Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
PLAN ZAGOSPODAROWANIA
PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA
KUJAWSKO-POMORSKIEGO
OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE
2015r.
Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku
ZESPÓŁ AUTORSKI
Sławomir Flanz - projektant prowadzący
Joanna Dembowska
Konrad Kaszuba
Izabela Lewandowska
Szymon Piotr Bryzgalski
WSPÓŁPRACA TECHNICZNA
Ewa Birek
Beata Hennig
Aleksandra Lewandowska
Joanna Paradowska
GENERALNY PROJEKTANT PLANU
mgr Antoni Pawski
DYREKTOR K-PBPPiR WE WŁOCŁAWKU
mgr Antoni Pawski
3
Spis treści
1. WSTĘP ............................................................................................................. 5
1.1 Przedmiot, cel, zakres i metody opracowania ................................................................... 5
1.2 Wykorzystane materiały ................................................................................................... 6
1.3 Ogólna charakterystyka województwa kujawsko-pomorskiego ....................................... 7
2. DIAGNOZA STANU I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA ............ 11
2.1 Charakterystyka zasobów, stanu i zagrożeń elementów przyrodniczych ....................... 11
2.1.1 Położenie geograficzne ............................................................................................. 11
2.1.2 Budowa geologiczna, rzeźba terenu ......................................................................... 13
2.1.3 Surowce naturalne .................................................................................................... 20
2.1.4 Szata roślinna, fauna, różnorodność biologiczna ..................................................... 26
2.1.5 Gleby ........................................................................................................................ 37
2.1.6 Wody powierzchniowe i podziemnne ...................................................................... 40
2.1.7 Warunki klimatyczne, powietrze .............................................................................. 50
2.1.8 Klimat akustyczny .................................................................................................... 57
2.1.9 Pola elektromagnetyczne .......................................................................................... 62
2.1.10 Poważne awarie poważne awarie przemysłowe ..................................................... 63
2.1.11 Zagrożenia powodzią, suszą, osuwiskami .............................................................. 66
2.2 Zasoby przyrodnicze, walory krajobrazowe i ich ochrona prawna ................................ 73
2.2.1 Powiązania przyrodnicze w układzie europejskim i krajowym ............................... 73
2.2.2 System obszarów prawnie chronionych ................................................................... 78
3. PREDYSPOZYCJE I DETERMINANTY ZAGOSPODAROWANIA
PRZESTRZENNEGO WYNIKAJACE Z ZASOBÓW, STANU I
FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA .................................................... 95
3.1 Wstępna prognoza dalszych zmian zachodzących w środowisku, polegająca na
określeniu kierunków i możliwej intensywności przekształceń oraz degradacji środowiska,
które może powodować dotychczasowe użytkowanie i zagospodarowanie ......................... 95
3.2 Charakterystyka wyodrębnionych jednostek przyrodniczo-krajobrazowych ............... 101
4
3.3 Przyrodnicze predyspozycje do kształtowania struktury funkcjonalno-przestrzennej, w
tym wskazanie obszarów do pełnienia funkcji przyrodniczych.......................................... 107
3.4 Ocena przydatności środowiska, możliwości rozwoju i ograniczeń dla różnych rodzajów
użytkowania i form zagospodarowania............................................................................... 111
4. OKREŚLENIE UWARUNKOWAŃ EKOFIZJOGRAFICZNYCH -
WNIOSKI DO PROJEKTU PLANU ........................................................ 114
załącznik graficzny w skali 1:100 000
5
1. WSTĘP
1.1 Przedmiot, cel, zakres i metody opracowania
Opracowanie ekofizjograficzne do studium uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego lub jego zmiany sporządza się obligatoryjnie na mocy z
art. 72 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U.
z 2013 r., poz. 1232 z późniejszymi zmianami).
Na podstawie art. 72 ust. 6 ww. ustawy Minister Środowiska wydał w dniu 9 września
2002 r. Rozporządzenie w sprawie opracowań ekofizjograficznych (Dziennik Ustaw Nr 155,
poz. 1298 z 23 września 2002 r.), w którym zostały określone rodzaje i zakres opracowań
ekofizjograficznych. Na potrzeby projektu planu zagospodarowania przestrzennego
województwa lub jego zmiany sporządza się opracowanie ekofizjograficzne podstawowe.
Przedmiotem opracowania jest sporządzenie opracowania ekofizjograficznego na
potrzeby planu zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego. Dla
obszaru województwa kujawsko-pomorskiego zostanie sporządzony projekt planu
zagospodarowania przestrzennego, zgodnie z Uchwałą Nr LIV/823/14 Sejmiku Województwa
Kujawsko-Pomorskiego z dnia 27 października 2014 r. w sprawie przystąpienia do
sporządzenia do sporządzenia planu zagospodarowania przestrzennego województwa
kujawsko-pomorskiego. Plan ten zastąpi dotychczas obowiązujący Plan zagospodarowania
przestrzennego województwa, który został przyjęty Uchwałą Nr XI/135/03 Sejmiku
Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 26 czerwca 2003 r. (Dziennik Urzędowy
Województwa Kujawsko-Pomorskiego nr 97, poz. 1437).
Zakres terytorialny opracowania ekofizjograficznego obejmuje teren całego
województwa kujawsko-pomorskiego.
Opracowanie ekofizjograficzne jest dokumentacją charakteryzującą poszczególne
elementy środowiska przyrodniczego i kulturowego na obszarze objętym opracowaniem i w
jego otoczeniu, w ich wzajemnym powiązaniu. Wykonywane jest z wyprzedzeniem prac
planistycznych, w celu:
dostosowania funkcji, struktury i intensywności zagospodarowania przestrzennego do
uwarunkowań przyrodniczych,
zapewnienia trwałości podstawowych procesów przyrodniczych,
zapewnienia warunków odnawialności zasobów przyrodniczych,
eliminowania lub ograniczania zagrożeń i negatywnego oddziaływania na środowisko
i zdrowie ludzi.
Zakres opracowania ekofizjograficznego obejmuje:
charakterystykę i diagnozę stanu i funkcjonowania środowiska przyrodniczego i
kulturowego,
wstępną prognozę dalszych zmian w środowisku, które może powodować
dotychczasowe użytkowanie i zagospodarowanie,
określenie przyrodniczych predyspozycji funkcjonalno-przestrzennych i przydatności
do użytkowania i zagospodarowania,
określenie uwarunkowań ekofizjograficznych formułowanych w postaci wniosków.
6
Przy sporządzeniu niniejszego opracowania ekofizjograficznego wykorzystano
metody opisowe i analityczne. Opisano zasoby środowiska obszaru województwa kujawsko-
pomorskiego w zakresie poszczególnych elementów abiotycznych i biotycznych środowiska:
budowy geologicznej, rzeźby terenu, surowców naturalnych, szaty roślinnej, fauny,
różnorodności biologicznej, gleb, wód powierzchniowych i podziemnych, powietrza,
warunków akustycznych, pól elektromagnetycznych, poważnych awarii, zagrożeń
naturalnych i antropogenicznych oraz obszarów prawnie chronionych.
Dokonano analizy stanu środowiska ze szczególnym uwzględnieniem wyników pomiarów i
ocen Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy. Wykorzystano także
dane i materiały wielu instytucji, w tym: Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w
Bydgoszczy, Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w
Toruniu, Urzędu Statystycznego w Bydgoszczy, Uniwersytetu Techniczno-Przyrodniczego w
Bydgoszczy, Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, Państwowego Instytutu
Geologicznego, Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Poznaniu i
Warszawie, Polskiej Akademii Nauk w Białowieży, Instytutu Upraw, Nawożenia i
Gleboznawstwa w Puławach.
Integralną częścią opracowania ekofizjograficznego jest załącznik graficzny
sporządzony na podkładzie aktualnej mapy sytuacyjno-wysokościowej w skali 1 : 50 000.
Zostanie wydrukowany w skali 1 : 100 000. Załącznik zawiera kartograficzny obraz
uwarunkowań ekofizjograficznych terenu objętego opracowaniem – województwa kujawsko-
pomorskiego w jego granicach administracyjnych i jego najbliższego otoczenia, w zakresie
przestrzennym wykazującym związki z przedmiotem opracowania.
1.2 Wykorzystane materiały
Do sporządzenia niniejszego opracowania ekofizjograficznego posłużyły dostępne
prace dokumentacyjne, analityczne i studialne oraz opracowania kartograficzne dotyczące
problematyki środowiska przyrodniczego lub jego poszczególnych komponentów, a także
problematyki sozologicznej. Wykorzystano także opracowania niepublikowane i materiały
własne Biura. Spośród wykorzystanych dokumentów i opracowań, w szczególności wymienić
należy:
- Przyroda Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Kujawsko-Pomorski Urząd
Wojewódzki, Wojewódzki Konserwator Przyrody, Bydgoszcz, 2001 r.,
- Raport o stanie przyrody województwa kujawsko-pomorskiego, stan na dzień 30
kwietnia 2004 r., Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki, Wojewódzki Konserwator
Przyrody, Bydgoszcz 2004,
- Raporty o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego, Biblioteka
Monitoringu Środowiska, WIOŚ Bydgoszcz, 1999-2014 r.,
- Informacja o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2014 roku,
Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w
Bydgoszczy, Bydgoszcz 2015,
7
- Roczna ocena jakości powietrza atmosferycznego w województwie kujawsko-
pomorskim za rok 2014, Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat
Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2015,
- Program ochrony środowiska województwa kujawsko-pomorskiego z planem
gospodarki odpadami województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2011-2014 z
perspektywą na lata 2015-2018, przyjęty Uchwałą Nr XVI/299/11 Sejmiku
Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 19 grudnia 2011 r.,
- Marszelewski W., Burak S., Solarczyk A., Jeziora województwa kujawsko-
pomorskiego, Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki, Wydział Ochrony
Środowiska, Bydgoszcz 2000,
- Przyroda Ziemi Chełmińskiej i obszarów przyległych, Urząd Marszałkowski
Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Polski Klub Ekologiczny Okręg Pomorsko-
Kujawski, Toruń 2000,
- Warunki przyrodnicze produkcji rolnej w województwie bydgoskim, IUNG Puławy,
1986 r.,
- Warunki przyrodnicze produkcji rolnej w województwie toruńskim, IUNG Puławy,
1982 r.,
- Warunki przyrodnicze produkcji rolnej w województwie włocławskim, IUNG Puławy,
1989 r.,
- http://www.bdl.lasy.gov.pl/
- http://natura2000.gdos.gov.pl/
- www.kzgw.gov.pl
- Województwo kujawsko-pomorskie. Obszary chronione. Mapa w skali 1:250 000,
2007, Wojewoda Kujawsko-Pomorski, Bydgoszcz,
- Dane Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, Delegatura
w Toruniu,
- Dane i materiały Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu,
- Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31.XII.2013 r., PIG Warszawa
2014,
- Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, PWN Warszawa 1980.
1.3 Ogólna charakterystyka województwa kujawsko-pomorskiego
Województwo kujawsko-pomorskie położone jest w północnej części kraju, nad Dolną
Wisłą, Brdą, Drwęcą i Notecią. Posiada tranzytowy charakter w relacjach Skandynawia -
Europa Południowa oraz Kraje Bałtyckie i Rosja - Europa Zachodnia.
