á°o Trinh Nh∂t

Phan á÷nh PhÔng

Nh° l¨nh Ω≠o 10 nØm Khüng Chi∆n (1886 ñ 1895) Í NghŒ Tÿnh

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 1/1

1) MÊt l°ng nhiÀu mÒ cünh chu„n

Tr∫n Ωünh sau cÔng vËi quµn Phüp l° tr∫n Í Hu∆ Ω≈m 23/5/1885, quµn ΩÊi chœnh quy cða triÀu Ω÷nh ViŒt Nam cÒng th∂t b≠i n‚t.

Th°nh m∂t vua ch≠y. Bµy giÈ ch‚ng vËi Phüp ch◊ l° vØn thµn vËi dµn binh. NgıÈi n°y Ωünh mÊt hai tr∫n, nh‹m kia gi˘ ΩıÏc Ω·i ba nØm r„i cÒng tan vÎ. Duy c›n mÊt ngıÈi c‚ g∞ng cıÎng l≠i, triŒu t∫p œt nhiÀu anh em Ω„ng chœ, r‹t d∑u nhiŒt

huy∆t v°o trong cµy Ωøn dµn tÊc t˙ l∫p, kh≈u cao ng‡n l¯a üi qu‚c c›n b˜ng Ωfi l≈n Í mÊt g‹c H° Tÿnh, Qu®ng B÷nh mıÈi nØm sau n˘a mËi t∞t.

∂y l° Phan á÷nh PhÔng. NgıÈi l°ng á·ng Thüi, huyŒn La SÁn, t◊nh H° Tÿnh, Phan á÷nh PhÔng sinh nØm 1847,

d›ng dfli nh° nho. á·ng Thüi v‚n l° mÊt l°ng n‰i ti∆ng nh∂t trong t◊nh H° Tÿnh, v÷ xıa nay c‹ ngıÈi Ω∫u

Ω≠t lËn, l°m quan to r∂t nhiÀu. KhÍi l≈n t˜ ΩÈi nh° L≈, phüt mÊt ·ng Qu∫n c·ng, nh° gi°u c‹ lËn, hay l°m viŒc phÓc Ωˆc, dµn trong ΩŸa phıÁng ΩÀu ΩıÏc nhÈ c∫y, cho n≈n ngıÈi ta sÔng büi l∞m, t·n ·ng l° “KiÀu Qu∫n c·ng”.

á∆n ΩÈi g∑n Ωµy, l°ng á·ng Thüi l≠i c°ng Ω≠i phüt, thi Ω∫u hay l°m quan cÒng v∫y. Tˆc nhı Qu∫n c·ng Ho°ng Cao Kh®i, v° hai t‰ng Ω‚c Ho°ng M≠nh Trœ, Ho°ng Tr‡ng Phu, ba cha con hiÃn hüch mÊt thÈi ; c›n nhË lÓc qu∫n Ho°ng b°y tiŒc th‡ b®y mıÁi, c‹ ngıÈi m˜ng cµu liÕn nhı v∑y ΩÓng l∞m : “Con cüi mÊt nh° hai t‰ng Ω‚c, Phüp Nam hai nıËc mÊt c·ng th∑n”.

H‡ Phan th÷ t˜ ·ng Phan Nhı Tœnh, l°m t‰ng Ω‚c t◊nh H®i DıÁng h„i c›n thuÊc vÀ Nam triÀu v° chœnh l° th°y h‡c cða cÚ Phan á÷nh PhÔng cho tËi cüc ·ng ti∆n sÿ Phan á÷nh Du, Phan Tr‡ng Mıu, Phan Huy Nhu∫n... ΩÀu l° ngıÈi Ω„ng hıÁng v° Ω„ng thÈi vËi cÚ Phan.

NgıÈi ta vπn b®o hai thüi c˙c kh·ng g¥p nhau. á±ng n°y chÓng ta th∂y hai thüi c˙c cÔng Í mÊt l°ng á·ng Thüi : h‡ Ho°ng ph› tü B®o hÊ ΩıÏc vinh hiÃn Ω∆n tÊt b∫c, h‡ Phan ch‚ng c˙ B®o hÊ cÒng quy∆t liŒt tÊt b∫c !

H‡ Phan, t˜ thðy t‰ Í ΩÈi L≈, truyÀn Ω∆n á÷nh PhÔng l° 12 ΩÈi, m° ΩÈi n°o cÒng c‹ ngıÈi thi Ω∫u lËn, l°m quan to, cho n≈n ngıÈi ta thuÍ trıËc Ω¨ t˜ng Ω¥t t≈n cho x‹m h‡ Phan Í l° “ç y h≠ng”, tfi ˚ l° mÊt x‹m to°n ngıÈi Ω∫u Ω≠t cao sang.

çng thµn sinh ra Phan á÷nh PhÔng l° Phan á÷nh TuyÃn, Ω∫u ph‹ b®ng khoa giüp th÷n (1814) vÀ thÈi vua ThiŒu TrŸ. L°m quan tËi Phð do¨n phð Th˜a Thi≈n, sau vµng mŒnh vua sai ra B∞c l°m chˆc Tün l˚ quµn vÚ d¬p gi¥c Í t◊nh L≠ng SÁn, bŸ t¯ tr∫n.

Phan á÷nh PhÔng c‹ nØm anh em. Anh c® l° Phan á÷nh Th·ng, Ω∫u tÓ t°i, l°m Ph‹ qu®n Ω‚c mÊt ΩÊi thuyÀn chi∆n ; thˆ

hai l° Phan á÷nh Thu∫t, Ω∫u c¯ nhµn l°m Giüo th‡ ; thˆ ba l° Phan á÷nh Tu∂n m∂t sËm ; cÚ tˆc l° thˆ tı ; c›n ngıÈi em Ót l° Phan á÷nh V∫n, Ω∫u Ph‹ b®ng l°m Tri phð. CÚ l≠i c›n hai em khüc m¬ n˘a, nhıng kh·ng ai th°nh Ω≠t g÷.

Phan á÷nh PhÔng phu nhµn l° con güi mÊt quan phð Í l°ng Th‡ TıÈng cÒng thuÊc vÀ t‰ng ViŒt Y≈n, l∂y cÚ sinh ra ΩıÏc b‚n ngıÈi con trai. VÀ sau, phu nhµn v° m∂y ngıÈi con trai lËn ΩÀu m∂t sËm vÀ bŒnh Ωi≈n, nh±m lÓc Phan Ωang c∑m quµn khüng c˙ binh Phüp Í nÓi VÚ Quang, cho n≈n cÚ Ω¨ c‹ cµu than thÍ :

— M÷nh sinh g¥p ph®i lÓc gia bi∆n, qu‚c bi∆n, th≈ bi∆n, t¯ bi∆n. Trong b‚n ngıÈi con trai cða cÚ, duy c‹ ngıÈi s‹t l≠i l° Phan á÷nh C˜ c‹ ti∆ng th·ng

minh can Ω®m. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 2/2

Phan á÷nh C˜ t˙ l° Bü Ng‡c, h„i nhfi theo cÚ Í lu·n trong quµn. á∆n nØm bœnh thµn (1896), nghÿa l° sau khi cÚ m∂t mÊt nØm, th÷ tr‚n Ωi du h‡c Í Nh∫t B®n, Ωˆng v°o h≠ng thanh ni≈n anh tu∂n trong Ωüm ViŒt Nam chœ sÿ vong mŒnh qua á·ng Kinh lÓc b∂y giÈ. NhiÀu ngıÈi tıÍng ch∞c mai sau Bü Ng‡c c‹ thà n‚i ΩıÏc chœ lËn cða cha. Nhıng vÀ sau xoay Ω‰i xu hıËng, c‹ thà suy nghÿ viŒc nıËc kh·ng thà cˆu l≠i ΩıÏc n˘a, d∑u c‹ l°m g÷, ch≤ng qua cÒng nhı “d≠ tr°ng xe cüt biÃn Ω·ng, nh‡c l›ng m° ch≤ng n≈n c·ng cün g÷”, r„i ngıÈi ta th∂y NguyÕn Bü Trüc vÀ trıËc Ωıa Bü Ng‡c vÀ sau, quy thu∫n chœnh phð B®o hÊ.

T·i nhË c‹ mÊt l∑n ΩıÏc g¥p Bü Ng‡c Í H° NÊi, næt m¥t tfi ra ngıÈi hiÀn l°nh cˆng cfii ; nhıng hfii chuyŒn chi cÒng ng∫p ng˜ng kh·ng mu‚n n‹i ra ; h÷nh nhı c‹ mÊt tµm s˙ g÷ u∏n khÓc kh‹ n‹i l∞m v∫y. LÓc ∂y sau cuÊc Ñu chi∆n 1914—1918 v˜a tan œt lµu.

Cüch sau Ω‹ mÊt nØm, nghe tin Bü Ng‡c l≠i Ωi sang T°u, song l∑n n°y Ωi mÊt cüch ΩıÈng ho°ng. Kh·ng bi∆t Bü Ng‡c l≠i Ωi nhı th∆ c‹ mÚc Ωœch g÷, ch◊ bi∆t cu‚i nØm 1921, c‹ tin ngo°i büo vÀ r±ng mÊt h·m Bü Ng‡c Ωang d≠o chÁi Í H„ng kh∏u c·ng vi≈n t≠i ThıÏng H®i, th÷nh l÷nh bŸ mÊt ngıÈi c∑m sÓng lÚc chÿa ngay Bü Ng‡c m° b∞n b®y phüt ch∆t tıÁi. Kh·ng n‹i, ai cÒng Ωð bi∆t ngıÈi b∞n Bü Ng‡c chœnh l° mÊt ngıÈi Ω„ng b°o ViŒt Nam.

Nhµn Ω‹ m° ΩıÁng thÈi c‹ dı lu∫n phµn vµn n‰i l≈n, k¿ b°n v∑y ngıÈi n‹i khüc. Nhıng m° th·i ! chÓng ta n≈n ΩÃ ngıÈi dıËi su‚i v°ng y≈n ngh◊ l° hÁn.

CÚ Phan l≠i c›n mÊt b° vÏ thˆ n˘a, tˆc l° em ruÊt ·ng L≠i bÊ Tham tri Tr∑n Tr≠m. B°

n°y vÀ Í vËi cÚ sinh ΩıÏc mÊt ngıÈi con trai l° Phan á÷nh Cam m∂t sËm ; l≠i sinh h≠ mÊt ngıÈi trai n˘a, h„i 1925—1926, t·i tËi H° Tÿnh nghi≈n cˆu t°i liŒu ΩÃ vi∆t cu‚n süch n°y, ΩıÏc th∂y b° v° c∫u thˆ nam Ω‹ Í l°ng á·ng Thüi. Sau Ω‹ tËi giÈ, tin tˆc ra sau kh·ng rfl.

H„i cÚ Phan c∑m quµn khÍi nghÿa, nh˘ng lÓc l≈n ghÀnh xu‚ng thüc, x·ng pha h›n Ω≠n mÒi gıÁm, sËm t‚i ΩÀu c‹ b° truy tÔy Í trong quµn cho tËi khi chung cuÊc, n≈n ngıÈi ta g‡i b° l° “c‚ ngu∆ch r˜ng”. Ngu∆ch l° mÊt ti∆ng Í NghŒ Tÿnh dÔng Ωà ch◊ ngıÈi Ω°n b° n°o Ω¿ con Ω∑u l›ng l° güi ; r˜ng c‚t Ωà ch◊ tfi r±ng b° theo h∫u cÔ Phan Í trong r˜ng rÓ v∫y.

áüng ti∆c nh˘ng gi∂y tÈ v° thð bÓt cða h‡ Phan bŸ ti≈u tün th∂t l≠c h∆t s≠ch. Ph∑n th÷

m∂t ngay trong lÓc binh hfia b·n ba, ph∑n th÷ m∂t bÍi nh˘ng dı Ω®ng bŸ h°ng Ω∑u b∞t bË, nh˘ng nh° Ω„ng chœ bŸ khüm xæt tŸch thµu. C‹ nh° ph®i ng∫m ngÔi t˙ ΩÊng Ω‚t Ωi, k¿o sÏ li≈n lÚy. Ph®i bi∆t, vËi khµm sai NguyÕn Thµn lÓc b∂y giÈ, mÊt ch˘ cða Phan á÷nh PhÔng c›n n±m s‹t l≠i Í trong tay ai, cüi Ω∑u ngıÈi ∂y ch◊ l° cð chu‚i !

Th°nh ra c·ng viŒc sıu t∑m t°i liŒu nhiÀu nÂi gian nan. C›n chØng, ch◊ l° nØm ba m®nh Ωo≠n gi®n t°n bi≈n, m˙c Ω¨ mÈ, gi∂y Ω¨ nüt. á∆n nÂi

‚ng kœnh h›m ®nh ph®i t˜ ch‚i, kh·ng chŸu b∞t sang, v° n∆u ta Ωıa l≈n n¥ng tay, sÏ gi∂y rÈi r¨. Nhıng m∂y cüi di tœch mong manh sˆt m¿ ∂y cÒng c›n l∫p l›e chÓt œt tia süng Ωà cho k¿ sıu t∑m c‹ thà hiÃu th≈m ΩıÏc œt nhiÀu vÀ quµn s˙ b‚ trœ cða cÚ Phan. V° mÊt Ω·i ph∑n vÀ ˚ ki∆n cÚ Ω‚i vËi thÈi cuÊc.

C‹ ngıÈi n‹i sinh thÈi cÚ Phan cÒng nghiŒn nha phi∆n. T·i kh·ng thà tin. M¥c d∑u b®o

Ω‹ l° s˙ mÚc kœch cða mÊt vŸ c‚ l¨o, ngıÈi B∞c, Ω¨ truy tÔy cÚ Phan r∂t lµu v° mËi qua ΩÈi Í H° NÊi ΩÊ nØm nØm nay.

Nh˘ng b∫c k¸ c˙u Ωüng kœnh Í Ω∂t Lam H„ng m° t·i Ω¨ ΩıÏc phfing v∂n, xıa kia ho¥c Ω„ng ni≈n cÊng s˙, ho¥c giao thiŒp thµn m∫t vËi cÚ Phan, kh·ng nghe mÊt ai n‹i cÚ c‹ cüi üc t∫t Ω‹.

Vπn bi∆t thuÍ ngıÈi Anh Ω¨ Ωem sÓng b∞n Ω≠n thu‚c phiŒn v°o nıËc T°u (nha phi∆n chi∆n tranh nØm 1840) v° t∂t ngıÈi T°u Ω¨ truyÀn bü sang b≈n ta r„i, nhıng vua ta c‹ lŒnh

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 3/3

c∂m Ωoün r∂t nghi≈m. Th∫t th∆, quµn chð ViŒt Nam ng°y xıa kh·ng nÎ l›ng lÏi dÚng m‹n thu∆ thu‚c ΩÊc h≠i dµn ΩÃ l°m mÊt ngu„n lÏi cho c·ng kh‚.

Hai triÀu ThiŒu TrŸ, T˙ áˆc, vua nhiÀu l∑n h≠ dÚ c∂m ng¥t quan l≠i hÓt nha phi∆n, ai kh·ng tuµn lŒnh c‹ thà bŸ cüch chˆc v° k∆t ün bŸ Ω„, bŸ lıu.

CÚ Phan l° mÊt nh° nho tr÷ tr‡ng, mÊt vŸ quan thanh li≈m m˙c thıËc, kh·ng l¡ Ωµu t˙ h≠i sˆc khfie m÷nh v° ph≠m phæp nh° vua ?

Hay l° nØm ba thüng trıËc khi anh hÔng m≠t lÊ, cÚ Phan ta Í quµn thˆ m∞c ph®i bŒnh lŸ tr∑m tr‡ng, kh·ng ch˜ng trong bÊ h≠ c‹ k¿ hi∆n k∆ dÔng mÊt v°i Ωi∆u thu‚c phiŒn ΩÃ h‡a may cˆu nguy, r„i nh˘ng ngıÈi b°ng quan v÷ Ω∂y tıÍng r±ng b÷nh thÈi cÚ vπn c‹ cüi l≠c thÓ ∂y chØng ?

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 4/4

2) Toan liÀu ch∆t v÷ chıa ΩıÏc Ωi thi Nh˘ng ngıÈi ΩıÏc g∑n cÚ Phan, ΩÀu n‹i cÚ tıËng m≠o r∂t x∂u, n∆u cˆ l∂y ngo°i da m°

xæt ngıÈi, th÷ kh·ng c‹ ai ngÈ Ωµu vÀ sau cÚ l°m n≈n ΩıÏc anh hÔng. Nh° tıËng s‚ n‹i cÚ ch◊ khüc ngıÈi ΩıÏc mÊt qu˚ tıËng, l° khi n±m ngð th÷ m÷nh m∏y ¯ng Ωfi h„ng h°o l≈n, Ω‹ l° tıËng l≠.

ThuÍ c›n Ωi h‡c, Ωi h‡c Ω∑n ΩÊn t‚i tØm, Ω∆n nÂi h‡c trıËc qu≈n sau, th°y h‡c Ω¨ n‹i mai sau t∂t PhÔng kh·ng l°m g÷ n≈n thµn. Nhıng cÚ c‹ tœnh r∂t t˙ hÔng, th∂y anh em m÷nh ai cÒng th·ng minh h‡c gifii, th÷ l∂y l°m phπn u∂t v· cÔng, c‚ g∞ng h‡c ΩÃ theo kŸp mËi nghe.

Th°nh ra r›ng r¨ trong b‚n nØm nØm, trong tay kh·ng rÈi quyÃn süch, chµn kh·ng bıËc ra ΩıÈng, ch◊ m°i miŒt nÁi ün süch ng‡n Ωøn, quy∆t chœ l∫p ΩıÏc c·ng danh s˙ nghiŒp. C∫u bæ thıÈng n‹i vËi b≠n Ω„ng h‡c :

— Ta c‚ h‡c Ωà mai sau chi∆m ΩıÏc kh·i nguy≈n mËi nghe. Ch≤ng qua cÒng chœ khœ khoa c¯ nhı ai ! C‹ nhi≈n, thÈi Ω≠i n°o k˝ cıÁng ∂y. ThÈi Ω≠i

thıÈng u‚n chœ khœ con ngıÈi theo khu·n n‹, m∂y ai h„ dÕ thoüt ΩıÏc ra ngo°i. NıËc ta t˜ ΩÈi nh° Tr∑n, cüch kæn ch‡n nhµn t°i, ch◊ c‹ t˜ chıÁng khoa c¯. Ai kh·ng Í

trong v›ng Ω‹ bıËc ra th÷ kh·ng thà l° nhµn t°i, m° cÒng kh‹ c‹ ngfl n°o Ωà xu∂t thµn cho ΩıÏc.

Cüi l‚i t˜ chıÁng khoa c¯, truyÀn vÀ ΩÈi sau, ch≤ng nh˘ng kh·ng bËt Ωi m° l≠i c°ng th≈m b°i v¡ thŸnh h°nh l≈n m¨i.

Sau khi vua Gia Long v˜a th‚ng nh∂t trong nıËc xong, tˆc thÈi gıÁm giüo x∆p x‹, thi phÓ l≈n Ω°n. Vua quan l°m gıÁng v° khuy∆n khœch dµn : lu·n m∂y triÀu Minh M≠ng, ThiŒu TrŸ, T˙ áˆc, to°n l° Thi≈n t¯ thi phÓ ; b∑y t·i danh v‡ng nhı H° T·n QuyÀn, Do¨n U∏u, to°n l° qu∑n th∑n t˜ chıÁng. Vua t·i ch◊ tıÍng trong nıËc c‹ bÈ cfli, c‹ nhµn dµn, th∆ l° trÈi Nam ΩŸnh ph∫n, kh·ng bi∆t b≈n ngo°i c‹ cıÈng lµn, c‹ ΩŸch qu‚c, thıÈng Ωà m∞t Ω∆n ta. M‡i viŒc khı khı ch≤ng chŸu c®i cüch. Quan ®i kh·ng khai, c¯a bÃ Ω‹ng ch¥t, thÈi th∆ ch≤ng hiÃu, vfl bŸ l·i th·i, triÀu Ω÷nh ch◊ lo ngµm thi Ω¥t phÓ vËi nhau, tıÍng Ωµu “m∂y v∑n thi phÓ” cho hay, Ωð sˆc trŸ dµn gi˘ nıËc. Kæn ngıÈi, th÷ khinh vfl bÈi m° tr‡ng vØn chıÁng. D≠y dµn, th÷ bfi th˙c h‡c m° chuÊng khoa c¯. BÍi th∆, ngıÈi ΩÈi ∂y ai kh·ng h‡c t˜ chıÁng kh·ng n≈n ngıÈi, h‡c m° kh·ng thi Ω∫u cÒng kh·ng n≈n ngıÈi, thi Ω∫u m° kh·ng ΩıÏc l°m quan cÒng kh·ng n≈n ngıÈi.

Gi˘a lÓc thi≈n h≠ Ωµu Ω‹ th·ng minh ti∆n h‹a r∑m r∑m, k¿ th÷ Ωang ra tay chinh phÚc Ω∂t xa, ngıÈi th÷ bi∆t lo thµn t˙ cıÈng c®i cüch, th∆ m° Í nıËc m÷nh, vua quan vπn kÀm gi˘ nhµn dµn Í ch¥t trong v›ng h‡c cÒ th‹i xıa. NgıÈi ta lo mÍ mang nh˘ng thıÁng m¨i, nh˘ng c·ng nghŒ, nh˘ng cÁ khœ, nh˘ng khoa h‡c, c›n m÷nh Ωµy th÷ khi Ωˆng khi ng„i, khi t◊nh khi m≈, ch◊ lo c‹ mÊt viŒc t˜ chıÁng khoa c¯.

Chœnh nh° vua c‹ trüch nhiŒm s¯a nıËc d≠y dµn, ·m gi˘ m¨i ch∆ ΩÊ t˜ chıÁng khoa c¯, buÊc dµn ph®i theo Ω‹ m° Ωi, b®o r±ng ai Ωi Ω∆n ch “khoa ho≠n” mËi l° tËi mÚc Ωœch nhµn sinh, hÕ ai Ωi trüi con ΩıÈng ∂y, th÷ kh·ng ngfl xu∂t thµn n°o khüc. T˙ nhi≈n, nh˘ng ngıÈi Í dıËi cüi ch∆ ΩÊ giüo h‹a Ω‹, bao nhi≈u tı tıÍng, bao nhi≈u hy v‡ng, bao nhi≈u chœ khœ, ΩÀu quanh qu∂t sa Ω°, Í trong c‹ b‚n ch˘ ; b‚n ch˘ ∂y chia ra l°m hai Ωo≠n, l° : thi Ω∫u v° l°m quan.

CÚ Phan, sinh ra nh±m gi˘a ho°n c®nh nhı th∆, th÷ cüch l∫p chœ xu∂t thµn cða cÚ tr˜ khoa c¯ ra, kh·ng c‹ con ΩıÈng n°o hÁn, v∫y ta th∂y cÚ c‹ cüi chœ “h‡c quy∆t khoa”, ch≤ng n≈n l∂y g÷ l°m l≠.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 5/5

V÷ l∫p chœ mai sau ph®i chi∆m ΩıÏc gi®i kh·i nguy≈n, cho khfii phÚ lÈi m÷nh Ω¨ n‹i cˆng cüp, Ω∆n nÂi c‹ mÊt phen PhÔng Ω¨ liÀu ch∆t.

NØm 21 tu‰i cÔng em l° Phan á÷nh V∫n, th‡ nghiŒp vËi ·ng büc l° Phan á÷nh Tuµn, Ω∫u tÓ t°i g¥p gi˘a nØm ∂y c‹ khoa thi, PhÔng nØn n◊ b° thµn mπu Ω∆n xin büc cho m÷nh ΩıÏc cÔng em Ωi thi. çng büc n‹i :

— PhÔng h‡c h¨y c›n kæm sÓt, n‹ chıa Ωi thi khoa n°y ΩıÏc, h¨y ΩÏi khoa sau. C∫u nØn n◊ xin Ωi thi kh·ng ΩıÏc, Ωµm ra b˙c m÷nh phπn chœ, læn sai Ω∑y tË ra chÏ mua

mÊt lıÏng hıÁng nhu l° vŸ thu‚c ΩÊc vÀ, viŒn cË mua ΩÃ th¯ ch∆ thu‚c phüo, nhıng k¸ th∫t l° Ωem trÊn v°o ly rıÏu, r„i g‡i em l° Phan á÷nh V∫n tËi b®o r±ng :

— Sinh ra l°m trai, c‚t ΩıÏc h‡c, h‡c c‚t Ωi thi, h‡c m° kh·ng ΩıÏc Ωi thi, th÷ c›n s‚ng l°m g÷. Phen n°y anh liÀu ch∆t cho r„i ΩÈi, nghe em.

Em sÏ quü, ki∆m lÈi an ði can ngØn m¨i, song anh kh·ng nghe, mÊt hai Ω›i u‚ng thu‚c ΩÊc t˙ t¯ m° th·i. C˙c ch≤ng Ω¨, Phan á÷nh V∫n ph®i ch≠y mau mau t÷m ki∆m b° thµn mπu ΩÃ n‹i cho b° nghe r±ng anh PhÔng Ωang u‚ng rıÏu ΩÊc t˙ t¯. Trong khi ·ng V∫n ch≠y Ωi k≈u m¬, th÷ PhÔng Ω¨ u‚ng thu‚c ΩÊc m° m≈ man b∂t t◊nh r„i. Sau b° thµn mπu tËi, h· hoün ngıÈi nh° h°ng x‹m l≠i cˆu c∂p. H‡ l∂y nıËc Ω∫u xanh v° cam th®o c≠y miŒng ra m° Ω‰, mÊt lÓc lµu mËi t◊nh. ∂y lÓc nhfi, v÷ chÓt khoa danh m° PhÔng Ω¨ c‹ can Ω®m khinh sinh liÀu ch∆t Ω∆n th∆, th®o n°o sau ra l°m quan, m∞ng T·n Th∂t Thuy∆t gi˘a triÀu Ω÷nh, cÔng l° khÍi nghÿa trong mıÈi nØm trÈi, l∂y sˆc chµu ch∂u Ωü voi, tfi ra mÊt ngıÈi can Ω®m Ω∑y m÷nh, l°m viŒc g÷ cÒng to°n l° coi ch∆t nhı kh·ng.

á∆n m¨i khoa thi bœnh tœ (1876) l° nØm cÚ 39 tu‰i, mËi Ω∫u c¯ nhµn. Qua nØm sau (1877) v· kinh thi HÊi, Ω∫u á÷nh nguy≈n Ti∆n sÿ. LÈi thÀ “th∆ n°o cÒng chi∆m gi®i kh·i nguy≈n” ng°y xıa, bµy giÈ l°m ΩıÏc nhı nguyŒn v∫y.

PhÔng tuy Ω∫u ti∆n sÿ, nhıng t°i h‡c cÒng ch◊ Í trong bÈ cfli t˜ chıÁng c¯ nghiŒp m° th·i, kh·ng ph®i l° mÊt nh° h‡c v∂n uy≈n büc lÂi l≠c, hay khua bÓt mÓa vØn nhı ngıÈi ta. Cho n≈n sinh b÷nh kh·ng c‹ s˙ nhiŒp g÷ vÀ vØn chıÁng ; su‚t ΩÈi kh·ng c‹ cµu Ω‚i n°o tuyŒt, b°i thi n°o hay, lıu h°nh Í ΩıÁng thÈi v° truyÀn tÚng vÀ sau.

Xem b°i vØn süch thi á÷nh cða cÚ l°m trong khoa thi Ω∫u, cÔng l° sau n°y, nh˘ng lÓc c∑m quµn Í trong Ωüm l¯a d‡c Ω≠n ngang, r˜ng sµu nÓi th≤m, cÒng c‹ nhiÀu khi ngπu hˆng m° phüt ra ngµm vŸnh, nhıng xem lÈi vØn ΩÀu l° th∫t th° ch∂t phüc th∆ th·i, kh·ng c‹ v¿ chi hÔng h°o hay xu∂t s∞c nhı vØn chıÁng cða nhiÀu nh° nho khüc. C‹ khi mÊt v°i cµu liÕn, b°i thi cða cÚ, ngıÈi ta c‹ thà kh·ng l∂y l°m thœch ˚ n˘a l° khüc.

Nh∂t sinh cÚ Phan l∂y Ωˆc thu∑n phüc trung h∫u l°m g‚c s˙ h‡c, cho n≈n phüt ra vØn chıÁng cÒng v∫y. L≠i ΩıÏc mÊt tœnh cüch th∫t th° m≠nh d≠n hÁn ngıÈi l° ΩiÀu g÷ bi∆t th÷ n‹i bi∆t, ΩiÀu g÷ kh·ng bi∆t th÷ n‹i ngay kh·ng bi∆t, kh·ng c‹ th‹i Ω∂p Ωi∆m l›e ΩÈi nhı ai. á∆n nÂi khoa Ωi thi á÷nh, Ω∑u b°i chœnh tay vua ra, c‹ v∂n ΩÀ n°o cÚ chıa h‡c tËi, chıa t˜ng nghi≈n cˆu, th÷ trong b°i l°m, tËi chÂ Ω‹, cÒng vi∆t ngay r±ng : “sÿ vŸ t±ng Ω‡c, b∂t c®m m≠o t∂u”, nghÿa l° : “ch n°y t·i chıa h‡c, t·i kh·ng düm tµu c°n”. Th∆ cho bi∆t trong s˙ h‡c cða cÚ c‹ Ωˆc th∫n tr‡ng v° t˙ khi≈m.

Sau l°m n≈n ΩıÏc b∫c ngıÈi oanh oanh liŒt liŒt trong mıÈi nØm trÈi, nıËc non ˝ thüc, b≠n phÚc dµn theo, chœnh v÷ c‹ dÒng c®m, c‹ nghÿa khœ, hÁn l° v÷ c‹ cÈ biÃn Ti∆n sÿ. BÍi th∆ ta xem cÚ, Ω˜ng tr·ng v°o phıÁng diŒn vØn h‡c. V÷ cÚ cÒng l° ·ng Nghø, nhıng kh·ng ph®i l° ·ng Nghø hay ch˘, m° c‚t ·ng Nghø y≈u nıËc.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 6/6

3) Ra l°m quan Sinh b÷nh, cÚ Phan v‚n c‹ hai tœnh cüch Ω¥c biŒt l° : th≤ng v° gan. Khi c›n l° h‡c tr› Í nh° qu≈, mÊt l°ng b≈n c≠nh Ω∞p con ΩıÈng Ωi xuy≈n th≤ng qua

l°ng á·ng Thüi, theo l¡ m≈ tœn phong thðy cða ta ng°y xıa, th÷ viŒc mÍ con ΩıÈng n°y t∂t nhi≈n c‹ h≠i cho cuÊc l≠c nghiŒp an cı cða dµn á·ng Thüi ; nhıng kh·ng ai düm Ωˆng l≈n c®n trÍ. C∫u h‡c tr› PhÔng ngang t°ng Ω®m nh∫n viŒc ∂y. C∫u xüch gıÁm ra, ng„i l÷ Í b≈n ΩıÈng, n‹i r±ng hÕ ai Ωi qua ΩıÈng n°y th÷ chæm ch∆t. Th∆ m° con ΩıÈng ∂y sau ph®i bfi r≈u phong cfi m‡c, kh·ng ai lai v¨ng n˘a.

Nhµn c‹ b®n tœnh kh≤ng khüi cang cıÈng nhı v∫y, cho n≈n lÓc ra l°m quan, ph°m g¥p viŒc g÷ ngang tai trüi m∞t, m° thi≈n lıÁng b®o ph®i l°m ΩÃ s¯a l≠i, l° m≠nh b≠o l°m ngay, dπu bi∆t r±ng l°m viŒc Ω‹ s¡ c‹ h≠i Ω∆n tıËc lÊc hay nguy Ω∆n tœnh m≠ng m÷nh cÒng m¥c.

CÚ l°m quan, kh·ng nhı nh˘ng k¿ tham quyÀn c‚ vŸ kia, ΩÊng g¥p viŒc g÷ kh‹ khØn, m° chœnh l° viŒc n≈n l°m v° chœnh h‡ c‹ sˆc l°m ΩıÏc, th÷ co Ω∑u thÚt c‰ l≠i kh·ng düm l°m. R∂t ΩÂi c‹ khi kh·ng düm mÍ miŒng ra ΩÃ n‹i l¡ ph®i n˘a. Trong ˚ h‡ ch◊ lo sÏ n∆u nhı viŒc ph®i Ω‹ m° m÷nh l°m ra hay n‹i ra, e thiŒt h≠i cho vÏ con m÷nh, thµn danh m÷nh, s¡ m∂t c® üo ∂m cÁm no, l≈n xe xu‚ng vflng. H‡ nghÿ th° cˆ chiÀu ΩÈi ng∫m miŒng cho ΩıÏc vinh thµn ph÷ gia l° hÁn.

Trüi l≠i, cÚ Phan kh·ng ph®i l° h≠ng l°m quan nhı th∆. BÍi v∫y, khi l°m Tri phð Y≈n Khünh Í Ninh B÷nh, th∂y mÊt ·ng c‚ Ω≠o b®n xˆ hay ˝

th∆ t·n giüo, h° hi∆p lıÁng dµn, cÚ Phan kh·ng ki≈ng nà ng∑n ng≠i g÷, cˆ viŒc h· lœnh Ωø c‰ giüo sÿ Ω‹ xu‚ng hfii tÊi v° Ωünh th≤ng tay.

Giüo sÿ bŸ tr∫n Ω›n ∂y tˆc l° cÚ Tr∑n LÚc, tÚc g‡i l° cÚ Süu, m∂y nØm sau nhÈ th∆ l˙c Phüp m° ΩıÏc triÀu Ω÷nh phong l°m Tuy≈n phð sˆ c‹ oai quyÀn l˜ng lπy mÊt lÓc Í vÔng Phüt DiŒm Ninh B÷nh, ai cÒng ph®i sÏ. NgıÈi ta n‹i ·ng c‹ cüi Ωˆc gi∆t ngıÈi nhı r≠, kh·ng kæm g÷ T·n Th∂t Thuy∆t.

CÚ Phan Ωünh mÊt ·ng c‚ Ω≠o l° Ωünh k¿ c‹ tÊi h° hi∆p ngıÈi, chË kh·ng ph®i b°y tfi thµm ˚ ghæt Ω≠o Thi≈n ChÓa.

B‡n vØn thµn ta lÓc Ω‹ cÔng c‹ mÊt ˚ nghÿ chung, cÔng ·m mÊt m‚i thÔ chung ; g¥p Ωµu c‹ nh° thÈ l° Ω‚t phü, g¥p Ωµu c‹ ·ng “m¥c üo d°i thµm” l° v¥t rµu, g‡t Ω∑u, b∞t bıËc qua cµy thünh giü, thœch ch˘ v°o m¥t, r„i gi∆t ch∆t. BÍi cüc ·ng vØn thµn l∑m tıÍng ph°m nh˘ng ngıÈi theo Ω≠o Thi≈n ChÓa ΩÀu l° quµn nÊi c·ng cða ngıÈi Phüp v° Ω≠o Thi≈n ChÓa l° t® Ω≠o. ∂y, ΩÈi xıa t˜ vua Ω∆n quan, t˜ quan Ω∆n dµn, ΩÀu tin tıÍng nhı th∆ cho n≈n Ω¨ gµy n≈n kh·ng bi∆t bao nhi≈u viŒc lıÁng giüo Ωünh gi∆t nhau, r∞c r‚i l·i th·i m¨i.

Nhıng cÚ Phan suy nghÿ th∆ khüc. VËi k¿ thµn tœn, cÚ vπn thıÈng n‹i : — á≠o Thi≈n ChÓa l∂y Gia—t· l°m trÈi, cÒng nhı Thœch ca Mµu ni l° TrÈi cða Ω≠o Ph∫t

hay Kh‰ng phu t¯ l° TrÈi cða nh° nho. HÕ ai Ω¨ tœn ngıÎng ΩiÀu g÷, th÷ ΩiÀu ∂y l° TrÈi cða m÷nh. M÷nh mu‚n ngıÈi ta Ω˜ng xµm ph≠m Ω∆n s˙ tœn ngıÎng cða m÷nh th÷ m÷nh Ω˜ng xµm ph≠m Ω∆n s˙ tœn ngıÎng cða ngıÈi ta. Thi≈n ChÓa cÒng l° mÊt thˆ t·n giüo, m¥c ai tin th÷ theo.

C›n nhı thuÍ ∂y ngıÈi ta b®o giüo dµn l° quµn nÊi c·ng cða ngıÈi Phüp, th÷ cÚ n‹i : — ∂y l° t≠i nıËc m÷nh høn y∆u, kh·ng c‹ nhµn t°i, kh·ng c‹ t°u bÀn, sÓng lËn, quµn

m≠nh tıËng gifii, chÍ lÂi chi Í giüo dµn. Ch„n mıÏn oai hÔm, d≈ Ωeo da c‡p, ∂y l° thıÈng t÷nh cða con ngıÈi ta, c‹ l∂y chi l°m l≠. Xˆ n°o m° kh·ng c‹ h≠ng ngıÈi høn ∂y.

Gi˘a lÓc nh° nho ΩÀu c‚ ch∂p m° cÚ Phan c‹ tı tıÍng rÊng lıÏng ΩıÏc th∆, qu® th∫t Ω≠t quan. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 7/7

C‹ ngıÈi n‹i bÍi cÚ Ω¨ c‹ dŸp g¥p gÎ Ω°m lu∫n vÀ v∂n ΩÀ ∂y vËi NguyÕn TrıÈng TÊ, mÊt danh sÿ Í NghŒ theo Ω≠o Gia—t·.

Nhıng v∫y m° c‹ mÊt giüo sÿ c∫y th∆ l°m x±ng v° hi∆p ngıÈi b≈n lıÁng th÷ cÚ l°m ph∫n s˙ chØn dµn, vπn n‡c k¿ ∂y ra m° Ωünh, kh·ng tha.

S˙ th∫t Í ΩÈi b∂y giÈ, ngo°i ra nh˘ng ·ng chuy≈n tµm gi®ng Ω≠o, b∂t can th∆ s˙ ra, th∫t cÒng c‹ œt nhiÀu giüo sÿ quü ˝ th∆ l˙c ngıÈi Phüp hÔng cıÈng s≥n l›ng b≈nh v˙c m∂y ·ng, r„i m∂y ·ng ΩıÏc trËn l°m quü giËi h≠n. H‡ ˚ v°o th∆ l˙c Ω‹ Ωà gi˘ g÷n quyÀn lÏi cða nh° chung v° t˙ do truyÀn giüo, Ω¨ Ω°nh l° l¡ t˙ nhi≈n r„i, nhıng c‹ nhiÀu ·ng ΩıÏc trËn r„i h° hi∆p nh˘ng dµn v· c·. Giüo dµn l≠i cÒng ˝ th∆ m∂y ·ng c‚, ·ng cha m÷nh Ωà b∞t n≠t anh em Ω„ng lo≠i b≈n lıÁng. Do Ω‹ m° Ω·i b≈n sinh ra l∞m s˙ Ωünh gi∆t nghŸch thÔ lπn nhau. T÷nh tŒ nhı v∫y, khi∆n cho ph∫n s˙ l°m quan phÚ mπu ΩŸa phıÁng, b®o cÚ ph®i tr˜ tŒ an dµn, dÔ mÊt ·ng c‚ Ω≠o c‹ lÂi cÒng kh·ng dung thˆ. Nhı tr≈n kia Ω¨ n‹i, cÚ Ωünh mÊt ·ng c‚ Ω≠o ch◊ l° trŸ mÊt k¿ “˝ th∆ hi∆p ngıÈi”, kh·ng ph®i c‹ üc c®m g÷ vËi Ω≠o Thi≈n ChÓa nhı t∂t c® ngıÈi Ω„ng thÈi.

VÀ sau cÚ khÍi nghÿa, c‹ mÊt lÓc kæo cÈ ΩÀ ch˘ “B÷nh Tµy diŒt T®” l° vµng theo hu∂n lŒnh cða triÀu Ω÷nh lÓc b∂y giÈ thıÈng h≠ chi∆u khuy∆n khœch b‡n vØn thµn Ωünh phü chæm gi∆t giüo dµn. Nhıng sau cÚ suy nghÿ l° kh·ng n≈n v÷ giüo dµn cÒng l° Ω„ng b°o, c‹ thÔ nghŸch g÷ vËi m÷nh Ωµu, cho n≈n khi Ω‹ng Ω≠i binh Í nÓi VÚ Quang, cÚ vπn hiÃu dÚ b‡n giüo dµn r±ng : “LıÁng dµn hay giüo dµn ΩÀu l° xœch t¯ cða triÀu Ω÷nh, chË n≈n v÷ l¡ g÷ m° h≠i lπn nhau”.

Xem th∆ th÷ cÚ Phan th∫t kh·ng c‹ l›ng ghæt Ω≠o Thi≈n ChÓa, ch◊ ghæt nh˘ng giüo sÿ hay giüo dµn n°o ˝ th∆ l°m c°n Ω‹ th·i.

Song Í ΩÈi ∂y, Ωünh mÊt ·ng c‚ Ω≠o l° mÊt viŒc dÕ l°m, nhıng cÒng l° mÊt viŒc kh‹ x¯. DÕ, l° b‡n vØn thµn lÓc ∂y Ωang c‹ thanh th∆ to, bø Ω®ng lËn, th÷ Ωünh hay gi∆t ngay

mÊt ·ng c‚ Ω≠o, cÒng nhı l° Ωünh hay l° gi∆t mÊt ngıÈi dµn thıÈng v∫y th·i. Nhıng kh‹, l° kh‹ cho triÀu Ω÷nh trong viŒc giao thiŒp vËi nıËc Phüp.

MÊt cË trıËc h∆t, m° nıËc Phüp v° nıËc Nam c‹ cuÊc giao binh, sau th°nh ra cuÊc b®o hÊ, l° t˙ triÀu Ω÷nh ta l°m ngØn trÍ viŒc truyÀn giüo, bao nhi≈u nØm h≠ chi∆u thÓc giÚc quµn dµn ph®i ngıÏc süt giüo dµn. TriÀu Ω÷nh th∂y trong m‡i viŒc Phüp ViŒt giao thiŒp ΩÀu c‹ giüo dµn l°m duy≈n cË Í trong, th÷ b®o : “°, quµn n°y rıËc voi vÀ gi°y m„”, bøn ra tay c∂m, gi∆t Ω≠o. á∆n khi th∂y v÷ c∂m Ω≠o gi∆t Ω≠o quü l‚, m° viŒc giao thiŒp hai nıËc c°ng th≈m nguy hiÃm kh‹ khØn cho m÷nh, th÷ triÀu Ω÷nh l≠i b®o : “°, quµn n°y m≠nh gËm”, bøn trÍ l≠i trŸ tÊi nh˘ng quan nh˘ng quµn dµn n°o Ω¨ xµm ph≠m Ω∆n ngıÈi Ω≠o. TriÀu Ω÷nh c‚t l°m v∫y ΩÃ chiÀu l›ng ngıÈi Phüp. Th∆ l°, khi n°o nıËc Phüp nhŸn th÷ triÀu Ω÷nh ta l°m tËi, khi n°o nıËc Phüp gi∫n th÷ triÀu Ω÷nh ta thÚt lui, t˙ triÀu Ω÷nh kh·ng c‹ chð trıÁng nh∂t ΩŸnh g÷ c®.

BÍi th∆, cÚ Phan á÷nh PhÔng, tri phð Y≈n Khünh v÷ cüi lÂi Ω¨ Ωünh mÊt ·ng c‚ Ω≠o, m° bŸ triÀu Ω÷nh trŸ tÊi, ph®i triŒu vÀ kinh, sung v°o viŒn á· süt, l°m Ng˙ s¯. NØm ∂y l° nØm T˙ áˆc thˆ 31.

CÚ ΩıÏc vÀ kinh sung v°o chˆc n°y, l≠i c°ng nh±m ch thœch hÏp vËi tœnh cüch thi≈n nhi≈n l° tœnh cang tr˙c. G¥p lÓc b∂y giÈ viŒc nıËc l·i th·i, chœnh s˙ r‚i bæt, vua th÷ n±m cao Í ch‚n thµm cung, gi¥c th÷ tung ho°nh kh∞p trong bÈ cfli, th∆ nıËc h„ nguy, t÷nh dµn kh‰ sÍ, th∆ m° cüc quan Ω≠i th∑n, tiÃu th∑n, trong triÀu ngo°i qu∫n, tr≈n Ω¨ kh·ng giÓp ΩıÏc vua y≈n nıËc, dıËi l≠i kh·ng c‹ l›ng thıÁng dµn ; t‹m l≠i cüc ·ng ∂y ch◊ bi∆t lo c‹ b®n thµn v° l°m to°n nh˘ng viŒc d‚i tr≈n hi∆p dıËi, cÁ h„ kh·ng c›n c‹ k˝ cıÁng phæp t∞c g÷ n˘a. Chˆc Ng˙ s¯ Ω¥t ra c‚t Ωà can ngØn vua chÓa s¯a Ω‰i t∫t hı, v° h≠ch lÂi trØm quan vÀ nh˘ng viŒc l°m b∫y. L°m Ng˙ s¯ vÀ thÈi trŸ Ω¨ kh‹ khØn, v÷ th∂y nhiÀu ·ng Ng˙ s¯ khi∆p sÏ oai quyÀn, rfl bi∆t vua sai, quan lÂi mıÈi mıÁi, m° kh·ng düm n‹i ; hu‚ng chi l°m Ng˙ s¯ thÈi lo≠n,

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 8/8

kh·n s‚ng m‚ng ch∆t, nhın gm° tr≈n th÷ kh‰ giün ΩıÏc vua chÓa, dıËi th÷ nghi≈m h¥c ΩıÏc trØm quan, khi∆n ai n∂y trÓng khu·n ph®i phæp, lÏi nıËc an dµn, nhı v∫y Ng˙ s¯ ch≤ng ph®i l° chˆc kh‹ l∞m sao ?

CÚ Phan th∫t l° xˆng Ωüng mÊt quan Ng˙ s¯ Í thÈi lo≠n. V÷ g¥p viŒc sai l∑m cÚ ΩÀu düm n‹i.

Thˆ nh∂t l° viŒc t∫p b∞n Í c¯a Thu∫n An. Nguy≈n l° h„i ∂y, nh° vua c‹ l∫p ra mÊt sÍ t∫p b∞n Í c¯a biÃn Thu∫n An, cüch xa kinh

th°nh 14 cµy s‚ b∞t buÊc t∂t c® cüc quan vØn vfl Ω≠i th∑n Í kinh ΩÀu ph®i ra Ω‹ t∫p b∞n. Cüi b®n ˚ cða nh° vua l∫p ra trıÈng t∫p b∞n cho cüc quan, ch∞c v÷ lÓc ∂y trong nıËc Ωang c‹ binh Ωao, nh° vua mu‚n r±ng b∂t cˆ quan dµn, ai cÒng c‹ thà l°m quµn lœnh ΩıÏc c®, cho n≈n ΩŸnh luyŒn t∫p l∂y mÊt ΩÊi quµn “cüc quan” Ωà r„i ra hÊ vŒ kinh th°nh, ch‚ng c˙ binh Phüp chØng ?

Ai cÒng Ωð bi∆t trong ch‚n triÀu mi∆u kinh Ω·, ai l°m n≈n Ω∆n b∫c Ω≠i th∑n l° v°o h≠ng “cüc cÚ” r„i. ᨠl°m “cüc cÚ”, th÷ c‹ ai quyÀn to, thanh th∆ lËn, kh·ng mu‚n cho ai nŸnh h‹t cÒng c‹ ngıÈi nŸnh h‹t, kh·ng mu‚n ai sÏ h¨i cÒng c‹ ngıÈi sÏ h¨i ; nhµn v∫y m° c‹ thi∆u g÷ k¿ bıng bÏ oai quyÀn v° khÓm nÓm ton h‹t Í Ω±ng sau cüc cÚ. Cüc cÚ n‹i cµu g÷, d∑u cho dÍ kh¬t cÒng l° n‹i gang thæp, cüc cÚ l°m viŒc g÷ d∑u cho b∫y b≠ cÒng l° viŒn l°m hÁn ngıÈi. R∂t ΩÂi l° con chüu cüc cÚ d‚t m∂y, r„i Ωi thi c¯ cÒng ph®i Ω∫u, ngu m∂y r„i cÒng ΩıÏc viŒn lŒ hay t∫p tıËc Ωà l°m quan. T‹m l≠i, cüc cÚ Í ΩÈi b∂y giÈ ti∆ng l° ph› vua giÓp nıËc m° k¸ th∫t l° d‚i vua h≠i nıËc kh·ng bi∆t bao nhi≈u.

Chœnh viŒc t∫p b∞n Í Thu∫n An l° mÊt chˆng cË. Nh° vua Ω¨ ΩŸnh lŒ, hÕ cÚ n°y b∞n trÓng m∂y phüt, cÚ kia b∞n trÓng m∂y phüt, th÷

vi≈n ch∂p s˙ tr·ng nom viŒc t∫p b∞n ph®i ghi v°o s‰ h≤n h›i ΩÃ tµu vua xem. Cüc cÚ Ω¨ quen üo d°i vai rÊng, vflng l‡ng ng˙a xe, ΩÈi n°o m‹ tay Ω∆n kh∏u sÓng t∫p b∞n. Kh·ng may g¥p lÓc trong nıËc c‹ n≠n Ωao binh, nh° vua b∞t buÊc quan lËn cÒng ph®i x∞n tay üo l≈n, t∫p t°nh cüi nghÀ cða t≈n lœnh, th÷ h÷nh nhı l° viŒc c˙c ch≤ng Ω¨ cho cüc cÚ ; cüc cÚ ch◊ l°m cho xong chuyŒn, khfii trüi mŒnh vua th÷ th·i. C‹ khi cüc cÚ b∞n mıÈi phüt ΩÀu l≈n mµy xanh, kh·ng c‹ ΩıÏc mÊt phüt trÓng Ωœch, th∆ m° vi≈n ch∂p s˙ cÒng ghi v°o s‰ cho nhiÀu, l°m nhı l° cüc cÚ ΩÀu b∞n gifii c®.

ViŒc t∫p b∞n man trü nhı v∫y, cüc ·ng Ng˙ s¯ Í á· süt viŒn ΩÀu bi∆t dı, nhıng cÒng ki≈ng nà sÏ h¨i cüc cÚ, kh·ng düm Ω°n h¥c bao giÈ. Duy Ω∆n cÚ Phan kh·ng thøm ki≈ng nà sÏ h¨i ai, v÷ cÚ suy nghÿ : h‡ l°m nhı th∆ l° d‚i vua, bøn l°m sË tµu vua T˙ áˆc ng˙ giü ra c¯a Thu∫n An, Ωà xem cüc quan t∫p b∞n cho rfl hı th˙c. Vua T˙ áˆc ng˙ ra xem, qu® th∂y trıËc kia s‰ süch bi≈n chæp tµu l≈n l° lüo c®, trong bü quan t∫p b∞n mıÈi ph∑n ch◊ c‹ mÊt hai ph∑n b∞n trÓng m° th·i. BÍi v∫y, ng°i chµu ph≈ r±ng : “th¯ s˙ c¯u b∂t phüt, phÔng PhÔng n¨i phüt” (viŒc n°y lµu kh·ng c‹ ai phüt giüc ra, nay g¥p PhÔng mËi phüt), r„i thØng chˆc cho cÚ l°m H÷nh khoa chıÍng ∂n. C® triÀu Ω÷nh b∂y giÈ, ·ng quan n°o cÒng ph®i ki≈ng nà cÚ vÀ tœnh cıÁng tr˙c c®m ng·n.

Nh˘ng viŒc cÚ düm Ω°n h¥c bü quan h„i ∂y c›n nhiÀu, song cÒng kh·ng quan hŒ chi m∂y, cho n≈n lıÏc Ωi.

Vua T˙ áˆc thıÁng cÚ l° ngıÈi cıÁng tr˙c, sau ng°i giüng ch◊ phüi cÚ l°m quan Khµm m≠ng ra thanh tra t÷nh h÷nh quan l≠i Í B∞c k¸. CÚ Ωi thanh tra r„i, dµng sË vÀ tµu vua, h≠ch tÊi ·ng Thi∆u b®o NguyÕn Chünh, Kinh lıÏc B∞c k¸, ch◊ ·m ti∆t viŒt vua ban l°m m‹n Ω„ b°y trıËc m¥t cho oai vŒ, c›n s˙ lÏi h≠i cða dµn gian, th∫t ch≤ng Ωà tµm g÷ tËi. Vua T˙ áˆc truyÀn cho cÚ thµu l∂y tiŒt viŒt cða NguyÕn Chünh vÀ, kh·ng cho l°m Kinh lıÏc n˘a.

Í ngo°i B∞c trÍ vÀ kinh, cÚ Phan l≠i sung chˆc Ng˙ s¯.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 9/9

4) ViŒc lo≠n Í trong triÀu sau khi vua T˙ áˆc m∂t LÓc b∂y giÈ süu t◊nh Nam k¸ nhıÏng Ωˆt r„i, quan Phüp Ωang ho≠t ΩÊng Í B∞c k¸ v°

s∞p can thiŒp Ω∆n Kinh Ω· Hu∆. Tho≠t ti≈n, Phüp can thiŒp Ω∆n kinh Ω· l° Ωünh á° N≥ng, phü c¯a Thu∫n An, r„i y≈u

c∑u Ω¥t Khµm sˆ. Chi∆u theo ΩiÀu ıËc k˚ thüng 3/1874, nıËc Phüp c‹ quyÀn Ω¥t mÊt ·ng Khµm sˆ t≠i

kinh Ω· Hu∆ ΩÃ giao thiŒp vËi triÀu Ω÷nh ta. NıËc Phüp Ω¨ chi∆m Ω∂t Nam k¸ v° Ω¨ Ωünh phü h∑u h∆t B∞c k¸ r„i, c›n mÊt Ω∂t Trung k¸ tha g÷ m° ch≤ng l∂y n‚t, duy c›n mu‚n nhµn nhıÏng cho triÀu Ω÷nh ta Ω·i chÓt, tˆc l° cüch “ti≈n lÕ h∫u binh”, chÈ lÓc n°o triÀu Ω÷nh ta ra m¥t khüng c˙ th÷ b∂y giÈ Phüp mËi dÔng Ω∆n vfl l˙c.

V∫y ·ng Khµm sˆ Ω∆n Ω‹ng Í Hu∆ trıËc h∆t l° ·ng Rheinart (1875). çng Khµm sˆ Ω∆n Ω‹ng Í Hu∆ tˆc l° mÊt ngıÈi thay m¥t nıËc Phüp ΩÃ thi h°nh ΩiÀu

ıËc vËi triÀu Ω÷nh ta. Nhıng triÀu Ω÷nh ta c‹ coi ΩiÀu ıËc ra cüi quüi g÷ ; b∂t quü lÓc bŸ thua tr∫n, th÷ cÒng nh∞m m∞t k˚ t≈n ΩÃ l°m k∆ ho¨n binh m° th·i ; vua quan m÷nh b∂y giÈ xem ΩiÀu ıËc ch≤ng khüc tÈ gi∂y lÊn v° kho®n kia kho®n n‡ nhı cµu n‹i tr› ΩÔa g÷ v∫y. V÷ th∆, ·ng Khµm sˆ n°o Ω∆n r„i cÒng chün n®n. çng Rheinart Ω∆n Ω‹ng œt lµu bfi Ωi, ·ng Philastre tËi thay (1878). çng n°y c® ng°y ch◊ ham Ω‡c süch b‹i toün, v° chÁi vËi ·ng NguyÕn VØn TıÈng r∂t thµn. Sau chœnh phð Phüp th∂y triÀu Ω÷nh ta kh·ng gi˘ lÈi hˆa chÓt n°o, tıÍng r±ng ·ng Philastre kh·ng Ωð sˆc nghi≈m ng¥t ΩÃ b∞t buÊc triÀu Ω÷nh Hu∆ ph®i t·n tr‡ng ΩiÀu ıËc, n≈n thüng 7/1879 l≠i phüi ·ng Rheinart tËi thay mÊt l∑n n˘a.

Trong h„i Ω‹, gi˘a triÀu Ω÷nh ta v° t›a Khµm sˆ c‹ x®y ra nhiÀu viŒc l·i th·i kh‹ khØn ; n°o l° vua quan ta miŒt thŸ ·ng Khµm sˆ, n°o l° ngıÏc Ω¨i nh˘ng ngıÈi Phüp Í Hu∆, n°o l° giŒt Ω≠o... l°m cho ngıÈi Phüp kh‹ chŸu, tˆc m÷nh, nhıng Ω‹ cÒng kà l° nh˘ng viŒc nhfi, duy c‹ viŒc trüi vËi ΩiÀu ıËc, khi∆n cho ngıÈi Phüp b∂t b÷nh l∞m, ∂y l° viŒc vua T˙ áˆc l≠i sai sˆ sang triÀu c‚ng nıËc T°u.

Th∫t v∫y, kho®ng nØm 1880, vua T˙ áˆc sai sˆ th∑n Ωem Ω„ phıÁng v∫t sang triÀu c‚ng vua Thanh nıËc T°u v° xin T°u cˆu giÓp, trong ˚ vua quan ta tıÍng r±ng vua Thanh nıËc T°u lÓc b∂y giÈ Ωð sˆc ch‚ng c˙ nıËc Phüp m° cˆu viŒn cho nıËc Nam m÷nh ΩıÏc.

Chœnh phð Phüp th∂y v∫y, nghi ·ng Rheinart l°m kh·ng tr‡n trüch nhiŒm, l° t≠i ·ng kh·ng bi∆t ti∆ng Nam v° phong tÚc ngıÈi Nam, cho n≈n trong s˙ giao thiŒp c‹ nhiÀu ΩiÀu ngØn trÍ hay l° kh·ng r°nh. R„i chœnh phð Phüp c¯ ·ng Champeaux Ω∆n thay l°m Khµm sˆ. çng Champeaux l° ngıÈi th≠o ti∆ng ViŒt nam v° hiÃu th∂u tœnh t÷nh phong tÚc cða ngıÈi m÷nh l∞m. Nhıng kh‚n thay triÀu Ω÷nh m÷nh, dÔ ·ng khµm sˆ n°o tËi m¥c l›ng, cÒng gµy s˙ l·i th·i vËi ngıÈi ta. R‚t cuÊc Ω∆n ·ng Champeaux cÒng ph®i Ωi, r„i ·ng Rheinart l≠i tËi Hu∆ n˘a.

á∆n nØm 1882 trÍ Ωi, c·ng cuÊc giao thiŒp gi˘a hai nıËc c°ng th≈m r∞c r‚i, c‹ nhiÀu ch kh·ng thà n‹i ΩıÏc n˘a. Thˆ nh∂t l° khi nghe cüi tin quµn Phüp h≠ m∂t th°nh H° NÊi r„i, triÀu Ω÷nh v° b‡n vØn thµn c°ng l∂y l°m u∂t ˆc, v÷ th∂y Ω∂t cüt th°nh tr÷ cða m÷nh cˆ m∂t l∑n m›n mÊt cüch nhÚc nh¨ nhı v∫y, th°nh ra b∂y giÈ kh·ng mu‚n h›a n˘a. Tuy m÷nh kh·ng c‹ binh l˙c v° khœ giËi, nhıng ai n∂y ΩÀu hØngn hüi mu‚n liÀu ch∆t m° Ωünh nhau r„i ra th∆ n°o th÷ ra. Th∂y l›ng ngıÈi phπn khœch nhı th∆, n≈n chi ·ng T·n Th∂t Thuy∆t — khi ∂y l°m Binh bÊ thıÏng thı, c‹ binh quyÀn trong tay lËn l∞m — mËi ng∑m læn d˙ bŸ Ωà ch‚ng c˙ binh Phüp. çng sai c∞m c˜ Í s·ng HıÁng Ωà ngØn giËi h≠n b≈n t›a Sˆ v° b≈n Ho°ng th°nh ; l≠i xµy Ω„n, Ω∞p lÒy Í c¯a Thu∫n An, Ωà ph›ng gi˘ m¥t biÃn v° luyŒn t∫p binh lœnh c® ng°y, chÈ dŸp cÔng quµn Phüp khai chi∆n. V÷ th∂y t÷nh th∆ mÂi ng°y c°ng th≈m r∞c r‚i

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 10/10

kh·ng xong nhı v∫y, cho n≈n Ω∑u nØm 1883, ·ng Rheinart bfi Hu∆ m° v· S°i G›n. ∂y l° cüi triŒu hai nıËc s∞p sinh s˙ vËi nhau Ω‹.

Vua T˙ áˆc v‚n l° mÊt b∫c vua anh minh, ch◊ ti∆c v÷ ng°i Í ch‚n thµm cung, kh·ng hiÃu chi vÀ thÈi th∆ thi≈n h≠, m° cüc quan ph› tü c∫n th∑n ΩÀu l° h≠ng hð nho c‚ ch∂p, kh·ng r°nh viŒc ΩÈi viŒc nıËc, kh·ng hÀ tri k˝ tri b◊ chÓt n°o. S˙ th∫t, chœnh vua T˙ áˆc kh·ng ph®i l° ngıÈi c‹ tœnh c‚ ch∂p. Ng°i cÒng bi∆t thˆ chi thœch dÔng th÷ dÔng, d∑u thˆ Ω‹ l° Ω„ ch∆ t≠o cða nıËc Phüp l° nıËc Ωang c˜u ΩŸch vËi ng°i cÒng v∫y, chˆ kh·ng ph®i nhı m∂y ·ng hð nho ta ΩÈi ∂y, b∂t cˆ th∂y cüi g÷ cða Tµy l° cÒng l°m bÊ kh·ng dÔng. MÊt viŒc n°y l°m chˆng cË r±ng vua T˙ áˆc kh·ng c‹ tœnh c‚ ch∂p. Ng°i ham thœch Ωi sØn b∞n. Thüng n°o ng°i cÒng Ωi b∞n Ω·i ba l∑n, v° mÂi l∑n Ωi b∞n ΩÀu ΩıÏc vŸt trÈi v° hıÁu nai, cho n≈n ng°i Ω¨ c‹ ti∆ng l° ·ng vua t°i b∞n. ThıÈng khi ng°i Ωi b∞n nhı th∆ hay Ωem theo m∂y kh∏u sÓng v° Ωi Ω·i gi°y b±ng cao—su Ωen cða tµy ch∆ ra Ωà lÊi xu‚ng ruÊng cho dÕ. Xem v∫y th÷ ng°i c‹ Ω≠t quan l∞m, kh·ng ghæt bfi chi nh˘ng Ω„ thœch dÔng, d∑u cho l° cða ΩŸch qu‚c.

Ng°i hay ch˘ v° coi viŒc triÀu chœnh r∂t si≈ng nØng. C® ng°y ng˙ Í ΩiŒn C∑n Chünh l°m viŒc, kh·ng l∂y l°m mfii mŒt. L≠i c‹ tœnh t÷nh gi®n dŸ, nh˘ng lÓc ng„i l°m viŒc c¥m cÚi, ch◊ c‹ hai con cung n˘ Ωˆng h∑u Ωà dµng tr° v° chµm thu‚c ; l°m viŒc lµu lµu mŒt mfii th÷ Ωˆng d∫y ra ch Ωà Ω∑u h„ chÁi œt b°n l°m vui. N‹i t‹m l≠i, sau vua Gia Long l° vua anh hÔng, Ω∆n vua T˙ áˆc c‹ thà g‡i l° vua minh tri∆t. N∆u nhı g¥p ΩıÏc nhiÀu Ω≠i th∑n phÚ chœnh l° h≠ng thˆc thÈi v° c‹ trœ, v¡ cho ng°i vÀ viŒc thÈi th∆ h‡a phÓc, ch◊ dπn giÓp ΩÎ ng°i trong viŒc c®i cüch duy tµn, th÷ c‹ l¡ nıËc Phüp Ω¨ s≥n l›ng giÓp sˆc cho ng°i c‹ thà l°m vua Minh trŸ nıËc Nh∫t b®n, m° dµn m÷nh dπu c‹ kæm høn Ωi n˘a, cÒng ti∆n tËi, sËm hÁn œt chÚc nØm, c‹ thua ai cÒng kh·ng Ω∆n nÂi thua sÓt cho l∞m. áüng ti∆c thay, nh˘ng ngıÈi Í b≈n t® h˘u nh° vua lÓc b∂y giÈ, ΩÀu l° h≠ng tı tıÍng cÒ rœch, thÈi th∆ mŸt mÔ, h‡ g¥p bu‰i v∫n hÊi gian nan, qu‚c s˙ nguy bi∆n l° th∆, m° vπn c‚ ch∂p mÁ m°ng kh·ng chŸu t◊nh ngÊ. Chœnh h‡ Ω¨ d‚i vua h≠i nıËc chˆ ai. MÊt vi≈n Ω≠i tıËng Phüp h„i Ω‹ l° ·ng Le Myre de Villers, vi∆t thı dµng vua T˙ áˆc c‹ cµu r±ng : “B‡n t® h˘u cða Ho°ng thıÏng l°m cho Ho°ng thıÏng sai l°m viŒc nıËc”, l° mÊt cµu n‹i t‹m t∞t ΩıÏc c® t÷nh h÷nh triÀu chœnh nıËc ta h„i Ω‹ v∫y.

