyszym stopniu skania modych do

tego, co dobre i sprawiedliwe, i czy ich wci ze sobwzami przyjani i zbratania. To mnie wic zawiodowobec tego, e nie speni przypadajcej na Ciebie czcizadania, i dlatego zmuszony byem opuci Syrakuzyi znalazem si tutaj. Moja osobista sprawa to mniejszy jeszcze zarzut dla Ciebie, lecz filozofia, ktr wci wy-sawiasz i powiadasz, e nie doznaje czci u innych ludzi,czy nie zostaa teraz zdradzona wraz ze mn, jeeli chodzio t czstk zadania, ktr Ty miae speni wobec niej?

I gdyby si zdarzyo, ebymy na przykad mieszkali w Me-garze, zjawiby si przecie z pomoc na moje wez-wanie, lub te samego siebie za nader lichego musiabyuwaa czowieka. Teraz za podajc jako usprawiedliwieniedalek podr, dug przepraw morsk i ogrom zwiza-nych z ni trudw, sdzisz, e zdoasz unikn tego,aby Ci nie pomawiano kiedy o gnuno? Nie uda Ci siz pewnoci! " Czy mg bym na te sowa godn zna-le odpowied? Nie mg bym bynajmniej. Wyruszyemwic ulegajc nakazom rozumu i majc suszno za sob,jak tylko czowiek mie moe najbardziej, i opuciem


31/87

z powodu tego moje zajcia, adn miar nie przynoszcemi ujmy, aby uda si pod przymus rzdw tyraskich,ktre nie mogy oczywicie odpowiada moim pogldomani mojej osobie. Czynic to uchyliem si od pomsty

Zeusa, przyjacielskich zwizkw patrona, i wywizaemsi bez zarzutu z mojej powinnoci wobec filozofii, ktrejnie oszczdzono by obelg, gdybym, gnunoci hodujci tchrzostwu, niesawn i brzydk wzi na siebie rol.Przybywszy za, bo nie trzeba tutaj rozwodzi si zbytnio,zastaem dokoa Dionizjosa wszdzie peno wrzenia, gosyoszczercze szkaloway Diona przed majestatem tyrana.Broniem go, jak tylko mogem, niewiele jednak mogemzdziaa; mniej wicej jako w czwartym miesicu po

moim przybyciu kaza Dionizjos wsadzi Diona na maystatek i niegodnie wyprawi go z kraju, oskrajc o knowa-nia przeciwko wadzy tyraskiej. My wszyscy, przyjacieleDiona, obawialimy si teraz, czy nie zechce oskaryktrego z nas o wspudzia w owych knowaniach Dionai wywrze na nim swej zemsty. Co do mnie, to nawetrozesza si wtedy jaka pogoska w Syrakuzach, e kazamnie Dionizjos zgadzi jako sprawc tego wszystkiego,co si wwczas stao. On jednak zauwaywszy, w jakim

jestemy nastroju, i bojc si, eby co gorszego nie wynikoz tych obaw, uprzejmie nas znowu podejmowa wszyst-kich, mnie za uspokaja, dodawa otuchy i prosi, abym bezwarunkowo pozosta. Z mego wyjazdu, rzecz prosta,nic dobrego nie mogo dla niego wynikn, z pozostaniaraczej. Dlatego te zwraca si do mnie niby z gorcprob, wiemy jednak, ile pro by tyranw zawierajw sobie koniecznoci posuchu. Znalaz poza tym sposb,aby mi nie da odpyn. cign mnie do siebie nazamek i tam wyznaczy mieszkanie. Stamtd za adenkapitan statku nie zechciaby zabra mnie z sob, nie


32/87

mwi ju wbrew woli Dionizjosa, ale w ogle, chybaeby sam przysa kogo z poleceniem zabrania mnie;aden te kupiec i z naczelnikw stray granicznej ani jeden nie patrzy by spokojnie, jak sam uchodz z kraju,

lecz zatrzyma by mnie od razu i przywid z powrotemdo Dionizjosa, zwaszcza, e jako znowu rozgaszanowieci, cakiem przeciwne temu, co opowiadano poprzed-nio, e Platon, wprost uwierzy trudno, w jak niezwykychjest askach u Dionizjosa. Jake wic byo istotnie?Powiedzie musz ca prawd. Okazywa mi rzeczywiciez biegiem czasu, w miar jak obcowalimy z sob i zetknsi bliej z moim sposobem bycia i charakterem, corazwicej askawoci i wzgldw, chcia jednak, abym go

ceni wicej od Diona i abym jako przyjaciela bez po-rwnania wyej go stawia ni tamtego. Niewiarogodne jest,ile w to wkada ambicji. Lecz eby pj drog, na ktrejnajpikniej mg by to osign, jeeliby to w ogle byodo osignicia, przed tym si wzbrania, aby mianowicieuczy si i sucha tego, co mwi o filozofii, i zbliy siw ten sposb do mnie i zy ze mn bardziej. Obawiasi widocznie tego, co mu mwili oszczercy, e da siomota, i Dion wtedy przeprowadzi wszystko. Ja za,

wierny swej pierwotnej myli, z ktr tu przybyem.przetrzymywaem wszystko w oczekiwaniu, e moe jakodojdzie on kiedy do tego, eby zapragn wie ywotfilozofa. Przeciwdziaa jednak temu zwycisko.

Tak wic to byo z moim przybyciem na Sycyli i takupyn pierwszy okres mojego tam pobytu. Po czymodjechaem, i powrciem znowu na usilne pro by Dioni-zjosa. Wyjani Wam, z jakich zrobiem to wzgldw,i przedstawi, e cokolwiek uczyniem, tumaczy sizrozumiaymi i susznymi pobudkami. Wiem bowiem,e wielu ludzi nie przestaje pyta, w jakim waciwie celu


