Ni{ i Vizantija V 465

Franc Curk

PLA[TANICA SRPSKOG KRAQA STEFANA URO[A II MILUTINA

U crkvenim vezenim tkaninama pla{tanice zauzimaju zna~ajno mesto. One simbolizuju prvobitnu pla{tanicu - platno (iliton), u koje su Josif iz Arimateja i Nikodim obavili Hristovo telo prilikom skidawa sa krsta i sahrane (Jevan|eqe sv. Mateja 27, 59; Jevan|eqe sv. Marka 15, 46; Jevan|eqe sv. Luke 23, 53 i Jevan|eqe sv. Jovana 19, 40).

Po{to se tuma~ewem boguslu`ewa izjedna~avaju grob Gospodwi i ~asni presto, pla{tanica se koristi kao gorwi pokrov na ~asnom prestolu prilikom svake liturgije. Odvija se pre po~etka evharistije. Pla{tanicu na ~asnom prestolu prvi put pomiwe sv. Isidor Pelusiot, koji je umro oko 440. godine. Prvobitno zna~ewe pla{tanice - ilitona postepeno preuzima vozduh, tre}i najve}i pokrov na liturgiji (iznad diskosa i putira), dok ili-ton dobija sporednu ulogu pelene. Proces transformacije je trajao oko 1000 godina. U vreme Simeona Solunskog (umro 1429.) ulogu ilitona definitivno preuzima vozduh, dok se zna~ewe pla{tanice od IV veka, uvo|ewem no{ewa pla{tenice na Veliku Subotu, postepeno mewa, sve do XVI i VII veka, kada je obred razvijen i prihva}en. U tom periodu se pla{tanica pretvara u sim-bol pla{tanice Velikoga Petka i Velike Subote. Kao prekretnica smatra se pla{tanica jero|akona Makarija, pa se stoga sve pla{tanice pre we nazivaju stare pla{tanice - vozdusi, a pla{tanice nakon toga pla{tanice Velikoga Petka.

Dok je od predmeta vizantijskog veza malo sa~uvano, Srbi su sa~uvali relativno veliki broj predmeta sredwevekovnog crkvenog veza, iako se zna da se prema manastirskim obi~ajima sveto miro kuvalo na vatri starih tkanina.1 Sa~uvani su uglavnom u riznicama srpskih manastira, crkvama i u muzejima.

Pla{tanica srpskog kraqa Stefana Uro{a II Milutina (1282 - 1321) svrstava se u takozvane stare retko sa~uvane pla{tanice. Eksponat od izuzetnog zna~aja datiran je u vreme izme|u 1310 i 1318. godine (snimak br.1).2

� Б. Радојковић, Монографија Манастир Хиландар, погл. Ризница, Beograd1998,341

� Eksponat se nalazi u Muzeju Srpske Pravoslavne crkve u Beogradu, in. br. 4660

466 Franc Curk

Srpske veziwe su se u crkvenoj umetnosti uglavnom oslawale na vizantijsku umetnost i vizantijske veziqe. 3

U tehnikama sredwevekovnog crkvenog veza4 uglavnom su se kao osnova koristile jednobojne tkanine, obi~no crvene boje da se vez boqe istakne, pa je i Pla{tanica kraqa Milutina izra|ena u zlatovezu na svilenoj tkanini crvene boje. Za vez se koristio raznobojan svilen konac i naj~e{}e posrebrena ili pozla}ena `ica, dok su se srebrna ili zlatna `ica koristile samo izuzetno. Na sredwevekovnim vezovima lice, inkarnat, kosa i sitni ornamentalni dodaci ra|eni su svilenim koncem, a odelo i ostalo uobi~ajeno metalnom `icom.

Pla{tanica veli~ine oko 143 x 71,5 cm sastavqena je od dve vertikalne trake {irine 59,5 i 12 cm (u~a traka uz desnu ivicu pla{tanice je iz dva dela), uokviren je tkaninom kasnijeg datuma, pa stoga ukupna veli~ina eksponata iznosi 204 h 133 cm. Veli~ina eksponata se samo delimi~no sla`e sa podacima, koje navodi Lazar Mirkovi} (210 h 132 cm).5 Ram od tkanine kasnijeg datuma sastavqen je od 6 delova: dve horizontalne i dve vertikalne trake, koje su u dowem delu produ`ene za oko 10 cm. U gorwim uglovima

ekasponata pri{ivene su dve ki}anke, po jedna sa svake strane. Eksponat je pod{iven tkaninom braon boje.

