Uniwersytet Zielonogórski

Wydział Artystyczny

Kierunek studiów: Edukacja artystyczna w zakresie sztuk plastycznych

Adam Sydor

Pismo Sześć tysięcy lat ewolucji.

Rola we współczesnym świecie.

Promotor: dr Artur Pastuszek

Zielona Góra 2005

Spis treści

Wstęp 7

1. Pismo 9

1.1 Na początku było słowo 9

1.2 Prapisma 11

1.3 Pismo 14

1.4 Alfabet 20

1.5 Tropami alfabetu 25

1.6 Ogólna charakterystyka grup pism na świecie 27

2. Pismo po Gutenbergu 31

2.1 Początek ery druku, końcem średniowiecza 31

2.2 Rewolucja przemysłowa 39

3. Historia komputerów i systemów operacyjnych 42

3.1 Prehistoria komputera 42

3.2 Komputer jakim go znamy 48

3.3 Systemy operacyjne 50

4 Interfejs użytkownika 64

4.1 Jak zbudowany jest interfejs użytkownika? 64

4.2 Elementy składowe graficznego interfejsu użytkownika 66

4.3 Rola pisma w graficznych interfejsach użytkownika 72

4.4 Reprezentacja tekstu na ekranie monitora 74

5 Badania nad czytelnością tekstu 77

5.1 Badania Zachrissona Brora nad czytelnością tekstu drukowanego 77

5

5.2 Założenia badań 79

5.3 Sposoby wyświetlania tekstów 80

5.4 Czas i miejsce badania 85

6 Wyniki badań 87

7 Dyskusja wyników 93

8. Wnioski 101

Bibliografia 103

6

Wstęp

Od pierwszego warknięcia małpoluda do dnia dzisiejszego mózg każdego

człowieka wykonuje tą samą czynność – przetwarza informacje dostarczane mu

przez zmysły. W miarę rozwoju intelektualnego, człowiek odczuwał coraz

większą potrzebę komunikacji. Wymyślił zatem pismo.

Czym jest pismo? Jak powstało? W jaki sposób się rozwinęło? Jaką rolę pełni

obecnie? Te pytania stały u podstaw powstania niniejszej pracy. Wielką

fascynacją jej autora jest gromadzenie informacji związanych z historią

komunikacji – w której pismo odgrywa chyba najważniejszą rolę. Wynalazek

ten – rozwijany przez kilka tysiącleci, stanął u podstaw innego wielkiego

wynalazku – komputera. Maszyny wykorzystują pismo do komunikacji

z człowiekiem, do wymiany informacji między sobą, do gromadzenia

informacji itp.

Człowiek tworząc komputer oparł się na doskonale poznanej

i sprawdzonej metodzie zapisu informacji. Z czasem okazało się jednak, że to,

co sprawdzało się wyśmienicie w przypadku papieru, na ekranie monitora

okazuje się często nieczytelne i nieefektywne w odbiorze. Dlaczego tak się

dzieje? Co sprawia, że szybkość czytania tekstów ekranowych jest niższa

o około 25%? Czy istnieją sposoby na zwiększenie szybkości czytania tak

wyświetlanych tekstów?

Celem niniejszej pracy jest przybliżenie historii obu wynalazków oraz

wykazanie jak dalece sięgają powiązania między nimi. Druga część pracy

poświęcona jest opisowi i dyskusji wyników badania, które przeprowadził autor

w kłodawskim Zespole Szkół Ponadpodstawowych. Badane były szybkość

czytania tekstów ekranowych oraz ich zrozumienie, w zależności od kroju

pisma.

7

Autor dołożył wszelkich starań, aby informacje zawarte w niniejszej

pracy były rzetelne i poparte wiarygodnymi źródłami. Ma on nadzieję, że praca

okaże się interesująca dla każdego, kogo zajmuje historia pisma, jego ewolucja

i rola we współczesnym świecie.

8

1. Pismo 1. 1 Na początku było słowo

Nie wiadomo, co sprawiło, że praprzodek człowieka odczuł potrzebę

komunikacji z drugim osobnikiem tego samego gatunku. Jak opisuje to Jerzy

Cepik w swojej książce „Jak człowiek nauczył się pisać”, potrzeba komunikacji

wynikała ze sposobu zdobywania pokarmu. Podczas polowań, nasi przodkowie

szybko odkryli, że o wiele skuteczniejsze jest zdobywanie pokarmu przy

współpracy większej ilości osobników, które jednak, aby zorganizować się

w grupę, musiały jakoś się o tym poinformować i ustalić, co podczas polowania

będą robić.

Najprawdopodobniej pierwsze formy kontaktu polegały na wykonywaniu

szeregu gestów i wydawaniu zwierzęcych dźwięków oraz obwąchiwaniu,

słuchaniu, smakowaniu, bowiem wielkość mózgów ówczesnych osobników nie

pozwalała na artykułowanie logicznych zwrotów. Potrafił to dopiero

australopitecus – którego pojemność mózgu mogła wynosić nieco ponad 750

cm³, czyli tyle, ile współcześnie dziecko w wieku dwóch lat – tj. wtedy, kiedy

mówi już dość swobodnie. Na przestrzeni wieków człowiek rozwinął kolejną

umiejętność – mowę. Obniżeniu uległa krtań, zmniejszyły się przyczepy języka

do żuchwy, dzięki czemu możliwe stały się jego swobodne ruchy

i kontrolowanie artykułowanych dźwięków.

Wszystko wskazuje na to, że polowania stały u podstaw powstania mowy

i w kolejnych tysiącleciach również pisma. Człowiek pierwotny w pewnym

momencie swojego rozwoju zapragnął portretować otaczający go świat. Adrian

Frutiger w książce „Człowiek i jego znaki” twierdzi, że rysunki w jaskiniach

miały raczej znaczenie magicznych zaklęć, powstałych z lęku przed tym, co

potężne i nieznane. Twierdzi on, że kreślono je najprawdopodobniej w celu

9

czystego przeżycia emocjonalnego albo dla zaspokojenia naturalnych skłonności

estetycznych. Inni badacze, jak profesor Leroi-Gourhan z Sorbony, skłaniają się

ku twierdzeniu, że człowiek już w tym wczesnym okresie charakteryzował się

dużą dozą wrażliwości i stworzył sobie nawet jakieś zręby obrzędowości.

Świadczyć mają o tym kościane i kamienne ozdoby, znajdowane

w stanowiskach archeologicznych na całym świecie. W epoce kamienia

człowiek próbował coraz lepiej i coraz sprawniej poznać i zrozumieć otaczający

go świat. Uświadomienie sobie życia i śmierci było podstawą odkrycia

i potwierdzenia samego siebie. Zdał sobie wreszcie sprawę z własnej

przemijalności i odrębności. Zapragnął uwiecznić to, o czym myślał, co przeżył,

co odkrył. Kiedy współcześnie oglądamy rysunki naskalne, nie możemy niestety

sprawdzić, czy powstawaniu ich towarzyszył określony zestaw gestów

i rytualnych obrzędów. Nie potrafimy odgadnąć, czy ta prehistoryczna

twórczość człowieka była wynikiem jego poczucia piękna, zagrożenia, czy stała

się kroniką jego codziennego życia.

Według Frutigera, powstanie właściwego plastycznego utrwalania

wypowiadanych myśli wiąże się z rozwojem mowy z jednej strony i gestów

opisujących (w tym również rysunków i znaków) z drugiej. Rozwój taki

prowadził stopniowo – poprzez tysiąclecia – do używania tych samych znaków

dla tych samych wypowiedzi. W tym momencie obrazki stawały się pismem.

Wielokrotnie powtarzane przez członków społeczności zostawały zapamiętane

i utrwalały to, co pomyślane i wypowiadane tak, aby mogły być odczytane

prawidłowo i bez ograniczeń czasu.