33/87

udaem si tam powtrnie. Przedtem jednak chc Wamporadzi, co naley robi w obecnych warunkach. Nietrzeba bowiem, aby to, co zamierzam mwi tylko ubocz-nie, wysuwao si w moich sowach na plan pierwszy jako

gwna sprawa. Twierdz wic co nastpuje:Przypumy, e mamy czowieka chorego i pdzcegotaki tryb ycia, ktry ujemnie wpywa na jego zdrowie.Czy ten, kto chce mu swoj rad suy i pomoc, nie powinien przede wszystkim wpyn na zmian jegodotychczasowego trybu ycia i dopiero wtedy, jeeli goposucha, zaleca mu jeszcze inne rodki? W razie zaodmowy ze strony chorego, czowiek z charakterem i praw-dziwy lekarz uchyli si, moim zdaniem, od udzielania dal-

szej porady; o tym, kto by si godzi na to, powiedziabymprzeciwnie, e pozbawiony jest charakteru i niewiele sirozumie na sztuce lekarskiej. To samo da si take zasto-sowa do pastwa, niezalenie od tego, czy pozostaje pod panowaniem jednego czy wielu mw. Jeeli z zasadytrzymajc si w swym yciu politycznym waciwej drogi prosi o doradzenie mu czego poytecznego w jakiejsprawie, nie odmwi czowiek rozumny swej rady takiemuspoeczestwu. Jeeli natomiast pastwo zbacza cakowicie

ze szlaku waciwej polityki i nie chce adn miar od-nale z powrotem wiodcej do niej drogi, a obywatelezapowiadaj doradcy, eby zostawi ich ustrj w spokojui nie prbowa go podwaa, bo mierci przypaci wszelkprb podwaenia go, i nakazuj przy tym, aby by nausugi ich zachcianek i dz, i doradza, w jaki sposbuzyskaliby ich spenienie jak najatwiej i jak najszybciej po wsze czasy, za czowieka bez charakteru poczytywa- bym tego, kto by si godzi na udzielanie rad w podobnychwarunkach, za czowieka z charakterem, odwrotnie,uwaabym tego, kto by si na to zgodzi nie zechcia.


34/87

Takie wic mam przekonania i dlatego, jeeli zwraca sikto do mnie z prob o rad w jakich bardzo wanych dlasiebie poczynaniach yciowych, w sprawie zdobycia ma-jtku na przykad, lub te w jaki sposb ma pielgnowa

zdrowie ciaa czy duszy, o ile wydaje mi si, e w codzien-nym trybie ycia wiernym jest pewnym zasadom, albote mog przypuszcza, e zastosuje si do mojej radyw tym, co do czego porozumiewa si ze mn, chtnie sumu moj rad i nie poprzestaj na zdawkowym tylkospenieniu jego pro by. Gdy za kto wcale rady ode mnienie da, albo te jest widoczne, e jej posucha bynaj-mniej nie ma zamiaru, nie bd si takiemu z moj radnarzuca nie proszony, a przymusu nie wywierabym,

nawet gdyby by moim synem rodzonym. Niewolnikowi,i owszem, rad bym swych nie skpi i, gdyby sucha ichnie chcia, nie zawaha bym si nawet uy wzgldem niego przemocy. Ojca za i matk nie godzi si, zdaniem moim,przymusza do czegokolwiek, chyba e nie s przy zdro-wych zmysach; jeeli prowadz, taki czy inny, stay trybycia, ktry im odpowiada, mnie za nie podoba sizgoa, nie naley, sdz, ciga ich niechci przez da-remne strofowanie, ani te, odwrotnie, schlebia im

i usunie dostarcza moliwoci zaspokojenia pragnietego rodzaju, e, jeelibym sam mia si im podda z lu-boci, y bym nie chcia w ogle. T sam zasad po-winien i wobec pastwa kierowa si w yciu czowiekrozumny. Niech wypowiada swe zdanie, jeeli ma co dozarzucenia w sprawie polityki, ale tylko wtedy, gdy wie,e mwi nie bdzie na prno, ani sw swoich nieprzypaci mierci. Gwatu za niech nie stosuje wobecojczyzny zmieniajc przemoc jej system rzdw, jeeli bez mnoenia wygnacw, bez ofiar w ludziach ustrojunajlepszego choby wprowadzi nie mona. Niech si


35/87

wwczas cicho usunie na stron i o ratunek si modli dlasiebie i dla pastwa.

W taki wic oto sposb mog i Waszym sta si doradc,a doradzaem ju wraz z Dionem i Dionizjosowi, aby

sobie przede wszystkim codzienne ycie uoy tak, ebynauczy si samego siebie trzyma na wodzy jak monanajbardziej, oraz zdobywa sobie wiernych przyjacii towarzyszy, dla uniknicia tego, co spotkao jego ojca.Zjednoczy on w swoim rku wiele potnych grodwSycylii zniszczonych przez barbarzycw. Odbudowawszy je, nie by jednak w monoci ustanowi w adnym z nichlojalnego wzgldem siebie rzdu zoonego z bliskich muludzi, czy to spomidzy jakich cudzoziemcw, czy te

z wasnych braci, ktrych sam wychowa, poniewa bylimodsi od niego, i z prostych ludzi porobi panami, a z bie-dakw w niezwykych przetworzy bogaczy. Nie zdoa jednak, mimo namowy, wskaza, dobrodziejstw ze swejstrony, jak te i wzgldw rodzinnych, adnego z nichzrobi towarzyszem swych trudw panowania. Okazasi tu siedemkro razy nieudolniejszy od Dariusza, ktrynie braciom zawierzy ani wychowankom, ale jedynie tym,z ktrymi pospou obali owego Meda rzezaca. Podzieliw-

szy pastwo na siedem czci a kada z nich wikszabya od caej Sycylii rzdzi przy ich wspudzialei wiernych mia z nich towarzyszy; nie wystpowali przeciwko niemu ani przeciwko sobie wzajemnie. Stasi przykadem, jakim by winien dobry prawodawca i krl.Dziki prawom wszake, ktre ustanowi, przetrwaopastwo perskie po dzi dzie. Wemy dalej Ateczykw: potrafili oni szereg miast greckich, nkanych przez napacibarbarzycw, nie wprowadziwszy do nich swojej ludnoci,

lecz przejwszy tak jak byy zamieszkane, utrzyma przezlat siedemdziesit pod swoim panowaniem, zdobywszy


36/87

sobie w kadym z nich ludzi przyjanie usposobionych.Dionizjos natomiast w jednym miecie ca stoczywszySycyli, ze zbytku mdroci nie dowierzajc nikomu,zaledwie zdoa si utrzyma. Ubogi by bowiem w przyja-

ci i wiernie oddanych sobie mw. A nic nie jest pewniejszym wskanikiem cnoty czy nieprawoci, jak brakczy posiadanie takowych. To wic doradzalimy Dionizjo-sowi, ja wraz z Dionem, aeby, skoro tak mu si ju z winyojca uoyy stosunki, e rs w osamotnieniu, pozbawionywyksztacenia, pozbawiony odpowiedniego towarzystwa,najpierw wzi si do tego12 i postara si spord swychkrewnych i rwienikw zdoby sobie przyjaci i towarzy-szy w deniu do cnoty wtrujcych mu zgodnie, zwaszcza