Ph®i, chœnh cüc cÚ Ω≠i th∑n d‚i vua h≠i nıËc Ωüo ΩÃ. NıËc ta lÓc b∂y giÈ, trong dµn gian n®y ra l∞m ngıÈi thˆc thÈi h˘u chœ, l∑n m› v°o

kinh Ω· dµng sË c®i cüch, mÊt hai b°y tfi, tµu xin nh° vua mau mau s¯a Ω‰i theo Ñu M˛, th÷ qu‚c v∫n c›n c‹ thà v¨n h„i ΩıÏc. Nhıng chœ sÿ n°o cÒng bŸ cüc cÚ triÀu th∑n l°m “k¸ Ω° c®n mÒi” c›n ki∆m cüch h¨m h≠i ngıÈi ta l° khüc. Nh˘ng lÓc ·ng NguyÕn TrıÈng TÊ tµu xin c®i cüch theo nhı Ñu chµu v° ·ng BÔi ViŒn tµu xin th·ng thıÁng vËi nıËc M˛, vua T˙ áˆc h‡p Ω÷nh th∑n l≠i giao cho b°n xæt thi h°nh, v÷ t˙ ng°i kh·ng mu‚n ΩÊc Ωoün. Nhıng cüc cÚ Ω÷nh th∑n ch◊ sÏ ngıÈi khüch tranh c·ng cıËp vŸ cða m÷nh, n≈n ch◊ ra sˆc c®n trÍ nh° vua vÀ viŒc lo toan c®i cüch. Nh˘ng chœ sÿ ΩıÁng thÈi nhı ·ng TÊ, ·ng ViŒn mu‚n th∂y t‰ qu‚c m÷nh duy tµn Ω¨ kh·ng ΩıÏc th∂y, l≠i c›n mang l∂y cüi h‡a süt thµn v°o m÷nh n˘a. R∂t ΩÂi gi˘a khi quµn Phüp Ωang Ωünh d¬p tˆ tung Í B∞c h°, Ωi Ω∆n Ωµu l° Ωünh ΩıÏc Í Ω‹, c‹ thà mau l¬ dÕ d°ng nhı chæm cµy kh·, m° Í trong tr°o, cüc cÚ c‹ tr‡ng trüch qu‚c gia, ch≤ng ai c‹ mÊt mıu chıËc g÷ Ωà giÓp vua cˆu nıËc, ch◊ tin c∫y v°o h‡c thu∫t Kh‰ng, M≠nh, tr·ng mong v°o s˙ cˆu giÓp cða nıËc T°u l° mÊt nıËc cÒng Ωang suy vi nüt bæt nhı tıÁng. Th∫t th∆, nıËc T°u h„i Ω‹, Ωang nhı con cü n±m tr≈n thËt, chŸu Ωà cho liŒt cıÈng Ñu M˛ ch¥t nØm xæ ba chia nhau, chœnh m÷nh lo bÀ t˙ cˆu c›n kh·ng xong, c‹ hÁi sˆc t°i gifii g÷ cˆu ai cho ΩıÏc. Ch≤ng qua c‹ b‡n CÈ Ωen, l° b‡n gi¥c cfi Í b≈n T°u, ch≠y tr°n sang Ω∂t B∞c ta, th∆ m° vua tr·ng c∫y v°o b‡n chÓng Ωà ch‚ng c˙ vËi binh Phüp hÔng cıÈng mËi k¸, khi∆n cho chÓng th˜a dŸp phü h≠i dµn ta r∂t l° kh‰ sÍ. CÒng chœnh cüc cÚ triÀu th∑n hð b≠i xui giÚc nh° vua

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 11/11

h≠ ch◊ gi∆t h≠i giüo sÿ v° giüo dµn, l≠i c°ng gµy th≈m oün th≈m thÔ ra vËi ngıÈi Phüp n˘a. LÈi cða c·ng Le Myre de Villers Ω¨ n‹i tr≈n kia l° ph®i l∞m.

K¿ cho bi∆t cüi t÷nh c®nh kh‹ khØn cða vua T˙ áˆc h„i b∂y giÈ, ai cÒng üi ng≠i cho ng°i ; tr≈n th÷ c‹ Ωˆc b° T˜ dÚ Thüi h∫u c∂m Ωoün, dıËi th÷ c‹ qu∑n th∑n trÍ ngØn trong m‡i c·ng viŒc, th°nh ra qu‚c gia Ω≠i s˙, ng°i bŸ tr≈n ngØn, dıËi c®n, kh·ng thà chð trıÁng quy∆t Ωoün ra th∆ n°o ΩıÏc c®.

TŒ nh∂t l° trong triÀu c‹ b‡n quyÀn th∑n. á‚i vËi viŒc Phüp ViŒt giao thiŒp h„i ∂y, trong triÀu chia ra l°m hai Ω®ng : mÊt Ω®ng

chð h›a, mÊt Ω®ng chð Ωünh. á®ng chð h›a y∆u, Ω®ng chð Ωünh m≠nh. á®ng chð h›a th÷ Ω¨ c‚ nhi≈n r„i, c›n Ω®ng chð Ωünh cÒng ch◊ vu vÁ, mÁ m°ng, ch≤ng c‹ th˙c l˙c m° cÒng ch≤ng tr·ng c∫y v°o Ωµu ch∞c ch∞n; b∂t quü ngo°i th÷ tr·ng nhÈ gi¥c CÈ Ωen, trong th÷ tr·ng v°o mÊt c¯a bà Thu∫n An, v° mÊt v≠n quµn c∂m vŒ, sÓng Ω≠n lıÁng th˙c tœch tr˘ ΩıÏc mÊt nØm, tıÍng Ωµu nhı th∆ l° Ωð ch‚ng vËi quµn Phüp r„i. á∑u Ω®ng chð Ωünh l° ·ng NguyÕn VØn TıÈng v° ·ng T·n Th∂t Thuy∆t.

∂y, mÂi Ω®ng c‹ mÊt cüi chð ki∆n khüc, th°nh ra xung ΩÊt nhau. H„i thüng 5/1883, viŒc trong nıËc Ωang r‚i bæt nhı th∆, m° triÀu Ω÷nh ta c›n b°y ra lÕ

“Ph∂t thˆc” tˆc l° mÊt lÕ lau chÔi nh˘ng ∂n tœn cða nh° vua, trong dŸp vui m˜ng. N°o c‹ g÷ Ωüng m˜ng Ωµu, ch◊ nghe c‹ tin ·ng á≠i tü Henri Riviøre Ω¨ ch∆t, v° quµn Phüp Ω¨ rÓt ra ngo°i th°nh H° NÊi, th∆ m° triÀu Ω÷nh coi nhı th∞ng tr∫n lËn l∞m, n≈n mËi l°m lÕ Ph∂t thˆc ΩÃ Øn m˜ng v∫y.

çng ThıÏng thı Tr∑n TiÕn Th°nh — cÒng l° mÊt vŸ tr‡ng th∑n Í trong triÀu v° thuÊc vÀ Ω®ng chð h›a — th∂y v∫y tranh biŒn vËi ·ng Thuy∆t gi˘a triÀu Ω÷nh r∂t d˘. çng n‹i r±ng : “B°y Ω¥t l°m lÕ n°y l°m chi v· œch. T·i Ωµy l° con lai khüch (çng Tr∑n TiÕn Th°nh ngıÈi Minh HıÁng) m° t·i kh·ng düm tin r±ng ngıÈi T°u c‹ thÃ ΩŸch vËi quµn Phüp ΩıÏc”. çng T·n Th∂t Thuy∆t m∞ng gi˘a m¥t r±ng : “çng l° khüch m° ·ng khinh b◊ Ω„ng b°o cða ·ng, rfl Ω„ v· sÿ”.

çng T·n Th∂t Thuy∆t l° quyÀn th∑n h„i b∂y giÈ; Í trong triÀu, ·ng kh·ng c›n ki≈ng nà ai h∆t, nhµn th∆ m° gµy ra bao nhi≈u chuyŒn sau n°y.

Nh∂t l° cuÊc ph∆ l∫p li≈n ti∆p, sau khi vua T˙ áˆc thØng h°. Vua T˙ áˆc hi∆m hoi, kh·ng c‹ con trai. Ng°i c‹ nu·i ba ngıÈi con cða hai ·ng anh em

ng°i l° Tho≠i thüi vıÁng v° Ki≈n thüi vıÁng l°m con nu·i. Khi lµm chung, ng°i triŒu ba ·ng T·n Th∂t Thuy∆t, NguyÕn VØn TıÈng v° Tr∑n TiÕn

Th°nh tËi d¥n d› viŒc lËn nh° nıËc, v° di chi∆u l∫p ngıÈi con nu·i lËn l° ·ng D˙c áˆc (con Tho≠i thüi vıÁng) l≈n l°m vua. Ng°i n‹i r±ng : “ViŒc lËn nh° nıËc ph‹ thüc cho ba khanh h¨y t∫n trung t∫n l˙c, Ω˜ng c‹ phÚ l›ng trπm tin c∫y”. Ng°i v˜a thÍ v˜a n‹i cµu ∂y Ωˆt n‚i t˜ng ti∆ng, m° hai h°ng nıËc m∞t ˆa ra.

Ba ·ng cÔng kh‹c phÚng chi∆u. Vua T˙ áˆc thØng h°. Ng°y ∂y l° ng°y 19/7/1883 (ng°y 16 thüng 6 nØm qu˚ mÔi). Nhıng sau khi vua T˙ áˆc n±m xu‚ng r„i, th÷ ·ng Thuy∆t v° ·ng TıÈng hÔa nhau

khu∂y r‚i viŒc nıËc, h∆t sˆc lÊng quyÀn, ΩÊc üc. TrıËc h∆t l° cüc ·ng ∂y bfi ·ng DÚc áˆc. Khi vua T˙ áˆc th®o tÈ di chi∆u l∫p ·ng DÚc áˆc, v° trao cho ba ·ng Thuy∆t, TıÈng v°

Tr∑n TiÕn Th°nh l°m PhÚ chœnh Ω≠i th∑n, trong c‹ hË mÊt cµu, khi∆n cho ·ng Thuy∆t v° ·ng TıÈng vŸn l∂y cµu Ω‹ l°m cË m° gi∆t ·ng DÚc áˆc v° l∫p ·ng khüc ΩıÏc. Nguy≈n trong tÈ di chi∆u ∂y c‹ cµu r±ng : “çng DÚc áˆc h¨y c›n tr¿ tu‰i, m° ph‹ng Ω¨ng v· Ω≠o, Ωüng l¡ kh·ng l∫p, nhıng v÷ kh·ng c‹ t˙ quµn, cho n≈n ph®i l∫p”...

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 12/12

á∆n lÓc cüc ·ng ∂y h‡p Ω÷nh th∑n Ωà b°n v° c¯, ·ng Tr∑n TiÕn Th°nh Ωˆng l≈n tuy≈n Ω‡c tÈ di chi∆u, ·ng Tr∑n TiÕn Th°nh t˙ nghÿ n∆u m÷nh Ω‡c rfl cµu kia ra, th÷ c‹ h≠i Ω∆n danh d˙ cða ·ng DÚc áˆc l° vua s∞p l≈n ng·i, cho n≈n Ω∆n cµu : “çng DÚc áˆc h¨y c›n tr¿ tu‰i m° ph‹ng Ω¨ng v· Ω≠o, Ωüng l¡ kh·ng l∫p, nhıng...” th÷ ·ng Ω‡c nhfi ti∆ng. Cµu ∂y l° cµu c‚t t¯ Ωà cho ·ng Thuy∆t l°m viŒc ph∆ l∫p, nay Ω‡c nhfi ti∆ng Ωi sao ΩıÏc ? çng m∞ng ·ng Tr∑n TiÕn Th°nh khi m≠n Ω÷nh th∑n, cho l° v°o bø vËi ·ng DÚc áˆc, bøn sai ·ng NguyÕn Tr‡ng HÏp tuy≈n Ω‡c tÈ di chi∆u ∂y to ti∆ng l≈n.

çng NguyÕn Tr‡ng HÏp Ω‡c xong, ·ng Thuy∆t Ωˆng d∫y n‹i r±ng : “Nhı v∫y th÷ kh·ng thà l∫p ΩıÏc ·ng DÚc áˆc, m° ph®i l∫p ·ng khüc, v÷ theo trong di chi∆u ·ng DÚc áˆc l° ngıÈi ph‹ng Ω¨ng v· Ω≠o kh·ng xˆng Ωüng l°m vua”.

Trong bÚng hai ·ng Thuy∆t v° TıÈng b∂y giÈ Ω¨ ΩŸnh l∫p ·ng VØn l¨ng c·ng t≈n l° HıÁng D∫t, v÷ nghe nhı ·ng VØn l¨ng c·ng Ω¨ c‹ v∫n ΩÊng vËi hai ·ng n‡ r„i. V÷ th∆ sau khi vua T˙ áˆc m∂t, ·ng Thuy∆t xoay ra m¥t ph∆ l∫p ngay, song c›n lo triÀu th∑n c‹ ai ph®n Ω‚i l≠i chØng, cho n≈n ·ng ph®i l∂y oai hi∆p phÚc. LÓc ∂y binh quyÀn trong tay ·ng n∞m, th°nh ra ΩÊng viŒc g÷ ·ng cÒng giÁ vfl l˙c ra. NÊi triÀu, tr˜ ·ng Tr∑n TiÕn Th°nh v° mÊt v°i ·ng n˘a, c›n th÷ ΩÀu l° thð tÓc cða ·ng; v÷ sÏ khi∆p oai vfl cða ·ng, n≈n kh·ng ai düm trüi ˚.

Ngay b˘a hÏp Ω÷nh th∑n Ωà quy∆t nghŸ viŒc bfi ·ng DÚc áˆc v° t·n ·ng VØn l¨ng c·ng, ·ng T·n Th∂t Thuy∆t Ωem 300 c∂m binh (lœnh trong cung c∂m) ra d°n Í trıËc triÀu Ωà thŸ oai, v° d¥n chÓng r±ng : “N∆u ai düm ho he n‹i g÷, th÷ cˆ xem cüi üm hiŒu cða ta, b®o l°m th∆ n°o th÷ cˆ th∆ m° l°m”. Hà ·ng v tay xu‚ng b°n mÊt cüi, th÷ tr‹i l≠i; hà ·ng v tay xu‚ng b°n mÊt cüi r„i giÁ tay l≈n mÊt cüi l° chæm.

çng l°m d˘ nhı th∆ th÷ c›n ai düm n‹i ? T˜ cüc cÚ Ω≠i th∑n cho Ω∆n cüc thuÊc quan ΩÀu ng„i thð tay v°o b‡c, ng∫m miŒng nhı h∆n c®.

Th∆ m° c‹ mÊt ·ng quan nhfi düm n‹i. NgıÈi ∂y l° quan Ng˙ s¯ Phan á÷nh PhÔng. LÓc Í gi˘a triÀu Ω÷nh, th∂y T·n Th∂t Thuy∆t trÍ m¥t chuy≈n quyÀn, tœnh bfi vua n‡ l∫p

vua kia nhı th∆, cÚ Phan tˆc gi∫n, Ωˆng l≈n toan n‹i, nhıng cüc b≠n Ω„ng li≈u nhÓt nhüt cða cÚ sÏ thay cho cÚ n≈n h‡ Í phœa sau nœu üo l≠i, ra hiŒu b®o cÚ Ω˜ng n‹i cıÁng tr˙c m° ch∆t.

CÚ Phan gi∫t m≠nh quü, Ωˆt ngang thµn üo Ωai tr°o, r„i h∑m h∑m n‹i lËn ti∆ng vËi T·n Th∂t Thuy∆t :

— áˆc ti≈n ho°ng v˜a mËi nh∞m m∞t, m° ng°i Ω¨ l°m viŒc trüi nghŸch di chi∆u nhı th∆, th∫t kh·ng c›n Ω≠o nghÿa nhµn th∑n mÊt chÓt n°o. Bµy giÈ triÀu Ω÷nh t∂t tuµn theo di chi∆u m° l∫p ng°i DÚc áˆc l≈n ng·i mËi ΩıÏc. Hu‚ng chi tµn quµn chıa c‹ lÂi g÷, chıa chi Ω¨ l°m viŒc ph∆ l∫p nhı ng°i ΩŸnh l°m c°n rÎ Ω‹ sao cho l¡ ph®i ?

S≥n cÁn thŸnh nÊ, cÚ Phan c›n m∞ng nhi∆c T·n Th∂t Thuy∆t nhiÀu ΩiÀu n¥ng nÀ n˘a. T·n Th∂t Thuy∆t cØm gi∫n tüi m¥t tœm gan, nhıng bÀ ngo°i ·ng ch◊ cıÈi l≠t. Gi∫n l°

th∆ thıÈng; cıÈi l≠t ΩıÏc nhı v∫y mËi th∫t l° hiÃm sµu. Trong khi cÚ Phan Ωang n‹i chıa dˆt lÈi, T·n Th∂t Thuy∆t v b°n mÊt cüi th∫t m≠nh

r„i Ωıa tay cao l≈n ΩÃ ra hiŒu. B‡n c∂m binh ng‹ th∂y, liÀn x·ng v°o l·i cÚ Phan ra toan chæm ngay. Nhıng Thuy∆t chÏt nghÿ l≠i sao Ω‹ kh·ng bi∆t, liÀn ra lŒnh cho c∂m binh dπn cÚ Phan giam l≠i trong ngÚc, ΩÃ sau s¡ x¯. C® triÀu Ω÷nh th∂y v∫y ho®ng h„n h∆t vœa, c›n ai düm hæ m·i n˘a Ωµu.

Th∆ r„i T·n Th∂t Thuy∆t l∫p ngay ·ng VØn l¨ng c·ng l≈n l°m vua, k˝ nguy≈n HiŒp H›a. Ng°y Ω‹ l° ng°y 30/7/1883. C›n ·ng DÚc áˆc th÷ Thuy∆t giam trong ngÚc t‚i, mÂi b˘a ch◊ cho Øn mÊt n∞m cÁm, m° kh·ng cho u‚ng nıËc. R„i m∂y ng°y sau, Thuy∆t kh·ng cho Øn mi∆ng g÷, ·ng DÚc áˆc ch∆t Ω‹i trong ngÚc.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 13/13

á∆n cÚ Phan th÷ sau mıÈi ng°y, Thuy∆t th® ra, nhıng cüch tuÊt h∆t chˆc vŸ. CÚ ch◊ c›n nguy≈n cüi danh vŸ ti∆n sÿ cða m÷nh m° th·i.

CÚ Phan th∂y triÀu chœnh lØng lo°n, quyÀn th∑n h‚ng hüch, b≈n ngo°i th÷ cıÈng ΩŸch ng°y c°ng t∂n tËi, thÈi th∆ c°ng ng°y c°ng Ω®o Ωi≈n, chœnh l° mÊt bu‰i ΩÈi lo≠n nıËc nguy, t˙ nghÿ ngıÈi nhµn nhµn quµn t¯ n∆u kh·ng l°m g÷ b‰ cˆu ΩıÏc th÷ cÒng ph®i gi˘ m÷nh trong s≠ch kh·n khæo l∞m mËi khfii nh danh, khfii bŸ h‡a. BÍi v∫y, sau khi nhı mi∆ng m„i ΩıÏc th® ra r„i, cÚ nghÿ ch‚n kinh th°nh kh·ng thÃ Í n∂n nü ΩıÏc, v÷ sÏ n¯a ch˜ng T·n Th∂t Thuy∆t h‚i h∫n l≠i b∞t giam hay l° h≠i ng∑m bi∆t Ωµu, n≈n cÚ ph®i mau mau thoüt thµn Ω°o n≠n. LiÀn b˘a sau gi® cË Ωi chÁi, r„i l≈n ΩıÈng trÍ vÀ c‚ qu∫n, lo c°y c∂y nØm ba mπu ruÊng Í kho®ng Chµu giang M¥c lÿnh Ωà di dıÎng thüng ng°y, ΩÏi xem thÈi cuÊc.

Nhıng m° l¡ thıÈng xıa nay, trÈi s∞p mu‚n giao ph‹ mÊt viŒc lËn lao hŒ tr‡ng cho ai, bao giÈ trıËc h∆t cÒng d°y v› h°nh h≠ ngıÈi ∂y ph®i Ω‹i khüt kh‰ sÍ, g¥p to°n nh˘ng bıËc kh‚n Ω‚n hiÃm nguy, Ωi≈n Ω∑u r‚i trœ, th∫t l° n¨o nÀ ch≈ chün Ω¨ s¡ hay.

Thµn th∆ cÚ Phan Í trong c®nh Ω‹.. Bao nhi≈u bıËc nguy, nÂi kh‰ cÚ g¥p ph®i lÓc n°y, h÷nh nhı ·ng trÈi chð ˚ d°y v› Ωüo

Ωà trıËc khi thÈi th∆ s∞p giao ph‹ viŒc kh‹ khØn hŒ tr‡ng cho cÚ ph®i günh vüc v∫y. á‹ l° viŒc sau. Bµy giÈ chÓng ta h¨y n≈n theo Ωu‰i cho h∆t c·ng viŒc r‚i lo≠n trong triÀu, v÷ l° viŒc n°y

Ω‚i vËi phong tr°o vØn thµn do cÚ Phan chð trıÁng nay mai vπn c‹ dœnh d∂p nhµn qu® vËi nhau.

Xong viŒc ph∆ ·ng DÚc áˆc, l∫p vua HiŒp H›a r„i, T·n Th∂t Thuy∆t tœnh ngay Ω∆n viŒc ch‚ng c˙ binh Phüp. V÷ l¨o tıÍng Ωµu t°i nØng cða l¨o v° binh l˙c nıËc ta lÓc b∂y giÈ c‹ thà l°m viŒc l∂p biÃn vü trÈi Ω‹ ΩıÏc.

N‹i cho ph®i, lÓc ∂y ngıÈi Ω„ng chœ cða Thuy∆t Í trong triÀu cÒng Ω·ng. Ngo°i ra nh˘ng b∫c Ω≠i th∑n NguyÕn VØn TıÈng, vfl tıËng nhı Tr∑n Xuµn So≠n, çng œch Khi≈m, Thuy∆t c‹ tay trong r∂t nhiÀu ngıÈi l° bÊ h≠, l° phe Ω®ng, l° vµy cünh, ai n∂y ΩÀu hØm hÍ hi∆n thµn liÀu m≠ng ch‚ng ΩÎ non s·ng. Trüi l≠i duy c‹ mÊt m÷nh ·ng Tr∑n TiÕn Th°nh ph®n Ω‚i ra m¥t, ·ng n‹i r±ng ngıÈi Phüp hÔng cıÈng th∆ kia, th° m÷nh chŸu khu∂t phÚc trıËc Ωi c›n hÁn, b°y Ω¥t ch‚ng c˙ l°m chi th≈m hı h≠i viŒc nıËc v° ch∆t oan m≠ng dµn mÊt cüch v· œch.

Thuy∆t tˆc gi∫n Ωfi m¥t, gi˘a triÀu m∞ng nhi∆c Tr∑n TiÕn Th°nh l° m∫t chuÊt, c›n s‚ng Í ΩÈi l°m chi ?

H·m sau Thuy∆t sai hai tay l˙c sÿ Ω∆n t∫n nh° ri≈ng cða Tr∑n TiÕn Th°nh Í x‹m á·ng Ba, n‹i g≠t r±ng c‹ chi∆u m≠ng kh∏n c∂p; Tr∑n TiÕn Th°nh tıÍng th∫t, v˜a Í tr≈n l∑u bıËc xu‚ng bŸ chæm ch∆t tıÁi.

Ch◊ c‹ mÊt cµy Ωinh trong con m∞t Ω¨ nh‰ Ωi r„i, t˜ Ω‹ Thuy∆t Í trong triÀu c‹ th∆ l˙c oai quyÀn l∂n tr≈n Ωø dıËi, mu‚n tüc oai tüc phÓc g÷ cÒng t˙ ˚, kh·ng ph®i ki≈ng nà ai, cÒng kh·ng ai can ngØn ΩıÏc n˘a. NgıÈi ta n‹i h„i Ω‹ Thuy∆t oai nghi≈m d˘ dÊi Ω∆n nÂi Ω≈m h·m Í trong th°nh, nh∂t l° g∑n quanh bÊ Binh l° ch Thuy∆t Í, ch‹ kh·ng düm sða, con nœt kh·ng düm kh‹c.

N∆u xæt cho c·ng b±ng — c‚ nhi≈n theo nghÿa tıÁng Ω‚i m° n‹i — Thuy∆t cÒng l° mÊt b∫c ngıÈi, c‹ t°i chœ ΩıÁng thÈi, tœnh r∂t cıÁng cıÈng vfl Ωoün, hÕ Ω¨ nh∂t ΩŸnh l°m viŒc g÷ th÷ c® qu∆t theo Ωu‰i l°m Ω∆n cÔng kh·ng kà g÷ l° hay dÍ th°nh b≠i. Chœnh nhiÀu ngıÈi Phüp cÒng khen ngÏi t∂m l›ng trung tr˙c cða Thuy∆t. N∆u nhı sau lÓc ch‚ng c˙ r„i th∂t th∆ b≠i binh, Thuy∆t chŸu ra h°ng phÚc B®o hÊ, c‹ l¡ cÒng ΩıÏc B®o hÊ tr‡ng Ω¨i, chˆ kh·ng nhı TıÈng Ω›n x‹c hai Ω∑u, v˜a bŸ khinh b◊, v˜a bŸ Ωi Ω°y kia Ωµu. N‹i cho ph®i, ngıÈi Phüp c‹ ΩÊ lıÏng t¯ t∆ vËi k¿ c˜u ΩŸch m÷nh, ai bi∆t cÒng ph®i c®m ΩÊng.

Nhıng Thuy∆t kh·ng c‹ ˚ chŸu khu∂t phÚc lÓc n°o.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 14/14

TrıËc khi Ω‚i chi∆n vËi ngıÈi Phüp, Thuy∆t h¨y ra tay gi∆t á≠o. çng A. Delvaux l° ngıÈi trong hÊi Ngo≠i qu‚c TruyÀn giüo t≠i Paris c‹ thu∫t Ω∑u Ωu·i

chuyŒn T·n Th∂t Thuy∆t gi∆t Ω≠o Í trong mÊt t∫p büo “á· th°nh hi∆u c‰” h„i nØm 1916 nhı v∑y :

Cu‚i nØm 1883, b‡n vØn thµn vπn truyÀn hŸch kœn Ωi cüc nÁi, xÓi ng∑m nhµn dµn khu∂y phü c·ng viŒc ΩiÀu Ω÷nh t¯ t∆ cða ·ng Ω≠i tü Henri Riviøre v° khuy≈n b®o nhau chË c‹ tin tıÍng ngıÈi ta cüm d ngon ng‡t, cÒng Ω˜ng thøm khu∂t thµn Ω∑u phÚc ai mÊt cüch høn y∆u. áüm quan quyÀn v° sÿ phu nıËc Nam lÓc n°y c‚ bıng bœt che Ω∫y nh˘ng ch sÓc høn thua tr∫n cða h‡ Ωi, m° Ω‰ riŒt tÊi lÂi cho dµn theo Ω≠o Ω¨ l°m tay trong bün Ωˆng qu‚c gia cho ngıÈi Phüp. L°m g÷ ngıÈi Phüp th÷ h‡ kh·ng l°m n‰i, bøn xoay ra m¥t c˜u thÔ süt h≠i dµn á≠o g‡i l° quµn nÊi c·ng cða ngıÈi Phüp. Trong tÈ hŸch truyÀn kh∞p m‡i nÁi, c‹ cµu n°y : “h‡ tr˜ kh¯ ΩıÏc quµn t® Ω≠o nÊi c·ng Ω‹, th÷ t˙ nhi≈n ngıÈi Phüp th°nh ra trÁ tr‡i y∆u th∆, nhı cua m∂t c°ng kh·ng b› kh·ng k¬p ΩıÏc n˘a”. L≠i c‹ tÈ hŸch khüc n‹i r±ng h„i quµn Phüp Ωünh th°nh H° NÊi chœnh ngıÈi theo Ω≠o Gia—t· Ω¨ b∞t thang cho binh Phüp leo v°o th°nh.

MÊt Ωo≠n khüc ·ng A. Delvaux chæp : Thüng 9/1883, vØn thµn Í Hu∆ l≠i c°ng l°m d˘. TriÀu Ω÷nh nıËc Nam ng‹ th∂y Ω∂t

nıËc c°ng ng°y th∂t thð d∑n m›n, bøn µm th∑m mıu tœnh Ωð cüch Ωà ngØn trÍ c·ng cuÊc chinh phÚc cða binh Phüp. Chð mıu chœnh l° T·n Th∂t Thuy∆t, Binh bÊ thıÏng thı v° NguyÕn VØn TıÈng, HÊ bÊ thıÏng thı, hai ngıÈi n°y l∂y oai quyÀn æp buÊc t∂t c® triÀu th∑n ph®i khu∂t phÚc hai cüi ΩŸnh k∆ cða h‡ nhı v∑y : TrıËc h∆t m∫t dÚ vØn thµn kh∞p trong nıËc h¬n nhau cÔng n‰i l≈n, gi∆t h∆t giüo dµn, v÷ h‡ cho giüo dµn l° quµn nÊi ˆng, nhÈ Ω∂y quµn Phüp mËi xµm chi∆m ΩıÏc nıËc Nam. Sau khi gi∆t h∆t giüo dµn r„i th÷ triÀu Ω÷nh dÈi Ωi mÊt nÁi n°o xa x·i hiÃm trÍ, c‹ th°nh tr÷ ki≈n c‚, ΩŸa thà quanh co, Ωà binh Phüp kh·ng Ωünh tËi nÁi ΩıÏc. T·n Th∂t Thuy∆t Ω¨ l˙a ch‡n miÀn thıÏng du t◊nh Qu®ng TrŸ, mÊt l° Cam LÊ, hai l° Tµn SÍ, l∂y mÊt ch Ωà nay mai dÈi kinh Ω· triÀu Ω÷nh l≈n Ω‹ng Í Ω‹. Cüi k∆ ho≠ch b°n tœnh nhı v∫y, qu® nhi≈n vÀ sau Thuy∆t c‹ th˙c h°nh nhiÀu œt.

Thuy∆t v° TıÈng l≠i sai hai ngıÈi thð h≠ thµn tœn l° H∑u Chuy≈n v° Ph› m¨ Cüt Ωi d≠o kh∞p cüc l°ng x¨ trong h≠t Th˜a Thi≈n, chi≈u mÊ th≈m quµn lœnh, Ω¥t ra mÊt toün lœnh mËi, g‡i l° lœnh Ωo≠n k∆t c‹ khœ giËi h≤n hoi v° ch◊ chuy≈n c‹ mÊt viŒc Ωi tr‹c n¨ süt h≠i nh˘ng ngıÈi theo Ω≠o Thi≈n ChÓa. Ng°y Ω∑u thüng 9 nØm ∂y, toün lœnh mËi n°y chia nhau Ωi lu·ng tu„ng, lÚc l≠o kh∞p t◊nh Th˜a Thi≈n, süt h≠i dµn Ω≠o kh·ng bi∆t bao nhi≈u m° n‹i.

TËi mÊt Ωo≠n khüc n˘a : Süng ng°y 29/11/1883, Thuy∆t tœnh sai lœnh Ωo≠n k∆t Ωi t÷m gi∆t dµn Ω≠o Í chung

quanh kinh th°nh. H¬n r±ng hÕ nghe trong th°nh b∞n l≈n mÊt phüt sÓng th∑n c·ng l°m hiŒu lŒnh, th÷ lœnh Ωo≠n k∆t cˆ viŒc th≤ng tay chæm gi∆t, t˜ c‚ Ω≠o Ω∆n con chi≈n, ch≤ng dung thˆ ai. Nhıng TıÈng lo sÏ r±ng n∆u m÷nh l°m d˘ quü t∂t nhi≈n binh Phüp kh·ng nhŸn, r„i h‹a ra Ωünh nhau th∫t th÷ nguy hiÃm cho m÷nh; bÍi v∫y TıÈng khuy≈n can Thuy∆t h¨y c‚ dø d¥t, chË tüo b≠o quü kh·ng n≈n.

Tuy v∫y, m∫t lŒnh truyÀn Ωi Ω¨ lÎ, th°nh ra nh˘ng nh° c‹ Ω≠o Í chung quanh kinh th°nh, Ω¨ bŸ Ω„ Ω®ng cða Thuy∆t vµy b‡c s≥n s°ng t˜ lÓc trÈi chıa h˜ng süng. Nhıng sau chÈ ΩÏi m¨i kh·ng nghe hiŒu sÓng th∑n c·ng, n≈n chÓng t®n tüc bfi Ωi. C›n H∑u Chuy≈n th÷ Ω¨ Ωem lœnh t˜ chiÀu h·m trıËc, ra tay t°n phü chæm gi∆t dµn Ω≠o Í cüc l°ng phœa nam Th˜a Thi≈n r∂t l° th®m kh‚c.

R„i ng°y 13/12/1883, l≠i c‹ hŸch cða VØn thµn truyÀn kh∞p dµn gian xui giÚc ngıÈi ta n≈n røn ΩÓc khœ giËi Ωà trŸ tÊi “nh˘ng nÊi c·ng cða binh Phüp”.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 15/15

H‡ ΩŸnh qua sang nØm, 1884, t˜ m„ng hai cho Ω∆n m„ng 8 thüng gi≈ng, kh∞p nÁi l≠i hø nhau n‰i l≈n gi∆t Ω≠o mÊt chuy∆n n˘a.

Nhıng sau triÀu Ω÷nh nıËc Nam sÏ l°m t°n nhπn quü th÷ viŒc giao thiŒp vËi ngıÈi Phüp th°nh ra tr∞c trÍ kh‹ l›ng chØng, cho n≈n l≠i vÊi v°ng h≠ lŒnh cho cüc nÁi ph®i th·i Ωi kh·ng ΩıÏc khu∂y nhiÕu süt h≠i dµn Ω≠o n˘a. Tuy v∫y m¥c l›ng, m∂y nÁi Í xa, chıa ti∆p ΩıÏc lŒnh mËi n°y, vØn thµn cˆ viŒc süt h≠i c‚ Ω≠o v° dµn Ω≠o nhiÀu l∞m.

Cüi phong tr°o nghŸch thÔ ch‚ng c˙ ngıÈi Phüp do T·n Th∂t Thuy∆t xıËng khÍi v°

chð trıÁng Ω≠i khüi nhı th∆. N‹i cho ngay, nıËc m÷nh t˜ h„i Ωang n‹i Ωµy, cüc tıËng lÿnh Phüp Ω‚i vËi triÀu Ω÷nh

nıËc Nam v‚n c‹ chð tµm l∂y chœnh süch ·n h›a ΩÃ thµu phÚc l∑n h„i thong th®, chˆ kh·ng mu‚n bˆc büch quü b±ng binh l˙c n˘a Ωµu. ViŒc nıËc Ω¨ Ω∆n lÓc n°y r„i, c∑n c‹ m∂y tay ngo≠i giao cho gifii th÷ c‹ lÏi cho nıËc hÁn l° c‹ T·n Th∂t Thuy∆t.

T≠i Thuy∆t chð trıÁng xui giÚc triÀu Ω÷nh l°m nh˘ng viŒc khinh thıÈng h›a ıËc v° t°n süt giüo dµn th∆ kia, gµy n≈n tÊi nghiŒp cho m∂y vi≈n g≠ch Thu∫n An bà nüt, m° cüc cÚ lËn cÚ nhfi trong triÀu ho®ng vœa kinh h„n : mÊt Ωo°n 5 chi∆c t°u binh Phüp c˙c ch≤ng Ω¨ phüi kæo tËi b∞n phü c¯a Thu∫n, diŒu vfl dıÁng oai.

Bao nhi≈u Ω„n to lÒy lËn Í Ωµy, v˜a mËi xµy th≈m c‹, s¯a cÒ c‹, triÀu Ω÷nh tıÍng l° v˘ng bÀn v· ΩŸch ch≤ng dø ch◊ trong c‹ hai Ω≈m ng°y, ΩÀu bŸ b∞n phü ΩÂ nüt tan t°nh; n°o quµn, n°o tıËng, n°o ng˙a, n°o voi, ch∆t th·i ng‰n ngang, ch≠y th·i tæ Ωüi. R∂t ΩÂi c‹ mÊt chi∆c t°u tr∫n cða nıËc Phüp t¥ng cho triÀu Ω÷nh ta h„i n°o ch◊ ΩÃ n±m m‚c meo Í c¯a Thu∫n, kh·ng bi∆t lÏi dÚng mËi th®m !

TriÀu Ω÷nh sÏ cu‚ng qu˚t vËi nhau, tœnh ch◊ c‹ mÊt cüch l≠i v›ng tay xin h›a, bøn sai NguyÕn Tr‡ng HiŒp v° Tr∑n á÷nh TÓc ra t∫n c¯a Thu∫n, nØn n◊ c∑u h›a vËi Thðy sı á· Ω‚c Courbet v° ·ng Harmand. TıËng lÿnh Phüp l≠i rÊng lıÏng cho h›a, th∆ m° T·n Th∂t Thuy∆t chıa chŸu bi∆t sˆc m÷nh, vπn mÊt m˙c lÊng quyÀn, t˙ Ω∞c.

Gi˘a lÓc trong nıËc c‹ nh˘ng viŒc ngıÏc süt giüo dµn, v° Í trıËc c¯a kinh th°nh c‹ viŒc Thu∫n An th®m b≠i nhı v∫y, triÀu Ω÷nh l≠i x®y ra mÊt viŒc nÊi bi∆n gËm gh≈ : vua HiŒp H›a bŸ T·n Th∂t Thuy∆t gi∆t ch∆t.

Vua HiŒp H›a tuy Í ng·i vua, nhıng kh·ng bi∆t g÷ Ω∆n c·ng viŒc nh° nıËc, t‚i ng°y ch◊ quanh qu∏n vui thÓ vËi m∂y ® cung n˘ m˛ miÀu, l≠i l∂y cða kho ra x°i phü, s¯a sang cung ΩiŒn ri≈ng Í Kim Lu·ng. áang lÓc nh° nıËc c‹ viŒc ho≠n n≠n nguy vong tˆ phœa, dµn gian kh‰ sÍ trØm bÀ, m° c‹ ·ng vua ham vui œch k˝ nhı th∆, cÒng l° v∫n s‚ qu‚c gia Ω∆n lÓc b≠i vong xui khi∆n ra v∫y.

Ph®i bi∆t T·n Th∂t Thuy∆t l∫p vua HiŒp H›a l≈n, ch≤ng qua nhı l° t· mÊt pho tıÏng trong chÔa Ωà cho dµn c‹ ch th∞p nhang vüi l≠y, th∆ th·i; c›n quyÀn bœnh Í trong tay Thuy∆t v° TıÈng c®. Hai ngıÈi quyÀn th∑n b®o th∆ n°o th÷ vua HiŒp H›a ph®i nghe nhı th∆. Vua ch◊ c‹ viŒc “g∫t Ω∑u” m° th·i.

Vua HiŒp H›a bŸ Ωø Ω∑u ΩÀ c‰ quü sˆc, cÒng c‹ ˚ tˆc m÷nh, bøn mıu vËi b‡n c∫n th∑n gi∆t TıÈng v° Thuy∆t. Ng°i cÒng kh·n l∞m, bi∆t hai ·ng ∂y thµn m∫t vËi nhau, nay n∆u tr˜ ΩıÏc mÊt Ωi, c›n mÊt th÷ cÒng kh·ng l°m ΩıÏc viŒc g÷ v° c‹ tr˜ Ωi n‚t cÒng dÕ; m° ng°i l≠i kh·n hÁn n˘a, l° mu‚n mıÏn tay ·ng n‡ ΩÃ tr˜ ·ng kia. TrıËc h∆t ng°i mu‚n l°m cho hai ·ng ngÈ v˙c ghen ghæt lπn nhau, mËi triŒu ri≈ng ·ng TıÈng v°o trong ΩiŒn m° khen ngÏi c·ng lao ngfi ˚ r±ng n∆u chŸu gi∆t ·ng Thuy∆t Ωi th÷ s¡ phong thıÍng th∆ n°y th∆ khüc. V· phÓc cho ng°i, ·ng TıÈng kh·ng chŸu. Ng°i mËi c∑u ·ng Khµm sˆ Ω‹ng Í Hu∆ h„i Ω‹ l° ·ng Champeaux. L≠i v· phÓc cho ng°i : ·ng TıÈng bi∆t chuyŒn. Ng°i sai ngıÈi Ωem m∫t thı cho ·ng Champeaux tün tÚng ngıÈi Phüp, v° nØn n◊ ·ng Champeaux l°m th∆ n°o v÷ ng°i m° tr˜ hai k¿ quyÀn th∑n ∂y Ωi k¿o ng°i l°m vua nhı v∫y c˙c kh‰ l∞m. çng TıÈng b∞t ΩıÏc,

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 16/16

gi∆t Ωˆa Ωi thı, r„i cÔng ·ng Thuy∆t h‡p Ω÷nh nghŸ, b∞t vua HiŒp H›a bfi ngÚc, r„i æp u‚ng thu‚c ΩÊc ch∆t. H·m ∂y l° ng°y 28/11/1883. Vua HiŒp H›a l°m vua ΩıÏc b‚n thüng.

Hai ·ng t·n ngıÈi con ·ng Ki≈n thüi vıÁng l° úng á„ng mËi c‹ 14 tu‰i l≈n l°m vua, tˆc l° vua Ki∆n PhÓc.

Sau khi t·n vua Ki∆n PhÓc l≈n r„i, ·ng Thuy∆t y≈n tµm Í bÀ trong, v÷ thanh th∆ ·ng c°ng to, trong triÀu kh·ng ai l°m g÷ ΩıÏc n˘a ; bµy giÈ ch◊ c‹ viŒc gi∆t Ω≠o, v° t÷m cüch Ωünh Ωu‰i ngıÈi Phüp. á‚i vËi ·ng Khµm sˆ Phüp Ω‹ng t≠i Hu∆, Thuy∆t c·ng nhi≈n ra m¥t khinh b◊ v° Ωe gi∆t ch∆t, Ω∆n nÂi ·ng Khµm sˆ sÏ, ch◊ quanh Í trong giËi h≠n nhıÏng ΩŸa, kh·ng düm th› m¥t ra Ω∆n ngo°i.

Thüng 6/1884, quµn Phüp Ωem 5 chi∆c t°u chi∆n Ω∆n c¯a Thu∫n An y≈u c∑u chi∆m Mang Cü (l° mÊt ch hiÃm y∆u trong kinh th°nh) chi∆u theo ΩiÀu ıËc. TriÀu Ω÷nh ph®i phüi hai ·ng khµm sai Ωem ph∏m v∫t ra c¯a Thu∫n An khao quµn, v° xin h¬n trong 12 h·m, s¡ Ωà cho quµn Phüp v°o Ω‹ng t≠i Mang Cü.

H¬n th∆ nhıng mËi c‹ b®y h·m th÷ vua Ki∆n PhÓc thu∫n cho 100 lœnh Phüp, mÊt trØm chˆ kh·ng ΩıÏc hÁn, v°o Ω‹ng t≠i Mang Cü, quµn Phüp kæo v°o Ω‹ng ngay.

Vua Ki∆n PhÓc l°m viŒc ∂y, ·ng Thuy∆t vËi ·ng TıÈng gi∫n l∞m, v÷ hai ·ng Ωang r∞p Ωünh ngıÈi Phüp, m° Mang Cü l° ch hiÃm y∆u trong kinh th°nh, c‹ quan hŒ vÀ ΩıÈng vfl dŸ nhiÀu l∞m ; nay quµn Phüp Ω∆n Ω‹ng Í Ω‹, kh·ng khüc g÷ ch¬n gi˘ c‰ m÷nh. Th∆ r„i vua Ki∆n PhÓc t˙ nhi≈n ch∆t. NgıÈi ta n‹i r±ng chœnh tay ·ng TıÈng gi∆t. H÷nh nhı m∂y h·m Ω‹ vua Ki∆n PhÓc bŸ c®m, ·ng TıÈng v°o th◊nh an, tµu l° c‹ bi∆t l°m thu‚c, xin Ωà cho b‚c mÊt thang. Thang thu‚c ∂y tˆc l° thanh ki∆m cða ·ng TıÈng gi∆t vua : vua ng˙ chæn thu‚c ∂y r„i m∂t, v÷ trong c‹ bfi thu‚c ΩÊc.

Ng°y 1/8/1884, hai ·ng t·n em ruÊt vua Ki∆n PhÓc l° úng LŸch l≈n l°m vua, k˝ nguy≈n H°m Nghi.

Nhıng ·ng Khµm sˆ Phüp th¯ thÈi l° ·ng Rheinart kh·ng chŸu c·ng nh∫n. çng Thuy∆t sai Ω‹ng h∆t c® c¯a th°nh l≠i, tfi ˚ r±ng nh∫n hay kh·ng nh∫n ·ng cÒng kh·ng c∑n. Sang n¯a thüng sau, quµn Phüp Ω∆n thŸ uy Ω·ng quü, ·ng Thuy∆t ph®i mÍ c¯a th°nh, ΩÃ vua H°m Nghi ti∆p Khµm sˆ Phüp t≠i ΩiŒn C∑n Chünh. B®n ΩiÀu ıËc hai nıËc Phüp ViŒt k˚ t˜ bao lµu, m° chıa thi h°nh, th÷ nay Ωem ra thi h°nh. CuÊc b®o hÊ th°nh l∫p.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 17/17

5) Vua thua ch≠y d°i H„i Ωang n‹i Ωµy (1884 bıËc qua 1885), ti∆ng l° ngıÈi Phüp Ω¨ l∂y binh l˙c chinh phÚc

ΩıÏc c® Trung B∞c lıÎng k¸ v° chi∆u theo ΩiÀu ıËc 1884, triÀu Ω÷nh nıËc Nam Ω¨ ph®i nh÷n nh∫n nıËc Phüp ΩŸnh cuÊc b®o hÊ r„i, nhıng m° cuÊc b®o hÊ mËi th˙c hiŒn vÀ danh nghÿa th÷ c‹, vÀ tinh th∑n th÷ chıa.

Nghÿa l° lÓc b∂y giÈ nıËc Nam chŸu m∂t chð quyÀn, m° ph∑n lËn dµn tµm sÿ khœ Ωang hØng müu üi qu‚c, chıa chŸu khu∂t phÚc.

C‹ hai l¡ c‚t y∆u. TrıËc h∆t, ngıÈi Nam thuÍ ∂y vπn chıa nh∫n bi∆t nh˘ng cüi th˙c l˙c vØn minh hÔng

cıÈng cða ngıÈi Phüp, m¥c d∑u m÷nh giao phong Í Ωµu b≠i t∏u Í Ω‹, t◊nh kia th°nh n‡ k∆ ti∆p trıËc sau th∂t thð nhı cüch con t±m lü dµu.

Ch∞c c‹ ΩÊc gi® ph®i l∂y l°m l≠, sao v˜a mËi x®y ra cüch tüm chÚc nØm trıËc n°o ph®i lµu g÷, chœnh ngıÈi Phüp qua Ωµy Ω‹ng thuyÀn ΩÓc sÓng, khiÃn tıËng ΩiÀu binh giÔm cho vua Gia Long mËi th∞ng n‰i Tµy SÁn, v∫y th÷ cüi th˙c l˙c vØn minh hÔng cıÈng cða ngıÈi Phüp, l¡ n°o ngıÈi Nam kh·ng bi∆t cho ΩıÏc ? Song Ω∂y ch◊ l° mÊt viŒc quan hŒ ri≈ng vËi nh° vua, cˆu giÓp ri≈ng cho nh° vua n‡ Ωang tranh h°nh vËi nh° vua kia, th°nh ra dµn chÓng Ωµu c‹ hay bi∆t.

á∆n lÓc binh Phüp sang chinh phÚc, l°m cho ta, Ω∂t ti≈u l∑n m›n, tr∫n thua Ωi≈n Ω®o, m° ta vπn tıÍng l∑m v° Ω‰ trÓt nh˘ng nguy≈n nhµn ∂y t˙ Ωµu chˆ chıa bi∆t v° cÒng chıa chŸu r±ng ngıÈi m≠nh ta y∆u, ngıÈi hay ta dÍ, ngıÈi gifii ta høn. TËi Ω‹ v° Ω‚i vËi th˙c l˙c cða ngıÈi, sÿ phu ta mÊt Ω°ng, dµn chÓng ta mÊt ng®, vπn c‹ nh˘ng quan niŒm coi thıÈng, nh˘ng c®m giüc xem kinh l≠ l∞m.

Sÿ phu th÷ t˙ Ω∞c t˙ tin vÀ nh˘ng phæp t∞c Nghi≈u Thu∂n Kh‰ng M≠nh, v° h‡c thu∫t “T¯ vi∆t Thi vµn”, ngo°i ra, nh∂t thi∆t cüi g÷ khüc l≠ ΩÀu coi l° di ΩŸch.

Cˆ xem mÊt b°i “BiŒn di lu∫n” cða ·ng Vfl Ph≠m Kh®i can vua T˙ áˆc mıu toan c®i cüch, cÒng Ωð bi∆t tı tıÍng cða c® sÿ phu ta Í ΩıÁng thÈi. Chœnh b°i Ω‹ l°m vua T˙ áˆc xi≈u l›ng, kh·ng bi∆t nghe lÈi cða chœ sÿ NguyÕn TrıÈng TÊ xin c®i cüch duy tµn Ωà v¨n thÈi cˆu qu‚c. ViŒc nguy vong cða qu‚c gia v° th˙c l˙c cða ngıÈi Phüp sÈ sÈ trıËc m∞t Ω‹ r„i, nhıng sÿ phu vπn nghÿ m÷nh l° hay l° gifii hÁn.

C›n dµn chÓng c°ng kh·ng th∂y th˙c l˙c cða ngıÈi, Ω∆n nÂi tıÍng r±ng c∞m cµy nh‡n dıËi s·ng — l°m nhı k∆ cða Tr∑n Hıng á≠o Ωünh quµn Nguy≈n Í B≠ch á±ng giang ng°y xıa — ch∞c l°m t°u tr∫n Phüp ph®i thðng Ωüy m° ch÷m. Th∂y ngıÈi Phüp cao lËn v≠m vÎ, cho l° n¥ng nÀ, ch∞c h‡ kh·ng bi∆t bÁi lÊi, kh·ng thà ch≠y mau ; th∂y Ω„ cða ngıÈi Phüp dÔng Ωà Øn b±ng s∞t, kh·ng ph®i ΩÒa büt nhı m÷nh, th÷ cho l° mıÈng mün ; th∂y sÓng Ω≠n cða ngıÈi Phüp b∞n mau nhı bi∆n m° trÓng Ωµu ch∆t Ω‹ th÷ cho l° h‡ c‹ thu∫t qu˝ phæp ma.

Trong khi ngıÈi m÷nh c›n chıa nh÷n ra s˙ th∫t, chıa chŸu sˆc m÷nh høn, t˙ nhi≈n cuÊc b®o hÊ tuy ΩŸnh r„i, m° nhµn tµm sÿ khœ chıa thà tr∂n phÚc ΩıÏc cÒng l° l¡ thıÈng.

Sau n˘a, dµn tÊc m÷nh t˙ xıa v‚n c‹ cüi tinh th∑n chi∆n Ω∂u t˙ t„n, tr≈n con ΩıÈng

lŸch s¯ Ω±ng Ω≥ng m∂y ng°n nØm, Ω¨ t˜ng bao phen ch‚ng Nguy≈n, c˙ Minh, bi∆t s˙ th∞ng b≠i. D∑u c‹ lÓc b≠i cÒng chi∆n Ω∂u tËi cÔng, kh·ng khi n°o chŸu bÂng ch‚c v›ng tay khu∂t phÚc. Cüi tinh th∑n Ω‹ cða ngıÈi ViŒt Nam chœnh ·ng á≠i Óy Gosselin v° nhiÀu quan binh khüc c‹ d˙ v°o cuÊc chinh phÚc nıËc Nam ΩÀu th≤ng ngay nh÷n nh∫n.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 18/18

BÍi v∫y, sau khi triÀu Ω÷nh thÓc thð v· phıÁng v° th˜a nh∫n b®o hÊ r„i, dµn tµm sÿ khœ vπn chıa chŸu h°ng phÚc. C›n büt g≠o n°o Í trong kho, vi≈n Ω≠n n°o Í n›ng sÓng, ngıÈi m÷nh c›n mu‚n Ωem trÓt ra h∆t, ch˜ng n°o th∫t l° th∆ cÔng sˆc kiŒt s¡ hay.

Th˜a c‹ cüi nhµn tµm sÿ khœ ∂y, vØn thµn cüc t◊nh n‰i l≈n tˆ tung, trong lÓc Í kinh th°nh T·n Th∂t Thuy∆t ho¥c t˙ bi∆t hay kh·ng t˙ bi∆t l° b°n cÈ t∂t thua, cÒng nh∂t ΩŸnh Ωi mÊt nıËc cÈ ch‹t r„i mËi chŸu Ωà cho ngıÈi ta chi∆u bœ.

á‚i vËi ngıÈi Phüp, nhı ai n∂y Ω¨ rfl : bao giÈ T·n Th∂t Thuy∆t cÒng l° ngıÈi chð Ωünh tËi cÔng, kh·ng mu‚n cho triÀu Ω÷nh k˚ h›a ıËc, kh·ng mu‚n cho quµn Phüp v· Ω‹ng Í Tr∂n B÷nh á°i (tˆc l° Mang Cü), kh·ng mu‚n cho nıËc Phüp Ω¥t cuÊc b®o hÊ Í kinh Ω·. Nhıng v÷ t÷nh th∆ h„i b∂y giÈ, triÀu Ω÷nh sÏ thua quü, cho n≈n ΩiÀu g÷ cÒng chŸu nhıÏng bÊ ngıÈi Phüp, th∆ l° kh·ng hÏp vËi ˚ mu‚n cða Thuy∆t chÓt n°o. Ph®i bi∆t r±ng Thuy∆t kh·ng ıa ngıÈi Phüp ra m¥t, kh·ng thøm gi∂u gi∆m g÷. Tuy th∆, ngıÈi Phüp cÒng Ωem l›ng y≈u m∆n qu˚ tr‡ng ·ng ta l° con ngıÈi c‹ trung, c‹ dÒng, cho n≈n Ω¨ c∫y ngıÈi — v÷ ·ng thÔ ghæt Ω∆n nÂi kh·ng mu‚n giüp m¥t ngıÈi Phüp bao giÈ — l∂y thÈi th∆, l∂y nghÿa l˚, l∂y tıËc lÊc, l∂y oai quyÀn dÚ dÂ, Ωà cho ·ng phÚc theo, nhıng kh·ng hÀ l∂y thˆ g÷ khi∆n cho ·ng ΩÊng l›ng Ω‰i ˚ Ωi ΩıÏc. Nh∂t l° t˜ khi binh Phüp chi∆m m∂t Tr∂n B÷nh á°i v° l∫p tr≠i Ω‹ng quµn trong th°nh, th÷ cüi khœ c˜u phπn huy∆t chi∆n cða ·ng ta c°ng ph˜ng ph˜ng b‚c l≈n kh·ng thà d±n ΩıÏc n˘a. çng thıÈng n‹i lu·n miŒng vËi k¿ t® h˘u :

— Phen n°y ta quy∆t s‚ng thüc vËi Tµy mËi ΩıÏc. Tr≈n kia Ω¨ n‹i Tr∂n B÷nh á°i l° mÊt nÁi hiÃm y∆u cða kinh th°nh v° r∂t c‹ quan hŒ

vËi ΩıÈng vfl bŸ. Th∫t th∆, ch ∂y c‹ cüi h÷nh th∆ quanh co hiÃm trÍ, tr≈n c‹ Ω„i Ω‚ng l∂n üp, dıËi c‹ s·ng nıËc th·ng v°o, c‹ Ωð c® m‡i s˙ c∑n dÔng trong viŒc thð th°nh v° dÚng vfl. TriÀu Ω÷nh ta l∫p ra chÂ Ω‹ ΩÃ Ω‹ng quµn, chˆa khœ giËi, c‚t Ωà ch‚ng gi˘ kinh th°nh, coi nhı l° cu‚ng h‡ng cða kinh th°nh v∫y. Nay binh Phüp chi∆m gi˘ m∂t Tr∂n B÷nh á°i, tˆc l° ch∫n m∂t cu‚ng h‡ng kinh th°nh, kh·ng c›n c˙a qu∫y ΩıÏc n˘a. Hu‚ng chi Thuy∆t nghÿ r±ng cuÊc b®o hÊ nay l≠i th°nh l∫p, th∆ l° t˜ Ωµy vua m∂t quyÀn, quan m∂t quyÀn, dµn m∂t quyÀn ; h„i n°o m÷nh Ωang ng∂t ngıÍng l°m chð quµn, bµy giÈ ph®i xu‚ng l°m k¿ tÔng phÚc, Thuy∆t l∂y l°m phπn u∂t kh‹ chŸu l∞m. Th°nh ra mÊt hai Thuy∆t quy∆t tµm ph®i ch‚ng c˙ binh Phüp mÊt phen, thµn m÷nh c‹ ch∆t cÒng bfi.

Nhıng Thuy∆t d˙ bŸ mÊt cüch ch∞c ch∞n Ω¨, r„i mËi khai chi∆n. TrıËc khi ΩŸnh Ωünh, Ω¨ tœnh s≥n s°ng Ω∆n bıËc lui. çng ta triŒu t∫p h∆t cüc tıËng sÿ

l≠i bÊ Binh m° n‹i r±ng : — LÓc n°y qu‚c gia mËi chœnh l° lÓc c∑n dÔng Ω∆n trüi tim v° tay sÓng cða b‡n ta, v∫y

b‡n ta ph®i c‚ sˆc l°m sao, h‡a may c‹ l·i kæo thÈi th∆ l≠i ΩıÏc, chˆ kh·ng l¡ chıa chi Ω¨ b‹ tay m° chŸu... Coi k÷a, cüi giıÈng m÷nh n±m thuÍ nay, ngıÈi ta xa l≠ Í Ωµu tËi leo l≈n n±m ngð ngüy kh›, l°m sao m÷nh chŸu ΩıÏc !

Th∆ r„i mÊt m¥t ·ng sai l∫p sÁn ph›ng t≠i Cam LÊ (thuÊc t◊nh Qu®ng TrŸ) Ωem v°ng

b≠c tiÀn g≠o l≈n chˆa t≠i Ω‹ r∂t nhiÀu, ph›ng sau n°y Ωünh c‹ thua th÷ l∂y chÂ Ω‹ l°m ch lui chµn. MÊt m¥t ·ng mÍ trıÈng t∫p vfl, truyÀn lŒnh cho cüc vŒ, cüc doanh ΩÀu ph®i ng°y Ω≈m luyŒn t∫p si≈ng nØng, Ωà nay mai nh° nıËc dÔng Ω∆n. L≠i lo røn khœ giËi, ΩÓc sÓng Ω≠n rfl nhiÀu, sai Ω°o h°o Ω∞p Ú Í trong kinh th°nh. T‹m l≠i, nh∂t thi∆t cüi g÷ c∑n dÔng quan hŒ cho viŒc nıËc dÔng binh, Thuy∆t ΩÀu lo d˙ bŸ s≥n s°ng.

R„i Thuy∆t cÔng TıÈng b°n tœnh viŒc Ωünh. TıÈng n‹i r±ng : — NıËc ta bao nhi≈u nØm nay g¥p viŒc binh Ωao lu·n m¨i, rıÈng m‚i ng¨ nghi≈ng, dµn

gian kh‰ sÍ l∞m r„i. Nay nØm mËi r„i (1883) binh Phüp Ωünh phü tan t°nh c¯a Thu∫n An, tµm khœ cða quµn ta Ω¨ nao nÓng khi∆p sÏ lünh. Nay Ωünh nhau ngay gi˘a kinh th°nh, tuy m÷nh c∫y c‹ th°nh cao h°o sµu, nhıng m° sÓng Ω≠n cða ngıÈi ta gh≈ gËm, b∞n tËi Ωµu th÷

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 19/19

ng‡c Ωü ΩÀu chüy tan tËi Ω‹ ; chÓng ta bµy giÈ sinh s˙ khai chi∆n, sÏ l°m phiÀn lÚy cho Thünh thıÏng, v° c˙c kh‰ cho quan quµn, tıÍng kh·ng c‹ œch lÏi g÷ m° l≠i c‹ h≠i n˘a.

Vπn bi∆t thÈi cuÊc r‚i ren Ω∆n nhı th∆, nhıng sao trıËc kia, viŒc g÷ TıÈng cÒng tün

th°nh cho Thuy∆t, Ω∆n bµy giÈ n‹i tËi viŒc Ωünh th÷ TıÈng l≠i can khæo, tˆc l° c‹ ˚ l®ng ra. Tuy l° hiÃu thÈi th∆ m¥c l›ng nhıng cÒng bÍi nay ˚ hıËng cða TıÈng Ω¨ thay Ω‰i. TrıËc kia ·ng th∂y trong triÀu c‹ Thuy∆t m≠nh th÷ ·ng theo, nhıng nay nıËc Phüp Ω¨ th°nh l∫p b®o hÊ r„i, th÷ b®o hÊ m≠nh, ·ng bfi Thuy∆t m° theo b®o hÊ. çng vπn th∫m thÚt ra v°o b≈n t›a Khµm lu·n, mÚc Ωœch ch◊ lo gi˘ v˘ng cüi thµn danh phÓ qu˚ cða m÷nh th÷ th·i, nıËc c›n th°nh c›n, ·ng cÒng l° ThıÏng thı, nay nıËc m∂t th°nh m∂t, ·ng cÒng vπn l° ThıÏng thı, c‹ thiŒt th›i chi m° lo nghÿ Ω∆n viŒc khüc n˘a.