10

1.2 Prapisma

Czy istnieje granica pozwalająca wykreślić obszar, w którym człowiek

w sposób świadomy zaczyna opisywać siebie i otaczający go świat? Przyjmuje

się, że datowanie to rozpoczyna się od ok. 30 000 lat p.n.e. Właśnie wtedy

pojawiają się ślady kultury oryniackiej, nazywanej tak od miejscowości

Aurignac koło Tuluzy. Sztuka tego okresu nosi nazwę okresu prymitywnego,

rytych i malowanych na kamiennych płytkach bardzo nieporadnych

wizerunków. Schyłek tej kultury datowany jest na 25 000 rok p.n.e., kiedy to

rozpoczyna się, trwająca do 20 000 roku p.n.e., kultura grawecko-solutrejska.

Charakteryzują ją szkicowe wizerunki zwierząt takich jak konie, żubry,

koziorożce i mamuty. Pojawiają się najstarsze wizerunki ludzkie.

rys. 1. Zestaw niekórych znaków prehistorycznych. W czterech górnych rzędach znaki paleolityczne z terenu

Francji i Hiszpanii; w dwóch dolnych – znaki z terenu Palestyny, Krety i Egiptu.

Źródło Jerzy Cepik, „Jak człowiek nauczył się pisać” – Warszawa, 1987

11

Na okres 20 000 – 15 000 lat p.n.e. przypada kultura solutrejska, w której

człowiek doskonale opanował techniki rytownicze, rysunku i malowideł

naskalnych. Wreszcie pojawiają się twórcy kultury magdaleńskiej, obejmującej

lata od 15 000 do 9000 p.n.e.. Pojawiają się malowidła i ryty w jaskiniach takich

jak Lascaux (Francja), czy plafony i fryzy w jaskiniach: Font-de-Gaume,

Cap-Blanc, Combarelles, Niaux, Les Trois i wielu innych. Obok wspaniałych,

monumentalnych malowideł, pojawiają się tajemnicze znaki. Można

powiedzieć, że za tymi znakami okresu paleolitu kryły się symbole, podobnie

jak za znakami prehistorycznymi Palestyny, Krety czy Egiptu w czasach

poprzedzających nagłe pojawienie się prawdziwego, mającego już skończoną

postać pisma – hieroglifów egipskich, czy sędziwych piktogramów Sumeru.

rys. 2. Wczesne pismo hetyckie, ok. 4000 lat. p.n.e.

Źródło - Adrian Frutiger „Człowiek i jego znaki” – Warszawa, 2003.

Te pierwsze przykłady pisma hetyckiego pokazują, że można było za jego

pomocą przedstawić schematycznie przedmioty, daty, zdarzenia. Pismo to,

z początku będące jedynie zbiorem kilku rysunków, zaczęto porządkować,

ustawiając kolejno piktogramy obok siebie – tworząc szeregi znaków. Kolejne

powtarzanie tych symboli w przypadku innych historii spowodowało

wytworzenie pewnego uniwersalnego zestawu znaków, które mogły być już

12

odczytane jako tekst przez osobę wtajemniczoną w ich znaczenie. Pismo

hetyckie jest przykładem podstawy wszystkich pism, które powstały na drodze

normalnego rozwoju – od obrazka do postaci bardziej abstrakcyjnej. Nie jest

ono jednak praźródłem wszystkich rodzajów pisma na ziemi.

Jak twierdzi Frutiger: „Ci, którzy zajmują się historią licznych pism ludzkiej cywilizacji, próżno poszukują

wspólnego pochodzenia znaków. Próbowano już wielokrotnie zestawić przybliżenia i

powiązania prymitywnych pism różnych stref i kontynentów. Nigdy jednak nie udało

się ustalić jednoznacznych powiązań i nie jest raczej prawdopodobne, aby można je

było znaleźć w obrębie znaków pierwotnych. Mimo to istnieją pewne analogie

znaków elementarnych – a w każdym razie dotyczy to obrazkowego przedstawiania

obiektów, które musiały być wspólne dla wszystkich ludów. Pomyślmy tylko

o przedstawieniu ludzi i zwierząt, o typowych rodzajach broni, jak np. strzała.

Najprawdopodobniej we wszystkich częściach świata przedstawiano księżyc

w kształcie sierpa, górę w kształcie trójkąta, a wodę jako falistą linię. Znane dzisiaj

fakty z historii pisma nie pozwalają przyjąć istnienia jakiegoś prapisma, lecz raczej

ukazują wspólną zdolność obserwacji i szczególny zmysł interpretacyjny pradawnych

pisarzy.” 1

1 Adrian Frutiger „Człowiek i jego znaki” Warszawa 2003, Wydawnictwo Do, Wydawnictwo Optima, str. 94 – 95.

13

1.3 Pismo

Najstarsze systemy zapisu nie były bardzo precyzyjne. Pozwalały określić

ilość przechowywanego płynu w naczyniu, czy zaznaczyć upływające dni,

jednak nie oddawały sensu zapisanych informacji w sposób jednoznaczny. Jeżeli

np. zapisanie jakiejś historii polegało na wykreśleniu kilku znaków,

stanowiących trzon wydarzenia – np. góra, rzeka, słońce (co mogło znaczyć, że

rzecz się działa w górach, obok strumienia w trakcie dnia), jednak całość historii

musiała zostać opowiedziana. Zapis taki opierał się w znacznej mierze na

przekazie słownym, który mógł być dowolnie interpretowany. Pismo nie pełniło

tutaj roli precyzyjnego nośnika informacji. Było raczej podpowiadaczem,

pozwalało porządkować informacje i przekazać kolejność zdarzeń

w opowiadanej historii. „Pismo zostało wynalezione we wczesnych okresach historii starożytnego Bliskiego

Wschodu w celu zapisania działalności gospodarczej. Wraz ze wzrostem

scentralizowanej gospodarki, urzędnicy w pałacach i świątyniach potrzebowali

narzędzia, które dawało by im możliwość bieżącej kontroli ilości zboża oraz liczby

owiec i bydła, przyjmowanych lub wydawanych z magazynów i gospodarstw. Ze

względu na ich skalę nie można było polegać na ludzkiej pamięci odnośnie każdego

szczegółu tych działań i potrzebna była nowa metoda prowadzenia wiarygodnych

rejestrów. Gdy człowiek po raz pierwszy zaczął pisać, nie pisał piórem i atramentem

na papierze, ale zaostrzonym patykiem lub trzciną żłobił znaki w wilgotnej glinie.

Surowce te były łatwo dostępne w rzecznych dolinach Bliskiego Wschodu, a ich

przygotowanie wymagało niewielkiego wysiłku. Wilgotną glinę łatwo można

uformować w płaską, wygodną do pisania tabliczkę, która po zapisaniu,

pozostawiona na słońcu do wyschnięcia, staje się wkrótce wystarczająco twarda

i wytrzymała.”2

2 C. B. F. Walker „Pismo klinowe”, Wydawnictwo RTW, str 7

14

rys. 3. Rozwój pisma klinowego od piktogramów; od lewej, z góry w dół: kobieta,

kroczyć-iść-stać, ptak, ryba, wół, jęczmień, głowa.

Źródło – Jerzy Cepik, „Jak człowiek nauczył się pisać” – Warszawa, 1987.

Weźmy na przykład sumeryjski wyraz jednozgłoskowy – „usta”. Wyraz ten miał

wartość fonetyczną „ka”. Skryba przedstawiał to rysunkiem głowy ludzkiej.