Na pla{tanici srpskog kraqa Stefana Uro{a II Milutina je lik Hrista, za razliku od prikaza sa strane na drugim pla{tanicama, prikazan frontalno. Lik Hrista zauzima centralnu poziciju kompozicije. Kompoziciju dopuwuju likovi serafima, izvezeni po jedan sa obe strane Hristove glave i po tri an|ela sa obe strane Hristovog tela. Prisustvo likova serafima i an|ela, koji mu kli~u: “agios” doprinosi himni~nom karakteru prizora.

3 Svi snimci i crte`i u ovome radu su rad i vlasništvo autora teksta4 Migeon,Tehnikevizantiskogveza,p.113;Н.Шебельская,Матералы и техни-

ческие приемы а древне русском шитье,Зборникцентралыхгосударственныхрестав-рационныхмастерских,Москва1926,113-124

5 Л.Мирковић,Црквени уметнички вез,МузејСПЦ,Београд1940,15

Snimak br.1: Pla{tanica srpskog kraqa Stefana Uro{a II Milutina -

nakon tretmana.3

Photo1:EpitaphiosoftheSerbiankingStefanUrošIIMilutin-afterthetreatment

Ni{ i Vizantija V 467

Praznine u kompoziciji popuwene su zvezdama i krstovima u krugovima i sitnim cvetovima.

Pla{tanica je obrubqena oko 5 cm {irokom trakom sa izvezenim biqnim ornamentom. Isprepletene gran~ice vinove loze formiraju rozete u kojima se nalaze krstovi.

Osnova pla{tenice je svilena tkanina crvene boje u keper vezu sa brojem, gustine tkawa 55/35 konca /1 m-1.

Vez je izra|en srebrnom i zlatnom srmom i svilenim koncem zelene, plave i crvene boje, likovi i tela izvezeni su svilenim koncem sli~nim boji inkarnata, a kosa svilom svetlo braon boje, sa crte`om pramenova u be` boji.

Tekstovi, ornamenti, oreoli, krila i ode`de serafima i an|ela koji se nalaze na pla{tanici izvezeni su zlatnom i srebrnom srmom.

Krilo Hrista prekriva ~etvrtast pokriva~, ukra{en krstom u sredini i sa izvezenim biqnim ornamentom koji uokviruje pokrov. Poqe crvene boje u obliku pro{irenog krsta oko centralnog krsta od srme, popuweno je pre-pletom vinove loze, koja formira rozete sa krstovima u sredini (ukupno 10). Uglovi oko ve}eg crvenog krsta popuweni su srmom.

Pla{tanica srpskog kraqa Stefana Uro{a II Milutina se od drugih pla{tanica izdvaja i svojim egzaktnim tankim crte`om izvezenim svilom u boji.

Sem natpisa “Isus Hristus” iznad glave Hristove, i “agios” kod gla-va {estoro an|ela, na dnu pla{tanice, ispod nogu Hrista, celom {irinom

Snimak br.2: Deo natpisa - detaq

Photo 2: Fragment of the inscription - a detail

468 Franc Curk

pla{tanice izvezen je natpis koji u prevodu glasi: “Hriste pomianije du{ia raba svojego Milutina Ugqe{i”. Tipografski posmatrano natpis, koji nije rumunskog porekla, ne mo`e da bude stariji od XIII veka, {to ukazuje na srp-skog kraqa Stefana Uro{a II Milutina (snimak br.2).

U naizgled bogatom vezu kori{}eno je osam razli~itih bodova. Za kon-turu kori{}en je „vez po pismu“ (bod za iglu, ovijenac). Kod tog veza igla se za svaki slede}i bod uvla~i za polovinu du`ine boda ispred prethodnog. Ovijenac se uobi~ajeno veze sa leve na desnu stranu (crte` br. 2).

Na pla{tanici je u razli~ite svrhe vrlo ~esto kori{}en bod “lan~anac”. Tim vezom je vezena Hristova kosa naizmeni~no sa svilenim koncem svetlo braon i be` boje, kako bi se dobio utisak pramenova. Hristov oreol je tako|e okru`en troduplim lan~ancem u dve razli~ite boje, da bi se o{trije odvojio od pozadine. Tim vezom izvezen je i crte` perja po krilima i crte` nabora po ode`di serafima i an|ela, kao i crte` u sklopu ornamenata. Lan~anac je kori{}en ~ak za popuwavawe sitnijih povr{ina u sklopu ornamenata. Bod je prikazan na crte`u br. 3.

Zvezde na pozadini izvezeni su pravougaonom varijantom „ribqe kosti“.