za, aby sam z sob doszed do porozumienia, bo braktego zdradza w niezwykej wprost mierze. Mwilimymu to nie tak otwarcie nie byoby to bowiem bez- pieczne ale dajc mu to do zrozumienia drog oklni podkrelalimy z caym naciskiem, e kady, kierujc sitymi wskazaniami, i siebie i tych, na czele ktrych stoi,chroni od zego, postpujc inaczej doczeka si, euszystko cakiem odwrotny przybierze obrt. Jeeli wic pjdzie wskazan przez nas drog i zrobi z siebie rozum-

nego i rozsdnego czowieka, zaludni nast pnie opustoszaemiasta sycylijskie, wyposay je w prawa i w ustrj,ktry je zwie i sprzymierzy zarwno z nim, jak midzysob, w celu niesienia sobie pomocy przeciwko barba-rzycom, nie tylko dwukrotnie, lecz wielokrotnie zaistepowikszy pastwo odziedziczone po ojcu. Zdoa bowiem przy takim stanie rzeczy ujarzmi Kartagiczykw sroej jeszcze o wiele, ni wwczas ujarzmieni zostali przez Ge-lona, podczas gdy teraz, przeciwnie, ojciec jego zmuszony

12 Czytam: (vulg.).


37/87


38/87

wicie. Dion potem w drodze powrotnej do domu zabiera z sob z Aten dwch braci13; przyja z nimi niepowstaa na podstawie zgodnych przekona filozoficznych,ale z pospolitych i zwykych uczu koleestwa, jak to bywa

u wikszoci przyjaci, oraz z tego zycia si, ktre siwytwarza przy stole biesiadnym, ceremoniach wtajemni-czenia i wsplnym uczestniczeniu w misteriach. Takwic i ci dwaj towarzyszcy mu w drodze do kraju przyjaciele w tych wanie okolicznociach zbliyli si do niegoi dziki usugom, ktre mu oddali podczas przygotowado powrotu, w zaylsze z nim weszli stosunki. Skoro jednak po przybyciu na Sycyli spostrzegli, e Sycylijczycy, naskutek rozsiewanych oszczerstw, podejrzewaj Diona, jak-

kolwiek zawdziczaj mu swe wyzwolenie, o to, ezamierza sta si tyranem, nie tylko zdradzili przyjacielai czowieka, z ktrym czyy ich wzy wzajemnie wiad-czonej sobie gocinnoci, lecz wasnorcznie nieomal do-pucili si mordu, bo bro majc w rku mordercom po-dyli z pomoc. Co do ohydy i niegodziwoci tej zbrodni, ja z pewnoci nie robi adnych zastrzee i nie za- bieram tu gosu sporo bowiem inny troszczy si,aby j rozsawi szeroko i troszczy si bdzie i nadal co

si natomiast w zwizku z tym mwi o Ateczykach i twier-dzi, e ci dwaj hab cignli na pastwo, uchyli musz.Owiadczam bowiem, e Ateczykiem by take ten,ktry nie zdradzi owego ma, jakkolwiek mg w zamianza to mie bogactwa i wiele zaszczytw. Albowiem przy-ja, ktra go z nim czya, nie bya pospolit przyjani prostackich natur; zrodzia si ona ze wsplnie podejmo-wanych, szlachetnych wysikw wewntrznego doskona-lenia si. Takiej wsplnocie i takiemu jedynie porozu-

13 Ateczykw Kallipposa i Filostratosa.


39/87

mieniu zawierzy winien czowiek rozumny, wicej nipokrewiestwu duchowemu czy fizycznemu. Nie s tewarci obydwaj Diona zabjcy tego, aby ich czyn zahab poczyta pastwu, jakoby to w ogle byli ludzie,

o ktrych si wspominao kiedykolwiek.Powiedziaem to wszystko z t myl, aby jako mojarada posuyo tym, ktrzy nale do koa przyjacii krewnych Diona. Doradzam co jeszcze ponadto, tsam rad i to samo pouczenie wypowiadajc ju po raztrzeci do Was, trzecie z kolei. Nie powinna Sycylia aniadne pastwo gosi moje przekonanie ulega wszech-wadztwu jakiegokolwiek czowieka, prawom podlegawinno jedynie. Nie wychodzi to bowiem na dobre ani cie-

miycielom, ani ciemionym, ani im, ani ich dzieciom,ani tych dzieci potomnym, lecz zgubne jest wszelkie tegorodzaju poczynanie. Mizerne tylko i pode charakteryzwyky na takie porywa si zyski, ludzie, ktrzy nie wiedzzgoa, co na przyszo i w chwili obecnej dobre jesti sprawiedliwe w dziedzinie spraw boskich i ludzkich.Przekonywaem co do tego najpierw Diona, po wtreDionizjosa, teraz Was, jako trzecich z rzdu, przekonausiuj. Dajcie si wic przekona zwaywszy, e do trzech

razy Zeus ratunek zsya. Spjrzcie take na los Dionizjosai Diona. Nie posuchawszy mnie, wiedzie jeden z nichywot bynajmniej nie chlubny, drugi, posuchawszy,chlubn zmar mierci. Bo jeli po najszczytniejsze sisiga wartoci dla siebie i dla swego pastwa, nawetcierpienie wszelkie, ktre przyjdzie wycierpie, jest czymdobrym i chlubnym. Nikt z nas przecie niemiertelnymsi nie urodzi, ani, gdyby to stao si nawet jego udziaem,nie by by przez to szczliwym, jak si wydaje wikszociludzi. adna bowiem rzecz nie jest waciwie ani za, anidobra, takeby warto byo o tym mwi, tam gdzie nie ma


40/87

duszy, nabiera dopiero tego znaczenia, gdy przydarza siduszy, czy to zwizanej z ciaem, czy te od niego od-czonej. Trzeba naprawd wierzy owym odwiecznymi witym podaniom, ktre obwieszczaj, e dusza nasza

jest niemiertelna, i e musi stan przed sdem i najsroszeponie kary, gdy si ju uwolni od ciaa. Dlatego te zamniejsze zo poczytywa naley znoszenie wielkich uchy-bie i krzywd ni ich wyrzdzanie. Sucha tego nie chceczowiek chciwy bogactw a ubogi dusz, a jeeli sucha, tozbywa drwicym, jak mu si zdaje, miechem. Bezwstydnierzuca si na wszystko, porywajc zewszd, co tylkomoe 14, niby bydl, eby zje albo wypi, albo dostar-czy sobie do syta owej uciechy ordynarnej i prostackiej,

niesusznie miosn rozkosz nazywanej, lepy jest i niewidzi, jakie nieszczcie, jeli brak wszelkich skrupuwtowarzyszy tej zachannoci, pociga za sob kady czynkrzywdzcy i e grzech wlecze si z koniecznoci za tym,ktry krzywdzi, czy tua si jeszcze po ziemi, czy ju scho-dzi pod ziemi u kresu swej niesawnej ze wszech miari wszdy, i aosnej wdrwki. Takie wic rzeczy i inne podobne mwiem Dionowi i przekonaem go. I mam otonajsuszniejsze powody, eby wobec jego mordercw od-

czuwa al podobny do tego, jaki odczuwam wobecDionizjosa. Bo zarwno oni jak i on skrzywdzili mniei innych, waciwie mwic wszystkich ludzi, jak tylkomona najbardziej. Oni zamordowali czowieka, ktrypragn opiera si na sprawiedliwoci, a on w cigucaego swego panowania, moc posiadajc najwysz, nasprawiedliwoci oprze si nie zechcia. A przecie gdybyistotnie podczas jego rzdw filozofia i moc zespoliy siw tym samym czowieku, wydarzenie to zajaniaoby