Rysunek oznaczał słowo „ka”, ideę „usta” i sam dźwięk „ka”. Nie mniej jednak

– mimo ciągłego upraszczania – pismo klinowe było dość skomplikowane, ze

względu na wielość symboli, które należało poznać. W końcowej fazie miało

ono około 570 znaków. Dlatego pismo klinowe (nazywane czasem –

ćwiekowym) przechodziło kilka transformacji – od ideogramu do postaci

zupełnie abstrakcyjnych odcisków przypominających kliny. Ich ilość i ułożenie

pozwalało zidentyfikować znak. „Język starożytnych Egipcjan zajmuje wśród języków świata zupełnie wyjątkową

pozycję. Jest nie tylko jednym z najstarszych języków „pisanych” (ustępując pod tym

względem miejsca jedynie sumeryjskiemu), ale również ma najdłuższą spośród nich

15

poświadczoną historie. Najstarszy zapis tego języka pochodzi z końca IV tysiąclecia

p.n.e. i od tej pory pozostał w zaświadczonym dokumentami użyciu aż do ok. XI w.

n.e. (mowa o inskrypcji zapisanej w języku egipskim przy pomocy pisma

koptyjskiego – przyp. autora), czyli przez z górą 4000 lat.”3

Według W. V. Daviesa, autora książki „Egipskie hieroglify” starożytni

Egipcjanie uważali, że pismo jest darem boga Thota i jest starsze od pierwszej

dynastii. Faktycznie, wydaje się, że pojawiło się nagle jako kompletny – nie

zmieniany potem system. Trwało i było pielęgnowane jako ciągle żywy język

przez kolejnych kilka tysięcy lat. Ostatni znany nam zapis pisma

hieroglificznego został wykuty w 390 r. n.e., na ścianach świątyni na File.

Wyraźnie świadczy to o roli, jaką odgrywało pismo hieroglificzne dla Egipcjan.

rys. 4. Fragment „Księgi Umarłych” zapisanej w kursywie hieroglificznej. Hieroglify towarzyszące bóstwom

są zorientowane w lewo. Hieroglify tekstu głównego (u dołu) – w prawo. Papirus Hunefera, XIX dynastia.

Źródło – W. V. Davies „Egipskie hieroglify”, Wydawnictwo RTW. 3 W. V. Davies „Egipskie hieroglify”, Wydawnictwo RTW, str. 6.

16

Pismo hieroglificzne, jak zostało wspomniane, było kompletnym

systemem zapisu informacji. Nie było ono jednak proste do opanowania

i odczytania. Wprost przeciwnie, jest to niezwykle złożony i rozbudowany

system, posiadający w szczytowym okresie rozwoju 700–800 znaków, zdolny

przekazać tego samego rodzaju złożone treści, co alfabet. Choć w odmienny,

sobie tylko właściwy sposób. Dodatkowo, kapłani egipscy – jedni z nielicznych

piśmiennych w państwie, znając wartość posiadanej umiejętności, celowo

komplikowali zapis, aby przypominał rebus. Pod względem struktury pismo

hieroglificzne stanowi „mieszany” system zapisu, to znaczy, że jego części

składowe pełnią rozmaite funkcje: jedne znaki komunikują tylko znaczenie

słów, inne zaś służą wyłącznie do wyrażania dźwięków mowy.

Skomplikowane pismo hieroglificzne szybko doczekało się formy

kursywnej, służącej do szybszego zapisu na papirusie. Forma ta z czasem

wyewoluowała w kolejną odmianę – pismo hieratyczne. Hieratyka to nic innego

jak uproszczona pod względem formy odmiana pisma hieroglificznego. Znaki

zostały tu uproszczone tak, by ułatwić ich szybki zapis zupełnie wystarczający

w kontekście codziennego użytku. Hieratyka stanowiła bowiem pismo

powszechnie używane do prowadzenia zapisów w dziedzinie administracji

gospodarki, przez większość dziejów Egiptu. Nie wykluczało to jednak jej

zastosowań do zapisu tekstów o treściach literackich, naukowych i religijnych.

Można powiedzieć, że hieratyka nigdy nie straciła zupełnie związku ze swoim

hieroglificznym krewniakiem. Zawsze można bez większego trudu dokonać,

znak po znaku, transkrypcji tekstu hieratycznego na hieroglify. Jednak hieratyka

podlegała własnym prawom ewolucji, typowym dla pism odręcznych. Niektóre

składające się z dwu lub więcej grup znaków, oddawano jednym pociągnięciem

pędzelka, tworząc nowy symbol, tzw. ligaturę. Znaków o skomplikowanej

formie po prostu unikano.

Kolejnym krokiem ku uproszczeniu sposobu zapisu i udostępnieniu pisma

szerszemu gronu ludzi było pismo demotyczne.

17

„Poza zachowaniem horyzontalnego sposobu zapisu demotyka jest zupełnie

niezależną formą pisma i trudno w niej rozpoznać spadkobierczynię hieratyki, nie

mówiąc już o hieroglifach. Jest to odręczny, bez mała stenograficzny zapis, prawie

pozbawiony cech ikonicznych. Za to wiele w nim ligatur, skrótów i innych

szczególnych cech ortograficznych co bardzo utrudnia czytanie.”4

rys. 5. Trzcinowy pisak – kalamus z zachowanymi jeszcze na czubku śladami inkaustu. Obok ostrakon

demotyczny, stanowiący potwierdzenie odbioru dostawy wina w roku 10. cesarza Antoniusa Piusa (145 n.e.)

Źródło – W. V. Davies „Egipskie hieroglify”, Wydawnictwo RTW.

Na wyspie Kreta około 3000 p.n.e. kwitła cywilizacja równie ważna

w dziejach powszechnych, jak cywilizacja egipska i mezopotamska. „Na długo przed powstaniem poematów Homera posługiwano się w Grecji

pismem, znanym obecnie jako linearne B, które nie miało nic wspólnego

z późniejszym alfabetem. W systemie administracji królestw mykeńskiej Grecji

sporządzano tym pismem dokumenty na glinianych tabliczkach. Po jego odczytaniu

w 1952 r. okazało się, iż językiem tych tekstów był wczesny dialekt greki.”5

4 W. V. Davies „Egipskie hieroglify”, Wydawnictwo RTW, str. 28. 5 John Chadwick, „Pismo linearne B i pisma pokrewne”, Wydawnictwo RTW, str. 6.

18

W tym samym czasie Kreteńczycy posługiwali się innym rodzajem pisma

określanym jako linearne A. Zostało ono odczytane – w znaczeniu rozpoznania

poszczególnych znaków i ich wartości fonetycznych. Nie udało się jednak

dopasować ich do żadnego znanego języka. Jednym słowem – odczytany tekst

był niezrozumiałym bełkotem.

rys. 5. Tabliczka Co 907 z Knossos, wymieniająca owoce, kozy, świnie i bydło.

Źródło – W. V. Davies „Egipskie hieroglify”, Wydawnictwo RTW.

19

1.4 Alfabet

Kto i kiedy wymyślił alfabet? Czemu służył i dlaczego powstał? Dzisiejsza

nauka nie na wszystkie powyższe pytania znajduje odpowiedzi. Najwięcej

wątpliwości budzi pierwsze z nich. Nie można jasno i z cała stanowczością

określić, kto (jaki naród) i kiedy dokonał tego wynalazku. Przyjmuje się, że

wynalazku tego dokonali Fenicjanie, jednak najnowsze badania wskazują na

jego dużo wcześniejsze pochodzenie.