Thuy∆t nghe TıÈng khuy≈n can, bi∆t l° TıÈng Ω¨ bi∆n tµm r„i. çng quy∆t h°nh ΩÊng mÊt m÷nh. L≠i c›n mÊt nguy≈n nhµn n°y khi∆n cho ·ng c°ng m≠nh l›ng quy∆t chi∆n. Ng°y 19/5/1885 l° gi˘a nØm m∂t kinh th°nh, Thðy sı Ω· Ω‚c Phüp l° ·ng de Courcy

Ωem 1500 quµn t˜ B∞c k¸ v°o Hu∆, c∑n ph®i chuyÃn ΩŒ bˆc qu‚c thı cða Chœnh phð b≈n Phüp gÍi sang cho vua nıËc Nam. TrıËc khi ·ng tı gi∂y qua triÀu Ω÷nh, xin triÀu Ω÷nh ph®i thi∆t Ω≠i triÀu Ωà ti∆p ki∆n Phüp sˆ. çng rfl bi∆t trong triÀu Ω÷nh b∂y giÈ, Thuy∆t v° TıÈng l° hai ngıÈi tr‡ng y∆u, cho n≈n trıËc h∆t ·ng mÈi TıÈng v° Thuy∆t qua b≈n t›a Khµm sˆ Ωà tıÁng ki∆n v° thıÁng thuy∆t viŒc nıËc Ω¨. Thuy∆t n‹i thüc l° m÷nh c‹ bŒnh kh·ng chŸu Ωi, duy c‹ TıÈng v° Ph≠m Th∫n Du∫t sang, nhıng á· Ω‚c De Courcy kh·ng chŸu, c‚ Ω›i cho ΩıÏc Thuy∆t sang mËi nghe. Thuy∆t sÏ m÷nh qua bŸ trÓng k∆ g÷ chØng, n≈n nh∂t ΩŸnh kh·ng Ωi. á· Ω‚c De Courcy gi∫n l∞m, trong ˚ mu‚n c‹ ng°y Ωem quµn sang t∫n bÊ Binh Ωà b∞t Thuy∆t. Nghe tin n°y Thuy∆t cÒng gi∫n, ng°y Ω≈m thıÈng l∂y Ω≠o quµn phπn nghÿa Ωà ph›ng thµn, v° nghÿ bÚng r±ng n‹ Ω¨ ΩŸnh b∞t m÷nh, th÷ m÷nh Ωünh n‹ trıËc xem sao !

Thuy∆t bøn nghi≈m sˆc cho cüc quµn dinh ph®i kiÃm soüt quµn lœnh v° sÓng Ω≠n cho s≥n s°ng c∑n kœp. LÓc ∂y TıÈng v° c® Ω÷nh th∑n th∂y v∫y, ΩÀu tıÍng r±ng Thuy∆t l°m th∆ ΩÃ ph›ng thµn Ω∂y th·i. Nhıng c‹ bi∆t Ωµu Thuy∆t Ω¨ chð trıÁng quy∆t chi∆n.

Bao nhi≈u k¿ tÔ tÊi, ·ng ΩÀu tha ra h∆t, cho Øn chÁi m∂y ng°y, r„i l˙a ch‡n røn t∫p l°m mÊt Ω≠o quµn c®m t¯, cho Ωi ti≈n phong. á∆n t‚i h·m 22/5, ·ng m∫t truyÀn cho quµn Í cüc vŒ, cüc dinh chia l°m hai Ω≠o t∂n c·ng hai nÁi.

MÊt Ω≠o th÷ sai em ·ng l° Tham biŒn T·n Th∂t Tr∞c (·ng n°y nguy≈n Í sÁn ph›ng t≠i Cam LÊ, ·ng m∫t triŒu vÀ) qu®n lÿnh, ıËc h¬n Ω∆n n¯a Ω≈m th÷ Ωem quµn qua s·ng HıÁng, hÊi vËi ·ng á· Ω‚c thðy sı ΩÃ Ωünh t›a Khµm sˆ.

MÊt Ω≠o th÷ ·ng t˙ qu®n lÿnh, hÊi vËi ChıÍng vŒ Ω≠o quµn ph∂n nghÿa l° Tr∑n Xuµn So≠n Ωà Ωünh Tr∂n B÷nh á°i.

S∞p Ω¥t mıu cÁ Ωµu Ω‹, Thuy∆t truyÀn lŒnh cho ba quµn Ω∆n canh hai Øn cÁm, canh tı khai chi∆n. çng ra hiŒu lŒnh cho tıËng sÿ nhı th∆ n°y : “Gi∆t cho h∆t, Ω˜ng ΩÃ cho th±ng n°o s‚ng s‹t nghe ! V÷ chÓng c® gan ch‡c tˆc ta ; c‹ chØng ch◊ ΩÃ cho mÊt hai Ωˆa s‚ng, ΩÃ vÀ büo tin cho ngıÈi chÓng bi∆t r±ng ta th∞ng tr∫n m° th·i !

Cˆ theo nhiÀu ngıÈi n‹i th÷ cüi mıu Ωünh cða Thuy∆t, qu® TıÈng kh·ng d˙ v· m° cÒng kh·ng bi∆t chi h∆t. Nhıng ngπm nghÿ cho k˝, ch∞c h≤n TıÈng bi∆t, Ω¨ qua m∫t büo cho t›a Khµm sˆ hay r„i, n∆u kh·ng th÷ sao quµn Phüp Ω¨ bi∆t m° d˙ bŸ trıËc.

á∆n canh tı, ·ng Thuy∆t t˙ dπn mÊt Ω≠o quµn Ωünh Tr∂n B÷nh á°i, ti∆ng sÓng Ω≠i büc b∞n vang c® kinh th°nh. Nhµn dµn ΩıÁng ngð l¥ng l¡, bÂng ti∆ng sÓng n‰ li≈n thanh, l°m ai cÒng gi∫t m÷nh kinh sÏ, nüo ΩÊng d˘ dÊi. Binh Phüp xu‚ng h∑m m° nÓp, chË kh·ng thøm Ωünh, th◊nh tho®ng ch◊ b∞n mÊt v°i phüt sÓng Ω≠i büc ΩÃ Ωüp l≠i, c‚ chÈ cho süng mËi Ωünh.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 20/20

V÷ lÓc ∂y c›n Ω≈m khuya, quµn Phüp kh·ng bi∆t quµn Nam Í ch n°o, th∫t s‚ bao nhi≈u v® l≠i cÒng chıa m∂y thuÊc ΩıÈng Ω∂t, th°nh ra Ωünh ban Ω≈m kh·ng tiŒn. C‹ ngıÈi bi∆t v∫y, Ω∆n hi∆n k∆ vËi Thuy∆t l°m sao xe ΩıÏc m∂y kh∏u sÓng Ω≠i büc, læn Ωem tËi ch quµn Phüp Ωang nÓp ∏n m° b∞n x® v°o, th÷ gi∆t ch∆t ΩıÏc rüo. Nhıng Thuy∆t l≠i sÏ l° k¿ Ω„ng mıu ph®n qu‚c, ΩŸnh dÚ cho quµn m÷nh v°o ch mai phÚc sao Ω‹, n≈n chi kh·ng nghe. Thuy∆t cˆ viŒc h· quµn b∞n m¨i. Quµn ta b∞n ho°i, b∞n hðy, m° kh·ng nghe quµn Phüp ΩÊng tŸnh g÷, th÷ tıÍng d≠i dÊt r±ng quµn Phüp Í Tr∂n B÷nh á°i ch∆t c® r„i, cho n≈n Thuy∆t vÊi v°ng sai ChıÍng vŒ Tr∑n Xuµn So≠n büo tin v°o trong cung r±ng : quµn Phüp Í Tr∂n B÷nh á°i Ω¨ bŸ quµn ta gi∆t h∆t ; th◊nh tho®ng c‹ Ω·i ba ti∆ng sÓng Ω≠i büc, ∂y l° sÓng cða t°u Phüp Ω‹ng Í ngo°i th°nh b∞n v°o thŸ oai Ω‹ th·i.

MÊt m¥t Thuy∆t l≠i sai v∑n sÓng Ω≠i büc l≈n m¥t th°nh, nh∞m t›a Khµm sˆ m° b∞n th≤ng sang, l°m hı h≠i m∂t nhiÀu chÂ. C›n Ω≠o quµn cða T·n Th∂t Tr∞c cÒng b∞n phü Í chung quanh t›a sˆ r∂t l° d˘ dÊi.

Quµn ta b∞n c‚ m¨i, Ω∆n nÂi kho thu‚c sÓng t≠i TrıÈng áŸnh g∑n h∆t, Thuy∆t bøn sai quµn ch≠y vÀ büo cho TıÈng hay, TıÈng tr® lÈi r±ng :

— Tao c‹ bi∆t thu‚c Ω≠n Í Ωµu, hay ra n‹i vËi quan TıËng Í vıÈn H∫u B· (tˆc l° Thuy∆t, khi Ω‹ Ωang Ω‚c quµn Í phœa vıÈn H∫u B·), ΩÃ ·ng ∂y liŒu sao th÷ liŒu...

C›n bao nhi≈u thu‚c Ω≠n, Thuy∆t vπn cˆ h· quµn b∞n v°o Tr∂n B÷nh á°i, b∞n sang t›a Khµm sˆ m¨i. Quµn Phüp vπn im l¥ng, kh·ng ΩÊng tŸnh g÷ c®. M¨i Ω∆n t®ng süng, quµn ta h∆t s≠ch Ω≠n r„i, kh·ng c›n g÷ m° b∞n n˘a. B∂y giÈ quµn Phüp Í Tr∂n B÷nh á°i v° b≈n kia s·ng mËi khÍi th∆ ph®n c·ng. Bao nhi≈u sÓng Ω≠i büc Í tr≈n Ω°i, v° Í t°u chi∆n Ω∫u ngo°i s·ng, ΩÀu chÿa mÒi v°o trong th°nh m° b∞n : Ω≠n bay nhı mıa r°o, ti∆ng vang nhı s∂m d∫y. Th·i th÷ nh° c¯a Ω‰ tan, quµn dµn bŸ Ω≠n ch∆t ng‰n ngang, trong th°nh Ω∑y ti∆ng k≈u trÈi, ti∆ng kh‹c l‹c...

Quµn Phüp Í dıËi thðy, l≠i kæo l≈n bÊ, Ωünh s∂n m¨i v°o, l°m cho hai Ω≠o quµn cða ta trong ngo°i ΩÀu bŸ Ωünh c®, th°nh ra tün lo≠n, m≠nh ai n∂y t÷m ΩıÈng ch≠y thoüt thµn, chen l∂n x· Ω≠p lπn nhau m° ch∆t th≈m mÊt mË n˘a.

Süng h·m ∂y (24 ta) v°o kho®ng 9 giÈ, TıÈng bi∆t t∂t nhi≈n Thuy∆t b≠i tr∫n r„i, vÊi v°ng ch≠y v°o trong cung tµu viŒc nguy c∂p, xin vua H°m Nghi v° Tam cung mau mau xu∂t th°nh, ch≠y l≈n Khi≈m LØng Ωà t≠m lünh. Tin n°y l°m ch∂n ΩÊng trong cung, v÷ ai cÒng tıÍng — theo lÈi Thuy∆t büo tiŒp h„i khuya — Tr∂n B÷nh á°i Ω¨ kh·i phÚc v° tµy Í t›a Khµm, b≈n kia HıÁng giang, Ω¨ bŸ quµn ta t°n süt r„i m°. Tr≈n t˜ m∂y b° Thüi h∫u v° Ho°ng Ω∆, dıËi tËi cüc thŸ vŒ cung nhµn, bÂng dıng nÂi l≈n tr∫n mıa nıËc m∞t ; ti∆ng kh‹c vang ΩÊng nÊi cung. NhiÀu ngıÈi v˜a g°o kh‹c, v˜a m∞ng ch¯i Thuy∆t h≠i nıËc büo ΩÈi. Ai n∂y quÁ g‹i h°nh trang kh·ng kŸp. Trong lÓc quü ı nguy c∂p vÊi v°ng, Ωˆc H°m Nghi ch◊ kŸp Ωem theo ∂n Qu‚c b®o v° mÊt œt v°ng b≠c tÔy thµn. çng H˘u quµn á· th‚ng H„ HiÃn ph› xa giü ra c¯a tµy nam ch≠y l≈n phœa tµy do ng® Kim Lu·ng.

May quü, xa giü v˜a ch≠y ra khfii th°nh ΩıÏc mÊt lüt, th÷ binh Phüp t˜ Tr∂n B÷nh á°i v° b≈n t›a Khµm ti∆n v°o Ω∆n nÁi. Nghe m∂y ·ng gi° b° c® mÚc kœch cüi c®nh th°nh phü qu‚c vong, nay c›n s‚ng s‹t, thu∫t chuyŒn r±ng süng h·m ∂y chœnh mÊt ngıÈi Ω°n b° Phüp, vÏ mÊt thi∆u Óy, cÎi ng˙a c∑m Ω∑u mÊt toün lœnh ü—r∫p, x·ng pha l¯a Ω≠n m° ti∆n v°o th°nh trıËc h∆t, leo l≈n k¸ Ω°i ta, h≠ cÈ Ωu·i nheo xu‚ng, kæo cÈ tam s∞c l≈n. (H„i n°y b≈n Phüp quµn chð Ω¨ Ω‰, ጠtam CÊng h›a Ω¨ th°nh l∫p r„i).

Ch˜ng quan l≠i nhµn dµn trong th°nh ng‹ l≈n k¸ Ω°i th∂y hiŒu cÈ tµy bay ph∂p phËi, t˙ nhi≈n bi∆t l° quµn m÷nh Ω¨ thua, th°nh m÷nh vÎ r„i, ai n∂y kinh ho°ng th∂t s∞c, th·i th÷ k¿ g°o ngıÈi ræo, lıng cflng tay b„ng, kæo nhau Ω°o n≠n, °o °o nhı nıËc ch®y. Ch◊ chen l∂n d°y Ω≠p lπn nhau m° ch∆t thi∆u g÷.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 21/21

B∂y giÈ quµn Phüp kæo v°o trong th°nh, s≥n Ωang hØng müu, tha h„ chæm gi∆t, Ω‚t phü tˆ tung. TrıËc h∆t Ω‚t ti≈u bÊ L≠i cða TıÈng, bÊ Binh cða Thuy∆t ; r„i tËi cüc dinh tr≠i, cüc kho lıÁng th˙c, kho thu‚c sÓng, kh‹i l¯a bay l≈n nghi ngÓt lıng trÈi hai ng°y hai Ω≈m ch¯a t∞t.

Sau khi ho°n to°n chi∆m lÿnh ΩıÏc kinh th°nh r„i, ngıÈi Phüp phµn binh nghi≈m gi˘ cung ΩiŒn v° cüc c¯a th°nh, r„i bØng b‹ cˆu ch˘a cho nh˘ng quµn sÿ nhµn dµn bŸ thıÁng tœch, b‚ thœ tiÀn g≠o cho nh˘ng ngıÈi c›n s‚ng s‹t Í trong th°nh, dÔng nhµn c·ng ∂y s¯a sang l≠i cüc ch t°n phü v° ch·n c∂t t¯ thi. Nhµn dŸp n°y, nhiÀu anh b∞t ΩıÏc v°ng b≠c chµu büu ch·n gi∂u trong nh° ngıÈi ta m° trÍ n≈n gi°u c‹ lËn. C‹ k¿ mıÏn th∆ c‚ Ω≠o Ωi Ωµu cÒng l‡t, r„i l¿n v°o tËi trong cung c∂m m° rinh c® nh˘ng mµm v°ng chæn ng‡c ra n˘a. Nh˘ng Ω„ qu˚, v∫t l≠ trong cung truyÀn l≠i bao nhi≈u ΩÈi, lÓc n°y bŸ th∂t l≠c ti≈u tün Ωi nhiÀu l∞m.

T·i nhË c‹ b°i vø th∂t thð kinh th°nh t® rfl c·ng chuyŒn nghe r∂t ai oün n¨o nÔng, Ω∆n nÂi mıÈi m∂y nØm trıËc Ωµy nh° ΩıÁng cuÊc ph®i c∂m hüt ngo°i ΩıÈng. V÷ c‹ mÊt anh ch°ng Ωui l°m nghÀ hüt d≠o, mÂi khi ng„i Ωµu c∂t ti∆ng hüt vø n°y thi≈n h≠ t˙u l≠i r∂t Ω·ng ; nh∂t l° ti∆ng hüt n¨o nÔng quü, khi∆n cho ngıÈi ta c®m ΩÊng Ω∑y gan, µm th∑m g≠t lÚy.

T˜ nØm ∂t d∫u th∂t thð kinh th°nh trÍ Ωi, h°ng nØm cˆ Ω∆n ba ng°y 22, 23 v° 24 thüng 5 ta, Ω¨ th°nh ra tÚc lŒ, nh° n°o Í trong th°nh cÒng b°y nhang Ωøn tr∑u rıÏu, gi∂y tiÀn, v°ng b≠c, ra trıËc c¯a Ωà cÓng vüi c· h„n nh˘ng quµn sÿ tr∫n vong, nhµn dµn t¯ n≠n lÓc Ω‹.

ChÓng ta Ω¨ hÁi Ωi xa cµu chuyŒn c‚t y∆u r„i, giÈ n≈n trÍ l≠i. N‹i vÀ NguyÕn VØn TıÈng h„i ∂y cÒng theo ph› xa giü Tam cung v° Ho°ng thıÏng

ch≠y ra c¯a tµy nam, quµn sÿ Ωi theo hÊ vŒ ch◊ c‹ ΩÊ mÊt trØm ngıÈi. Qu∑n th∑n ch◊ c‹ nØm b®y ·ng bi∆t tin theo kŸp m° th·i. Duy c‹ Ho°ng thıÏng v° Tam cung ng„i vflng lœnh khi≈ng ch≠y t∂t t®, c›n bao nhi≈u ngıÈi tÔy tÔng ΩÀu ch≠y bÊ theo. R∂t ΩÂi cüc c·ng chÓa, cung nhµn, Ω∑u t‹c rÒ rıÏi, c≤ng kh·ng mang gi°y, v˜a ch≠y theo xa giü v˜a kh‹c rıng rˆc, t÷nh c®nh r∂t l° Ωau thıÁng.

Khi qua Ω› K¿ V≠n r„i l≈n Ω∆n Kim Lu·ng, TıÈng ΩŸnh ph› xa giü t≠m d˜ng l≠i trong nh° thÈ Ω≠o Thi≈n ChÓa t≠i Ω‹. Ch∞c trong ˚ TıÈng mu‚n læn büo tin cho quan tµy bi∆t, ΩÃ mÈi xa giü trÍ vÀ cung, v÷ nıËc d∑u m∂t c›n cÒng th∆, kh·ng l¡ ΩÃ mÊt ng°y n°o kh·ng vua. Nhıng ·ng H˘u quµn á· th‚ng H„ HiÃn th∂y rfl ˚ TıÈng mu‚n m¨i chÓa c∑u vinh, liÀn rÓt gıÁm ra toan chæm bay Ω∑u TıÈng. May phÓc, TıÈng sÏ ch≠y tuÊt v°o giüo ΩıÈng tr‚n biŒt kh·ng düm ra n˘a. Ngo°i n°y, H˘u quµn H„ HiÃn sÏ ch∫m trÕ th÷ TıÈng kŸp büo tin cho tµy bi∆t, n≈n ·ng l∫t Ω∫t ph› hÊ xa giü ch≠y vÀ ng® trıÈng thi Í l°ng La Ch¯.

Thuy∆t thua ch≠y, cÔng vËi Tr∑n Xuµn So≠n Ωu‰i kŸp xa giü Í Ωµy. Th∆ l° b∂y giÈ b∑y t·i t›ng vong quanh qu∏n ch◊ c‹ m∂y ngıÈi l° á≠i tıËng T·n Th∂t Thuy∆t, ChıÍng vŒ Tr∑n Xuµn So≠n, Tham biŒn T·n Th∂t Tr∞c, HiŒp biŒn Ph≠m Th∫n Du∫t, Tham tri TrıÁng VØn áÕ v° mÊt trØm t≈n lœnh theo h∑u xa giü. M¨i Ω∆n trıa, xa giü mËi tËi l°ng VØn Xü, r„i nÊi chiÀu h·m ∂y ra tËi Qu®ng TrŸ, Ω‹ng t≠i h°nh cung.

TıÈng ch≠y v°o nh° thÈ Kim Lu·ng, c∑u kh∏n ·ng Giüm mÚc Caspar Ωem m÷nh ra

h°ng vËi á· Ω‚c Courcy, khi ∂y l° vi≈n th‚ng tıËng cüc Ω≠o quµn Phüp Ωünh h≠ kinh th°nh ta. á· Ω‚c Courcy ıng cho TıÈng h°ng phÚc ΩÃ cho ngıÈi thay m¥t triÀu Ω÷nh, nıËc Nam m° giao thiŒp, k¿o lÓc ∂y vua t·i ch≠y rüo trong triÀu kh·ng c›n ai.

Qua h·m sau, hai b≈n mÍ cuÊc h›a nghŸ, l≠i cˆ chi∆u theo ΩiÀu ıËc Ω¨ k˚ m° thi h°nh. Nghÿa l° nıËc Nam ph®i phÚc nıËc Phüp b®o hÊ. R„i Ω‹, TıÈng sai ·ng ThŸ lang Ph≠m H˘u

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 22/22

DÚng ra h°nh t≠i Qu®ng TrŸ tµu vua H°m Nghi vÀ viŒc h›a nghŸ v° xin vua trÍ vÀ kinh Ω·, nhıng Thuy∆t c®n ngØn, kh·ng cho vÀ. TıÈng xin á· Ω‚c Courcy khoan h≠n cho m÷nh trong hai thüng th÷ mÈi vua trÍ vÀ ΩıÏc. R„i th÷ l¨o l°m hŸch, truyÀn Ωi kh∞p nÁi, kà c·ng Ωˆc cða ngıÈi Phüp, v° khuy≈n dµn Ω˜ng c‹ b≠o ΩÊng ph®n Ω‚i n˘a. Sau hai thüng trÈi, á· Ω‚c Courcy th∂y vua H°m Nghi c°ng Ωi xa, vØn thµn vπn b≠o ΩÊng v° bi∆t rfl TıÈng l° ngıÈi ph®n tr∞c gian t°, l°m h≠i h∆t b≈n n°y, l≠i l°m h≠i b≈n khüc, ·ng bøn n‰i gi∫n, k∆t ün TıÈng kh‰ sai chœn nØm, v° tˆc thÈi Ω°y qua Ω®o Tahiti. M∂y thüng sau TıÈng ch∆t t≠i Ω‹. Cho hay nh˘ng k¿ l°m t·i ph®n phÓc dπu Í dµn tÊc qu‚c gia n°o ngıÈi ta cÒng kh·ng dung. Nh∂t l° ngıÈi Phüp c‹ tünh ngay th≤ng ıa m∂y ngıÈi nghŸch thÔ Ω‚i m¥t vËi m÷nh, c›n k¿ lu„n cÓi sau lıng, th÷ khinh ghæt l∞m.

Vua H°m Nghi vπn ch≠y d°i. Cüi tin th°nh m∂t vua ch≠y truyÀn ra Ω∆n cüc t◊nh l°m cho l›ng ngıÈi r∂t nüo ΩÊng.

T◊nh B÷nh áŸnh Ωang ΩÊ khoa thi, h‡c tr› nghe tin ∂y phü tıÈng m° ra, Ωà tfi l›ng cØm phπn. T˜ Qu®ng Nam v°o m¨i tËi PhÓ Y≈n, quµn lœnh hiŒp vËi vØn thµn nghÿa sÿ n‰i l≈n Ωu‰i c® quan l≠i triÀu Ω÷nh Ωi, t˙ xıng l° vµng theo dµn ˚, r„i kæo nhau Ω‚t phü cüc nh° c‹ Ω≠o r∂t d˘ dÊi. C›n t˜ Qu®ng TrŸ trÍ ra cho Ω∆n NghŒ Tÿnh v° Thanh H‹a cÒng v∫y. T‹m l≠i, phong tr°o c·ng phπn h„i ∂y nhı l° l¯a chüy d∑u s·i v∫y.

Ng°y 27, vua H°m Nghi ch≠y l≈n tËi SÁn Ph›ng t◊nh Qu®ng TrŸ (tˆc l° SÁn Ph›ng Cam LÊ m° T·n Th∂t Thuy∆t Ω¨ l∫p s≥n khi trıËc) h≠ chi∆u c∑n vıÁng Ωi cüc nÁi, nhµn tµm c®m ΩÊng, thıÁng x‹t l∞m ; su‚t mÊt d¨y Trung ViŒt cho m¨i Ω∆n ngo°i B∞c, vØn thµn ˆng nghÿa c‹, gi¥c cıËp th˜a cÁ c‹, nhao nhao n‰i l≈n, th°nh ra c® nıËc r‚i lo≠n h∆t sˆc, ch◊ duy c‹ mÊt h≠t Th˜a Thi≈n l° ΩıÏc y≈n ‰n m° th·i, v÷ nhÈ c‹ binh Phüp gi˘ ΩıÏc trŸ an.

BıËc qua Ω∑u thüng süu, ng°i vπn Í SÁn Ph›ng Cam LÊ c›n Tam cung th÷ vπn lıu t≠i h°nh cung Í t◊nh th°nh Qu®ng TrŸ, kh·ng theo l≈n Cam LÊ. LÓc ∂y viŒc nıËc kh·ng c‹ ngıÈi chð trıÁng ; triÀu th∑n mÈi Tam cung vÀ, Tam cung trÍ vÀ Hu∆ ; ng°y ∂y l° h·m m„ng hai thüng süu.

NgıÈi Phüp th∂y vua H°m Nghi lünh m¥t ch≠y d°i nhı v∫y, sÏ kh‹ tr∂n ΩŸnh ΩıÏc l›ng ngıÈi, cho n≈n phüi quµn Ωi truy n¨ ri∆t. ThÈi th∆ h„i Ω‹ Ω¨ thay Ω‰i h≤n r„i, tuy nh˘ng ngıÈi trung nghÿa n¥ng l›ng thıÁng vua m∆n nıËc c›n nhiÀu, song nh˘ng k¿ bi∆t tÔy thÈi Ωà mıu cuÊc phÓ qu˚ c·ng danh cÒng kh·ng ph®i œt. Th°nh ra tung tœch vua H°m Nghi ch≠y tr‚n tËi Ωµu ngıÈi Phüp ΩÀu bi∆t tin tˆc h∆t th®y ; ng°i ch≠y phœa trıËc, binh lœnh b®o hÊ theo d∂u truy t∑m phœa sau, r∂t l° kh∏n bˆc. T·n Th∂t Thuy∆t ph®i Ωem vua ch≠y tuÊt l≈n Büo á°i l° ch giüp giËi t◊nh Qu®ng B÷nh Ωà tr‚n. Nhıng nghe quµn Phüp c°ng truy n¨ ri∆t, tËi ng°y 11/6, ng°i l≠i ph®i trÍ vÀ Ω‹ng Í SÁn Ph›ng Cam LÊ n˘a. Nhıng Í Ωµy liŒu bÀ kh·ng y≈n thµn ΩıÏc lµu n≈n cüch m∂y h·m sau ng°i cÔng cüc tıËng sÿ t›ng vong trøo qua Mai Lÿnh l≈n Lao B®o r„i xuy≈n ΩıÈng r˜ng nÓi hiÃm h‹c m° tËi H°m Thao vÀ phœa b∞c Khung Giang. T˜ Ω∂y vÀ SÁn Ph›ng t◊nh H° T◊nh ch◊ c‹ b®y ng°y ΩıÈng, th∆ l° vua H°m Nghi ch≠y n≠n c°ng ng°y c°ng xa kinh Ω· r„i v∫y. á∂t m÷nh, nıËc m÷nh m° vua H°m Nghi mıÈi m∂y ng°y nay chıa c‹ ch n°o Ω¥t chµn cho v˘ng. Ng°i tËi H°m Thao l° c‚t h≠ chi∆u cho vØn thµn t◊nh H° Tÿnh ra ti∆p giü t≠i SÁn Ph›ng v° ΩŸnh l∂y ch ∂y l°m cØn cˆ, Ωà lo viŒc kh·i phÚc. Nhıng chıa kŸp tËi SÁn Ph›ng H° Tÿnh th÷ l≠i nghe tin Ω„n quµn Phüp Ωu‰i theo s∞p Ω∆n, th°nh ra Thuy∆t l≠i l∫t Ω∫t Ωem ng°i ch≠y Ωi ch khüc.

Th∫t l° “vua thua ch≠y d°i !”

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 23/23

6) ThÈi th∆ t≠o anh hÔng Th∫t th∆, cÚ Phan á÷nh PhÔng l° mÊt b∫c anh hÔng do thÈi th∆ t≠o n≈n. N∆u h„i b∂y giÈ, cuÊc ΩÈi ch≤ng Ω‰i, ngıÈi Phüp kh·ng Ω∆n, cˆ ΩÃ cho con chüu H„ng

B°ng l°m chð non s·ng Nam ViŒt th÷ thi≈n c‰ ai bi∆t Phan á÷nh PhÔng ? N∆u h„i b∂y giÈ, trong triÀu kh·ng x®y ra nh˘ng viŒc Thuy∆t v° TıÈng chuy≈n quyÀn

sinh s˙, gi∆t vua n‡, l∫p vua kia, m° cÚ Phan kh·ng c‹ dŸp n‹i, th÷ b∂t quü t˜ chˆc Ng˙ s¯, khæo l∞m mıÈi m∂y nØm sau l≈n Ω∆n ThıÏng thı l° cÔng, r„i gi° vÀ hıu, c∂t nh° t∫u ruÊng, u‚ng rıÏu ngµm thÁ, l≠i lo gµy d˙ng cho m∂y c∫u ∂m, r„i cÔng vËi cfi rüc cÔng nüt, th÷ thi≈n c‰ ai c›n n‹i Ω∆n Phan á÷nh PhÔng ?

N∆u h„i b∂y giÈ, Nam k¸ chıa m∂t, B∞c k¸ chıa tan, m° Thuy∆t TıÈng kh·ng t°n b≠o chæm gi∆t k¿ c‹ Ω≠o, v° kh·ng k÷nh ΩŸch ngıÈi phüp, t∂t nhi≈n th°nh chıa mau tan, nıËc chıa mau m∂t, m° vua H°m Nghi cÒng kh·ng viŒc g÷ ph®i ch≠y, v∫y th÷ thi≈n c‰ l°m g÷ c∑n c‹ Phan á÷nh PhÔng ?

Nhıng m° thÈi th∆ c‚t Ω°o t≠o cÚ Phan trÍ n≈n mÊt ngıÈi anh hÔng, cho n≈n Í v°o ho°n c®nh n°o, t˜ sinh ra ΩÈi cho Ω∆n lÓc ra l°m quan, lÓc vÀ l°m ruÊng Í nh°, to°n l° nh˘ng cÁ hÊi xui khi∆n cÚ ph®i ra ΩÃ l°m mÊt viŒc cða nhµn tµm thÈi th∆ trao cho.

á∆n Ωµy, thÈi th∆ s∞p phiÀn cÚ tËi nÁi r„i. Khi vua H°m Nghi tËi H°m Thao, ΩŸnh t˜ Ω∂y Ωi l≈n SÁn Ph›ng H° Tÿnh n≈n mËi h≠

chi∆u cho b‡n vØn thµn H° Tÿnh ti∆p giü, nhıng nghe quµn Phüp Ωu‰i g∑n tËi nÁi, T·n Th∂t Thuy∆t ph®i l∫t Ω∫t Ωem ng°i lünh Ωi ch khüc.

Nay Ωµy mai Ω‹, m¨i tËi thünh 10, ng°i mËi lui vÀ Ω∆n miÀn thıÏng du t◊nh Qu®ng B÷nh.

NØm ∂y ng°i mËi c‹ 15 tu‰i, Ω‚i vËi thÈi cuÊc cÒng chıa c‹ c®m giüc g÷ m∂y; ch◊ bi∆t nh° tan nıËc m∂t l° thıÁng, thµn m÷nh gi¨i gi‹ d∑m sıÁng, bÁ vÁ lıu l≠c l° kh‰, chˆ kh·ng bi∆t chð trıÁng ˆng ph‹ vËi c®nh ngÊ ra sao. Cho n≈n bŸ Ωu‰i r∂t nguy, m° n≈n ch≠y Ωi Ωµu, n≈n l°m th∆ n°o, nh∂t thi∆t ng°i ΩÀu theo Thuy∆t chð trıÁng; ng°i ch◊ nhı mÊt chi∆c thuyÀn con l≈nh Ω≈nh tr≈n m¥t s‹ng, m° Thuy∆t l° ngıÈi c∑m chøo b¿ lüi v∫y.

S˙ th∆ Ω∆n cÔng r„i, Thuy∆t nghÿ bµy giÈ ch◊ c›n tr·ng c∫y c‹ dµn, nghÿa l° mu‚n l∂y dµn khœ dµn tµm ch‚ng vËi t°u bÀn sÓng lËn; ∂y tˆc l° cüi khœ giËi cu‚i cÔng cða Thuy∆t ΩŸnh ch‚ng vËi ngıÈi Phüp. Nhıng m° dµn lÓc Ω‹, khüc n°o nhı lü rÚng Í trong r˜ng ban Ω≈m, t∂t ph®i ai c‹ sˆc thu th∫p l≠i cho th°nh Ω‚ng, th÷ mËi chÚm l¯a m° Ω‚t l≈n cho süng ΩıÏc. çng bøn nghÿ ngay Ω∆n ngıÈi m° h„i xıa Í trong triÀu m∞ng ·ng m° ·ng Ω¨ ΩŸnh chæm, l° : Phan á÷nh PhÔng.

T·n Th∂t Thuy∆t c‹ thà g‡i l° mÊt b∫c ngıÈi “Í ΩÈi trŸ th÷ l°m nØng th∑n, Í ΩÈi lo≠n th÷ l°m gian hÔng” ΩıÏc. Xem nhı viŒc Ω‚i vËi Phan á÷nh PhÔng th÷ Ωð bi∆t. LÓc c›n quyÀn cao chˆc tr‡ng Í trong triÀu, ·ng l°m viŒc g÷ sai l∑m, ai düm b¿ büc ·ng, ·ng ch≤ng gi∆t; ·ng bfi tÔ mÊt vi≈n ün süt Í ngo°i B∞c l° T·n Th∂t Bü, v÷ ·ng n°y düm n‹i l° th∆ l˙c cða ngıÈi Phüp 8 ph∑n th÷ m÷nh ch◊ c‹ 2, l°m sao ch‚ng n‰i; ·ng gi∆t c® mÊt vi≈n quan Í bÊ Binh l° ·ng Chuy≈n v÷ ·ng n°y Ωi Ωµu cÒng n‹i b· b· r±ng : “Khi≈m khÔng, Thuy∆t ngu”; ·ng gi∆t Ω∆n c® ·ng ThıÏng thı Tr∑n TiÕn Th°nh, v÷ ·ng n°y ngØn c®n kh·ng cho ·ng ch‚ng c˙ vËi ngıÈi Phüp. ∂y l° kà nh˘ng ngıÈi c‹ th∆ l˙c to v° danh v‡ng lËn c®, m° Thuy∆t c›n kh·ng tha; hÕ ai ph≠m Ω∆n Thuy∆t th÷ t∂t m∂t m≠ng. CÚ Phan á÷nh PhÔng h„i ∂y, ng·i b∂t quü Ng˙ s¯, l≠i kh·ng c‹ bø Ω®ng g÷ to, khi∆n cho Thuy∆t Ωð sÏ, th÷ Thuy∆t mu‚n gi∆t lÓc n°o ch≤ng xong. Th∆ m° v÷ viŒc gi∆t vua n‡, bfi vua kia, cÚ Phan m∞ng Thuy∆t gi˘a triÀu Ω÷nh l° k¿ ph®n th∑n m° Thuy∆t kh·ng bi∆t, ch◊ cüch chˆc Ωu‰i vÀ th·i, ˚ h≤n Thuy∆t c‹ chð ki∆n sao Ω‹. Gi∆t vua l° viŒc nhfi, v° viŒc Í triÀu, hay Í trong nh° ·ng (v÷ ·ng l° ngıÈi ho°ng tÊc), Phan á÷nh PhÔng ñ trang 24/24

c›n cˆu qu‚c l° viŒc lËn, l° viŒc cða c® dµn c® nıËc; ·ng khinh viŒc nh° m° tr‡ng viŒc nıËc, cho n≈n ai nhı cÚ Phan á÷nh PhÔng b®o ·ng gi∆t vua l° b∫y, th÷ ·ng tha, c›n ai nhı m∂y ·ng tr≈n kia, b®o ·ng Ω˜ng ch‚ng vËi binh Phüp, th÷ ·ng gi∫n l∞m, t∂t l° ·ng gi∆t. çng bi∆t r±ng : cÚ Phan á÷nh PhÔng ch◊ c‹ cüi tı tıÍng gi∆t vua l° khüc ·ng, nhıng c›n cüi tı tıÍng khüc, th÷ th∫t l° üm hÏp vËi ·ng, ∂y l° tı tıÍng ch‚ng vËi ngıÈi Phüp tËi cÔn, d∑u t˙ bi∆t Ωˆc m÷nh thua cÒng v∫y. çng kh·ng gi∆t mÊt ngıÈi b≠n Ω„ng chœ, ch∞c h≤n bi∆t trıËc r±ng thÈi th∆ sau n°y s¡ c∑n dÔng Ω∆n ngıÈi nhı th∆.

C›n cÚ Phan cÒng bi∆t r±ng Thuy∆t Ω‚i vËi m÷nh c‹ ch dÚng tµm sµu s∞c l° th∆ n°o, cho n≈n d∑u bŸ cüch chˆc m° kh·ng oün; Ω‚i vËi viŒc triÀu Ω÷nh, Thuy∆t Ω¨ l°m ngang t°ng quü th÷ cÚ khinh, nhıng Ω‚i vËi viŒc cˆu nıËc cða Thuy∆t tœnh l°m th÷ cÚ vπn tr‡ng. Sau khi cÚ vÀ nh° qu≈ l°m ruÊng ΩıÏc œt lµu, Thuy∆t Ωem ngay mÊt cüi trüch nhiŒm n¥ng nÀ trao cho, l° c¯ cÚ l°m Tham biŒn SÁn Ph›ng t◊nh H° Tÿnh, tˆc l° b®o cÚ d˙ bŸ s≥n s°ng Ωà ch‚ng c˙ binh Phüp nay mai; mÊt chÂ Ω‹ bi∆t Thuy∆t v° cÚ l° b≠n tri k˝ v∫y.

H„i cÚ l°m tham biŒn SÁn Ph›ng H° Tÿnh l° nØm Thµn (1884). á∆n thüng ch≠p nØm ∂y, b° cÚ thµn sinh m∂t, cÚ xin ngh◊ vÀ ΩÃ cı tang. Th∆ nhıng m∞t cÚ ΩÃ lu·n Ω∆n thÈi cuÊc: m∂y t◊nh Í ngo°i B∞c k¸ m∂t, cÚ bi∆t; quµn Phüp chi∆m Mang Cü, cÚ bi∆t; c¯a Thu∫n An m∂t, cÚ bi∆t; kinh th°nh th∂t thð, vua H°m Nghi ch≠y, cÚ bi∆t. B∂y nhi≈u cüi tin th®m thi∆t Ω∆n nÁi, l°m cho cÚ b„n ch„n, b®o vËi t® h˘u r±ng :

— ThÈi th∆ kh·ng cho ta ng„i y≈n Ωµy ! V°o kho®ng thüng süu thüng b®y nØm D∫u (1885) cÚ nghe tin vua H°m Nghi ch≠y ra

tËi miÀn thıÏng du t◊nh Qu®ng B÷nh, liÀn phüi mÊt ·ng c¯ Í trong l°ng l° Phan Cüt Su Ωi l≈n miÀn thıÏng du t◊nh H° Tÿnh ΩÃ Ω‹n, d¥n r±ng khi n°o xa giü tËi nÁi th÷ kœp vÀ büo tin cho bi∆t. á∆n thüng 10 vua H°m Nghi Ω∆n nÁi, cÚ cÔng cüc ·ng b≠n Ω„ng chœ l° Phan Quang Cı, Phan Kh∞c H›a, Ho°ng Xuµn Phong, NgÚy Kh∞c KiÀu, Phan Tr‡ng Mıu tËi h°nh t≠i büi y∆t, kh‹c m° tµu r±ng :

— áà cho th°nh tan nıËc m∂t Thünh thıÏng m·ng tr∑n l° tÊi Í lÒ th∑n h≠. Xin Thünh thıÏng y≈n l›ng, lÒ th∑n h≠ nguyŒn h∆t sˆc c∑n vıÁng cˆu qu‚c, dπu ch∆t cÒng kh·ng t˜, miÕn Ωà Thünh thıÏng sËm h„i cung.

Vua H°m Nghi phong cho cÚ l°m Tün l˚ Quµn vÚ, th‚ng tıËng cüc Ω≠o nghÿa binh. CÚ t≠ Án lui ra, cÔng vËi ·ng Thuy∆t b°n Ω≠i s˙ nh° nıËc.

çng Thuy∆t hfii Ω∆n k∆ süch ti∆n h°nh, cÚ n‹i r±ng : — Kh·ng n‹i th÷ ch∞c tıËng quµn cÒng bi∆t, thÈi cuÊc bµy giÈ kh‹ khØn l∞m r„i, v÷ trong

thÈi cuÊc n°y tıËng quµn Ω¨ tr¨i l∞m. Xˆ Nam k¸ l° chµn tay cða nıËc nh°, nhµn tµm Ω¨ khü, tiÀn cða l≠i nhiÀu, n∆u chµn tay m∂t th÷ thµn thà kh·ng c˙a qu∫y ΩıÏc n˘a. T˜ ng°y süu t◊nh trong Nam k¸ m∂t, th˙c l˙c cða nıËc m÷nh t‰n h≠i l∞m r„i, t·i Ω¨ bi∆t r±ng viŒc ΩÈi, Ω°nh Ωà cho n‹ l∂n tËi ho°i, kh·ng thà n°o cıÎng n‰i. TrıËc sau g÷ th÷ t˜ Khünh H›a trÍ ra B∞c, ngıÈi Phüp cÒng l∂y c®, nhıng n∆u trıËc kia ta Ω˜ng th∂t süch m° gi∆t h≠i b‡n giüo dµn v° Ω˜ng ngØn trÍ h‡ vÀ viŒc th·ng thıÁng Ωà l°m cüi cË gµy hÈn cho h‡, th÷ h‡ chıa l∂y cË Ωµu dÔng binh m° bˆc büch ta nguy vong sËm Ω∆n th∆. Ta nhµn thÈi giÈ Ω‹, c‹ thà t˙ t◊nh t˙ cıÈng ΩıÏc, Ωµu c‹ Ω∆n nÂi m∂t B∞c k¸ r„i m∂t Ω∆n c® kinh th°nh.

á∆n bµy giÈ, kh∞p trong nıËc Ωµu cÒng c‹ g‹t chµn ngıÈi Phüp, h‡ kæo Ωi Ωµu nhı gi‹ lıËt Í tr≈n cfi m‡c Í dıËi, l°m cho l›ng ngıÈi ph∑n th÷ sÏ h¨i, ph∑n th÷ chün n®n Ω¨ l∞m. L≠i th≈m nh˘ng Ωˆa tiÃu nhµn, d˙a theo th∆ ngo°i Ωà Øn hi∆p anh em cÔng gi‚ng, khi∆n cho b‡n dµn v· c‚ ch≠y kh·ng c‹ ΩıÈng, k≈u kh·ng c‹ ngfl, th∫t l° c˙c kh‰. PhıÁng chi trong nıËc bŸ n≠n binh cüch bao nhi≈u nØm nay, kho t°ng s≠ch kh·ng, mÔa m°ng m∂t m¨i, quµn lœnh bŸ thıÁng vπn chıa l°nh, khœ giËi kh·ng ΩıÏc l∂y kh∏u sÓng t‚t, n∆u c‹ bao nhi≈u ngıÈi chœ sÿ Ωi n˘a, nhıng quµn lıÁng l∂y v°o Ωµu, quµn khœ l∂y v°o Ωµu, h›ng ch‚ng l≠i cıÈng ΩŸch cho ΩıÏc ? T÷nh th∆ ∂y Ωð chˆng tfi cho tıËng quµn hiÃu r±ng thÈi cuÊc nıËc ta bµy giÈ

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 25/25

kh‹ khØn tËi Ωµu. Nhıng ta may ΩıÏc mÊt thˆ khœ giËi c›n m≠nh, ∂y l° l›ng ngıÈi. L›ng ngıÈi d∑u sao cÒng vπn c›n tr·ng c∫y ΩıÏc. T·i nay m° nh∫n cüi trüch nhiŒm n¥ng nh‡c n°y, l° tr·ng v°o l›ng ngıÈi th·i.

L›ng ngıÈi Ω¨ Ω°nh l° mÊt vfl khœ m≠nh r„i, nhıng n∆u ngıÈi ta cˆ Ωıa sÓng bÀn Ω≠n t‚t ra m° b∞n m¨i v°o Ω∑u m÷nh th÷ m÷nh l∂y g÷ ch‚ng ΩÎ. Th∆ t∂t m÷nh cÒng ph®i c‹ khœ giËi. á„ sÓng Ω≠n cða ta l°m sao ΩŸch l≠i ΩıÏc h‡ ? Mu‚n ΩŸch l≠i ΩıÏc h‡, t∂t cÒng ph®i c‹ mÊt thˆ sÓng Ω≠n ngang vËi h‡ mËi ΩıÏc. Nhıng hiŒn nay trong nıËc m÷nh v∫t liŒu kh·ng c‹, ngıÈi l°m chıa c‹, th÷ ph®i trÔ biŒn Í ngo≠i qu‚c vÀ. ᨠtrÔ biŒn khœ giËi, l≠i ph®i c∑u cˆu c® viŒn binh n˘a. Nhıng nıËc cˆu viŒn cho m÷nh kh·ng ph®i l° nıËc T°u, v÷ nıËc T°u Ωang lo viŒc nh° h‡ cÒng r‚i bæt chıa xong, ta kh·ng thà tin c∫y ΩıÏc. Cˆ theo ˚ t·i xem ra, th÷ t∂t ph®i nıËc Xi≈m. T·i cÒng kh·ng tin l° nıËc Xi≈m c‹ thÃ ΩŸch n‰i vËi Phüp Ωà cˆu m÷nh, nhıng m° nhÈ h‡ mua khœ giËi v° cho mıÏn binh, th÷ cÒng giÓp cho m÷nh c‹ ΩıÏc thanh th∆. V® chØng nıËc h‡ Ω‚i vËi m÷nh l° mÊt nıËc xui gia th÷ h‡a may h‡ c›n l∂y chµn t÷nh m° giÓp ta chØng ? C›n t·i, th÷ r„i Ωµy t·i cÒng ph®i ra ngo°i B∞c mÊt lÓc Ωà hiŒu triŒu cho b‡n chœ sÿ ngo°i ∂y hıÍng ˆng, v∫y mËi gµy d˙ng ΩıÏc th∆ l˙c to, v° may ra mËi th°nh c·ng lËn ΩıÏc.

Mu‚n l°m mÊt viŒc lËn nhı th∆ n°y, ph®i c‹ thi≈n thÈi, ph®i c‹ ΩŸa lÏi, ph®i c‹ nhµn h›a. á∂t H° Tÿnh ti∆ng c‹ nÓi cao r˜ng sµu, nhıng kh·ng ph®i c‹ ΩŸa lÏi, v÷ bÀ ngo°i kh·ng ra ΩıÏc biÃn m° bÀ trong th÷ l° v°o r˜ng, v°o r˜ng l° ΩıÈng ch∆t. N∆u sau n°y bŸ b‚n m¥t b‡c vµy, Í gi˘a tuyŒt lıÁng th÷ nguy l∞m. Song viŒc Ω‹ t·i Ω¨ tœnh r„i. Duy ΩıÏc c‹ nhµn h›a l° qu˚ hÁn c®, t·i düm l°m Ω≠i s˙ l° ch◊ tr·ng c∫y v°o Ω‹ m° th·i, c›n thi≈n thÈi th÷ t·i kh·ng düm n‹i Ω∆n.

Thuy∆t nghe cÚ n‹i r∂t l∂y l°m kœnh phÚc, v vai cÚ m° n‹i : — Thi≈n thÈi th÷ ai düm ch∞c. Song ng°i cˆ v÷ nıËc h∆t sˆc, viŒc c∑u viŒn r„i c‹ t·i lo. CÚ phÚng mŒnh trÍ vÀ, liÀn phüt tÈ hŸch Ωi kh∞p cüc nÁi, kæo cÈ khÍi nghÿa Í ngay l°ng

cÚ l° l°ng á·ng Thüi. Trong hŸch vØn, Ω≠i ˚ n‹i cÚ phÚng mŒnh vua c¯ nghÿa binh ΩÃ ch‚ng vËi cıÈng ΩŸch,

cˆu l≠i qu‚c gia, song viŒc Ω‹ l° viŒc chung cða m‡i ngıÈi l°m dµn, t˙ m÷nh cÚ kh·ng günh vüc n‰i, v∫y xin nh˘ng b∫c anh hÔng chœ sÿ, Í trong b‚n biÃn chœn chµu, cÔng ra t°i ra sˆc cˆu nıËc mËi ΩıÏc...

LÈi hŸch vØn ΩÁn sÁ m° th‚ng thi∆t, khi∆n cho ai xem cÒng ph®i ΩÊng m‚i thıÁng tµm, coi h÷nh nhı l° tÈ hŸch cða ·ng L≠c tµn vıÁng Í ΩÈi nh° áıÈng ng°y xıa Ωünh b° Vfl h∫u v∫y. Nhµn th∆ m° ch◊ trong c‹ mÊt tu∑n, nghÿa sÿ Í cüc nÁi hıÍng ˆng theo cÚ c‹ Ω∆n nØm süu ng°n ngıÈi, ΩÀu thÀ h∆t sˆc theo cÚ ch◊ huy, liÀu m÷nh v÷ vua v÷ nıËc.

CÚ bøn l∂y ngay nh° cÚ Í l°m “nghÿa sÿ ΩıÈng” tÚ h‡p nghÿa quµn, l°m lÕ tuy≈n thŒ, r„i chia binh ra t˜ng Ω„n tr≠i Ω‹ng kh∞p trong t‰ng ViŒt Y≈n. á„n tr≠i n°o cÒng ΩÀu c‹ k˝ lu∫t, v° c‹ quµn thüm t¯ h≤n hoi, cüch s∞p Ω¥t ΩiÀu khiÃn r∂t l° nghi≈m minh. NÁi ΩŸa Ω∑u l°ng á·ng Thüi l∫p ra mÊt cüi xıÍng lËn Ωà ΩÓc sÓng v° ch∆ thu‚c Ω≠n — theo l‚i cða ta — v° røn gıÁm Ωao n˘a. Trong xıÍng n°y bao giÈ cÒng mÊt trØm ngıÈi thÏ l°m viŒc su‚t Ω≈m ng°y, Ωà mau c‹ Ωð khœ giËi cho quµn dÔng.

MÊt vÔng chÂ Ω‹, trıËc kia c‹ cüi quang c®nh cÒng nhı m‡i ch khüc, nghÿa l° ban ng°y tr·ng th÷ l°ng x‹m bao la, ruÊng lÓa, bÈ tre man müc k¿ Ωi chÏ bÓa, ngıÈi viŒc c°y c∂y; Ω∆n Ω≈m th÷ b‚n bÀ Ωen t‚i, tŸch mŸch mÊt m°u b∂t quü th◊nh tho®ng nghe c‹ ti∆ng ch‹ sða c∑m canh, g° Ωua güy süng m° th·i. Th∆ m° nay Ω‰i ra h≤n mÊt cüi c®nh khüc : cÈ qu≠t rÏp trÈi, chi≈ng tr‚ng d∫y Ω∂t, gıÁm Ωao süng qu∞c, Ωøn Ωu‚c thµu Ω≈m; ngıÈi ta tr·ng th∂y h÷nh nhı ai cÒng n· nˆc t∂m l›ng, cho Ω∆ ng‡n cfi c°nh cµy, h÷nh nhı cÒng nh∂p nhüy

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 26/26

mu‚n ΩÊng c®. NhiÀu ·ng gi°, b° c® ΩıÏc mÚc kœch h„i ∂y, thu∫t l≠i r±ng : Vui nh∂t l° tr·ng th∂y cüi quang c®nh nh˘ng ngıÈi nghe cÚ khÍi nghÿa binh m˜ng rÎ mÓa hüt, n°o k¿ th÷ d∞t trµu günh g≠o Ω∆n Ωà khao quµn, n°o k¿ th÷ nüch thıËc tay Ωao Ω∆n Ωà v°o ngÒ, l°m cho ΩıÈng sü Ωi l≠i t∂p n∫p ng°y Ω≈m, bi∆n h≤n quang c®nh nh° qu≈ ð rÒ v∞ng v¿ kia, trÍ n≈n mÊt nÁi hÔng trüng v· cÔng, khœ phüch v· cÔng !

LÓc b∂y giÈ, anh hÔng chœ sÿ Í b‚n phıÁng vÀ theo cÚ r∂t Ω·ng; ngıÈi trong l°ng th÷ nhı ·ng Ti∆n sÿ Phan Tr‡ng Mıu, ·ng c¯ Phan Cüt Su, Phan Quang Cı, c›n vØn thµn Í hai t◊nh H° Tÿnh v° NghŒ An th÷ c‹ Thüm hoa NguyÕn áˆc á≠t, Ho°ng giüp NguyÕn Qu˚, Ti∆n sÿ NguyÕn Xuµn çn, áinh VØn Ch∂t, C¯ nhµn NguyÕn Hanh, hai anh em ·ng ∂m L≈ Ninh, ·ng Ph‹ b®ng Vfl NguyÕn H≠nh, ·ng C¯ nhµn Thüi Vÿnh Chœnh, Cao á≠t... nhµn v∫y m° thanh th∆ cða cÚ th°nh ra to. Chœnh phð b®o hÊ v° triÀu Ω÷nh ph®i chÓ ˚ Ω∆n.

H„i Ω‹ trong triÀu Ω¨ l∫p vua khüc r„i, l° vua á„ng Khünh (l≈n ng·i ng°y 6 thüng 8

nØm D∫u, sau th∂t thð kinh th°nh ba thüng) em ruÊt vua H°m Nghi. CuÊc b®o hÊ Ω¨ x∆p Ω¥t Ωµu Ω‹ xong r„i.

Nh∂t thi∆t m‡i viŒc qu‚c gia, triÀu Ω÷nh ph®i theo chœnh phð b®o hÊ ch◊ b®o. Cüc t◊nh mÊt d¨y Trung k¸, t◊nh n°o cÒng tÔng phÚc, duy c‹ t◊nh Qu®ng B÷nh l° c›n

ΩÊc l∫p, v÷ vua H°m Nghi c›n tr‚n trünh Í Ω‹, n≈n b‡n vØn thµn c›n d˙a v°o chð nghÿa c∑n vıÁng m° l°m kŸch liŒt. LÓc n°y Ho°ng PhÓc l°m d˘ nh∂t, Ho°ng PhÓc tˆc l° gia th∑n cða ·ng Thuy∆t, c‹ vfl nghŒ gifii, l≠i c‹ hai Ωˆa thð h≠ l° Chœt v° æn cÒng gifii l∞m. TriÀu Ω÷nh phüi ·ng Phan á÷nh Bœnh (tˆc l° ·ng ngo≠i vua Duy Tµn) ra tiÕu tr˜ kh·ng xong. Chœnh phð b®o hÊ mu‚n tr∂n phÚc nhµn tµm, bøn phiÀn vua á„ng Khünh ng˙ giü ra t◊nh Qu®ng B÷nh Ωà chi≈u phð dµn tµm, v° dÚ vua H°m Nghi ra thÓ lu·n thÃ. Vua á„ng Khünh Ωem 200 lœnh Phüp v° 800 lœnh ta, c‹ cÁ nghi oai vŒ l∞m, t˜ kinh khÍi giü ng°y 16/5/1886, nhıng ng˙ giü Ωi cÒng ch≤ng ΩıÏc g÷, n≈n Ω∆n thüng 8 th÷ vÀ. Sau Ω∆n ·ng Ho°ng K∆ Vi≈m ra l°m Khµm sai, h∆t sˆc chi≈u phð l°m cho Ω®ng vÒ cða Ho°ng PhÓc l÷a tan h∆t c®. Ho°ng PhÓc bu„n m° ch∆t, b∂y giÈ mËi y≈n.

Ti∆ng r±ng y≈n, nhıng m° t◊nh Qu®ng B÷nh, ch n°y c›n k¿ xıng hÔng, ch kia c›n ngıÈi khÍi nghÿa, ΩÀu l°m thanh th∆ cho cÚ Phan á÷nh PhÔng, th°nh ra cüi g‚c ph®n Ω‚i ngıÈi Phüp Í Qu®ng B÷nh l≠i chuyÃn sang H° Tÿnh. TriÀu Ω÷nh bøn phüi ·ng thıÁng tü H° Tÿnh l° L≈ Kœnh H≠p l°m TiÃu phð sˆ hÊi vËi quµn Phüp Ωà Ωi tiÕu.

Tr∫n Ω∑u ti≈n cða cÚ Phan á÷nh PhÔng ra binh l° Ωünh phü m∂y l°ng c‹ Ω≠o. Cüi cË cÒng l° t˙ m∂y ·ng c‚ Ω≠o gµy n≈n trıËc. N‹i cho ph®i, thuÍ nıËc c‹ l∞m ·ng c‚ Ω≠o tuy miŒng n‹i ch◊ chuy≈n tµm c‹ viŒc t·n

giüo m° th·i, nhıng cÒng l·i th·i xen lÊn v°o viŒc chœnh trŸ, ho¥c ˝ sˆc m≠nh hi∆p bˆc ngıÈi ta. N∆u kh·ng v∫y th÷ ng°y xıa ch≤ng l°m g÷ c‹ viŒc lıÁng giüo Ωünh gi∆t nhau m° cÒng kh·ng Ω∆n nÂi c‹ ΩiÀu g÷ üc c®m nhau. Th∫t th∆, cüc ·ng ∂y gi®ng Ω≠o, song n∆u “con chi≈n” c‹ viŒc g÷ kiŒn cüo vËi lıÁng dµn, tˆc thÈi cüc ·ng mang “bÊ üo d°i thµm” v°o, r„i thµn h°nh l≈n quan phð huyŒn k≈u n°i v° d‡a n≠t quan phð huyŒn ph®i x¯ cho con chi≈n ΩıÏc kiŒn. N∆u quan kh·ng b≈nh v˙c theo ˚ mu‚n cða cüc ·ng th÷ cüc ·ng hµm d‡a l≈n n‹i vËi quan c·ng sˆ ΩÃ t÷m cüch üm h≠i. Cüc nh° truyÀn giüo, kh·ng Í trong bÈ cfli t·n giüo cða m÷nh, l≠i l∂n sang v›ng chœnh trŸ, d∑u Í x¨ hÊi n°o cÒng l° chuyŒn l·i th·i b∂t b÷nh, kh·ng trüch n°o bµy giÈ cüc nıËc Ñu chµu phµn biŒt quyÀn t·n giüo v° nh° nıËc ri≈ng h≤n ra cÒng ph®i.

Trong h„i Phüp ViŒt Ωang giao thiŒp vËi nhau, cüc ·ng ∂y ˝ th∆ ngıÈi Phüp b≈nh v˙c m° l°m nhiÀu c¯ ΩÊng cho ngıÈi m÷nh sinh thÔ, sinh ghæt, l°m cho nıËc Phüp b∫n l›ng quü. C‹ khi chœnh cüc ·ng l°m Ω° cho giüo dµn l°m b∫y, r„i mÂi chuyŒn g÷ cÒng Ω‰ cho b‡n vØn thµn; cüi t÷nh tŒ ∂y n‹i sao cho bi∆t. C·ng sˆ t◊nh NghŒ h„i Ω‹ l° ·ng Duranton Ω¨ thu∫t l≠i viŒc lıÁng giüo xung ΩÊt Í Hu∆ nhı sau n°y, Ωð l°m chˆng cË.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 27/27

— Cüc ·ng c‚ Ω≠o g‡i dµn Ω∆n dÚ dÂ, hÕ Ωˆa n°o chŸu theo Ω≠o th÷ lÿnh süu Ω„ng b≠c. Nh˘ng Ωˆa Ω¨ ph®i ng¯a tay l∂y tiÀn dÚ d ΩÓt l‹t cho n‹ Ωi Ω≠o nhı th∆, th÷ c‹ ph®i l° h≠ng ngıÈi ra h„n g÷ Ωµu. ChÓng n‹ lÿnh tiÀn xong, r„i vÀ l°ng d‡a n≠t anh em Ω„ng b°o m÷nh : Bµy liŒu h„n ! ChÓng tao Ωµy Ω¨ c‹ ngıÈi Phüp ΩÎ Ω∑u, dÕ bµy düm hü miŒng ch¯i tao mÊt cµu, hay l° gµy g‰ vËi chÓng tao mÊt chÓt, l° chÓng ta nıËng xüc bµy chüy ra tro v° l∂y h∆t cða c®i bµy.

TrÈi Ái ! Hµm d‡a ngıÈi ta nhı th∆ r„i chÓng n‹ l°m th∫t. V® chØng, s˙ th∫t chÓng n‹ v÷ nghøo Ω‹i quü, n≈n ph®i t÷m mÊt cüch ΩÃ ki∆m Øn. á≈m t‚i chÓng n‹ chÚm l¯a t˙ Ω‚t ti≈u cÁ nghiŒp nh° tranh vüch nüt kh‚n n≠n cða chÓng Ωi, r„i la l°ng ch‹i l‹i r±ng b‡n vØn thµn — hay l° dµn lıÁng — Ω¨ Ω‚t nh° v° l∂y h∆t c® cða c®i chÓng n‹. Th∆ l° chÓng l∂y ΩıÏc tiÀn cða nh° nıËc b„i thıÈng cho m° Ωüm dµn lıÁng bŸ giü h‡a vu oan kia th÷ bŸ tÊi.

á≠i khüi, cüi t÷nh lŒ gi˘a dµn lıÁng giüo nıËc ta h„i trıËc nhı th∆. CÚ Phan á÷nh PhÔng m° Ωünh phü hai l°ng giüo dµn cÒng v÷ m∂y ·ng c‚ Ω≠o Í hai l°ng Ω‹ xui giÚc giüo dµn, ΩŸnh Ω∆n üm h≠i cÚ. R„i ΩÊc gi® s¡ coi viŒc n°y ra sao ?

ChÓng t·i Ω¨ n‹i, cÚ Phan xu∂t binh trıËc h∆t l° Ωünh phü hai l°ng c‹ Ω≠o, nguy≈n nhµn bÍi m∂y ·ng c‚ Ω≠o Í Ω∂y üm h≠i vØn thµn.

Nguy≈n mÊt Ω≈m kia, v°o kho®ng canh ba, quµn thüm t¯ cða cÚ Ωi tu∑n ph›ng cüc dinh tr≠i b∞t ΩıÏc ba t≈n dµn Ω≠o l° ngıÈi Í hai l°ng áŸnh TrıÈng v° Th‡ Ninh (cÔng thuÊc trong mÊt t‰ng vËi cÚ) Ωang nÓp læn trong bÚi tre, g∑n b≈n trıÈng ΩÓc khœ giËi. Nghÿa quµn b∞t ΩıÏc v° khüm xæt chÓng n‹, th∂y Ωˆa n°o cÒng c‹ gi∞t hfia h‰ Í trong m÷nh, h‡ liÀn gi®i ba Ωˆa vÀ Ω„n nÊp. CÚ Phan hÊi chÓng tıËng l≠i tra xæt th÷ chÓng xıng r±ng : c‚ cða chÓng n‹ xui biÃu chÓng n‹ tËi læn Ω‚t h∆t c® Ω„n tr≠i nghÿa binh Í á·ng Thüi Ωi. Tˆc thÈi cÚ sai chæm ba th±ng ∂y r„i h≠ lŒnh cho m∂y toün nghÿa binh Ωang Ω≈m kæo Ω∆n bao vµy Ωünh phü hai l°ng áŸnh TrıÈng v° Th‡ Ninh. LŒnh truyÀn nghi≈m l∞m ; ch◊ Ωünh phü nh° thÈ, nh° c‚, c∂m xµm ph≠m nh° dµn.