14 Czytam wraz z Apeltem: '.


41/87

wrd wszystkich ludzi, Grekw i barbarzycw, wspa-niaym blaskiem i udowodnioby wszystkim dostatecznieprawdziwo pogldu, e szczliwe nie moe by nigdyadne pastwo ani adna jednostka, jeeli nie bdzie y

rozumnie i zgodnie z nakazami sprawiedliwoci, czy dojdziedo tego samodzielnie, czy te dziki temu, e wrd oby-czajnoci prawych zwierzchnikw otrzyma zacne wy-chowanie i wyksztacenie. Na tym wanie polega krzywdawyrzdzona przez Dionizjosa, a wszystko inne ma jestdla mnie krzywd w porwnaniu z tym. Zabjca za Diona,nie zdajc sobie z tego sprawy, spowodowa zupenie tosamo. Dion bowiem, wiem to na pewno, o ile w oglemoe co czowiek twierdzi o czowieku, jeeliby uj wa-

dz w swe rce, nie uksztatowa by jej w aden inny spo-sb, lecz obrci na to, aby najpierw Syrakuzy, swe miastoojczyste, wydoby spod jarzma, zetrze z niego znamionasualstwa i kaza mu niezalen przybra postaw,nast pnie za na to, aby wszelkimi moliwymi rodkamiw pikny ad praw waciwych i najlepszych wyposayobywateli, po czym zda by do tego, aby Sycyli cazapeni osadnikami i wyzwoli od barbarzycw, prze-pdzajc jednych, rozgramiajc drugich, a przyszoby mu

to atwiej ni ongi Hieronowi. Gdyby wic zdziaa to m prawy i dzielny, rozsdny przy tym i wyrobiony filozo-ficznie, powstaoby wrd wikszoci ludzi takie samo uzna-nie dla cnoty, jakie, o ile by Dionizjos da si przekona,utrzymaoby si w mocy na caym, eby tak powiedzie,wiecie. Ale wdaa si w to jaka wysza sia, czy zaciyonad tym przeklestwo cignite przez jakiego grzesznika,amicego prawa i zakon boy i, co najgorsze, wacegosi na wszystko w zuchwaych porywach gupoty, w ktrej

spoczywa nasienie wszelkich nieszcz ludzkich, z ktrej,jakby z podatnej gleby, kiekuje, aby w przyszoci nader


42/87

gorzki przynie plon tym, ktrzy je posieli. Z powodu tejgupoty wszystko po raz drugi przepado i zgino. Leczzamilczmy teraz o tym, baczmy na nasze sowa, aby nieurzec czego znowu po raz trzeci. Tyle tylko, e radz

Wam naladowa Diona, Warn, ktrzy jestecie jegoprzyjacimi, i zarwno jego myl yczliwie ku ojczyniezwrcon, jak te i jego codzienny, umiaru peen sposbycia, oraz prbowa urzeczywistni jego zamierzenia podlepsz wrb. A jakie one byy, dowiedzielicie si terazode mnie wyranie. Tego za z Was, kto nie potrafi y nasposb dorycki, wedug tradycji ojcw, ale goni za yciem,ktre zabjcy Diona i og wiedzie Sycylijczykw, pami-tajcie nie wzywa do wsp pracy i nie mylcie, aby mg

zdoby si kiedykolwiek na czyn rzetelny i oparty nazdrowej myli. Pozostaych wzywajcie do odbudowy caejSycylii i do zaprowadzenia w niej rwnych praw oby-watelskich i cigajcie zarwno z samej Sycylii, jak tez caego obszaru Peloponezu, nie obawiajcie si takei Aten. I tam bowiem yj mowie, ktrzy gruj nadinnymi cnotliwym yciem, a bezczelno zbrodniarzymordujcych przyjaci maj w nienawici. To wszystko,by moe, naley jednak jeszcze do przyszoci. Na razie

drcz Was rozliczne i rnorodne, co dnia na nowowszczynajce si spory skconych stronnictw. Trzebaatoli, aby dobrze sobie uwiadomi kady, kto dziki asceboej jako tako jest zdolny do waciwej oceny zjawisk,e nie nastanie dla zwanionych kres nieszcz zanimci, ktrzy s gr, nie przestan zwalcza, wypdza i mor-dowa przeciwnikw w zapamitaym gniewie i na wro-gach wywiera swej zemsty. Niech opanuj samych siebiei stanowi prawa obowizujce na rwni obydwie strony

i takie, ktre by bynajmniej nie sprzyjay im bardziej nizwycionym. A posuch dla tych praw niechaj wrd nich


43/87

podwjnym wymuszaj przymusem: czci i postrachem; postrachem, okazujc sw moc, jako e maj nad nimiprzewag, czci znw przez to, e i nad pokusami wydajsi posiada przewag i prawom raczej hodowa chc

i potrafi. Nie moe w inny sposb wyzby si kiedykolwieknieszcz pastwo skcone wewntrznie, lecz waniewzajemne, wrogie nastroje, uczucia nienawici, brak zau-fania, rodzi si w takich pastwach zwyky nieustannie. Ciwic, ktrym przypado zwycistwo, musz, jeeli tylko my-l o ratunku dla pastwa, sami w swoim wasnym groniewybra spord Grekw mw, o ktrych wiedz, e snajzacniejsi. Niechaj to bd przede wszystkim ludzie starsi,majcy w domu dzieci i ony, i mogcy si powoa na

moliwie najliczniejszy zast p przodkw dzielnych i za-suonych, oraz niech maj wszyscy dostateczne zabez- pieczenie majtkowe co do liczby, to dla pastwao dziesiciu tysicach mieszkacw wystarczy ich pi-dziesiciu drog pr b i zaszczytw najwikszych trzebaich skoni do opuszczenia ojczyzny i sprowadziwszyzaprzysic oraz baga i poleca, aby ustanowili prawa,ktre by nie byy bardziej korzystne ani dla zwycizcw,ani dla zwycionych, ale rwne i wsplne dla wszystkich

obywateli pastwa. Skoro ju nadane zostan prawa, odtego wanie zaley wszystko. Gdy bowiem zwycizcy bardziej jeszcze ni zwycieni podporzdkuj si prawom,wtedy bezpieczestwo i pomylno zapanuj wszdziei wszelkie pierzchnie nieszczcie. W przeciwnym razie niema co wzywa ani mnie, ani nikogo innego, aby stan przy boku tego, kto nie chce si zastosowa do tych polece.A jest to wszystko najbardziej pokrewne temu, co Dioni ja w serdecznej trosce o Syrakuzy usiowalimy wsplnie

uskuteczni po raz ju drugi. Bo po raz pierwszy byo towtedy, gdy robilimy wysiki, aby przy pomocy samego