Należy cofnąć się do najstarszych zapisów pisma hieroglificznego. Przez

blisko 4000 lat swojego istnienia nie zmieniło się ono niemal zupełnie. Powstało

w okresie pierwszej dynastii, tj pod koniec 4 tysiąclecia p.n.e. jako gotowy

system. Od samego początku zawierał on elementy zarówno piktograficzne, jak

i ideograficzne oraz sylabiczne. To znaczy, że jeden znak (np. oko) mógł

oznaczać zarówno oko, jak i zdarzenie, np. patrzeć albo sylabę. Zdarzało się, że

sylaba taka była jednospółgłoskowa – nazywa się je efiksami i w systemie

hieroglificznym było ich 24. Nigdzie jednak nie zachowały się żadne zabytki

zapisane tylko przy użyciu tych 24 znaków, który pozwoliłby sądzić, że

Egipcjanie potrafili posługiwać się alfabetem.

W 1906 r. William Matthews Flinders Petrie podczas wyprawy na Synaj,

badał starożytne egipskie kopalnie turkusów. Odnalazł on tam szereg inskrypcji

pochodzących z II okresu przejściowego (1785 – 1580 p.n.e.). Kilka z nich

zapisane było systemem pisma, będącym mieszaniną pisma egipskiego i innego

nieznanego systemu. System ten zawierający około 23 znaków, zdaje się być

przykładem pierwszego pisma alfabetycznego. Został on nazwany

protosynajskim lub protosemickim.

David Diringer w książce „Alfabet” wydanej po raz pierwszy w 1948 roku

i wielokrotnie wznawianej opisuje kontekst historyczny powstania alfabetu. „Prototyp alfabetu, o którym mówiliśmy jako alfabecie „protosemickim”, zrodził

się prawdopodobnie w drugiej ćwierci drugiego tysiąclecia p.n.e., to jest w okresie

20

hyksoskim, datowanym dzisiaj powszechnie na lata 1730-1580 p.n.e. Sytuacja

polityczna panująca na Bliskim Wschodzie sprzyjała wówczas stworzeniu

„rewolucyjnego” pisma, które możemy chyba nazwać „demokratycznym” (czy raczej

„ludowym”), w przeciwstawieniu do „teokratycznych” pism Egiptu, Mezopotami lub

Chin. Podobnie jak inne doniosłe innowacje – takie jak przyjęcie „rzymskiego” typu

pisma w Anglii i w Niemczech, przyjęcie dziesiętnego systemu miar i wag, reforma

pisowni, reforma systemu monetarnego itp. – pismo alfabetyczne natrafiło z początku

na silny opór ze strony konserwatywnych, politycznie ustabilizowanych państw

i społeczeństw, które podlegały teokratycznym rządom. Minęły wieki, zanim alfabet

przyjął się, i to tylko w państwach nowo powstalych. W starych państwach proces ten

trwał niewątpliwie bardzo długo.”6

Za teorią tą przemawia również podanie rzymskiego historyka Tacyta, który

twierdził, że Fenicjanie „pożyczyli” sobie alfabet od Egipcjan. Istnieje jeszcze

jedno źródło, które może wskazywać na wcześniejsze niż fenickie pochodzenie

alfabetu. Oto w Księdze Wyjścia czytamy:

„Rzekł Pan do Mojżesza: Wyciosaj sobie dwie tablice kamienne takie jak

poprzednie, a Ja wypiszę na tych tablicach słowa, które były na poprzednich

tablicach, które potłukłeś.”7

Jak wiadomo Mojżesz otrzymał na górze Synaj dwie tablice zapisane przez

Boga (pismem Boga), które jednak zniszczył w gniewie, widząc jak lud podczas

jego nieobecności zaczął oddawać cześć złotemu cielcu. Mojżesz zgodnie

z zaleceniami Boga wykonał dwie kamienne, czyste tablice i ponownie udał

się na górę.

„I rzekł Pan do Mojżesza: Spisz sobie te słowa, gdyż na podstawie tych słów

zawarłem przymierze z tobą i z Izraelem.

6 David Diringer „Alfabet”, Warszawa 1972, Państwowy Instytut Wydawniczy, str. 7 „Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu” – (Księga Wyjścia 34: 1) – Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne, Warszawa 1981.

21

I pozostał tam u Pana przez czterdzieści dni i czterdzieści nocy. Nie jadł chleba

i nie pił wody, i spisał na tablicach słowa przymierza, dziesięcioro słów.”8

Dlaczego tą relację należy uznać za dowód istnienia pisma alfabetycznego

już w czasach exodusu (czyli ok. 1450 r p.n.e.)? Ponieważ wynika to z samej

konstrukcji systemu alfabetycznego – a raczej jego precyzji. Żaden inny

istniejący w tym czasie system pisma nie był tak precyzyjny co system

alfabetyczny. Słowa przekazywane przez Boga miały zostać zapisane

z niezwykłą dokładnością. Nie chodzi tutaj tylko o tablice z dziesięcioma

przykazaniami, ale również o wszystkie księgi Biblii hebrajskiej, czyli: Wyjścia,

Kapłańską, Rodzaju, Liczb i Powtórzonego Prawa. Nazywa się je Torą, ale są

także znane jako Pięcioksiąg Mojżesza, bo według tradycji, Mojżesz napisał lub

autoryzował każdą z nich jako zapis przekazywanego mu boskiego objawienia.

Nawet dziś zwoje Tory przepisywane są dokładnie tak samo jak przed wiekami

– księga po księdze, werset po wersecie, litera po literze. Błąd, nawet

jednoliterowy, dyskwalifikuje cały zwój.

Wiele fragmentów Starego Testamentu opiera się na wcześniejszych

podaniach innych narodów niż żydowski. Poza tym jego księgi spisano znacznie

później niż miał miejsce exodus (którego wg współczesnych badań

archeologicznych prowadzonych na terenie Egiptu i Izraela – mogło w ogóle nie

być). Jednak można przyjąć, że istniała już wcześniej potrzeba

precyzyjniejszego zapisu niż pozwalały na to ówczesne systemy pisma. Pewną

przesłanką mówiącą o takim zapotrzebowaniu społecznym jest rodzaj

komunikatu przekazanego przez Boga – prawo. Jak wiadomo język prawniczy

jest niezwykle precyzyjny. Nie ma w nim miejsca na niedomówienia

i samodzielne interpretacje.

8 „Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu” – (Księga Wyjścia 34: 27,28) – Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne, Warszawa 1981.

22

Alfabet w bardzo krótkim czasie (w stosunku do swoich poprzedników)

osiągnął doskonałość i został zredukowany zaledwie do 22 znaków pisowni

fonetycznej języka fenickiego. Biorąc pod uwagę, że pozostałe systemy nadal

operowały bardzo bogatymi zestawami znaków (sięgających nawet kilku

tysięcy) był on niezwykle prosty do przyswojenia, pozwalał również na bardzo

precyzyjne formułowanie wypowiedzi. W ciągu pierwszego tysiąclecia p.n.e.

stał się międzynarodowym środkiem porozumiewania dla całego Bliskiego

Wschodu. Rozprzestrzenił się także w północnej Afryce, Małej Azji oraz

w Indiach. W tym czasie nastąpił rozłam w głównym nurcie tego pisma, do

głosu doszły charakterystyczne cechy narodowe, które spowodowały powstanie

głównych gałęzi pisma: semicko-arabskie, indyjskie oraz krajów Zachodu,

a z nich powstały używane obecnie alfabety świata.

Pismo łacińskie, którym obecnie posługuje się znaczna część ludzkości,

przebyło długą drogę i znacznie ewoluowało, zarówno pod względem formy

graficznej, jak i sposobów jego przedstawiania.