Pod względem zajmowanej powierzchni (17971 km2) oraz liczby mieszkańców
(2092,6 tys.) województwo należy do średnich w skali kraju jednostek administracyjnych,
zajmując 10 lokatę w obydwu cechach. Gęstość zaludnienia, wynosząca 116 osób/km2, jest
nieco niższa od średniej krajowej (123). Na uwagę zasługuje fakt, iż obszary wiejskie cechują
się wyrównanym wskaźnikiem gęstości zaludnienia - różnica pomiędzy skrajnymi powiatami
jest zaledwie około 2-krotna. Najwyższym wskaźnikiem gęstości zaludnienia na obszarach
wiejskich odznaczają się gminy sąsiadujące z największymi miastami województwa:
Osielsko, Białe Błota (Bydgoszcz), Lubicz (Toruń), Fabianki (Włocławek).
http://www.bdl.lasy.gov.pl/
8
Tabela 1 Stan geodezyjny i kierunki wykorzystania powierzchni województwa
WYSZCZEGÓLNIENIE
2005 2011 2012 2013
w hektarach w
odsetkach
na 1000
mieszkań-
cówa
w ha
Powierzchnia ogólna 1796972 1797134 1797134 1797134 100,0 857,2
Użytki rolne 1188145 1176826 1175041 1172622 65,2 559,3
grunty orne 993935 994963 993935 993976 55,3 474,1
sady 18446 15498 14965 13729 0,8 6,5
łąki trwałe 88568 84714 84516 84384 4,7 4,0
pastwiska trwałe 51875 47860 47747 47587 2,6 22,7
grunty rolne zabudowane 24006 23571 23664 22957 1,3 11,0
grunty pod stawami 1615 2092 2127 1968 0,1 0,9
grunty pod rowami 9701 8128 8087 8021 0,4 3,8
Grunty leśne oraz zadrzewione 430507 437199 437949 438536 24,4 209,2
i zakrzewione
lasy 420327 427147 427843 428254 23,8 204,3
grunty zadrzewione i zakrzewione 10179 10052 10106 10282 0,6 4,9
Grunty pod wodami powierzchniowymi 46582 47882 47888 48073 2,7 22,9
płynącymi 39162 43177 43272 43347 2,4 20,7
stojącymi 7420 4705 4616 4726 0,3 2,3
Grunty zabudowane i zurbanizowane 78610 83036 84150 86133 4,8 41,1
tereny:
mieszkaniowe 13805 16183 16778 17335 1,0 8,3
przemysłowe 5354 6040 6067 6202 0,3 3,0
inne zabudowane 4096 6139 6473 6797 0,4 3,2
zurbanizowane niezabudowane 2801 2665 2701 2601 0,1 1,2
rekreacyjno-wypoczynkowe 3286 3293 3317 3325 0,2 1,6
tereny komunikacyjne: 48684 54985 48360 49394 2,7 23,6
drogi 41793 41559 41679 42459 2,4 20,3
kolejowe 6467 6294 6261 6236 0,3 3,0
inne 424 419 420 699 0,0 0,3
użytki kopalne 584 444 454 479 0,0 0,2
Użytki ekologiczne 3962 4963 4972 5018 0,3 2,4
Nieużytki 43536 42175 42126 41983 2,3 20,0
Tereny różne 5629 5053 5008 4769 0,3 2,3
źródło: dane GUS za Głównym Urzędem Geodezji i Kartografii
Pod względem administracyjnym, województwo dzieli się na 23 powiaty, w tym 19
ziemskich i 4 grodzkie oraz 144 gminy, w tym 17 miejskich, 35 miejsko-wiejskich i 92
wiejskie. Sieć osadniczą tworzą 52 miasta i około 3,5 tys. miejscowości wiejskich. System
osadniczy można uznać za korzystne uwarunkowanie rozwoju. Centralne położenie dwóch
ośrodków stołecznych tworzących układ aglomeracyjny (Bydgoszcz - siedziba Wojewody,
Toruń - siedziba Sejmiku i Zarządu Województwa) oraz równomierne rozmieszczenie tzw.
miast średnich - Włocławka, Grudziądza, Inowrocławia, jak również regularna sieć, w
większości dobrze rozwiniętych, ośrodków powiatowych, stwarzają potencjalnie dobre
warunki dostępu do usług różnego rzędu.
9
Region jest zróżnicowany kulturowo - leży na styku kilku historycznych obszarów
etnicznych - Kujaw, Ziemi Chełmińskiej, Borów Tucholskich, Krajny, Ziemi Dobrzyńskiej,
Pałuk, Kociewia, Wielkopolski.
Województwo zamieszkiwane jest przez 2 092 564 osoby (stan na 31.12.2013 r.), z
tego 60% stanowi ludność miejska. Prawie 40,7% ogółu ludności województwa zamieszkuje
5 największych miast.
Województwo cechuje się ujemnym przyrostem naturalnym, który w 2013 roku
wyniósł -0,3 na 1000 mieszkańców. Najwyższy przyrost naturalny wyniósł 2,7 w powiecie
toruńskim, a najniższy -2,8 w powiecie włocławskim. Zaznaczają się umiarkowanie korzystne
wartości wskaźników determinujących ruch naturalny - urodzeń, zgonów, zawartych
małżeństw i rozwodów.
Województwo należy do obszarów o trwale wysokim, w skali kraju, poziomie
bezrobocia. W końcu 2013 roku liczba bezrobotnych zarejestrowanych wynosiła ponad 150
tys. osób, a stopa bezrobocia rejestrowanego kształtowała się na poziomie 18,2%. W układzie
powiatowym stopa bezrobocia znacznie się waha i wynosi np. Bydgoszcz 8,8%, Toruń
10,4%, a powiat lipnowski 28,7%, powiat włocławski 27,3%.
Województwo ma charakter usługowo-produkcyjny z udziałem rolnictwa, które ze
względu na znaczną liczbę mieszkańców bezpośrednio związanych ekonomicznie z produkcją
rolną jest traktowane jako istotny element bazy ekonomicznej. W strukturze wartości dodanej
brutto w województwie zaznacza się dominacja sektora usług i budownictwa, wytwarzających
prawie 63% ogółu, wysoki na tle innych województw jest udział przemysłu (prawie 30%),
natomiast udział rolnictwa i leśnictwa przekracza 7%. Nie jest możliwa identyfikacja udziału
działalności turystycznych, ponieważ są one „ukryte” wśród działalności usługowych.
Na terenie województwa działa ponad 191 tys. podmiotów gospodarczych, (z czego
133,9 tys. (70%) w miastach i 57,1 tys. (30%) na obszarach wiejskich), co stanowi około
4,7% ogółu firm zarejestrowanych na terenie kraju. Wskaźnik liczby firm na 1000
mieszkańców w wieku produkcyjnym jest niższy od średniej krajowej i lokuje województwo
na 11 pozycji. W strukturze branżowej zarejestrowanych firm dominują działalności
handlowe i usługi naprawcze, skupiające około 38% ogółu, następnie działalności
produkcyjne (ponad 12% firm) i firmy budowlane (ponad 10%).
Ukształtowanie terenu powierzchni województwa kujawsko-pomorskiego będące
efektem licznych zjawisk przyrodniczych jest dość zróżnicowane. Duże znaczenie miały tutaj
procesy, które doprowadziły do wykształcenia się gleb o wysokiej przydatności dla rolnictwa,
co ma dziś zasadniczy wpływ na sposób użytkowania przestrzeni w regionie.
Województwo należy do obszarów o znaczącej w skali kraju funkcji rolniczej,
mierzonej udziałem w ogólnokrajowej powierzchni użytków rolnych oraz w wielkości
produkcji rolnej.
Kolejne miejsce pod względem zajmowanej powierzchni w regionie zajmują lasy -
grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione obejmują 24,4% powierzchni terenu. Grunty
zabudowane i zurbanizowane obejmują 4,7% powierzchni, a pozostałe 5,6% stanowią grunty
pod wodami, nieużytki, użytki ekologiczne oraz tereny różne.
10
Użytki rolne w województwie kujawsko-pomorskim zajmują 1 175 041 ha i pod
względem udziału w ogólnej powierzchni regionu klasyfikują województwo na 4 pozycji w
kraju.
Ich rozmieszczenie wykazuje duże zróżnicowanie przestrzenne. Najwyższym
udziałem użytków rolnych, w większości powyżej 80% powierzchni ogólnej, charakteryzują
się obszary południowej, północno-wschodniej i środkowej części województwa, w tym
powiaty: radziejowski, częściowo włocławski, inowrocławski, mogileński, żniński oraz
wąbrzeski, częściowo chełmiński, grudziądzki, golubsko-dobrzyński i rypiński. Najniższy
udział użytków rolnych - poniżej 60% w powierzchni ogólnej występuje w części gmin
powiatów tucholskiego i świeckiego, na terenie gmin sąsiadujących z największymi miastami
regionu: Bydgoszczą, Toruniem, Włocławkiem oraz w pojedynczych gminach we wschodniej
części regionu.
Wśród użytków rolnych największym odsetkiem występowania w regionie odznaczają
się grunty orne zajmując ponad 84% ich powierzchni. Plasuje to region na 2 pozycji w kraju.
Pod względem powierzchni zasiewów, w strukturze których dominują zboża (prawie
60%). W 2013 roku udział województwa w ogólnokrajowych zbiorach zbóż wynosił 8,2% (4
lokata), ziemniaków 4,1% (10), a buraków cukrowych 17,9% (2 lokata w kraju), rzepaku i
rzepiku 13,2% (3). Wskaźnik obsady zwierząt gospodarskich na 100 ha użytków rolnych jest
nieco wyższy od przeciętnego, np. w zakresie trzody chlewnej przekracza 114 szt. (2 lokata w
kraju), gdzie średnia w Polsce wynosi 75,3 szt. W zakresie produkcji żywca rzeźnego
województwo plasuje się na 4 miejscu (43,8 szt./100 ha).
Wysoka jakość środowiska przyrodniczego, walory krajobrazowe, jak również
znaczące walory kulturowe, przyczyniają się do dużej atrakcyjności turystycznej
województwa. Bazę noclegową na terenie województwa tworzy ok. 333 obiektów (12 miejsce
w kraju), w których jest ok. 26,5 tys. miejsc noclegowych ponad 7 tys. miejsc koncentrują
hotele, niecałe 6 tys. zakłady uzdrowiskowe.
W województwie z noclegów korzysta rocznie ponad 840 tys. osób (10 miejsce w
kraju), przy czym Bydgoszcz i Toruń obsługują ponad 42% wszystkich korzystających z
noclegów. Ponad 55% wszystkich udzielonych na terenie województwa noclegów przypada
na powiaty „uzdrowiskowe” i wiąże się przede wszystkim z działalnością zakładów
uzdrowiskowych. Największą liczbę turystów korzystających z noclegów zarejestrowano w
gminach: Toruń (232 102), Bydgoszcz (122 894) i Ciechocinek (119 612), a najmniejszą w
gminach: Kikół (2), Płużnica (20) i Lubień Kujawski (24). W blisko 70 gminach nie
odnotowano turystów korzystających z noclegów.
Obszary realizujące wypoczynek pobytowy obsługują wprawdzie mniejszą liczbę
turystów, ale ze względu na stosunkowo długi czas pobytu (wypoczynek urlopowy) – notują
wysoką liczbę udzielonych noclegów. W kujawsko-pomorskim w 2012 roku udzielono
łącznie 3145,5 tys. noclegów (7 miejsce w kraju). Najwięcej noclegów udzielono w gminach:
Ciechocinek (1 266 359), Inowrocław (478 510) oraz Toruń (348 281). Najmniejsza liczba
udzielonych noclegów wystąpiła w gminie Kikół (4), Lubień Kujawski (56) i Płużnica (177).