Nghÿa quµn Ωünh ri∆t l∞m, m∂y ·ng c‚ ph®i sai ngıÈi liÀu ch∆t tr‚n ra khfii trÔng vµy m° Ωi büo, ΩÃ quµn Phüp Ω‹ng Ω„n g∑n Ω‹ vÀ cˆu viŒn. Quµn Phüp vÀ tËi. Nghÿa quµn Ω‹n Ω∑u giao chi∆n ΩıÏc hai giÈ Ω„ng h„ r∂t l° hØng hüi. Nhıng v÷ h∑u h∆t nghÿa binh ch◊ l° h≠ng trüng Ωinh nhiŒt huy∆t, v˜a mËi triŒu t∫p, chıa ΩıÏc hu∂n luyŒn g÷, cÒng chıa quen viŒc Ωünh nhau, l≠i th≈m sÓng Ω≠n lÓc n°y c›n l° kiÃu sÓng cða ta, cüch b∞n ch∫m ch≠p l·i th·i, t˙ nhi≈n kh·ng sao ΩŸch l≠i sÓng Phüp, th°nh ra ˆng chi∆n ΩıÏc hai giÈ l° nhiÀu r„i, nghÿa binh ph®i thua ch≠y. Quµn Phüp th˜a th∞ng Ωünh r‚c tËi Ω≠i Ω„n á·ng Thüi, Ω‚t phü tan t°nh. Dµn cı l°ng n°y bŸ t°n phü t¯ thıÁng v° tr‚n l°ng bfi Ωi nhiÀu l∞m.

CÚ Phan thu th∫p t°n quµn l≠i, an ði tıËng sÿ r±ng : áıÏc thua l° s˙ thıÈng cða binh gia, tıËng sÿ ta Ω˜ng n≈n v÷ th∆ m° ng¨ l›ng th‚i chœ. R„i cÚ kæo quµn tËi Ω‹ng Í Ω∂t hai huyŒn HıÁng SÁn v° HıÁng Kh≈, nay Í chfl n°y mai dÈi ch khüc, kh·ng thà nh∂t ΩŸnh l° ch n°o, l°m cho quµn Phüp Ωi tiÕu tr˜ l∞m nÂi kh‹ nh‡c, t‚n hao. Ch≤ng nh˘ng chıa d¬p ΩıÏc cünh quµn cÚ Phan, m° thanh th∆ cÚ l≠i c°ng to, v° phong tr°o vØn thµn l≠i c°ng Ôn Ôn n‰i l≈n tˆ phœa.

Sang Ω∑u nØm Tu∂t (1886), Phan Ω‹ng quµn Í l°ng PhÚng C·ng vÀ huyŒn HıÁng SÁn. C›n anh l° ·ng Phan á÷nh Th·ng th÷ Ω‹ng Í Thanh ChıÁng, t◊nh NghŒ. Kh·ng ngÈ Phan á÷nh Th·ng bŸ t≈n thð h≠ l° NguyÕn S¯ l°m ph®n ; n‹ l°m nÊi ˆng, n¯a th≈m th˜a lÓc ·ng Phan á÷nh Th·ng Ωang ngð, dπn quµn lœnh b®o hÊ Ω∆n vµy Ω„n, trong lÓc th®ng th‚t ·ng bŸ b∞t s‚ng gi®i vÀ t◊nh NghŒ. T‰ng Ω‚c t◊nh NghŒ h„i ∂y l° NguyÕn Chœnh, vπn c›n ghi nhË chuyŒn cÒ, thÔ hiÀm cÚ Phan, h„i l°m Ng˙ s¯, Ω¨ dµng sË h≠ch tÊi y l°m Kinh lıÏc B∞c k¸, ch◊ hı trıÁng nghi vŒ v° tüc oai tüc phÓc x±ng, kh·ng chØm lo viŒc dµn viŒc nıËc gi˘a lÓc gian nan. Cµu chuyŒn cÒ n°y, mÊt Ωo≠n tr≈n xa, chÓng t·i Ω¨ n‹i. V÷ s˙ h≠ch tÊi ∂y vua T˙

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 28/28

áˆc b¨i chˆc Kinh lıÏc cða NguyÕn Chœnh. Sau nhÈ B®o hÊ phÚc chˆc, cho l°m T‰ng Ω‚c NghŒ An.

Nay b∞t ΩıÏc anh cÚ Phan, NguyÕn Chœnh toan chæm tˆc thÈi cho Ω¨ cÁn gi∫n v° tr® thÔ xıa. Nhıng r„i t∂m l›ng mıu l∫p Ω≠i c·ng biÃu va ng˜ng tay l≠i, trong trœ suy tœn l°m sao chi≈u dÚ ΩıÏc Phan á÷nh PhÔng ra h°ng, th÷ m÷nh l∫p c·ng lao vËi B®o hÊ to lËn, t˙ nhi≈n cüi ng·i c˙c ph∏m triÀu Ω÷nh Í trong tÓi üo. Ch˜ng n°o chi≈u dÚ m° Phan á÷nh PhÔng kh·ng chŸu ra h°ng th÷ b∂y giÈ s¡ gi∆t Phan á÷nh Th·ng cÒng chıa muÊn. Nghÿ v∫y r„i, NguyÕn Chœnh mÊt m¥t sai k¿ tµm phÓc Ωi d› tung tœch cÚ Phan Í miÀn HıÁng SÁn, HıÁng Kh≈ Ωà d cÚ ra quy thu∫n.

H„i Ω‹, ·ng TiÕu phð sˆ L≈ Kœnh H≠p, nguy≈n trıËc l° anh em b≠n thµn vËi cÚ, nhıng sau B®o hÊ sai Ωem quµn Ωi Ωünh cÚ, c®nh ngÊ hai ngıÈi g∑n gi‚ng nhı NgÒ T¯ Tı v° Thµn Bao Tı Í ΩÈi á·ng Chµu. Nhµn dŸp anh cÚ bŸ b∞t, L≈ Kœnh H≠p mu‚n l∂y l¡ c‚t nhÚc t÷nh thµm, bøn vi∆t gÍi cÚ mÊt bˆc thı ch˘ Hün cˆng cüp g‡n g°n m° hay, xin dŸch ra qu‚c vØn nhı v∑y :

— Büc Phan, T·i vËi büc xa cüch b∂y lµu nay, t∂m t÷nh thıÁng nhË, ch∞c cÒng b„i h„i nhı nhau, ΩÀu

Ω‹ kh·ng c∑n ph®i n‹i. Duy c‹ ΩiÀu ph®i n‹i l° m∂y lÓc g∑n Ωµy t·i Ωi qua l°ng á·ng Thüi ng‹ th∂y ΩÀn thÈ

cÔng l° ph∑n mÊt cüc Ωˆc ti≈n quµn büc nghi≈ng ng® Ωi≈u t°n kh·ng ngÈ t·i sÚt sÔi nıËc m∞t m° kh‹c.

N°y büc Phan Ái ! Ng°y nay trong h‡ h°ng l°ng x‹m ΩıÏc an hay nguy ch◊ can hŒ Í nÁi büc, tœnh m≠ng ·ng anh büc m∂t hay c›n, cÒng ch◊ can hŒ Í nÁi büc. Th·i th÷ t∂c l›ng trung cða b∑y t·i Ω‚i vËi vua, tËi Ω‹ büc cÒng Ωð chˆng tfi vËi qu˝ th∑n r„i, kh·ng lo ai ch≈ m÷nh v°o Ωµu ΩıÏc n˘a. C›n Hi∆u v° áÕ cÒng l° cüi g‚c lËn cða ΩÈi ngıÈi ta, c‹ l¡ n°o b∫c ngıÈi khoa giüp nhı büc m° h‡c chıa tËi nÁi hay sao ?

Hu‚ng chi l° ong nu·i tay üo, n‡c Í trong m÷nh t∂m gıÁng ∂y kh·ng ph®i Ωµu xa, k¸ th∫t n‹ sÈ sÈ Í con m∞t büc r„i Ω‹.

NÓi H„ng s·ng Lam c‹ v· s‚ l° c®nh non nıËc t‚t Ω¬p c‹ thà l°m nÁi v∞ng v¿ thanh cao cho büc Í Ωà tu dıÎng chœ ti∆t cða büc ΩıÏc.

Th·i n≈n vÀ Ωi th·i ! T·i xin n‹i th∫t. CÚ Phan ti∆p ΩıÏc thı n°y, cıÈi m° n‹i r±ng : — M∂y anh Ω„ nho høn nhüt, ΩÊng mÊt chÓt l° Ωem c¯a nh° m„ m® ra ΩÃ d‡a n≠t ngıÈi

ta. Nhµn dŸp cÚ n‹i vËi chÓng tıËng r±ng : — T·i t˜ khi cÔng chı tıËng khÍi binh c∑n vıÁng Ω¨ c‹ chð tµm l° bfi c® viŒc gia Ω÷nh

qu≈ quün ra ngo°i, kh·ng nghÿ g÷ Ω∆n n˘a. Nay t·i ch◊ c‹ mÊt ng·i mÊ r∂t to, n≈n gi˘, l° Ω∂t ViŒt Nam; t·i ch◊ c‹ mÊt ·ng anh r∂t to, Ωang bŸ nguy vong, l° c® m∂y mıÁi triŒu Ω„ng b°o. N∆u vÀ m° s¯a sang ph∑n mÊ cða m÷nh, th÷ ng·i mÊ c® nıËc kia ai gi˘ ? VÀ ΩÃ cˆu vËt ·ng anh cða m÷nh, th÷ bao nhi≈u anh em trong nıËc ai cˆu ? T·i bµy giÈ thÀ ch◊ c‹ mÊt cüi ch∆t m° th·i...

N‹i v∫y r„i cÚ kh·ng thøm vi∆t thı tr® lÈi, ch◊ nh∞n k¿ Ωıa thı vÀ n‹i vËi L≈ Kœnh H≠p r±ng : N∆u ai c‹ l°m thŸt anh ta, th÷ nhË gÍi cho ta büt nıËc canh !

ChÓng tıËng nghe ΩÀu ˆa nıËc m∞t. CÚ kh·ng chŸu b¨i binh quy h°ng, tˆc l° ·ng Phan á÷nh Th·ng bŸ h≠i, kh·ng c∑n ph®i n‹i.

T˜ Ω∂y cÚ cÔng tıËng sÿ Ω‹ng Ω„n trong r˜ng, tr≈n nÓi, thıÈng dÔng cüch Ωünh du kœch, v÷ chıa Ωð sˆc ΩıÁng trıÈng Ω‚i chi∆n.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 29/29

B®o hÊ phüi quµn lœnh Ωi t∫p n¨ ho°i. Nghÿa binh cÒng giao chi∆n nhiÀu tr∫n, c‹ tr∫n ΩıÏc, tr∫n thua, nhıng kà ra th÷ cüi bıËc lui nhiÀu, m° bıËc tËi r∂t œt. V÷ quµn lœnh B®o hÊ tËi Ωµu cÒng c‹ k¿ truyÀn büo v° trÏ l˙c r∂t l° nhanh nh¬n. C›n nghÿa quµn th÷ Ωünh nhau kh·ng quen, khœ giËi l≠i x∂u, ch◊ tr·ng c∫y ΩıÏc l° Í l›ng ngıÈi m° th·i, n≈n chi kh·ng ΩŸch ΩıÏc vËi quµn B®o hÊ l° ph®i.

Qua nØm HÏi (1887), Phan nghÿ m÷nh c· l∫p kh·ng xong, bøn quy∆t k∆ ra B∞c k¸ Ωà hiŒu triŒu Ωüm vØn thµn chœ sÿ Í ngo°i ∂y cÔng n‰i l≈n l°m thanh viŒn. Khi Ωi, cÚ d¥n d› chÓng tıËng h¨y khoan Ω˜ng n≈n b≠o ΩÊng Ωà ΩÏi cÚ vÀ s¡ hay.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 30/30

7) M≠t lÊ cða Thi≈n T¯ Tr≈n ΩÈi, c‹ ai sung sıËng b±ng ·ng vua Ω∞c chœ ! Tr≈n ΩÈi c‹ ai kh‰ sÍ b±ng ·ng vua

m∂t ng·i ! Khi Ω∞c chœ, n°o cung, n°o ΩiŒn, n°o quan, n°o quµn, n°o v°ng b≠c chµu büu, qu∂n quœt quanh m÷nh, n‹i mÊt ti∆ng l° lŒnh d∫y c® mu·n dµn, thæt mÊt ti∆ng l° oai vang trong b‚n bÃ; v¿ vang bi∆t ch˜ng n°o ! Khi m∂t ng·i th÷ tr‚n, th÷ ch≠y, th÷ Øn sıÁng u‚ng gi‹, gi®i n∞ng d∑m mıa, chi∆c thµn tr·i n‰i, nghe chim k≈u vıÏn h‹t, c°ng nhı gÏi m‚i thıÁng tµm, r∂t ΩÂi l° ti∆ng lü ΩÊng su‚i reo, cÒng tıÍng ch˜ng c‹ quµn nghŸch Ωu‰i kŸp, kh‰ sÍ bi∆t ch˜ng n°o !

T÷nh c®nh cða vua H°m Nghi nhı th∆. üi ng≠i thay, ng°i l° ·ng vua c›n nhfi tu‰i, g¥p ph®i lÓc viŒc nıËc kh‹ khØn, Ω∆n nÂi

th°nh m∂t nh° tan, Ωem thµn Ωi tr‚n, v∂t v® c˙c kh‰ trØm bÀ ! NhiÀu khi gi‡c ΩıÈng vua t·i kh‹c l‹c vËi nhau, n·ng nÂi lıu ly, kh·ng bi∆t th∆ n°o m° n‹i cho h∆t. Tho≠t ti≈n ra Ωi, th÷ c›n c‹ œt nhiÀu vØn vfl h t›ng, quµn gia h∑u h≠, r„i ch≤ng may gi˘a ΩıÈng tan tüc chia l÷a : n°o Ph≠m Th∫n Du∫t bfi vÀ, n°o h˘u quµn H„ HiÃn bŸ bŒnh ch∆t; Ω∆m s‚ quµn lœnh th÷ lÓc trıËc Ωi theo c›n ΩıÏc mÊt trØm ngıÈi, nhıng sau th∂y kh‰ sÍ quü, chÓng n‹ bfi Ωi h∑u h∆t. Sau r‚t l≠i ch◊ trÁ tr‡i c‹ cha con T·n Th∂t Thuy∆t, v° chıÍng vŒ Tr∑n Xuµn So≠n, cÔng mıÈi m∂y t≈n lœnh Ωi theo m° th·i. Th·i th÷ sËm no, chiÀu Ω‹i, Øn u‚ng kh·ng b˘a n°o to°n, nay Ω‹ mai Ωµy, Í Ωµu kh·ng düm ΩŸnh h≤n, v÷ quµn Phüp Ωu‰i ri∆t Ω±ng sau lıng, l°m cho nh° vua cˆ ch≠y d°i m¨i...

Ta Ω¨ bi∆t h„i thüng 10 nØm D∫u (1885, tˆc l° gi˘a nØm m∂t kinh th°nh) ng°i tËi miÀn thıÏng du H° Tÿnh triŒu cÚ Phan á÷nh PhÔng ra khÍi binh c∑n vıÁng, Ω∆n ng°y 16 thüng ∂y quµn B®o hÊ Ωu‰i g∂p quü, ·ng Thuy∆t ph®i Ωıa ng°i ch≠y mi∆t l≈n Voi T∂n, chœnh l° miÀn tr≈n t◊nh Qu®ng B÷nh, giüp vËi xˆ L°o. Ch bi≈n cıÁng n°y l° mÊt xˆ M‡i. TrıÁng Quang Ng‡c l°m th‰ tÔ. R„i ng°i t≠m trÓ Í Ω‹.

áıÏc œt lµu, Thuy∆t ng‹ th∂y Í Ω∂y cÒng t≠m ΩıÏc y≈n thµn nh° vua r„i, c›n s˙ cˆu vong th÷ Thuy∆t t˙ liŒu sˆc m÷nh kh·ng thà l°m g÷ ΩıÏc, t∂t ph®i c∑u ngo≠i viŒn h‡a l°. Nhıng Thuy∆t kh·ng sang c∑u viŒn Xi≈m nhı theo k∆ süch cða cÚ Phan Ω¨ tfi h„i trıËc ; Thuy∆t Ωi sang T°u, v÷ l¨o c›n tin nÁi th∆ l˙c nıËc T°u nhiÀu l∞m. Thuy∆t tµu vua H°m Nghi Ω°nh tr‚n Í Ω∂t M‡i, v° Ωà hai ngıÈi con Í l≠i hÊ vŒ, c›n m÷nh th÷ cÔng chıÍng vŒ Tr∑n Xuµn So≠n d∞t nhau sang T°u Ωà c∑u viŒn binh.

Vua H°m Nghi nıÁng nüu Í Ω∂t M‡i ΩıÏc hÁn mÊt nØm, tuy Øn u‚ng kh‰ sÍ, nhıng m° ΩıÏc ΩiÀu y≈n ‰n. Chœnh phð B®o hÊ c‚ tµm b∞t cho ΩıÏc ng°i, nhıng vπn chıa t÷m ΩıÏc ra t·ng tœch, Ω¨ hÁi c‹ ˚ chün n®n, kh·ng bi∆t r„i ra c‹ b∞t ΩıÏc hay kh·ng v° Ω∆n bao giÈ ? H˘u chœ cünh th°nh, viŒc g÷ cÒng th∆ : l∑n h„i B®o hÊ cÒng d› ra t·ng tœch m° b∞t s‚ng ΩıÏc vua H°m Nghi, v÷ c‹ bÊ h≠ v° lÒ M‡i ph®n ng°i Ωà l∫p c·ng vËi ngıÈi Phüp.

L‚i sau n°y, nghÿa l° sau khi Thuy∆t Ω¨ sang T°u r„i, t÷nh c®nh ng°i l≠i c°ng kh‰ sÍ bÊi ph∑n. C›n s‹t l≠i œt nhiÀu t® h˘u t›ng v›ng cÒng bfi ng°i l∑n l∑n m° Ωi, bÍi chÓng th∂y vua bµy giÈ n·ng nÂi ch÷m Ω∞m nhı th∆, ch∞c cÒng kh·ng c›n tr·ng c‹ ng°y n°o l≠i trÍ vÀ l°m vua n˘a ΩıÏc, v∫y th÷ c›n theo l°m chi cho mŒt xüc ? Th°nh ra chÓng rð nhau Ωi l∑n h„i, bfi ng°i trÁ vÁ, duy c›n ngıÈi con ·ng Thuy∆t l° T·n Th∂t Thi∆p theo h∑u ng°i mÊt cüch trung th°nh cung kœnh nhı trıËc. Kh‰ sÍ lµu ng°y quü kh·ng chŸu n‰i, ng°i Ωµm ra bŒnh thıÁng h°n, l°m cho thµn thà g∑y c›m ‚m y∆u. TÊi nghiŒp ! mÂi khi hÁi c‹ tin büo ΩÊng, th÷ c‹ mÊt th±ng m‡i trung th°nh ph®i l∫t Ω∫t cflng ng°i ch≠y, v÷ t˙ ng°i kh·ng Ωi ΩıÏc n˘a.

Nhıng cüi m„i vinh hoa phÓ qu˚ n‹ xui khi∆n ngıÈi dÕ d°ng l°m viŒc ph®n tr∞c, Ω∆n quµn M‡i cÒng kh·ng khüc g÷ ai !

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 31/31

LÓc b∂y giÈ ng°i tr‚n Í mÊt l°ng M‡i l° Kh≈—ta—bao, Í miÀn tr≈n chµu Tuy≈n H‹a t◊nh Qu®ng B÷nh. Chœnh phð b®o hÊ phüi ·ng Ω≠i tü Boulangier chuy≈n viŒc Ωem quµn Ωi t∑m n¨, nhıng Ω¨ süu thüng trÈi kh·ng t÷m th∂y tung tœch Ωµu c®.

TrıÁng Quang Ng‡c, l° th‰ tÔ Í miŒt Kh≈—ta—bao v° chœnh h„i ∂y vua H°m Nghi Ωang nıÁng nüu trong nh° n‹. M„i phÓ qu˚ ΩÊng tµm, Ng‡c cÔng mÊt t≈n Ω„ng Ω®ng l° NguyÕn á÷nh Thanh l¥n lÊi Ωi büo tin cho quµn lœnh b®o hÊ bi∆t, r„i dπn ·ng Boulangier vÀ b∞t vua H°m Nghi.

á≠i tü Boulangier læn dπn quµn tËi vµy b‡c tÓp nh° ng°i Í, lÓc ∂y mËi ΩÊ 7 giÈ t‚i. Ng°i v° hai ngıÈi tÔy tÔng Ωang g‚i Ω∑u v°o thanh gıÁm m° ngð say l∞m, v÷ bÚng Ω‹i, sˆc mŒt. ChÏt th∂y quµn Phüp tËi, th°y tr› vÔng t◊nh d∫y, th÷ quµn Phüp Ω¨ nh®y v°o trong, n∞m ch¥t l∂y tay ng°i, ng°i bi∆t l° th±ng Ng‡c ph®n, gi∫n l∞m m∞ng n‹ r±ng :

— Th±ng Ng‡c, m°y gi∆t tao Ωi, c›n hÁn Ωem tao nÊp cho Phüp. çng T·n Th∂t Ti∆p th∂y s˙ th∆ hfing m∂t r„i, bøn tu‚t gıÁm ra, ΩŸnh bÚng mÊt l° gi∆t

vi≈n quan vfl Phüp ΩÃ gi®i cˆu cho vua, mÊt l° gi∆t vua Ωi ΩÃ cho ng°i ΩıÏc tr‡n danh ti∆t, chˆ kh·ng mu‚n cho ng°i bŸ b∞t. Song vi≈n quan Phüp lanh m∞t, ng‹ th∂y c¯ ch◊ ∂y, chÿa sÓng ra b∞n ·ng Thi∆p ch∆t ngay ;

Vua H°m Nghi bŸ b∞t gi˘a h·m 26/6/1888. B∂y giÈ ng°i Ω¨ 18 tu‰i. Quµn Phüp dπn ng°i vÀ t◊nh lˇ Qu®ng B÷nh, r„i cho 80 t≈n lœnh Phüp hÊ vŒ ra chÏ

HuyŒn. Trong lÓc Ωi ΩıÈng, ng°i thÍ than ch¯i m∞ng n‡ kia lu·n miŒng. TËi chÏ HuyŒn, quµn Phüp Ωem xu‚ng Ω›, Ωà Ωıa vÀ Hu∆, ΩŸnh cho ng°i giüp m¥t vua á„ng Khünh. Nhıng ·ng Khµm sˆ Rheinart nghÿ l° s˙ g¥p m¥t n°y v· œch, n≈n khi Ωıa vÀ tËi c¯a Thu∫n An, th÷ chœnh phð b®o hÊ sai dπn ng°i xu‚ng ngay phüo thuyÀn “Comøte” ch≠y th≤ng v°o S°i G›n. R„i t˜ S°i G›n c‹ t°u khüc, Ωem sang an trœ Í xˆ Algærie. Sang Ωµy œt lµu, ng°i k∆t h·n vËi mÊt thi∆u n˘ Phüp, sinh h≠ ba ngıÈi con. C·ng chÓa Nhı Mai h‡c trıÈng Canh N·ng Í Paris m∂y nØm trıËc Ωµy thi Ω∫u k˛ sı canh n·ng s‚ mÊt, l° con Ω∑u l›ng. NgıÈi con trai th÷ hiŒn l°m vfl quan trong quµn ΩÊi Phüp. C‹ tin n‹i ng°i thi≈n cı sang Paris œt lµu r„i qua ΩÈi, cüch nay v°i nØm.

ViŒc b∞t ΩıÏc vua H°m Nghi phüt sinh v°o h„i thüng 10/1888, nghÿa l° sau khi th∂t thð kinh th°nh 3 nØm v° sau khi Phan á÷nh PhÔng ra B∞c mÊt nØm.

C›n T·n Th∂t Thuy∆t bfi vua Í gi˘a ΩıÈng, tüch m÷nh Ωi sang T°u, n‹i l° Ωi c∑u viŒn. Sang T°u r„i, ch≤ng bi∆t r±ng ·ng c‹ n‹i chuyŒn c∑u viŒn g÷ ΩıÏc vËi quan quyÀn M¨n Thanh kh·ng, hay l° bi∆t t÷nh th∆ nguy hiÃm c· cÔng r„i, n≈n ki∆m chuyŒn t÷m ΩıÈng tr‚n trünh l∂y thµn v∫y th·i. NhiÀu ngıÈi Phüp — trong Ω‹ á≠i Óy Gosselin l° mÊt — ch≈ Thuy∆t høn nhüt v÷ cüi c¯ ch◊ bfi vua gi˘a ΩıÈng tüch m÷nh Ω°o n≠n nhı th∆. Nhıng h‡ ngÏi khen hai ngıÈi con trai cða Thuy∆t, á≠m v° Thi∆p, l° thanh ni≈n anh hÔng.

C‹ ngıÈi n‹i r±ng Thuy∆t ΩŸnh Ωi c∑u viŒn th∫t t÷nh, nhıng mËi sang T°u œt lµu, nghe ΩıÏc tin vua H°m Nghi bŸ b∞t, th÷ Ω°nh Í l≠i nıÁng nüu t≠i Long Chµu (thuÊc t◊nh Qu®ng Tµy, giüp giËi nıËc ta) r„i sau ch∆t gi° Í Ω‹.

Nghe n‹i h„i ·ng ch∆t Í Long Chµu, c‹ ngıÈi T°u hay l° ngıÈi ViŒt Nam chœ sÿ vong mŒnh n°o Ω‹ kh·ng bi∆t, l°m cµu liÕn Ωi∆u nhı v∑y :

Qu˚ b∂t kh® ng·n, thi≈n c‰ trung h„n lai TıÏng qu∫n, T· v· di thıÏng, büch ni≈n t°n c‚t tüng Long chµu.

Hai cµu n°y, cˆ xem cho k˛, tuy bÀ ngo°i c‹ ˚ tµng b‚c Thuy∆t nh˘ng l° t·n qu˚ nhı

vua, t∫n trung vËi chÓa, nhıng m° bÀ trong h÷nh nhı c‹ ngÚ ˚ m◊a mai Thuy∆t mÊt cüch kœn Ωüo.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 32/32

8) Cao Th∞ng Trong lŸch s¯ h‡ Phan ho≠t ΩÊng cüch m≠ng, Cao Th∞ng Í mÊt ΩŸa vŸ r∂t quan hŒ, cho

n≈n mu‚n bi∆t rfl Phan, kh·ng thà kh·ng bi∆t Cao Th∞ng. Khi cÚ Phan khÍi nghÿa, h°o kiŒt b‚n phıÁng vÀ theo, ph∑n nhiÀu l° ngıÈi c‹ vfl nghŒ

v° c‹ t°i nØng, nhıng m° c∑u l∂y mÊt ngıÈi c‹ trœ, c‹ dÒng, c‹ µn, c‹ oai, c‹ cÁ mıu, c‹ thao lıÏc, n‹i t‹m l≠i Ωð t°i l°m tıËng th÷ kh·ng ai b±ng Cao Th∞ng.

Cao Th∞ng l° chµn tay cða cÚ; Cao Th∞ng l° h÷nh ®nh cða cÚ. Ban Ω∑u th∂t b≠i, cÚ ch≠y ra B∞c ΩÃ khuy∆n khœch anh em Ω°ng ngo°i n‰i l≈n l°m

thanh ˆng, khi ∂y cüc tıËng chün n®n, ba quµn l÷a tan, viŒc cüch m≠ng th°nh ra mÊt Ωüm l¯a nguÊi tro t°n, cÁ h„ Ω∆n t∞t. Th∆ m° c‹ ngıÈi th‰i ΩıÏc Ω‚ng l¯a nguÊi tro t°n ∂y l≠i chüy bÔng l≈n, ∂y l° Cao Th∞ng. LÓc cÚ trÍ vÀ, m° thanh th∆ l≠i m≠nh, tıËng sÿ l≠i Ω·ng, lıÁng th˙c l≠i nhiÀu, sÓng Ω≠n l≠i s≥n, nhÈ Ω‹ m° ch‚ng c˙ ΩıÏc vËi quµn Phüp trong m∂y nØm trÈi n˘a, l° v÷ c‹ Cao Th∞ng. BÍi th∆ cho n≈n ngıÈi ta c‹ thà n‹i ΩıÏc r±ng : th÷ dÚ nhı xµy mÊt bˆc tıÈng, cÚ Phan Ω∞p nÀn m‹ng, m° Cao Th∞ng ch„ng ch∂t m¨i g≠ch Ωü cho cao ch‹t v‹t l≈n ; thœ dÚ nhı ta l°m mÊt ng·i nh°, cÚ Phan d˙ng cÊt, nhıng m° Cao Th∞ng lÏp ng‹i quæt v·i, v° treo tranh, b°i c®nh Í trong cho ΩıÏc lŸch s˙. Th∆ nghÿa l° trong viŒc c∑n vıÁng cüch m≠ng lÓc b∂y giÈ cÚ Phan v¡ kiÃu, m° Cao Th∞ng l° thÏ l°m v∫y.

Qu® th∆. Sau khi cÚ Ω¨ th∂t b≠i ra B∞c r„i, cüc tıËng vfl v° quµn sÿ t®n l≠c, viŒc c∑n vıÁng Ω∆n

Ω‹ h∑u nhı lü rÚng hoa rÁi, kh·ng mong g÷ c‹ cÁ qu∫t khÍi. Chœnh cÚ Phan ra B∞c cÒng n±m hÁn mÊt nØm trÈi nhı l° ngıÈi Ω¨ tæ nh°o xu‚ng, mu‚n d∫y m° chıa bi∆t Ω∆n bao giÈ d∫y n‰i. ∂y th∆ m° Cao Th∞ng nµng cÚ d∫y ΩıÏc, l≠i huy∆t chi∆n ΩıÏc b∏y tüm nØm n˘a, Ω∆n ch∆t mËi th·i, nhı v∫y Cao Th∞ng th∫t l° ngıÈi c‹ trœ, c‹ t°i. ViŒc qu∫t cıÈng Ω‹, ·ng l°m ra th∆ n°o, ta c∑n n≈n bi∆t.

Cao Th∞ng l° ngıÈi Í x‹m Nh° N°ng, l°ng L≈ á·ng, huyŒn HıÁng SÁn, t◊nh H° Tÿnh. çng l° con mÊt nh° b÷nh dµn t∑m thıÈng, düng ngıÈi th∂p nhfi, ng‹n chµn ng‹n tay

ΩÀu ng∞n, cho n≈n ngıÈi ta b®o ·ng c‹ tıËng ngÒ Ωo®n (nØm cüi ng∞n), sau t∂t l°m ngıÈi huy∆t chi∆n sa trıÈng, b∂t Ω∞c k¸ t¯.

NgıÈi r∂t th·ng minh lanh l¬, thuÍ nhfi c‹ Ωi h‡c ch˘, nhıng tœnh kh·ng ıa khua bÓt mÓa vØn, Ωà l°m mÊt nh° danh sÿ ; ch◊ mu‚n h‡c vfl nghŒ v° binh thı, Ωà sau l°m mÊt tay chi∆n tıËng, cho n≈n c® ng°y ch◊ t∫p vfl v° thœch Ωi sØn b∞n, l∂y th∆ l°m vui ; c‹ ngıÈi em t≈n l° Cao N˘u cÒng v∫y.

H„i nØm 1874 l° nØm T˙ áˆc thˆ 27 t◊nh H° Tÿnh c‹ gi¥c CÈ V°ng, tˆc l° gi¥c áÊi L˙u n‰i l≈n, ΩŸnh tranh cıËp thi≈n h≠ vËi nh° NguyÕn. Cao Th∞ng lÓc b∂y giÈ c›n nhfi tu‰i quü, nhıng Ω¨ t÷nh nguyŒn Ωi theo. Chıa Ω∑y mÊt nØm, áÊi L˙u ch∆t, gi¥c CÈ V°ng tan, triÀu Ω÷nh sai quµn Ωi n¨ b∞t nh˘ng dı Ω®ng r∂t ng¥t. Cao Th∞ng sÏ, ph®i tr‚n trünh l∏n lÓt kh‚n kh‰.

LÓc Ω‹, anh thˆ hai cÚ Phan l° ·ng Phan á÷nh Thu∫t, mËi Ω∫u c¯ nhµn, ng‹ th∂y Cao Th∞ng mËi 13 hay 14 tu‰i, Ω¨ Ωi theo gi¥c, ch∞c v÷ c‹ c®nh ngÊ sao Ω‹, kh·ng ph®i chð tµm ph®n b≠n triÀu Ω÷nh g÷. Nay gi¥c bŸ Ωünh tan, dı Ω¨ng tËi mÊt th±ng nhfi nhı th∆ cÒng sÏ bŸ quan l°ng tr‹c n¨, Ω∆n nÂi Ω°o t∏u tr‚n trünh c˙c kh‰, l°m cho ·ng Thu∫t ΩÊng l›ng thıÁng h≠i, ·ng bøn t÷m cüch che chÍ cho Cao Th∞ng khfii bŸ b∞t, v° Ωem vÀ nh° nu·i. áıÏc 8 nØm, ·ng Phan á÷nh Thu∫t m∂t th÷ Cao Th∞ng l≠i vÀ l°ng Í.

VÀ l°ng, nhıng cÒng kh·ng lo ΩıÈng sinh nghiŒp g÷ c®, s≥n trong m÷nh c‹ nghÀ vfl, n≈n cÔng vËi em v° mÊt ngıÈi b≠n tµm huy∆t l° NguyÕn KiÃu, t‚i ng°y ch◊ ham t∫p quy∆n mÓa Phan á÷nh PhÔng ñ trang 33/33

ki∆m l°m vui. NguyÕn KiÃu tÚ h‡p m∂y chÚc t≈n thð h≠ Ωi Øn cıËp, nay l°ng n°y mai l°ng khüc nh˘ng nh° gi°u c‹ nÊi vÔng, kh‰ sÍ vËi b‡n ·ng, mu‚n b∞t ·ng, nhıng sÏ ·ng gifii quü kh·ng sao b∞t ΩıÏc. Tuy chœnh Cao Th∞ng kh·ng Øn cıËp cða ai, nhıng cÒng mang ti∆ng l° Ω∑u Ω®ng Øn cıËp.

K¸ th˙c, Cao Th∞ng v‚n l° ngıÈi c‹ chœ khœ to, ch≤ng qua thüc tœch v°o Ωüm lÚc lµm, Ωà chÈ c‹ thÈi cÁ s¡ ra v÷ nıËc hiŒu l˙c, kh·ng ph®i c‹ ˚ mu‚n chung thµn mai mÊt Í gi˘a kho®ng cfi xanh nıËc bi∆c Ωµu.

Cu‚i nØm ∂t d∫u (1885) cÚ Phan khÍi nghÿa, anh em ·ng cÔng vËi NguyÕn KiÃu Ωem 60 t≈n thð h≠ ra xin theo. CÚ phong cho l°m chˆc Qu®n cÁ v° b®o sau s¡ tr‡ng dÚng, v÷ bi∆t ·ng l° ngıÈi c‹ t°i to. Qu® nhi≈n, ·ng giÓp cÚ trong viŒc quµn, mËi Ω∑u Ω¨ tfi ra ngıÈi c‹ t°i gifii. CÚ Phan r∂t y≈u m∆n. NØm ∂y ·ng mËi c‹ 20 tu‰i.

Sau khi cÚ Phan Ω¨ ch≠y ra B∞c r„i, cüc tıËng sÿ ΩÀu gi®i tün h∆t, duy c›n ·ng cÔng vËi m∂y ngıÈi anh em Ω„ng chœ l° Cao N˘u, Cao á≠t v° NguyÕn Ni≈n, thu nh¥t l∂y œt nhiÀu t°n quµn vÀ ∏n phÚc Í trong nh˘ng r˜ng nÓi thuÊc l°ng LŒ áÊng, l° l°ng cða ·ng Ωà mıu cüch kh·i phÚc. LÓc n°y b≠n thµn cða ·ng l° NguyÕn KiÃu Ω¨ ch∆t r„i.

çng nghÿ r±ng dÔng binh m° kh·ng c‹ tiÀn nhiÀu th÷ l°m tr› g÷ ΩıÏc, cho n≈n trıËc h∆t ·ng nghÿ cüch l∂y tiÀn cho nhiÀu.

Thð Ωo≠n ·ng l∂y tiÀn khi ∂y c‹ kh‹ g÷ Ωµu ? Ch◊ Ωem mÊt v°i chÚc t≈n lµu la xu‚ng nÓi, xem l°ng x‹m n°o c‹ nh° gi°u x·ng v°o Ω‚t phü, cıËp, l° l∂y ΩıÏc tiÀn ngay, r„i l≠i Ωem quµn v°o r˜ng ∏n phÚc, ai l°m g÷ n‰i. Nhıng ·ng kh·ng l°m. MÊt l° bi∆t r±ng : Ω‹ng Í r˜ng nÓi nhı v∫y l° tr‚n trünh qua thÈi m° th·i, chˆ kh·ng ph®i l° nÁi dÚng vfl. Hai, n∆u dÔng l‚i cıËp b‹c th÷ l°m nüo ΩÊng giµn dan, lÎ ra Ω∆n ph®i Ω‚t nh° gi∆t ngıÈi th÷ mang ti∆ng cho Ω≠o quµn nhµn nghÿa. Ba, thÈi b∂y giÈ l° thÈi lo≠n l≠c, nh° n°o c‹ tiÀn cÒng bfi l°ng tr·i gi≠t Ωi xa ΩÃ tr‚n trünh ho¥c l° ch·n c∂t Ωi, m° chœnh Í vÔng Ω‹ cÒng kh·ng c‹ m∂y nh° gi°u, th÷ l∂y tiÀn v°o Ωµu. BÍi th∆ ·ng dÔng thð Ωo≠n “l°m tiÀn” b±ng mÊt cüch khüc, l° cüch b∞t c‹c.

Trong nghÀ lÚc lµm c‹ cüi l‚i b∞t s‚ng nh˘ng ngıÈi nh° gi°u vÀ giam, r„i b∞t Ωem tiÀn l≠i chuÊc cho vÀ g‡i l° cüch b∞t c‹c, t˜ xıa Í xˆ m÷nh Ω¨ c‹ r„i.

çng cho thð h≠ Ωi d› la m¨i, bi∆t r±ng h·m ∂y c‹ mÊt chi∆c thuyÀn chË m∂y chÚc ngıÈi h°ng v®i Ωi chÏ Tr°ng (tˆc l° chÏ t◊nh NghŒ bµy giÈ) bøn Ωem 20 t≈n kiŒn nhi ra Ω‹n Í ΩŸa ph∫n l°ng TriÀu Kh∏u (thuÊc phð Hıng NguyŒn, l° phð sÍ t≠i t◊nh NghŒ) Ωà b∞t.

Khi thuyÀn Ωi ngang, ·ng chøo xu„ng con ra Ωünh ch÷m v° b∞t s‚ng c® b‡n lüi bu·n Ωem vÀ giam Í l°ng Nam Kim (thuÊc huyŒn Nam á°n t◊nh NghŒ), chœnh l° l°ng cða vÏ ·ng.

Dπn h‡ vÀ, ·ng hiÃu dÚ r±ng : Ta b∞t cüc ngıÁi cÒng l° mÊt viŒc c˙c ch≤ng Ω¨, v÷ hiŒn nay nghÿa binh thi∆u tiÀn ho≠t ΩÊng, c∑n c‹ cüc ngıÁi giÓp ΩÎ nhiÀu œt. V∫y cüc ngıÁi vi∆t thı vÀ cho gia nhµn, h≠n trong mÊt thüng Ωem tiÀn l≠i chuÊc th÷ ta tha vÀ.

Trong mÊt thüng, ngıÈi nh° b‡n kia Ωem tiÀn Ω∆n chuÊc, ·ng tha vÀ c®. çng thu ΩıÏc 6000 Ω„ng b≠c.

çng b∞t c‹c b‡n h°ng v®i l∂y ΩıÏc 6000 Ω„ng b≠c, c‹ mÊt ch dÚng tµm sµu l∞m, kh‰ l∞m, l° c‚t l∂y tiÀn Ωà ΩÓc sÓng. V÷ th∆, sau khi Ω¨ l∂y ΩıÏc m‹n tiÀn r„i th÷ ·ng Ωi t÷m thÏ. T÷m ΩıÏc b‡n thÏ, nhıng b®o h‡ l≈n nÓi l°m viŒc cho m÷nh, l° k¿ cıËp, th÷ cÒng l° viŒc kh‹ khØn, cho n≈n ·ng l≠i ph®i giÍ l‚i cÒ ra, l° cüch b∞t c‹c. çng t˙ Ωem m∂y chÚc t≈n kiŒn nhi, vÀ hai l°ng Trung LıÁng v° Vµn Trung (thuÊc huyŒn Can LÊc, t◊nh H° Tÿnh), l° hai l°ng l°m nghÀ thÏ røn, b∞t h∆t bao nhi≈u thÏ røn trong l°ng ∂y dπn vÀ LŒ áÊng, Í trong mÊt khu r˜ng sµu Ωà ΩÓc sÓng. áÓc trong mÊt thüng trÈi, ΩıÏc 200 kh∏u sÓng h≠t n‰ cða ta, thˆ sÓng ph®i nh„i thu‚c Í ‚ng sÓng, r„i ch c› müy Ωà h≠t n‰, hÕ nh∫n con c› müy c‹ l¯a b∫t ra th÷ Ω≠n mËi ch≠y. Cüi mÚc Ωœch cða ·ng Ω∆n Ω‹ Ω¨ Ω≠t ΩıÏc mÊt œt.

LÓc b∂y giÈ, quµn giËi th÷ ·ng Ω¨ c‹ 200 kh∏u sÓng mËi ΩÓc, tıËng tü th÷ c‹ nhı cüc ·ng Cao N˘u, Cao á≠t, NguyÕn Ni≈n, quµn lœnh th÷ mËi mÊ th≈m ΩıÏc 400 ngıÈi. Trong 400

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 34/34

lœnh ∂y, ·ng chia l°m hai Ωo°n : mÊt Ωo°n l° lœnh sÓng; sÓng bao giÈ cÒng n≠p Ω≠n s≥n; nhıng hÕ lÓc lµm tr∫n, th÷ 100 kh∏u sÓng b∞n mÊt hiŒp trıËc, xong r„i n≠p Ω≠n th÷ l≠i Ω∆n 100 kh∏u khüc b∞n mÊt hiŒp sau, cˆ luµn phi≈n nhı th∆, th°nh ra khi Ωünh tr∫n, lÓc n°o cÒng c‹ ti∆ng sÓng n‰ li≈n thanh, khi∆n cho ΩŸch quµn kh·ng bi∆t nghÿa binh nhiÀu sÓng hay œt. ∂y, Cao Th∞ng dÔng binh c‹ cÁ mıu Ω≠i khüi nhı th∆.

SÓng c‹, quµn c‹, tıËng c‹, l° lÓc thanh th∆ cða ·ng Ω¨ hÁi to, Ωi Ω∆n Ωµu cÒng c‹ œt ngıÈi ΩŸch l≠i. Giü ·ng ph®i l° ngıÈi t∑m thıÈng, ch◊ lo khi∆t thµn ∏n ΩÊn kh·ng chŸu th∑n phÚc ngıÈi Phüp, nhı b‡n áiÀn Ho°nh ng°y xıa cÔng 3000 t¯ sÿ Í ch‚n h®i t∑n kh·ng chŸu th∑n phÚc nh° Hün, th÷ khœ giËi ∂y, binh l˙c ∂y, nay Ω‹ng nÓi n°y, mai qua r˜ng khüc, nay cıËp l°ng n‡, mai cıËp l°ng kia, Ωà l∂y lıÁng Øn, cˆ nhı th∆ m¨i cÒng c‹ thà tung ho°nh Í trong ch‚n nÓi H„ng s·ng Lam ΩıÏc tr‡n ΩÈi m¨n ki∆p, l°m mÊt ngıÈi lÚc lµm anh hÔng, ai Ωünh gi¬p cÒng kh‹.

Nhıng m° cüi chœ khœ cða ·ng to. çng c›n nghÿ Ω∆n vua, Ω∆n nıËc, Ω∆n anh em Ω„ng lo≠i, Ω∆n chð tıËng cÒ l° cÚ Phan; n‹i t‹m l≠i, chœ khœ cða ·ng l° l°m th∆ n°o cho “nıËc Nam ngıÈi Nam”, cho n≈n ·ng kh·ng l∂y khœ giËi Ω‹, tıËng sÿ Ω‹, l°m t˙ tÓc, m° mu‚n cho khœ giËi c›n m≠nh hÁn, tıËng sÿ c›n Ω·ng hÁn n˘a.

çng l° mÊt ngıÈi bi∆t lıÏng sˆc m÷nh, l≠i c‹ tœnh qu® quy∆t. çng t˙ bi∆t r±ng sˆc quµn cða m÷nh, sˆc sÓng cða m÷nh c›n y∆u quü ch˜ng, Øn cıËp th÷ ΩıÏc, Ωünh vËi quµn Phüp chıa ΩıÏc, cho n≈n Ω≈m ng°y thıÈng lo gµy d˙ng th∆ n°o cho th˙c l˙c cða m÷nh to l≈n. B∂y giÈ, v∂n ΩÀ lıÁng th˙c ch≤ng ph®i lo n˘a, v÷ oai danh ·ng lÓc ∂y to, dµn gian quanh miÀn Ω¨ sÏ, ·ng mu‚n bao nhi≈u g≠o, bao nhi≈u tiÀn, ch◊ vi∆t gi∂y Ωi cüc chð nh° gi°u, khi∆n h‡ t˙ ph®i Ωem tiÀn g≠o l≠i nÊp, kh·ng m∂y khi ph®i dÔng vfl l˙c.

Song c›n mÊt khi∆n cho ·ng lo nghÿ nh∂t, l° v∂n ΩÀ khœ giËi kiÃu Phüp. çng Ω¨ t˜ng bfi Øn qu≈n ngð, n±m nghÿ Ω∆n mÊt thüng trÈi, bØn khoØn vÀ v∂n ΩÀ kh‹

khØn n°y : ᨠl°m th÷ t∂t ph®i l°m to, m° nh˘ng kiÃu sÓng cða ta, l° kiÃu sÓng Øn m°y th∆ n°y, n°o chÔi sÓng, n°o n≠p thu‚c m∂t c·ng phu v° thÈi giÈ nhiÀu l∞m, l°m sao ΩŸch l≠i ΩıÏc quµn Phüp. c‹ mu‚n Ωünh vËi h‡, t∂t ph®i c‹ khœ giËi nhı h‡ mËi ΩıÏc.

çng nghÿ r±ng l°m theo nhı kiÃu sÓng Phüp cÒng ch≤ng kh‹ khØn g÷, tuy m÷nh kh·ng c‹ t°i süng t≠o, nhıng c‹ t°i b∞t chıËc ΩıÏc th˜a, v÷ th∆ ·ng nghÿ mıu k∆ l°m sao cho c‹ mÊt kh∏u sÓng Phüp ΩÃ Øn c∞p kiÃu.

L°m th∆ n°o l∂y ΩıÏc mÊt kh∏u sÓng Phüp Ωà Øn c∞p kiÃu ? Kh‹ quü ! B®o r±ng mua ΩıÏc, nhıng ΩıÈng sü ph∑n th÷ m∞c ngh¡n, ph∑n th÷ xa x·i, Ωi Ωµu m° mua. B®o r±ng Ωünh mÊt Ω„n n°o g∑n Ω‹ Ωà cıËp l∂y mÊt kh∏u vÀ, nhıng Ω„n n°o cÒng gi˘ g÷n nhi≈m nh¥t, Ωünh Ω¨ ch∞c g÷ l∂y n‰i. Ch n°y, ·ng suy nghÿ g∑n mu‚n hæo gan nüt ruÊt, m° kh·ng bi∆t l°m th∆ n°o. çng vπn n‹i r±ng : HÕ ai t÷m ΩıÏc cho ta mÊt kh∏u sÓng kiÃu Phüp, th÷ ta thıÍng cho 1000 Ω„ng b≠c. Ai l∂y ΩıÏc ? Nhıng m° ngıÈi c‹ chœ khœ thıÈng ΩıÏc trÈi giÓp ΩÎ.

Th∫t th∆, trong khi ·ng Ωang nghÿ qu∏n nghÿ quanh nghÿ Ω∆n cüch mua, nghÿ Ω∆n cüch cıËp, nghÿ m¨i chıa bi∆t l°m th∆ n°o, th÷ chÏt c‹ t≈n lœnh v°o b∏m r±ng : c‹ mÊt ngıÈi l≠ m¥t, xin v°o y∆t ki∆n ΩÃ b∏m c‹ viŒc cÁ m∫t.

çng cho v°o. ∂y l° ngıÈi Ωem kiÃu sÓng Phüp l≠i cho ·ng. Binh gia n‹i : “Mıu s˙ t≠i nhµn, th°nh s˙ t≠i thi≈n”, e c‹ l¡ ph®i. Cao Th∞ng mu‚n ki∆m mÊt kh∏u sÓng cða Phüp ΩÃ b∞t chıËc ch∆ t≠o, nhıng Ωang lo

nghÿ ao ıËc kh·ng bi∆t l∂y Í Ωµu c‹ mÊt kh∏u sÓng Phüp ΩÃ l°m kiÃu bµy giÈ, bÂng dıng trÈi xui khi∆n mÊt ngıÈi khüch l≠ m¥t tËi ngay gi˘a quµn m·n giÓp cho ·ng ΩıÏc nhı nguyŒn.

NgıÈi l≠ m¥t v· b∏m r±ng : — Nghe n‹i c‹ lŒnh cða tıËng quµn truyÀn ra : hÕ ai l∂y ΩıÏc mÊt kh∏u sÓng Phüp Ωem

nÊp, th÷ s¡ ΩıÏc tr‡ng thıÍng 1000 Ω„ng b≠c. N∆u bµy giÈ t·i l∂y dµng cho tıËng quµn,

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 35/35

kh·ng nh˘ng mÊt kh∏u sÓng Phüp, m° tËi 15 kh∏u l∫n, th÷ tıËng quµn thıÍng cho bao nhi≈u ?

Cao Th∞ng m˜ng l∞m : — Th·i, th∆ th÷ trong tr≠i ta bao nhi≈u tiÀn b≠c, ta cho nh° ngıÁi l∂y h∆t. Th∫t ra lÓc b∂y giÈ, ·ng cÒng Ω¨ c‹ mÊt v°i v≠n b≠c Í trong quµn. NgıÈi l≠ m¥t xin truyÀn cho t® h˘u lui ra ngo°i, r„i m∫t b∏m diŒu k∆. Tæ ra y c‹ mÊt

ngıÈi b° con Ωi lœnh t∫p Í t◊nh NghŒ An mËi vi∆t thı vÀ nh° n‹i r±ng : tËi ng°y mai Ωµy c‹ hai vi≈n quan binh Í t◊nh th°nh NghŒ An dπn 14 t≈n lœnh t∫p chÍ m∂y h›m b≠c l≈n Ω„n Ph‚ (thuÊc h≠t HıÁng SÁn) Ωà phüt lıÁng cho binh lœnh. L¡ t˙ nhi≈n toün lœnh ∂y c‹ sÓng. á‹ l° mÊt cÁ hÊi trÈi giÓp cho tıËng quµn. V∫y tıËng quµn n≈n s∞p Ω¥t cho nghÿa binh mai phÚc Í gi˘a ΩıÈng, Ωünh toün lœnh t∫p m° cıËp l∂y sÓng cða h‡ l° ΩıÏc ngay, n°o c‹ kh‹ g÷ ?

Cao Th∞ng ΩıÏc tin cÁ m∫t n°y, h∆t sˆc m˜ng rÎ, Ωıa tay l≈n trün v° n‹i : — Th∫t l° trÈi giÓp ta phen n°y ! Tˆc thÈi, mÊt m¥t Cao Th∞ng c∑m gi˘ ngıÈi khüch l≠ m¥t h®o tµm Ω‹ Í l≠i trong dinh

chÁi, mÊt m¥t hÊi chı tıËng l≠i ΩÃ thıÁng nghŸ cüch cıËp sÓng. çng th÷ quy∆t k∆ l° kæo h∆t quµn m÷nh ra Ω‹n ΩıÈng liÀu Ωünh l∂y mÊt tr∫n t¯ chi∆n.

Nhıng ·ng Cao á≠t v˜a khoüt tay v˜a n‹i : — Kh·ng n≈n ! Anh tœnh k∆ l°m nhı v∫y l° Ωem c® nghÿa binh v° b®n thµn anh v°o chÂ

hiÃm nguy t‰n h≠i m° ch∞c l° kh·ng xong viŒc. Quµn tı chıa ph®i l° quµn thiŒn chi∆n, v® l≠i thˆ sÓng cÒ k˛ cða m÷nh bµy giÈ c›n l·i th·i quü, Ω≠n b∞n ra n‰ kh·ng m≠nh, Ωi kh·ng xa, t·i tıÍng ng°y nay n∆u quµn ta Ωem to°n l˙c ra Ωünh nhau ΩıÈng trıÈng cÒng sÏ kh·ng ΩŸch l≠i vËi 15 kh∏u sÓng kia. V∫y th÷ kh·ng nh˘ng ta l°m Ω¨ ch≤ng th°nh c·ng m° l≠i c›n mang h≠i Ω∆n thanh th∆ cða quµn ta lÓc ban Ω∑u n˘a. Theo ngu ˚ cða em, viŒc n°y ta ph®i dÔng mıu th÷ hÁn, quy∆t kh·ng n≈n dÔng l˙c. Em xin dµng k∆ “Xu∂t k¸ b∂t ˚ c·ng k¸ v· bŸ” anh nghÿ sao ?

Cao Th∞ng suy nghÿ mÊt lüt, g∫t Ω∑u khen ph®i. Nguy≈n l° con ΩıÈng t˜ t◊nh NghŒ An Ωi l≈n Ω„n Ph‚ (chÂ Ω‹ l° l°ng Ph‚ Chµu, chœnh

l° huyŒn lˇ HıÁng SÁn Ω‹ng bµy giÈ, thuÊc vÀ t◊nh H° Tÿnh) c‹ nhiÀu ch¥n ph®i Ωi xuy≈n qua nÓi r˜ng r∫m r÷, hiÃm trÍ. Gi˘a ΩıÈng c‹ mÊt h›n nÓi tr‡c ch∫n ngang, kh·ng c‹ cµy c‚i n°o r∫m v° to, ch◊ m‡c to°n l° lau s∫y r∂t cao, chœnh gi˘a c‹ mÊt con ΩıÈng ΩÊc Ω≠o. çng Cao á≠t hi∆n k∆ r±ng ch◊ n≈n l˙a ch‡n m∂y chÚc trüng sÿ, c∑m Ωo®n Ωao mai phÚc Í hai b≈n r˜ng lau s∫y, chÈ khi n°o toün lœnh t∫p kia nghÕu nghŒn Ωi qua, th÷ ta n‰ mÊt ti∆ng phüo l°m hiŒu, r„i hai b≈n trüng sÿ nh®y b‰ ra, xu∂t k¸ b∂t ˚ m° Ωünh, t∂t ΩıÏc to°n th∞ng.

Cao Th∞ng y k∆, v° mu‚n b®n thµn l°m viŒc kh‹ khØn n°y, cho n≈n tˆc kh∞c x∆p Ω¥t c·ng viŒc ΩÃ ng°y mai chœnh ·ng thµn dπn c® b‡n Cao á≠t, Cao N˘u, NguyÕn Ni≈n cÔng hai mıÁi t≈n quµn c®m t¯, nai nŸt g‡n g°ng, c∑m Ωo®n Ωao ra mai phÚc t≠i Ω‹.

Qu® nhi≈n, x∆ chiÀu h·m ∂y, mÊt toün g„m hai vi≈n quan Phüp v° 15 t≈n lœnh t∫p mang sÓng v° khi≈ng h›m b≠c, kæo nhau Ωi ngang qua r˜ng s∫y Ω¨ n‹i tr≈n. BÍi con ΩıÈng ΩÊc Ω≠o nhfi h¬p, h‡ ph®i Ωi h°ng mÊt, l¿ t¿ t˜ng ngıÈi, trong trœ kh·ng ngÈ Ωµu gi˘a b¨i lau s∫y n°y m° c‹ s˙ b∂t tr∞c.

Ti∆ng gi°y Ωi c„m cÊp Ω°ng xa, Ωð l°m d∂u hiŒu ΩÃ büo tin cho phÚc binh hay trıËc. TËi ch˜ng h‡ Ωi v°o gi˘a kho®ng nghÿa binh mai phÚc, Cao Th∞ng n‰i phüo l≈n l°m hiŒu, trüng sÿ mai phÚc hai b≈n nh®y ra, miŒng v˜a h› hæt, tay v˜a khoa Ωao, cˆ mÂi ngıÈi nh∞m ngay mÊt k¿ b≈n nghŸch m° chæm tung ho°nh lo≠n Ω®. TÊi nghiŒp cho hai vi≈n tiÃu tıËng Phüp v° 15 chÓ lœnh t∫p ΩÀu bŸ chæm ng¨ h∆t, kh·ng s‹t mÊt ngıÈi n°o, kh·ng ai kŸp trÍ tay. V÷ h‡ Ωang Ωi ΩıÈng mŒt nh‡c, l¿ loi, bÂng dıng bŸ chæm mÊt cüch th÷nh l÷nh nhı th∆, l°m sao kh·ng ch∆t.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 36/36

Th∆ l° Cao Th∞ng l∂y ΩıÏc 17 kh∏u sÓng, trong Ω‹ c‹ hai kh∏u sÓng kiÃu hai l›ng, v° 600 vi≈n Ω≠n, m∂y ng°n Ω„ng b≠c n˘a, m° phœa m÷nh kh·ng nhfi mÊt gi‡t müu, cÒng kh·ng nh‡c nh±n sˆc khfie bao nhi≈u.

TrÍ vÀ sÁn tr≠i, ·ng mÈi ngıÈi khüch l≠ m¥t kia ΩÃ tr‡ng thıÍng. Nhıng khüch n‹i r±ng :

— Th∂y tıËng quµn l°m viŒc nghÿa hiŒp, t·i vπn hµm mÊ, trÈi bøn xui khi∆n t·i Ωem l≠i cÁ nghiŒp giÓp cho tıËng quµn ΩıÏc th°nh c·ng Ω‹ th·i. T·i n°o c‹ c·ng cün g÷ m° thıÍng, v® l≠i t·i c‹ ph®i v÷ ham s‚ tiÀn thıÍng m° tËi Ωµy bao giÈ; h·m qua t·i hfii thıÍng bao nhi≈u l° n‹i chÁi v∫y m°. S‚ tiÀn thıÍng n°y t·i xin Ωà l≠i tıËng quµn nu·i binh sÿ, ΩÓc khœ giËi, th∆ l° t·i m˜ng. TrıËc khi t˜ biŒt t·i xin hi∆n tıËng quµn b‚n ch˘ “tiÀn Ω„ b®o tr‡ng”, xin ghi nhË cho. Lu·n dŸp, c‹ mÊt bˆc thı kœn Ωµy, hÕ ng°y n°o cÚ Phan vÀ, th÷ phiÀn tıËng quµn tr÷nh cÚ giÓp t·i, ng°y nay h¨y khoan mÍ ra.

Cao Th∞ng mu‚n hfii t≈n h‡, nhıng khüch cÒng kh·ng chŸu n‹i, ch◊ cıÈi nh≠t r„i Ωˆng d∫y vüi d°i mÊt vüi, ra Ωi. NgıÈi n°y l° th∑n ti≈n chØng ? l° ∏n sÿ chØng ? l° hiŒp khüch chØng ? l° g÷ kh·ng ai bi∆t.

ThuÍ giÈ Cao Th∞ng ch◊ ıËc mong c‹ mÊt kh∏u sÓng Phüp ΩÃ l°m kiÃu, nay Ω¨ ΩıÏc thfia m¨n s˙ m÷nh mong ıËc r„i v∫y. Cao Th∞ng g‡i th≈m r∂t nhiÀu thÏ røn, r„i kæo l≈n nÓi sµu, b∞t Ω∑u c·ng viŒc ch∆ t≠o. çng t˙ thüo mÊt kh∏u ra t˜ng m®nh, ΩÃ xem t˜ cÁ quan thıËc t∂t cho Ω∆n c·ng dÚng nhı th∆ n°o, r„i Ω≈m ng°y ·ng ng„i mÊt b≈n, Ω‚c thÓc b‡n thÏ røn, cˆ l∂y t˜ng m®nh Í sÓng Phüp, theo ΩÓng h÷nh thˆc d°i v∞n rÊng h¬p nhı th∆ n°o m° røn ΩÓc. M∂y l∑n Ω∑u c›n hı hfing l·i th·i. Nhıng hı hfing th÷ ·ng l≠i b∞t phü h∆t ra m° røn ΩÓc l≠i. Røn Ωi ΩÓc l≠i m¨i mËi ΩıÏc.

C·ng viŒc ΩÓc sÓng n°y l°m lu·n trong m∂y thüng r›ng r¨, ΩıÏc c® th®y 350 kh∏u sÓng gi‚ng y sÓng Phüp. Duy c‹ thu‚c Ω≠n th÷ c›n ph®i dÔng thu‚c ta.

Ta n≈n bi∆t Cao Th∞ng røn ΩÓc ΩıÏc 350 kh∏u kiÃu Phüp, th∫t c‹ c·ng phu kh‹ khØn to lËn b±ng røn ΩÓc m∂y mıÁi v≠n kh∏u. Th∫t th∆, lÓc b∂y giÈ ·ng ta ch◊ l° mÊt Ωüm gi¥c cfi, ph®i l∏n lÓt Í trong nÓi bi∆c r˜ng xanh, n°o Ω¨ düm ra m¥t chün chıÈng, v∫y th÷ l∂y Ωµu ΩıÏc s∞t, l∂y Ωµu ΩıÏc Ω„ng, l≠i l∂y Ωµu ΩıÏc müy m° ΩÓc, l∂y Ωµu ΩıÏc thu‚c n‰ Ωà m° ch∆ ra Ω≠n. Th∆ m° ·ng l°m ΩıÏc Ωð c®, l° nhÈ ·ng c‹ trœ x®o cÁ mıu v° c‹ nghŸ l˙c nhπn n≠i l∞m. RuÊt g° trong sÓng, th÷ ·ng dÚng cµy g‡ng dÔ u‚n l≠i m° l°m; s∞t th÷ ·ng cho ngıÈi Ωi kh∞p cüc chÏ v° cüc miÀn nh° qu≈, mua nh˘ng m‹ng l˜a, m‹ng ng˙a, cüc thˆ s∞t vÚn, v° nh˘ng c°y hı cu‚c bÃ, cða cüc nh° n·ng, Ωem vÀ Ω∫p ra m° røn; c›n b÷ Ω≠n th÷ ·ng g‹p nh¥t nh˘ng mµm Ω„ng, n„i Ω„ng, Ω∫p gi¬p ra th∫t mfing r„i cu‚n l≠i. SÏ thi∆u nh˘ng nguy≈n liŒu c∑n dÔng, n≈n ·ng h≠ lŒnh cho cüc dµn l°ng chung quanh, chia bËt nh˘ng Ω„ng Ω„ng trong nh° m÷nh cho nghÿa binh v° Ωem l≈n sÁn tr≠i nÊp Ωà l°m quµn giËi.

∂y Ω‹, Cao Th∞ng ch◊ nhÈ c‹ nh˘ng t°i liŒu g‹p nh¥t nhı th∆, m° røn ΩÓc ΩıÏc sÓng Ω≠n h≤n hoi, th◊ chung ch◊ dÔng sˆc ngıÈi, kh·ng c‹ müy m‹c g÷ h∆t.

TËi Ωµy, kh·ng nh˘ng sÓng cÒ v° sÓng mËi Ω¨ ΩıÏc hÁn 500 kh∏u, m° lıÁng tiÀn cÒng d„i d°o, v° s‚ quµn lœnh mÊ th≈m cÒng tØng l≈n Ω∆n g∑n 1000 ngıÈi. Cao Th∞ng t˙ bi∆t lÓc n°y m÷nh Ω¨ c‹ g‚c hÁi v˘ng, tˆc l° c‹ cÁ sÍ Ωà t∂n phüt m¨i l≈n v° c‹ thà b∞t Ω∑u mıu tœnh viŒc lËn. Nhıng ph®i c‹ ngıÈi danh v‡ng oai quyÀn Ωà l°m chð, c∑m quµn mËi ΩıÏc.