„Cywilizacja Krety została zniszczona przez Mykeńczyków. I oto około 1200 roku

p.n.e. nadszedł kres bogatych, potężnych Myken, na horyzoncie greckiej historii

pojawił się inny wielki lud zdobywców, także grecki – Dorowie. Upadły poprzednie

ośrodki władzy, w zamęcie wojen i wędrówek plemion, tzw. Ciemnym Okresie,

o którym prawie nic nie wiemy, rodził się nowy świat grecki. Przetrwało to, co było

człowiekowi najbardziej potrzebne: wiedza o rolnictwie, podstawowe rzemiosła,

metalurgia, umiejętności żeglarskie i język grecki. Pośród ogólnego upadku kultury

przepadła sztuka pisania, przepadła tak dokładnie, że Grecy żyjący po Ciemnym

Okresie nie mieli pojęcia o tym, że kiedyś istniało na ich ziemi pismo. Tę umiejętność

będą musieli zdobywać po raz drugi.”9

Zgodnie z przytoczoną wcześniej opinią Diringera, autora„Alfabetu”, nowo

powstałe państwa szybko adaptowały sobie nowy wynalazek alfabetu. Jednak

9 Jerzy Cepik „Jak człowiek nauczył się pisać” Nasza Księgarnia, Warszawa 1987, str. 136.

23

Ahajowie (jak nazywani byli Grecy przez sobie współczesnych), dokonali jego

modyfikacji. Istniejące rozwiązanie sprawdzało się w przypadku języków

semickich, dość twardych, w wymowie jednak nie pozwalało na precyzyjne

wyrażanie języka greckiego. Konieczne było wprowadzenie zmian,

polegających na wyrzuceniu z alfabetu spółgłosek, których Grecy nie używali

i wprowadzeniu do niego samogłosek. Od tej chwili, tj od ok. 900 roku p.n.e.,

można mówić o alfabecie w formie znanej nam obecnie.

rys. 6 Rozwój alfabetu od semickiego do greckiego.

Źródło – Jerzy Cepik, „Jak człowiek nauczył się pisać”, Warszawa 1987.

24

1.5 Tropami alfabetu

Ulepszony przez Greków alfabet odziedziczyli Etruskowie, naród którego

przeszłość jest jedną z największych zagadek historii. Pochodzenie Etrusków nie

było nawet jasne w czasach im współczesnych. Etruskowie zaadoptowali

dokładnie alfabet grecki (uzupełniony o samogłoski), jednak wykorzystywali go

do zapisu własnego języka (którego do dnia dzisiejszego nie udało się

zrozumieć w całości). Niestety nie zachowały się żadne zabytki literatury

etruskiej, które pozwoliłyby głębiej poznać tą bogatą kulturę. „Jednym z przywilejów historii jest tworzenie paradoksów. O Rzymie na przykład

wiemy prawie wszystko. O Etruskac, którzy około roku 753 p.n.e. zaczęli budować

Rzym i dali mu swoich królów, alfabet, wierzenia, wiedzę, sztukę – nie wiemy

prawie nic. Rzymianie, którzy jak się zdaje, nie cierpieli Etrusków za ich wyniosły

arystrokratyzm starej kultury, ową „starożytność” pochodzenia, jak to określali,

musieli pogodzić się z tym, że ci ludzie zachowali swoją niewytłumaczalną

odrębność.”10

Nie przeszkadzało to Rzymianom czerpać pełnymi garściami z tej

przebogatej kultury. W miarę wzrastania w siłę Rzymian i osłabienia Etrusków

ci pierwsi zaczęli wywierać coraz większy wpływ na drugich. Z czasem

Rzymianie całkowicie podporządkowali sobie Etrusków. Nie można jednak

powiedzieć, że zniszczyli ich jako naród – jeszcze wiele wieków później wielu

zacnych obywateli Cesarstwa Rzymskiego twierdziło, że są potomkami

Etrusków.

Najstarsze odnalezione zabytki własnego (starołacińskiego) pisma Rzymian

pochodzą z ok. 500 r. p.n.e. Od momentu tego datuje się rozwój formy

graficznej liter alfabetu. Rzymianie opracowali do alfabetu greckiego optymalną

formę graficzną. Pismo jako nośnik kultury powinno oddawać jej wielkość

i dostojność. Dysponując dużym doświadczeniem związanym z rozwojem sztuki

oraz nauki, byli oni w stanie określić, które elementy litery wpływają na jej 10 Jerzy Cepik „Jak człowiek nauczył się pisać”, Warszawa 1987, str. 161

25

czytelność, które służą jedynie ozdobie, a które należy zupełnie pominąć. Okres

ten, patrząc z perspektywy całej historii pisma, nazwać można okresem

preprojektowym, ponieważ właśnie w nim określone zostały główne reguły,

którymi pisma łacińskie kierują się nawet obecnie.

Jak sugeruje Adrian Frutiger, na skutek potrzeby ciągłego wzrostu szybkości

zapisu, kształty monumentalnych liter kapitały rzymskiej, zaokrąglały się.

W ciągu kolejnych wieków, właśnie na skutek pisma odręcznego, osiągnęły one,

w czasach Karola Wielkiego, znany nam dzisiaj kształt minuskuły, potocznie

nazywanej „małymi literami” lub „tekstem”. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego

coraz większego znaczenia zaczęły nabierać pisma germańskie, a w części

wschodniej głagolica, która 100 lat później została wyparta przez cyrylicę.

(Nazwaną tak na cześć twórcy pierwszego pisma ruskiego – wzorowanego na

piśmie greckim – św. Cyryla).

W okresie tzw. wieków średnich, większość pism, ksiąg i dokumentów

pisana była ręcznie. Działo się tak aż do roku 1455, kiedy to moguncki jubiler,

opublikował pierwszą w świecie książkę (była nią Biblia), wydrukowaną przy

użyciu wymyślonych przez niego kilka lat wcześniej – ruchomych czcionek

metalowych i prasy drukarskiej. Dzisiaj nie sposób przecenić wagi tego

wynalazku. Elizabeth L. Eisenstein w książce – „Rewolucja Gutenberga”

dokonuje syntezy wydarzeń, które bezpośrednio były wynikiem wynalazku

Gutenberga. Osiągnięcie Gutenberga doceniono również na gruncie

historycznym, nadając mu symboliczne miano wydarzenia rozpoczynającego

nową epokę – oświecenie. Eisenstein uważa, że wynalezienie druku w Europie

było kwestią czasu. Mimo silnego wpływu Kościoła na większość władców

ówczesnej Europy, istniało duże zapotrzebowanie na gromadzenie i wymianę

coraz większej ilości informacji. Relatywnie zmalały koszty druku

pojedynczych egzemplarzy, przez co stały się one dostępne, jeżeli nie dla

wszystkich, to na pewno dla nieporównywalnie szerszego grona.

26

1.6 Ogólna charakterystyka grup pism w świecie

Pismo zawsze było najważniejszym nośnikiem kultury. Posługiwali się nim

w równym stopniu prawnicy, naukowcy, oraz ekonomiści. Jednak to religie były

największymi użytkownikami pisma. Często monopolizowały sztukę pisania,

traktowały ją jako atrybut świętości. Ogólnie biorąc, do każdej kultury pisma

można przypisać odpowiednią religie, której było ono narzędziem i po części

jest nim dzisiaj.

„W kolebce alfabetu, znajduje się dzisiaj hebrajskie pismo kwadratowe, które

z racji wyjątkowego przywiązania Żydów do tradycji nie zmieniło się niemal zupełnie od

prawie 3000 lat.

W kierunku północno-zachodnim znajdują się kultury grecka i rzymska,

w których rozwinęło się chrześcijaństwo, z odgałęzieniami ku ortodoksji wschodniej (pisma

cyrylickie), ale przede wszystkim ku obejmującym ponad połowę świata wyznaniom

katolickim i reformatorskim, w których kręgu uformowały się pisma łacińskie – od rzymskiej

kapituły począwszy, aż po renesansową minuskułę.