W blisko 70 gminach nie udzielono noclegów.
11
Obszar województwa kujawsko-pomorskiego ma zwarty i regularny kształt.
Maksymalna długość obszaru na kierunku północ-południe wynosi około 166 km, a
maksymalna szerokość na kierunku wschód-zachód około 168 km.
Otoczenie obszaru województwa stanowią tereny sąsiednich województw o
zróżnicowanym sposobie użytkowania i zagospodarowania terenu. Są to w większości tereny
rolnicze oraz w części (dolina Wisły, dolina Brdy, dolina Wdy, dolina Drwęcy) tereny leśne.
Od północny teren województwa kujawsko-pomorskiego graniczy z województwami:
pomorskim i warmińsko-mazurskim, od wschodu z województwami: warmińsko-mazurskim i
mazowieckim, od południa z województwami: łódzkim i wielkopolskim, a od zachodu z
województwem wielkopolskim. Od strony północnej i wschodniej przeważa urozmaicony
hipsometrycznie krajobraz leśno-rolny z jeziorami i dolinami rzek. Od południa przeważa
monotonny krajobraz rolniczy bezjeziorny. Od zachodu przeważa krajobraz rolno-leśny z
jeziorami i dolinami rzek.
Obszar województwa kujawsko-pomorskiego odznacza się dobrą dostępnością
komunikacyjną. Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się dobrze
rozwinięta sieć dróg krajowych i wojewódzkich. Dostępność obszaru województwa z
zewnątrz zapewniają drogi krajowe: nr 1 (z kierunku Gdańska i Łodzi), nr 5 (z kierunku
Poznania i Gdańska), nr 10 (z kierunku Warszawy i Szczecina), nr 15 (z kierunku Olsztyna i
Poznania), nr 25 (z kierunku Koszalina i Konina). W północnej części obszaru województwa
realizowany jest odcinek autostrady A-1. Przez obszar prowadzi kilka zelektryfikowanych
dwutorowych linii kolejowych o znaczeniu ponadregionalnym.
2. DIAGNOZA STANU I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA
2.1 Charakterystyka zasobów, stanu i zagrożeń elementów przyrodniczych
2.1.1 Położenie geograficzne
Województwo kujawsko-pomorskie jest obszarem bardzo zróżnicowanym pod
względem fizycznogeograficznym, co wynika z faktu, iż przez region przebiegają liczne
granice: klimatyczne, hydrograficzne, geologiczne, geomorfologiczne.
Według podziału fizycznogeograficznego Polski J. Kondrackiego województwo
kujawsko-pomorskie znajduje się w obrębie pięciu makroregionów: Pojezierza
Południowopomorskiego, Pojezierza Wielkopolskiego, Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego,
Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej i Doliny Dolnej Wisły. Dzielą się one na liczne mniejsze
mezoregiony, co świadczy o zróżnicowaniu krajobrazowym regionu. Poza Wysoczyzną
Kłodawską cały obszar województwa znalazł się w zasięgu ostatniego zlodowacenia
skandynawskiego i posiada rzeźbę terenu charakterystyczną dla obszarów młodoglacjalnych.
Makroregion Pojezierze Południowopomorskie, który zajmuje północno-zachodnią
część województwa obejmuje mezoregiony: Bory Tucholskie, Wysoczyzna Świecka, Dolina
Brdy, Pojezierze Krajeńskie oraz fragment Pojezierza Starogardzkiego. Makroregion Dolina
Dolnej Wisły dzieli się na mezoregiony: Dolina Fordońska, Kotlina Grudziądzka oraz fragment
Kotliny Kwidzyńskiej.
12
13
Makroregion Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, zajmujący rozległe obszary wschodniej i
północno-wschodniej części województwa dzieli się na mezoregiony: Pojezierze Chełmińskie,
Pojezierze Dobrzyńskie, Dolina Drwęcy, Pojezierze Brodnickie oraz fragmenty Garbu
Lubawskiego i Równiny Urszulewskiej. Makroregion Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka,
zajmujący centralne obszary województwa stanowią mezoregiony: Kotlina Toruńska oraz
fragmenty Kotliny Płockiej i Doliny Środkowej Noteci. Makroregion Pojezierze Wielkopolskie
obejmujący południowo-zachodnią i zachodnią część województwa stanowi Równina
Inowrocławska, znaczne części Pojezierza Kujawskiego i Pojezierza Gnieźnieńskiego oraz
fragment Pojezierza Chodzieskiego. Niewielkie fragmenty województwa zajmują
makroregiony: Pojezierze Iławskie obejmujące fragment północno-wschodniej części
województwa oraz Niziny Południowo Wielkopolskie (mezoregion Wysoczyzna Kłodawska)
obejmujące południowo-wschodni fragment województwa.
Pod względem typów mezoregionów fizycznogeograficznych (rys. 1) zdecydowanie
przeważają „wysoczyzny młodoglacjalne (przeważnie z jeziorami)”, „sandry w granicach
ostatniego zlodowacenia (przeważnie z jeziorami)” oraz „obniżenia, kotliny, większe doliny i
równiny akumulacji wodnej”. Południowo-wschodni fragment województwa natomiast
stanowią „wysoczyzny staroglacjalne (bezjeziorne)”.
2.1.2 Budowa geologiczna, rzeźba terenu
Obszar województwa kujawsko-pomorskiego poza niewielkim fragmentem
Wysoczyzny Kłodawskiej (południowo-wschodnie krańce województwa) położony jest w
podprowincji Pojezierze Południowobałtyckie, której granica wyznacza maksmylany zasięg
ostatniego zlodowacenia północnopolskiego. Z kolei niewielki fragment Wysoczyzny
Kłodawskiej zaliczany jest do podprowincji Niziny Środkowopolskiej.
Pod względem geomorfologicznym na terenie województwa dominują głównie
obszary wysoczyzn morenowych (zarówno płaskich, jak i falistych), które porozcinane są
rozległymi i głębokimi pradolinami (pradolina Wisły, Noteci, Drwęcy), doliną dolnej Wisły
oraz wąskimi rynnami subglacjalnymi zajętymi częsciowo przez jeziora, a częściowo
wykorzystywane przez cieki. Obszary pradolin i dolin rzecznych charakteryzują się dobrze
wykształconymi poziomami terasowymi, rozległymi rozszerzeniami w postaci kotlin (np.
Kotlina Toruńska w pradolinie Wisły, Kotlina Grudziądzka w dolinie dolnej Wisły), nieco
węższymi w formie basenów (np. Basen Unisławski i Świecki w dolinie dolnej Wisły) oraz
wyraźnym zwężeniem na linii Bydgoszcz Fordon (od „bramy” odcika przełomowego dolnej
Wisły) – miejscowość Jarużyn (gmina Osielsko, powiat bydgoski). Rzeźbę wysoczyzn
morenowych urozmaicacją formy powstałe w brzeżnej strefie lodu stagnującego w postaci
moren czołowych, kemów (Pojezierze Krajeńskie, Pojezierze Dobrzyńskie) oraz niewielkie
wytopiska. Stosunkowo duże powierzchnie zajmują równiny akumulacji wodnolodowcowej,
usypane przez wody pochodzące z topniejącego lądolodu. Większe powierzchnie sandrów
charakterystyczne są zwłaszcza dla północnej części województwa, w rejonie Borów
Tucholskich pomiędzy doliną Brdy i Wisły, mniejsze zaś dla wschodnich krańców
województwa w rejonie miejscowości Tłuchowo, Skępe, Skrwilno oraz terenów w okolicach
miejscowości Wąbrzeźno, Strzelno, czy Janowiec Wielkopolski.
14
15
W obrębie powierzchni sandrowych, będących pod działaniem silnych procesów eolicznych
wykształciły się liczne wydmy różnego typu, pola piasków przewianych oraz liczne
zagłębienia defalcyjne. Formy eoliczne, głównie w postaci wydm parabloicznych
powszechnie występują w obrębie Kotliny Toruńskiej, tworząc tym samym jeden z
największych kompleksów wydm śródlądowych w kraju. W obrębie sandrów w wyniku
wytapiania się brył martwego lodu powstało także wiele zagłębień, częściowo zajętych przez
jeziora lub w których niegdyś znajdowały się znacznej wielkości prajeziora. Obok sandrów
formami depozycyjnymi utworów fluwioglacjalnych występujących na terenie województwa
lecz mniej powszechnymi są ozy zlokalizowane głównie na terenie Pojezierza Dobrzyńskiego
i Pojezierza Krajeńskiego. Do bardzo rzadkich form rzeźby polodowcowej występujących nie
tylko w kraju, ale i na terenie województwa należą drumliny - rejon Zbójna, Grążaw i Górzna
(Pojezierze Dobrzyńskie).
Występowanie poszczególnych utworów geologicznych na terenie województwa
wykazuje ścisłe powiązanie z układem form geomorfologicznych. Rozmieszczenie utworów
powierzchniowych przedstawiono na rysunku nr 2.
Na terenie województwa powszechnie występują gliny lodowcowe (zwałowe),
charakterystyczne dla rozległych wysoczyzn morenowych pojezierzy. Na ich tle spotyka się
płaty utworów w postaci wszelkiego rodzaju piasków, żwirów związanych z obecnością wysp
moren czołowych, kemów, ozów oraz utwory w postaci mułków, piasków zastoiskowych i
jeziornych wypełniających dawne zagłębienia. W obrębie powierzchni sandrowych występują
piaski i żwiry wodnolodowcowe. Obecne doliny rzek wysłane są namułami, piaskami i
żwirami rzecznymi tarasów nadzalewowych. Dawne zagłębienia jezior zajmują osady
jeziorne w postaci iłów, mułków, rzadziej kredy i gytii jeziornej. W centralnej części
województwa zlokalizowane są wielkopowierzchniowe płaty piasków eolicznych związanych
z występowaniem kompleksu wydm śródlądowych. Oprócz naturalnych utworów
powierzchniowych, na obszarze występują także utwory pochodzenia antropogenicznego w
postaci nasypów drogowych i kolejowych, czy hałd w rejonie czynnych wyrobisk. Osady
czwartorzędowe występują więc na całej powierzchni, a ich miąższość zróżnicowana jest
ukształtowaniem powierzchni podczwartorzędowej. Najmniejsze wartości charakterystyczne
są dla rejonu den dolin rzecznych (Brdy, Wdy, Drwęcy) oraz rejonu Barcina i Inowrocławia
(z uwagi na fakt występowania dość płytko wysadów solnych, wapieni i margli), największe
zaś na wysoczyznach morenowych, gdzie miąższość utworów czwartorzędowych zawiera się
w przedziale 30 - 60 m. Lokalnie maksymalna miąższość utworów czwartorzędowych
dochodzi do 200 m. Zgodnie z tabelą stratygraficzną rekomendowaną przez Międzynarodową
Komisję Stratygraficzną (ICS) przyjmuje się podział ery kenozoicznej na paleogen (paleocen,
eocen, oligocen) i neogen (miocen, pliocen, plejstocen, holocen). Najstarsze utwory ery
kenozoicznej, pochodzą z okresu paleogenu. Najpełniej reprezentowany jest on przez
oligocen, który stanowią głównie utwory ilasto - mułowo - piaszczyste nazywane iłami
toruńskimi. Najstarszymi utworami neogenu są natomiast lądowo - jeziorne utwory miocenu
określane, jako formacja brunatno - węglowa. Pokłady węgla brunatnego o miąższości
nieprzekraczającej kilka metrów występują na głębokości od kilkudziesięciu do ponad 100 m
pod powierzchnią terenu. W niektórych miejscach województwa osady mioceńskie formacji
brunatno - węglowej odsłaniają się na powierzchni terenu (np. zbocza doliny Wisły w
16
Dobrzyniu nad Wisłą i we Włocławku). Pliocen reprezentują iły pstre, zwane poznańskimi,
które występują ciągłym pokładem o miąższości od kilku do kilkudziesięciu metrów w
środkowej i południowej części regionu (na południe od linii Brodnica – Piła). W kilku
miejscach te często zaburzone glacitektonicznie osady odsłaniają się na zboczach dolinnych
np. Wisły i Drwęcy. Powierzchnia podkenozoiczna jest dość specyficzna. Wynika to głównie
z zaburzeń w ciągłości warstw w wyniku ruchów tektonicznych. Obszar województwa
kujawsko - pomorskiego znajduje się na styku dwóch wielkich europejskich jednostek
geologicznych, będących zarazem głównymi elementami tektonicznymi kraju, tj.
prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej oraz paleozoicznej platformy
zachodnioeuropejskiej. Umownie jednostki te rozgranicza strefa szwu transeuropejskiego
(ang. Trans European Sut ure Zone), przebiegająca przez teren kraju w relacji NW - SE,
której wschodnią granicę stanowi strefa Teisseyre’a - Tornquista, zwana strefą TT. W efekcie
na północny - wschód od tej linii znajduje się platforma wschodnioeuropejska zbudowana z
prekambryjskich skał magmowych i metamorficznych, zaś na południowy - zachód
paleozoiczna platforma zachodnioeuropejska. Na przełomie późnej kredy i paleocenu na
granicy wspomnianych jednostek doszło do inwersji basenu polskiego co doprowadziło do
powstania podstawowych jednostek tektonicznych na powierzchni podkenozoicznej w postaci
antyklinorium śródpolskiego i przyległych do niego synklinoriów. Zróżnicowanie podłużne
wewnętrznej budowy antyklinorium śródpolskiego sprawiło, że obecnie w jego obrębie
wyróżnia się trzy charakterystyczne segmenty: pomorski, kujawski i szydłowiecki. Spośród
nich tylko dwa obejmują obszar województwa kujawsko-pomorskiego, tj. płytszy segment
pomorski i głębszy kujawski. Granica pomiędzy nimi przebiega w relacji SW - NE na linii
Bydgoszcz - Świecie. Od strony południowo - zachodniej do antyklinorium śródpolskiego
przylega synklinorium szczecińsko - miechowskie, w którym wyróżnia się segment
szczecińsko - gorzowski, mogileńsko - łódzki i miechowski. Województwo obejmuje swym
zasięgiem jedynie fragment segmentu mogileńsko - łódzkiego (południowo - zachodnie
tereny województwa). Antyklinorium śródpolskie od strony północno-wschodniej z kolei
graniczy z synklinorium kościerzyńsko - puławskim, w którym wyróżnia się trzy części, z
których dwie obejmują obszar województwa. Jest to segment kościerzyński i warszawski
(płocki). Strefa Teisseyre’a – Tornquista przebiega przez województwo w rejonie Sępólna
Krajeńskiego, Bydgoszczy, Torunia, a dalej Włocławka. Z obecnością antyklinorium
śródpolskiego związane jest występowanie głównych surowców mineralnych województwa:
soli kamiennej, wapieni i margli. Cechą charakterystyczną struktury antyklinorium są liczne
wysady solne, których obecność stworzyła podstawowe warunki do rozwoju górnictwa. W
stropowej części antyklinorium występują też jurajskie wapienie i margle, które odsłaniają się
na powierzchni ziemi w rejonie Piechcina, bądź też występują na głębokości od
kilkudziesięciu metrów w rejonie Ciechocinka do kilkuset w rejonie Kcyni, Brześcia
Kujawskiego.
Obecne ukształtowanie powierzchni województwa związane jest głównie z okresem
ostatniego zlodowacenia Wisły oraz z wszelkimi procesami działającymi po jego ustąpieniu,
dzięki czemu krajobraz cechuje się bogactwem i różnorodnością form, zarówno pod
względem morfologicznym, jak i morfometrycznym (rys. 3).
17
18
Najwyższym miejscem na terenie województwa jest wzniesienie Czarna Góra, leżące w pasie
Gór Obkaskich1 na Pojezierzu Krajeńskim, o wysokości 188,8 m n.p.m (rys. 3). Najniższym
zaś tereny związane z terasą zalewową doliny Wisły (w pobliżu granicy z województwem
pomorskim, okolice 859 km biegu rzeki Wisły), znajdujące się na wysokości ok. 12,2 m
n.p.m. W efekcie maksymalna deniwelacja wynosi 176,6 m. Uwzględniając jednak obecną
głębokość wyrobiska Wapienno i Bielawy wynoszącą ok. 95 metrów i rzędną ich den
znajdującą się na poziomie ok. 5 m n.p.m maksymalna różnica wysokości na terenie
województwa osiąga wartość 183,8 m. Lokalnie największe deniwelacje związane są ze strefą
krawędziową doliny dolnej Wisły, gdzie różnice wysokości względnych pomiędzy
wysoczyzną, a dnem doliny wynoszą nawet od 60 do 80 m. Różnice w stosunkach
wysokościowych terenu pomiędzy wybranymi częściami województwa przedstawiono za
pomocą poniższych profilów hipsometrycznych:
Profil A – B, z północy na południe, przecina mezoregion Pojezierza Krajeńskiego, Doliny Środkowej
Noteci i Pojezierza Chodzieskiego. W rzeźbie wyraźnie zaznacza się wąska i głęboka doliny rzeki
Kamionki (wcięta do rzędnej ok. 120 m n.p.m) oraz rynna Jeziora Sępoleńskiego (wcięta do rzędnej
110 m n.p.m), zagłębienie zajęte przez wody Jeziora Więcborskiego graniczące od północy z pasmem
wzgórz morenowych, których wysokość przekracza 130 m n.p.m, wyraźny zarys pradoliny Toruńsko –
Eberswaldzkiej wraz doliną Noteci oraz wzniesienie w okolicy Kcyni (najbardziej wysunięty na
południe punkt profilu). Powierzchnia Pojezierza Krajeńskiego sukcesywnie obniża się w stronę doliny
Noteci. W strefie kontaktu wyraźne strome zbocza.
Profil C – D, przebiega przez mezoregion Borów Tucholskich, Wysoczyzny Świeckiej, Kotliny
Toruńskiej, Równiny Inowrocławskie, aż po mezoregion Pojezierza Gnieźnieńskiego. Począwszy od
północy wysokości względem poziomu morza powoli maleją, aż do kontaktu Wysoczyzny Świeckiej z
Kotliną Toruńską. W rejonie Wysoczyzny Świeckiej wyraźnie zaznacza się rynna Jeziora
Świekatowskiego, zaś w rejonie Kotliny Toruńskiej obecne koryto Brdy i liczne wzniesienia związane z
obecnością wydm śródlądowych. Następnie odcinek profilu przebiega przez płaskie tereny Równiny
Inowrocławskiej, aż do kontaktu z doliną Noteci (w rejonie Noteci), należącej do mezoregionu
1 Nazwa pasma moreny czołowej
19
Pojezierza Gnieźnieńskiego. W obrębie tej jednostki widoczne zagłębienie wyrobiska Piechcin –
Wapienno – Bielawy, będące jednocześnie najniżej położonym miejscem na terenie województwa oraz
towarzyszące mu hałdy poeksploatacyjne po stronie północnej.
Profil E – F, zlokalizowany w obrębie czterech mezoregionów. Pojezierze Chełmińskie cechuje się
zróżnicowaną rzeźbą terenu z widoczną rynną zajętą przez Jezioro Chełmińskie. W rejonie Kotliny
Toruńskiej wyraźnie widoczna pradolina z systemem teras rzecznych, których najwyższy poziom
zajmują od południa wydmy śródlądowe. Dalej równinna część mezoregionu Równiny
Inowrocławskiej. W rejonie Pojezierze Gnieźnieńskiego sukcesywny wzrost wysokości z poziomu 80
do 100 m n.p.m.
Profil G – H, przebiega w obrębie trzech mezoregionów. Pojezierze Dobrzyńskie cechuje się mało
zróżnicowaną rzeźbą. Wysokości względem poziomu morza sukcesywnie maleją tu, aż do kontaktu z
Kotliną Płocką. W rejonie włocławskiego osiedla Szpetal Dolny w rzeźbie wyraźnie zaznacza się
kulminacja w postaci wzgórza (zwanego Wzgórzem Szpetalskim lub Wzgórzem Św. Gotarda) o
zaburzonym glacjotektonicznie jądrze neogeńskim, które wznosi się ok. 90 m ponad dno doliny Wisły.
Z kolei od południowego-zachodu Kotlina Płocka oddzielona jest od stosunkowo płaskiej powierzchni
Pojezierza Kujawskiego stromym zboczem, którego deniwelacja wynosi 20 m.
20
Obszary o największych wartościach spadków związane są przede wszystkim z
obecnością naturalnych form terenu w postaci wysp morenowych, kemów, ozów oraz stref
krawędziowych towarzyszącym dolinom rzecznym, rynnom polodowcowym. W ich obrębie
nachylenie terenu osiąga wartość często powyżej 10%, a lokalnie w obrębie zwłaszcza dolin
rzecznych ok. 35%. Maksymalne spadki występują także w rejonie form pochodzenia
antropogenicznego, tj. czynnych wyrobisk w rejonie Piechcina, Wapienna i Bielaw. Pozostała
część województwa charakteryzuje się stosunkowo płaską powierzchnią, a spadki terenu nie
przekraczają 3% (rys. 4).
2.1.3 Surowce naturalne
Województwo kujawsko - pomorskie cechuje się zróżnicowaną budową geologiczną,
zarówno powierzchniową jak i wgłębną, co warunkuje występowanie wszelkiego rodzaju
surowców naturalnych. Zgodnie z obowiązującą ustawą z dnia 9 czerwca 2011 r. - Prawo
geologiczne i górnicze, naturalne nagromadzenie minerałów, skał oraz innych substancji
stałych, gazowych i ciekłych, których wydobywanie może przynieść korzyść gospodarczą
nazywa się złożem kopaliny. Jego rodzaj, zasobność, czy kształt określa sporządzona
dokumentacja geologiczna poprzedzona rozpoznaniem geologicznym terenu. Dokumentacja
geologiczna nie określa jednak rzeczywistych parametrów złoża, gdyż rozciągłość
przestrzenna, jak i wgłębna złoża ściśle uzależniona jest od przyjętej metodologii jego
rozpoznania. Stąd też rzeczywisty zasięg ich występowania może być znacznie szerszy.
Powszechnie przyjęto podział zasobów geologicznych złoża na bilansowe i pozabilansowe.
Do zasobów bilansowych zalicza się zasoby złoża lub jego części, którego jakość odpowiada
aktualnym kryteriom gospodarczego wykorzystania, a złoże spełnia kryteria geologiczno -
górnicze bilansowości umożliwiające podjęcie jego eksploatacji. Zasoby pozabilansowe zaś
to zasoby lub ich części, których cechy naturalne lub warunki występowania powodują, iż
obecnie eksploatacja nie jest możliwa, ale przewiduje się, że będzie możliwa w przyszłości w
wyniku postępu technicznego, zmian ogólnogospodarczych.