NgıÈi Ω‹ ΩıÁng thÈi, c›n ai hÁn l° ·ng chð tıËng cÒ hiŒn Ωang lıu l≠c ∏n cı ngo°i B∞c: ∂y l° Phan á÷nh PhÔng.

Cao Th∞ng bøn sai ngıÈi tµm phÓc ra B∞c H° rıËc cÚ Phan vÀ. Phong tr°o vfl l˙c ph®n Ω‚i Í ba t◊nh NghŒ An, H° Tÿnh, Qu®ng B÷nh Ω¨ tŸch mŸch œt

lµu, giÈ l≠i n‰i l≈n ΩÔng ΩÔng, v° kæo d°i ra ΩıÏc m∂y nØm n˘a. L∑n n°y c‹ t‰ chˆc, c‹ khœ giËi, c‹ k˝ lu∫t, c‹ oai danh, chœnh c‹ ngıÈi Phüp th≤ng ngay Ω¨ nh÷n nh∫n s˙ th∫t nhı th∆.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 37/37

MÊt vfl quan Phüp d˙ cuÊc Ωünh gi¬p Í NghŒ Tÿnh h„i b∂y giÈ l° á≠i Óy Gosselin, vÀ sau vi∆t ra cu‚n süch c‹ giü trŸ t˙a l° “NıËc Nam” trang 313, c‹ Ωo≠n n‹i vÀ Phan á÷nh PhÔng Ω≠i khüi nhı v∑y :

— CuÊc bi∆n lo≠n cða Phan á÷nh PhÔng c∑m Ω∑u tr°n lan r∂t mau v° c‹ thanh th∆ lËn. Sünh l≠i nh˘ng Ωüm ph®n Ω‚i n‰i l≈n vÀ trıËc kh·ng th∂m v°o Ωµu.

Nhıng v÷ phıÁng lıÏc cai trŸ, v® l≠i cÒng kh·ng mu‚n l°m x·n xao kinh h¨i dı lu∫n b≈n Phüp, cho n≈n Í Ωµy ngıÈi ta rün gi∂u nh¬m ΩıÏc ch˜ng n°o c°ng hay, kh·ng n‹i rfl cho b≈n Phüp bi∆t.

LÓc Ω‹, ngıÈi chð tıËng c∑m Ω∑u c® 4 t◊nh miÀn B∞c Trung n‰i l≈n Ωünh l≠i binh ta, chˆng tfi ra mÊt ngıÈi c‹ t°i nØng t‰ chˆc l≠ lÔng : l≠i th≈m ·ng ta c‹ cüi ΩŸa vŸ Ω∫u á÷nh nguy≈n, th°nh ra nhµn dµn quy phÚc h∆t th®y, v÷ dµn n°y v‚n tr‡ng h‡c v∂n v° kœnh mÊ danh nho.

Tæ ra t˜ trıËc tËi Ωµy chÓng ta kh·ng hay Phan á÷nh PhÔng bi∆t s∞p Ω¥t t∫p røn quµn lœnh theo nhı k˝ lu∫t v° binh phüp Ñu chµu; cho n≈n quµn lœnh m¥c y phÚc gi‚ng hŒt mÊt thˆ vËi lœnh t∫p b®n xˆ cða ta, l≠i mang khœ giËi l° sÓng kiÃu 1874 do ·ng bœ m∫t ch∆ t≠o l∂y r∂t nhiÀu, nhıng ch∆ t≠o Í ch n°o kh·ng ai bi∆t, tËi nay chÓng ta ch≤ng hÀ t÷m ra.

T·i c‹ Ωem nhiÀu kh∏u sÓng Ω‹ vÀ t∫n b≈n Phüp; xem n‹ gi‚ng Ωð m‡i v¿ nhı sÓng cða cüc xıÍng binh khœ nıËc ta ch∆ t≠o, Ω∆n nÂi t·i Ωıa cho cüc quan binh phüo thð ta xem, cüc ·ng ph®i s¯ng s‚t l≠ lÔng, ch◊ hiÀm v÷ n‹ khüc vËi kiÃu sÓng ta c‹ hai ch n°y th·i : ruÊt g° kh·ng Ωð sˆc m≠nh v° trong l›ng sÓng kh·ng c‹ x¿ r¨nh, v÷ Ω‹ m° Ω≠n b∞n ra kh·ng xa, kh·ng m≠nh. Tuy v∫y m¥c d∑u, nh˘ng sÓng Ω‹ Ω¨ t˜ng b∞n ch∆t œt nhiÀu lœnh kh‚ xanh, cai ΩÊi Phüp v° lœnh t∫p, v÷ th∫t ra lÓc b∂y giÈ ch◊ c‹ lœnh kh‚ xanh ra x·ng pha Ωünh gi¬p Ωüm lo≠n n°y, ta ph®i n‹i r±ng lœnh ∂y Ω¨ xu∂t l˙c v° th°nh c·ng mÊt cüch v¿ vang.

Ta xem á≠i Óy Gosselin Ω¨ t˜ng mÚc kœch v° ph®i nh÷n nh∫n s˙ th∫t nhı th∆, Ωð bi∆t

ΩıÁng thÈi nghÿa binh cÚ Phan c∑m Ω∑u kh·ng ph®i gi¥c cfi, hay cuÊc ph®n Ω‚i t∑m thıÈng. K¸ th∫t c‹ t‰ chˆc, c‹ khœ giËi, c‹ l˙c lıÏng œt nhiÀu, ta n≈n bi∆t nh˘ng th°nh tœch ∂y do mÊt tay lıÏc thao k¸ x®o cða thıÏng tıËng quµn Cao Th∞ng.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 38/38

9) Í B∞c vÀ Sau lÓc l°ng á·ng Thüi bŸ phü, Phan ph®i kæo t°n quµn l≈n Ω‹ng Í hai h≠t HıÁng SÁn,

HıÁng Kh≈; l≠i sau lÓc Í HıÁng SÁn, HıÁng Kh≈ th∂t b≠i n˘a, cÚ ch≠y ra ngo°i B∞c, c‹ nhiÀu ngıÈi cho th∆ l° viŒc lËn hı hfing tan t°nh m∂t r„i. CÚ ch≠y, th∆ l° cuÊc ph®n Ω‚i ti≈u h∆t !...

Nhıng m° n‹ chıa ti≈u h∆t Ωµu. S˙ th∫t, trıËc khi bıËc chµn l≈n ΩıÈng ra Ωi B∞c h°, Phan c‹ ΩŸnh s≥n hai cüi chð

ki∆n, hai cüi cÁ mıu, th∆ n°o r„i cÒng th˙c h°nh ΩıÏc mÊt. Ho¥c l° hiŒu triŒu anh em kiŒn nhi chœ sÿ Í B∞c h° n‰i l≈n Ωà gµy n≈n thinh th∆ tıÁng ˆng vËi cÚ Í Ω°ng trong v° chia bËt cüi m¨nh l˙c cða binh lœnh B®o hÊ Ωi; ho¥c l° tr·ng mong tin c∫y mÊt ngıÈi anh t°i ΩıÏc cÚ thanh nh¨n l° Cao Th∞ng tıËng quµn, Í nh° c‹ thà gom g‹p sˆc t°n, r„i l≠i Ωünh tr‚ng mÍ cÈ, qu∫t cıÈng phen n˘a.

V® chØng, c‹ xæt k˛ cüi t÷nh th∆ cða cÚ h„i b∂y giÈ, mËi bi∆t l° kh·ng thà kh·ng thua, Ω¨ thua kh·ng thà kh·ng ch≠y, Ω¨ ch≠y kh·ng thà kh·ng ra B∞c.

Song, trıËc khi mu‚n xæt ra nh˘ng cüi nguy≈n do n°y v÷ Ωµu, t·i tıÍng chÓng ta h¨y n≈n nh÷n bi∆t cüi tµm tœch cða cÚ Phan mÊt chÓt Ω¨, v÷ cÚ trıËc kia v‚n l° ngıÈi chð h›a kia, th∆ sao vÀ sau l≠i trÍ ra mÊt ngıÈi khüc h≤n : liÀu gan ra m¥t ch‚ng c˙ vËi ngıÈi Phüp tËi cÔng ?

Th∫t v∫y, cÚ l° ngıÈi hiÃu bi∆t thÈi th∆, kh·ng ph®i nhı h≠ng nh° nho hð l∫u c‚ ch∂p Í Ω„ng thÈi, Ω≠i khüi nhı Vfl Ph≠m Kh®i l° tüc gi® b°i lu∫n “BiŒn di” ch≤ng h≠n.

Ta xem h„i nØm 1877, cÚ l° mÊt th∑y c¯ nhµn v· kinh thi á÷nh, chœnh vua T˙ áˆc ra Ω∑u b°i thi á÷nh Ω‚i, c‹ Ωo≠n hfii vÀ thi≈n h≠ Ω≠i th∆ nhı v∑y : “Cüc nıËc Thüi tµy h‡ l°m th∆ n°o m° nıËc h‡ mÂi ng°y mÊt th≈m hıng vıÏng phÓ cıÈng ?” TËi mÊt Ωo≠n khüc, ng°i hfii vÀ qu‚c gia Ω≠i s˙ lÓc b∂y giÈ : “NıËc PhÓ—l¨ng—sa v‚n l° mÊt nıËc tr‡ng tœn nghÿa, cho n≈n Ωem tr® l≠i ta b‚n t◊nh B∞c k¸ m° An NghiŒp (Francis Garnier) Ω¨ l∂y h„i nØm 1873, c›n süu t◊nh trong Nam k¸, ph®i chi PhÓ—l¨ng—sa cÒng Ωem tr® n‚t cho ta, r„i hai nıËc l≠i giao h®o bu·n bün vËi nhau kh·ng hay hÁn ı ? Nhıng v÷ l¡ g÷ nıËc PhÓ—l¨ng—sa vπn l∑n khµn chıa chŸu tr® l≠i, v° nay n∆u nhı nıËc ta mu‚n thµu phÚc 6 t◊nh Nam k¸ l≠i th÷ n≈n l°m th∆ n°o ?

Trong b°i á÷nh Ω‚i cða Phan vi∆t h„i Ω‹, Ω¨ b°n xa xæt rÊng vÀ nguy≈n nhµn cıÈng thŸnh cða cüc nıËc Thüi tµy, v÷ h‡ v‚n c‹ th·ng minh vÚ th˙c, l≠i bi∆t tr‡ng khoa h‡c th˙c t∆, cho n≈n nh∂t thi∆t viŒc g÷ cÒng xæt cho c≠n l¡, l°m cho tËi nÁi, kh·ng chŸu h„ Ω„ bi∆ng nhüc nhı m÷nh. CÚ l≠i Ωem nıËc Nh∫t B®n Í phıÁng á·ng m÷nh ra l°m chˆng; v÷ Nh∫t sËm bi∆t duy tµn t˙ cıÈng, th°nh ra h‡ c‹ cÁ ch∞c ch∞n mÊt mai sünh vai n‚i g‹t ΩıÏc vËi cüc nıËc Ñu chµu.

Ta n≈n bi∆t h„i cÚ Phan n‹i Ωµy, Nh∫t B®n Ω¨ b∞t Ω∑u c·ng cuÊc duy tµn ΩıÏc mıÈi nØm r„i.

Xem v∫y, th÷ ra Ωang lÓc sÿ phu nıËc nh° c›n Ωang say m≈ ch÷m Ω∞m Í gi˘a cüi ngu„n h‡c v∂n t˜ chıÁng hð l∫u c‚ ch∂p, m° cÚ Phan Ω¨ hiÃu bi∆t Ω≠i khüi vÀ t÷nh th∆ thi≈n h≠ nhı th∆, Ωµu ph®i l° ngıÈi kh·ng thˆc thÈi ?

C›n cµu hfii thˆ hai th÷ cÚ tr® lÈi r±ng : “S˙ th∆ B∞c k¸ v° Nam k¸ khüc nhau. NgıÈi PhÓ—l¨ng—sa ph®i tr® b‚n t◊nh B∞c k¸, v÷ t˙ h‡ Ω¨ trüi vËi ΩiÀu ıËc m° l∂y bıËng cða ta. C›n nhı süu t◊nh Nam k¸ th÷ Ω¨ c‹ ΩiÀu ıËc triÀu Ω÷nh k˚ nhıÈng cho h‡, cho n≈n h‡ c›n l∑n khµn ki∆m cË m° kh·ng tr®, l° v÷ c‹ hai l¡ : mÊt l° ΩÃ cho v˘ng v°ng h›a ıËc Í gi˘a hai qu‚c gia, v÷ nıËc PhÓ—l¨ng—sa cÔng ta, tuy c‹ t÷nh cÒ nghÿa xıa m¥c l›ng, nhıng m° ng°y nay h‡ bØng qua mu·n ng°n d¥m tËi Ωµy, bu‰i Ω∑u chıa tin ΩıÏc t∂m l›ng ta chµn gi® th∆ Phan á÷nh PhÔng ñ trang 39/39

n°o, th°nh ra h‡ c›n ph®i gi˘ l∂y Ω∂t Ωai Ω¨ nhıÈng, Ωà cho m≠nh cüi th∆ l˙c ΩŸa vŸ cða h‡, v° Ωà l°m cØn cˆ cho cuÊc h›a vËi ta. Hai l° süu t◊nh Ω°ng trong v‚n l° nÁi Ω∂t ruÊng t‚t, th‹c lÓa nhiÀu, høn chi h‡ c‹ l›ng ham ti∆c kh·ng tr®. Nay mu‚n thµu phÚc l≠i, th÷ ΩiÀu c∑n trıËc h∆t xin triÀu Ω÷nh bfi h≤n t∂m l›ng ngÈ v˙c Ωi. Ng°y xıa Kh‰ng T¯ l°m tıËng nıËc LÂ, m° nıËc TÀ Ωem nh˘ng Ω∂t ruÊng Ω¨ xµm chi∆m tr® l≠i cho nıËc LÂ, ch◊ v÷ ng°y l∂y l›ng chœ th°nh Ω‚i Ω¨i, khi∆n cho c®m ΩÊng ΩıÏc nıËc TÀ v∫y. Th∆ th÷ s˙ th∆ nıËc nh° ng°y nay, triÀu Ω÷nh cÒng n≈n l∂y l›ng chœ th°nh m° Ω‚i vËi nıËc PhÓ—l¨ng—sa th¯ coi. V® l≠i, mu‚n l°m viŒc lËn, Ω˜ng thøm kà g÷ nh˘ng s˙ t‚n hai nho nhfi, c‹ v∫y mËi n≈n viŒc lËn ΩıÏc. N∆u xem trong ˚ ngıÈi PhÓ—l¨ng—sa thiŒt l›ng ham lÏi kh·ng bu·ng, th÷ ta c‹ cüch l∂y m‹n lÏi khüc cho tıÁng ΩıÁng, x∂p x◊, m° xin Ω‰i chüc vËi h‡, vœ dÚ nhı l∂y thu∆ c¯a biÃn trao quyÀn cho h‡ m° Ω‰i l∂y Nam k¸, c‹ l¡ h‡ chŸu, ho¥c l° xin b„i kho®n th≈m nhiÀu cho h‡, r„i tr® l∑n h„i, cÒng l° mÊt cüch...

Trong lÓc ai n∂y cÒng xui vua T˙ áˆc l∂y binh l˙c Ωà thµu phÚc süu t◊nh Nam k¸, m°

trüi l≠i, cÚ Phan th÷ hi∆n k∆ ·n h›a v° c‹ phıÁng lıÏc nhı th∆, chˆng tfi ra cÚ l° ngıÈi chŸu h›a ngay t˜ ban Ω∑u, v‚n kh·ng c‹ ˚ g÷ sinh s˙ hay l° dÔng binh Ω‚i vËi ngıÈi Phüp v∫y.

á∆n lÓc cÚ l°m quan Í trong tr°o, ·ng T·n Th∂t Thuy∆t sinh s˙ nghŸch thÔ ch‚ng ch‡i ngıÈi Phüp lu·n, cÚ Phan cÒng kh·ng phÚ h‡a c®n ngØn hay n‹i g÷ tËi, nghÿa l° cÚ kh·ng mu‚n Ωˆng v°o phıÁng diŒn ∂y. LŸa nhı sau khi Ω¨ bŸ cüch chˆc vÀ l°ng Í, ΩŸnh l∂y cüi thÓ ΩiÀn vi≈n l°m nÁi chung l¨o, kh·ng mu‚n quan tµm g÷ Ω∆n viŒc ΩÈi n˘a. V÷ cÚ bi∆t r±ng : s˙ m∂t nıËc l° t≠i vua quan m÷nh dÍ, dµn chÓng m÷nh høn, s‚ ph∫n nıËc m÷nh Ω∆n lÓc ph®i bŸ h°nh ph≠t, v∫y th÷ cuÊc b®o hÊ l° do lŸch s¯ Ω¨ x∆p Ω¥t xong quüch Ωi r„i, m° cÒng c‹ thi≈n ˚ khi∆n v∫y, c›n cıÎng l°m g÷ n˘a. CıÈng, l°m g÷ c‹ ngıÈi; cıÎng, l°m g÷ c‹ sˆc ?

CÚ vπn n‹i vËi cüc b≠n Ω„ng tµm r±ng : Ph®i chi h„i trıËc m° vua m÷nh cÒng bi∆t thÈi th∆, bi∆t lo l∞ng vÀ viŒc duy tµn nhı vua Minh trŸ nıËc Nh∫t B®n kia; b‡n quan l≠i m÷nh Ω˜ng c‹ ıÁn høn kh‚n n≠n quü, v° l≠i c‹ mÊt s‚ Ω·ng ngıÈi thˆc thÈi chœ sÿ nhı h≠ng NguyÕn TrıÈng TÊ, c‚ sˆc duy tµn bi∆n phüp, th÷ l°m g÷ Ω∆n nÂi m∂t nıËc.

Nay nıËc Ω¨ m∂t r„i, ngıÈi ta trÍ l≠i Ω‰ tÊi cho Nho giüo, nhıng cÚ Phan n‹i kh·ng ph®i tÊi Í Nho giüo, m° t≠i nÁi ta h‡c Nho giüo kh·ng ph®i ΩıÈng. Nho giüo g‚c Í nıËc T°u, m° chœnh nıËc T°u cÒng kh‚n Ω‚n, ta theo nıËc T°u cÒng Ω∞m Ωu‚i theo, l° v÷ m÷nh v° T°u ch◊ ·m ri∆t l∂y Nho giüo theo phüi Chµu t¯, c‚ ch∂p, b®o thð quü, th°nh ra tr÷ trŒ m° kh·ng ti∆n h‹a ΩıÏc. á∆n lÓc ngıÈi Phüp qua l∂y Ω∂t n‡ phü th°nh kia lung tung, m° sÿ phu m÷nh c›n chıa t◊nh ngÊ. Xem Nh∫t B®n kia, h‡ cÒng theo Nho giüo Ω‹ chˆ g÷, nhıng h‡ ΩıÏc lÏi hÁn, v÷ h‡ bi∆t cüi h‡c thuy∆t VıÁng DıÁng Minh ph®i tÔy thÈi bi∆n th‚ng; cho n≈n Ω∆n khi ti∆p xÓc vËi Tµy phıÁng mÊt chÓt, l° h‡ ΩÊng l›ng tri b◊ tri k˝ m° t˙ cıÈng t∂n h‹a ngay. Bao nhi≈u triŒu ngıÈi ch◊ v÷ h‡c sai v° c‚ ch∂p hð b≠i, Ω¨ tæ nh°o xu‚ng c® r„i, dπu m÷nh cÚ c‹ chœ nµng d∫y, nhıng l∂y sˆc Ωµu m° nµng cho n‰i.

Song le, cÚ kh·ng chŸu th∑n phÚc ngıÈi Phüp, l° v÷ cÚ Ω¨ chŸu ngıÈi Phüp vÀ vfl l˙c m° th·i, chˆ kh·ng mu‚n Ωem thµn ra cho s˙ “thay nh° Ω‰i chð” n‹ l°m lÚy ΩıÏc m÷nh, dÔ bi∆t l° c‹ œch ngay cho m÷nh cÒng v∫y. CÚ ch◊ mu‚n t˙ cao t˙ khi∆t l∂y m÷nh m° th·i.

Th∆ sao cÚ l≠i khÍi nghÿa. á‹ l≠i l° mÊt v∂n ΩÀ khüc. Ta xem nhı tr≈n kia Ω¨ n‹i, cÚ Phan th∫t l° ngıÈi c‹ chð ki∆n, v° tµm tœch cða cÚ Ω‚i

vËi thÈi cuÊc b∂y giÈ, th∫t l° rfl r°ng l∞m, nhıng sau cÚ khÍi nghÿa l° v÷ c‹ hai cË. TrıËc l° v÷ c‹ m≠ng vua. Sau l° v÷ c‹ l›ng ngıÈi.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 40/40

Cüi g‚c luµn l˚ d˙ng nıËc cða ta ng°y xıa c‹ ba ΩiÀu c‚t t¯ : mÊt l° vua, hai l° th°y, ba l° cha. Ba ΩiÀu c‚t t¯ ∂y c‹ n¥ng nh¬ tr≈n dıËi khüc nhau : vua r„i mËi Ω∆n th°y, th°y r„i mËi Ω∆n cha. Vua l° mÊt b∫c chœ Ω≠i chœ t·n, thay quyÀn TrÈi Ωà th‚ng trŸ chÓng sinh mu·n v∫t. ᨠbi∆t c‹ TrÈi t∂t ph®i bi∆t c‹ vua. á‚i vËi vua, hÕ ai l° ngıÈi l°m dµn, cÒng ph®i t·n sÔng, v÷ cho r±ng t∂c cfi ng‡n rau, mi∆ng cÁm manh üo, ΩÀu l° Án cða vua ban cho, mu‚n büo Ωüp l≠i cüi Án ∂y, t∂t ph®i t·n vua mËi ΩıÏc. BÍi cüi quan niŒm ∂y, th°nh ra vua b®o g÷ t·i cÒng ph®i nghe. Ai vµng m≠ng vua, th÷ l° nghÿa sÿ, l° trung th∑n, m‡i ngıÈi ΩÀu ph®i kœnh; ai trüi m≠ng vua th÷ l° ho≠n th∑n l° t¥c t¯, ngıÈi n°o cÒng c‹ quyÀn gi∆t ch∆t Ωi. SÏi giµy lu·n l˚ v· thıÏng Ω‹ tr‹i nh˘ng ngıÈi g‡i l° “dµn” Ω¨ ch¥t, m° tr‹i nh˘ng ngıÈi g‡i l° “quan” l≠i c°ng ch¥t hÁn.

V÷ sao ? V÷ quan Ω‚i vËi vua, c›n m∞c mÊt cüi Án n¥ng hÁn n˘a, l° vua cho cÁm, cho üo, cho ph∂n, cho son; mang cüi Án ∂y, tˆc l° mang mÊt m‹n nÏ r∂t to, kh·ng th∆ n°o tr‚n trünh m° kh·ng tr® ΩıÏc. ᨠΩıÏc v°o h≠ng mang nÏ ph∂n son, cÁm üo cða vua, th÷ t∂t ph®i hiÃu cüi nghÿa “Vua lo, t·i nhÚc; vua nhÚc, t·i ch∆t” cho n≈n hÕ vua b®o t·i g÷ t·i cÒng ph®i nghe, tˆc l° Ωà tr® cüi kho®n nÏ ph∂n ∂y, son ∂y, cÁm ∂y, üo ∂y.

Gi˘a ΩÈi cÚ Phan á÷nh PhÔng, nÀn quµn chð nıËc nh° Ωang cao, Ωang thŸnh, nh∂t ban nhµn dµn ai cÒng thÈ luµn l˚ t·n vua, cÚ kh·ng ΩıÏc kh·ng t·n; hu‚ng chi cÚ l≠i c›n mÊt t∑ng n¥ng hÁn cüc ngıÈi khüc, l° Í v°o mÊt b∫c ngıÈi tr®i m∂y ΩÈi chŸu Án ph∂n son cÁm üo cða vua, v∫y vua b®o ΩiÀu chi ph®i, cÚ kh·ng ΩıÏc kh·ng vµng m≠ng.

Trong khi Ωang ng„i xem viŒc ΩÈi, c‹ ngıÈi Ω∆n g‡i b®o : “l°m !” m° ngıÈi ∂y l≠i l° ·ng vua m∂t th°nh, m∂t nıËc, Ωang ΩÊi gi‹ bÚi, nhu‚m tuy∆t sıÁng v∫y theo cüi nghÿa “Vua lo, t·i nhÚc; vua nhÚc, t·i ch∆t”, th∆ n°o cÚ cÒng ph®i vµng. L≠i c›n mÊt l¡ gi° hÁn n˘a : sao Ωˆc H°m Nghi kh·ng ch≠y Ωi Ωµu, m° ch≠y ra hai t◊nh Qu®ng B÷nh v° H° Tÿnh, l° bi∆t hai t◊nh ∂y c›n ch nıÁng d˙a ΩıÏc. Sao vua H°m Nghi kh·ng b®o ai l°m, m° b®o cÚ, v÷ bi∆t cÚ l° con nh° th∆ th∑n, c‹ Ω®m lıÏc, c‹ t°i nØng, c‹ thà l°m ΩıÏc. Án tri ngÊ n¥ng, l›ng ðy thüc to Ω∆n th∆, khi∆n cÚ l≠i c°ng ph®i vµng m≠ng m° khÍi nghÿa c∑n vıÁng.

M≠ng vua Ω∆n, th∆ l° cüi tı tıÍng chð h›a cða cÚ Ω¨ bi∆n th°nh ra cüi tı tıÍng chð Ωünh r„i. áünh ΩıÏc thua, chıa bi∆t Ωµu, nhıng cÒng l° ΩÃ chˆng tfi cho ngıÈi ta bi∆t r±ng : dµn tÊc ViŒt Nam n°y c‹ sˆc ph®n ΩÊng v° quy∆t tranh Ω∂u tËi cÔng.

CÚ vµng m≠ng vua, kh·ng ph®i l° vµng liÀu Ωµu. Khi vua truyÀn lŒnh c∑n vıÁng, v° khi cÚ tµu r±ng : “vµng”, l° trong bÚng Ω¨ c‹ chð trıÁng l∞m, Ω¨ t÷m ΩıÏc ch nıÁng d˙a Ωà l°m ΩıÏc cüi vµng ∂y, Ω¨ t÷m ΩıÏc cüc sˆc m≠nh Ωà l°m n‰i ΩıÏc cüi vµng ∂y r„i : ch nıÁng d˙a v° cüi sˆc m≠nh ∂y, l° l›ng ngıÈi.

Th∫t th∆, kh·ng nh˘ng vua b®o cÚ khÍi nghÿa m° th·i, tËi dµn cÒng b®o cÚ cˆu qu‚c

n˘a. LÓc cÚ truyÀn lŒnh c∑n vıÁng ra, l°m rung ΩÊng l›ng ngıÈi, cho n≈n nghÿa sÿ b‚n

phıÁng Ωem quµn, Ωem lıÁng, Ωem nhiŒt huy∆t vÀ theo r∂t nhiÀu. NÊi nh˘ng h°o kiŒt Í trong b‚n t◊nh Thanh, NghŒ, Tÿnh, B÷nh, trıËc kia t®n l≠c ∏n nÓp Í quanh trong nÓi Ωfi r˜ng xanh, kh·ng c‹ ai th‚ng hÏp, m° cÒng chıa bi∆t quy phÚc ai, th÷ bµy giÈ ΩÀu d≠ theo cüi ti∆ng g‡i cða cÚ Phan m° ra, Ωà nghe cÚ ch◊ huy, c‹ cüi th∆ m≠nh nhı cu‚n nıËc, nhı Ω‰ mıa, l°m cho l›ng ngıÈi s·i n‰i. L›ng ngıÈi Ωang s∞p thi≈m thi∆p Ωi, nay gi∫t m÷nh t◊nh d∫y. Cho Ω∆n nh˘ng h≠ng gi° nua y∆u Ωu‚i, con tr¿, Ω°n b°, kh·ng c‹ sˆc l°m g÷ ΩıÏc, th∆ m° nghe ba ch˘ t≈n Phan á÷nh PhÔng cÒng sinh l›ng c®m ΩÊng, x‹t thıÁng, kœnh phÚc, kh∂n TrÈi vüi Ph∫t cho cÚ ΩıÏc m¨ Ωüo th°nh c·ng. Cho Ω∆n nh˘ng b‡n ph› ΩÈi nŸnh th∆, ch◊ bi∆t mıu cuÊc gi°u sang vinh hiÃn, c›n s‚ng ch∆t m¥c ai, hÕ th∂y ai c‹ bÚng y≈u nıËc thıÁng lo°i, th÷ b®o l° Ω„ ngu, Ω„ d≠i, sau düm Ωem sˆc chµu ch∂u Ωü voi, l∂y trˆng ch‡i Ωü m° ch∆t; nay th∂y cÚ kæo cÈ khÍi nghÿa l≈n, gi‹ bay tËi Ωµu, ngıÈi theo tËi Ω‹, th÷ cÓng n‹

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 41/41

cÒng ph®i kœnh phÚc khen th∑m trong bÚng r±ng : “Gifii”. ∂y l° ta chıa kà Ω∆n nh˘ng h≠ng gi°u c‹ thuÍ nay b‹p ch¬t t˜ng Ω„ng, coi lËn hÁn tœnh m≠ng, th∆ m° bµy giÈ cÒng rÓt ruÊt ra Ωà giÓp cÚ l°m quµn lıÁng. L≠i c›n nh˘ng k¿ cÔng Ωinh h≠ t‚t, xıa nay kh·ng bi∆t vua bi∆t nıËc l° g÷, bµy giÈ nghe n‹i l° cÚ cüch m≠nh c∑n vıÁng, h‡ cÒng l¥n ng›i noi nıËc, gi¨i n∞ng d∑m sıÁng, t÷m Ω∆n nÁi Ωà theo ph› tü... Xem nh˘ng t÷nh tr≠ng Ω‹, th÷ bi∆t l›ng ngıÈi tin phÚc cÚ l° bao nhi≈u !

Bao giÈ cÒng v∫y, nıËc n°o cÒng v∫y, nh˘ng b˙c minh quµn, anh chð, nghÿa sÿ, anh hÔng mu‚n Ω„ ΩıÏc viŒc lËn, trıËc h∆t ph®i d› xæt l›ng ngıÈi, l∂y Ω‹ l°m mÊt thˆ khœ giËi c‚t t¯. HÕ Ω¨ c‹ l›ng ngıÈi quy thu∫n r„i, th÷ l°m g÷ mËi c‹ thà l°m n‰i. CÚ Phan á÷nh PhÔng, Ω¨ c‹ l›ng ngıÈi tin phÚc nhı th∆, l° Ω¨ c∑m mÊt thˆ khœ giËi m≠nh trong tay v∫y, can chi ch≤ng l°m ?

N‹i t‹m l≠i, vua b®o l°m Ωi, dµn b®o l°m Ωi, cÚ Í gi˘a, n∆u trüi m≠ng vua l° ngıÈi b∂t trung, trüi l›ng dµn l° ngıÈi v· dflng. MÊt ngıÈi v‚n tr‡ng cØn b®n quµn th∑n nhı cÚ, kh·ng khi n°o chŸu l°m ngıÈi b∂t trung; mÊt ngıÈi v‚n n¥ng cüi tı tıÍng qu‚c gia nhı cÚ, kh·ng khi n°o chŸu l°m ngıÈi v· dflng. M≠ng vua Ω∆n ph®i c®m; l›ng dµn Ω∆n, l≠i c°ng kh·ng thà bfi; hu‚ng chi c® m≠ng vua, c® l›ng dµn, nhı hai cüi sˆc m≠nh thi≈ng li≈ng, kæo Ω±ng trıËc, Ω∏y Ω±ng sau, khi∆n cÚ nhµn c®m sinh ra khœ, nhµn khœ sinh ra dflng, bøn m≠nh m¡ vµng lÈi vua sai, dµn b®o :

— T·i l°, d∑u ch∆t cÒng cam tµm. Th∆ l° cÚ khÍi nghÿa. T˜ Ω‹ trÍ Ωi, trıËc kia cÚ chð h›a bao nhi≈u, th÷ bµy giÈ l≠i chð Ωünh b∂y nhi≈u. Nhıng v∫y m° s˙ th∆ lÓc ban Ω∑u, b∞t cÚ ph®i thua. Thˆ nh∂t l° bÍi chıa c‹ Ω∂t dÔng

vfl. áang khi th∂y th°nh tan, vua ch≠y, nıËc m∂t, ba cüi th®m ∂y cÔng d„n Ω∆n mÊt lÓc, khi∆n cho cÚ ph®i n‹ng ruÊt, cho n≈n khÍi binh l° khÍi binh, chË chıa kŸp tœnh Ω∆n th∆ gi˘, m° cÒng chıa kŸp tœnh Ω∆n th∆ Ωünh. Gi˘, m° Í l°ng á·ng Thüi cða cÚ, th÷ gi˘ g÷ ΩıÏc ? Ph°m dÚng binh, t∂t ph®i ki∆m mÊt ch n°o hiÃm y∆u ΩÃ Ω‹ng tr≠i l°m g‚c; ch ∂y ph®i c‹ ΩıÈng giao th·ng cho tiŒn Ωà chuyÃn v∫n ΩıÏc quµn lıÁng v° quµn khœ, r„i ti∆n l≈n th÷ c‹ thà l∂n th≈m ΩıÏc Ω∂t, lui vÀ c‹ thà gi˘ v˘ng g‚c m÷nh mËi ΩıÏc. L°ng á·ng Thüi th÷ b∂t quü cÒng nhı nh˘ng l°ng khüc, nay Ωem quµn Ω‹ng Í Ω‹, g‡i l° h°o l° h‚, ch◊ c‹ m∂y cüi ao nhfi, g‡i l° th°nh l° lÒy, ch◊ c‹ nØm ba bÚi tre, n∆u nhı ngıÈi Phüp Ωem quµn vÀ sËm mÊt ng°y n°o, m° Ω¥t sÓng Ω≠i büc nh∞m ngay v°o, Ω∏y cho ΩÊ mıÈi phüt, th÷ cÚ c°ng sËm thua mÊt ng°y ∂y, ΩŸch l°m sao cho ΩıÏc ? Hu‚ng chi, ngay Ω∆n ngıÈi trong l°ng, b≈n c≠nh nh˘ng ngıÈi bi∆t y≈u nıËc m° theo, l≠i c‹ bao nhi≈u ngıÈi trÍ m¥t m° xu thÈi, t˙ nhi≈n ΩıÈng Ω∂t Í trong l°ng, v° viŒc h°nh ΩÊng cða cÚ l°m sao quµn Phüp l≠i ch≤ng bi∆t. Vœ b±ng kh·ng v÷ viŒc Ωünh phü m∂y l°ng c‹ Ω≠o, m° quµn Phüp vÀ gi®i cˆu, Ω∆n nÂi cÚ thua, th÷ ch∫m mÊt h·m n˘a, quµn Phüp cÒng vÀ Ω∆n nÁi, tˆc l° Ω≠i Ω„n á·ng Thüi cÒng Ω∆n m∂t. L≠i sau khi m∂t á·ng Thüi r„i, m° cÚ kæo quµn Ωi Ωünh nay nÁi n°y, mai nÁi khüc, th∆ l° chıa c‹ cØn b®n, t˙ nhi≈n Ω¨ c‹ th∆ thua n±m phÚc Í trong Ω‹ r„i.

Th∆ gi˘ Ω¨ v∫y, c›n th∆ Ωünh cÒng kh·ng c‹. Cüi th∆ Ωünh quan hŒ nh∂t Í quµn giËi. Quµn giËi ng°y xıa l° gıÁm Ωao, giüo müc, m° quµn giËi ΩÈi cÚ tuy l° Ω¨ dÔng sÓng Ω≠n r„i, nhıng cÒng l° sÓng Ω≠n ph®i cho t‚t mËi ΩıÏc. Th∆ m° sÓng Ω≠n cða m÷nh h„i Ω‹, n°o c‹ ra h„n ra düng g÷ : g‡i l° sÓng h≠t n‰, g‡i l° sÓng th∑n c·ng, c·ng dÚng kæm høn quü; sÓng ngıÈi ta th÷ b∞n mau nhı chËp v° Ωi r∂t xa, c›n sÓng cða m÷nh th÷ nh„i m¨i mËi ΩıÏc mÊt phüt thu‚c Ωà b∞n, c‹ khi phüt thu‚c l≠i hı kh·ng b∞n ΩıÏc, m° b∞n ra cÒng kh·ng Ωi ΩıÏc bao nhi≈u ΩıÈng, sˆc m≠nh c‹ khi cÒng kh·ng Ωð Ωà gi∆t ngıÈi ΩıÏc. Quµn khüng chi∆n cða ta lÓc ∂y, khœ giËi ch≤ng qua ch◊ nhiÀu gıÁm giüo, dÔ c‹ sÓng Ω≠n cÒng l° kiÃu cÒ Ω„ xıa, c‹ Ωünh th÷ l∂y g÷ m° Ωünh. Th∆ Ωünh cÒng kh·ng c‹, tˆc l° phÚc s≥n cüi cÁ thua n˘a r„i.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 42/42

Song le, chÓng ta Ω˜ng tıÍng mÊt ngıÈi c‹ chœ khœ anh hÔng nhı cÚ, kh·ng bi∆t tËi nh˘ng chÂ Ω‹ Ωµu. Cüi cÁ thua cÚ bi∆t trıËc, cÚ Ω¨ t˙ bi∆t sˆc m÷nh chıa c‹ th∆ Ωünh, nhıng m° nhµn ΩıÏc lÓc l›ng ngıÈi Ωang n· nˆc, n‹ng n®y, th÷ ph®i chÚp l∂y m° l°m ngay. Tˆc l° g¥p ΩıÏc cÁ hÊi thu∫n tiŒn kh·ng thà bfi qua. N∆u chÈ cho khi n°o d˙ bŸ ΩıÏc Ωð cüc thˆ, th÷ l›ng ngıÈi nguÊi m∂t c›n g÷, bÍi s˙ th∆ h„i Ω‹, ph®i ˆng thÈi, chË kh·ng ph®i l° Ω¨ thÈi ΩıÏc.

Nhıng, cˆ l∂y binh l˙c b±ng sÓng høn Ω≠n x∂u nhı v∫y, cˆ l∂y cüi cÁ sÍ b÷nh b„ng nay Ωµy mai Ω‹ nhı v∫y, m° cÚ gıÏng g≠o c∑m c˙ ΩıÏc vËi quµn Phüp trong hai nØm trÈi, nghÿa l° t˜ cu‚i nØm 1885 Ω∆n nØm 1887, mËi thua ch≠y ra B∞c, Ωð bi∆t cüi sˆc ch‚ng ch‡i cða cÚ cÒng khü, n∆u kh·ng th÷ ch◊ trong m∂y thüng l° tan t°nh ngay.

áo≠n tr≈n kia Ω¨ n‹i r±ng : cÚ Phan ra B∞c, c‚t Ωà hiŒu triŒu chœ sÿ ngo°i B∞c, n‰i l≈n l°m thanh th∆ cho m÷nh. H„i Ω‹, phong tr°o vØn thµn ngo°i B∞c cÒng lËn l∞m, tr°n kh∞p ra h∑u h∆t cüc t◊nh, thˆ nh∂t l° m∂y t◊nh H®i DıÁng, Nam áŸnh, B∞c Ninh, SÁn Tµy... t◊nh n°o cÒng c‹ mÊt v°i ngıÈi xıng hÔng. Nhıng trong Ω‹ ph∑n nhiÀu l° gi¥c cfi, ho¥c l° ch◊ l∂y t° thu∫t dÚ dµn, chˆ kh·ng ΩıÏc m∂y ngıÈi l°m Ωˆng Ω∞n ra viŒc. V® l≠i kh·ng hÏp sˆc vËi nhau, cho n≈n sÓng Phüp chÿa tËi Ωµu liÀn tan tËi Ω‹, ch≤ng th°nh ra mÊt th∆ l˙c g÷ Ωüng kÃ. CÚ Phan ra B∞c th∂y t÷nh th∆ nhı v∫y, l∂y l°m chün n®n, bi∆t r±ng vØn thµn B∞c h° kh·ng Ωð Ωà cho m÷nh nıÁng d˙a ΩıÏc, bøn gi® l°m mÊt ·ng tÓ t°i nghøo kh‰ Í NghŒ ra, ng„i d≠y h‡c mÊt nh° l°m ruÊng t≠i huyŒn Th≠ch Th∂t t◊nh SÁn Tµy. CÚ Í l°ng n°o nh° ai, bµy giÈ kh·ng thà hfii ra ΩıÏc.

V÷ lÓc b∂y giÈ, cÚ th∂t b≠i m° Ωi, nhıng quµn Phüp vπn t∑m n¨ ri∆t l∞m, cho n≈n ph®i tr‚n trünh v° Ω‰i t≈n h‡, thünh ra ngay Ω∆n chð nh° nu·i cÚ ng„i d≠y h‡c, c‹ l¡ cÒng kh·ng bi∆t trong nh° m÷nh c‹ b∫c Ω≠i anh hÔng trÓ chµn. CÚ Í SÁn Tµy, nhıng vπn thıÈng c‹ thı t˜ giao thiŒp vËi anh em vØn thµn Í h≠t á·ng TriÀu t◊nh H®i DıÁng, h„i Ω‹ l° g‚c cüch m≠ng ngo°i B∞c, c›n c‹ thanh th∆ hÁn m∂y ch khüc. Song nh˘ng thı t˜ giao thiŒp nÊi dung th∆ n°o, t·i Ω¨ chŸu kh‹ m∂t c·ng sıu t∑m d˘ l∞m, cÒng kh·ng thà t÷m ra ΩıÏc. C‹ ΩiÀu l° cˆ l∂y l˚ m° Ωoün th÷ ch∞c ch◊ l° viŒc c‰ ΩÊng cüch m≠ng, v° ch◊ bi∆t r±ng cÚ c‹ v∫t s∞c ΩıÏc mÊt ngıÈi h°o kiŒt vÀ sau cÒng n‰i l≈n huy∆t chi∆n vËi binh Phüp ΩıÏc mıÈi m∂y nØm trÈi. NgıÈi ∂y l° ·ng Ho°ng Hoa Thüm, tˆc l° ·ng áÀ Thüm. LÓc n°y, Ho°ng Hoa Thüm, c›n tr¿ tu‰i, nhıng m° ngıÈi r∂t anh hÔng v° c‹ khœ khüi to, nhµn b∂y lµu nghe Ω≠i danh cÚ Phan, nay d› bi∆t tin cÚ Í SÁn Tµy, bøn t÷m tËi Ωà h∑u chuyŒn. CÚ th∂y Thüm l° ngıÈi Ω®m lıÏc, chœ khœ n≈n r∂t Ωem l›ng y≈u m∆n. Lu·n dŸp khuy∆n khœch Thüm n≈n g∞p khÍi nghÿa Í B∞c k¸.

Nhıng t÷nh c®nh cÚ Phan lÓc n°y bu„n r∑u l∞m. V÷ mÚc Ωœch ra B∞c khi∆n cho cÚ n®n l›ng b˙c chœ, Ω∆n ΩÂi mÊt ngıÈi Ωang mu‚n v°o sinh ra t¯, khu∂y nıËc ch‡c trÈi, m° ph®i b÷nh b„ng thüc tœch l°m mÊt th°y Ω„ nh° qu≈, gfl Ω∑u nØm ba Ωˆa tr¿, b®o sao kh·ng bu„n !

NgıÈi ta th∂y tµm s˙ v· li≈u cða cÚ bÊc lÊ ra Í thi vØn. Süt khœ hÔng phong cða ·ng tıËng h„i n°o, giÈ l≠i vÀ cüi thÓ ngµm nga nh°n nh¨ cða

nh° nho. C›n nhË ng°y m„ng mÊt t∆t nØm m∫u t˚ (1888), cÚ c‹ b°i thi khai bÓt nhı v∑y :

Lıu oanh Ω÷nh ngo≠i ng˘ hoa chi. Hoa büo xuµn quy nhµn vŸ quˇ.

B÷nh l¨nh büch ni≈n tı nh∫t nhiÕu; H„ng sÁn v≠n l˚ v‡ng vµn phi.

Ng· gia h˘u giüo cØng trung hi∆u. Khüch ΩŸa v· tµm oün biŒt ly; Giai ti∆t thŸ nhµn h°nh l≠c xˆ;

Ng¨ phÔng giai ti∆t b∂t thØng bi.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 43/43

MÊt b≠n l°ng nho Ω¨ dŸch ra qu‚c vØn, kh·ng theo thà th∂t ng·n, m° dŸch th°nh mÊt b°i lÚc büt nhı sau Ωµy, t·i tıÍng ch≤ng nh˘ng ΩÓng nghÿa cða nguy≈n vØn, l≠i c›n c‹ v¿ hay n˘a l° khüc :

Ti∆ng oanh non n◊ sµn ngo°i Tin xuµn vÀ Ω‹ m° ngıÈi Í Ωµu ?

Ng°n thu mÊt t∂m c· s∑u, Non H„ng nÓi Ng˙ mµy Ω∑u xa xa ?

Hi∆u trung l° n∆p nh° ta, BiŒt ly Ω∂y khüch oün m° l°m chi ?

Ti∆t vui ai cÒng vui v∑y, M° ta ri≈ng nÂi s∑u bi mÊt m÷nh ?

Í chıÁng Ω∑u h∆t, t·i Ω¨ n‹i vØn chıÁng h‡ Phan ch∂t phüc h„n nhi≈n, nghÿ sao vi∆t th∆, kh·ng ıa b°o chu‚t Ω¡o g‡t g÷ ; ta cˆ xem b°i thi khai bÓt Ω‹ th÷ bi∆t.

Tuy l° vØn chıÁng ch∂t phüc, tµm s˙ cÔng s∑u lÊ ra tr≈n m∂y v∑n thi, nhıng m° ngo°i ch ng·n t˜ ngıÈi ta vπn nh∫n th∂y chˆa chan trüng khœ nhiŒt trıÈng Ω‚i vËi quµn vıÁng, vËi gia qu‚c.

G¥p ph®i c®nh bu„n th÷ bu„n, nhıng cüi chœ c∑n vıÁng cˆu qu‚c nhı Ω¨ k∆t tinh l≠i r„i, kh·ng c‹ mÊt sˆc m≠nh g÷ Ωünh cho tan, Ω∫p cho bà ra ΩıÏc n˘a.

Ta n≈n bi∆t vËi cüi thµn th∆ phi≈u lıu v· v‡ng nhı Phan lÓc n°y, n∆u mÊt ngıÈi khüc kæm sÓt nghŸ l˙c can Ω®m, t∂t ph®i sinh ra chün n®n m° n®n chœ bi∆n tµm. R„i, b±ng kh·ng mai danh ∏n tœnh, c∑u l∂y s˙ trong s≠ch y≈n ‰n su‚t ΩÈi th÷ cÒng tÔy th∆ theo thÈi, t÷m ΩıÈng ra thÓ Ωà mıu l∂y c·ng danh s˙ s®n cho sıËng t∂m thµn, chˆ tÊi g÷ Ωeo Ωu‰i m¨i cüi günh giang san nguy hiÃm Í tr≈n vai cho mŒt ?

Song, vËi mÊt ngıÈi c‹ quy∆t tµm nhiŒt huy∆t nhı cÚ, s˙ bu„n r∑u, s˙ th∂t v‡ng Ω¨ kh·ng th∞ng n‰i ΩıÏc ngıÈi, l≠i c›n røn ΩÓc cho ngıÈi ΩıÏc gan th≈m cˆng, khœ th≈m m≠nh. BÍi v∫y, cÚ suy nghÿ n∆u kh·ng nhÈ ΩıÏc l˙c lıÏng vØn thµn B∞c h° n‰i l≈n thanh ˆng vËi nhau th÷ th·i, ta l≠i trÍ vÀ qu≈ nh°, ch‚n cÒ, g‹p nh‹p t°n quµn, tÚ h‡p c˙u tıËng, r„i l≠i Ωünh liÀu v°o ra sinh t¯ mÊt phen n˘a Ω∆n ch∆t l° cÔng.

CÚ bøn quy∆t k∆ trÍ vÀ H° Tÿnh, th÷ v˜a c‹ m∫t thı cða Cao Th∞ng gÍi ra n‹i rfl s˙ t÷nh v° mÈi cÚ vÀ g∂p. Tˆc kh∞c cÚ s¯a so≠n l≈n ΩıÈng nÊi ngay b˘a Ω‹. Ho°ng Hoa Thüm xin Ωi theo, nhıng cÚ c®n l≠i m° n‹i :

— N∆u nh° ngıÁi c‹ chœ l°m viŒc lËn, th÷ ngay Í Ω∂t B∞c, kh·ng thi∆u g÷ ch c‹ thà dÚng vfl, miÕn l° ph®i bi∆t Ω≠i trıÏng phu Í ΩÈi chˆ c‹ ng≠i g÷ nh˘ng bıËc ch·ng gai, cˆ mÊt m˙c bÀn gan s∞t Ωü, Ω∆n ch∆t mËi th·i.

NgıÈi ta n‹i r±ng cüch œt nØm sau, Ho°ng Hoa Thüm xıng hÔng Í Y≈n á∆, ΩıÁng Ω∑u vËi B®o hÊ c‹ tr≈n mıÈi nØm, cho tËi lÓc ch∆t, ph∑n nhiÀu c‹ chŸu ®nh hıÍng kœch thœch cða Phan trong lÓc “lµm biŒt t¥ng ng·n” n°y Ω‹.

ViŒc quan ph›ng cða B®o hÊ g∞t gao, Ω∆n ΩÂi Phan kh·ng düm Ωi ΩıÈng bÊ, m¥c d∑u mau hÁn. CÚ ph®i Ωi ΩıÈng biÃn m° vÀ. Ghe v· tËi b∆n l°ng Mµn Xü Í chµn nÓi H„ng SÁn, g∑n chÏ Ch∆ thuÊc huyŒn La SÁn.

Cao Th∞ng Ωem quµn ngh≈nh ti∆p t≠i Ωµy. CÚ bıËc l≈n bÈ, vui m˜ng c®m ΩÊng hiŒn tr≈n s∞c m¥t, v vai Cao Th∞ng m° n‹i :

— Nay chÓng ta l≠i c‹ thÃ Ω‚t chüy ng‡n l¯a Ω¨ t°n, l°m tıÁi nh°nh cµy Ω¨ hæo, th∫t nhÈ c‹ sˆc nh° ngıÁi lao kh‰ kinh doanh bi∆t m∂y !

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 44/44

10) NÓi VÚ Quang Th∆ l° cuÊc khüng chi∆n cða h‡ Phan l≠i ph˜ng ph˜ng n‰i l≈n nhı l¯a chüy. Cao Th∞ng Ω‹n rıËc cÚ vÀ t≠m Ω‹ng tr≈n m∂y trüi nÓi TrÔng Kh≈, Trœ Kh≈, thuÊc

huyŒn HıÁng Kh≈. Nghe tin, tıËng sÿ cÒ l≠i quy t∫p Ω·ng Ω®o. Cao Th∞ng b∏m rfl c·ng viŒc t˜ khi cÚ Ωi, ·ng ta Í nh° mıu tœnh kh·i phÚc v° ch∆ t≠o khœ giËi ra th∆ n°o. L≠i tr÷nh cÚ bˆc m∫t thı cða ngıÈi khüch l≠ nØm trıËc Ω¨ Ω∆n müch tin cho ·ng Ωi cıËp ΩıÏc sÓng Phüp vÀ l°m kiÃu, r„i trao cho ·ng bˆc thı n°y Ωà tr÷nh cÚ Phan liÀn khi cÚ Í B∞c trÍ vÀ.

Nghe n‹i l° m∫t thı, cÚ l∂y l°m l≠, tıÍng l° c∏m nang diŒu k∆ g÷ Ωµy; ch˜ng mÍ ra xem, kh·ng t≈n, kh·ng h‡, kh·ng thüng kh·ng ng°y, ch◊ vfin v¬n c‹ 14 ch˘ vi∆t th∫t r∞n rfii, l° hai cµu thi cða Vi≈n Mai, thi sÿ ΩÈi Thanh nıËc T°u :

T˙ c‰ giang sÁn nh°n b∂t Ω∞c, Bün quy danh sÿ, bün anh hÔng.

Nghÿa l° : T˜ trıËc non s·ng nh°n ch≤ng ΩıÏc; n¯a v÷ danh sÿ, n¯a anh hÔng. CÚ xem r„i ch◊ cıÈi nh≠t v° x∆p l≠i c∂t Ωi, kh·ng n‹i g÷ h∆t. Chı tıËng kh·ng ai hiÃu ˚

cða ngıÈi khüch l≠ kia mu‚n n‹i g÷; ch◊ cho l° mÊt anh Ω„ g°n n‹i b∫y hay khoe ch˘ v∫y th·i. Ho¥c l° ngıÈi ∂y mu‚n khen cÚ Phan, ho¥c l° ngÚ ˚ n‹i cÚ kh‰ tµm bÀn chœ, nhıng cÒng ch◊ quanh qu∏n trong r˜ng nÓi l° cÔng, kh·ng bıËc ra xa ΩıÏc Ωµu, v÷ thi≈n mŒnh v° thÈi th∆ Ω¨ l°m mÊt chuyŒn dÿ nhi≈n m∂t r„i.

Song ai cÒng ch◊ phfing Ωoün th∆ th·i, c›n thµm ˚ cða ngıÈi kia ra sao kh·ng bi∆t; nh∂t l° th◊ chung kh·ng chŸu n‹i ra danh tœnh, c°ng l≠ k¸ hÁn.

CÚ trÍ vÀ H° Tÿnh, mËi bi∆t rfl nguy≈n nhµn vua H°m Nghi bŸ b∞t l° do t≈n TrıÁng Quang Ng‡c büo Phüp vÀ b∞t ng°i. Tˆc thÈi cÚ ΩiÃm binh thµn h°nh l≈n tËi Ω∂t M‡i b∞t t≈n Ng‡c ra chæm Ω∑u v° khüm xæt trong nh° n‹, th∂y mÊt cµy b®o ki∆m cða vua H°m Nghi m° n‹ l∂y trÊm. Xa g∑n, ai nghe viŒc büo c˜u tuy∆t h∫n n°y ΩÀu l∂y l°m h® d≠ vui l›ng, cho n≈n h°o kiŒt h˘u danh Í t◊nh H° Tÿnh nhı Ng· Qu®ng, NguyÕn C∂p, VÒ Phüt, v° Thanh H‹a th÷ C∑m Bü ThıËc... ΩÀu Ωem quµn vÀ ΩÃ theo cÚ sai khi∆n. BÊ h≠ th≈m Ω·ng, thanh th∆ vang d∫y.

Nhıng n∆u bµy giÈ kh·ng s∞p Ω¥t th∆ n°o, m° cˆ quanh qu∏n Í trong r˜ng nÓi, nay y≈n th÷ Í nÓi n°y, mai ΩÊng l≠i sang r˜ng kia, r‚t l≠i t∂t nhi≈n cÒng Ω∆n th∂t b≠i nhı trıËc. V÷ Ω‹, bµy giÈ cÚ tœnh cüch cho bÀn th∆ gi˘ Ω¨, r„i mËi tœnh Ω∆n th∆ Ωünh sau.

Cüch xa TrÔng Kh≈, Trœ Kh≈ ΩÊ m∂y chÚc d¥m, c‹ d¨y nÓi l° nÓi VÚ Quang. TÚc g‡i l° Ng°n TrıÁi, ΩŸa th∆ hiÃm y∆u, cÚ Phan l˙a ch‡n l°m nÁi Ω‹ng Ω≠i Ω„n.

Ng°n TrıÁi, mÊt khu r˜ng nÓi th∫t hiÃm h‹c quanh co, v° c‹ ΩŸa th∆ tiŒn lÏi cho viŒc dÚng binh l° nhÈ c‹ ba con ΩıÈng ΩÊc Ω≠o : m¥t trıËc ng‹ ngay ra Ω„ng b±ng, c‹ thà d›m ΩıÏc t◊nh th°nh H° Tÿnh, Ω±ng sau to°n l° r˜ng r∫m, c‹ ΩıÈng l‚i bœ m∫t Ωi qua Ω∂t Løo m° sang Xi≈m; c›n mÊt con ΩıÈng nhfi, th÷ th·ng su‚t qua tËi nÓi á≠i H°m. NÓi n°y cÒng l° mÊt ch¥ng nÓi hiÃm h‹c : sÁn m≠ch li≈n ti∆p nhau v° ΩÊt ngÊt, khu∂t khÓc, cˆ mÂi trüi nÓi c‹ mÊt khe su‚i, hai b≈n bÈ khe n°o cÒng c‹ lau s∫y m‡c l≈n cao quü Ω∑u ngıÈi. áıÈng l‚i Ωi v°o r∂t gay go, n∆u ai kh·ng thuÊc th÷ kh·ng t÷m ΩıÏc ΩıÈng v·, hay l° v· r„i m° kh·ng thuÊc ΩŸa th∆ cÒng kh·ng bi∆t ΩıÈng m° ra.

T˜ VÚ Quang m¨i tËi TrÔng Kh≈, Trœ Kh≈, d°i Ω∆n g∑n mÊt trØm d¥m, bµy giÈ ΩÀu c‹ Ω„n tr≠i li≈n ti∆p cða nghÿa binh d˙ng l≈n. á„n tr≠i d˙ng to°n b±ng cµy bÀn ch∞c, l∂y ngay Í trong r˜ng, d˙a theo th∆ nÓi, th∆ nıËc m° Ω‹ng Ωà cho tiŒn viŒc ch‚ng gi˘, viŒc Øn u‚ng, cÔng l° viŒc chuy≈n chÍ binh gia lıÁng th˙c Ωi l≠i. RÊng ra Ω∆n b‚n t◊nh Thanh, B÷nh, NghŒ, Tÿnh, ph°m l° miÀn thıÏng du sÁn cıËc ΩÀu r®i rüc c‹ Ω„n tr≠i nghÿa binh. á„n lËn th÷ mÊt áÀ Ω‚c Ω‹ng, c›n Ω„n nhfi th÷ mÊt L¨nh binh. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 45/45

CÚ chia ra mÂi vi≈n tÔy tıËng l°m chð mÊt ΩŸa phıÁng, g‡i l° mÊt quµn thˆ (nghÿa l° ch quµn Ω‹ng). MÂi mÊt quµn thˆ Í h≠t n°o ΩÀu l∂y ngay t≈n cða h≠t ∂y m° g‡i cho tiŒn viŒc ti∆ng ˆng tı büo. MÂi quµn thˆ Ω‹ng Í ho¥c mÊt t◊nh, ho¥c mÊt huyŒn, ho¥c mÊt t‰ng, ho¥c mÊt l°ng, tÔy theo chÂ Ω‹ng binh c‹ quan hŒ Ω∆n viŒc v∫n lıÁng hay l° viŒc quµn bŸ th∆ n°o ?

Phan chia nghÿa quµn th‚ng thuÊc trong tay m÷nh ra 15 thˆ nhı sau n°y : Kh≈ thˆ (huyŒn HıÁng Kh≈) NguyÕn Tho≠i Can thˆ (huyŒn Can LÊc) NguyÕn Tr≠ch, NguyÕn D∫t L≠i thˆ (t‰ng L≠i Th≠ch) Phan á÷nh Nghi (chüu cÚ) B÷nh thˆ (t◊nh Qu®ng B÷nh) NguyÕn ThÚ (·ng n°y l° ngıÈi Thanh H‹a, nguy≈n l°

tıËng cÒ cða ·ng T·n Th∂t Thuy∆t, vÀ theo cÚ ch◊ huy, nhıng sau c‹ tÊi, bŸ cÚ chæm Ω∑u). HıÁng thˆ (huyŒn HıÁng SÁn) NguyÕn Huy Giao DiÕn thˆ (phð DiÕn Chµu) Tr∑n Vinh Anh thˆ (phð Anh SÁn) NguyÕn M∫u (·ng n°y Ω∫u Ph‹ b®ng vfl) Nghi thˆ (huyŒn Nghi Xuµn) Ng· Qu®ng LÕ thˆ (l°ng Trung LÕ, thuÊc phð áˆc Th‡) NguyÕn C∂p C∏m thˆ (huyŒn C∏m Kh≈) Hu¸nh Bü Xuy≈n Th≠ch thˆ (huyŒn Th≠ch H°) NguyÕn Thu∫n K¸ thˆ (huyŒn K¸ Anh) VÒ Phüt (·ng n°y tuy Ω∫u vfl c¯ nhıng h‡c vØn cÒng

hay ch˘) LŒ thˆ (huyŒn LŒ Thðy) NguyÕn Bœ Thanh thˆ (t◊nh Thanh H‹a) C∑m Bü ThıËc (·ng n°y l° tÔ trıÍng dµn Mün Í

thıÏng du t◊nh Thanh, thıÈng Ωem mÊt thˆ s®n v∫t r∂t qu˚ Í b‰n t◊nh l° ng‡c qu∆, dµng n≠p cÚ Phan Ωà bün l∂y tiÀn l°m quµn lıÁng khœ giËi).

DiŒm thˆ (l°ng T÷nh DiŒm) Cao á≠n (nÓi á≠i H°m thuÊc vÀ trong quµn thˆ n°y). MÂi quµn thˆ nhı th∆, tÔy theo ΩŸa th∆ quan hŒ hÁn kæm m° Ω‹ng quµn nhiÀu hay œt.

Quµn ∂y tuy l° bÊ h≠ ri≈ng cða mÂi ·ng vØn thµn vfl tıËng kà t≈n tr≈n Ωµy, nhıng bµy giÈ ΩÀu Í dıËi quyÀn cÚ Phan ΩiÀu khiÃn ch◊ huy. CÚ h≠ lŒnh nh∂t thi∆t ph®i m¥c mÊt s∞c binh phÚc, vfl trang y nhau. L≠i mÂi quµn thˆ ph®i kæn trong quµn m÷nh ra ho¥c hai chÚc ho¥c ba chÚc t≈n kiŒn t‚t, vÀ Ω‹ng Í Ω≠i Ω„n nÓi VÚ Quang, g‡i l° quµn tÓc tr˙c, ph›ng khi c‹ viŒc quµn, truyÀn büo hiŒu lŒnh ra quµn thˆ n°o, th÷ s≥n c‹ binh lœnh cða quµn thˆ ∂y m° sai khi∆n, v÷ h‡ Ω¨ thuÊc ΩıÈng l‚i giao ti∆p vËi b‰n tr≠i, t˙ nhi≈n s˙ Ωi vÀ mau l¬ dÕ d°ng. Ph°m nh˘ng k˝ lu∫t trong quµn, chœnh tay cÚ Phan th®o ra r∂t l° nghi≈m minh, thi h°nh ΩÀu cho cüc quµn thˆ.

LÓc n°y quµn thˆ n°o cÒng c‹ ho¥c t˜ 100 cho Ω∆n 500 quµn, c›n Í Ω≠i Ω„n VÚ Quang, th÷ lÓc n°o cÒng c‹ 500 quµn, to°n l° quµn tay sÓng kiÃu mËi v° luyŒn t∫p b∞n gifii h∆t th®y.

C‹ 20 t≈n thµn binh t¯ sÿ h∑u h≠ lu·n Í quanh m÷nh cÚ l° Ω≠i nguy≈n soüi, Ωà hÊ vŒ v° truyÀn phüt hiŒu lŒnh Ωi cüc Ω„n tr≠i. MÊt vi≈n kiŒn tıËng cða cÚ l° NguyÕn MÚc l° th‚ng tıËng ΩÊi quµn t¯ sÿ ∂y, cÚ Phan Ωi Ωµu cÒng Ωi theo t˜ng bıËc.