W kierunku południowym i na Bliskim Wschodzie uplasował się islam, mahometańska

wiara i ideologia, a wraz z nimi arabska forma pisma. Rozprzestrzeniła się na północy Afryki

i Małej Azji, aż do podnóża Himalajów. W północnych Indiach powstało niezależne pismo

dewanagari służące do wyrażania świętego hinduizmu. Dziś stało się ono narodowym pismem

Indii. Ok. 500 roku p.n.e., także w tym rejonie, obok prastarego hinduizmu powstała religia

buddyjska, która w zasadzie rozwijała się w kierunku północno-wschodnim. Ona również

wyodrębniła powstałe z dewangari pisma języków Indochin i Indonezji.

Widoczne na mapie pisma zachodnie – łacińskie, greckie i słowiańskie, posiadają

wyraźnie rozpoznawalne formy jednostkowe znaków. Powodem tego jest interpolacja

samogłosek, których rozpoznawalność przy szybkim czytaniu jest bardzo ważna.

W pismach południowych stosowanie akcentów wokalizujących przyczyniło się do

zachowania płynności duktu ich pisania.”11

11 Adrian Frutiger – „Czlowiek i jego znaki” - Warszawa 2003. – s. 122

27

rys. 7. Religie jako główny nośnik kultury pisma.

Źródło – Adrian Frutiger – „Człowiek i jego znaki” – Warszawa, 2003

Światem samym w sobie jest grupa pism chińskich, mających swoje

autonomiczne pochodzenie. W ciągu tysiącleci pisma te izolowały się od

tradycji zachodniej i do dziś utrzymały swój pierwotny system obrazkowy.

Tradycyjne i niezmienne chińskie pismo obrazkowe jest elementem spajającym

ten naród, w którym istnieje kilkadziesiąt odmian języka, jednak tylko jeden

rodzaj pisma. Pisma obrazkowe pozbawione są dokładnej transkrypcji

fonetycznej, przez co w pewien sposób oddzielone są od mowy. Właśnie ta

cecha – uniwersalność wykorzystywana jest np. w programach telewizyjnych,

w których głos lektora (najczęściej w języku mandaryńskim) wzbogacony jest

znajdującym się na dole ekranu tekstem. Mimo tego, że telewidz nie rozumie

wypowiadanych przez spikera słów, jest w stanie zrozumieć przekaz

wiadomości odczytując ją z ekranu.

Niestety to, co jest zaletą chińskiego systemu pisma, czyli oderwanie od

strony fonetycznej języka, jest jego największą wadą. Ponieważ nie jest to

system opierający się choćby na sylabariuszu, każdy wypowiadany wyraz musi

mieć odwzorowanie w odpowiednim znaku. Doprowadziło to do sytuacji,

w której obecnie w najpełniejszym słowniku pisma chińskiego znajduje się ok.

28

85 tysięcy znaków (Chińczycy po opublikowaniu słownika poczuli

rozgoryczenie, ponieważ uważali, że znaków jest ponad 100 tysięcy).

Pismo stworzone w granicach dzisiejszych Chin było systemem

niezmiernie skomplikowanym, stąd też zapożyczało je bardzo niewiele ludów

Azji, wśród których znaleźli się Japończycy. „Japończycy przyjęli system pisma z Chin w początkach naszej ery. Oparcie systemu

japońskiego na chińskim oznaczało przyjęcie wszystkich kłopotów, związanych z olbrzymią

ilością piktogramów, ideogramów i homofonów, wszystkich trudności fonetycznych pisma

z kontynentu, które rozwijało się formalnie w języku dawno już zapomnianym. Znaki

chińskie, jak już wiemy, posiadały różną wymowę w różnych częściach Chin. W Japonii

zostało to dodatkowo skomplikowane przez dwuwartościowość fonetyczną, oznaczającą, że

wszystkie znaki mogą mieć brzmienie bądź chińskie, bądź japońskie, albo też chińskie w

wymowie wczesnojapońskiej, a zasady wyboru są bardzo płynne. Pismo japońskie ma

kilkadziesiąt tysięcy ideogramów, z których tylko nieznaczna część, podobnie jak w Chinach,

możliwa jest do opanowania: około 2000 znaków dla przeciętnego Japończyka i około 7000

znaków dla człowieka wykształconego. Uczeń szkoły podstawowej musi opanować

pamięciowo przerażającą ilość ponad 1000 znaków. Reforma systemu podjęta w roku 1946,

nie przynosi rezultatów. Miała ona polegać przede wszystkim na usunięciu

z pisma japońskiego ideogramów chińskich i przyjęcie alfabetu łacińskiego. Inne prace

ograniczyły się do zredukowania liczby ideogramów do około 2000. W rzeczywistości jednak

każde niemal słowo japońskie ma w piśmie własny znak. W przesłości system ideograficzny

sprawiał już Japończykom takie trudności, że ulepszyli go nieco wprowadzając w VIII-IX

wieku sylabariusz.

Znak chiński mógł w piśmie japońskim pełnić tylko funkcję nieodmienialnego

rdzenia, określającego rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki, do którego trzeba było dodać

różnego rodzaju przyrostki. Japończycy zastosowali więc w drodze skomplikowanego

procesu specjalne pismo fonetyczno-zgłoskowe – katakana i hiragana. W rezultacie w piśmie

japońskim obok ideogramów pochodzenia chińskiego, oznaczających część rdzenną, istnieją

sylabogramy japońskie, którymi oznacza się końcówkę fleksyjną, czyli gramatyczną. Oba

sylabariusze zawierają po 50 sylab wczesnojapońskich – tworzą one układ goju-on (50

dźwięków).”12

12 Jerzy Cepik „Jak człowiek nauczył się pisać”, Warszawa 1987, str. 133

29

Schemat rodzenia się i umierania różnych systemów pisma.

Źródło – Opracowanie własne

30

2. Pismo po Gutenbergu

2.1 Początek ery druku, końcem średniowiecza

Na wstępie należy wyjaśnić, że zasługi związane z wynalazkiem

ruchomych czcionek i prasy drukarskiej, nie należą się w całości Gutenbergowi.

Opierał się on na kilkusetletnich doświadczeniach drukarzy chińskich. Około

1049 roku Chińczyk Pi Sheng (czyt. Piszon) po raz pierwszy zastosował

ruchome czcionki (prototyp ponoć wykonany został z kamionki – później, ze

względu na kruchość materiału zaczęto stosować klocki drewniane). Podobnie

jak w Chinach również w Europie obniżenie kosztów druku i zwiększenie

dostępności książek były z dawna oczekiwane. Nowatorstwo Gutenberga

polegało na zastosowaniu czcionek metalowych (które stosunkowo łatwo

można było powielać – odlewać) oraz wynalezienie prasy drukarskiej – której

pierwszy model był ponoć zmodernizowaną prasą do wyciskania soku

z winogron.

rys. 8. Gutenberg przy wymyślonej przez siebie prasie drukarskiej, sprawdza druk Biblii.

Autor: nieznany, źródło: www.hbw2000.com

31

Paradoksalnie, mimo społecznego zapotrzebowania na tego typu

wynalazek, samo pismo nie było gotowe na jego przyjęcie. Pierwszym

dokumentem wydanym drukiem była Biblia, podobnie jak większość pism tego

okresu – składana była teksturą, czyli grubym pismem gotyckim, naśladującym

odręczne pismo kopistów. Pismo to nawiązywało bardzo silnie do architektury

sakralnej tamtego okresu. Odnajdujemy w nim charakterystyczne zwężenia,

ostre zakończenia sklepień i łuków.

rys. 9. Stronica Biblii Gutenberga.

Źródło: www.hbw2000.com

32

Tekstura przekształciła się w XV wieku we frakturę o liniach ostro

załamanych i charakterystycznych zawiłych ozdobach. Warto wiedzieć, że

fraktura była używana jako pismo dziełowe również w drukarniach polskich.