21
Do końca roku 2011, w myśl ówcześnie obowiązujących przepisów (ustawa z 1994 r.
Prawo geologiczne i górnicze) kopaliny różnicowano na podstawowe i pospolite. Z
początkiem roku 2012 zaczęła obowiązywać jednak nowelizacja przedmiotowej ustawy, w
której w sposób pośredni dokonano klasyfikacji kopalin. W przedmiotowej ustawie
przeprowadzono bowiem podział kopalin według własności górniczej, tj. przyznanego prawa
do złóż określonych kopalin. Tym sposobem wśród kopalin, których złoża zawsze należą
do Skarbu Państwa (art. 10 ust. 1) znalazły się m.in. węglowodory, węgiel kamienny i
brunatny, sól kamienna, sole potasowe, sole potasowo - magnezowe, gips i kamienie
szlachetne. Własnością górniczą zostały objęte również złoża wód leczniczych, wód
termalnych i solanek (art.10 ust. 2). Pozostałe złoża kopalin niewskazane w art. 10 ust.1 i 2
zostały objęte prawem własności gruntowej, co oznacza iż należą do osoby, której
przysługuje prawo własności gruntu. Zgodnie z opracowanym przez Państwowy Instytut
Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy „Bilansem zasobów złóż kopalin w Polsce”
(wg stanu na 31 XII 2013, zatwierdzonym przez Ministra Środowiska) na terenie
województwa kujawsko - pomorskiego rozpoznano i udokumentowano 754 złoża
różnorodnych kopalin, z których zaledwie kilka eksploatowanych jest na skalę przemysłową.
Zbilansowane zostały m.in. złoża węgla brunatnego, soli kamiennej, wapieni i margli, torfów
i kredy jeziornej, kruszywa naturalnego, piasków kwarcowych, surowców ilastych, czy wód
mineralnych (w tym leczniczych i termalnych). Ich rozkład przestrzenny prezentuje rysunek
nr 4.
Spośród wszystkich surowców naturalnych obecnych na terenie województwa
kujawsko - pomorskiego najliczniej występują złoża kruszywa naturalnego, w postaci
kruszywa drobnego - piaszczystego, jak i kruszywa grubego obejmującego pospółki oraz
żwiry (kruszywo piaszczysto - żwirowe). Łącznie udokumentowano 662 złoża, a ich zasoby
bilansowe oszacowano na ok. 319 mln t. Złoża kruszywa naturalnego występują głównie w
dolinie rzeki Wisły i Drwęcy. Największa eksploatacja, tj. powyżej 90 tys. ton prowadzona
jest na złożu Adamowo – Nowy Kobrzyniec (powiat lipnowski, rypiński), Adamowo VII
(powiat lipnowski), Aleksandrowo I, Beszyn II, Kuszyn, Skoki II – Dąb Mały (powiat
włocławski), Dźwierzno I, Gutowo II, Pędzewo II (powiat toruński), Ludkowo II, Wojdal I,II
(powiat inowrocławski), Radziki II (powiat rypiński), Wyrobki I (powiat radziejowski) oraz
Nowe Dąbie II (powiat żniński). Wydobycie naturalnych piasków i żwirów w 2013 roku ze
wszystkich udokumentowanych złóż wyniosło 5,7 mln t, co stanowiło 3,3 % wydobycia
krajowego. Pomimo stosunkowo dużej powszechności występowania kruszywa naturalnego
to jednak najważniejszym zasobem w województwie jest sól kamienna pochodząca z
cechsztyńskiej formacji solonośnej występującej w postaci wysadów solnych w obrębie
antyklinorium środkowopolskiego. Stan ten wynika głównie z wielkości zasobów i roli
województwa w krajowym wydobyciu tej kopaliny.
Zasoby bilansowe soli kamiennej oszacowano na 32 933 mln t, co stanowi aż 38,5%
krajowych zasobów. Występuje ona w obrębie złoża Damasławek (powiat żniński), Góra
(powiat inowrocławski), Lubień (powiat włocławski), Mogilno I i II (powiat mogileński),
jednak eksploatowana jest tylko metodą otworową w kopalni w Górze i Mogilnie. Łącznie
wydobywa się w nich 2,9 mln t, co stanowi aż 68,8% krajowego wydobycia soli kamiennej.
Obecnie w obrębie wspomnianych złóż, z uwagi na wyjątkowo korzystne obiekty geologiczne
22
w postaci kawern funkcjonują podziemne magazyny gazu ziemnego (Mogilno II) oraz ropy i
paliw płynnych (Góra). Do roku 2027 planowana jest rozbudowa KPMG w Mogilnie,
wówczas pojemność czynna magazynu zwiększy się z 408 do 800 mln m3.
Obok soli kamiennej niezwykle ważną rolę pełnią także zasoby margli i wapieni
pochodzące z okresu jury i udokumentowane w obszarze złoża Barcin – Piechcin – Bielawy
(powiat inowrocławski, mogileński i żniński). Przy zasobach bilansowych oszacowanych na
ponad 968 mln t roczne pozyskanie tych surowców metodą odkrywkową wynosi 6,3 mln t, co
stanowi 28,3% krajowego wydobycia. Znajdują one zastosowanie m.in. przy produkcji sody,
wapna i cementu.
W obrębie pojezierzy, w obniżeniach po dawnych jeziorach występuje kreda jeziorna,
która powszechnie wykorzystywana jest w rolnictwie, jako wapno nawozowe. Na terenie
województwa rozpoznano 11 złóż tej kopaliny o łącznych zasobach wynoszących łącznie
niespełna 5 mln t, jednakże w 2013 roku żadne ze złóż nie było eksploatowane.
Pokładom kredy jeziornej często towarzyszą torfy. Kopalina ta wydobywana jest
przede wszystkim do celów ogrodowych, jako środek poprawiający strukturę gleby, do celów
rolniczych, jako nawóz organiczny oraz w lecznictwie - balneologii, jako środek do kąpieli i
okładów z borowiny. Na terenie województwa udokumentowano 26 złóż torfu, w tym dwa na
terenie, których występuje borowina (Wojdal V – powiat inowrocławski oraz Wieniec ABC –
powiat włocławski, jednakże eksploatacja prowadzona jest jedynie ze złoża Wieniec ABC).
Zasoby torfu na terenie województwa wynosiły 1,7 mln m3, a ich wydobycie kształtowało się
na poziomie 13,08 tys. m3. Eksploatacja prowadzona była ze złoża Krąpiewo I, Otorowo I,
Pawłówek I (wszystkie powiat bydgoski), Nowe Dąbie VII (powiat żniński) oraz ze
wspominanego już wcześniej złoża Wieniec ABC (powiat włocławski).
Do produkcji betonów komórkowych i wyrobu cegieł, kształtek wapienno -
piaskowych wykorzystywane są piaski kwarcowe. Łącznie w województwie
udokumentowano 11 złóż tych kopalin, tj. 4 złoża piasków kwarcowych do produkcji
betonów komórkowych (Grupa Dolna – powiat świecki, Przyłubie Krajeńskie oraz Solec
Kujawski – powiat bydgoski, Wymiary Dolne – Podwiesk – powiat chełmiński) oraz 7 złóż
piasków kwarcowych do wyrobu cegieł wapienno - piaskowych (Barcin – powiat żniński,
Barcin - Piechcin - Pakość – powiat inowrocławski, mogileński, żniński , Lubaty –
Aleksandrynów – powiat włocławski, Opatowice – Radziejów – powiat radziejowski,
Smolniki – powiat nakielski, Tuchola – powiat tucholski, Zielonka – Trzciniec – powiat
bydgoski). Zasoby bilansowe piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych
określono na 14,3 mln m3, zaś do produkcji cegieł wapienno - piaskowych na 21,7 mln m
3.
Spośród wspomnianych 11 złóż obecnie eksploatuje się jedynie dwa złoża piasków
kwarcowych do wyrobu cegieł wapienno - piaskowych. Jest to złoże Barcin - Piechcin -
Pakość oraz Zielonka - Trzciniec, z których łączne roczne wydobycie wynosi 119,3 tys. m3.
Surowce grupy przeznaczanych do prac inżynierskich (do których zalicza się głównie
skały o charakterze ilasto - piaszczystym i gliniasto - ilaste) wykorzystywane są głównie w
budownictwie drogowym do budowy nasypów oraz konserwacji nawierzchni dróg
gruntowych, a także do uszczelniania i rekultywacji składowisk odpadów. Na terenie
województwa obecność tych surowców udokumentowano w obrębie dwóch złóż, tj. Gąbin
(powiat nakielski) i Szczepanki I (powiat grudziądzki).
23
24
Ogółem ich zasoby bilansowe wynoszą 174 tys. m3 , jednakże obecnie nie jest prowadzona na
nich eksploatacja.
Do grupy surowców ilastych zaliczono surowce przeznaczone do produkcji ceramiki
budowlanej oraz produkcji cementu. Do tego celu jako surowiec wykorzystywane są głównie
iły trzeciorzędowe oraz iły i mułki zastoiskowe, a także w mniejszej skali gliny zwałowe.
Łączne zasoby surowców ilastych do produkcji ceramiki budowlanej określono na 27,3 mln
m3, a do produkcji cementu na 12,5 mln t. Udokumentowano 22 złoża tych kopalin, tj. 21 złóż
surowców ilastych ceramiki budowlanej zlokalizowanych głównie w rejonie doliny rzeki
Wisły i Drwęcy oraz 1 złoże do produkcji cementu - złoże Michałowo (powiat
inowrocławski). Spośród wszystkich złóż obecnie eksploatacja odbywa się tylko ze złoża
Kozłowo IV (powiat świecki) oraz złoża Rudak I (m. Toruń) i wynosi łącznie 17 tys. m3.
Na terenie województwa udokumentowano także występowanie ośmiu złóż węgla
brunatnego, których zasoby bilansowe oszacowano łącznie na 902 441 tys. t, co stanowi
niespełna 4% ogólnych zasobów kraju. W ujęciu przestrzennym złoża zlokalizowane są w
zachodniej i południowej części województwa. W części zachodniej pokłady węgla
brunatnego udokumentowane zostały w obrębie trzech złóż: Nakło (powiat nakielski),
Szubin* (powiat nakielski, żniński), Więcbork (powiat sępoleński) cechujących się znacznie
większą zasobnością niż złoża wyznaczone w części południowej. W pobliżu granicy z
województwem wielkopolskim zidentyfikowano złoża: Brzezie, Lubraniec (powiat
włocławski), Chełmce (powiat inowrocławski) oraz Kobielice i Radziejów (powiat
radziejowski). Warto również wspomnieć, iż na teren województwa kujawsko - pomorskiego
wkraczają zasięgi złóż, które zostały zbilansowane dla województwa wielkopolskiego. Mowa
tu o złożu Tomisławice (wchodzące na teren gminy Piotrków Kujawski, powiat radziejowski)
i Mąkoszyn - Grochowiska (wchodzące na teren gminy Izbica Kujawska, powiat włocławski
oraz gmina Topólka, powiat radziejowski), które pozostają w kręgu zainteresowań Kopalni
Węgla Brunatnego Konin S.A działającej na potrzeby zespołu elektrowni Pątnów – Adamów
– Konin. Dotychczas węgiel brunatny nie był eksploatowany na terenie województwa
kujawsko - pomorskiego, co wynikało głównie z przyjętych przez sejmik województwa
ustaleń zawartych w obowiązującym dotąd planie zagospodarowania przestrzennego
województwa.