44/87

Dionizjosa uzyska taki stan rzeczy, ktry by by dobrydla wszystkich pospou, a los jaki, wicej od ludzi po-siadajcy mocy, wysiki te zniweczy. Teraz wic sprbujciedo pomylniejszego doprowadzi to koca, a los niech Warn

sprzyja i wiedzie po myli boych przeznacze.To jest wic moja rada i moje do Was posanie, jakote to, co Wam miaem powiedzie o mojej pierwszejbytnoci u Dionizjosa. Co do pniejszej mojej wyprawyi podry, e miaa ona swoje racje i e wynikaa z moichzaoe, moe si teraz dowiedzie ten, komu na tymzaley. Pierwszy wic okres mego pobytu na Sycylii mintak, jak opowiedziaem, zanim przeszedem do udzielaniarad krewnym i przyjacioom Diona. Nast pnie usiowa-

em, jak tylko mogem, przekona Dionizjosa, aby mniepuci od siebie. Umwilimy si wreszcie wsplnie w tensposb: Dionizjos zapowiedzia, e wraz z nastaniem pokoju bo toczya si wtedy wojna na Sycylii przyle po Diona i po mnie z powrotem, przedsiwziwszy jeszczeuprzednio pewne kroki dla umocnienia swej wadzy;prosi te Diona, aby nie uwaa bynajmniej, e spotkaago kara wygnania, ot jest to po prostu zmiana miejsca pobytu. Wyraziem sw zgod i przyrzekem, e wrc

na takich warunkach. Po zawarciu pokoju przysa pomnie, prosi aby Dion poczeka rok jeszcze, co do mnienatomiast yczy sobie, abym przyby za wszelk cen.Dion wic poleca i prosi, abym jecha. Bo oto z Sycyliidochodziy wci wieci, e Dionizjosa ogarn znw terazniezwyky wprost zapa do studiw filozoficznych. Dlategote prosi Dion tak usilnie, abym nie odmawia zaproszeniu.Jeeli chodzi o mnie, wiedziaem, e modzi ludzie czstoodczuwaj taki pocig do filozofii, niemniej jednak byem

zdania, e bezpieczniej bdzie, przynajmniej na razie,zostawi i Diona, i Dionizjosa w spokoju. Naraziem si


45/87

te im obydwm, wymawiajc si moim wiekiem podesz-ym i podkrelajc przy tym, e, tak jak teraz stoj sprawy,nic si nie dzieje wedug umwionych warunkw. Przy-puszczam, e wkrtce potem musia si Archytas znale

u Dionizjosa zanim odjechaem, nawizaem bowiemblisze i serdeczniejsze stosunki midzy Dionizjosem a Ar-chytasem i owwsplnotw Tarencie. A byo te i w Syra-kuzach sporo takich, ktrzy co nieco posyszeli od Diona,od nich znw tego i owego dowiedzieli si inni i zapchalisobie gowy strz pami niezbyt cisych i niedokadnie przetrawionych wiadomoci z dziedziny filozofii. Ci wicmusieli, jak mi si zdaje, prbowa rozmawia z Dionizjo-sem na te tematy w przewiadczeniu, e sysza ode mnie

wszystko, co wchodzi w obr b moich rozwaa. On zaz natury bynajmniej nie jest niezdolny do nauki, przy czymambitny niewiarogodnie. By moe znajdowa upo-dobanie w tych rozmowach, z drugiej jednak strony wsty-dzi si, e zdradza si z tym, i waciwie niczego si odemnie nie nauczy wtedy, gdy u niego gociem. Dlategote budzio si w nim pragnienie dokadniejszego poznaniatych spraw i rwnoczenie przynaglaa go do tego ambicja.Czemu za wtedy, podczas mego pierwszego pobytu,

nie sucha moich nauk, wspominaem ju powyej. Skorowic dostaem si szczliwie do domu i na jego powtrnezaproszenie odmown daem odpowied, jak o tym byamowa przed chwil, czu si Dionizjos niesychanieuraony w swej ambicji, jak mi si zdaje, e moemg by kto pomyle, e ja nim gardz i e, poznawszyzarwno jego natur i charakter, jak te i sposb ycia,nie znalazem w nim upodobania i dlatego przyjecha niechc. Obowizkiem moim jest przedstawi ca prawd

i umie wytrzyma, jeeli kto, posyszawszy jak to siwszystko stao, pogardzi mojfilozofii bdzie skonny


46/87

przypuszcza, e tyran postpi rozumnie. Przysa tedy pomnie Dionizjos, zapraszajc mnie po raz trzeci, trj-rzdowiec dla udogodnienia drogi, przysa te jednegoz uczniw Artychasa, Archedemosa, co do ktrego mg

przypuszcza, e ceni go najwicej ze wszystkich Sy-cylijczykw, oraz kilku jeszcze z moich znajomych na Sy-cylii. Wszyscy oni opowiadali mi zgodnie, jak zadziwiajcewprost post py poczyni Dionizjos w filozofii. Otrzymaemte od niego list nader dugi, ktry, poniewa znany muby mj stosunek do Diona i wiadome, jak bardzo Dion so-bie yczy, abym jecha i uda si do Syrakuz, z tego to punktu widzenia i w zwizku z tym wszystkim zoyi wystylizowa. Pocztek listu brzmia mniej wicej tak:

Dionizjos Platonowi..." par zwykych zwrotw grze-cznociowych i od razu: Jeeli przychylisz si domojej pro by i przybdziesz teraz na Sycyli, to przedewszystkim co do Diona wszystko bdzie tak, jak sobietylko bdziesz yczy a nie bdziesz przecie, wiem todobrze, yczy sobie rzeczy idcych za daleko, i dlategoprzyobiecuj m zgod w przeciwnym razie sprawyDiona w ogle, a zwaszcza to, co si tyczy jego osoby,nie pjd Ci bynajmniej po myli". Wyrazi si wic w ten

sposb; co do reszty listu, to za dugo by to byo i nie namiejscu przytacza go teraz. Otrzymywaem listy rwniei od Archytasa i od moich przyjaci z Tarentu. Wychwala-li w nich gorco filozoficzne zainteresowania Dionizjosai zwracali uwag, e, jeelibym nie przyby teraz, stosunki przyjacielskie, ktre dziki mnie zawizane zostay midzynimi a Dionizjosem i ktre maj niemae znaczenie dlasytuacji politycznej, ulegn niechybnie cakowitemu roz- biciu. Gdy mnie wic w taki sposb zapraszano podwczas,

cignli przyjaciele z Sycylii i z Italii, a ci tutaj wprostwypychali nieomal z Aten swoimi probami, zaczy znw


47/87

te im obydwm, wymawiajc si moim wiekiem podesz-ym i podkrelajc przy tym, e, tak jak teraz stoj sprawy,nic si nie dzieje wedug umwionych warunkw. Przy-puszczam, e wkrtce potem musia si Archytas znale

u Dionizjosa zanim odjechaem, nawizaem bowiemblisze i serdeczniejsze stosunki midzy Dionizjosem a Ar-chytasem i owwsplnotw Tarencie. A byo te i w Syra-kuzach sporo takich, ktrzy co nieco posyszeli od Diona,od nich znw tego i owego dowiedzieli si inni i zapchalisobie gowy strz pami niezbyt cisych i niedokadnie przetrawionych wiadomoci z dziedziny filozofii. Ci wicmusieli, jak mi si zdaje, prbowa rozmawia z Dionizjo-sem na te tematy w przewiadczeniu, e sysza ode mnie

wszystko, co wchodzi w obr b moich rozwaa. On zaz natury bynajmniej nie jest niezdolny do nauki, przy czymambitny niewiarogodnie. By moe znajdowa upo-dobanie w tych rozmowach, z drugiej jednak strony wsty-dzi si, e zdradza si z tym, i waciwie niczego si odemnie nie nauczy wtedy, gdy u niego gociem. Dlategote budzio si w nim pragnienie dokadniejszego poznaniatych spraw i rwnoczenie przynaglaa go do tego ambicja.Czemu za wtedy, podczas mego pierwszego pobytu,

nie sucha moich nauk, wspominaem ju powyej. Skorowic dostaem si szczliwie do domu i na jego powtrnezaproszenie odmown daem odpowied, jak o tym byamowa przed chwil, czu si Dionizjos niesychanieuraony w swej ambicji, jak mi si zdaje, e moemg by kto pomyle, e ja nim gardz i e, poznawszyzarwno jego natur i charakter, jak te i sposb ycia,nie znalazem w nim upodobania i dlatego przyjecha niechc. Obowizkiem moim jest przedstawi ca prawd

i umie wytrzyma, jeeli kto, posyszawszy jak to siwszystko stao, pogardzi mojfilozofii bdzie skonny


48/87

przypuszcza, e tyran postpi rozumnie. Przysa tedy pomnie Dionizjos, zapraszajc mnie po raz trzeci, trj-rzdowiec dla udogodnienia drogi, przysa te jednegoz uczniw Artychasa, Archedemosa, co do ktrego mg

przypuszcza, e ceni go najwicej ze wszystkich Sy-cylijczykw, oraz kilku jeszcze z moich znajomych na Sy-cylii. Wszyscy oni opowiadali mi zgodnie, jak zadziwiajcewprost post py poczyni Dionizjos w filozofii. Otrzymaemte od niego list nader dugi, ktry, poniewa znany muby mj stosunek do Diona i wiadome, jak bardzo Dion so-bie yczy, abym jecha i uda si do Syrakuz, z tego to punktu widzenia i w zwizku z tym wszystkim zoyi wystylizowa. Pocztek listu brzmia mniej wicej tak:

Dionizjos Platonowi..." par zwykych zwrotw grze-cznociowych i od razu: Jeeli przychylisz si domojej pro by i przybdziesz teraz na Sycyli, to przedewszystkim co do Diona wszystko bdzie tak, jak sobietylko bdziesz yczy a nie bdziesz przecie, wiem todobrze, yczy sobie rzeczy idcych za daleko, i dlategoprzyobiecuj m zgod w przeciwnym razie sprawyDiona w ogle, a zwaszcza to, co si tyczy jego osoby,nie pjd Ci bynajmniej po myli". Wyrazi si wic w ten

sposb; co do reszty listu, to za dugo by to byo i nie namiejscu przytacza go teraz. Otrzymywaem listy rwniei od Archytasa i od moich przyjaci z Tarentu. Wychwala-li w nich gorco filozoficzne zainteresowania Dionizjosai zwracali uwag, e, jeelibym nie przyby teraz, stosunki przyjacielskie, ktre dziki mnie zawizane zostay midzynimi a Dionizjosem i ktre maj niemae znaczenie dlasytuacji politycznej, ulegn niechybnie cakowitemu roz- biciu. Gdy mnie wic w taki sposb zapraszano podwczas,

cignli przyjaciele z Sycylii i z Italii, a ci tutaj wprostwypychali nieomal z Aten swoimi probami, zaczy znw


49/87

te same odzywa si myli, e nie naley zdradza Dionai tych, z ktrymi nawizaem w Tarencie blisze i serdecz-niejsze stosunki. I sam przecie rozumiaem, e nie byobywaciwie czym tak bardzo dziwnym, jeeliby miody

czowiek, syszc cho by tylko ubocznie o rzeczach god-nych uznania i bdc obdarzony zdolnociami umyso-wymi, poczu budzce si w sobie pragnienie obrania naj-lepszej drogi ywota. Trzeba wic zbada dokadnie mylaem jak si sprawa przedstawia i bynajmniej tegonie zaniedba, abym nie musia sam sobie przypisywawiny powstania tak wielkiego naprawd zarzutu, jeelibyistotnie miao by tak, jak mwiono. Puszczam si wicw drog, rozumowaniem tym niby po paszcza przyso-

niwszy sobie oczy, jako e peen byem obaw i niezbytdobrych przeczu oczywicie. Wyruszyem wic i gdyzawierzyem temu, kto do trzech razy ocalenie zsya,tej przynajmniej aski doznaem rzeczywicie, powrci-em bowiem i teraz take do domu szczliwie i cao,i za to zaraz po Bogu Dionizjosowi wdziczno si naley, bo gdy wielu ludzi czyhao na moj zgub, udaremniich zamiary i winne mi poszanowanie w pewnej mierzeokaza, i wzgldy, nalene mi w moim pooeniu.