Mimo tego, że opracowana blisko półtora tysiąca lat wcześniej przez Rzymian

kapitała była doskonale znana, to używano jej bardzo rzadko. O ile książka nie

została wydana po łacinie, ale w którymś z języków narodowych, składano ją

przy pomocy czarnej litery – czyli fraktur lub tekstur, Natomiast wszelkie cytaty

łacińskie pisano właśnie rzymskimi kapitalikami. „Zwiększające się w okresie Renesansu zainteresowanie klasyczną kulturą grecką

i łacińską spowodowało potrzebę utworzenia nowego pisma, dla nadania

odpowiedniej formy nowo odkrytej literaturze. Humaniści, nadając lekceważącą

nazwę gotyku opisanym poprzednio pismom, zwrócili się do minusłuły karolińskiej

i kapitały rzymskiej. Ich wybór był wyjątkowo szczęśliwy; powstanie tak zwanego

humanistycznego lub romańskiego pisma w tym przełomowym okresie dostarczyło

kaligrafii i drukarstwu jednej z najszerzej stosowanych i najdostępniejszych form

pisma w historii pism zachodnich. Litery te prawie nie uległy zmianie w ciągu

minionych 500 lat.”13

Około 1960 roku niemiecki historyk Ullman prowadził badania dotyczące

pochodzenia pism humanistycznych i udowodnił, że pierwszy tego typu krój

został stworzony już w latach 1402-1408, czyli blisko 50 lat przed Biblią

Gutenberga. Dokonał tego uczony i skryba – Bracciolini. Oparł on swe

minuskuły na piśmie karolińskim, a majuskuły – na inskrypcjach rzymskich.

Ullman wykazuje również, że kursywa humanistyczna, która była

wzorem dla „Italiki” Aldusa Manutiusa, powstała w warsztacie Niccolo Niccoli

około 1420 r. Na początku tego samego wieku – równolegle z prostą literą

romańską – powstała kursywa, wywodząca się z pism państwowych

i na niej opiera się dzisiejsze pismo odręczne.

13 Bror Zachrisson – „Studia nad czytelnością druku”, Wydawnictwo Naukowo –Techniczne 1970, str. 213

33

rys. 10. Przykład pisma opracowanego przez Braccioliniego.

Źródło: www.personal.us.es

Wracając do pism drukarskich, właśnie od powstania pism

humanistycznych rozpoczyna się zróżnicowanie krojów. Litery tej samej

wielkości, np. 10-punktowe, różnią się nie tylko całkowitą wysokością znaku

i proporcjami między górnymi wydłużeniami a wysokością środkowej części

litery, ale mają również inne charakterystyczne różnice. Są serie grube,

półgrube i cienkie, różniące się od siebie grubością linii. Żaden z tych terminów

nie charakteryzuje określonej grubości czy stopnia zaczernienia znaku.

Szerokość liter jest różna – charakteryzuje ją określenie szeroka lub ściągła.

Powodów tego zróżnicowania upatrywać należy w osobistym podejściu

projektanta, który często poświęcał wiele lat na odpowiednie skomponowanie

wszystkich glyfów, aby stworzyć pismo harmonijne i estetyczne oraz

w poszukiwaniu optymalnych kształtów liter, pozwalających w łatwy sposób

zapoznać się z zapisaną nimi treścią.

Najwcześniejsze kroje romańskie, z których najbardziej znane są kroje

zaprojektowane w Weneji w 1470 r. przez Nicolasa Jensona, charakteryzują się

pewną niezgrabnością szczegółów. Widać w nich poszukiwania i eksperymenty

dotyczące kształtu. Różnica między cienkimi i grubymi liniami w literze jest

widoczna, lecz jeszcze nie zaznaczona wyraźnie. Ważną cechą typografii

renesansowej jest ścisły układ i brak interlinii, co nadaje drukom jednakową

34

szarość i harmonijność (oraz skutecznie zmniejsza czytelność). Wielu

rytowników i skrybów uważało ówczesne kroje Jensona za niedościgłe wzorce.

rys. 11. Stronica książki złożona zaprojektowanym przez Nicolasa Jensona krojem.

Wyraźnie widoczna jest jednolita szarość i bardzo duża spójność składu.

Źródło: www.ibis.kenyon.edu

Z punktu widzenia współczesnych kanonów typografii ujemnymi

stronami jego krojów są: brak jednolitości liter tekstowych i zbyt duża

wysokość wersalików.

35

W 1495 roku Aldus Manutius opublikował książkę „De Aetna” autorstwa

Pietro Bembo, które zostało wydrukowane czcionką nieco inną niż tzw.

czcionka wenecka.

rys. 12. Książka wydrukowana przy użyciu krojów Aldusa Maniutiusa..

Źródło: www.uni-manheim.de

„Czcionka ta pierwsza reprezentowała nową grupę krojów. Różnica polegała

jednakraczej na uszlachetnieniu, niż na radykalnych zmianach. Nowe kroje Manutiusa cechowała elegancja szczegółów, zaznaczenie – lecz nie

nadmierne zróżnicowanie – linii grubych i cienkich, zaokrąglone, wyraźne szeryfy

i większa lekkość niż dotychczasowe kroje. Ten nowy krój liter, zwany później „old face”

lub „old style”, wkrótce stał się modny.(...) (...) Claude Garamond, drukarz

i odlewacz czcionek, stworzył przed 1545 r. krój, który do dziś uważany jest za wybitny

przykład antykwy renesansowej. W ciągu następnego półtora wieku kroje Garamonda

zyskały taką popularność, że jego nazwisko w nieznacznie zmienionym brzmieniu

(garmond) nadawano czcionkom najczęściej używanym do drukowania książek,

36

niezależnie od ich kroju (w chwili obecnej garmondem nazywa się czcionki

o wysokości 10 punktów).”14

Na początku XVIII wieku kroje czcionek zaczął cechować nowy styl.

Głównymi przyczynami zmian były: wpływ miedziorytnictwa, które przejęło

rolę drzeworytnictwa oraz używanie narzędzi rytowniczych zamiast szeroko

zakończonego narzędzia skryby.

W 1702 r. Philippe Grandjan przedstawił „Romain du Roi”, krój czcionki

oparty na matematycznej konstrukcji Jaugeona i jego współpracowników,

zaprojektowany zgodnie z wytycznymi Króleskiej Akademi Nauk. Krój ten

należy uważać za twór pośredni między antykwą renesansową a klasycystyczną.

W tym samym okresie angielski wynalazca John Baskerville, na potrzeby

wynalezionego przez siebie papieru – gładszego i twardszego niż produkowane

dotychczas, opracował nowy krój pisma. Przejścia w szeryfy są mniej

zaokrąglone, silniej zaznaczona jest różnica między grubymi

i cienkimi liniami. Litery są bardziej eleganckie i ostre.

rys. 13. Krój Johna Baskervilla.

Źródło: Andrzej Tomaszewski, „Leksykon pism drukarskich”. Warszawa 2000 r.

14 Adrian Frutiger – „Czlowiek i jego znaki” - Warszawa 2003. – s. 357

37

W tym miejscu należy zaznaczyć, że udoskonalenie papieru miało bardzo

duży wpływ na powstanie krojów bezszeryfowych. Do tej pory znaki

drukowane na papierze niskiej jakości rozlewały się, przez co powstawało

znaczne ich zaczernienie. Elementy takie jak szeryfy musiały być silnie

zaznaczone, aby nie uległy zalaniu, zatłuczeniu lub zatarciu. Lepszy papier

spowodował lepszą reprezentację znaków. Szeryfy stawały się coraz

delikatniejsze i mniejsze, aż w końcu zniknęły zupełnie.