Niemniej, w przyszłości, w przypadku zmian ogólnogospodarczych, czy też postępu
technicznego dopuszcza się możliwość eksploatacji tego surowca z terenu województwa
kujawsko-pomorskiego. Należy jednak podkreślić, iż powinno to zostać poprzedzone
szczegółową analizą skutków zmian nie tylko w ujęciu lokalnym ale i regionalnym (w tym
przede wszystkim w odniesieniu do prowadzonych już eksploatacji po stronie województwa
wielkopolskiego) z uwzględnieniem także skutków ekonomicznych.
Oprócz występowania na terenie województwa kilku złóż surowca energetycznego w
postaci węgla brunatnego, przypuszcza się, iż północno - wschodnia i północno – zachodnia
część województwa może znajdować się w potencjalnym obszarze występowania gazu z
łupków i gazu ziemnego. Obecnie na podstawie udzielonych koncesji prowadzone są prace
poszukiwawcze i dokumentacyjne dotyczące gazu z łupków. W rejonie miejscowości
Szymkowo (gmina Brodnica, powiat brodnicki), wykonane zostały już odwierty
rozpoznawcze, jednak wyniki prac co do zasobności i możliwości eksploatacyjnych nie
25
zostały jeszcze oficjalnie upublicznione. Z kolei w przypadku prac poszukiwawczych i
dokumentacyjnych gazu ziemnego w trakcie testu produkcyjnego na terenie miejscowości
Kęsowo (gmina Kęsowo, powiat tucholski) odnotowano przepływy gazu na poziomie od 107
do 141 tys. m3. na dobę. Tym samym przesądzono o wykonaniu kolejnych prac wiertniczych
w tym rejonie. W kilku miejscach na terenie województwa udokumentowano występowanie
złóż wód podziemnych zaliczanych do kopalin, których łączne zasoby eksploatacyjne ujęć
tych wód oszacowano w ilości 723 m3/ h – tabela 2.
W obrębie całego województwa powszechnie występują wody lecznicze
zmineralizowane – chlorkowe (słone). W rejonie miejscowości Ciechocinek, Inowrocław,
Toruń oraz Wieniec-Zdrój występują dodatkowo wody lecznicze zmineralizowane –
siarczkowe. Wody termalne, eksploatuje się ze złoża w Ciechocinku i w Maruszy koło
Grudziądza. Złoża te cechują się rożną temperaturą wypływu wód podziemnych. W
Ciechocinku eksploatowane solanki termalne charakteryzują się temperaturą powyżej 25 oC,
zaś w Maruszy temperaturą 40 oC. Spośród wszystkich udokumentowanych złóż najwyższą
temperaturą cechuje się złoże w Toruniu, gdzie temperatura wód wynosi powyżej 50 oC.
Obecnie nie jest jednak ono eksploatowane.
W 2012 r. powierzchnia gruntów zdewastowanych i zdegradowanych (głównie w
wyniku powierzchniowej eksploatacji kopalin) w województwie wymagających rekultywacji
wynosiła 4398 ha. Rekultywacji w owym roku poddano 42 ha. Tereny zdegradowane i
zdewastowane w wyniku eksploatacji kopalin miały powierzchnię 732 ha, co stanowiło 16,
6% powierzchni wszystkich gruntów zdewastowanych i zdegradowanych w województwie.
Tabela 2 Wykaz złóż wód podziemnych objętych koncesją na eksploatację na terenie
województwa kujawsko - pomorskiego w 2013 roku
Lp. Nazwa złoża Typ wody Zasoby geologiczne bilansowe
eksploatacyjne (m3/h) pobór (m
3/rok)
1 Ciechocinek Lz, T 345 91609
2 Inowrocław I Lz 6,2 120
3 Inowrocław II Lz 5,7 11475
4 Marusza Lz, T 20 4005
5 Toruń T 320 nie eksploatowane
6 Wieniec Lz 27 6224
Razem 723,9 113433,00
źródło: Bilans zasobów złóż kopalin (wg stanu na 31.XII.2013), PIG – PIB, Warszawa 2014
LZ – wody lecznicze zmineralizowane (mineralizacja > 1g/dm3)
T – wody termalne
26
Tabela 3 Zasoby i wydobycie kopalin w województwie
L.p. Rodzaj złoża Jednostka zasobów
Zasoby Wydobycie
geologiczne bilansowe
udział w skali kraju
przemysłowe udział w skali kraju
Wydobycie ogółem
udział w skali kraju
1 węgiel brunatny tys. t 902441 3,98 - - - -
2 sól kamienna tys. t 32932772 38,25 670490 37,42 2890 68,84
3 kreda jeziora i kreda pisząca tys. t 4984,68 2,50 - - - -
4 piaski i żwiry tys. t 318787 1,77 108808 3,01 5737 3,31
5 piaski kwarcowe 1 tys. m
3 14339,43 9,95 - - - -
6 piaski kwarcowe 2 tys. m
3 21740,48 8,09 2189,68 11,83 119,28 22,98
7 surowiec do prac inżynierskich 3 tys. m
3 174 2,24 - - - -
8 surowce ilaste ceramiki budowlanej 4 tys. m
3 27354 1,34 3320 2,11 17 1,12
9 surowce ilaste dla przemysłu cementowego
tys. t 12500 4,52 - - - -
10 wapienie i margle dla przemysłu cementowego
tys. t 968552 7,57 532542 25,17 6301 28,3
11 torfy tys. m3 1736,37 2,16 150,04 0,48 13,08 1,09
źródło: Bilans zasobów złóż kopalin (wg stanu na 31.XII.2013), PIG – PIB, Warszawa 2014
1 do produkcji betonów komórkowych 2 do produkcji cegły wapienno-piaskowej 3 skały o charakterze ilasto-piaszczystym, gliniasto-ilaste oraz inne, np. piaskowce i wapienie nie spełniające kryteriów dla
kamieni łamanych i blocznych 4 iły, mułki zastoiskowe, lessy, gliny lodowcowe, gliny aluwialne i zwietrzelinowe, piaski
2.1.4 Szata roślinna, fauna, różnorodność biologiczna
Szata roślinna województwa kujawsko-pomorskiego jest charakterystyczna dla
obszarów polodowcowych, z przewagą terenów rolnych oraz terenów leśno-jeziornych i
dolinnych, sąsiadujących z terenami zurbanizowanymi. Liczne są tereny odkryte, w
przeważającej części użytkowane rolniczo, gdzie szata roślinna reprezentowana jest przez
agrocenozy pól uprawnych oraz przez roślinność łąk i pastwisk. Część użytków rolnych jest
sukcesywnie wyłączana z użytkowania rolniczego i poddana urbanizacji. Procesy te najsilniej
przebiegają w otoczeniu dużych miast, zwłaszcza Bydgoszczy i Torunia.
Obecny obraz szaty roślinnej województwa kujawsko-pomorskiego jest wypadkową
naturalnych uwarunkowań przyrodniczych oraz antropopresji. Duża różnorodność
biologiczna województwa przejawia się w przetrwaniu wielu naturalnych fitocenoz leśnych,
wodnych, szuwarowych i torfowiskowych, a także obecnością dużej liczby zbiorowisk
półnaturalnych i antropogenicznych. Pomimo, że pod wpływem antropopresji z każdym
rokiem znikają niektóre gatunki roślin, zwłaszcza leśne, torfowiskowe i wodne, to jednak
ogólna liczba gatunków roślin nie ulega wyraźnym zmianom. Niepokój budzi jednak
pojawianie się dość licznej grupy roślin synantropijnych, wśród których znaczny udział mają
gatunki obce dla krajowej flory. Prowadzony jednak monitoring zmian we florach lokalnych
daje istotną informację o przekształceniach całego środowiska przyrodniczego, na bazie
których można podjąć właściwą działalność ochronną.
27
Na terenach zurbanizowanych występuje roślinność charakterystyczna dla tego typu
terenów. Na terenach miejskich i osiedlach wiejskich naturalna roślinność jest zastępowana
przez gatunki ruderalne i segetalne. Tego typu roślinność występuje też w otoczeniu tras
komunikacyjnych. Krajobraz terenów zabudowanych urozmaicają tereny zielone (parki,
zieleńce, skwery) oraz szpalery zieleni przydrożnej. Na terenach rolnych występują
zadrzewienia kępowe tzw. remizy.
O wysokich walorach szaty roślinnej województwa kujawsko-pomorskiego świadczą
występujące tu gatunki roślin (ich liczba waha się w granicach 1500). Na wartości
przyrodnicze regionu wskazują osobliwości flory, jakimi są rośliny rzadkie i zagrożone.
Tylko w regionie Borów Tucholskich stwierdzono obecność ponad 80 gatunków
znajdujących się na „Czerwonej liście roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce”.
Natomiast w całym regionie kujawsko-pomorskim roślin ginących i zagrożonych wykazano
około 373. Jedną z największych grup gatunków rzadkich tworzą rośliny siedlisk ubogich
(oligotroficznych i mezotroficznych), a więc te, którym najbardziej zagraża eutrofizacja
nasilana przez działalność człowieka. W skład tej grupy wchodzą nie tylko niektóre rzadko
spotykane gatunki borowe i wrzosowiskowe, lecz przede wszystkim składniki chłodnych
torfowisk i czystych jezior, położonych zwykle w kompleksach leśnych, z dala od zakładów
przemysłowych i większych osiedli. W dużej mierze są to gatunki chronione i reliktowe.
Koncentrują się one głównie w Borach Tucholskich oraz w mniejszym stopniu na
Pojezierzach: Brodnickim i Dobrzyńskim oraz na Równinie Urszulewskiej.
Poza roślinami z „czerwonej listy” na uwagę zasługuje obecność na terenie
województwa znacznej liczby roślin objętych w Polsce ochroną gatunkową. Te gatunki
świadczą również o wysokich walorach omawianej flory. Niektóre rośliny chronione lokalnie
występują często, np. wawrzynek wilczełyko w lasach grądowych okolic Górzna
i w rezerwacie „Olszyny Rakutowskie”.
Według „Raportu o stanie przyrody województwa kujawsko-pomorskiego” (stan na
30 kwiecień 2004 roku), na terenie województwa występuje 99 gatunków roślin
naczyniowych podlegających ochronie ścisłej (wzrost o 5 gatunków w stosunku do
poprzedniego opracowania z 2001 roku) oraz 25 gatunków objętych ochroną częściową
(wzrost o 9 gatunków). Spotyka się też w regionie chronione gatunki mchów, porostów oraz
grzybów jednak ich liczba jest trudna do oceny.
Do najstarszych składników flory województwa należą między innymi gatunki dawnej
tundry glacjalnej i postglacjalnej, które zachowały się najczęściej na torfowiskach, licznie
występujących w Borach Tucholskich i na Pojezierzu Brodnickim (rys. 3). Wiele gatunków
dawnej tundry rosnących na torfowiskach wyginęło pod wpływem melioracji i innych form
antropopresji, inne zanikają.
Spośród gatunków roślinności górskiej, jakie przywędrowały na teren naszego
województwa w okresie postglacjalnym do najrzadziej spotykanych należy cis pospolity, który
dawniej stanowił domieszkę cienistych lasów liściastych. Zachował się on zaledwie na kilku
naturalnych stanowiskach, zwykle chronionych w rezerwatach przyrody. Największym
skupiskiem starych okazów tego gatunku jest rezerwat „Cisy Staropolskie im. Leona
Wyczółkowskiego” we Wierzchlesie, w Borach Tucholskich.