C›n v∂n ΩÀ lıÁng th˙c, l° m≠ch müu cða ba quµn, cÚ cÒng s∞p Ω¥t d˙ bŸ c∏n th∫n l∞m. Dµn Í m∂y t◊nh Thanh, NghŒ, Tÿnh, B÷nh h„i n°y Ω¨ thuÊc h≤n Í dıËi quyÀn chœnh phð B®o hÊ r„i, ngıÈi Ω¨ ph®i Ω‹ng thu∆ thµn, ruÊng Ω¨ ph®i Ω‹ng thu∆ ΩiÀn, s˙ günh vüc nhiÀu hÁn lÓc trıËc; nhıng cÚ Phan l∂y nghÿa l˚ m° hiÃu dÚ cho dµn, Ω≠i ˚ n‹i r±ng : nghÿa quµn bµy giÈ c∑n ph®i c‹ dµn giÓp cho vÀ ch lıÁng Øn, th÷ mËi c‹ thà y≈n ‰n bÀ trong, m° c‹ y≈n ‰n bÀ trong, th÷ bÀ ngo°i mËi c‹ thà ch‚ng gi˘ vËi quµn Phüp. CÚ kh·ng c∑n l∂y cða dµn nhiÀu : mÂi mπu ruÊng h°ng nØm ch◊ c∑n dµn Ω‹ng g‹p cho nghÿa binh mÊt Ω„ng b≠c m° th·i. Nhµn dµn h≠t n°o cÒng vui l›ng Ω‹ng g‹p, kh·ng l∂y s˙ ph®i Ω‹ng g‹p hai nÁi l°m n¥ng nÀ v°

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 46/46

kh·ng ai oün h∫n g÷ c®. Ngo°i ra s˙ Ω‹ng thu∆, dµn l°ng c›n Ωem s®n v∫t v° lÓa g≠o l≈n cung c∂p cho nghÿa binh l°m lıÁng th˙c n˘a. Xem Ω‹ th÷ bi∆t l›ng dµn thıÁng y≈u cÚ l° th∆ n°o ? R∂t ΩÂi c‹ nhiÀu ngıÈi v÷ viŒc cÚ l°m m° Ω∆n khuynh gia b≠i s®n cÒng can tµm. ∂y l° kh·ng n‹i g÷ Ω∆n m∂y k¿ nh° gi°u c‹ biÃn l∫n, ng°y thıÈng kh·ng düm l‡i ra Ω„ng xu büt g≠o n°o giÓp ai, th∆ m° bµy giÈ cÒng ph®i theo gıÁng ph∑n Ω·ng v° sÏ oai th∆ cða vØn thµn, r„i t˙ Ωem g≠o tiÀn Ω‹ng g‹p.

LŒ ΩŸnh, tËi k¸ thu∆ th÷ dµn Í ΩŸa phıÁng n°o, Ωem tËi ch c‹ quµn thˆ Í ΩŸa phıÁng ∂y m° n≠p. MÂi quµn thˆ thµu ΩıÏc bao nhi≈u c‹ v°o s‰ süch phµn minh, tr˜ ra cüc kho®n chi ti≈u trong quµn thˆ m÷nh r„i, c›n th÷ ph®i Ωem n≠p l≈n Ω≠i Ω„n. CÚ ra nghi≈m lŒnh cho cüc quµn thˆ, kh·ng ΩıÏc h° l≠m, kh·ng ΩıÏc lıÏc Ωo≠t t°i s®n cða dµn, kh·ng ΩıÏc dung tÓng cho thð h≠ l°m mÊt viŒc g÷ trüi phæp.

Í trong Ω≠i Ω„n, cüch thˆc tr˘ lıÁng nhı sau : Ω°o nh˘ng h∑m h‚ to lËn Í Ω∂t cao rüo tr≈n nÓi, chu vi mÂi h∑m ıËc ΩÊ 30 trıÏng, trıËc h∆t dÔng cµy kh· v° cfi kh· ch∂t Ω∑y, Ω‚t l¯a chüy l≈n c‚t l°m cho Ω∂t ch ∂y cˆng l≠i nhı Ωü, r„i sau mËi Ωfi th‹c g≠o xu‚ng Ω‹. Tr≈n m¥t h∑m Ω∫y b±ng nh˘ng vün cµy, l≠i l∂y lau s∫y v° lü kh· che phð kœn mœt, khi∆n cho kh·ng ai bi∆t ch Ωà lıÁng. Dπu ΩŸch quµn mu‚n cıËp lıÁng cða nghÿa quµn cÒng kh·ng bi∆t ch n°o m° cıËp. T˜ nÓi VÚ Quang Ω∆n nÓi TrÔng Kh≈, Trœ Kh≈, cˆ cüch 3 d¥m ho¥c 5 d¥m, c‹ mÊt ch tr˘ lıÁng nhı th∆. Ch n°o c‹ h∑m tr˘ lÓa th‹c, th÷ cÒng c‹ tr˘ lu·n c® nh˘ng khœ cÚ xay lÓa gi¨ g≠o. L°m nhı v∫y Ωà lÓc n°o quµn lœnh c∑n dÔng g≠o Øn, s≥n s°ng c‹ Ω„ xay gi¨. ViŒc xay lÓc gi¨ g≠o, c‹ ri≈ng mÊt ΩÊi quµn tr·ng coi g„m nh˘ng k¿ gi° y∆u, kh·ng thà ra tr∫n ΩıÏc; chˆc vÚ cða h‡ ph®i lo ˆng bi∆n g≠o cði v° Ω„ Øn cho cüc tr≠i c‹ Ωð lu·n lu·n.

Tr≈n nÓi VÚ Quang, l≠i c‹ mÊt trıÈng ch∆ t≠o sÓng Ω≠n Ω≈m ng°y. Cüch thˆc ch∆ t≠o cÒng theo nhı cüch thˆc h„i trıËc Cao Th∞ng Ω¨ l°m, nghÿa l° ch∆ t≠o sÓng kiÃu Phüp, c›n t°i liŒu Ωà dÔng ch∆ t≠o cÒng mua cða dµn l°ng. Chœnh cÚ Ω‚c thÓc cho thÏ l°m ng°y Ω≈m kh·ng nghÿ, hÕ ch∆ t≠o ra ΩıÏc bao nhi≈u, th÷ phµn phüt Ωi mÂi quµn thˆ mÊt œt. Song v÷ t°i liŒu mÂi ng°y mÊt hi∆m hoi thi∆u th‚n, dµn l°ng kh·ng l∂y Ωµu ΩıÏc nhiÀu s∞t hı, Ω„ng cÒ Ωà cung ˆng cho nghÿa quµn n˘a, th°nh ra viŒc ΩÓc sÓng Phüp cÒng bŸ ngØn trÍ v° kh·ng ch∆ t≠o ra ΩıÏc bao nhi≈u. ᨠv∫y m° nghÿa quµn h„i n°y l≠i Ω·ng th≈m nhiÀu, cho n≈n kh·ng c‹ sÓng mËi Ωð dÔng, ph®i dÔng c® gıÁm giüo l° Ω„ khœ giËi cÒ n˘a. C›n thu‚c Ω≠n, th÷ cÚ Phan cho ngıÈi tµm phÓc m≠o hiÃm do nÓi VÚ Quang Ωi ΩıÈng t∞t trong nÓi r˜ng qua Løo r„i sang Xi≈m mua vÀ, nhıng cÒng v÷ ΩıÈng xa hiÃm trÍ, mÂi l∑n Ωi l≠i nhı th∆ lµu l∞c ng°y giÈ, th°nh ra ΩÓc Ω≠n, b‚n ph∑n l° thu‚c cða ta ch∆ ra, ch◊ pha trÊn v· c‹ mÊt ph∑n thu‚c mua b≈n Xi≈m th·i.

Tuy v∫y, nghÿa quµn lÓc b∂y giÈ Ω¨ c‹ thanh th∆ m≠nh v° t‰ chˆc h≤n hoi, khi∆n cho tıËng sÿ Phüp ng‹ th∂y, cÒng ph®i th∑m khen cüi t°i dÔng binh cða cÚ Phan. V÷ cÚ s∞p Ω¥t quµn lœnh c‹ cÁ ngÒ, luyŒn t∫p tıËng sÿ c‹ k˝ lu∫t, l≠i Ω∆n m‡i viŒc quµn lıÁng, quµn giËi, nh∂t thi∆t ΩÀu d˙ bŸ c‹ khu·n phæp t¯ t∆. Nh∂t l° ·ng Ω≠i Óy Gosselin vi∆t cu‚n süch “Empire díAnnam” c‹ Ωo≠n khen ngÏi á÷nh nguy≈n Phan á÷nh PhÔng c‹ t°i kinh doanh viŒc quµn, bi∆t luyŒn t∫p sÿ t‚t theo phæp Thüi tµy... mÊt chıÁng n‹i vÀ Cao Th∞ng tr≈n kia, t·i Ω¨ thu∫t k˛ r„i.

H÷nh nhı h„i gi˘a nØm k˝ s¯u (1889), T·n Th∂t Thuy∆t Í b≈n T°u c‹ vi∆t thı sai ngıÈi Ωem vÀ Ωıa cÚ Phan.

LÓc n°y T·n Th∂t Thuy∆t vπn c›n s‚ng Í Qu®ng Tµy, ch◊ v÷ nghe tin vua H°m Nghi Ω¨ bŸ b∞t r„i, th°nh ra ·ng ta Í lu·n b≈n T°u kh·ng vÀ n˘a. Bµy giÈ c‹ ngıÈi tr‚n sang T°u Ωem h∆t c·ng cuÊc t‰ chˆc nghÿa quµn cða cÚ Phan n‹i rfl vËi Thuy∆t nghe, Thuy∆t m˜ng l∞m, liÀn sai t≈n gia nhµn trung tœn l° Tr∑n Th∆ Ωem mÊt bˆc thı vÀ nıËc l∑n m› tËi Ω≠i Ω„n VÚ Quang Ωà diŒn tr÷nh cÚ Phan. Trong thı, Thuy∆t khen t°i chœ cða cÚ v° phong cÚ l°

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 47/47

B÷nh trung tıËng quµn. Cüi c¯ ch◊ ∂y tfi ra Thuy∆t coi m÷nh nhı c›n l°m tà tıËng, vπn c‹ quyÀn h°nh v∫y. Thuy∆t l≠i n‹i : hiŒn nay trong nıËc nhı kh·ng c‹ triÀu Ω÷nh, kh·ng c‹ vua chÓa, v∫y th÷ nÁi tıËng quµn khÍi nghÿa c‹ thà coi nhı nÁi trung khu cða nh° nıËc, tıËng quµn cˆ tÔy tiŒn l°m viŒc, ch‡n ngıÈi m° dÔng, c‚t gi˘ v˘ng l∂y Ωˆc li≈m chœnh c·ng b÷nh m° lo viŒc lËn...

Nhµn c‹ bˆc thı v° m∂y lÈi Thuy∆t µn c∑n nhı th∆, n≈n chi cÚ Phan vi∆t cµu liÕn n°y dün Í Ω≠i Ω„n, gi˘a NghŸ s˙ ΩıÈng :

Li≈m b÷nh khµm tıËng hu∂n úu nhÚc lπm th∑n tµm.

Cµu tr≈n c‹ ˚ tfi m÷nh vµng lÈi quan tıËng T·n Th∂t Thuy∆t khuy≈n rØn li≈m chœnh

c·ng b÷nh. C›n cµu dıËi c‹ ˚ r±ng : vua lo t·i nhÚc, vua nhÚc t·i ch∆t, nay vua H°m Nghi Ω¨ m∂t nıËc tan nh°, ðy thüc viŒc lËn cho cÚ, th÷ cÚ xin s∞t Ωü mÊt l›ng, kh·ng bao giÈ düm trüi, quy∆t l°m cho k¸ th°nh c·ng hay l° ch∆t mËi th·i.

D∑u sau, cüi khœ vŸ nh° nho cÒng vπn c›n. Tuy l° h„i n°y chð trıÁng lo l∞ng viŒc vfl, nhıng cÚ Phan cÒng kh·ng bfi viŒc vØn, v° kh·ng qu≈n cüi thÓ ung dung ngµm vŸnh. ThiŒt l° mÊt vŸ nho tıËng. Í gi˘a lÓc müu s∞t ng‰n ngang, ng„i gi˘a ch gıÁm Ωao l≠nh lÔng, th∆ m° mÂi khi c‹ chuyŒn g÷ sinh t÷nh, sinh c®m, n≈n vŸnh n≈n ngµm, th÷ vŸ nho tıËng ta cÒng cˆ ngµm vŸnh mÊt cüch ung dung nh°n h≠. BÍi v∫y lÓc n°y chœnh tay cÚ vi∆t nh˘ng thı t˜ giao thiŒp v° so≠n ra thi ca cÒng nhiÀu, nhıng sau th∂t truyÀn v° t®n l≠c Ωi h∆t. H„i nØm 1925, k¿ vi∆t truyŒn n°y vÀ tÁi nh˘ng ch c‹ d∂u xıa tœch cÒ, thØm vi∆ng thÍ than, v° t÷m Ω∆n cüc b∫c phÚ l¨o Í quanh nÓi VÚ Quang, mu‚n Ω‰i b≠c trØm l∂y mÊt m®nh gi∂y cfin con c‹ bÓt tœch cÚ Phan cÒng kh·ng c‹. C›n thi ca cða cÚ, cüc b∫c phÚ l¨o cÒng ch◊ nhË s‹t mÊt Ω·i b°i Ω‡c cho m÷nh nghe m° th·i. M° g‚c tœch cÒng c›n c‹ l∞m ch Ωüng ho°i nghi, kh·ng ch∞c. Tˆc nhı b°i thi dıËi Ωµy, ngıÈi ta n‹i quy∆t l° b°i cÚ Phan gÍi cho ·ng Phan Tr‡ng Mıu, sau h„i ti∆p thı cða T·n Th∂t Thuy∆t, Í b≈n T°u gÍi vÀ nhı Ω¨ n‹i Í tr≈n.

Phan Tr‡ng Mıu l° anh em Ω„ng chœ, Ω„ng hıÁng, l≠i h÷nh nhı Ω„ng tÊc vËi cÚ Phan, trıËc Ωµy cÒng tÚ hiŒp vØn th∑n khÍi nghÿa mÊt lÓc — gi˘a lÓc chœnh cÚ Phan Ωang b·n ba lıu l≠c ngo°i B∞c — nhıng Ω∆n khi cÚ Phan Í B∞c trÍ vÀ tüi t≠o cÁ Ω„ th÷ ·ng Phan Tr‡ng Mıu Ω¨ th∂t b≠i tan t°nh, ch≠y tr‚n ra t◊nh Nam áŸnh, r„i Ho°ng Cao Kh®i Ωem ra quy phÚc chœnh phð B®o hÊ. NgıÈi ta n‹i chœnh h„i Phan Tr‡ng Mıu tr‚n Í Nam áŸnh th÷ cÚ Phan gÍi ra b°i thi sau Ωµy :

PhiŒt duyŒt ng· m·n tam th∆ tıËng, SÁn h° c‚ qu∫n tœch ni≈n binh. Nhµn t›ng biŒt c˘u tı Ω„ng chœ, S˙ Ωüo thÈi gian qu˚ Ω≠i danh.

L¨o tıËng thÔy nhµn xıng qu∞c thıËc, Nho th∑n h° süch thŒ thanh b÷nh.

B„i h„i ngÒ d≠ tµm thi≈n l˚ Dao hıËng vi≈n tiÀn tü nh∂t minh.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 48/48

C‹ ngıÈi dŸch ra thà vØn lÚc büt nhı v∑y : Ba ΩÈi khanh tıËng nh° ta,

á≠o binh nØm trıËc, sÁn h° cfli xıa. NgıÈi Ω„ng chœ, nÂi tıÁng tı,

Tr·ng thÈi th∆ nh˘ng ri≈ng nhı h‰ m÷nh. Nh° nho kh·n chıËc thanh b÷nh,

Nh° t°i qu∞c thıËc Ω¨ Ω°nh c‹ ai ? NØm canh l›ng nh˘ng b„i h„i,

Xa xa may cÒng th∂u ngo°i c¯a vi≈n. L∂y l˚ m° Ωoün, b°i thÁ n°y t·i nghi l° cða ·ng Phan Tr‡ng Mıu gÍi cho cÚ Phan á÷nh

PhÔng mËi ph®i. Nhıng cˆ nghe bao nhi≈u ngıÈi truyÀn tÚng th÷ b®o l° cða cÚ Phan á÷nh PhÔng.

çng Phan Tr‡ng Mıu lÓc b∂y giÈ Ω¨ th∂t b≠i, nhıng chıa ra m¥t Ω∑u h°ng, h¨y c›n tr‚n trünh mÊt nÁi, nghe tin cÚ Phan qu∫t cıÈng tüi khÍi th÷ ·ng m˜ng cho hıÁng qu‚c m° h‰ th¬n cho m÷nh ·ng, cho n≈n cˆ xem ˚ tˆ v° kh∏u khœ trong b°i thi, Ωüng l˚ l° ·ng Phan Tr‡ng Mıu than thÍ vËi cÚ Phan th÷ ph®i hÁn. Nh∂t l° cµu cu‚i cÔng : “Dao hıËng vi≈n tiÀn tü nh∂t minh” c°ng rfl r°ng l∞m. Nhıng ngıÈi ta c¨i l≠i, n‹i r±ng ΩiŒu thi ch∂t phüc t˙ nhi≈n n°y chœnh l° cÚ Phan, chˆ ·ng Tr‡ng Mıu Ω¥t th÷ r∞n rfii t°i ba hÁn kia.

CÔng trong h„i n°y, ·ng Tu∑n phð t◊nh H° Tÿnh l° Vfl Khoa, vËi cÚ v‚n c‹ t÷nh quen

bi∆t, l≠i c‹ l›ng kœnh tr‡ng chœ khœ cÚ, nhıng ·ng nh∞m thÈi th∆ kh‹ nÂi chuyÃn v∑n cˆu vËt g÷ n˘a, n≈n ·ng c‹ ˚ khuy≈n cÚ b¨i binh quy ∏n l° hÁn. C‹ ΩiÀu ·ng kh·ng düm n‹i ra, ch◊ ngÚ ˚ kœn Ωüo b±ng m∂y cµu thi gÍi bœ m∫t cho cÚ nhı v∑y :

K˚ v· h≠ vÒ t· binh hfia, An s¯ xuµn phong ki∆n h‰ h°n.

K¸ vŸ ng· chµu di nh∂t üi. Th¯ h„i ninh phÚ th¯ giang san.

NgıÈi ta dŸch ra lÚc büt l° : MÔa hø kh·ng rıËi l¯a n„ng

Gi‹ xuµn chi ΩÃ l≠nh lÔng kh∞p nÁi. Chµu ta c›n c‹ mÊt ngıÈi,

LÓc n°y bao nÎ phÚ lÈi non s·ng. Ch∞c cÚ hiÃu ˚ ·ng b≠n n°y Ω¨ l°m quan vËi B®o hÊ m° l≠i tr∂n h∫m t◊nh H° Tÿnh

chœnh l° qu≈ hıÁng v° chœnh l° ΩŸa phıÁng cÚ Ωang dÚng vfl, n≈n cÚ Ωüp ˚ nguy≈n v∫n Ωà tfi ˚ chœ quy∆t liŒt cða m÷nh :

Büch ni≈n t·n x¨ dı ho°i nhiŒt, Nh∂t phi∆n c· trung t¥c Ω®m h°n,

K¸ ng˘ Ω„ng nhµn tri d¨ phð, SÍ vıÁng th∆ l˙c b≠t h° sÁn ?

CÒng c‹ ngıÈi dŸch s≥n : Chœ ta cˆu nıËc Ωang n„ng,

L›ng ta trung dÒng l≠nh lÔng ΩŸch quµn Ai vÀ nh∞n hfii Ω„ng nhµn

SÍ vıÁng sˆc m≠nh b≠t sÁn bao giÈ ?

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 49/49

BÍi ·ng Vfl Khoa c‹ nh∞n miŒng ngıÈi tµm phÓc Ωem thı, n‹i cho cÚ Phan bi∆t binh l˙c cða B®o hÊ hÔng cıÈng ra th∆ n°o, c‚t ΩÃ khuy≈n cÚ Ω˜ng ch‚ng l≠i l°m g÷ v· œch, n≈n chi cÚ c‹ cµu h‡a v∑n dıËi ch‹t Ω‹.

Xen v· cµu chuyŒn, t·i mu‚n Ωem mÊt v°i b°i thi ra nhı th∆, chð ˚ l° Ωà chˆng tfi khœ phüch tµm chœ cða cÚ Phan lÓc n°o cÒng cang cıÈng quy∆t liŒt. Ta xem cÚ kinh doanh c·ng cuÊc Ωà khüng th∆ kia, t∂m l›ng s∞t Ωü b°y tfi ra kh∏u khœ thi vØn th∆ n‡, Ωð bi∆t cÚ ·m v˘ng cüi quy∆t tµm Ω¨ l°m th÷ cˆ l°m, c‹ thua cÒng m¥c, Ω∆n ch∆t mËi th·i, kh·ng c‹ ai v° kh·ng sˆc n°o l°m cho lui sÏ m° bfi cüi quy∆t tµm ∂y ΩıÏc.

Hu‚ng chi, giÈ Ω¨ c‹ cØn b®n hiÃm y∆u, c‹ binh l˙c œt nhiÀu, th÷ d∑u ph®i thua cÒng c›n lµu, ch∆t ΩıÏc cÒng c›n kh‹.

Th∫t v∫y, quµn th∆ v° binh l˙c c°ng ng°y c°ng m≠nh th≈m, vØn thµn vfl sÿ xa g∑n kæo

vÀ quy phÚc ΩÃ vµng lÈi cÚ ti∆t ch∆ r∂t nhiÀu. CÚ sai anh em Cao Th∞ng, Cao N˘u ho≠t ΩÊng Í phœa ngo°i, ΩÃ lo c·ng viŒc trÔ biŒn

binh lıÁng v° røn t∫p ch◊ b®o cüc quµn thˆ. Anh em h‡ Cao Ωi, g¥p binh lœnh B®o hÊ sai Ωi tu∑n tiÕu Í Ωµu, tˆc thÈi Ω‚i chi∆n giao phong Í Ω‹, ch≤ng sÏ ch≤ng lui. Hai h‡ Cao Ω¨ Ωünh ΩıÏc nhiÀu tr∫n r∂t k¸, Ω∆n ΩÂi lœnh t∫p B®o hÊ bi∆t t°i can Ω®m thiŒn chi∆n, hÕ nghe Ω≠o quµn n°o l° Ω≠o quµn Cao Th∞ng, th÷ h‡ ph®i dø d¥t, kh·ng düm giao phong tüo b≠o. Cao Th∞ng l° ngıÈi ki≈u dÒng, t°i vfl nghŒ, khæo dÔng binh, m° xu∂t tr∫n bao giÈ cÒng d∂n m÷nh ra trıËc sÿ t‚t, chŸu x·ng pha l¯a Ω≠n r∂t l° hØng hüi, ai cÒng ph®i kinh l° h‰ tıËng.

C›n cÚ Phan th÷ cˆ Ω‹ng y≈n Í tr≈n nÓi V≠n Quang, b°y nghÿ cÁ mıu, hiŒu lŒnh cüc tıËng.

Chœnh phð B®o hÊ th∂y phong tr°o vØn thµn cða h‡ Phan gµy n≈n tr°n lan to lËn, bøn sai cüc ·ng L≈ Kœnh H≠p, Phan Huy Quµn, Thüi VØn Trung... trıËc sau Ω∆n b®y ·ng k∆ chµn nhau l°m TiÕu phð sˆ, hiŒp vËi lœnh t∫p v° binh Phüp Ωi Ωünh gi¬p, nhıng tr®i m∂y nØm bi∆t bao t‚n kæm nh‡c nh±n, vπn kh·ng Øn thua g÷.

CÚ Phan c‹ ti∆ng l° mÊt ·ng “SÁn trung tà tıËng”. Nhµn sÿ Í Thanh, NghŒ, Tÿnh, B÷nh, t¥ng cÚ cüi huy hiŒu nhı th∆.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 50/50

11) Chµu ch∂u Ωü voi Tuy v∫y, nghÿa quµn c‹ binh l˙c kha khü, c‹ sÓng Ω≠n œt nhiÀu, l° n‹i vËi m÷nh, chË so

sünh vËi binh l˙c khœ giËi cða quµn Phüp, th÷ b≈n mıÈi b≈n mÊt, nhı chuyŒn chµu ch∂u Ωü voi. Nghÿa quµn mu‚n bıËc khfii cØn b®n r˜ng nÓi cða m÷nh m° ra ngo°i Ωà tung ho°nh lËn lao ho≠t ΩÊng g÷ cÒng kh‹.

Nhıng cÒng ph®i n‹i r±ng B®o hÊ Ωünh gi¬p Phan á÷nh PhÔng cÒng hao t‰n m∂t nhiÀu ng°y giÈ, c·ng phu v° tiÀn b≠c, chœnh m∂y ·ng quan binh Ωem lœnh t∫p Ωi tu∑n tiÕu h„i Ω‹ nhı ·ng á≠i tü Gosselin Ω¨ n‹i rfl r°ng.

Quµn Phüp Ω¥t ra ba chÂ Ω‹ng Ω≠i binh Ωà vµy b‡c v° tiÃu tr˜ nghÿa quµn Phan á÷nh PhÔng.

Thˆ nh∂t l° Ω„n Minh C∑m v° Ω„n Thu∫n B°i Í m≠nh s·ng Gianh (Linh Giang) thuÊc t◊nh Qu®ng B÷nh. á„n Minh C∑m l° mÊt Ω„n lËn, l∫p ra t˜ nØm 1887, gi˘a nØm vua H°m Nghi c›n Í Qu®ng B÷nh m° b‡n c˙u th∑n nhı cüc ·ng L≈ Tr˙c, NguyÕn Ph≠m Tuµn, v° con cða T·n Th∂t Thuy∆t l° T·n Th∂t á≠m, Ωang khÍi binh c∑n vıÁng, c‹ th∆ l˙c m≠nh. C›n Í H° Tÿnh th÷ Ω®ng Phan á÷nh PhÔng.

á≠i Óy Monteaux l∫p Ω„n Minh C∑m c‚t ΩÃ ch‚ng gi˘ c® m∂y phœa. Sau vua H°m Nghi bŸ b∞t, th÷ ·ng L≈ Tr˙c ra h°ng, ·ng NguyÕn Ph≠m Tuµn v° ·ng T·n Th∂t á≠m ΩÀu t˙ t¯, ch◊ duy nghÿa binh h‡ Phan Í H° Tÿnh vπn c›n, cho n≈n quµn Phüp Ω‹ng t≠i Minh C∑m c›n th≈m ˚ nghÿa l° c‚t ngØn ΩıÈng s·ng Gianh kh·ng ΩÃ cho phong tr°o khüng chi∆n tr°n v°o Ω∆n Hu∆.

Thˆ hai l° Í t◊nh th°nh H° Tÿnh v° t◊nh th°nh NghŒ An. Hai nÁi n°y, quµn Phüp cÒng Ω‹ng tr‡ng binh, tˆc l° Ωà bŸt ΩıÈng kh·ng cho h‡ Phan c‹ cüch ti∆p t∆ giao th·ng vËi B∞c k¸.

L≠i g∑n ngay b≈n l°ng á·ng Thüi, quµn Phüp cÒng l∫p mÊt Ω„n Ω‹ng binh, l° Ω„n Linh C®m. á„n n°y cÒng tr‡ng y∆u, v÷ ch¥n ngay Ω∑u con ΩıÈng mÊt m¥t l≈n Ng°n TrıÁi, mÊt m¥t l≈n á≠i H°m l° nÁi cØn b®n cða h‡ Phan.

∂y l° mËi kà m∂y Ω„n to, c›n nh˘ng nÁi xung y∆u khüc, quµn Phüp cÒng c‹ l∫p Ω„n Ω‹ng binh r®i rüc, kà ra kh·ng h∆t.

LÓc n°y to°n cfli ViŒt Nam Ω¨ v°o trong tay B®o hÊ r„i, c›n dı mÊt hai nÁi n°o chıa chŸu phÚc, nhı miŒt NghŒ Tÿnh, viŒc Ωünh gi¬p ch◊ dÔng lœnh t∫p. MÊt l° v÷ Ωünh phü nh˘ng ch n°y kh·ng ph®i nhı h≠ mÊt t◊nh th°nh n°o; Ωünh gi¬p vØn thµn, t∂t ph®i l¥n su‚i trøo Ωøo, Øn u‚ng c˙c kh‰, lœnh Phüp kh·ng thà chŸu ΩıÏc. V® l≠i h„i Ω‹, Í Trung k¸ c‹ dŸch t® phüt l≈n; lœnh Phüp kh·ng phÚc thðy th‰ n‹ng bˆc m° ch∆t Ω∆n ba b‚n ng°n ngıÈi, cho n≈n B®o hÊ kh·ng mu‚n dÔng tËi Ω≠i binh l° ngıÈi Ñu tµy Ωi gi¬p vØn thµn. C›n mÊt l¡ khüc, l° h„i n‹i Ωµy cuÊc B®o hÊ Ω¨ l∫p xong c® r„i, cüc quan vfl kh·ng ΩıÏc quyÀn s∞p Ω¥t viŒc chœnh trŸ trong xˆ, chœnh phð b≈n Phüp phüi qua mÊt vŸ quan vØn Ω≠i t°i l° Paul Bert (1886) Ωà b‚ trœ c·ng viŒc cai trŸ, ·ng kh·ng mu‚n dÔng Ω∆n sˆc Ω≠i binh, e l°m nüo ΩÊng l›ng ngıÈi Í b≈n Phüp th°nh ra ch◊ phüi m∂y vŸ quan binh Phüp l°m Ω∑u, Ωem lœnh t∫p ta Ωi Ωünh gi¬p vØn thµn th·i.

S˙ th∫t, nhÈ s˙ hu∂n luyŒn cða quan binh Phüp, lœnh t∫p ViŒt Nam Ωi tr∫n m≠c gifii l∞m. H‡ thœch c‹ m∂y mπu lıÁng ΩiÀn, mong ΩıÏc g∞n mÀ Ωai qu∫n c·ng, v° l¨nh thıÍng ph∏m h°m b‰ng lÊc kia n‡, l∞m phen lœnh t∫p ViŒt Nam v÷ B®o hÊ m° xung phong ΩÊt tr∫n, l∫p n≈n ΩıÏc nhiÀu k¸ c·ng tfi ra l∞m can Ω®m. Cüc vŸ quan binh Phüp cai qu®n lœnh t∫p, ΩÀu ph®i ngÏi khen h‡ v° l∂y l°m v˜a l›ng. Nh∂t l° nhiÀu khi c‹ viŒc lo≠n l≠c gi¥c cıËp g÷, thıÈng nhÈ c‹ c·ng tr∫n cða lœnh t∫p m° gi¬p y≈n ΩıÏc r∂t mau. Cüi k∆t qu® ∂y, th∫t bÍi ngıÈi Phüp khæo t∫p røn Ω¨ Ω°nh, m° cÒng v÷ lœnh t∫p thuÊc ΩıÈng Ω∂t, chŸu thðy th‰, v° Phan á÷nh PhÔng ñ trang 51/51

l≠i cÒng c‹ can Ω®m n˘a. MÊt vŸ l¨o tıËng Phüp Ω¨ n‹i c·ng b±ng nhı v∑y : “Sang chi∆m ΩıÏc nıËc Nam, l° c·ng lao cða lœnh Phüp, m° gi¬p y≈n ΩıÏc vØn thµn trong xˆ, l° c·ng lao cða lœnh t∫p”.

Th∆ l° h„i Ω‹ nghÿa quµn h‡ Phan, ti∆ng n‰i l≈n c∑m c˙ vËi binh Phüp, nhıng k¸ th∫t l° Ωünh nhau vËi lœnh t∫p l° anh em Ω„ng lo≠i. BÍi th∆ cÚ thıÈng truyÀn lŒnh cho ba quµn r±ng : “HÕ khi giao chi∆n, c‹ g¥p c®nh v≠n b∂t Ω∞c dÿ h¨y b∞n gi∆t lœnh t∫p, bÍi h‡ l° anh em Ω„ng b°o vËi m÷nh”.

C‹ mÊt h·m, cüc tıËng Ωem binh ra ngo°i c‹ viŒc h∆t c®. Trong Ω≠i Ω„n, ch◊ duy c›n c‹

20 t≈n lœnh thµn binh t¯ sÿ, m° trong s‚ 20 t≈n lœnh ∂y ch◊ c‹ 14 kh∏u sÓng m° th·i. ChÏt c‹ hÁn 100 quµn B®o hÊ, g„m c‹ m∂y vi≈n cai ΩÊi Phüp, c›n th÷ to°n l° lœnh t∫p, do hai vi≈n quan vfl qu®n xu∂t, Ωi tu∑n tiÕu s∞p tËi nÁi. á„n ngo°i büo v°o Ω„n trong cho cÚ bi∆t, l≠i n‹i quµn Phüp kæo Ω∆n Ω·ng l∞m.

CÚ nghe büo Ω¨ l∂y l°m lo, ch∞c h≤n ΩŸch quµn do thüm th∆ n°o, bi∆t ΩıÏc tıËng sÿ cða cÚ h·m nay ra ngo°i c®, n≈n quµn B®o hÊ mËi düm Ωıa m÷nh Ω∆n ch ch∆t nhı th∆. Bµy giÈ tıËng sÿ kh·ng c‹, khœ giËi kh·ng c‹, th÷ l∂y g÷ ch‚ng c˙ cho l≠i, n≈n cÚ Ω¨ ΩŸnh thüo Ωi ngfl sau nÓi VÚ Quang m° tr‚n trünh. Nhıng c‹ ·ng l¨nh binh NguyÕn MÚc, l° Ω∑u b‡n thµn binh t¯ sÿ h∑u h≠ Í dıËi trıËng, b∏m vËi cÚ r±ng :

— Kh·ng n≈n tr‚n trünh Ωi Ωµu h∆t. Nay tuy l° quµn ΩŸch nhiÀu m° quµn ta œt th∫t, song le, quµn ta œt m° chi∆m ΩıÏc ΩŸa th∆, quµn ΩŸch nhiÀu m° chÁ vÁ, v÷ quµn ta Í tr≈n cao, quµn ΩŸch Í dıËi, ta Í tr≈n Ωünh xu‚ng t∂t l° m≠nh l∞m. V∫y xin quy∆t ch‚ng, chË nay lui ra phœa sau, th÷ l° h¨m v°o Ω∂t bœ, m° Ω≠i Ω„n kh·ng c›n; Ω≠i Ω„n kh·ng c›n th÷ l° to°n quµn hfing m∂t.

CÚ nghe theo, bøn truyÀn lŸnh cho 20 t≈n quµn ∂y, g° güy mÊt l∑n th÷ d∫y n∂u cÁm Øn, ai n∂y cÒng ph®i n∞m th≈m mÊt n∞m cÁm Ωà ph›ng bu‰i trıa Øn. MÂi t≈n Ωem theo 300 vi≈n Ω≠n, chia nhau ra, ho¥c 3 ngıÈi mÊt t‚p, ho¥c 5 ngıÈi mÊt t‚p, phÚc Í cüc ch hiÃm y∆u, Ωà chÈ quµn Phüp; hÕ lÓc n°o nghe ti∆ng phüp n‰ l°m hiŒu, th÷ cˆ viŒc b∞n ra mÊt lıÏt. C›n Í tr≈n Ω◊nh nÓi, th÷ cÚ sai c∞m cÈ cho nhiÀu v° Ω‚t l¯a Ωà kh‹i l≈n nghi ngÓt, l≠i sai m∂y t≈n gi° y∆u ch˙c s≥n Í Ω‹, t®ng süng l° n‰i chi≈ng tr‚ng vang ΩÊng nÓi non Ωà l°m nghi binh. MÊt m¥t sai ngıÈi tˆc t‚c Ωi ra Kh≈ Thˆ l∂y quµn ti∆p ˆng.

Qu® nhi≈n, toün quµn B®o hÊ g„m c‹ 150 t≈n lœnh t∫p Ωi tu∑n tiÕu Ω∆n nÓi VÚ Quang, nhıng v÷ tËi nÁi trÈi t‚i, n≈n chi h≠ tr≠i Ω‹ng binh l≠i dıËi xa, chË kh·ng düm ΩÊng. G∑n süng h‡ mËi kæo nhau l≈n, th∂y tr≈n Ω◊nh nÓi c‹ l¯a l∫p loø v° nghe c‹ ti∆ng ngıÈi r∑m r÷ vØng v≤ng. MÊt l° khinh chi∆n, hai l° tıÍng nghÿa quµn kh·ng hay bi∆t g÷ m° ΩÀ ph›ng, th°nh ra m∂y vi≈n quan binh cˆ Ω‚c thÓc lœnh t∫p chen cµy r¡ lü m° leo l≈n m¨i, ΩŸnh xu∂t k¸ b∂t ˚ Ωünh phü Ω≠i Ω„n nghÿa quµn v° b∞t s‚ng h‡ Phan n˘a l° khüc.

Ch≤ng dø h‡ v˜a leo tËi gi˘a nÓi, bÂng nghe mÊt ti∆ng phüo n‰ r„i th÷ tr‚ng tr∫n, ngıÈi reo, m∂y phœa c‹ ti∆ng sÓng b∞n nghe Ω≠n bay r°o r°o ΩÀu nh±m v°o h‡. MÊt vi≈n Trung Óy trÓng Ω≠n bŸ thıÁng n¥ng, th°nh ra quµn B®o hÊ r‚i lo≠n, kh·ng bi∆t gi¥c Í phœa n°o m° b∞n tr®. PhÚc binh c°ng b∞n d˘. Vi≈n Thi∆u Óy ph®i h· quµn lui, v÷ ch◊ nghe h÷nh nhı ba bÀ b‚n phœa ΩÀu reo, tˆ tung vang ΩÊng, chË kh·ng bi∆t nghÿa binh nhiÀu hay œt, ch◊ bi∆t l° nghÿa binh c‹ ph›ng bŸ r„i, n∆u t∂n l≈n n˘a th÷ nguy, th°nh ra lŒnh thoüi binh v˜a truyÀn, m≠nh ai n∂y ch≠y thoüt thµn xu‚ng nÓi. Nghÿa binh Í tr≈n cao Ωünh xu‚ng th∂p, cho n≈n œt ngıÈi m° th∞ng th∆.

Lœnh B®o hÊ ch≠y xu‚ng v˜a tËi chµn nÓi, th÷ g¥p toün nghÿa binh ti∆p ˆng Í Kh≈ Thˆ tËi nÁi. Cao Th∞ng dπn 200 quµn Í ngo°i vÀ, cÒng v˜a tËi Ω‹; c® hai ΩÊi liÀn hiŒp nhau l≠i m° Ωünh hØng hüi l≠ thıÈng. Lœnh B®o hÊ bŸ Ωünh d„n mÊt lÓc c® trıËc m¥t sau lıng, ng¨ n±m ng‰n ngang; k¸ dı ph®i t÷m ΩıÈng Ω°o t∏u, bfi l≠i sÓng Ω≠n v° lıÁng th˙c r∂t nhiÀu.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 52/52

CÚ Phan Í tr≈n Ω◊nh nÓi, gfl chi≈ng ph∂t cÈ l°m hiŒu lŒnh ΩÃ rÓt binh vÀ, m¥c cho lœnh t∫p kia ch≠y, kh·ng mu‚n rıÏt theo.

NghŸ s˙ ΩıÈng süng h·m ∂y c‹ tiŒc khao thıÍng tıËng sÿ. CÚ Phan cho s˙ th∞ng n°y l°

do cÁ mıu cða NguyÕn MÚc, n≈n chi NguyÕn MÚc ΩıÏc kà l°m Ω∑u c·ng. Cao Th∞ng n‹i chuyŒn n°y : t‚i h·m trıËc ·ng Ω‹ng quµn Í DiŒm Thˆ (tˆc l° nÓi á≠i

H°m, do ngıÈi em ruÊt l° Cao N˘u l°m chð), cu‚i canh mÊt Ωi ngð, v˜a mËi chÏp m∞t th÷ mÊng th∂y Ω≠i Ω„n Vu Quang phüt hfia lËn l∞m. çng gi∫t m÷nh t◊nh d∫y, th∂y sao ruÊt gan n‹ng bˆc nhı thi≈u, trong trœ r∂t l∂y l°m lo ng≠i, liÀn Ωünh thˆc Cao N˘u d∫y, anh em b°n nhau, Ωoün r±ng Ω≠i Ω„n t∂t c‹ viŒc nguy c∂p, r„i tˆc thÈi ·ng ΩiÃm binh Ωi n¯a Ω≈m. á∆n nÓi VÚ Quang chıa süng th÷ v˜a g¥p toün B®o hÊ Í tr≈n nÓi ch≠y xu‚ng, ·ng ch∫n ΩıÈng m° Ωünh.

ChiÀu l≠i, liŒu ch˜ng quµn B®o hÊ kh·ng trÍ l≠i n˘a, cÚ Phan xu‚ng chµn nÓi xem xæt

ch chi∆n trıÈng ban mai, v° sai nghÿa binh lıÏm xüc cða nh˘ng lœnh t∫p v° hai vi≈n cai Phüp m° ch·n vÔi t¯ t∆. Trong cÁn Ω∞c ˚ v° ΩÊng m‚i c®m ho°i, cÚ l°m m∂y b°i thi sau Ωµy, Ωà k˝ niŒm mÊt tr∫n m÷nh th∞ng l° may :

T°i phüi binh h°nh h‚t phÿ lai, Dı tµm vŸ ΩŸnh chœnh b„i h„i.

TrıËng tiÀn th◊nh chi∆n h° nhµn gi®, Qu® b∆ thÈi gian büo tiŒp h„i.

DŸch nghÿa : V˜a phüi quµn Ωi gi¥c Ω∆n nÁi,

L›ng ta lui tËi lu‚ng b„i h„i NgıÈi xin quy∆t Ωünh l° ai Ω‹ ? ChËp m∞t m° ra Ω¨ th∞ng r„i !

SÁn cüi cao hÀ, thðy cüi thanh ! M‚i ı m¥c tıËng hiÃn anh linh.

B∂t nhi≈n chÓng qu® tıÁng huyÀn th∫m, H„ Ωüo kh≈ tiÀn dÿ th∂t kinh.

DŸch nghÿa : Ch‹t v‹t non cao, nıËc mÊt m°u,

Qu˝ th∑n µu cÒng giÓp ng∑m nhau. Kh·ng dıng b≈n œt b≈n nhiÀu th∆, M° Ω∆n Ω∑u khe Ω¨ ch≠y mau ?

Qua h·m sau, cÚ l≠i xu‚ng nÓi chÁi, lÓc Ωi tËi mÊt su‚i nıËc th∂y c›n s‹t t¯ thi mÊt

ngıÈi lœnh t∫p n±m Í bÈ su‚i, Ω∑u gÚc dıËi nıËc, c≤ng v∞t tr≈n bÈ, b∂t giüc cÚ mði l›ng nhfi lÚy, trüch v∂n nh˘ng ngıÈi h·m qua sao Ωi lıÏm xüc ch·n c∂t m° c›n bfi l≠i cüi thµy n°y. Lu·n dŸp, cÚ kh∏u chi∆m mÊt b°i thi c®m khüi :

Nhÿ tµm nguy≈n vŸ lÏi danh mi, KhıËc hıËng kh≈ bi≈n tüc t¯ thi.

Giüm triŒt thÔy nhµn ıng t®o ngÊ, áüo thµn t¯ h∫u h‚i ho°n tr÷.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 53/53

DŸch nghÿa : Ch≤ng qua danh lÏi buÊc thµn m∑y !

á∆n nÂi b≈n khe ch∆t bfi thµy. Tr·ng Ω‹ ai Ái ! n≈n sËm liŒu, Ch∆t r„i c‹ h‚i cÒng ra ch∑y.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 54/54

12) MÊt ngıÈi Ω°n b° LÓc b∂y giÈ, mÂi ng°y n°o c‹ phi≈n chÏ Tr°ng (l° chÏ Í gi˘a t◊nh NghŒ), ngıÈi ta th∂y

mÊt chi∆c thuyÀn con cða mÊt ngıÈi Ω°n b° v° mÊt Ωˆa con trai nhfi, t˜ Ωµu kh·ng bi∆t, chÍ than l≈n chÏ bün.

NgıÈi Ω°n b° n°y, t∑m thıËc nhfi th∂p, da ngØm ngØm Ωen, nhıng kh·ng v÷ th∆ m° che m∂t h≤n cüi v¿ süng lüng h„ng h°o. Cüi v¿ ∂y h÷nh nhı l° bŸ nhiÀu mıa n∞ng gi‹ bÚi l°m mÈ Ωi, chË nguy≈n trıËc h≤n l° Ω¬p l∞m. Tr≠c ΩÊ 27 hay 28 tu‰i, næt m¥t coi r∞n rfii, m° lÓc n°o cÒng c‹ v¿ bu„n r∑u. á·i lÓc kh·ng ngÈ, ngıÈi ta tr·ng th∂y chau m°y l≠i, th÷ bi∆t l° ngıÈi n°y ch∞c c‹ viŒc ˆc u∂t g÷ Í trong tµm h„n nhiÀu l∞m. C›n Ωˆa tr¿ th÷ mËi c‹ 7 tu‰i coi nghÊ ngh◊nh lanh l¬, ai th∂y cÒng Ωo∂n ch∞c l° con nh° th∆ n°y th∆ kia, kh·ng ph®i ngıÈi thıÈng.

NgıÈi ∂y l° ai ? áˆa tr¿ ∂y l° th∆ n°o ? Í Ωµu ? TuyŒt nhi≈n kh·ng c‹ ai bi∆t, v÷ ngıÈi ∂y kh·ng n‹i g‚c tœch v° tµm s˙ m÷nh vËi ai, nhıng m° nh˘ng b≠n mua bün quen thuÊc Í trong chÏ ch◊ g‡i l° c· Tüm, th°nh ra ai cÒng bi∆t t≈n c· l° th∆ m° th·i ; v® l≠i th∂y c· chuy≈n vÀ nghÀ bün than, th÷ h‡ Ωoün ch˜ng c· h≤n l° ngıÈi Í miŒt r˜ng nÓi. H‡ Ωoün ch˜ng v∫y, n°o Ω¨ ch∞c l° ph®i chıa ?

C· Tüm bün than c‹ tœnh r∂t ΩiÀm Ω≠m, œt n‹i œt cıÈi, ch◊ ng„i l∑m l∑m su‚t ng°y, th◊nh tho®ng chÁi giÍn h·n hœt Ωˆa tr¿. Duy lÓc n°o c‹ khüch Ω∆n hfii mua than, th÷ ngıÈi ta mËi th∂y c· ΩıÏc nguy≈n c® m¥t, kh·ng th÷ su‚t ng°y c· ng„i cÓi m¥t xu‚ng, h÷nh nhı c‹ düng nghÿ nghÏi nh˘ng viŒc g÷ kh‹ khØn l∞m. Nh˘ng ngıÈi ng„i bün h°ng Í b≈n c≠nh, c® mÊt phi≈n chÏ thıÈng ch◊ n‹i chuyŒn ΩıÏc vËi c· mÊt Ω·i cµu, cho n≈n ai cÒng cho l° ngıÈi ki≈u ng≠o. Nhıng tËi khi n°o c· hfii ai mÊt ΩiÀu g÷, th÷ l≠i tfi ra ngıÈi h∆t sˆc t˜ t‚n, mÀm mfing, lÈi n‹i ngon ng‡t, ti∆ng n‹i dÕ ıa, th°nh ra nh˘ng ngıÈi bi∆t c·, ai cÒng Ωem l›ng qu˚ m∆n.

Cüi th‹i Ω°n b° Ωi chÏ bÓa cða ta, thıÈng xÓm l≠i “ng„i l≈ Ω·i müch” vËi nhau, ai c›n l≠i g÷. Th·i th÷ chuyŒn ch„ng, chuyŒn con, viŒc nh°, viŒc c¯a, h‡ khæo kà là con c° con k≈, kh·ng s‹t mÊt ΩiÀu g÷. Nhıng c· Tüm l≠i khüc h≤n. Ai hfii Ω∆n ch„ng, c· cıÈi; nghÿa l° tfi ˚ r±ng Ω¨ c‹ m° cÒng chıa. Ai hfii Ω∆n Ωˆa tr¿ l° th∆ n°o cða c·, c· cÒng cıÈi : cıÈi mÊt cüch kh‹ n‹i l∞m. Ai hfii Ω∆n ch Í, c· cÒng cıÈi n˘a; cıÈi c‹ ˚ kh·ng mu‚n cho ai bi∆t m÷nh Í ch n°o. Th°nh ra, cüc b≠n bu·n bün quen thuÊc vËi nhau, ch◊ th∂y c· hiÀn l°nh t¯ t∆ th÷ qu˚ m∆n, Ωˆa con tr¿ kia kh·n ngoan xinh x∞n th÷ y≈u thıÁng; kh·ng ai bi∆t ngıÈi Ω°n b° ∂y vËi Ωˆa con tr¿ ∂y h‡ t≈n g‚c tœch ra th∆ n°o.

MÊt ngıÈi Ω°n b° nhı c· Tüm th∫t l≠ lÔng kh‹ hiÃu. Tœnh c· œt cıÈi, bi∆ng n‹i, r∂t ΩÂi bu·n bün Ωi vÀ trong chÏ, vËi nh˘ng ngıÈi ng„i liÀn b≈n c≠nh, t‚i ng°y c· cÒng kh·ng chuyŒn v¨n l∂y ba cµu; nhıng ch◊ c‹ mÊt h≠ng ngıÈi Í Ωµu tËi b≈n c· th÷ ngıÈi ta th∂y c· b∞t chuyŒn tˆc thÈi, m° l≠i b∞t chuyŒn mÊt cüch tfi ra niÀm nÍ thµn m∫t l∞m.

H≠ng ngıÈi ∂y l° lœnh t∫p. Tr≈n kia Ω¨ n‹i lœnh t∫p nhÈ s˙ hu∂n luyŒn cða binh gia Phüp m° trÍ n≈n h≠ng lœnh

can Ω®m thiŒn chi∆n v° c‹ c·ng lao tr∫n m≠c vËi B®o hÊ ra th∆ n°o. VÀ m¥t quµn s˙, h‡ Ω°nh l° lœnh gifii, nhıng vÀ m¥t Ωˆc tœn, h‡ vπn nhı ngıÈi ta. T˙ nhi≈n c‹ k¿ n≈n hı, l°nh d˘ phµn biŒt nhau. C‹ nh˘ng lœnh t∫p hiÀn l°nh, t¯ t∆, Ωˆng Ω∞n, bi∆t ΩiÀu Ωüo ΩÃ, song cÒng c‹ nh˘ng lœnh t∫p tœnh khœ k¸ cÚc, s s°ng hay ˝ m÷nh c∫y th∆ m° l°m nhiÀu c¯ ch◊ ngang t°ng, ˆc hi∆p ngıÈi Ω„ng lo≠i qu≈ mÔa høn y∆u. S˙ Ω‹, nh˘ng lÓc B®o hÊ mËi ΩŸnh ban Ω∑u, x®y ra r∂t thıÈng, cho n≈n ngıÈi m÷nh ba b‚n chÚc nØm trıËc Ω‚i vËi lœnh t∫p, ph∑n nhiÀu kh·ng c‹ c®m t÷nh, kh·ng c‹ h®o ˚. H‡ ki≈ng sÏ, nhıng m° h‡ trünh xa v° ghæt ng∑m. á∆n ΩÂi ai chÁi vËi lœnh, h‡ kà ngay v°o h≠ng ngıÈi Øn chÁi Ωi∆m Ω°ng hung d˘, nh∂t Phan á÷nh PhÔng ñ trang 55/55

l° Ω°n b° con güi m° quen bi∆t chuyŒn tr› vËi lœnh t∫p, ΩÀu l° bŸ x¨ hÊi kà cho l° h≠ng tr∞c n∆t, hı thµn. H‡ vÁ ΩÒa c® n∞m nhı th∆, kh·ng chŸu xæt giÔm b˙c ngıÈi n°o trong x¨ hÊi cÒng c‹ k¿ n°y ngıÈi khüc.

C· Tüm l° ngıÈi hiÀn l°nh, Ωˆng Ω∞n, thða nay chŸ em mua bün quen bi∆t trong chÏ vπn c‹ l›ng qu˚ m∆n kœnh tr‡ng c· ; bµy giÈ ng‹ th∂y c· quen bi∆t chuyŒn tr› vËi lœnh t∫p, th÷ h‡ tr∑m tr„ ch◊ trfi v° b°n ri≈ng n‹i læn vËi nhau :

— Quüi l≠ ! Con ngıÈi nhı rˆa m° t∑m b∫y hø ! — L°m bÊ nghi≈m trang kh·ng hay n‹i cıÈi tr› chuyŒn vËi chŸ em m÷nh, ΩÃ vËi m∂y ·ng

du c·n Ω‹ th÷ v„n v¨, l°m quen. ChŸ nghÿ coi Í ΩÈi tin ngıÈi bÀ ngo°i, l∑m ch∆t ph®i kh·ng ? NhiÀu b˘a, phi≈n chÏ tan r„i, ngıÈi ta b∞t g¥p c· Tüm mua rıÏu nem, qu° bünh Ωem

xu‚ng ghe v° dπn m∂y chÓ lœnh t∫p xu‚ng Øn u‚ng say sıa, r„i ng„i chuyŒn v¨n lµu l∞m, mËi th∂y m∂y chÓ ng∂t ngıÍng Ωi l≈n, ngıÈi ta c°ng dŸ nghŸ g∞t :

— N°o c‹ ai ngÈ ! H·m sau, c‹ chŸ xfi xi≈n theo kiÃu h°ng t·m, h°ng cü, g¥p m¥t c· Tüm th÷ ch°o hfii :

“T·i ch°o c· cai”, hay l° “T·i ch°o thœm quyÀn”. Ti∆ng “quyÀn” Í miÀn B∞c vπn th·ng dÚng ΩÃ ch◊ v°o lœnh t∫p.

K¿ cıÈi ngıÈi ch≈, bøn ri≈ng n‹i læn ra sao, c· Tüm bi∆t h∆t. Nhıng c· vπn t˙ nhi≈n, ΩiÀm tÿnh nhı kh·ng, h÷nh nhı ch≤ng coi s˙ dŸ nghŸ cða thi≈n h≠ ra g÷. Nay chÓ lœnh n°y, mai chÓ lœnh khüc, c· vπn n‹i cıÈi ti∆p Ω¨i h‡ nhı thıÈng. C‹ lÓc ti∆ng c· n‹i to ngıÈi ta c›n nghe l‹ng ΩıÏc Ω·i chÓt, c‹ lÓc c· th÷ th∑m n‹i nhfi vËi lœnh, ch≤ng ai nghe ΩıÏc ti∆ng n°o, ngıÈi ta c°ng nghi.

Nghi th÷ nghi, ngıÈi ta ΩÀu ph®i s¯ng s‚t l≠ lÔng vËi nhau l° c· Tüm chuyŒn v¨n µn c∑n vËi lœnh t∫p th∆ n‡, mÈi lœnh xu‚ng ghe Ω¨i Ω±ng tr° rıÏu th∆ kia, nhıng tuyŒt nhi≈n kh·ng th∂y c· ta c‹ v¿ l® lÁi mÊt chÓt n°o, v÷ h‡ vπn r÷nh m› d› xæt c· ta m¨i.

Th∆ cho n≈n th◊ chung ngo°i m¥t ngıÈi ta kh·ng hÀ düm khinh c· Tüm. Hu‚ng chi b‡n bu·n bün cüc nÁi, cˆ Ω∆n phi≈n chÏ cÒng Ωi Ω› vÀ mÊt ng¨ s·ng, th∂y bao giÈ c· Tüm cÒng cÔng vËi Ωˆa tr¿ con Ωi, r„i l≠i cÔng vËi Ωˆa tr¿ con vÀ, ngo°i ra kh·ng hÀ c‹ tung tœch g÷, khi∆n cho ngıÈi ta c‹ thà ngÈ v˙c ch≈ cıÈi ΩıÏc. ThuyÀn cða h‡ thıÈng g¥p thuyÀn cða c· Tüm v°o h„i g∑n süng Í l°ng TriÀu Kh∏u ; kh·ng c∑n ph®i hfii, cˆ nghe gi‡ng c· Tüm v˜a chøo thuyÀn v˜a hüt, t˙ nhi≈n h‡ bi∆t :

á·i ta cÔng nÏ nıËc non, Ch°ng Ω° tr® s≠ch, thi∆p c›n long Ωong.

Bao giÈ s·ng l¥ng nıËc trong, Bfi ngıÈi chøo lüi Ω≈m Ω·ng nh‡c nh±n.

R„i c· l≠i hüt ti∆p cµu khüc : ái Ωµu l∫t Ω∫t hÎi ai ?

MÒi t≈n h›n Ω≠n cho ngıÈi n°y theo. L≈nh Ω≈nh m¥t nıËc mÊt chøo,

Non s·ng günh n¥ng vπn Ωeo b≈n m÷nh. á≈m khuya, trÈi l¥ng, s·ng rÊng, Ω„ng xa, m° nghe ti∆ng c· hüt nh˘ng cµu nhı th∆ vËi

cüi gi‡ng r∂t n¨o nÔng ai oün, dæo d∞t th≈ lıÁng, dÔ ai cÒng ph®i rung ΩÊng trong tµm h„n v° Ωoün ch˜ng c· l° ngıÈi c‹ tµm s˙ g÷ Ωau ΩËn l∞m v∫y.

Tr·ng ngıÈi c· Tüm nhfi nh∞n, ¿o l® bÀ ngo°i, h÷nh nhı mÊt cÁn gi‹ th‰i cÒng xi≈u, th∆ m° c· c‹ sˆc r∂t m≠nh kh·ng ai düm ngÈ. Nh˘ng Ωˆa du c·n v· lo≠i, th∂y c· hay n‹i chuyŒn vËi lœnh t∫p Í trong chÏ nhı th∆, tıÍng Ωµu l° con ngıÈi l≤ng lÁ, th°nh ra chÓng b≠o d≠n, cÒng dÍ th‹i trØng hoa Ω°ng Ωi∆m ra, n‹i chÁi n‹i gh¬o. Ban Ω∑u c· l°m thinh kh·ng thøm n‹i g÷, chÓng th∂y v∫y c°ng ΩıÏc trËn l°m gi°, khi∆n cho c· kh·ng nhŸn nhÚc ΩıÏc, ph®i

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 56/56

dÔng Ω∆n vfl l˙c, Ωünh cho m∂y Ωˆa ch≠y nh°o. Sau chÓng kæo nhau Ω∆n m∂y chÚc Ωˆa tËi tr® thÔ, toan Ω‰ günh than v° Ωünh c· mÊt tr∫n tÁi bÈi Ωà r¯a thà diŒn anh chŸ. Nhıng chÓng l° Ω°n d≈. V· phıËc g¥p nh±m con c‡p cüi, c‹ vÓt nh‡n nanh d°i. Mu‚n d≠y chÓng mÊt b°i h‡c, c· Tüm lÓc n°o yÃu ΩiŒu hiÀn l°nh, bµy giÈ Ωˆng ph∞t d∫y, tr˜ng m∞t tr›n xoe, l·ng m°y Ω®o ngıÏc, x∞n g‡n g°ng tay üo l≈n, thüch Ω‚ c® b‡n du c·n ra ch rÊng r¨i, düm Ωünh nhau vËi mÊt m÷nh c· th¯ coi. NgıÈi ta th∂y c· Tüm mÓa chµn mÓa tay, Ω·ng x·ng tµy ΩÊt, Ωünh vfl vËi c® b‡n du c·n bao vµy d˘ tÏn, th∆ m° Ωˆa th÷ l Ω∑u, Ωˆa th÷ ch≠y tr‚n, Ωˆa th÷ tæ nh°o, duy c· Ω¨ kh·ng bŸ mÊt v∆t tœch g÷, l≠i sau khi b¨i tr∫n, th∑n s∞c coi t˙ nhi≈n nhı kh·ng. NgıÈi trong chÏ kæo nhau Ωi xem tr∫n “nh∂t n˘ chi∆n qu∑n nam” thi∆u g÷ ; h‡ reo cıÈi khen ngÏi kh·ng ngËt :

— Kh·ng ngÈ c· h°ng than gifii vfl !... Th∂y c· Tüm hiÀn l°nh t¯ t∆, ai cÒng m∆n ıa, cho l° ngıÈi Ωˆng Ω∞n ; ch˜ng th∂y c·

hay quen bi∆t Ω°m Ω≠o vËi lœnh t∫p th÷ l≠i cho l° ngıÈi t∑m b∫y ; Ω∆n lÓc nghe c· hüt m∂y cµu ai oün l≠nh lÔng kia, th÷ ai cÒng cho l° ngıÈi c‹ tµm s˙ chi ˆc u∂t ; tËi bµy giÈ th∂y c· sˆc Ωünh m∂y chÚc ngıÈi ΩÀu tæ nh°o, th÷ cho l° nhi n˘ anh hÔng. Dı lu∫n Ω‚i vËi c· c‹ v∫y m° th·i, c›n nhı qu≈ quün, nh° c¯a, ch„ng con v° thµn th∆ c· ta ra th∆ n°o, th÷ vπn nhı tr≈n kia Ω¨ n‹i, ngıÈi ta d› la d‡ hfii Ωüo ΩÃ, m° kh·ng bi∆t cˆ l° kh·ng bi∆t !

Phi≈n chÏ n°o cÒng nhı phi≈n chÏ n∂y, trong hai nØm trÈi, hÕ süng sËm phi≈n chÏ l° th∂y c· Tüm chøo thuyÀn Ω∆n, chiÀu h·m tan chÏ c· l≠i chøo thuyÀn vÀ ; ch≤ng hÀ c‹ mÊt phi≈n chÏ c· Tüm v∞ng m¥t.

BÂng dıng Ω∆n Ω∑u nØm k˝ s¯u (1889) trÍ Ωi, Í chÏ Tr°ng ngıÈi ta kh·ng th∂y c· Tüm bün than Ω∆n h‡p chÏ n˘a. Ban Ω∑u c›n c‹ ngıÈi suy nghÿ : hay l° c· Tüm vÀ nh° qu≈ Øn T∆t chıa ra Ωi chÏ bu·n bün ; nhıng vÀ sau phi≈n chÏ n°o cÒng kh·ng th∂y c·, b∂y giÈ h‡ b®o nhau :

— Th·i ch∞c c· ® Ωi theo chÓ quyÀn, th∑y cai n°o r„i. C‹ ngıÈi Ω¨ th∂y c· ta gifii vfl, th÷ Ωoün cao hÁn mÊt chÓt : — Hay l° con ∂y Ωi Øn cıËp ! Kh·ng ph®i v∫y. Nhıng m° cÒng chıa bi∆t ch˜ng. H„i Ω‹, l° gi˘a nØm canh d∑n (1890). CÚ Phan á÷nh PhÔng Ω¨ chi∆m cˆ xıng hÔng Í tr≈n Ng°n TrıÁi ΩıÏc ba b‚n nØm, c‹

ti∆ng l° “SÁn trung TÃ tıËng”. Quµn lœnh B®o hÊ vπn tœm cüch tu∑n tiÕu ho°i, nhıng kh·ng düm thµm nh∫p tËi tr‡ng ΩŸa, mÊt l° v÷ nghÿa quµn thanh th∆ khü to, quµn lœnh nh° nıËc day trÍ Ω‚i ph‹ kh·ng kŸp, hai l° ΩıÈng l‚i t∂n l≈n Ng°n TrıÁi ph®i tr®i qua nhiÀu r˜ng nÓi hiÃm trÍ khu∂t khÓc l≠ thıÈng, e sÏ phÚc binh Ωünh Óp r∂t nguy. V® l≠i c‹ l∞m khu r˜ng n∆u mu‚n bØng qua, ph®i l°m sao c‹ Ωð sˆc chŸu Ω˙ng hay l° Ωünh nhau vËi Ω◊a, vËi r∞n, vËi muÂi m›ng trıËc, r„i h¨y n‹i chuyŒn Ωünh vËi nghÿa binh sau.