W pierwszej połowie XIX wieku w typografii książkowej dominowała

antykwa klasycystyczna. Te szczegóły, które były ledwie akcentowane

w grupie poprzedniej (przejściowej), stały się wyraźnymi cechami

charakterystycznymi. Zwiększyła się różnica między liniami grubymi

i cienkimi (nawet dziesięciokrotnie). Spłaszczeniu uległy szeryfy, laski

i cienkie linie stały się proste, łuki zyskały geometryczny kształt.

W tym okresie szczególnie znani byli Włoch Giambattista Bodoni z Parmi

i Firmin Didot z Paryża.

38

2. 2 Rewolucja przemysłowa

Wynikająca z coraz większego uprzemysłowienia potrzeba przekazu

otworzyła przed drukiem nowe drogi. Wiek XIX znany jest ze swego

eklektyzmu w sztuce i rzemiośle. Wzrastająca liczba wynalazków technicznych

umożliwiła powstanie ogromnej ilości różnych krojów czcionek. „W chaosie, jaki zaistniał pod koniec XIX wieku, zdrową choć sentymentalną

reakcję na powierzchowne podejście przemysłowców do krojów pism stanowiły

znane reformy Williama Morrisa i jego następców w dziedzinie sztuk graficznych.

Morris przyczynił się nie tylko do wzrostu zainteresowania historią pisma i druku,

lecz również do nowego zrozumienia postawowych założeń projektowania książek.

Zainteresowanie Morrisa typografią średniowiecza i wczesnego renesansu – będące

buntem przeciw stopniowym odchyleniom kształtu i kroju – spowodowało powstanie

mody, której formy wyrazu nie zawsze były zgodne z intencjami jej twórcy. Kroje

gotyckie, często „modyfikowane” i „modernizowane” stały się popularne

w Niemczech i wkrótce przedostały się do innych krajów. Wymagania Morrisa

dotyczące jakości i solidnego wykonania zostały zlekceważone.”15

Na tym tle pojawił się ruch funkcjonalny. Zakłada się, że Morris pierwszy

sformułował przewodnią ideę tego ruchu. Jego niezłomne żądanie techniki,

która byłaby zgodna z funkcją, jest równie słuszne w rzemiośle, jak

i w przemyśle. „Jeśli przed paroma dziesiątkami lat w każdym zachodnim kraju używane były

jeszcze rozliczne rodzime typy pisma o swoistym lokalnym kroju, to współcześnie

następuje (a właściwie nastąpiło) krystalizowanie się międzynarodowej formy pisma

łacińskiego. Przy okazji różnych badań czytelności pism drukarskich okazało się, że

najważniejsza jest struktura budowy liter. W konsekwencji skupiono się na

projektowaniu pism, które odpowiadają postulowanym przez badaczy standardom

niezbędnym dla komfortu i higieny czytania. Powstały więc pisma ułatwiające

odbieranie treści przez duży krąg czytelników – z optymalną szybkością i przy

najmniejszym wysiłku. Warto dodać, że większość informacji tylko wtedy ma sens,

15 Bror Zachrisson – „Studia nad czytelnością druku”, Wydawnictwo Naukowo–Techniczne 1970, str. - 240

39

jeśli zostaną podane do wiadomości w określonym czasie. W przypadku prasy

i innych publikatorów droga od wydarzenia do czytelnika nieustannie się skraca.”16

Minąć musiało prawie 400 lat, żeby przeprowadzone zostały gruntowne

badania czytelności krojów pisma. Mniej więcej w latach 20-tych ubiegłego

wieku zaczęto się zastanawiać jak powinny wyglądać litery, aby przyswojenie

zapisanych nimi wyrazów było jak najłatwiejsze. Rozgorzały dyskusje czy

skład drukarski powinien być „przezroczysty”, czyli jedynie służyć

przekazywaniu informacji, nie rozpraszając czytelnika, czy może powinien on

być dopasowany do formy i treści książki, aby stworzyć ciekawą kompozycję

graficzną. Wynalazki takie jak Linotyp, czy Monotyp, wpłynęły na szybkość

i łatwość składu – niezbędne stało się ustalenie nowych reguł dotyczących

łamania tekstów (który z czasem stawał się coraz bardziej niedbały). Dokonano

tego dopiero w latach 50-tych ubiegłego wieku. Właśnie w okresie ostatnich

50-ciu lat, dokonana została synteza i podsumowanie ostatnich 400 lat

projektowania pisma ze względu na jego czytelność, funkcjonalność oraz

walory estetyczne.

Jako ciekawy zbieg okoliczności należy przyjąć, że w tym samym czasie

dokonywała się kolejna rewolucja – powstawał komputer, który jako

podstawową formę komunikacji z użytkownikiem wykorzystywał pismo.

Jednak ze względu na ograniczenia techniczne, jakość tekstu wyświetlanego,

czy drukowanego przez komputery zawsze w mniejszym lub większym stopniu

odbiegała od przyjętych norm. Gwałtowny rozwój wszelkiego rodzaju urządzeń

elektronicznych wpłynął na kształt powstających krojów. Pojawiły się pisma

oparte na prostokątnej – 7-mio polowej siatce. Stosowano je często

w początkowej fazie wykorzystania w informatyce monitorów. Z czasem jednak

zaczęto projektować nowe kroje, przeznaczone tylko dla tego medium. Duże

ograniczenia spowodowane bardzo niską rozdzielczością wczesnych

16 Adrian Frutiger – „Czlowiek i jego znaki” - Warszawa 2003. – str. 160

40

monitorów, sprawiły że rezygnowano w nich z wielu mechanizmów

stosowanych w tradycyjnej typografii.

Znaki oparte były na takiej samej prostokątnej lub kwadratowej matrycy,

przez co każdy z nich zajmował tyle samo miejsca – nieważne, czy było to

majuskułowe „W” czy minuskułowe „i”. W związku z tym, niemożliwe było

precyzyjne kontrolowanie kerningu i interlinii. Z czasem kroje zaczęto

projektować w formie wektorowej – pozwalało to na wyświetlanie tego samego

kroju na ekranie monitora i drukowanie go na urządzeniach poligraficznych.

Znacznie poprawiło to jakość materiałów drukowanych, jednak ze względu na

zautomatyzowanie procesu rastrowania – pogorszyło jakość znaków

wyświetlanych na monitorze. Zaczęto zatem zastanawiać się w jaki sposób

można poprawić ich jakość. Projektowano kroje z większymi puncami – przez

co zwiększyła się ich jasność, poprawiono kontrolę rastrowania – hinting. Nic

właściwie nie zmieniło się jednak pod względem rozdzielczości monitorów

– dlatego rozdzielczość wyświetlanych na nim liter jest bardzo niska. Znacznie

niższa niż tych samych krojów drukowanych.

W tym też momencie historii pisma, po raz pierwszy pojawił się zestaw

znaków zoptymalizowany nie na potrzeby człowieka, ale urządzeń

rozpoznających tekst. Mowa o krojach OCR, które wykorzystuje się do

rozpoznawania przez maszyny wydrukowanych tekstów – np. czytniki etykiet.

W dalszej części pracy, postarano się przybliżyć historię tego wynalazku

i skonfrontować ją ze znacznie dłużą historią pisma. Okazuje się, że podobnie

jak w przypadku alfabetu, wynalazek komputera był pożądany od bardzo

dawna. Jednak tak, jak to było z rozwojem pisma, ludzkość musiała dochodzić

do niego stopniowo. W pewnym momencie oba wynalazki połączyły się. Jak

w chwili obecnej, po niespełna 50 latach historii komputera w wersji

elektronicznej współgrają one ze sobą?

41