Przybywszy na miejsce uwaaem, e trzeba si przedewszystkim przekona, czy rzeczywicie pali si Dionizjoszapaem do filozofii, niby jakim ogniem wewntrznymogarnity, czy te bezpodstawne byy te wszystkie po-goski, ktre dochodziy do Aten. Istnieje pewien sposb przeprowadzenia takiej prby, nieprostacki zgoa, aleistotnie nadajcy si do zastosowania wanie wobecwadcw, zwaszcza jeeli pen maj gow tu i wdziezasyszanych i niezbyt dokadnie przetrawionych wiado-

moci, co, jak spostrzegem od razu po przyjedzie, monabyo stwierdzi u Dionizjosa. Trzeba oto wyoy ludziom


50/87

tego pokroju, na czym polega caa istota filozofii, jakie s jej cechy, ile wie si z ni trudw i jak wielkiego wymagawysiku. Suchajc tego ten, kto naprawd urodzi sifilozofem, kto nadaje si do uprawiania tych studiw i jest

tego godnym boe w sobie majc dziedzictwo, sdzi, eo przedziwnej mu mwi drodze ywota, i e naley terazwyty wszystkie siy w tym kierunku, i e y nie warto,jeeliby si miao postpowa inaczej. Po czym nata w sobie ca moc ducha wraz z tym, ktry mu jest przewodni-kiem, i nie zwalnia napicia, zanim albo nie osignieswego celu we wszystkim, lub te nie stanie si zdolny,aby samego siebie, ju bez przewodnika, wie zdoadrogwaciw. W ten sposb i w myl tych oto zasad yje

taki czowiek; spenia, cokolwiek ma do spenienia w yciu,wszdzie jednak i zawsze filozofii wierny pozostaje i trzymasi takiego trybu dnia codziennego, ktry darzc trze-woci umysu, sprzyja w moliwie najwyszym stopniurozwojowi zdolnoci, pamici i umiejtnoci rozumowania.Odwrotny sposb post powania stale w nim budzi odraz.Ci natomiast, ktrzy nie s naprawd filozofami, lecz tylkoz zewntrz powlekli si pokostem filozoficznych teorii,na podobiestwo tych, co w promieniach soca przyciem-

nili sobie skr, gdy zdadz sobie spraw, ilu rzeczy muszasi nauczy i jak wielki tu potrzebny jest wysiek i e,jeeli chodzi o codzienny tryb ycia, to jedynie taki,ktrym ad rzdzi i umiar, nadaje si tutaj, dochodz doprzekonania, e za trudne to dla nich i e przewyszaich moliwoci, i nie znajduj w sobie mocy, aby te stu-dia uprawia. Niektrzy z nich usiuj wmwi sami sobie,e dostatecznie ju nasuchali si w ogle wszystkiego,i e zbdne s wszelkie dalsze starania. Taka wic jest

ta prba dajca jasne wyniki i zupene bezpieczestwow zastosowaniu do ludzi rozleniwionych i niezdolnych do


51/87

przebijania si przez jakiekolwiek trudnoci. Nie moe bowiem wtedy nikt zrzuci winy na tego, ktry si podjroli przewodnika, lecz sobie j jedynie kady przypisywamusi, komu si nie dostaje, aby uprawia to wszystko, co

spraw t posuwa naprzd. Z tego to punktu widzeniamwiem i Dionizjosowi wtedy to, co mu mwiem. Wszyst-kiego mu jednak nie wyoyem, a i Dionizjos nie dopominasi o to; twierdzi bowiem, opierajc si na tym, co tu i w-dzie posysza od innych, e ju posiada do rozleg wie-dz, i to w sprawach najwaniejszych, i e w dostatecznymstopniu wiadomoci te opanowa. Pniej mia, jak sysz,napisa co o tym, co wtenczas usysza, i poda to po-dobno jako swj wasny system, a niejako rzecz zawieraj-

c co z tego, o czym sysza. Nie znam jednak nic z tego.Znam niektrych innych, ktrzy pisali na te tematy,ale oni, kimkolwiek s, samych siebie nie znaj. O wszyst-kich, ktrzy pisali czy te pisa bd o czym z tej dzie-dziny i twierdz, e dziki temu, co usyszeli ode mniebd od innych, lub te doszedszy do tego samodzielnie,obeznani s z tym, co stanowi przedmiot najpowaniej-szych moich rozwaa, tyle tylko mam do powiedzenia, enie jest, zdaniem moim, moliwe, aby rozumieli si na tym

chocia troch. Nie ma te adnej mojej rozprawy oma-wiajcej te zagadnienia i z pewnoci nigdy nie bdzie. Nie s to bowiem rzeczy dajce si uj w sowa, tak jakwiadomoci z zakresu innych nauk, ale z dugotrwaegoobcowania z przedmiotem, na mocy zycia si z nim,nagle, jakby pod wpywem przebiegajcej iskry, zapalasi w duszy wiato i ponie ju odtd samo siebie pod-sycajc 15. Zdaj sobie w kadym razie spraw z tego, e-

15 Por. przekad A. Krokiewicza: [...] Nie ma adnego spisanego

przeze mnie wykadu o rzeczach, zwizanych z twiedz, i na pewno nigdynie bdzie. Nie daje si ona bowiem zgoa wysowi na podobiestwo in-


52/87

jeeliby chodzio o pimienne czy ustne przedstawienietych rzeczy, to ja bym wanie wyrazi je mg najlepiej,a take z tego, e, o ile s opacznie ujte w jakim pimie,to mnie to z pewnoci zasmuca najbardziej. Gdybym mia

to przewiadczenie, e sprawy te dadz si w naleytysposb przedstawi w pimie szerokiemu ogowi albo tew ustnych naukach, czy byoby dla mnie pikniejszezadanie w yciu od tego, aeby pisa o tych tak zbawczych prawdach dla ludzi i aeby wszystkim owietli istotnnatur rzeczy? Ale take i dla ludzi nie sdz, aby prbamajca jakoby zmierza do tego bya czym dobrym, wy-jwszy chyba bardzo nieliczne jednostki, ktrym drobnawystarczy wskazwka, aby ju dalej samodzielnych

dokonywali odkry. Co do innych, to wywoaoby tow jednych, cakiem niewaciwie, niezasuon wzgarddla tych spraw, drugich wzbioby w pych i napenioprnoci czczych wyobrae o sobie, e oto zdobyli juszczyty wiedzy. Zamierzam przedstawi teraz te sprawynieco obszerniej. By moe, e w wietle tych wywodwjaniej si zarysuje to, co mwi obecnie. Istnieje bowiemrozumowanie oparte na prawdziwych przesankach zwal-czajce kadego, kto by si way porusza w pimie choby

najdrobniejsze zagadnienie z zakresu tych spraw. Rozu-mowanie to ju i poprzednio niejednokrotnie przeze mniebyo wyoone, niemniej jednak trzeba, jak si zdaje,przedoy je teraz na nowo.