U vrhu motiva izvezena su 3- 4 ravna boda, a zatim se rade bodovi naizmeni~no

na obe strane ose motiva. Mogu se koristiti naizmeni~no dve igle, pa se tako

mo`e istovremeno raditi u vi{e boja. (crte` br. 4).

Crte` br. 1:

Drawing 1

Crte` br. 2: Vez „vez po pismu“Drawing2:Stemstitchneedlework„bydrawing“

Ni{ i Vizantija V 469

Za vez cvetova kori{}en je sen~eni bod. Sen~eni bod se radi sa nali~ja u obliku rastegnute pokrstice (crte` br. 5)

Za slova, krugove oko natpisa i biqni ornament kori{}en je ravni bod od lanenog konca, koji prati crte` na podlozi i slu`i kao jastu~e, da bi zla-tovez bio reqefniji. Preko ispru`enih lanenih niti jastu~eta pod pravim uglom polo`ene su metalne niti, u snopu po dve ili tri ili, jedna uz drugu. Svaki snop pro{iven je vrlo jakim koncem sa kratkim bodom, naizmeni~no sa jedne i druge strane. Reqefni zlatovez prikazan je na crte`u br. 6.

Crte` br.3: Bod

Drawing3:Chainstitchembroidery“Lan~anac”

Crte` br. 4: Varijanta veza „ribqa kost“

Drawing4:Avariantoffishbonestitchembroidery

Crte` br.5: “Sen~eni bod”

Drawing5:„Shadedstitch“embroidery

Crte` br. 6: „Reqefni zlatovez“Drawing6:„Stumpwork“embroideryin

goldthread

470 Franc Curk

Za vezewe inkarnata kori{}en je „bod za popuwavawe“. Bod se koristi za popuwavawe ve}ih povr{ina. Kod tog boda nit se prabaci na lice tkanine i pru`i po {irini motiva. Igla se okrene prema po~etku boda i uradi kratek bod. Postupak se ponavqa. Bodovi su nizani jedan uz drugi i ravnomerno za-tezani. Va`no je da bodovi nisu suvi{e dugi, kako se vez ne bi olabavio. Preporu~qivo je mewati pravac veza, kako bi vez izgledao bogatiji. (crte` br. 7).

Sedmi kori{}eni vez je „plosni vez brojem“. Tim vezom u razli~itim varijantama vezena su krila an|ela, kao i oreoli. Na pla{tanici se plos-ni vez brojem pojavquje u obliku jedno ili vi{e `i~anog keper i lomqenog keper veza (crte` br. 8).

Na poqima ve}ih dimenzija, kao {to su povr{ina krila serafima i ode}a, izvezeni su uzdignutim pri{ivawem, koje je pogotovo pogodno za rad metalnim nitima. Na pozadini motiva izvezenog plosnim bodom ra|eni su pri~vrsni bodovi u pravilnim razmacima. Metalne niti su, pojedina~no ili u snopu, kratkim bodovima pri~vr{}ene na podlogu u pravilnim razmacima (brojem), kako predugi bodovi ne bi olabavili. Pri~vr{}ene su tankim svilenim koncem primerene boje. Promenom pravca metalnih niti, distance kratkih bodova i broja, dobijena je raznolikost pojedina~nih poqa veza (crte` br.9).

Eksponat je bio ranije ve} tretiran najmanje 7 puta (prona|eni su raznobojni {avovi koncima razne debqine na istim spojevima). Tokom zadweg tretmana kompletan eksponat je bio podlepqen sintetskim adhezivnim sred-stvom na netkanu tkaninu roza boje (snimci br.3 i 4).

Vezivo je bilo nane{eno u debqem sloju, pa je stoga probilo na lice eksponata i tkanine rama (snimci br. 5, 6 i 7).

Crte` br.7: Vez „bod za popuwavawe“Drawing7:Needleworkin„satinstitch“

Crte` br.8: „Plosni vez brojem“

Drawing8:Counted-threadflatembroidery

Ni{ i Vizantija V 47�

Eksces adheziva na licu eksponata naro~ito je primetan na spoju origi-nala sa ramom uz celu du`inu {ava. Tkanina originalnog dela pla{tanice, tokom pomenutog tretmana se naborala po celoj povr{ini, {to je rezultat skupqawa novog nosa~a i adheziva ili je tkanina bila podlepqena u nabo-ranom stawu, uz napomenu da novi nosa~, koji je zategnut, nema osobine skupqa-wa (snimci br. 8 i 9).