Th∫t v∫y, c‹ mÊt khu r˜ng hiÃm nh∂t, l° v÷ Ω∂t s÷nh l∑y, lÊi ph®i lÚt c≤ng, c‹ ch ng∫p tËi ngang lıng, m° Ω◊a sao Ω∑y dπy hÁn d›i, con n°o con n∂y lËn nhı ng‹n c≤ng, nhı c‰ tay, n‹ bu l≠i hÓt müu mÊt lüt, ngıÈi m≠nh Ω∆n Ωµu cÒng ph®i ch∆t x◊u. Cüc quan binh Phüp Ω¥t t≈n l° “La for≈t des Sangsues”, khuy≈n nhau n≈n coi ch˜ng r˜ng Ω◊a m° trünh.

NhÈ c‹ hiÃm ΩŸa t˙ nhi≈n v° Ω≠o binh c·n trÔng mu·n mu·n ˆc ˆc Ω‹, cÚ Phan th≈m m≠nh thanh th∆ v° c‹ thÃ Ω‚i chi∆n ΩıÏc, c‚ thð ΩıÏc lµu ng°y.

Tuy l° Ω≠i Ω„n Ng°n TrıÁi kh·ng bŸ xµm ph≠m, nhıng cüc quµn thˆ hÊ vŒ chung quanh th÷ nghÿa vπn thıÈng c‹ nhiÀu dŸp ΩÚng Ω∑u ch≠m trün vËi quµn binh lu·n lu·n. Nghÿa binh khæo dÔng l‚i mai phÚc Ωo®n c·ng nhı kiÃu ngıÈi Abitxini, g‡i l° guærilla, Ω‚i chi∆n vËi ˚, th°nh ra b∞t buÊc lœnh trüng B®o hÊ ph®i ˆng chi∆n nh‡c sˆc t‚n c·ng, m° nghÿa binh thıÈng vπn th∞ng nhiÀu b≠i œt.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 57/57

Hai b≈n c∑m c˙ nhau lu·n süu b®y nØm nhı th∆. Trong kho®ng ∂y, c‹ mÊt lÓc B®o hÊ l≠i tœnh dÔng tËi Ω≠i binh, nhıng sau e ng≠i t‚n kæm nhiÀu v° nüo ΩÊng dı lu∫n b≈n thıÏng qu‚c n≈n l≠i th·i.

LÓc n°y, mu‚n cho phong tr°o th≈m lËn, th˙c l˙c th≈m to, cÚ Phan th®o mÊt tÈ hŸch truyÀn Ωi cüc nÁi, ΩÃ khœch ΩÊng nhµn tµm, chi≈u t∫p h°o kiŒt. T·i nhË trong b°i hŸch, c‹ Ωo≠n nhı v∑y :

— PhÔng t·i l° ngıÈi h‡c œt t°i høn, günh vüc c·ng viŒc lËn lao n°y, süu b®y nØm trÈi, chıa c‹ l°m n≈n ΩıÏc viŒc chi r˙c rÎ. Ch≤ng qua ch∫n trıËc v∂p sau, lui tËi ch◊ nh˘ng r˜ng nÓi, th∫t b∂y lµu nay x‹t d≠ Ωau l›ng, kh·ng bi∆t lo tœnh l°m sao ΩıÏc. Cüc ·ng c‹ chœ lËn t°i to, n∆u kh·ng mu‚n Ωem ra cho nıËc nh° dÔng Ωi n˘a, th÷ cÒng n≈n Ωem mıu l≠ chıËc hay ra d≠y b®o cho t·i Ωà cˆu l∂y sinh dµn, th÷ PhÔng xin nh® cÁm bËi t‹c (·ng Chu C·ng nıËc T°u, l°m tıËng nh° Chµu, hÕ c‹ ai Ω∆n, ·ng Ωang Øn cÁm th÷ nh® mi∆ng cÁm ra, Ωang gÊi Ω∑u th÷ bËi t‹c l≈n, Ωà ra Ω‹n khüch, tfi ˚ kœnh tr‡ng nh˘ng ngıÈi hiÀn nØng v∫y), s≥n l›ng nghe theo. Nhı th∆ th÷ tuy cüc ·ng Í ch‚n th®o d¨, m° cÒng c‹ cüi c·ng büo nıËc giÓp ΩÈi, v∫y Ω˜ng coi viŒc Ω‹ l°m thıÈng, nÎ ng„i l°m thinh Ωà ng‹ non nıËc Ω‰i dÈi, m° ch≤ng ra tay cˆu vËt.

TÈ hŸch truyÀn ra, b‡n sÿ phu Trung ViŒt c°ng l∂y l°m c‰ vfl, tranh nhau giÓp ΩÎ cho cÚ

ho¥c mıu lıÏc, ho¥c quµn lıÁng, ho¥c d› xæt bi∆t quµn Phüp c¯ ΩÊng th∆ n°o, ΩÀu cho ngıÈi l≈n m∫t büo ΩÃ cÚ bi∆t trıËc m° ΩÀ ph›ng. KÃ cüi thanh th∆ cða cÚ tËi lÓc n°y Ω¨ to lËn v° v˘ng v°ng œt nhiÀu, duy c‹ mÊt viŒc hÁi kh‹ l›ng, l° viŒc mua thu‚c Ω≠n Í b≈n Xi≈m, v÷ ΩıÈng sü qua Løo nhiÀu nÂi trÍ ngØn, cho n≈n nh˘ng ngıÈi c‹ chˆc trüch trÔ biŒn viŒc n°y, Ωi l≠i r∂t l° kh‹ nh‡c, m° l≠i kh·ng mua ΩıÏc nhiÀu. Ph∑n n°o bŸ B®o hÊ ngØn ΩıÈng, th°nh ra sÓng Ω≠n cða nghÿa quµn v∫n t®i vÀ thıÈng bŸ m∂t lu·n. ∂y l° mÊt viŒc cÚ Phan l∂y l°m lo ng≠i.

MÊt ng°y kia Cao Th∞ng Ωang ng„i Í Ω„n ngo°i, cÔng chı tıËng b°n b≠c viŒc quµn, bÂng c‹ mÊt t≈n lœnh v°o b∏m r±ng :

— Ngo°i c¯a tr≠i, c‹ mÊt ngıÈi Ω°n b° dπn theo mÊt Ωˆa con trai nhfi, n‹i xin v°o y∆t ki∆n quan á‰ng nhung (l° chˆc Cao Th∞ng lÓc ∂y).

çng l∂y l°m l≠, truyÀn cho v· tˆc thÈi. NgıÈi Ω°n b° gi∞t Ωˆa tr¿ v·, Ωˆng vüi d°i mÊt vüi r„i n‹i mÊt cüch t˙ nhi≈n : — T·i l° con güi ·ng Ho°ng PhÓc (cÒng l° mÊt nh° cüch m≠ng Í Qu®ng B÷nh, Ωo≠n tr≈n

kia Ω¨ n‹i tËi), ch∞c tıËng quµn Ω¨ bi∆t. Sau khi cha t·i m∂t, nh° t·i tan, thµn t·i ph®i lıu l≠c giang h„, t÷m cüch Ωà phÚc thÔ cho cha t·i. V÷ tuy t·i l° liÕu b„ ph∫n güi, nhıng cÒng c‹ h„ th◊ chœ trai, t∂m thµn kh·ng kà bao nhi≈u n·ng nÂi Ω∞ng cay, miÕn l° c∑u v‡ng cho thfia ΩıÏc t∂m l›ng m÷nh ao ıËc. áˆa con nhfi n°y Ωµy (v˜a n‹i v˜a ch◊ v°o Ωˆa tr¿ nhfi) kh·ng ph®i l° Ωˆa con t·i, n‹ l° con ri≈ng mÊt ngıÈi b≠n t·i, cÒng mÊt nh° chœ sÿ, t≈n l° L≈ Do¨n, trıËc theo cha t·i Ω¨ l∫p ΩıÏc nhiÀu c·ng tr∫n, v÷ anh ta th·ng minh v° vfl dflng l∞m. Cha t·i thıÁng y≈u, m° t·i cÒng thıÁng y≈u, n≈n chi t·i vËi L≈ Do¨n Ω¨ ıËc h¬n vËi nhau r±ng mÊt mai Ω≠i s˙ th°nh c·ng th÷ th∆ n°o chÓng t·i cÒng th°nh duy≈n cang lŒ vËi nhau; lÈi minh thŒ ∂y c‹ trÈi Ω∂t chˆng giüm. Anh ta Ω¨ g‹a vÏ, ch◊ c‹ mÊt Ωˆa con trai mËi 3 tu‰i, chœnh l° th±ng bæ n°y. Nhıng v÷ qu‚c s˙ gian nan, l°m cho viŒc nhµn duy≈n cða chÓng t·i gi˘a ΩıÈng lÎ dÍ chia ph·i. Nguy≈n l° cüch Ω‹ chıa ΩıÏc bao lµu anh ta Ωünh tr∫n bŸ thıÁng n¥ng, t˙ bi∆t kh·ng s‚ng ΩıÏc, c‹ vi∆t thı Ωà l≠i cho t·i, c∫y nhÈ giao ph‹ t·i tr·ng nom giÔm Ωˆa con b„ c·i. Kh·ng m∂y lÓc sau, cha t·i cÒng ch∆t m∂t, thµn th∆ cða t·i th°nh ra l≈nh Ω≈nh. Kh·ng l¡ ra Ω∑u thÓ vËi Phüp, bÍi l°m v∫y th÷ trüi l›ng cða cha; kh·ng l¡ Ωi l∂y ch„ng, v÷ Ω‚i vËi anh L≈ Do¨n, d∑u sau cÒng Ω¨ l° ch„ng t·i r„i; l≠i kh·ng l¡ bfi Ωˆa con b„ c·i m° Ωi Ωµu, v° cha n‹ Ωinh ninh ðy thüc cho m÷nh, n∆u m÷nh bfi Ωi th÷ b∂y giÈ ai nu·i n‹ ?

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 58/58

Th°nh ra t·i ph®i Ωem Ωˆa con nhfi n°y cÔng Ωi tr‚n. Ph®i Ωi tr‚n, k¿o sÏ quµn Phüp tr‹c n¨ t·i. ái tr‚n m° kh·ng bi∆t Í v°o Ωµu cho thu∫n tiŒn ΩıÏc c® m‡i bÀ, cho n≈n t·i ph®i mua mÊt chi∆c thuyÀn m° Í l≈nh Ω≈nh tr≈n m¥t nıËc, nay Í ch n°y, mai dÈi ch kia, kh·ng bi∆t Ωµu l° ΩŸnh sÍ. Trong lıng t·i c›n ΩıÏc m∂y næn b≠c, mËi bfi ra bu·n than Ωà chi ΩÊ qua ng°y. T·i c‚t bu·n than Ωem l≈n chÏ Tr°ng bün, l° c‹ chð tµm g∑n gÒi giao thiŒp vËi b‡n lœnh t∫p Ω‹ng Í NghŒ An. T·i gi® Ω› quy∆n luy∆n vËi h‡, Ωà xÓi h‡ th˜a cÁ khÍi nghÿa, hıÍng ˆng vËi nghÿa binh. N∆u v≠n nh∂t m° viŒc Ω‹ th°nh c·ng th÷ ch≤ng nh˘ng nghÿa binh Í hai t◊nh H° Tÿnh v° Qu®ng B÷nh th≈m ΩıÏc vµy cünh, khœ giËi, m° l≠i c‹ thà mÍ ra ΩıÏc ΩıÈng l‚i Ωi l≠i vËi nghÿa Ω®ng ngo°i B∞c, Ωà trong ngo°i ti∆p ˆng, chŸ tæ em nµng, may ra mËi n≈n ΩıÏc viŒc lËn...

N‹i Ω∆n Ωµy, ngıÈi Ω°n b° ng˜ng l≠i mÊt lüt ΩÃ thÍ d°i mÊt hÁi, r„i l≠i n‹i ti∆p : — Nhıng m° trÈi cÒng h≠i t·i, n≈n chi c·ng viŒc mıu tœnh Ω¨ g∑n th°nh r„i m° l≠i hı

hfing, l° bÍi nh° ΩıÁng cuÊc B®o hÊ th∂y ΩÊng liÀn sinh nghi vÊi v°ng thay Ω‰i toün lœnh t∫p t·i Ωang cüm d g∑n ΩıÏc Ω‹ Ωi nÁi khüc, m° Ωem toün lœnh xa l≠ Í nÁi khüc vÀ Ω‹ng t≠i t◊nh NghŒ; th∆ l° kh‰ tµm mıu tœnh m∂y nØm trÈi bÂng ch‚c h‹a ra “D¨ tr°ng xe cüt”; t·i Ωau ΩËn v· cÔng. R„i nghÿ n∆u m÷nh cˆ quanh qu∏n Í Ω‹ m¨i, nh∞m ch˜ng cÒng ch≤ng n≈n ΩıÏc viŒc g÷, cho n≈n t·i ph®i bfi Ωi Ωà t÷m k∆ khüc. Vπn bi∆t cÚ Phan v° tıËng quµn d∂y nghÿa lµu nay, t·i r∂t l∂y l°m hµm mÊ, Ωüng l¡ trıËc h∆t t·i ph®i l∫p ΩıÏc mÊt chÓt c·ng tr≠ng g÷, th÷ mËi düm Ω∆n xin tıËng quµn thµu dÚng, may ra t·i cÒng c‹ thà l°m b‰ œch cho viŒc lËn ΩıÏc Ω·i ph∑n cfin con. Nhıng nay ΩiÀu sÍ ıËc cða t·i Ω¨ hfing m∂t r„i, kh·ng c‹ thà t˙ m÷nh t÷m ΩıÏc viŒc g÷ khüc m° l°m n˘a, v∫y t·i Ω∆n Ωµy tˆc l° Ωem thµn m‡n t°i høn, Ωà tıËng quµn sai khi∆n...

NgıÈi Ω°n b° n‹i mÊt m≠ch t˜ lÓc mËi v· Ω∆n giÈ, Cao Th∞ng l≤ng l¥ng ng„i nghe. NgıÈi Ω°n b° ∂y n°o ph®i ai l≠ Ωµu, chœnh l° c· bün than Í chÏ Tr°ng, ngıÈi ta vπn g‡i

l° c· Tüm Ω‹. C· Tüm n‹i lu·n mÊt m≠ch, kà là tµm s˙, chœ hıËng cða m÷nh, m° s∞c m¥t Ω‰i thay mÂi ch theo cµu chuyŒn : khi cıÈi chÓm chœm, khi kh‹c sÚt sÔi, lÓc c®m khœch quü m≠nh th÷ c∂t ti∆ng n‹i lËn nhı ti∆ng n‰ Í tr≈n kh·ng, lÓc ΩÚng ch≠m tËi tµm s˙ th≈ lıÁng th÷ ti∆ng n‹i nh¬ nh°ng nhı hÁi gi‹ bay qua trıËc m¥t, khi∆n cho Cao Th∞ng nghe l∂y l°m c®m ΩÊng bÔi ngÔi, nhıng ·ng kh·ng khfii sinh nghi; nghi l° k¿ do thüm cða B®o hÊ sai Ω∆n. Sau khi c· Tüm n‹i h∆t tµm s˙ r„i, Cao Th∞ng kh·ng tr® lÈi g÷ h∆t, ch◊ hæt g‡i Ωao phð quµn:

— Quµn Ωao phð Ωµu ? Bay l·i con mÚ n°y ra trıËc c¯a tr≠i m° ch¥t Ω∑u n‹ Ωi cho mau. N‹ düm c® gan tËi Ωµy b°y ΩiÀu ki∆m chuyŒn ΩÃ do thüm binh t÷nh cða ta !

Cao Th∞ng mu‚n l°m bÊ ra oai ΩÃ th¯ t°i th¯ gan c· Tüm v∫y th·i, kh·ng ph®i h· lœnh chæm Ω∑u thiŒt Ωµu.

ViŒc tu∑n ph›ng tra xæt Í sÁn tr≠i nghi≈m l∞m, n∆u ai c‹ chÓt h÷nh tœch hÁi nghi l° k¿ do thüm th÷ Ω¨ bŸ b∞n ch∆t t˜ khi mËi bıËc c≤ng v· tr≠i ngo°i r„i, kh·ng khi n°o ΩıÏc v· tËi tr≠i trong Ωà y∆t ki∆n quan á‰ng nhung.

V® l≠i c· Tüm Ωµu c‹ sÏ ch∆t. C· Tüm t˙ nhi≈n nhı kh·ng, ch≤ng c‹ s∞c m¥t g÷ tfi ra sÏ h¨i hay l° h‚i h∫n; c· ch◊

cıÈi v° n‹i : — Nh˘ng thˆ ngıÈi mıu h≠i Ω„ng b°o nhı th∆ Í ΩÈi cÒng c‹ thiŒt, nhıng ngıÈi Ω‹

kh·ng ph®i l° t·i. TıËng quµn c‹ mu‚n gi∆t th÷ gi∆t t·i Ωi, t·i r∂t vui l›ng, l›ng d≠ t·i th∆ n°o, Ω¨ c‹ th∑n minh tr≈n cao soi xæt v° c‹ ngıÈi Í su‚i v°ng bi∆t giÔm t·i, t·i kh·ng c∑n biŒn b≠ch l°m g÷. MiÕn l° xin tıËng quµn thıÁng x‹t Ωˆa con b„ c·i n°y m° chØm nom d≠y dÂ, t·i d∑u c‹ ch∆t cÒng ΩıÏc y≈n l›ng nh∞m m∞t.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 59/59

N‹i Ωo≠n, c· ·m ch¥t Ωˆa nhfi h·n hœt v° kh‹c nˆc nÍ. M∂y t≈n quµn Ωao phð v˜a toan l·i c· Tüm ra h°nh h÷nh, th÷ Cao Th∞ng khoüt tay m° n‹i :

— Bµy kh·ng ΩıÏc v· lÕ ! R„i ·ng bıËc xu‚ng thÀm ΩÎ tay c· Tüm Ωˆng d∫y v° cung kœnh mÈi ng„i : — T·i mu‚n th¯ cho bi∆t can Ω®m cða c· Ω‹ th·i. C· th˙c l° mÊt b˙c cang cıÈng nghÿa

khœ, t·i r∂t kœnh phÚc. Nay c· t÷nh nguyŒn ra sˆc vËi nghÿa quµn t∂m l›ng qu˚ h‹a bi∆t m∂y, nhıng c›n Ωˆa con tr¿ n°y b∫n rÊn b≈n m÷nh, th÷ c· tœnh sao ?

— B∏m t·i Ω¨ c‹ ch x¯ trœ, tıËng quµn khfii lo. Tˆc thÈi Cao Th∞ng thµn dπn c· Tüm v· Ω≠i Ω„n y∆t ki∆n cÚ Phan, tr÷nh b°y s˙ thÃ. CÚ

Phan c›n Ωang ng∑n ng≠i, chıa bi∆t dÔng t°i mÊt ngıÈi Ω°n b° v· ch n°o, bÂng c‹ tiÃu ΩÊi nghÿa binh Ωi tu∑n vÀ, büo tin r±ng cüch xa sÁn tr≠i 30 d¥m, c‹ mÊt toün lœnh t∫p l‚i 30 ngıÈi do vi≈n qu®n cÁ l°m Ω∑u, hiŒn Ω‹ng Í trong mÊt cüi miÕu t˜ hai b˘a nay, kh·ng bi∆t l° h‡ c‹ ˚ c¯ ΩÊng g÷.

CÚ Phan chıa kŸp suy tœnh ra sao, c· Tüm chÚp n‹i : — S≥n c‹ cÁ hÊi n°y, xin cÚ cho t·i Ωi b∞t toün lœnh ∂y ΩÃ l∫p c·ng sÁn ki∆n vËi nghÿa

binh ΩıÏc chØng ? C® cÚ Phan v° Cao Th∞ng cÔng l∂y l°m l≠ : — MÊt thµn Ω°n b° c· ΩŸnh dÔng k∆ g÷ m° b∞t n‰i c® Ωüm lœnh trüng con trai nhı th∆ ? — B∏m cÚ, t·i c‹ cüch b∞t ΩıÏc, m° quµn ta kh·ng ph®i hao mÊt vi≈n Ω≠n n°o mËi hay,

ch◊ xin giao h¬n Ω∆n ng°y thˆ ba, th÷ cÚ cho m∂y chÚc t≈n kiŒn t‚t, m¥c Ω„ gi® l°m ngıÈi Ωi bu·n bün v° gi® mÊt t‚p n·ng dµn Ωi l®ng v®ng qua trıËc miÕu, hÕ th∂y t·i li∆c m∞t ra d∂u b®o h‡ ra tay th÷ h‡ cˆ viŒc.

CÚ Phan cho Ωi. C· Tüm t˜ gi¨, tˆc thÈi xu‚ng nÓi. C· Ωi v· mÊt l°ng x‹m g∑n Ω‹, mua mÊt cµy Ω›n günh thiŒt ch∞c, mÊt Ω·i thÓng, ch∂t Ω∑y rıÏu thŸt qu° bünh nhiÀu thˆ, l≠i s¯a sang m¥t m°y v° trang ΩiÃm cho ra v¿ con ngıÈi xinh Ω¬p m° hÁi l≤ng lÁ, r„i qu∏y günh thðng th≤ng Ωi tËi ch lœnh t∫p Ωang Ω‹ng Ωà bün h°ng. Ai l≠ g÷ m∂y th∑y quyÀn, ph∑n nhiÀu l° h≠ng ham Øn ham s∞c. Nay th∂y c‹ c® “s∞c” c® “Øn” Ω∆n b≈n m÷nh, th÷ m∂y th∑y khoüi “chœ t¯”. ThŸt mÎ Ωem tËi miŒng møo, bao giÈ n‹ ch≈ !

C· Tüm l≠i khæo l°m bÊ trai lÁ t÷nh tˆ h∆t h„n, nÚ cıÈi ti∆ng n‹i r∂t l° c‹ duy≈n; c® toün lœnh xÓm l≠i bu quanh cüi günh cða c·, mua rıÏu, mua bünh tœu tœt. C∫u n°o th® gi‡ng ch°ng n°ng, ve v¨n, c· cÒng niÀm nÎ chiÀu Ω¨i nhı cüch Ω¨ trao xıÁng gÍi thŸt cho nhau t˜ bao giÈ r„i v∫y.

á∆n ΩÂi cüc c∫u mua chüc, ai c‹ s≥n tiÀn th÷ tr®, ai kh· xu c≠n tÓi c· cÒng bün chŸu th® c¯a, n‹i r±ng : “Th∑y cˆ dÔng m‹n g÷ tÔy ˚, mai m‚t l¨nh lıÁn r„i tr® cho em mÊt l∑n cÒng ΩıÏc. Em c‹ ph®i xem cða tr‡ng hÁn ngıÈi Ωµu”. M∂y ti∆ng n‹i Ω‹ l°m cho th∑y quyÀn n°o cÒng g∑n ch∆t mŒt.

Qua b˘a sau, c· Tüm l≠i günh rıÏu thŸt tËi, b‡n lœnh h∆t sˆc vui m˜ng, xÓm l≠i mua nem rıÏu v˜a Ωünh chæn, v˜a n‹i chÁi, men s∞c v° men rıÏu nh∫p l≠i, l°m cho cüc c∫u say møm. C· h°ng l≠i c°ng chŸu kh‹ h∑u h≠ chiÀu chuÊng, th≈m v¿ thµn m∫t hÁn ng°y h·m trıËc.

H‡ Ωinh ninh b®o c· ta l°m sao ng°y mai mua ΩıÏc thŸt d≈ v° rıÏu l∫u cho ngon, Ωem tËi Ωµy anh em u‚ng mÊt b˘a cho thiŒt khoüi chœ.

Qu® nhi≈n h·m sau c· Tüm günh tËi mÊt günh thŸt d≈ n∂u nıËng Ωð kiÃu, Ωð mÔi v° mÊt v› rıÏu thiŒt ngon.

Cüc th∑y quyÀn ta m˜ng quü, lu·n miŒng khen c® c· ® n°y ngoan n∆t dÕ thıÁng. R„i h‡ ng„i l∆t tr≈n b¨i cfi, cˆ nØm b®y ngıÈi l°m mÊt t‚p, c· Tüm d‡n mÊt mµm thŸt d≈, mÊt chai rıÏu b‚. Mu‚n ng„i Ωünh chæn cho khoan khoüi thong th®, t˜ ·ng qu®n cho Ω∆n cüc th∑y quyÀn ΩÀu thüo h∆t giµy nŸt, tÓi Ω≠n, bay—don—n∆t, v° güc sÓng Ω≠n l≠i mÊt nÁi Í tr≈n

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 60/60

thÀm miÕu th‰ th∑n. V∫y r„i h‡ ng„i rung ΩÔi u‚ng rıÏu nh∞m vËi thŸt d≈, chæn chÓ chæn anh, vui v¿, Ω∞c chœ. LÓc ∂y ·ng trÈi h‡ cÒng coi nhı th±ng tr¿ con.

C· Tüm day trÍ h∑u h≠ chuy≈n mÈi, h∆t sˆc chu Ωüo xem ch˜ng c∫u n°o th∫t l° bÏm rıÏu th÷ c· khi≈u khœch cho c∫u c°ng u‚ng gi°, c›n c∫u n°o nghe ch˜ng kh·ng u‚ng ΩıÏc m∂y, th÷ c· l≠i l°m cüch khuy≈n lÁn µu y∆m cho c∫u ph®i vui l›ng nh∞m m∞t m° u‚ng v÷ c·. L≠ g÷ trong rıÏu c‹ pha thu‚c m≈, d∑u u‚ng nhiÀu œt g÷ cÒng mau say l∞m.

Ch‚c lüt, c® Ωüm lœnh ΩÀu say nh˜ t¯, c¥p m∞t c∫u n°o cÒng lÈ ΩÈ nhı s∞p ch∆t. C· Tüm bi∆t thÈi cÁ Ω¨ Ω∆n nÁi r„i c°ng ra sˆc h∑u h≠, n°o qu≠t, n°o r‹t nıËc, n°o nµng ΩÎ, c· kh·ng ng∑n ng≠i mÊt chÓt n°o.

Gi˘a lÓc Ω‹ Í trıËc c¯a miÕu, x·n xao Ω·ng ngıÈi tÚ l≠i. ∂y l° dµn l°ng sÍ t≠i, th∂y lœnh Øn u‚ng vui v¿ ch‡c gh¬o c· h°ng, th÷ h‡ cho l° s˙ l≠, kæo nhau l≠i Ωˆng ng‹ trµn v° cıÈi th∑m. Ai kh·ng bi∆t th‹i tÚc xˆ m÷nh, hÁi c‹ ΩÊng r≠ng khüc thıÈng chÓt xœu, tˆc thÈi c‹ ngıÈi bu l≠i Ω·ng Ω∑y. Hai chÚc ngıÈi trüng sÿ Í Ng°n TrıÁi sai xu‚ng, gi® l°m lüi bu·n v° dµn c°y, lÓc ∂y cÒng tr° trÊn v°o trong b‡n dµn l°ng, trong m÷nh mÂi ngıÈi ΩÀu c‹ gi∞t Ωo®n Ωao s∞c l¿m. H‡ ch◊ ΩÏi chÈ c‹ üm hiŒu l° x·ng v°o ra tay.

Toün lœnh Ωang say møm, kh·ng chÓ ˚ g÷ Ω∆n s˙ ngıÈi ta x·n xao Ω·ng Ω®o, l∑n h„i cüc c∫u n±m lØn ra tr≈n cfi m° ngð, tr·ng nhı mÊt Ω‚ng t¯ thi.

B∂y giÈ, c· Tüm liÀn tËi v vÀ v° qu≠t müt cho vi≈n qu®n ngð thiŒt say, mÊt lüt c· læn m‹c ΩıÏc kh∏u sÓng lÚc cða va, r„i ch≠y ra Ωˆng ngay ch ch∂t sÓng Ω≠n kia, Ωıa m∞t ra hiŒu cho b‡n phÚc binh b®o h‡ ra tay. Tˆc thÈi, 20 trüng sÿ xen lÊn trong Ωüm dµn l°ng v° tr¿ con, rÓt Ωo®n Ωao nh®y Ôa v°o h· hoün vang d∫y : “Tr‹i c® chÓng n‹i l≠i anh em !” B‡n lœnh Ωang mÁ m°ng, bÂng nghe la giŒt m÷nh, h‚t ho®ng vÔng d∫y, nhıng m° nhiÀu anh d∫y kh·ng n‰i. Anh n°o Ωˆng d∫y ΩıÏc th÷ ng‹ th∂y con m¬ bün qu° cho m÷nh Øn, Ωıa sÓng b®o im kh·ng th÷ b∞n ch∆t, th°nh ra kh·ng c∫u n°o düm h‹ hæ, v® l≠i h„i n°y cÒng kh·ng c∫u n°o c›n sˆc ch‚ng c˙ g÷ ΩıÏc.

Trüng sÿ Ng°n TrıÁi tr‹i c® m∂y chÚc c∫u lœnh v°o mÊt Ω‚ng ng„i ch„m h‰m vËi nhau, trÁ m∞t v˜a ng‹ v˜a run. C· Tüm truyÀn lŒnh cho anh em trüng sÿ chia nhau khi≈ng vüc h∆t th®y sÓng Ω≠n v° khœ cÚ cða toün lœnh Ωem l≈n sÁn tr≠i. Ng‹ m¥t b‡n lœnh, c· Tüm v˜a cıÈi v˜a n‹i cay chua :

— Lu·n ba b˘a nay, em Ωem thµn chiÀu chuÊng cüc ·ng; ch◊ c‚t mıÏn ΩÎ m∂y chÚc kh∏u sÓng cða cüc ·ng cho nghÿa binh dÔng Ω‹ th·i. C›n thµn cüc ·ng bµy giÈ, th·i em rÊng lıÏng tha cho s‚ng s‹t m° vÀ vËi vÏ con.

C· Tüm n‹i Ωo≠n r„i Ωi nhı bay. B‡n lœnh ng‹ theo h÷nh nhı bà gan ‹i m∫t, nhıng kh·ng bi∆t l°m th∆ n°o, khfii ch∆t l° may l∞m r„i.

C· Tüm vÀ Ω≠i Ω„n n≠p sÓng Ω≠n, v° b∏m rfl Ω∑u Ωu·i c·ng viŒc, bÍi toün lœnh t∫p l° Ω„ng b°o n≈n c· suy nghÿ kh·ng n≈n süt h≠i hay l° b∞t h‡ vÀ l°m chi.

Nghe chuyŒn, cÚ Phan cÒng ph®i tˆc cıÈi, v° khen ngÏi c· Tüm : — Ai ngÈ nhi n˘ m° mıu m· Ω®m lıÏc Ω∆n nhı th∆ sao ? B˘a sau, cÚ Phan truyÀn mÈi c· Tüm l≈n nghŸ s˙ ΩıÈng ΩÃ b°n tœnh mÊt viŒc binh cÁ

quan hŒ. CÚ n‹i : — Nghÿa quµn hiŒn nay c‹ mÊt viŒc th∫t l° kh‹ khØn, n∆u c· s≥n l›ng giÓp ΩÎ cho ΩıÏc

th÷ hay l∞m : viŒc qua Xi≈m mua thu‚c Ω≠n. ViŒc n°y b∂y lµu nghÿa quµn vπn Ω¥t ri≈ng m∂y ngıÈi tµm phÓc Í lu·n b≈n Xi≈m, ΩÃ chuy≈n vÀ viŒc mua v∫t liŒu thu‚c Ω≠n, r„i Ω¨ c‹ ngıÈi khüc Ωem vÀ. Song ch◊ ng¥t v÷ mÊt nÂi ΩıÈng sü hiÃm trÍ quü, Ω°n ·ng Ωi l≠i, thıÈng kh·ng thu∫n tiŒn b±ng Ω°n b°, n∆u Ω°n b° gi® l°m ngıÈi bu·n bün m° Ωi, th÷ gi˘a ΩıÈng kh·ng c‹ ngÈ v˙c xæt hfii. C‹ ΩiÀu l° c·ng viŒc kh‹ nh‡c v∂t v® l∞m, ch≤ng bi∆t c· c‹ ΩıÁng n‰i ΩıÏc hay kh·ng ?

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 61/61

— CÚ mu‚n b®o t·i ch∆t, t·i cÒng düm ch∆t ngay ΩıÏc liÀn bµy giÈ, s˙ kh‹ nh‡c v∂t v® c‹ sü kà chi, thıa cÚ.

— V∫y th÷ nghÿa quµn ðy thüc viŒc ∂y cho c·, c· n≈n v÷ viŒc nıËc h∆t sˆc nghe. — D≠, Ω∆n ch∆t th÷ th·i ! T˜ Ω‹ nghÿa quµn kh·ng thi∆u thu‚c Ω≠n, trıËc kia ch∆ Ω≠n b±ng b‚n ph∑n thu‚c ta,

mÊt ph∑n thu‚c tµy, bµy giÈ c‹ thà dÔng quü phµn n¯a l° thu‚c ngo°i Ωem vÀ. ∂y l° nhÈ c‹ ngıÈi b≈n Xi≈m trÔ biŒn giÓp cho. V° nhÈ c‹ ngıÈi Ω°n b° l° c· Tüm gi® l°m khüch bu·n bün, m≠o hiÃm chuy≈n chÍ vÀ ΩıÏc Ω∆n nÁi Ω∆n ch‚n.

Khi c· Tüm sang Xi≈m l∑n Ω∑u, c· d∞t c® Ωˆa con cða L≈ Do¨n Ωi theo, nhıng c· ΩÃ n‹ Í l≠i b≈n Xi≈m, gÍi ngıÈi ta nu·i giÔm cho khfii b∫n rÊn trÍ ngØn c·ng viŒc. C· Ωi Ωi vÀ vÀ, chuy≈n chÍ thu‚c Ω≠n ΩıÏc b‚n nØm chuy∆n; mÂi chuy∆n ΩıÏc nØm b®y ng°n cµn, chˆ kh·ng ph®i œt. V÷ c· khæo x∆t Ω¥t thu≈ mıËn m∂y chÚc th‰ nhµn, günh vüc l∑n h„i t˜ng ch¥ng, gi® nhı l° chuy≈n chÍ h°ng h‹a theo cüch Ωi ΩıÈng r˜ng v∫y.

á∆n Ωµy, chÓng t·i tıÍng n≈n n‹i ngay ΩÃ k∆t thÓc cüi lŸch s¯ cða ngıÈi Ω°n b° v· danh anh hÔng n°y, k¿o sau kh·ng c‹ dŸp n‹i Ω∆n n˘a. C· Ωi l≠i chuy≈n chÍ thu‚c Ω≠n giÓp nghÿa binh ΩıÏc m∂y chuy∆n nhı th∆ r„i th·i, sau Ω‹ ch≤ng ai th∂y t·ng tœch c· Tüm Ωµu h∆t. C‹ ngıÈi Ωoün r±ng v÷ nÂi Ωi ΩıÈng kh‹ nh‡c quü m° c®m nhiÕm phong sıÁng, c· Tüm sinh bŒnh r„i ch∆t Í gi˘a r˜ng, gi˘a nÓi n°o Ω‹ kh·ng ch˜ng. C‹ ngıÈi khüc n‹i, tËi sau c· Tüm th∂y nghÿa binh th∂t b≠i, cho n≈n Í lu·n b≈n Xi≈m, kh·ng vÀ.

S˙ th∫t, chung cuÊc cða c· Tüm ra sao, h÷nh nhı kh·ng mÊt ai bi∆t rfl. Con Th∑n long (r„ng thi≈ng) hiŒn ra, th÷ th∂y Ω∑u chˆ kh·ng th∂y Ωu·i, ti∆c thay !

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 62/62

13) ViŒc b∞t tu∑n phð áinh Nho Quang M∂y lÓc ban Ω∑u chœnh thà B®o hÊ mËi l∫p, c‚ nhi≈n l° B®o hÊ c∑n dÔng c‹ Ωüm quan

l≠i v° sÿ phu quy thu∫n, Ωˆng l°m trung gian ΩÃ b°y tfi lÏi h≠i vËi dµn v° thµu phÚc l›ng dµn cho dÕ.

Thð Ωo≠n v° phıÁng lıÏc Ωi chinh phÚc ngıÈi ta bao giÈ cÒng v∫y. Trong Ωüm quan l≠i sÿ phu Ω‹, c‹ nh˘ng ngıÈi chŸu khu∂t phÚc thÈi th∆, song vπn gi˘

tı cüch cao thıÏng, lıÁng tµm trong s≠ch ; h‡ bi∆t nhµn thÈi th∆ giÓp B®o hÊ m° chÍ che, thıÁng x‹t, giÓp ΩÎ cho dµn ; trüi l≠i, cÒng c‹ nh˘n ngıÈi th∂p høn, t°n nhπn, th÷ nhµn cÁ hÊi n°y m° lÏi dÚng th∆ th∑n üp bˆc dµn chÓng, cho ΩıÏc phÓ qu˚ t∂m thµn, thfia m¨n tı dÚc cða h‡ m° th·i, c›n th÷ s‚ng ch∆t m¥c ai, nıËc non thµy kŒ !

H≠ng dıËi Ω‹ l°m kh‰ dµn kh·ng bi∆t bao nhi≈u. BÍi v∫y, mÊt Ωo≠n tr≈n kia chÓng t·i Ω¨ n‹i viŒc cüch m≠ng cða cÚ Phan c‹ hai nghÿa : trıËc h∆t l° ch‚ng vËi ngıÈi Phüp, toan bÀ kh·i phÚc nıËc nh° Ω¨ Ω°nh, m° sau l° c‚t tr˜ Ωüm sÿ phu quan l≠i ngıÈi Nam m÷nh hay d˙a thÈi th∆ ΩÃ l°m h≠i dµn.

T˜ khi cÚ khÍi binh, thıÈng cıËp phü b‡n n°y nhiÀu, c‹ ˚ ΩÃ cho nh˘ng k¿ khüc tr·ng l∂y gıÁng Ω‹ m° ch˜a th‹i ˝ th∆ h≠i dµn Ωi. C‹ viŒc cÚ l°m th‚ng khoüi nh∂t l° viŒc b∞t tu∑n phð áinh Nho Quang.

áinh Nho Quang l° ngıÈi huyŒn HıÁng SÁn, t◊nh H° Tÿnh, c‹ ti∆ng l° mÊt tay danh sÿ,

nguy≈n trıËc l°m Tu∑n phð t◊nh H° Tÿnh. Sau vÀ hıu r„i, B®o hÊ vÈi ra cho sung v°o c·ng viŒc Ωi tiÕu phð cüc Ω®ng vØn thµn. áinh v‚n l° b≠n thµn vËi cÚ Phan, n∆u kh·ng tün th°nh viŒc cÚ l°m th÷ cÒng n≈n trung l∫p hay l° Ωˆng b°n quan mËi ph®i, nhıng nay Ω¨ ra ph› B®o hÊ m° Ωünh vØn thµn th÷ th·i, l≠i c›n ra ˚ khinh r¿ cÚ Phan, v° ˝ th∆ Ωi tiÕu gi¥c m° ra tay h°nh h≠ dµn gian Ωüo ΩÃ.

áinh c‹ vi∆t mÊt bˆc thÁ, khuy≈n d cÚ Phan ra h°ng, lÈi l¡ r∂t l° ng≠o m≠n trong c‹ mÊt cµu r±ng :

— çng ch◊ n±m b¬p Í trong nÓi, kh·ng chŸu ra h°ng, ΩÃ ban Ω≈m th÷ l°m hÔm l°m beo, c›n ban ng°y th÷ l°m ch„n l°m cüo, tıÍng kh·ng ph®i l° k∆ v˘ng bÀn ΩıÏc Ωµu.

Th∆ l° áinh c‹ ˚ khinh r¿ cÚ Phan, coi nhı gi¥c cıËp ch◊ ban Ω≈m mËi düm l‹ Ω∑u ra, cıËp b‹c Ω‚t phü cða dµn, hung hØng nhı hÔm nhı c‡p, c›n ban ng°y th÷ sÏ h¨i, chui nhði trong bÚi, trong r˜ng, nhı lo°i ch„n cüo, kh·ng düm th› m¥t ra. Trüi l≠i, vØn thµn v° nghÿa binh cÚ Phan lÓc ∂y c‹ Ω∆n ΩÂi høn nhüt nhı th∆ Ωµu : nhiÀu khi ban ng°y cÒng Ω‚i chi∆n vËi quµn lœnh B®o hÊ l° s˙ thıÈng th∂y. C›n s˙ cıËp phü cða dµn th÷ kh·ng hÀ, ch◊ cıËp phü b‡n quyÀn qu˚ tham · nŸnh h‹t th÷ c‹.

BÍi v∫y cÚ Phan c® gi∫n, liÀn hÊi cüc tıËng v° hfii r±ng : — Trong cüc tıËng, c‹ ai Ωi b∞t s‚ng th±ng áinh Nho Quang vÀ Ωµy cho ta th÷ c‹ tr‡ng

thıÍng. çng Cao Th∞ng ˆng thinh m° n‹i : — TiÃu tıËng xin l°m viŒc Ω‹. NØm ∂y l° gi˘a nØm th÷n (1892). Tu∑n phð áinh Nho Quang sau khi vÀ hıu, vπn gi˘ chˆc l°m TiÕu phð Quµn vÚ Í h≠t

HıÁng SÁn, hiŒp vËi L≈ Kinh H≠p l°m Tham biŒn quµn vÚ, v° mÊt t≈n Ban biŒn l° á≠t, th÷ tr·ng nom viŒc tu∑n ph›ng trong huyŒn.

Kh∞p trong huyŒn, h‡ Ω¥t ra Ω∆n hai mıÁi Ω„n, Ω„n n°o cÒng c‹ 30 t≈n lœnh t∫p Ω‹ng, r∂t l° nghi≈m m∫t. C›n Í nh° ri≈ng cða áinh Nho Quang, v° nh° ri≈ng L≈ Kinh H≠p ΩÀu c‹ Phan á÷nh PhÔng ñ trang 63/63

30 t≈n lœnh t∫p ng°y Ω≈m vüc sÓng canh ph›ng hÊ vŒ. Ban biŒn á≠t th÷ qu®n xu∂t mÊt Ω≠o binh 50 ngıÈi Ωi l≠i tu∑n ph›ng trong h°ng huyŒn, h∆t Ω„n n‡ Ω∆n Ω„n kia, su‚t c® Ω≈m ng°y. C∏n th∫n h∆t sˆc. Th∆ ∂y nghÿa quµn c‹ mu‚n Ωünh tr°n xu‚ng Ωà b∞t áinh Nho Quang, cÒng m∂t nhiÀu hÁi sˆc, chıa dÕ g÷ phü ΩıÏc bao nhi≈u Ω„n lœnh Ω‹ng li≈n ti∆p nhau kia ; m° n‹i vœ dÚ nghÿa binh c‹ Ωünh s∂n Ω∆n nÁi, th÷ áinh Nho Quang cÒng t÷m ΩıÈng tr‚n m∂t r„i, ch∞c Ωµu b∞t s‚ng va ΩıÏc ?

çng Cao Th∞ng ph®i dÔng k∆. H„i ∂y l° thüng mıÈi. Nhµn c‹ mÊt vi≈n Thi∆u Óy Phüp dπn mÊt toün lœnh t∫p ch˜ng

80 t≈n, Í t◊nh NghŒ Ωi vÀ tu∑n tiÕu cüc miŒt r˜ng nÓi thuÊc vÀ h≠t HıÁng SÁn, ch˜ng nØm b˘a th÷ trÍ vÀ t◊nh NghŒ. Cao Th∞ng sai ngıÈi d› la, bi∆t ch∞c nhı th∆ m˜ng l∞m :

— Ta Ω¨ c‹ k∆ b∞t ΩıÏc áinh Nho Quang r„i. B®y giÈ süng sËm h·m ∂y, Cao Th∞ng l˙a ch‡n nØm t≈n lœnh lanh l¬, cho mang s∞c

phÚc gi‚ng y lœnh t∫p B®o hÊ, Ωeo sÓng Phüp, vüc mÊt lü cÈ tam s∞c, læn xu‚ng nÓi, gi® l°m binh Phüp, Ωi kh∞p cüc Ω„n truyÀn büo r±ng : ng°y mai c‹ mÊt ·ng quan hai dπn lœnh Ωi tu∑n tiÕu ngang qua, lœnh Ω‹ng cüc Ω„n ph®i ra ngo°i c¯a Ω„n b„ng sÓng Ωˆng s∞p h°ng ΩÃ ch°o v° ΩÃ kiÃm duyŒt, n∆u sai lŒnh th÷ bŸ ph≠t. Cüc Ω„n tıÍng thiŒt ΩÀu vµng lŒnh rØm r∞p.

Ai nghe n‹i ·ng Cao Th∞ng cho nghÿa quµn m¥c gi® y phÚc lœnh t∫p v° c∑m cÈ tam s∞c, th÷ l∂y l°m l≠, v÷ ·ng l°m g÷ c‹ nh˘ng Ω„ ∂y ? Nhıng chÓng ta n≈n bi∆t r±ng : b÷nh nh∫t Cao Th∞ng vπn cho quµn m÷nh v∫n ΩÀu mÊt thˆ s∞c phÚc g∑n gi‚ng nhı lœnh t∫p, ngay Ω∆n s∞c phÚc g∑n gi‚ng nhı lœnh t∫p, ngay Ω∆n s∞c phÚc cða lœnh t∫p thiŒt v° cÈ tam s∞c, th÷ trong tr≠i nghÿa quµn thıÈng c‹ s≥n lu·n lu·n, do nÁi nh˘ng tr∫n Ωünh nhau Ω¨ b∞t ΩıÏc cða lœnh B®o hÊ.

Qua süu giÈ süng h·m sau, qu® nhi≈n c‹ mÊt toün 100 lœnh t∫p kæo Ωi ngang cüc Ω„n. ái Ω∑u l° mÊt ·ng quan binh ngıÈi Phüp, thµn h÷nh v≠m vÎ v° rµu ria y nhı ngıÈi Phüp, ng„i tr≈n mÊt con ng˙a tr∞ng, trıËc m¥t c‹ toün lœnh µm nh≠c, v˜a th‰i køn Ωünh tr‚ng, v˜a Ωi r∂t l° oai vŒ. ái qua Ω„n n°o, th∂y lœnh Í Ω„n ∂y Ω¨ b„ng sÓng ra Ωˆng ch°o Í ngo°i c¯a, ΩÏi quµn kæo Ωi r„i mËi trÍ v·.

R„i toün quµn ∂y kæo ngay tËi trıËc c¯a nh° Tu∑n phð áinh Nho Quang. Ngo°i c¯a nh° áinh c‹ l∫p mÊt cüi quün ngh◊ chµn. Toün quµn kia kæo v°o Ω‹ ngh◊. Vi≈n quan vfl Phüp sai l∂y rıÏu v° bünh ra Øn, c›n lœnh cÒng Øn bünh u‚ng nıËc mÊt cüch t˙ nhi≈n nhı thıÈng, kh·ng ai ngÈ v˙c g÷ h∆t. T‚p lœnh canh güc Í nh° cða áinh, th∂y l° b‡n m÷nh n≈n ch≤ng ΩÀ ph›ng g÷ l≠i c‹ ˚ vui m˜ng n˘a l° khüc.

B‡n lœnh Øn u‚ng xong r„i c‹ hai ngıÈi l° th∑y ΩÊi, l®ng v®ng Ω∆n trıËc c‰ng nh° áinh, lµn la l°m quen vËi m∂y t≈n thð h≠ áinh, l°m bÊ hfii r±ng :

— Nh° cða ·ng lËn n°o Ωµy m° c‹ anh em ta canh güc nhı v∑y, m∂y anh ? Thð h≠ áinh n‹i Ωµy l° nh° cÚ lËn Tu∑n phð áinh Nho Quang. Hai th∑y ΩÊi l°m bÊ

hfii r±ng : — A ! tæ ra nh° cða cÚ lËn Tu∑n... áo≠n hai th∑y ΩÊi n‹i vËi m∂y c∫u thð h≠ cða cÚ lËn nhı v∑y : — ChÓng t·i trıËc Ω‹ng Í H° Tÿnh, gi˘a lÓc cÚ lËn Í Ωµy Ωang l°m Tu∑n phð t≠i Ω‹,

th°nh ra chÓng t·i Ω¨ ΩıÏc cÁ hÊi ra v· h∑u h≠ cÚ lËn r∂t thıÈng. VÀ sau anh em t·i Ω‰i Ωi ch khüc, Ω¨ ba nØm nay, kh·ng bi∆t tin tˆc cÚ lËn ta thØng chˆc th∆ n°o, nay v÷ viŒc quan, may m∞n sai Ωi qua nh° cÚ lËn, v∫y anh em l°m Án v· b∏m cÚ lËn, cho chÓng t·i v· h∑u thØm giµy lüt c‹ ΩıÏc kh·ng ?

MÊt t≈n thð h≠ ch≠y v· trong nh° b∏m rfl s˙ thÃ, áinh chŸu liÀn. Hai th∑y ΩÊi r‹n ræn bıËc v· vüi ch°o mÊt cüch h∆t sˆc cung kœnh sÏ h¨i, r„i v›ng tay Ωˆng n‹i nh˘ng t÷nh nghÿa th∑y tr› cÒ. áinh c‹ nhË Ωµu ΩıÏc l° hai th∑y ΩÊi n°y trıËc c‹ Ω‹ng Í H° Tÿnh kh·ng, v° Ω¨ c‹ dŸp Ωi l≠i h∑u h≠ m÷nh kh·ng, ch◊ bi∆t l° h‡ c‹ l›ng kœnh tr‡ng m÷nh m° nh÷n nh∫n l°

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 64/64

th∑y tr› cÒ th÷ cho h‡ v· nh° Ω‹ th·i. K¿ ıa nŸnh h‹t, ΩıÏc ngıÈi ta nŸnh h‹t l° khoüi. Trong lÓc n‹i chuyŒn áinh l≈n m¥t th∑y khuy≈n nhð h‡ n≈n h∆t sˆc giÓp nh° nıËc á≠i Phüp m° Ωünh gi¥c l∫p c·ng...

“Th∑y tr›” Ωang Ω°m Ω≠o, th÷ c‹ mÊt t≈n lœnh t∫p Í ngo°i ch≠y v· sµn n‹i vËi hai th∑y ΩÊi :

— MÈi hai th∑y ra, quan Ω›i c‹ viŒc c∑n. Hai th∑y ΩÊi liÀn büi t˜ áinh Ωi ra. Trong lÓc Ω‹, t∂t c® toün lœnh Ωi tu∑n, phµn n¯a Í ngo°i, c›n phµn n¯a Ω¨ l‡t v· trong

vıÈn cða áinh, t‚p nØm t‚p ba, vai vπn mang sÓng, miŒng hÓt thu‚c lü ph÷ ph°, Ωi büch bÊ trong vıÈn vËi nhau ΩÃ xem hoa, ngo≠n c®nh. Thð h≠ cða áinh th∂y l° lœnh nh° nıËc, th°nh ra ch≤ng ngØn trÍ v° ΩÀ ph›ng l°m g÷.

MÊt lüt, mÊt th∑y trong hai th∑y ΩÊi v°o h∑u áinh h„i n¨y, l≠i ch≠y v· trong nh° v›ng tay b∏m vËi áinh r±ng :

— Khi h„i anh em chÓng con v· Ωµy h∑u thØm cÚ lËn, quan tr≈n chÓng con th∂y v∞ng m¥t, n≈n sai lœnh t÷m ki∆m v° hfii Ωi Ωµu, anh em chÓng con cÒng n‹i thiŒt l° Ω∑y tË cða cÚ lËn ng°y trıËc, nay c‹ dŸp Ωi qua n≈n ph®i v· h∑u thØm, cho ph®i Ω≠o t·i tË. Quan tr≈n chÓng con nghe tËi Ω≠i danh cÚ lËn, r∂t l∂y l°m vui m˜ng v÷ xıa nay ng°i vπn nghe ti∆ng cða cÚ lËn l˜ng lπy xa g∑n. BÍi v∫y, ng°i c›n e ng≠i, n≈n sai con v· b∏m vËi cÚ lËn hay trıËc, xem ˚ cÚ lËn c‹ chŸu ti∆p giÈ n°y kh·ng ?

áinh nghe n‹i l° mÊt vŸ quan binh Phüp xin v· büi y∆t m÷nh, c›n c‹ g÷ vinh h≠nh v° nÍ mÒi cho b±ng :

— áıÏc ! th°y ra büo tin trıËc Ωi, ΩÃ t·i ra c‰ng Ω‹n rıËc quan lËn v· chÁi. N‹i xong, áinh thæt vang ngıÈi nh° Ω∑y tË mau mau d‡n d¬p b°n gh∆, s∞p s≥n ly rıÏu,

r„i ch◊nh tÀ khØn üo ra t∫n ngo°i c‰ng rıËc khüc. TÊi nghiŒp, áinh v˜a l› m› ra Ω∆n ngo°i c‰ng, th∂y c‹ b‚n ngıÈi trüng sÿ Ωıa sÓng ngang trıËc mÒi v° hai ngıÈi khi≈ng mÊt cüi vflng, tÀ thanh n‹i lËn r±ng :

— ChÓng ta phÚng m≠ng cða Phan nguy≈n soüi, xu‚ng b∞t tu∑n phð áinh Nho Quang ΩiŒu vÀ Ω≠i tr≠i, chˆ kh·ng ph®i l° quan Phüp n°o Ωµu.

H‡ v˜a n‹i, v˜a x‚c ngay áinh m° Ω¥t l≈n vflng khi≈ng Ωi, c›n b‡n lœnh kia th÷ ngØn c®n thð h≠ áinh, kh·ng cho ai ΩÊng Ω∫y. áinh kh·ng ngÈ m∞c mıu nhı th∆, ch◊ n‹i ΩıÏc mÊt cµu : “Gi¥c n‹ b∞t tao”. R„i vflng áŸnh Ωi trıËc, nghÿa quµn Ωi sau, r∑n rÊ kæo Ωi t˙ nhi≈n, thð h≠ cða áinh sÏ h¨i, ΩÀu ch≠y tan nüt, kh·ng ai düm th› m¥t ra cˆu. Nghÿa quµn Ωi v˜a th‰i køn, v˜a b∞n sÓng li≈n thanh, nh∞m ngay nÓi VÚ Quang tr˙c ch◊. Tr≈n nÓi nghe c‹ hiŒu sÓng, l≠i cho th≈m hai Ω≠o quµn 200 ngıÈi xu‚ng nÓi Ωà ti∆p ˆng, Ωà ph›ng bŸ c‹ lœnh B®o hÊ phü vµy gi®i cˆu cho áinh chØng. á∆n t‚i th÷ nghÿa quµn gi®i áinh vÀ tËi sÁn tr≠i.

Süng h·m sau, Cao Th∞ng dπn áinh v· n≠p cÚ Phan. CÚ cho áinh ng„i t¯ t∆ r„i cıÈi v° n‹i :

— çng cho t·i l°m viŒc nghÿa c¯ n°y l° t∑m b∫y hay sao ? Cüc ·ng ch◊ bi∆t lo b®o to°n vÏ con, nh° c¯a v° tıËc lÊc l° sung sıËng m° th·i, tıÍng v∫y Ω¨ Ωð l°m cho ngıÈi ta kinh sÏ. Sao ·ng ngu th∆ ? T·i vËi ·ng c‹ t÷nh anh em Ω„ng h‡c, Ωüng l¡ nay ·ng th∂y t·i l°m mÊt viŒc gian nan ti∆t thüo nhı v∑y n≈n giÓp ΩÎ cho t·i mËi ph®i. M° n∆u c‹ nhüt gan lo ch∆t th÷ th·i, ta n≈n gi∂u m¥t Ωi m° n±m mÊt x‹ nh°, y≈n thµn cho xong, sao l≠i Ω°nh l›ng Ωi nŸnh h‹t v° b°y mıu l∫p k∆ cho ngıÈi ta Ωà toan l°m h≠i t·i. ᨠv∫y l≠i c›n vi∆t thı n‹i x∂c xıÏc vËi anh em c‚ giao n˘a, ·ng nghÿ r±ng m÷nh ·ng c‹ thÃ ΩŸch n‰i ΩıÏc vËi quµn cða t·i sao , Th·i, thˆ ngıÈi c‹ Ω∑u ‹c tµm ΩŸa nhı ·ng, c‹ n‹i chuyŒn nghÿa l˚ g÷ n˘a cÒng l° v· œch. B∂y lµu l°m quan vËi ngıÈi Phüp, ·ng ˝ th∆ Ωø Ω∑u b‹p c‰ dµn m° l∂y tiÀn, nghe n‹i bµy giÈ vÀ hıu, gi°u c‹ sung sıËng l∞m. V∫y th÷ n≈n mau mau Ωem giÓp cho nghÿa binh l∂y süu b®y

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 65/65

ng°n Ω„ng Ωµy, r„i t·i tha cho m° vÀ, t·i ch≤ng thøm gi∆t ·ng l°m g÷, cho dÁ düy c® thanh gıÁm. çng t˙ liŒu l∂y.

áinh h‰ th¬n quü, ng„i cÓi m¥t l°m thinh. CÚ Phan truyÀn lŒnh Ωem ra Í Ω„n ngo°i, giam l≠i, giao cho 50 t≈n quµn gi° y∆u canh gi˘. áinh vπn mong sËm t‚i th∆ n°o cÒng c‹ quµn lœnh B®o hÊ l≈n gi®i cˆu cho m÷nh, nhıng Ω¨ b‚n thüng kh·ng th∂y tin tˆc g÷, bÍi quµn lœnh B®o hÊ cÒng kh·ng mu‚n khinh t∂n v· s°o huyŒt cða nghÿa quµn v÷ cüi tœnh m≠ng cða mÊt vi≈n tu∑n phð trœ sÿ. Sau b‚n thüng, áinh ph®i vi∆t thı cho ngıÈi nh° Ωem l≈n n≠p nghÿa quµn 4 ng°n Ω„ng, nhıng chıa Ωð s‚ nghÿa quµn cho chuÊc m≠ng, th°nh ra áinh vπn bŸ giam. M¨i tËi vÀ sau, quµn lœnh B®o hÊ Ωünh phü ΩıÏc Ω„n ngo°i cða nghÿa quµn, mËi cˆu ΩıÏc áinh s‚ng s‹t m° vÀ.

ViŒc nghÿa quµn l∫p k¸ mıu b∞t s‚ng tu∑n phð áinh Nho Quang l°m ch∂n ΩÊng dı lu∫n NghŒ Tÿnh h„i Ω‹, nhµn v∫y m° b‡n quan l≠i xu phÚ thÈi th∆ ph®i khi∆p oai gi˘ m÷nh, kh·ng düm ho he kœch büc vØn thµn v° khinh thıÈng nghÿa binh n˘a.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 66/66

14) ç h· ! Cao Th∞ng Trong lÓc nghÿa quµn Ωang c‹ th∆ m≠nh sˆc to, l°m xao xuy∆n l›ng ngıÈi v° tr°n lan

kh∞p xˆ, khi∆n nh° ΩıÁng cuÊc B®o hÊ Ωang ph®i nh‡c nh±n lo ng≠i, kh·ng bi∆t c‹ d¬p ΩıÏc kh·ng, v° bao giÈ mËi d¬p ΩıÏc; trong lÓc nghÿa quµn Ωang c∑n ngıÈi c‹ trœ, c‹ dÒng Ωà giÓp ΩÎ cÚ Phan vÀ viŒc sai khi∆n tıËng sÿ, liŒu lıÏng binh cÁ, th÷ chÏt c‹ mÊt cüi tang r∂t Ωau ΩËn, r∂t thiŒt h≠i, dÈi Ω‰i c® Ω≠i cuÊc, rung ΩÊng c® to°n quµn : cüi tang Cao Th∞ng t¯ tr∫n.

Cao Th∞ng l° mÊt ngıÈi c‹ t°i to chœ lËn th∆ n°o, ai n∂y Ω‡c m∂y Ωo≠n tr≈n kia Ω¨ bi∆t; nghÿa quµn Ωang c∑n ph®i c‹ ·ng, Ωang ph®i d˙a v°o ·ng l°m mÊt bˆc tıÈng th°nh, bÂng thi∆u m∂t ·ng Ωi, tˆc l° nghÿa quµn thi∆u m∂t linh h„n, kæm h≤n th˙c l˙c, kh·ng ph®i v˜a.

H„i Ω‹ Ω¨ tr®i nØm nØm tœch tÚ, nØm nØm d≠y dÂ, Cao Th∞ng ng‹ th∂y nghÿ quµn c‹ khœ giËi, c‹ lıÁng th˙c, c‹ c·ng phu t∫p luyŒn khü r„i, tuy kh·ng ph®i ΩıÏc dı l˙c chi, nhıng cÒng Ωð ch‚ng c˙ vËi quµn Phüp trong mÊt thÈi gian. BÍi v∫y ·ng suy nghÿ n∆u m° nghÿa quµn cˆ chui nhÒi l∏n qu∂t Í trong vÔng r˜ng nÓi m¨i, kh·ng l∂n bıËc l≈n mÊt v°i th÷ Ω∆n bao giÈ mËi chi∆m cˆ ΩıÏc mÊt t∂c Ω∂t l°m cØn b®n h≤n hoi ΩÃ Ω„ l∂y viŒc lËn. ᨠkh·ng l∂n ΩıÏc th÷ l°m sao khfii c‹ ng°y ph®i thÚt lÔi, ph®i hı hfing. V∫y th÷ bµy giÈ, theo ˚ ·ng mu‚n, nghÿa quµn t∂t ph®i kŸch liŒt t∂n c·ng mÊt phen th∆ n°o, chË cˆ Í m¨i r˜ng nÓi nhı th∆ n°y, tuy l° Ω∂t cða m÷nh th∫t, nhıng b‚n phœa ΩÀu c‹ quµn Phüp bao b‡c, si∆t cˆng l∂y m÷nh, th°nh ra m÷nh kh·ng khüc chi con chim Í trong l„ng, con cü Í trong ch∫u, vπy vÔng g÷ ΩıÏc ? Suy nghÿ v∫y r„i Cao Th∞ng v°o h∑u cÚ Phan Ωà b°n vÀ viŒc t∂n c·ng, huy∆t chi∆n mÊt phen xem sao.

— ˚ cða ·ng mu‚n Ωem quµn ra Ωi, th÷ Ωünh l∂y Ω∂t n°o trıËc ? — T·i xin Ωünh t◊nh NghŒ trıËc. — T≠i l°m sao l≠i Ωünh t◊nh NghŒ trıËc ? — V÷ quµn Phüp Ω‚i ΩŸch vËi ta, l∂y t◊nh NghŒ l°m nÁi cØn b®n, Ω‹ng quµn v° tœch lıÁng

Í Ω‹ r∂t nhiÀu, mÊt l° Ωà ch‚ng gi˘ ta Í m¥t H° Tÿnh, Qu®ng B÷nh, hai l° Ωà ch¥n ΩıÈng kh·ng cho giao th·ng thanh khœ vËi ngo°i B∞c. Ng°y nay, n∆u ta ng„i m° gi˘ Ωµy m¨i, Ω¨ ch≤ng ph®i l° k∆ cˆu an, m° l∂y g÷ khœch ΩÊng ΩıÏc l›ng ngıÈi, mıu toan ΩıÏc viŒc lËn. Bao nhi≈u nghÿa Ω®ng trong nıËc bµy giÈ, ΩÀu tr·ng ng‹ng v° ta m° ΩŸnh bıËc lui tËi; Ω∆n sˆc khü nhı ta m° cˆ ng„i y≈n, th÷ h‡ cÒng kh·ng düm ΩÊng, nay n∆u ta ΩÊng th÷ t∂t l° h‡ Ôa theo, ch∞c s¡ bÔng l≈n c‹ th∆ m≠nh l∞m. V® chØng l∂y r˜ng nÓi l°m ch süng t≠o th÷ ΩıÏc, chˆ l°m ch thð th°nh kh·ng xong, v÷ quµn Phüp ch≤ng c∑n g÷ Ωünh ta, cˆ b‡c vµy Í ngo°i trong œt lµu, ch≤ng c∑n ph®i hao phœ mÊt t≈n lœnh, mÊt vi≈n Ω≠n n°o, c‹ thà khi∆n cho ta Í trong tuyŒt lıÁng, bœ ΩıÈng, t˙ nhi≈n l∑n h„i ta ph®i tan, ph®i ch∆t. TiÃu tıËng düm quy∆t Ωoün r±ng th∆ n°o ΩŸch quµn cÒng dÔng tËi cüi k∆ kh·ng c∑n Ωünh m° r„i th∞ng tr∫n th°nh c·ng nhı th∆ Ω‹. BÍi v∫y, nghÿa quµn ta ph®i ra tay trıËc Ωà mÍ l∂y mÊt sinh lÊ mËi ΩıÏc;

— Nhıng n∆u ra Ωünh t◊nh NghŒ, m° Phüp kæo quµn Í trong ra, Í ngo°i v· r„i hai m¥t Ωünh Ω‰ d„n l≠i, th÷ tıËng quµn l∂y g÷ m° ch‚ng c˙ cho n‰i ?