28
Na szczególną uwagę w województwie kujawsko-pomorskim zasługują rośliny
kserotermiczne, a wśród nich gatunki stepowe. Nasze województwo należy bowiem do
najbogatszych pod względem skupień roślinności stepowej w Polsce północnej i środkowej.
Rośliny stepowe osiedliły się i utrzymują głównie na stromych, silnie nasłonecznionych
zboczach Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej i doliny Wisły lub jej dopływów. W większości
są to relikty.
Interesującą grupę roślin stanowią gatunki leśno-stepowe, związane ze zbiorowiskami
zaroślowymi i leśnymi. Należy do nich m.in. wiśnia karłowata chroniona w rezerwatach
„Tarkowo” (gm. Nowa Wieś Wielka) i „Rejna” (gm. Dabrowa Biskupia), zawilec
wielkokwiatowy, sasanka łąkowa, zdrojówka rutewko wata.
Przedstawicielem gatunków przyśródziemnomorskich jest dyptam jesionolistny tzw.
gorejący krzew Mojżesza, którego żywotna populacja utrzymuje się w rezerwacie „Kulin”.
Innym tego typu gatunkiem jest jarząb brekinia, którego najwięcej okazów rośnie w
rezerwatach „Brzęki” oraz „Dolina Osy”.
Na ubogich siedliskach oligotroficznych występują rośliny atlantyckie i
subatlantyckie. Na ubogich siedliskach odlesionych rosną m.in. szczotlicha siwa i turzyca
piaskowa. Na ubogich siedliskach w sąsiedztwie wilgotnych borów rośnie m.in. sit sztywny, a
na piaszczystych brzegach jezior i obrzeżach torfowisk rzadka - wąkrota zwyczajna.
Na wilgotnych łąkach, torfowiskach i nad brzegami jezior rośnie kłoć wiechowata.
Największe jej skupienia występują w rejonie Brodnicy (rezerwaty „Bachotek” i „Czarny
Bryńsk”) oraz w rejonie Włocławka i Kowala ((np. rezerwat „Jezioro Rakutowskie”).
Florę Borów Tucholskich wzbogacają gatunki borealno-atlantyckie np. występujące w
bardzo czystych wodach: lobelia jeziorna, poryblin jeziorny, wywłócznik skrętolistny.
Stanowiska roślin słonolubnych tzw. halofitów znane są głównie z Kujaw - z rejonu
Inowrocławia i Ciechocinka oraz w doliny Zgłowiączki. Ich występowanie uzależnione jest
od naturalnych lub sztucznych wypływów wód zasolonych, rozwijają się też przy zakładach
przemysłu sodowego. Ich obecność na Kujawach jest ważną cechą wyróżniającą ten region w
skali całej Polski.
Gatunki synantropijne czyli takie, które wykorzystują bliskość siedlisk ludzkich z
korzyścią dla siebie występują licznie w miastach leżących na dawnych szlakach handlowych
tj. Bydgoszczy, Toruniu, Włocławku i Grudziądzu oraz w otoczeniu Wisły - drogi wodnej. W
wyniku działalności człowieka wprowadzane są do środowiska nowe gatunki roślin
ozdobnych, leczniczych i przemysłowych.
Teren województwa kujawsko-pomorskiego jest objęty zasięgiem większości
rodzimych gatunków drzew, które występują w niżowej części Polski. Przez obszar
województwa przebiegają granice zasięgów kilku gatunków drzew, m.in. buka zwyczajnego,
którego stanowiska skupiają się w północnej części Pojezierza Chełmińskiego i na Pojezierzu
Krajeńskim. Wschodnią granicę zasięgu osiąga na omawianym obszarze klon polny, cis
pospolity i jarząb brekinia. W okolicach Golubia-Dobrzynia znajdują się wyspowe stanowiska
modrzewia polskiego.
Grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione na obszarze województwa kujawsko-
pomorskiego wg stanu na koniec 2013 r. zajmowały powierzchnię 430507 ha, w tym lasy
29
420327 ha. Dla porównania w 2001 r. powierzchnia gruntów leśnych wynosiła 416512 ha, a
lasów 400435 ha. W okresie 2001-2013 nastąpił więc wzrost powierzchni leśnej o prawie 20
tys. ha. Należy zauważyć malejącą dynamikę zwiększania powierzchni leśnej, co jednak nie
wynika z niewielkiej powierzchni gruntów o niskiej przydatności rolniczej, a braku
atrakcyjnych mechanizmów finansowych zachęcających do zalesiania gruntów rolnych i
nieużytków rolniczych. Dominującą powierzchnię w województwie zajmują lasy sektora
publicznego zajmujące aż 88,7% powierzchni lasów w regionie. Lasy prywatne stanowią
średnio w województwie 11,3%. Jednak w poszczególnych powiatach województwa stan ten
jest zróżnicowany.
Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego obserwuje się duży stopień
rozprzestrzenienia lasów i zróżnicowania lesistości. Średnia lesistość województwa w 2013 r.
wynosiła 24,4% (w 2005 r. - 23,1%). Powiaty charakteryzują się zróżnicowaną lesistością.
Największą lesistością odznaczają się powiaty: tucholski - 50,2% (w 2005 r. - 48,2%),
bydgoski - 42,6% (w 2005 r. - 40,6%), świecki - 37,2% (w 2005 r. - 35,3%), toruński - 35,5%
(w 2005 r. 33,9%).
Do powiatów o najniższym wskaźniku lesistości w województwie należą:
radziejowski - 5,0% (w 2005 r. - 4,6%), chełmiński - 8,1% (w 2005 r. - 6,7%),
aleksandrowski - 8,2% (w 2005 r. - 7,4%), wąbrzeski - 8,8% (w 2005 r. - 7,8%) i
inowrocławski - 10,8% (w 2005 r. - 10,1%).
Pod względem odsetka lasów (24,4%) województwo kujawsko-pomorskie należy do
najsłabiej zalesionych w kraju (13 miejsce). Mniej lasów mają tylko województwa: łódzkie,
mazowieckie i lubelskie.
Lasy w województwie kujawsko-pomorskim występują głównie na terenach o
najsłabszych glebach, co ma odzwierciedlenie w układzie ich typów siedliskowych. W
strukturze siedliskowej lasów przeważają bory świeże (38%), bory mieszane świeże (28,4%)
oraz lasy mieszane świeże (18,5%). Ilustruje to poniższy diagram.
Struktura siedlisk lasów państwowych w województwie kujawsko-pomorskim
Źródło: Opracowano w Kujawsko-Pomorskim Biurze Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku
na podstawie: Aktualizacja stanu powierzchni leśnej i zasobów drzewnych w lasach państwowych, stan
na dzień 01.01.2012r.
30
Głównym gatunkiem lasotwórczym, występującym na każdym niemal siedlisku, jest
sosna zwyczajna. Powierzchniowy udział drzewostanów z przewagą sosny jest bardzo duży i
wynosi ponad 89 proc. Na ubogich siedliskach sosna tworzy lite drzewostany, natomiast na
siedliskach żyźniejszych występuje w zmieszaniu z dębem, brzozą oraz świerkiem. Na
siedliskach żyznych (las świeży) spotykana jest jako gatunek domieszkowy w drzewostanach
dębowych, rzadziej bukowych. Na ubogich siedliskach wilgotnych i bagiennych może
tworzyć lite drzewostany lub z domieszką brzozy, natomiast na nieco żyźniejszych może
występować w zmieszaniu z brzozą, świerkiem i olszą.
Wśród gatunków liściastych duże znaczenie ma dąb szypułkowy. Drzewostany
dębowe z udziałem graba spotykane są na żyznym siedlisku lasu świeżego. W lesie łęgowym
dąb tworzy drzewostany z udziałem lipy, jesionu i wiązu, a na siedlisku lasu wilgotnego z
udziałem brzozy i olszy. Natomiast dąb bezszypułkowy występuje jako domieszka w
drzewostanach sosnowych na siedliskach nieco uboższych i mniej wilgotnych.
Najpospolitszym gatunkiem domieszkowym jest brzoza brodawkowata spotykana w
drzewostanach niemal na każdym siedlisku, lecz z rozmaitym udziałem. Na siedliskach
wilgotnych może występować jednocześnie z brzozą omszoną. Brzoza występuje najliczniej
w drzewostanach sosnowych na wilgotnych siedliskach borowych.
W strukturze gatunkowej, będącej odzwierciedleniem struktury siedliskowej, w
większości lasów regionu przeważają drzewostany z sosną i modrzewiem jako gatunkiem
panującym (85,5%), następnie dębem, klonem, jaworem, wiązem i jesionem (6,5%). W
wiekowej strukturze lasów regionu dominują drzewostany III i IV klasy wieku zajmując
odpowiednio 23% i 19,1% powierzchni zalesionych gruntów leśnych. Drzewostany najstarsze
(powyżej 100 lat) zajmują 9,8%, zaś najmłodsze (do 20 lat) 12% powierzchni zalesionych
gruntów leśnych. Pod względem własności, przeważają zdecydowanie lasy sektora
publicznego, stanowiąc 88,4% ogólnej powierzchni lasów, a 11,6% to lasy prywatne.
Kompleksy leśne na terenie województwa, poza Borami Tucholskimi i doliną Wisły,
są niewielkie i występują w dużym rozproszeniu. Niepokojącym zjawiskiem jest ubytek
lasów na niektórych obszarach. Są to najczęściej tereny słabo zalesione, o przewadze użytków
rolnych, położone na wysoczyznach morenowych, w tym na Kujawach i Ziemi Chełmińskiej.
Powoduje to nasilenie procesów degradacji gleb, zmniejszenie różnorodności biologicznej i
krajobrazowej.
W strukturze powierzchniowej siedlisk, na terenie województwa, zdecydowanie
największy udział posiada bór świeży (45,7%). Jest to wartość znacznie przewyższająca
średnią dla kraju (26,8%). Duży udział w strukturze siedlisk mają także: bór mieszany świeży
(25,9%), las mieszany świeży (14,6%) oraz las świeży (6,8%). Są to wartości zbliżone do
średnich krajowych. Spośród pozostałych typów siedlisk udział przekraczający 1% mają: ols
(1,5%) i las mieszany wilgotny (1,2%).
Do największych zagrożeń lasów należą: niedostatek opadów atmosferycznych i
nieprawidłowo funkcjonujące systemy melioracyjne obniżające poziom wód gruntowych.
Powoduje to osłabienie drzewostanów (przede wszystkim mniejszą odporność na inwazje
szkodników leśnych) oraz zwiększa ich podatność na zagrożenia pożarowe.
Zagrożenie pożarowe dotyczy głównie lasów wokół największych miast
województwa: Bydgoszczy, Torunia, Włocławka i Grudziądza ze względu na wzmożoną
31
penetracje lasów przez mieszkańców miast, przeważającą monokulturę sosnową młodego
i średniego wieku. Ponadto lasy w rejonie Bydgoszczy, Torunia, Włocławka i Grudziądza
znajdują się w zasięgu oddziaływania tych ośrodków miejskich, przez co potencjalnie
narażone są na degradację (wypoczynek świąteczny, rozwój przestrzenny miast i procesy
urbanistyczne, rozwój komunikacji).