Eksponat je podšiven na mehani~ki jako o{te}enu tkaninu braon boje, koja je tako|e podlepqena na novi nosa~. Pomenuta braon tkanina je novijeg datuma i nije sastavni deo pla{tanice (snimci br. 10 i 11).

Eksponat je u celini prqav. Prqav{tina organskog i anorganskog porekla je fiksirana na tkaninu eksponata pomenutim sintetskim adhezivom. Eksponat pre podlepqivawa nije bio dovoqno o~i{}en, pa tkanina deluje kao da je od papira. Tkanina originala je mehani~ki o{te}ena po celoj povr{ini. Tkanina rama je pre podlepljivanja na više mesta krpljena zakrpama različitog porekla (od platna do {trasa - ukupno 7 zakrpa) (snimci br. 12, 13 i 14).

Eksponat je bio nakon podlepqivawa presavijen tri puta po vertikali i isto toliko puta po horizontali. Na mestima preloma stvorena su o{te}ewa tkanina svih slojeva.

Ki}enke kasnijeg datuma su mehani~ki jako o{te}ene, a metalni filigranski ukrasi na wima su korodirani (snimak br.15).

Nakon dokumentacije i fotodokumentacije zate~enog stawa ekspo-nata i analiza otpornosti bojila tkanine na vodu i na neutralna sredstva za prawe, otpornosti bojila i tkanine na organska otapala, topivost ne~isto}a

Snimak br.3: Pla{tenica srpskog kraqa Stefana Uro{a II Milutina - pre tretmana

Photo3:EpitaphiosoftheSerbiankingStefanUrošIIMilutin-beforethetreatment

47� Franc Curk

Snimak br.4: Novi nosa~ od netkane tkanine roza boje - detaq.

Photo4:Newsupportofrose-coloredunwovenfabric-adetail

Snimak br.3: Pla{tenica srpskog kraqa Stefana Uro{a II Milutina - pre tretmana

Photo3:EpitaphiosoftheSerbiankingStefanUrošIIMilutin-beforethetreatment

Ni{ i Vizantija V 473

Snimakbr.5:Ekscesvezivasintetskogporeklanalicueksponata-detaq.Photo5:Syntheticbinderexcessonthetopsideoftheitem-adetail

Snimak br.6: Eksces veziva sintetskog porekla na licu eksponata - detaq.

Photo6:Syntheticbinderexcessonthetopsideoftheitem-adetail

474 Franc Curk

Snimak br.8: Naboranost tkanine pre tretmana - detaq.

Photo8:Creasesinthetextilebeforethetreatment-adetail

Snimakbr.7:Ekscesvezivasintetskogporeklanalicueksponata-detaq.Photo7:Syntheticbinderexcessonthetopsideoftheitem-adetail

Ni{ i Vizantija V 475

Snimak br.9: Naboranost tkanine pre tretmana - detaq.

Photo9:Creasesinthetextilebeforethetreatment-adetail

Snimakbr.10:Braontkaninanapole|inieksponatapretretmana-detaq.Photo10:Browntextileontheitembacksidebeforethetreatment-adetail

476 Franc Curk

i adheziva, kao i procene stawa tkanine i svilenog konca veza, odre|en je metodolo{ki pristup konzervacije eksponata.

Eksponat je rasklopqen, {to je podrazumevalo skidawe braon tkanine sa pole|ine eksponata, podlepqenog centelina sa pole|ine tkanine ekspo-nata, polu raspalih papirnih traka prona|enih na spojevima tkanina, zakrpa kasnijeg datuma (ukupno 7, za zakrpu je upotrebqena i vezena tkanina - snimak br. 16), konaca ranijih tretmana (7 vrsta konca), kao i svi konci sa mesta sas-tava delova pla{tenice.

Sledila je dezinfekcija i dezinsekcija svih delova eksponata i mehani~ko odstrawivawe lutki i gnezda moqaca i ne~isto}a uz podvijene ivice tkanine ispod centelina. Tokom rasklapawa eksponata u {avu uz ivice originala, prona|eni su ostaci tanke svilene tkanine crvene boje, {to su na-jverovatnije ostaci tkanine prvobitnog rama oko pla{tanice.

Nakon rasklapawa eksponata sa pole|ine tkanine pla{tanice i svih {est delova rama odstraweni su ostaci lepka (snimci br. 17 i 18).

Pre postupka suvog prawa sastavnih delova pla{tanice, uz po{tovawe ograni~avaju}ih parametara stawa tkanina i bojila, izvedena je delimi~na ekstrakcija ostataka adheziva iz tkanine i ~i{}ewe srme(snimak br. 19, 20 i 21).