nych nauk, lecz dziki wspobcowaniu z samym przedmiotem (o) i wspyciu roznieca si nagle, jakby od iskry, wiato w duszy i karmisi ju samo" (A. Krokiewicz, Sokrates, Warszawa 1958, s. 121). Wcigu rozdziau A. Krokiewicz interpretuje to sawne miejsce z listu VII i,

polemizujc z Lutosawskim, przedstawia wasn koncepcj platoskiego

idealizmu" i spirytualizmu" (op. cit., s. 121141; zob. te A. Krokie-wicz,Zarys filozofii greckiej, Warszawa 1971, s. 321 i n.). (Przyp. red.).


53/87

Kady poszczeglny przedmiot posiada trzy przedsta-wienia, na ktrych wiedza o nim bezwarunkowo opierasi musi; czwartym jest wanie ona owa wiedza o przed-miocie. Jako co pitego naley przyj to, co jest samym

przedmiotem poznania i rzeczywist istnoci. Pierwszymwic jest nazwa, drugim okrelenie, trzecim obraz,czwartym wiedza16. Do jednego jakiego dostosuj toprzykadu, aby zrozumie, co tu zostao powiedziane,i ten sam sposb rozumowania przenie na wszystko.Jest wic jakie co nazwane koem", czemu przysuguje jako nazwa to, co wanie wymienilimy. Nast pnie idzie jego okrelenie, skadajce si z rzeczownikw i czasowni-kw. Takie bowiem powiedzenie: to, czego wszystkie

punkty skrajne jednakowo s oddalone od rodka" byoby okreleniem tego, co nosi nazw: krgy, oby,koo. Trzecim ujawnieniem jest koo, ktre si rysujei ciera, lub to, ktre tokarz sporzdza i ktre kto niszczy.Koa" jako takiego, do ktrego odnosz si te wszystkieprzedstawienia, aden z tych zabiegw nie dotyka, po-niewa jest ono czym innym od nich. Czwarte ujawnienieto wiedza, umysowe ujcie i waciwe mniemanie o rzeczy, bo wszystko to znowu trzeba bra razem jako jedno;

nie tkwi ono w dwikach mowy ani w ksztatach ma-terialnych, lecz tylko w duszy, co wskazuje, e jest czyminnym zarwno od istoty samego koa", jak te od wy-mienionych poprzednio trzech jego ujawnie. Najwicej

16 Por. A. Krokiewicz, Sokrates, wyd. cyt., s. 122: Potem [Platon] przecho-dzi do rzeczy waciwej i tumaczy, e naley rozrnia pomidzy 1) nazw,2) definicj i 3) wizerunkiem (') kadego z bytw a 4) umysowwiedz o nim ( ) i wreszcie 5) tym, co

jest poznawalne i naprawd istniejce ( o),czyli ide" (przyp. red.).


54/87

pokrewne pitemu" i podobiestwem mu najblisze jestumysowe ujcie, pozostae przedstawienia oddalaj si bardziej. To samo stosuje si rwnie do figur prostychi okrgych, do barwy, do tego, co dobrym nazywamy,

piknym czy sprawiedliwym, do wszelkiego przedmiotubdcego tworem ludzkiej rki czy natury, do ognia, wodyi wszystkich rzeczy tego rodzaju, do wszelkiego yjcegostworzenia, waciwoci duchowych, do wszystkich czynwi dozna. Bo jeeli kto jako nie uchwyci owych czterechujawnie tego wszystkiego, nigdy cakowicie wiedzy pitegoujawnienia nie stanie si uczestnikiem. Poza tym jeszczezmierzaj one nie mniej do ukazania jakociowychwaciwoci w obr bie kadego przedmiotu ni jego

istoty, a powoduje to niedoskonao mowy. Dlatego teaden rozumny czowiek nie poway si nigdy zamknw niej tego, co poj umysem, i skaza do tego jeszcze nastenie, ktremu ulega cokolwiek si utrwala w znakach pisanego sowa. I znowu to, co tu teraz mwimy, zrozu-mie trzeba. Kade z k, ktre w codziennym uyciurysujemy, lub ktre tokarz sporzdza, wykazuje w caejpeni to, co przeciwne jest zgoa pitemu" we wszyst-kich punktach swych bowiem styka si z prost, podczas gdy

koo" jako takie, stwierdzamy, nie zawiera w sobiew ogle, ani w mniejszej ani w wikszej mierze, czego, comu z natury jest przeciwne. Tak samo i nazwy przedmio-tw: adna, twierdzimy, nie przysuguje adnemu na mocyjakiej pewnie ugruntowanej zasady, i nie ma w tym nicniemoliwego, aby to, co teraz nazywamy okrgym,nazwa prostym, a co prostym, okrgym, i aby dla tych,ktrzy nazwy te przestawi i bd je stosowa odwrotnie,nie miay one mniejszej pewnoci w uyciu. To samo

powiedzie mona o wypowiedziach zdaniowych: jeeliskadajsi z imion czyli rzeczownikw i z czasownikw,


55/87

dostatecznie pewnej pewnoci nie posiadaj bynajmniej. Niezliczone jest poza tym mnstwo sposobw, ktrymimona wykaza, jak niejasne jest kade z owych czterechujawnie. Najwaniejsze za jest to, co powiedzielimy nie-

co wyej. Istota mianowicie danej rzeczy i jej jako to dwie rne sprawy. Dusza dy do poznania nie ja-koci, ale istoty. Kade natomiast z owych czterechujawnie rozpociera przed dusz, zarwno przy pomocysowa, jak te i na faktach, to, do czego nie dy ona wcale,i dajc w ten sposb zawsze zmysom mono atwegoobalenia tego, co si za kadym razem mwi, lub na co siwskazuje, bezradnoci i niepewnoci wypenia w kadejdziedzinie kadego, mona powiedzie, czowieka. Tam

wic, gdzie na skutek wadliwego szkolenia nie mamyzwyczaju doszukiwa si prawdy i gdzie nas pierwszelepsze lece przed nami odbicie jej zadowala, nie dajemysi cakowicie omiesza wzajemnie jedni przez drugich,odpowiadajc na pytania stawiane przez tych, ktrzyumiej owe cztery ujawnienia rozbi

Documents

Platon - Listy