Istotnym źródłem stałego zagrożenia lasów są emisje przemysłowe do powietrza
atmosferycznego w postaci zanieczyszczeń pyłowych i gazowych. Substancje te wpływają na
obniżenie produkcyjności i przyrostu drzewostanów, zwiększają podatność drzew na choroby
grzybowe i szkody ze strony owadów. Zagrożenie, którego źródłem są zakłady przemysłowe,
dotyczy przede wszystkim lasów w rejonie Bydgoszczy, Torunia, Włocławka, Świecia
i Mogilna.
Zagrożeniem dla lasów jest także masowa penetracja turystyczna. Na tego typu szkody
narażone są głównie lasy wokół cieków i zbiorników wodnych, w pobliżu dużych
miejscowości i w rejonach wypoczynku świątecznego oraz pobytowego. Do najbardziej
szkodliwych dla lasu należą: niszczenie szaty roślinnej, odsłanianie korzeni drzew,
uruchamianie wydm śródlądowych, zaśmiecanie lasów, odprowadzanie ścieków
i powstawanie pożarów.
Na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego wydzielono dwa tzw. Leśne
Kompleksy Promocyjne:
- LKP „Bory Tucholskie” położony w północno-zachodniej części województwa
o powierzchni całkowitej 82 732 ha, w skład którego wchodzą Nadleśnictwa Tuchola,
Osie, Dąbrowa i Woziwoda,
- LKP „Lasy Gostynińsko-Włocławskie” położony w południowo-wschodniej części
województwa o powierzchni całkowitej 52 178 ha w tym w granicach województwa
kujawsko-pomorskiego 24 835 ha w skład którego wchodzi Nadleśnictwo Włocławek oraz
27 343 ha na terenie województwa mazowieckiego - Nadleśnictwa Gostynin i Łąck.
Na tych obszarach wzorcowo prowadzona jest gospodarka leśna w oparciu o podstawy
ekologiczne. Leśne Kompleksy Promocyjne są obszarami funkcjonalnymi o znaczeniu
ekologicznym, edukacyjnym i społecznym, dla których działalność określa jednolity program
gospodarczo-ochronny. Lasy leśnych kompleksów promocyjnych poza funkcją produkcyjną
i ochronną pełnią szeroką funkcję społeczną – kreują rozwój turystyki, rekreacji oraz szeroko
pojętej edukacji ekologicznej. Tereny te są „poligonem” prowadzenia badań naukowych oraz
edukacji przyrodniczo-leśnej.
Poza funkcją gospodarczą, ekologiczną i rekreacyjną lasy izolują zabudowę przed
zanieczyszczeniami powietrza atmosferycznego i hałasem oraz stanowią strefy izolacyjne
przed rozprzestrzenianiem się zanieczyszczeń z terenów komunikacyjnych.
Duża różnorodność biologiczna roślinności województwa kujawsko-pomorskiego
przejawia się w przetrwaniu wielu naturalnych fitocenoz leśnych, wodnych, szuwarowych
i torfowiskowych, a także obecnością dużej liczby zbiorowisk półnaturalnych
i antropogenicznych.
Pomimo, że pod wpływem antropopresji z każdym rokiem znikają niektóre gatunki
roślin, zwłaszcza leśne, torfowiskowe i wodne, to jednak ogólna liczba gatunków roślin nie
32
ulega wyraźnym zmianom. Niepokój budzi jednak pojawianie się dość licznej grupy roślin
synantropijnych, wśród których znaczny udział mają gatunki obce dla krajowej flory.
Prowadzony jednak monitoring zmian lokalnych we florze daje istotną informację
o przekształceniach całego środowiska przyrodniczego, na bazie których można podjąć
właściwą działalność ochronną.
Przekształcenia składu gatunkowego drzewostanów oraz zmiany udziału
poszczególnych zespołów roślinnych zostały spowodowane w większości działalnością
człowieka. Bardzo niewielki udział mają zbiorowiska lasów liściastych. Jednak mimo
pozornej monotonii, szata leśna województwa jest zróżnicowana. Stwierdzono występowanie
ponad 30 zespołów leśnych i zaroślowych.
Bory sosnowe reprezentowane są przez: bory chrobotkowi i bory wrzosowe
(występujące głównie w Borach Tucholskich). Najbardziej rozpowszechnionym
zbiorowiskiem leśnym na obszarze województwa jest subkontynentalny bór świeży z
przeważnie dwuwarstwowym drzewostanem. Nieco uboższy gatunkowo jest suboceaniczny
bór świeży, występujący w Borach Tucholskich i Kotlinie Toruńskiej. Kontynentalny bór
wilgotny rozwija się głównie w zagłębieniach śródwydmowych, a kontynentalny bór
bagienny w bezodpływowych zagłębieniach na gruntach organicznych.
Brzezina bagienna występuje płatami na Pojezierzu Brodnickim, Równinie
Urszulewskiej i w Borach Tucholskich. Chojniaki sosnowe występują powszechnie na
stokach w sąsiedztwie rzek i jezior.
Bory mieszane zajmują znacznie mniejszą powierzchnię niż w czasach historycznych.
Najpowszechniej występuje subkontynentalny bór mieszany, zwykle dwuwarstwowy,
cechujący się występującymi w runie gatunkami ciepłolubnymi, występuje głównie na
Równinie Urszulewskiej, Wysoczyźnie Dobrzyńskiej i w Kotlinie Płockiej. Świerkowo-
dębowy bór mieszany znany jest głównie ze stanowisk w rejonie Rypina.
Lasy grądowe, czyli wielogatunkowe lasy liściaste siedlisk żyznych i umiarkowanie
wilgotnych występują głównie w postaci płatów na wysoczyznach. W drzewostanie
przeważają dęby. Las klonowo-lipowy (grąd zboczowy) zachowany jest w stanie naturalnym
na trudno dostępnych stromych i erodowanych zboczach dolin i rynien. Drzewostan jest
wielogatunkowy i kilkuwarstwowy.
Buczyny występują rzadko w północno-zachodniej części województwa i w rejonie
Wąbrzeźna (rezerwat „Wronie”),
Świetliste dąbrowy, ciepłolubne i bogate florystycznie, występują głównie na
Kujawach, na żyznych glebach. Luźny drzewostan pozwala na wykształcenie bogatego runa.
Lasy łęgowe występują wzdłuż rzek oraz wokół jezior i zabagnień. Najpowszechniej
występuje łęg olszowo-jesionowy, topolowo-wierzbowy i wiązowo-jesionowy. Chronione są
w kilku rezerwatach przyrody.
W zagłębieniach o utrudnionym odpływie wody występują olsy - silnie podtopione
lasy z olszą czarną.
W województwie kujawsko-pomorskim występuje bogata i różnorodna roślinność
wodna i przybrzeżna.
33
Większość jezior województwa to akweny eutroficzne. W przypadku jezior o dużej
przezroczystości obserwowane są liczne zbiorowiska ramienic.
Wokół jezior i wzdłuż rzek często rozwija się naturalna roślinność szuwarowa. W
obrębie ekosystemów o trwałym podtopieniu występuje roślinność torfowiskowa: szuwary,
turzycowiska, mechowiska.
Zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe swoją genezę i trwanie zawdzięczają głównie
koszeniu i wypasaniu. Porastające je trawy mają łatwą zdolność do odrastania po skoszeniu
lub wypasie. Bogate florystycznie są łąki trzęślicowe i znane z okolic Chełmna łąki
selernicowe. Na siedliskach bardziej suchych występują murawy o charakterze stepowym.
Murawy napiaskowe czyli psammofilne zasiedlają podłoża piaszczyste. Przeważa zespół
szczotlichy siwej i strzęplicy sinej. Na skrajach lasów i zarośli występują rożnego rodzaju
zbiorowiska okrajkowe.
Środowiskom, w których zaznacza się intensywna działalność człowieka, towarzyszy
roślinność synantropijna. W jej skład wchodzą zbiorowiska segetalne oraz ruderalne.
Roślinność segetalna rozwija się na terenach gruntów ornych oraz w ogrodach
przydomowych. W jej skład wchodzą chwasty polne (np. mak, chaber) oraz byliny.
Roślinność ruderalna tworzy się spontanicznie w miejscach najsilniej przekształconych tj.
wzdłuż szlaków komunikacyjnych, otoczeniu zabudowań, terenów sportowych, składowiska
odpadów i nieużytków.
Różnorodność występujących w regionie kujawsko-pomorskim gatunków zwierząt
jest również znaczna. W ostatnich latach sytuacja wielu z nich wyraźnie się zmieniła, dotyczy
to zarówno ich składu gatunkowego, areału występowania jak i liczebności, śledzenie jednak
zmian ich liczebności pozwala zauważyć wyraźny trend wzrostowy populacji niektórych
gatunków. Aby zapobiec wyginięciu zagrożonych gatunków zwierząt wprowadza się
wszelkiego rodzaju ochronę prawną. Cenną inicjatywą w zakresie ochrony gatunków rzadkich
i zagrożonych jest „Czerwona lista roślin i zwierząt ginących i zagrożonych w regionie
kujawsko-pomorskim”. Odbiciem stopnia zagrożenia pewnych gatunków jest również
umieszczenie ich na krajowej liście Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Ponadto na
podstawie Ustawy o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku na obszarze województwa
wyznaczane są specjalne strefy ochrony ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania
ptaków objętych ochroną gatunkową w wyniku wydania przez wojewodę decyzji
administracyjnych. Celem tych stref jest zabezpieczenie miejsca gniazdowego oraz
zapewnienie ptakom spokoju i bezpieczeństwa w okresie lęgów. Lokalizacja stanowisk
gatunków chronionych jest poufna, aby zapobiec ich penetracji lub zniszczeniu.
W województwie kujawsko-pomorskim ochroną strefową objęte są następujące gatunki
ptaków: bocian czarny, bielik, orlik krzykliwy, kania ruda, rybołów i puchacz.
Do grupy zwierząt stosunkowo dobrze rozpoznanych na omawianym terenie należą
kręgowce. Pierwotne kręgowce reprezentuje minóg rzeczny, którego miejscem rozrodu są
północne dopływy Wisły, z Mienią włącznie. Ze względu na gwałtowny spadek liczebności
został on umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt na liście gatunków
zagrożonych wyginięciem. Niegdyś masowo występowały w Wiśle jesiotr, łosoś, troć i certa.
Kres wędrówkom tym gatunkom, wykazującym już wcześniej spadek liczebności, położyła
34
wybudowana zapora we Włocławku. Nadal naturalną ostoją ryb łososiowatych: troci
wędrownej, pstrąga potokowego i pstrąga tęczowego jest rezerwat ichtiologiczny „Rzeka
Drwęca”, gdzie ich naturalne populacje zasilane są osobnikami ze sztucznego wylęgu. Do
bardzo rzadkich ryb występujących na terenie naszego województwa należą: głowacz-
białopłetwy stwierdzony w górnym odcinku Brdy i Drwęcy i relikt polodowcowy - głowacz
pręgopłetwy notowany w górnym odcinku Drwęcy. Osobliwością wśród ryb Wisły oraz
przyujściowego odcinka Drwęcy i Wdy jest sporadycznie notowana morska płastuga - stornia.
Z zoogeograficznego punktu widzenia należy odnotować występowanie w Wiśle pod
Nieszawą kiełbia białopłetwego jako jedno z trzech stanowisk w Polsce oraz czterech nowych
dla fauny regionu gatunków: trawiankę, zwaną również gołowieszką, babkę byczą
stwierdzoną w okolicy Świecia, babkę łysą i babkę szczupłą objętą ochroną gatunkową ścisłą-
przybyszy ze