Nakon prawa sledili su postupak opu{tawa tkanine originala sa ciqem poravnavawa nabora u meri koliko to dopu{ta vez, poravnavawe niti

Snimakbr.11:Braontkaninanapole|inieksponatapretretmana-detaq.Photo11:Browntextileontheitembacksidebeforethetreatment-adetail

Ni{ i Vizantija V 477

Snimakbr.12:Jednaodpomenutihzakrpa,ukepervezu-detaq.Photo12:Oneofthementionedpatches,intwill-stitchembroidery-adetail

Photo13:Oneofthementionedpatches,madeofrhinestones-adetailSnimak br.13: Jedna od pomenutih zakrpa, od {trasa - detaq.

478 Franc Curk

tkanine originala pod pravim uglom u pravcu osnove i potke i blago peglawe tkanine originala.

Prawe tkanine delova rama izvedeno je neutralnim sredstvom za prawe. Na jo{ vla`noj tkanini niti u pravcu osnove i potke poravnavane su pod pravim uglom.

Poqe originalnog dela pla{tanice, podlepqeno je tankim pamu~nim platnom pomo}u reverzibilnog visokoviskoznog termoplasti~nog adhezivnog sredstva, kako vezivo ne bi prodrlo u niti tkanine. Sledilo je dimenzijsko prilago|avawe delova tkanine rama novim dimenzijama sravwenog central-nog poqa originalne tkanine, jer su dimenzije pomenutog poqa nakon tret-mana opu{tawa i poravnavawa ve}e od dimenzija prilikom zate~enog stawa. Nakon toga, trake tkanine rama su pri{ivene na pla{tanicu na odgovaraju}a mesta. Eksponat je sa pole|ine za{ti}en novom lak{om viskoznom tkaninom crvene boje.

Sledila je monta`a opranih ki}anki sa prethodno konzerviranim met-alnim filigranskim ukrasima (snimci br. 23 i 24) i izrada teku}e dokument-acije i fotodokumentacije postupka.

Snimak br.14: Jedna od pomenutih zakrpa, podstavqena kartonom- detaq.

Photo14:Oneofthementionedpatches,underlaidwithcardboard-adetail

Ni{ i Vizantija V 479

Snimak br.15: Stawe ki}ćenke pre tretmana

Photo15:Theconditionofthetasselbeforethetreatment

Snimakbr.16:Zakrpaodvezenetkanine-detaq.Photo16:Thepatchofembroideredfabric-adetail

480 Franc Curk

Snimakbr.18:Ostacisintetskogvezivanapole|initkanineeksponata-detaq.Photo18:Syntheticbinderexcessonthebacksideoftheitem-adetail

Snimakbr.17:Ostacisintetskogvezivanapole|initkanineeksponata-detaq.Photo17:Syntheticbinderexcessonthebacksideoftheitem-adetail

Ni{ i Vizantija V 48�

Snimak br.19: Delovi tkanine tokom ekstrakcije veziva i

~i{}ewa - razlika izme|u tre-tirane i netretirane povr{ine

Photo19:Textilepartsduringthebinderextractingandclean-ingprocess-differencebetweentreatedanduntreatedsurfaces

Snimakbr.20:Delovitkaninetokomekstrakcijevezivai~i{}ewa-razlikaizme|utretiraneinetretiranepovr{ine

Photo20:Textilepartsduringthebinderextractingandcleaningprocess-differencebe-tweentreatedanduntreatedsurfaces

48� Franc Curk

Snimak br.22: Delovi tkanine pre sklapawa eksponata - gledano sa Pole|ine.

Photo22:Textilepartsbeforetheitemassembling-aviewfromthebackside

Snimakbr.21:Delovitkaninetokomekstrakcijevezivai~i{}ewa-razlikaizme|utretiraneinetretiranepovr{ine

Photo21:Textilepartsduringthebinderextractingandcleaningprocess-differencebe-tweentreatedanduntreatedsurfaces

Ni{ i Vizantija V 483

Snimak br.23: Ki}anka nakon zahvata.

Photo23:Thetasselaftertheintervention

Snimakbr.24:LikHristanakonzahvata-dataqPhoto24:TheimageofChristaftertheintervention-adetail

484 Franc Curk

FrancCurk

Embroidered Cover-iliton of Serbian king Stefan Uroš II Milutin

Inthearticletheauthor,whohasconservatedtheembroideryofSerbiankingStefanUrošIIMilutin,datedbetween1310and1318,describesitfromhistorical,textille-techno-logicalandconservator`spointofview.