— áiÀu Ω‹ tiÃu tıËng Ω¨ suy nghÿ k˛ c°ng r„i. T·i ch◊ c∑n ch‚ng c˙ vËi m¥t quµn Í ngo°i B∞c v°o, c›n m¥t trong t·i kh·ng sÏ. Trong khi t·i ti∆n binh l≈n thµu phÚc t◊nh NghŒ An, t·i s¡ xin chð soüi truyÀn lŒnh cho cüc quµn thˆ ΩÀu c¯ binh mÊt lıÏt, kh·ng c‚t g÷ Ωünh nhau, nhıng ch◊ l°m ra bÊ lµm le Ωünh phü hai t◊nh Qu®ng B÷nh v° H° Tÿnh, l°m v∫y Ωà chia sˆc quµn Phüp Ωi, h‡ kh·ng Ωà h∆t tµm l˙c Ω∆n m¥t NghŒ An ΩıÏc. V® l≠i, nghÿa binh ta ra Ωünh bµy giÈ, c∑n ph®i liÀu ch∆t m° Ωünh cho thiŒt l° th∑n t‚c khi∆n cho ΩŸch quµn ch≤ng kŸp trÍ tay, th÷ s˙ Ωünh h≠ ΩıÏc th°nh NghŒ An c‹ l¡ cÒng l° viŒc dÕ. HÕ h≠ ΩıÏc NghŒ An r„i, tˆc kh∞c cüc Ω≠o quµn thˆ ta th˜a cüi th∞ng th∆ ∂y m° trıÈng khu Ω≠i t∂n, l≈n chi∆m hai tinh Qu®ng B÷nh v° H° Tÿnh n˘a. B‡n nghÿa sÿ cüc t◊nh th∂y v∫y, t∂t l° h‡ nˆc Phan á÷nh PhÔng ñ trang 67/67

l›nog m° cÔng n‰i l≈n tˆ tung, quµn Phüp c‹ ba Ω∑u süu tay cÒng ph®i b‚i r‚i. R„i cÚ Ωem Ω≠i binh Ω‹ng Í Qu®ng B÷nh Ω‹n ΩıÈng ch‚ng c˙ vËi quµn Í trong kinh ra, t·i xin Í NghŒ An Ωà gi˘ v˘ng m¥t ngo°i, n∆u nghÿa quµn ta gi˘ ch¥t ΩıÏc gi®i Ω∂t nhı th∆ l°m ch nıÁng thµn l°m nÁi cØn cˆ, may ra c‹ thà l°m n≈n viŒc lËn ΩıÏc.

— Vœ dÚ l∂y ΩıÏc NghŒ An r„i m° Phüp Ωem quµn do ΩıÈng thðy tËi, th÷ ·ng l∂y g÷ m° c˙ ΩŸch ?

— ViŒc Ω‹ t·i cÒng Ω¨ nghÿ tËi r„i. Bµy giÈ t·i Ω¨ c‹ cüch ngØn gi˘ kh·ng cho quµn Phüp Ωem t°u v°o c¯a biÃn ΩıÏc.

— Song quµn ta hiŒn nay c›n y∆u th∆ l∞m, sÏ Ωi th÷ c‹ Ωi∆u b∂t lÏi. CÚ Phan n‹i cµu ∂y, l° ˚ kh·ng mu‚n cho Cao Th∞ng Ωi, nhıng ·ng n‹i lËn r±ng : — á≠i trıÏng phu Ω∆n ch∆t l° cÔng, chˆ c‹ ΩiÀu chi m° ph›ng sÏ ! R„i Cao Th∞ng nØn n◊ mÊt m˙c xin Ωi, cÚ Phan ph®i cho. V® ch≤ng, nhµn h„i b∂y giÈ, Í

quµn thˆ phð Anh SÁn t◊nh NghŒ An l° NguyÕn M∫u trÔ liŒu viŒc quµn lıÁng c‹ hÁi ch∫m trÕ, n≈n cÚ cÒng s≥n l›ng cho Cao Th∞ng Ωi Ωà thu x∆p viŒc Ω‹ lu·n thÃ.

Cao Th∞ng bøn ch‡n l∂y mÊt ng°n quµn cıÈng kiŒn, luyŒn t∫p l≠i cho th∫t gifii, theo nhı binh phüp cða ngıÈi Phüp. Duy c‹ quµn phÚc th÷ ·ng cho m¥c to°n s∞c Ωfi, v÷ ·ng l∂y nghÿa r±ng : phıÁng Nam ta thuÊc vÀ Hfia, c›n phıÁng Tµy thuÊc vÀ Kim, nay l∂y hfia kh∞c vËi kim nghÿa l° l∂y l¯a nung v°ng cho ch®y ra, cho n≈n l∂y s∞c Ωfi l°m quµn phÚc, l° Ωà tıÏng vÀ hfia v∫y. á‚i vËi quµn sÿ, ·ng ch◊ c‹ mÊt cüi quµn mŒnh r±ng : “HÕ ai ra tr∫n m° lÔi l≠i th÷ chæm Ω∑u”. Chœnh ·ng ra tr∫n cÒng kh·ng bao giÈ chŸu Ωi sau, bao giÈ cÒng x·ng pha l¯a Ω≠n m° l≈n trıËc, khi∆n cho quµn lœnh ΩÀu nˆc l›ng. MÂi l∑n Ωünh nhau m° ·ng thıÈng th∞ng l° nhÈ c‹ cüi can Ω®m ∂y, nhıng kà ra ·ng cÒng khinh sinh quü. Quµn lœnh xıa nay, kh·ng nh˘ng phÚc ·ng l° ngıÈi Ω≠i t°i m° l≠i qu˚ m∆n ·ng l° ngıÈi c‹ ΩÊ lıÏng, v÷ Ω‚i vËi quµn lœnh, ·ng l∂y t÷nh nhı anh em, khi∆n h‡ r∂t c®m phÚc, cho n≈n l∑n n°y ·ng ra binh, ai cÒng vui l›ng theo, kh·ng ng∑n ng≠i mÊt chÓt n°o.

çng chia quµn ra l°m hai ΩÊi : ·ng v° ·ng NguyÕn Ni≈n Ωi ti≈n phong, c›n em ruÊt ·ng

l° Cao N˘u dπn mÊt n¯a Ωi l°m h∫u ΩÊi, r∑m rÊ theo ΩıÈng thıÏng Ω≠o m° kæo Ωi, tr·ng th≤ng t◊nh NghŒ An t∂n phüt. Con ΩıÈng t˜ Ω‹ vÀ t◊nh NghŒ c‹ nhiÀu Ω„n tr≠i cða lœnh B®o hÊ Ω‹ng Ωà ph›ng c˙ vØn thµn.

ái gi˘a ΩıÈng g¥p Ω„n n°o l° Cao Th∞ng Ωünh phü Ω„n ∂y, Ωünh nhau lµu l° n¯a ng°y, mau l° mÊt giÈ hay v°i giÈ Ω„ng h„ l° ·ng phü ΩıÏc. çng Ω¨ phü ΩıÏc m∂y Ω„n nhı th∆. Tr≈n kia Ω¨ c‹ Ωo≠n n‹i ·ng Cao Th∞ng v‚n l° ngıÈi c‹ ti∆ng anh hÔng, lœnh t∫p B®o hÊ ΩÀu bi∆t, v° c‹ ˚ ki≈ng sÏ, cho n≈n mÂi khi h‡ tu∑n tiÕu m° g¥p quµn ·ng, h‡ kh·ng düm ham Ωünh l∞m, ΩÀu g‡i ·ng l° “h‰ tıËng”.

Sau khi Ωünh phü m∂y Ω„n r„i, Cao Th∞ng kæo quµn ngang qua mÊt Ω„n Ω‹ g‡i l° Ω„n Nfi. Trong Ω„n ch◊ c‹ ΩÊ mÊt trØm lœnh t∫p m° th·i. Vi≈n quan coi ΩÊi lœnh n°y, l° mÊt ngıÈi m÷nh, trıËc l°m chünh qu®n, sau ΩıÏc thØng chˆc l°m quan mÊt lon, g‡i l° quan mÊt Phi∆u. Phi∆u nguy≈n trıËc cÒng Í trong nghÿa Ω®ng, c‹ cÁ mıu l∞m, sau ra Ω∑u h°ng B®o hÊ r„i Ωem thµn v°o h°ng ngÒ, l∫p nhiÀu huµn c·ng, th°nh ra ΩıÏc l°m tËi quan mÊt. NgıÈi Phüp tin dÔng Phi∆u mËi cho Phi∆u Ω‹ng Í Nfi l° mÊt ch hiÕm y∆u n±m ngay gi˘a ΩıÈng, hÕ ΩŸch quµn n°o c‹ phü ΩıÏc Ω„n n°y th÷ mËi c‹ l‚i Ωi tËi.

Phi∆u nghe tin büo r±ng ·ng Cao Th∞ng s∞p kæo quµn Ωi qua, liÀn d˙ bŸ cüch ngh≈nh ΩŸch. Va t˙ bi∆t r±ng quµn m÷nh œt, n∆u ra ΩıÈng trıÈng m° Ωünh nhau vËi quµn Cao Th∞ng, th÷ ch∞c l° thua, bøn nghÿ Ω∆n cüch “hı hı th˙c th˙c” ΩÃ Ωünh ·ng. CÒng l° lÓc trÈi mu‚n gi∆t ·ng, cÒng l° lÓc trÈi kh·ng cho viŒc cüch m≠ng cða cÚ Phan gıÏng g≠o ΩıÏc lµu n˘a, n≈n chi Ω∆n Ωµy Cao Th∞ng bŸ m∞c mıu m° t¯ tr∫n. ThıÁng h≠i thay !

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 68/68

Phi∆u chia quµn ra l°m hai cünh : mÊt cünh Í trong Ω„ng nhıng khi quµn Cao Th∞ng Ω∆n Ωünh th÷ cˆ b÷nh tÿnh nhı thıÈng, kh·ng ΩıÏc nüo ΩÊng hay c˙ chi∆n g÷ h∆t, m¥c kŒ nghÿa quµn cˆ viŒc phü Ω„n, Ωà chÈ cho Ω∆n t‚i s¡ hay; c›n mÊt cünh th÷ ra mai phÚc Í ngo°i Ω„n, cüch ΩÊ hai ba cµy s‚, hÕ lÓc n°o th∂y trong Ω„n c‹ hiŒu ri≈ng l° mÊt ng‡n Ωøn süng Í tr≈n cÊt cÈ, ∂y l° lÓc trong Ω„n ra hiŒu cho ngo°i bi∆t r±ng trong Ω„n b∞n ra, th÷ quµn phÚc binh Í ngo°i mËi ΩıÏc b∞n v°o sau lıng nghÿa quµn Cao Th∞ng. B‚ trœ Ωµu Ω‹ r„i, Phi∆u ch◊ chÈ Ω≠o nghÿa quµn Cao Th∞ng Ω∆n.

Cao Th∞ng th˜a ΩıÏc th∆ th∞ng Í m∂y Ω„n kia, kæo quµn tr˙c ch◊ Ω„n Nfi. Nghÿa quµn Ω∆n nÁi nh±m lÓc x∆ chiÀu mÊt chÓt. Nhıng cao Th∞ng ch≤ng th∂y ΩÊng tÿnh g÷ h∆t, ban Ω∑u tıÍng l° quµn trong Ω„n Ω¨ sÏ m° bfi Ωi r„i, sau ·ng suy nghÿ cÒng c›n sÏ k∆ mai phÚc g÷ chØng, n≈n kh·ng düm cho quµn lœnh tr°n tÓÁi, Ω°nh ph®i Ω‹ng binh l≠i, ΩÃ chÈ t÷nh h÷nh xem sao Ω¨.

MÊt lüt, trong Ω„n c‹ ngıÈi chi∆u ‚ng d›m ra ngo°i. Cao Th∞ng lanh m∞t ng‹ th∂y, bi∆t r±ng lœnh Ω„n c‚ sˆc gi˘, b∂y giÈ mËi h· quµn Ωünh Ω„n. M∂y trØm kh∏u sÓng ch◊ th≤ng v°o Ω„n m° b∞n nhı mıa r°o, m° trong Ω„n cˆ im phØng ph∞c, kh·ng c‹ mÊt ti∆ng sÓng n°o b∞n ra. Nghÿa quµn hai ba l∑n mu‚n x·ng pha h¨m th°nh, nhıng r„i l≠i th·i. M¨i Ω∆n trÈi t‚i mÊt lÓc, th∂y trong Ω„n kæo l≈n mÊt ng‡n Ωøn cao, r„i th÷ Í trong b∞n ra, Cao Th∞ng h· quµn n±m r≠p xu‚ng Ω∂t m° ˆng chi∆n. Quµn trong Ω„n ΩÀu nÓp ch kœn, ng‹ ra th∂y ng‡n l¯a cða nghÿa quµn l∫p l›e Í ch n°o, l° nh∞m theo ch ∂y m° b∞n; c›n nghÿa quµn Í ngo°i ch◊ b∞n phfing v· phœa Ω„n, chˆ kh·ng bi∆t l° c‹ tin hay kh·ng. Lœnh t∫p mai phÚc Í ngo°i Ω„n, th∂y hiŒu Ωøn süng, b∞t Ω∑u chÿa sÓng ngay sau lıng nghÿa quµn m° b∞n. Nghÿa quµn Ωang Ωünh Ω„n, chÏt th∂y Ω±ng sau cÒng c‹ ti∆ng sÓng n‰ li≈n thinh, nghÿ r±ng c‹ quµn Phüp Í Ωµu Ω∆n cˆu viŒn, m° trÈi t‚i Ωen nhı m˙c, ch≤ng bi∆t l° viŒn binh ∂y nhiÀu œt th∆ n°o, ch◊ bi∆t l° trıËc sau ΩÀu bŸ Ωünh c®, khi∆n cho l›ng quµn Ω¨ hÁi bi∆n lo≠n. Cao Th∞ng th∂y s˙ th∆ nhı v∫y, sÏ quµn sÿ n∆u kh·ng quy∆t t¯ chi∆n th÷ kh·ng xong, ·ng liÀn nh®y l≈n m° hæt lËn :

— LÓc n°y chÓng ta kh·ng Ωünh m° ch∆t, c›n ΩÏi Ω∆n bao giÈ. Tˆc thÈi ·ng chia quµn ra l°m hai ΩÊi, mÊt ΩÊi th÷ cˆ viŒc Ωünh Ω„n, c›n mÊt ΩÊi quµn

th÷ ΩÃ c˙ ΩŸch vËi quµn mai phÚc g‡i l° quµn viŒn binh Í Ω±ng sau : mÂi ΩÊi g„m ΩÊ 150 ngıÈi. V÷ ti∆ng l° ·ng Ωem 1000 binh, nhıng do hai ·ng NguyÕn Ni≈n v° Cao N˘u qu®n xu∂t nhiÀu hÁn, v° t∂n binh do Ω°ng khüc, chıa hÊi hiŒp nhau. Chœnh ·ng Cao Th∞ng thÓc giÚc quµn lœnh x·ng tËi h¨m Ω„n, v° t˙ ·ng x·ng pha l≈n trıËc, th°nh ra bŸ vi≈n Ω≠n Í trong Ω„n b∞n ra, trÓng ngay b≈n bÚng, ·ng liÀn ng¨ ra. Quµn sÿ th∂y ·ng chð tıËng bŸ Ω≠n r„i, kh·ng ai düm ham Ωünh n˘a, mau mau rÓt Ωi, hiŒp vËi Ω≠o quµn sau v˜a Ωünh v˜a lui. Quµn trong Ω„n v° quµn mai phÚc Í ngo°i, bi∆t nghÿa quµn ch≠y lÔi, tuy h‡ tr·ng ra kh·ng th∂y g÷ h∆t, nhıng cˆ b∞n ph‹ng theo, l°m cho nghÿa quµn trÓng Ω≠n ch∆t nhiÀu. C‹ ΩiÀu l° lœnh t∫p trong Ω„n, ngo°i Ω„n tuyŒt nhi≈n kh·ng bi∆t l° Cao Th∞ng bŸ Ω≠n m° nghÿa quµn thüo lui.

Nghÿa quµn cflng ·ng Cao Th∞ng ch≠y m¨i Ω∆n m∂y chÚc d¥m, mËi t≠m Ω‹ng binh Í trong mÊt l°ng g∑n b≈n nÓi Ωà lo cˆu ch˘a thıÁng tœch cho ·ng. LÓc b∂y giÈ ·ng h¨y c›n s‚ng, nhıng m° bŸ Ω≠n trÓng v°o m≠ng mÎ, Ωau l∞m, Ω∆n nÂi m≈ man, kh·ng n‹i ΩıÏc cµu g÷ n˘a. Quµn sÿ dÔng h∆t m∂y m‹n thu‚c cˆu thıÁng Ωem theo, v° l≠i hüi lü n°y lü kia Ωà rŸt ch thıÁng tœch, nhıng cÒng v· hiŒu. Cao Th∞ng n±m m≈ man thi≈m thi∆p sau m∂y giÈ Ω„ng h„ bÂng dıng th∂y ·ng mÍ m∞t ra nh÷nh quanh chı tıËng, nıËc m∞t tr°n xu‚ng hai b≈n g› mü, thÍ d°i m∂y ti∆ng r„i m∂t. Ng°y ∂y chœnh l° ng°y thüng 10 nØm qu˚ tŸ (1893), ·ng mËi c‹ 29 tu‰i. Than ·i ! TrÈi xanh kh·ng t˙a, tuyŒt Ω∂ng anh hÔng, h›n Ω≠n v· t÷nh gi∆t ngıÈi chi∆n sÿ. Th®m thay !

Tin d˘ büo g∂p Ω∆n Ng°n TrıÁi, cÚ Phan kh‹c l‹c k≈u g°o r∂t l° th®m thi∆t :

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 69/69

— TrÈi h≠i t·i ! çng Cao Th∞ng ·i ! TrÈi hÎi trÈi ! Tˆc thÈi cÚ truyÀn lŒnh ph®i Ωem di h°i ·ng l≈n Ng°n TrıÁi ΩÃ l°m lÕ an tüng. CÚ d˙

bŸ viŒc tang r∂t l° tr‡ng thÃ. Ba ng°y sau, quan t°i Cao Th∞ng chÍ vÀ Ω∆n Ω≠i doanh, cÚ Phan m¥t üo tr∞ng ra Ω‹n

t∫n c¯a ngo°i, hai tay v v°o quan t°i m° g°o kh‹c, g∑n mu‚n Ωˆt hÁi tæ x◊u. TıËng sÿ cÒng kh‹c nhı mıa, v÷ kh·ng ai kh·ng thıÁng ti∆c Cao Th∞ng.

Quan t°i Ω¥t gi˘a NghŸ s˙ ΩıÈng, chı tıËng c∞t phi≈n nhau ng°y Ω≈m c∑m gıÁm tr∑n Ωˆng thŸ kinh hai b≈n. Chœnh tay cÚ Phan vi∆t hai cµu ai liÕn ΩÃ thÈ :

VŸ TiŒp ti≈n t¯, thi≈n ˚ vŸ h°, H˘u chœ ph∂t th°nh, anh hÔng dÿ hÿ.

C·ng c∑u t∂t th°nh, kœch ti∆p thŒ t®o thanh qu‚c t¥c,

S˙ nan d˙ liŒu, cˆ y≈n tœch dÿ thiÃu tı nhµn. Hai cµu liÕn ΩÀu c‹ t÷nh tˆ lµm ly th‚ng thi∆t. á≠i ˚ cÚ than kh‹c r±ng ·ng Cao Th∞ng

theo cÚ ra khfii nghÿa binh t˜ lÓc Ω∑u, c‹ chð tµm quy∆t th∞ng Ωà kh·i phÚc cüi nÀn ΩÊc l∫p cða nıËc m÷nh, nay kh·ng ngÈ chœ lËn cða ·ng chıa thfia, c·ng nghiŒp ΩŸnh l°m chıa th°nh, m° trÈi Ω¨ vÊi cıËp ngıÈi anh hÔng Ωi, kh·ng bi∆t r±ng ˚ trÈi nghÿ ra l°m sao ! CÚ l≠i c‹ ˚ than ti∆c ·ng Cao Th∞ng l° chµn tay cða cÚ, cÚ d˙a nıÁng tr·ng c∫y ·ng ΩıÏc nhiÀu c·ng viŒc, nay kh·ng dø Ωµu ·ng Ω¨ sËm ch∆t, l°m cho dıËi trıËng cða cÚ, thi∆u m∂t mÊt ngıÈi c‹ tıËng t°i, th∫t l° Ωau ΩËn.

CÚ Phan sai ·ng Vfl Phüt (tÚc g‡i l° Bang Nhu, Ω‹ng quµn Í h≠t K¸ Anh, sau th∂t tr∫n bŸ b∞t r„i bŸ chæm t≠i Kinh) so≠n mÊt b°i vØn t∆ b±ng qu‚c µm.

Chœnh ng°y Ω≠i tüng, cÚ Phan th∞p nhang thµn t∆ ·ng Cao Th∞ng ba tu∑n, r„i Ωˆng Ω‹ bıng m¥t l≠i kh‹c hu hu, l°m cho tıËng sÿ ba quµn c®m ΩÊng quü ph®i kh‹c theo, vang ΩÊng mÊt g‹c nÓi non. Nh∂t l° nh˘ng ngıÈi lœnh Ωi Ωünh tr∫n vËi ·ng ΩıÏc s‚ng s‹t trÍ vÀ, c°ng x‹t thıÁng g°o kh‹c lËn. H‡ n‹i ·ng Cao ch∆t oan, ch∆t u‰ng, ch∆t thay th∆ cho h‡, v÷ n∆u ·ng Ω˜ng x·ng pha ra trıËc sÿ t‚t th÷ vi≈n Ω≠n üc nghiŒt kia c‹ ph®i vÀ ph∑n ·ng Ωµu.

B°i vØn t∆ cÚ Phan thµn t∆ Cao Th∞ng nhı sau n°y : Than r±ng : Thanh b˘u ki∆m mıÈi nØm s≥n c‹, Ω∂ng anh hÔng dÔi m°i m¨i chıa th·i. ünh nhung trıÈng mÊt phÓt nhı kh·ng, con t≠o h‹a ghæt ghen chi l∞m th∆ ! Nghÿa Ω„ng ıu tıÍng l≠i lu‚ng Ωau l›ng T÷nh v¨ng Ωi∆u nghÿ c°ng th≈m rÁi lŒ. NhË T·n linh : H°o kiŒt ∂y t°i, Kinh luµn l° chœ ; Væn mµy n¯a günh giang san V cünh b‚n phıÁng h„ th◊, G¥p qu‚c bÊ Ωang cÁn binh cüch, nghÿa giÓp vua chung nÂi µn ıu, Bfi gia Ω÷nh theo viŒc nhung Ωao, l›ng Ωünh gi¥c ri≈ng ph∑n lao tÚy; áŸa bÊ mu‚n theo d›ng Nh≠c mÚc, thæt nhung b°o t˜ng gh≈ tr∫n oai linh, Thi≈n t°i toan h‡c chıËc Vfl h∑u, ch∆ sÓng Ω≠n bi∆t bao ch˜ng cÁ trœ; Án quµn tıËng á‰ng nhung vµng m≠ng, c∑m ∂n quan ph›ng, TıËc triÀu Ω÷nh ChıÍng vŒ gia phong, kæo cÈ tµn ch∆; Nh˘ng ch∞c r±ng : ba sinh c‹ phıËc, hØm hÍ m°i gıÁm chu‚t Ωü, chœ khu·ng ph›

kh·ng phÚ vËi quµn vıÁng.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 70/70

N°o ngÈ Ωµu ! mÊt sËm kh·ng ch˜ng, mÁ m°ng Ω≠n l≠c t≈n bay, trıÈng chi∆n Ω∂u bi∆t Ωµu l° s‚ hŒ;

Trong ba k˝ xuµn thu tuy ch¯a m∂y, tr≈n y≈n ng˙a Ω›i phen roi thæt, tr‡ng cıÁng thıÈng quy∆t mÍ m¥t nam nhi.

Ngo°i mıÁi sıÁng, s˙ nghiŒp bi∆t ch˜ng n°o, trıËc c¯a vi≈n bÂng ch‚c sao sa, thu linh phüch vÊi cıËp c·ng trüng sÿ.

Non thi≈n ph∫n ph∂t phÁ hÁi gi‹ th‰i, thıÁng ngıÈi ti∆t nghÿa ng∫m ngÔi thay, NıËc tam thoa th∂p thoüng b‹ng trØng soi, nhË k¿ trung trinh ngao ngün nh¿. Th° ch∆t n˘a song tay ΩŸch khüi theo vÀ t‰ phÚ ∂y cÔng vinh. K÷a s‚ng nhı m∂y k¿ h°ng di, Í vËi tinh chi≈n c°ng th≈m b∫y. Nay nhµn : Chung th∂t tËi tuqan, ThÓc s· dµng lÕ. Chæn rıÏu tho®ng bay mÔi chünh khœ, trıËc dinh ΩÀu Ωð m¥t quan li≈u. Næn hıÁng nghi ngÓt kh‹i b≠ch vµn, dıËi ün Ωua chen h°ng cÁ vŒ Chua x‹t thay, hai gi° tu‰i tüc ng‡t bÔi c∫y tay em thay ΩÎ, kh‚i thµm t÷nh chıa thoüt

cfli ho°ng tuyÀn. Cüm c®nh thay Ω°n tr¿ thÁ ngµy, µn c∑n nhÈ c·ng vÏ d≠y nu·i, may di phÓc l≠i n∏y

ng°nh Ωan qu∆; Tinh h„n vœ d∑u thanh s®ng, hÊ phen n°y cho tıËng m≠nh quµn bÀn. Linh h„n n∆u c‹ kh·n thi≈ng, r„i ng°y khüc l≠i s∞c ph›ng ΩiŒn t∆. Th·i ! Th·i ! C¯a tœa l∑u v°ng Ω°nh k¿ khu∂t, Ωem thµn büch chi∆n, Ωà ti∆ng thÁm cho tfi m¥t anh

hÔng. SÓng Ω„ng gıÁm b≠c m¥c ngıÈi c›n, truyÀn lŒnh ba quµn, thæt hÁi m≠nh ΩÃ xµy nÀn

b÷nh trŸ. ThıÁng ·i l° thıÁng, KÃ sao xi∆t kÃ. M¨i Ω∆n mıÈi m∂y h·m sau, quan quµn B®o hÊ mËi bi∆t tin Cao Th∞ng ch∆t. B®o hÊ

cÒng bi∆t Cao Th∞ng ch∆t l° cüi th˙c l˙c cða cÚ Phan c‹ gi®m Ωi, n≈n chi c°ng ra sˆc tu∑n tiÕu hÁn trıËc.

Qu® nhi≈n, ·ng Cao Th∞ng m∂t Ωi, th∫t l° l°m t‰n thanh th∆ cða cÚ Phan, høn chi cÚ kh‹c r±ng : “trÈi h≠i t·i” l° ph®i.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 71/71

15) Ho°ng Cao Kh®i Cao Th∞ng t¯ tr∫n, cÚ Phan k≈u trÈi kh‹c l‹c th®m thıÁng l° ph®i. T·i ΩıÏc g¥p mÊt

·ng gi° tr≈n 70 tu‰i, chœnh l° mÊt ngıÈi lœnh trong ΩÊi binh t¯ sÿ, sËm t‚i hÊ vŒ cÚ Phan lÓc Ω‹, thu∫t chuyŒn r±ng chœnh m∞t ·ng ΩıÏc th∂y r›ng r¨ n¯a thüng, b∂t cˆ lÓc n°o ch≠nh nhË Ω∆n Cao Th∞ng l° cÚ kh‹c lÓc ∂y. S˙ c®m thıÁng quü ΩÊ l°m cho cÚ m∂t ngð qu≈n Øn, kh·ng m∂y b˘a m° m¥t vfl m÷nh g∑y, khœ s∞c tiÀu tÚy tr·ng th∂y. Chı tıËng ph®i thay phi≈n nhau chØm nom khuy≈n gi®i m¨i, cÚ vπn kh·ng ngu·i cÁn nhË thıÁng phiÀn n¨o !

Nghÿ l≠i cÒng kh·ng l≠i g÷. BÍi ngıÈi anh hÔng trüng sÿ Ω‹ c‹ ch ˝ tr‡ng c∑n dÔng cho cÚ nhı l° chµn tay Ω‚i vËi thµn thÃ, kh·ng sao thi∆u ΩıÏc; ch≤ng nh˘ng v÷ Cao Th∞ng l° ngıÈi trœ dÒng œt c‹ m° th·i, l≠i chœnh l° nh° k˛ sı, mÊt tay giüm Ω‚c ch∆ t≠o sÓng Ω≠n l° m‹n c∑n nh∂t; m∂y ng°n tıËng sÿ tr·ng c∫y v°o Ω‹, tr‡n c® phong tr°o Ωà khüng quan hŒ Í Ω‹. Nay bÂng dıÁng ngıÈi ∂y m∂t Ωi, Ωüng thıÁng ti∆c l° mÊt tıËng t°i Ω¨ Ω°nh, m° ki∆m ngıÈi thay th∆ c›n c‹; chˆ Ωüng thıÁng ti∆c l° mÊt k˛ sı quµn giËi th÷ nhiÀu hÁn, m° l≠i kh·ng c‹ ai thay th∆ n‰i. Nhı v∫y b®o cÚ Phan kh·ng kh‹c thıÁng sao ΩıÏc ?

Hu‚ng chi cÚ vπn t˙ nghÿ m÷nh tu‰i cao sˆc y∆u, tœnh mŒnh m∂t c›n ch≤ng bi∆t Ωµu l° sËm chiÀu, trong trœ ΩŸnh s≥n mÊt mai ph‹ thüc Ω≠i s˙ cho Cao Th∞ng cÒng nhı ng°y xıa Kh‰ng Minh c›n may ph‹ thüc cho Bü úËc ΩıÏc œt nØm, c›n Ω∑u n°y mÊt ngıÈi Ωang cıÈng kiŒn thanh xuµn l≠i bŸ s‚ mŒnh rıËc Ωi vÀ trıËc mÊt ·ng gi° Ω¨ da m„i t‹c b≠c. á‹ l° mÊt l¡ khüc, khi∆n cho cÚ Phan c°ng th≈m thıÁng kh‹c Cao Th∞ng.

Cµy cÊt cüi cða t›a nh° Ω‰ m∂t, l°m sao t›a nh° khfii bŸ xi≈u v¬o rung rinh. Cao Th∞ng chœnh l° ΩŸa vŸ cµy cÊt cüi cða Ω≠i s˙ h‡ Phan Ωang l°m, cho n≈n t·i n‹i Cao Th∞ng gi˘a ΩıÈng m∂t Ωi r∂t c‹ ®nh hıÍng Ω∆n nguy≈n khœ v° th˙c l˙c h‡ Phan ph®i v÷ Ω‹ m° lung lay, thiŒt th›i, suy kæm.

Tuy v∫y, thanh th∆ nghÿa quµn bÀ ngo°i vπn c›n sung tÓc oanh liŒt, vπn c›n l≈n xu‚ng

g∑m thæt Í miŒt thıÏng du NghŒ Tÿnh, sˆc cða B®o hÊ dÔ m≠nh g∂p trØm g∂p ngh÷n, nhıng kh·ng dÕ mÊt ch‚c quæt s≠ch phü tan ΩıÏc.

M¥c d∑u binh lœnh nh° nıËc b·n ba c·ng kœch lu·n lu·n c·ng nh‡c nh±n, m¥c d∑u c‹ nh˘ng h≠ng tÔy th∆ l∫p c·ng nhı cüc TiÕu phð sˆ L≈ Kinh H≠p, Phan Huy Nhu∫n, áinh Nho Quang, t˜ng b°y h∆t chıËc n°y tËi mıu kia, nhıng nghÿa quµn vπn cˆ Ω‚i lÒy giao phong, chıa chŸu Ωu‚i hÁi lui bıËc.

LŸch s¯ thi≈n h≠ xıa nay, kh·ng hÀ c‹ mÊt cuÊc chinh phÚc Í Ωµu m° ngıÈi ta kh·ng chi≈u n≠p lÏi dÚng ngay nh˘ng k¿ sinh trıÍng Í Ω‹ l°m quµn sÿ, l°m mıu th∑n, l°m sai nhµn, l°m hıËng Ω≠o. TıËc lÊc v°ng b≠c Ω°ng n°y Ω‰i l∂y mıu m· c·ng sˆc Ω°ng kia. Nh˘ng h≠ng ngıÈi khæo bi∆t hay l° Ω°nh ph®i l˙a gi‹ b¿ mØng, thu∫n bu„m xu·i nıËc, ΩÈi n°o kh·ng c‹, xˆ n°o kh·ng c‹. Xıa kia, t‰ phÚ chÓng ta c›n oanh liŒt, nh˘ng lÓc ta Ωi chinh phÚc Chi≈m Th°nh, Chµn L≠p, cÒng ph®i c∑n c‹ œt nhiÀu th‰ dµn hai xˆ ∂y l°m sai nhµn mıu sÿ cho m÷nh chˆ sao ? N‹ l° mÊt c·ng lŒ t˙ nhi≈n Í trong cüc cuÊc chinh phÚc ngıÈi ta, c‹ Ωµu qua khfii.

ThÈi, cuÊc B®o hÊ mËi ΩŸnh ban Ω∑u Í nıËc ta cÒng th∆. Nhıng n‹i g÷ n≈n n‹i cho c·ng b±ng : trong nh˘ng ngıÈi b®n th‰ trıËc Ωµy tÔy th∆ l∫p

c·ng v° b°y mıu hi∆n k∆ cho B®o hÊ vÀ c·ng viŒc b÷nh ΩŸnh Ω®ng nghŸch, tiÕu tr˜ vØn thµn, c‹ ngıÈi bi∆t cıÎng l≠i cÒng v· œch, cho n≈n Ω°nh phÚc theo thÈi th∆ m° mıu lÏi cho nıËc cho dµn; c‹ ngıÈi kh·ng bi∆t l¡ Ω‹, ch◊ d˙a l∂y thÈi th∆ oai quyÀn, trÍ l≠i nhiÕu h≠i nhµn dµn, sœnh l°m h‡a phıËc.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 72/72

H≠ng dıËi n°y, Ω‚i vËi viŒc phü ho≠i cÚ Phan, kh·ng ΩÃ s‹t tµm l˙c g÷ kh·ng Ωem ra, kh·ng c›n thi∆t mıu k∆ n°o kh·ng b°y s¯. H‡ dı bi∆t phong tr°o vØn thµn cÚ Phan l°m chð c›n nhı cµy Ωinh trıËc m∞t, nhı bÚi gai tr≈n ΩıÈng cða B®o hÊ, n∆u h‡ b°y mıu nghÿ cüch g÷ phü tün Ωi ΩıÏc, tˆc l° cÁ hÊi cho h‡ n≈n c·ng danh to, ΩıÏc phÓ qu˚ lËn.

TrıËc h∆t h‡ t÷m ki∆m t®o tr˜ vµy cünh vØn thµn. CuÊc v∫n ΩÊng Ωà khüng c˙ vØn thµn NghŒ Tÿnh lÓc b∂y giÈ m° cÚ Phan á÷nh PhÔng

chð tr÷, sÍ dÿ c‹ cÁ sÍ, c‹ thinh th∆, tr°n lan ΩıÏc rÊng, v° ch‚ng ΩÎ ΩıÏc nh∫y, l° nhÈ c‹ l›ng dµn quy phÚ, sˆc dµn giÓp ng∑m r∂t nhiÀu. Ngo°i ra nh˘ng ngıÈi l° b∫c kiŒn nhi trüng sÿ kh·ng t˜ s‚ng ch∆t, bfi h∆t gia hıÁng, Ωi theo vØn thµn mÊt cüch phµn minh, c›n nh˘ng ngıÈi vπn an cı l≠c nghiŒp Í nh°, h÷nh nhı v· tµm v· s˙, nhıng k¸ thiŒt l° ng∂m ng∑m hıÍng ˆng tün trÏ vØn thµn b±ng tinh th∑n, b±ng tiÀn b≠c lÓa g≠o, b±ng s˙ b·n t∏u h· h°o, Ω‹ l° vµy cünh giün ti∆p cða vØn thµn, c‹ l¡ kh·ng mÊt l°ng x‹m n°o kh·ng c‹ œt nhiÀu.

“Mu‚n tr˜ vØn thµn, ta h¨y lo ch¥t vµy cünh cða vØn thµn trıËc”, b‡n tÔy th∆ l∫p c·ng suy nghÿ nhı th∆, bøn ra tay tr∂n üp Í trong dµn gian, ho¥c l° b∞t bË h°nh h≠ nh˘ng ·ng gi° b° c® n°o c‹ thµn nhµn t¯ ΩŒ Ωi theo vØn thµn, Ωà cho thµn nhµn t¯ ΩŒ x‹t t÷nh müu mð th÷ ph®i Ωµm Ω∑u th› m¥t ra h°ng phÚc ; ho¥c l° giam c∑m tr˜ng ph≠t nh˘ng nh° c‹ tı cÁ s˙ s®n Ωüng nghi l° c‹ bœ m∫t quan hŒ vËi Ω®ng vØn thµn. LÓc Ω‹ dµn gian NghŒ Tÿnh Í gi˘a cüi kh·ng khœ tao nhiÕu kinh ho°ng bao phð n„ng n˙c kh‹ thÍ. Ph®i chi ngıÈi ta Ω°n üp tr˜ng trŸ nh˘ng k¿ thiŒt c‹ con em Ωi theo vØn thµn, hay l° thiŒt c‹ giÓp ng∑m vØn thµn, th÷ ch≤ng n‹i l°m g÷, v÷ l¡ m≠nh ΩıÏc y∆u thua, tÊi ai l°m n∂y chŸu, l° l¡ t˙ nhi≈n Í ΩÈi; nhıng Ω°ng n°y b‡n tÔy th∆ l∫p c·ng, l°m oai l°m d˘ lung tung, mu‚n b∞t ai th÷ b∞t, mu‚n chæm ai th÷ chæm. Gi˘a lÓc thi≈n h≠ lo≠n ly, m≠ng ngıÈi r¿ nhı cfi rüc, nh∂t l° ngıÈi c‹ müu m¥t, ngıÈi c‹ tiÀn dı, v° ngıÈi c‹ tı hiÀm c˜u oün chÓt xœu g÷ vËi quan TiÕu phð sˆ v° bÊ h≠ cüc ng°i l° dÕ bay Ω∑u m∂t m≠ng nhı chÁi.

ThiŒt v∫y, h„i n°y thi∆u g÷ ngıÈi bŸ b∞n, bŸ tÔ, bŸ Ω°y, bŸ ch∆t mÊt cüch oan u‰ng, ch◊ v÷ l¡ c‹ s˙ s®n, c‹ hiÀm thÔ, chˆ th∫t s˙ ngıÈi ta kh·ng tÊi lŒ g÷, cÒng kh·ng dœnh lœu xa g∑n chi vËi vØn thµn.

Ta n≈n c·ng b÷nh nh÷n nh∫n r±ng s˙ h÷nh ph≠t lung tung oan u‰ng nhµn dµn nhı th∆ ph∑n nhiÀu ch≤ng ph®i l° quan Phüp lœnh Phüp, m° chœnh l° ngıÈi Nam lœnh Nam, g‡i chung l° b‡n tÔy th∆ l∫p c·ng Ω‹.

H‡ ra tay ch¥t vµy cünh vØn thµn Ω∆n th∆, m° sao phong tr°o vØn thµn cÒng s·i n‰i chıa y≈n; binh lœnh B®o hÊ vπn ph®i Ωi Ωünh gi¬p nh‡c nh±n chıa xong ? Tæ ra mıu k∆ cða b‡n tÔy th∆ l∫p c·ng ch◊ l°m cho dµn gian tao nhiÕu b∂t b÷nh th÷ c‹, chˆ kh·ng thµu ΩıÏc nhiÀu œt hiŒu qu® g÷ theo h‡ trÔ tœnh.

Ch¥t vµy cünh cða cÚ Phan m° cÚ Phan kh·ng ng¨, h‡ bøn tœnh cüch sao Ωünh ngay v°o b®n thµn cÚ Phan; nhıng cüch Ω‹ kh·ng ph®i l° dÕ d°ng th˙c h°nh, h‡ nghÿ ra cüi thð Ωo≠n l≠ lÔng, mu‚n giün ti∆p Ωünh ng¨ cÚ l° h°nh h° n∞m xıÁng cða t‰ ti≈n cÚ Í dıËi Ω∂t. H‡ n‹i vËi Phüp th∆ n°y :

— B∏m, phong tÚc Í xˆ chÓng t·i, m„ m® Ω∂t Ωai ·ng b° r∂t c‹ quan hŒ Ω∆n s˙ sinh t¯ h‡a phıËc cða con chüu Ωang s‚ng. Cˆ khai qu∫t m„ m® ·ng cha nh° n°o l≈n, t˙ nhi≈n con chüu nh° ∂y Ωang gi°u h‹a nghøo, Ωang l°nh ph®i Ωau, Ωang an ph®i nguy. Phan á÷nh PhÔng c‹ l›ng son gan s∞t, m≠nh khfie c‚ ch∂p Ω∆n Ωµu cÒng ph®i lo nghÿ Ω∆n ph∑n mÊ t‰ ti≈n nh° m÷nh, nay cˆ Ω°o l≈n, t∂t sao va cÒng ph®i nao nÓng ΩÊng hŒ tËi b®n thµn, kh·ng ra Ω∑u h°ng th÷ cÒng bŒnh t∫t suy vi m° ch∆t !

Trong ˚ h‡ tin ch∞c r±ng cˆ khai qu∫t ph∑n mÊt r„i sai ngıÈi chi≈u h°ng, bÀ n°o h‡ Phan cÒng ph®i v÷ Ω≠o hi∆u, v÷ viŒc nh°, quØng cıÁm c‰i giüp quy h°ng, cho n≈n h‡ mËi Ω°nh tµm hi∆n tËi mıu k∆ nhı th∆.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 73/73

Ai ch≤ng ph®i cho l° mÊt mıu k∆ quü ı nhπn tµm, v÷ n∆u viŒc l°m cða Phan c‹ ph®i l° trüi thÈi v° Ω∞c tÊi chØng n˘a th÷ cÒng ch◊ mÊt m÷nh cÚ Ω∞c tÊi m° th·i, chˆ n∞m xıÁng kh· cða t‰ ti≈n cÚ dıËi Ω∂t c‹ tÊi g÷ Ωµu, m° h‡ nÎ b°y s¯ khai qu∫t l≈n cho Ω°nh. Th∫t h‡ c‹ l›ng mu‚n cho phong tr°o vØn thµn y≈n Ωi, ΩÃ xˆ sÍ b÷nh an, Ω„ng b°o khfii kh‰, ch≤ng l¡ h‡ kh·ng c‹ cao t°i diŒu süch g÷ ΩÃ giÓp ΩÎ B®o hÊ v° mıu lÏi cho dµn khüc hÁn hay sao, l≠i tœnh Ω∆n viŒc l°m quüi l≠ th∆ ∂y ?

H„i Ω‹ nh±m kho®ng thüng 9 nØm giüp ng‡ (1894), mÊt vi≈n TiÕu phð sˆ (c‚ nhi≈n l° ngıÈi ViŒt Nam) dπn mÊt toün lœnh b®o hÊ v° quan huyŒn sÍ t≠i vÀ l°ng á·ng Thüi, k≈u l˚ trıÍng v° k¸ mÚc ra ch◊ dπn ph∑n mÊ ti≈n t‰ h‡ Phan Í ch n°o, Ωà h‡ Ω°o l≈n, Ωem vÀ Ωà t≠i t◊nh th°nh H° Tÿnh. L≠i b∞t giam nhiÀu ngıÈi thµn tÊc cða Phan n˘a.

CÚ Phan Í sÁn tr≠i nghe tin, ch∞c h≤n trong bÚng r∑u bu„n l∞m, v÷ l¡ theo s˙ lÕ giüo phong tÚc nıËc nh° thuÍ xıa, vπn cho m„ m® l° nÁi th∑n thünh b∂t kh® xµm ph≠m, nhıng bÀ ngo°i cÚ ph®i tr∂n t◊nh t˙ nhi≈n, ΩÃ cho v˘ng l›ng tıËng sÿ. Khi tıËng sÿ ti∆p ΩıÏc tin, b∏m cho cÚ nghe, cÚ ch◊ cıÈi nh≠t m° n‹i :

— Ta Ω¨ ti≈n liŒu tËi s˙ ∂y r„i, c‹ g÷ l≠ Ωµu. NgıÈi ta Ωinh ninh chÈ ΩÏi tin tˆc xin h°ng cða h‡ Phan sai ngıÈi Ωem l≠i, nhıng chÈ

ΩÏi lµu kh·ng th∂y ΩÊng tÿnh g÷, b∂y giÈ mËi c‹ bˆc thı trinh tr‡ng khuy≈n h°ng Ωıa l≈n VÚ Quang.

NgıÈi h≠ bÓt vi∆t bˆc thı khuy≈n nhð Phan ra h°ng, chœnh l° ngıÈi Ω„ng hıÁng, Ω„ng thÈi vËi cÚ, l≠i c‹ t÷nh th·ng gia vËi nhau n˘a : ·ng Ho°ng Cao Kh®i.

LÓc n°y h‡ Ho°ng Ωang l°m B∞c k¸ Kinh lıÏc sˆ t·n nghi≈m hiÃn hüch; ngıÈi Phüp g‡i l° “ph‹ vıÁng” (vice roi). Thi∆u g÷ ngıÈi l°ng á·ng Thüi mu‚n trünh h‡a ph®i ch≠y ra B∞c, nÓp dıËi b‹ng che chÍ v° Ω∑u thµn l°m m·n h≠ cða h‡ Ho°ng, ngay Ω∆n ngıÈi trong thµn tÊc cÚ Phan cÒng c‹.

Xu∂t thµn ch◊ l° mÊt th∑y c¯ nhµn Ω∫u tr¿, r„i Í nh° nh°n cı v· s˙, cÈ b≠c chÁi bÈi, Ω∆n Ωfli bün h∆t gia vi≈n ΩiÀn s®n, ch◊ c›n mÊt nıËc t˙ t¯ Ω∆n nÁi, h‡ Ho°ng bfi nh° Ωi ra B∞c h°, g¥p ΩıÏc ngıÈi tri k˝, r„i cÎi voi Ωünh gi¥c, tÔy th∆ l∫p c·ng danh, th∂m thoüt kh·ng m∂y nØm m° l°m tËi kinh lıÏc, phong tËi qu∫n c·ng, ai cÒng ph®i chŸu l° ngıÈi c‹ t°i lËn.

N∆u cÚ Phan l° anh hÔng mu‚n t≠o l≠i thÈi th∆ m° t≠o kh·ng ΩıÏc, th÷ h‡ Ho°ng chœnh l° anh hÔng bÍi thÈi th∆ t≠o ra.

CÔng thÈi, cÔng l°ng, hai ngıÈi Ωi khüc h≤n con ΩıÈng chœ hıËng, m° cÔng Ω∆n ch c˙c Ωoan, cÔng c‹ t≈n tu‰i lËn trong lŸch s¯. á‚i vËi thÈi th∆, mÂi ·ng l° mÊt Ω≠i biÃu cho mÊt tr°o lıu tı tıÍng h°nh vi cða ViŒt Nam : c‹ h‡ Ho°ng n≈n khœ ti∆t h‡ Phan c°ng rfl rŒt, c‹ h‡ Phan n≈n s˙ nghiŒp h‡ Ho°ng c°ng v¿ vang, ∂y l° mÊt ch s∞p Ω¥t cða lŸch s¯ æo le kh·n khæo l∞m v∫y.

Cu‚i thüng 10 nØm giüp ng‡, Ho°ng Cao Kh®i vi∆t thı r„i sai chœnh ngıÈi nÊi ΩŒ (em vÏ) m÷nh v˜a l° ·ng anh con nh° büc cða cÚ Phan l° Phan VØn Mµn Ω≈m l≈n nÓi VÚ Quang. Kh·ng ai khüc hÁn ·ng n°y m° düm lÿnh mŒnh Ωi sˆ, nh∂t l° Ωi sˆ chi≈u h°ng, v÷ n∆u ngıÈi khüc ch∞c l° nghÿa binh l°m thŸt.

M¥c l›ng l° b° con thµn quy∆n, Phan VØn Mµn ph®i tr®i nhiÀu lËn gian nan nguy hiÃm mËi v· Ω∆n Ω≠i doanh. MËi th∂y ·ng ΩıÈng huynh th› m¥t v·, cÚ Phan c® cıÈi v° n‹i :

— Anh Ωi l°m thuy∆t khüch cho Ho°ng Cao Kh®i kh‹ nh‡c l∞m hø ! V÷ cÚ Ω¨ ΩıÏc tin büo trıËc cho bi∆t. CÚ xem thı r„i thÍ d°i : — Kh·ng dø ngıÈi khuy≈n nhð t·i ra h°ng l° c‚ nhµn Ho°ng Cao. T·i thÀ quy∆t l°m

viŒc t·i l°m Ωµy tËi cÔng, d∑u s∂m sæt bÓa r÷u cÒng kh·ng l°m sao cho t·i thay l›ng Ω‰i chœ ΩıÏc, anh vÀ n‹i giÔm cho Ho°ng Cao bi∆t nhı th∆. N∆u t·i kh·ng l°m xong ΩıÏc c·ng viŒc

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 74/74

vua ðy thüc, dµn tr·ng mong v° kh·ng r¯a h∫n cho kh· c‚t cða t‰ ti≈n Í dıËi Ω∂t, th÷ ch◊ c‹ mÊt cüch l° ch∆t theo ho°i b¨o tµm chœ m÷nh m° th·i.

R„i tˆc thÈi, cÚ c∑m bÓt vi∆t thı tr® lÈi, trao cho ·ng Phan VØn Mµn Ωem vÀ. LÓc anh em t˜ biŒt, cÚ µn c∑n d¥n vËi :

— CÒng may phıËc cho ngıÈi Ωem thı chi≈u h°ng chœnh l° anh, n∆u l° ai khüc th÷ bÊ h≠ cða t·i ch∞c l°m tıÁng m∞m ΩÃ gÍi bi∆u Ho°ng Cao n∆m th¯. L∑n sau y c‹ sai Ωi, anh Ω˜ng l¨nh mŒnh n˘a nghe !

Ta Ω‡c c® hai bˆc thı dŸch ra dıËi Ωµy, tˆc nhı hai bˆc tranh ph‹ng Ω≠i tµm tœch chœ khœ cða hai ·ng cÔng mÊt l°ng vËi nhau, m° hai Ω°ng xa cüch nhau tuyŒt mÔ kh·ng th∆ n°o g¥p nhau ΩıÏc l° ph®i.

Bˆc thı cða Ho°ng Cao Kh®i á„ng ∂p Phan á÷nh Nguy≈n Ω≠i nhµn tÓc h≠. T·i vËi ng°i xa cüch nhau, xuµn thu Ω∞p Ω‰i tr®i Ω¨ mıÈi b®y nØm nay r„i. Dµu bà cuÊc

ΩÈi, b∞c nam ΩıÈng bÚi, tuy l° mÂi ngıÈi Ωi mÊt ng® khüc nhau, nhıng m° trong gi∂c mÊng h„n vπn thıÈng th∂y nhau kh·ng ph®i xa x·i g÷. Ng„i nghÿ l≠i ng°y trıËc chÓng ta c›n Í ch‚n qu≈ hıÁng giao du vËi nhau, cüi t÷nh ∂y Ω±m th∞m bi∆t l° dıÈng n°o ?

T˜ lÓc ng°i khÍi nghÿa Ω∆n giÈ, nghÿa khœ trung can, ΩÀu rfl rŒt Í tai m∞t ngıÈi ta. T·i thıÈng nghe cüc qu˚ quan (l° cüc quan Phüp) n‹i chuyŒn Ω∆n ng°i, ·ng n°o cÒng ph®i thÍ than khen ngÏi v° tfi ˚ kœnh tr‡ng ng°i l∞m. Xem nhı th∆ th÷ t∂m l›ng huy∆t khœ t·n nhµn, tuy l° ngıÈi khüc nıËc cÒng chung mÊt tµm t÷nh ∂y th·i, kh·ng ph®i l° ngıÈi cÔng thanh khœ vËi nhau mËi c‹ v∫y.

Ng°y kinh th°nh th∂t thð, xe giü nh° vua b·n ba, m° ng°i m≠nh m¡ Ωˆng ra ˆng nghÿa, kà s˙ th∆ lÓc b∂y giÈ, ng°i l°m v∫y l° ph®i l∞m, kh·ng ai kh·ng n‹i nhı th∆. Song le, s˙ th∆ g∑n Ωµy Ω¨ xoay Ω‰i ra th∆ n°o, th¯ hfii viŒc ΩÈi c‹ thà l°m ΩıÏc n˘a kh·ng, d∑u k¿ œt h‡c thˆc, kæm trœ kh·n, cÒng ΩÀu tr® lÈi kh·ng ΩıÏc. Hu‚ng chi nhı ng°i l≠i l° b∫c ngıÈi tu∂n kiŒt, ch≤ng l¡ kh·ng nghÿ tËi Ω‹ hay sao ? T·i trÊm xæt chð ˚ cða ng°i, ch∞c cÒng cho r±ng : ta cˆ l°m theo viŒc ph®i ta bi∆t, cˆ Ωem h∆t t°i nØng ta c‹, mÊt viŒc n≈n l°m m° l°m l° Í nÁi ngıÈi, c›n n≈n ΩıÏc hay kh·ng n≈n l° Í nÁi trÈi, ta ch◊ bi∆t Ωem thµn n°y hˆa cho nıËc, Ω∆n ch∆t mËi th·i. BÍi th∆, cho n≈n ng°i cˆ viŒc l°m tËi cÔng, kh·ng ai c‹ thà l°m bi∆n Ω‰i cüi chœ ∂y Ωi ΩıÏc.

C‹ ΩiÀu t·i th∂y t÷nh tr≠ng Í qu≈ hıÁng chÓng ta g∑n Ωµy, l∂y l°m Ωau l›ng h∆t sˆc. Nhµn Ω‹, t·i thıÈng mu‚n Ωem ˚ ki∆n h¬p h›i, Ωà ngfi cÔng lıÏng cao minh soi xæt; nhıng m∂y l∑n mÍ gi∂y ra r„i, m°i m˙c xong r„i, Ω¨ toan Ω¥t bÓt xu‚ng vi∆t r„i l≠i güc bÓt thÍ d°i, kh·ng sao vi∆t ΩıÏc. V÷ sao ? V÷ t·i liŒu bi∆t can tr°ng cða ng°i cˆng nhı s∞t Ωü, kh·ng thà l∂y lÈi n‹i m° chuyÃn ΩÊng n‰i. ᨠv∫y, l≠i c›n khüc t÷nh, khüc c®nh, xa m¥t xa l›ng, v∫y th÷ lÈi n‹i cða t·i, ch∞c g÷ th∂u tËi ΩıÏc nÁi ng°i; m° d∑u cho c‹ th∂u tËi nÁi ng°i chØng n˘a, Ω¨ ch∞c g÷ l‡t v°o tai ng°y chŸu nghe giÔm cho, ch≤ng qua ch◊ Ωà cho c‚ nhµn cıÈi m÷nh l° th±ng ngu th÷ c‹.

Nay nhµn quan To°n quyÀn trÍ l≠i, Ωem viŒc Í t◊nh ta b°n b≠c vËi t·i, c‹ khuy≈n t·i sai ngıÈi Ω∆n ngfi ˚ cÔng ng°i bi∆t r±ng : ng°i l° b∫c ngıÈi hiÃu bi∆t nghÿa lËn, d∑u kh·ng b∫n l›ng tıÍng nghÿ g÷ Ω∆n thµn m÷nh, nh° m÷nh Ωi n˘a, th÷ cÒng n≈n tıÍng nghÿ cˆu vËt l∂y dµn Í trong mÊt ΩŸa phıÁng mËi ph®i. LÈi n‹i Ω‹, quan To°n quyÀn kh·ng n‹i vËi ai, m° n‹i vËi t·i, l° v÷ cho r±ng : t·i vËi ng°i c‹ cüi t÷nh x‹m l°ng c‚ c˙u vËi nhau, ch∞c h≤n t·i n‹i ng°i nghe ΩıÏc, v∫y c‹ l¡ n°o t·i l°m thinh kh·ng n‹i ?

Ngay th¯ nghÿ xem : quan To°n quyÀn l° ngıÈi khüc nıËc, mu·n d¥m tËi Ωµy, m° c›n c‹ l›ng bØn khoØn lo nghÿ tËi dµn m÷nh nhı v∫y thay, hu‚ng chi chÓng ta sinh Ω¿ lËn kh·n Í Ω∂t n°y, l° Ω∂t cða cha m¬ t·n tÊc Í Ω‹, c‹ l˚ Ωµu m÷nh l°m lÁ Ω°nh Ωo≠n, th÷ trØm nØm vÀ Phan á÷nh PhÔng ñ trang 75/75

sau, ngıÈi ta s¡ b®o m÷nh ra l°m sao , çi ! L°m ngıÈi tr≈n ph®i c‹ l›ng thıÁng y≈u dµn l°m c‚t, chıa t˜ng c‹ ai kh·ng bi∆t thıÁng dµn m° b®o l° trung vËi vua bao giÈ. ViŒc cða ng°i l°m t˜ b∂y lµu nay, b®o r±ng trung th÷ thiŒt l° trung, song dµn ta c‹ tÊi g÷ m° vıËng ph®i n·ng nÂi l∑m than th∆ n°y, l° lÂi t≠i ai ? N∆u b®o l° Ω¨ v÷ thi≈n h≠ th÷ kh·ng thi∆t chi tËi nh° n˘a cÒng ph®i, nhıng mÊt nh° cða m÷nh Ω¨ v∫y, chˆ c›n bao nhi≈u nh° Í trong mÊt vÔng cÒng bfi Ωi c®, sao cho Ωang tµm , T·i nghÿ n∆u nhı ng°i cˆ khØng khØng l°m tr°n tËi m¨i, th÷ e r±ng kh∞p c® s·ng Lam nÓi H„ng ΩÀu bi∆n th°nh h„ cü h∆t th®y, chˆ kh·ng ph®i ch◊ ri≈ng lo ng≠i cho cµy cfi mÊt l°ng á·ng Thüi chÓng ta m° th·i Ωµu. á∆n nÂi ΩÃ cho qu≈ hıÁng Ωi≈u Ωˆng xi≈u t°n, tıÍng ch∞c b∫c ngıÈi quµn nhµn quµn t¯ kh·ng l∂y g÷ l°m vui m° l°m th÷ ph¨i.

T·i suy nghÿ Ω∞n Ωo m¨i, vÚt l∂y l°m m˜ng rÎ m° n‹i ri≈ng vËi m÷nh : áıÏc r„i, lÈi n‹i Ω‹ t·i c‹ thà Ωem ra n‹i cho ng°i nghe l‡t tai, Ωà xin ng°i ch◊ b®o cho bi∆t nhı v∫y c‹ ph®i hay kh·ng ?

Tuy nhi≈n, s˙ th∆ cða ng°i nhı cÎi tr≈n lıng c‡p Ω¨ lÎ r„i, bµy giÈ mu‚n bıËc xu‚ng, nghÿ l≠i kh‹ khØn bi∆t bao !

N∆u nhı t·i kh·ng c‹ ch t˙ tin ch∞c ch∞n nÁi m÷nh, th÷ quy∆t kh·ng khi n°o düm mÍ lÈi n‹i liÀu lÿnh Ωà mang lÚy cho c‚ nhµn vÀ sau. Nhıng may l° t·i vËi quan To°n quyÀn, v‚n c‹ t÷nh quen bi∆t nhau lµu, l≠i vËi quan Khµm sˆ Í Kinh, v° quan C·ng sˆ NghŒ Tÿnh, cÔng t·i quen thµn hiŒp ˚ nhau l∞m, cho n≈n trıËc kia Tr∑n Phi≈n sˆ (t≈n l° Khünh Ti∆n, l°m Tu∑n phð, n≈n g‡i l° Phi≈n sˆ) Phan ThŸ Lang, (t≈n l° Huy Nhu∫n), cÒng l° ch thµn trong t◊nh, trong l°ng ho¥c bŸ tÊi n¥ng, ho¥c bŸ x¯ Ω°y r„i, th∆ m° t·i b®o to°n cho hai ·ng ∂yΩ Àu ΩıÏc y≈n ‰n v· s˙. L≠i nhı mËi r„i, ·ng Phan Tr‡ng Mıu ra thÓ, t·i dπn Ω∆n y∆t ki∆n cüc Ω≠i hi∆n qu˚ quan, th÷ cüc ng°i cÒng ti∆p Ω¨i trµn tr‡ng nhı Ω¨i khüch qu˚, v° tˆc thÈi ΩiŒn vÀ t◊nh nh°, b∞t tr® l≠i m„ m®, v° tha c® ba con vÀ, nhı th∆ tfi ra nh° nıËc B®o hÊ khoan dung bi∆t ch˜ng n°o ! Cˆ xem v∫y Ωð bi∆t l¡ ∂y, l›ng ∂y, d∑u l° ngıÈi ngh÷n d¥m xa nhau, vπn l° gi‚ng nhau v∫y.

Bµy giÈ, n∆u ng°i kh·ng cho lÈi t·i n‹i l° d·ng d°i, th÷ xin ng°i Ω˜ng ng∑n ng≠i mÊt ΩiÀu g÷ khüc h∆t t·i kh·ng khi n°o düm Ωà cho c‚ nhµn mang ti∆ng l° ngıÈi b∂t trœ Ωµu.

Ho°ng Cao Kh®i Ω‚n thı

Bˆc thı cÚ Phan tr® lÈi Ho°ng qu˚ Ω°i cüc h≠, G∑n Ωµy, t·i v÷ viŒc quµn, Í m¨i trong ch‚n r˜ng rÓ, l≠i th≈m lÓc n°y ti∆t trÈi mÔa

Ω·ng, khœ h∫u ræt quü, n·ng nÂi thiŒt l° bu„n t≈nh. ChÏt c‹ ngıÈi büo c‹ thı cða c‚ nhµn gÍi l≠i. Nghe tin ∂y, kh·ng ngÈ bao nhi≈u nÂi bu„n r∑u l≠nh l¡o, tan Ωi Ωµu m∂t c®. Ti∆p thı liÀn mÍ ra Ω‡c. Trong thı c‚ nhµn ch◊ b®o cho ΩiÀu h‡a phıËc, b°y tfi h∆t ch lÏi h≠i, Ωð bi∆t t∂m l›ng cða c‚ nhµn, ch≤ng nh˘ng mu‚n mıu s˙ an to°n cho t·i th·i, chœnh l° mu‚n mıu s˙ y≈n ‰n cho to°n h≠t ta n˘a. Nh˘ng lÈi n‹i gan ruÊt cða c‚ nhµn, t·i Ω¨ hiÃu h∆t, cüch nhau mu·n d¥m tuy xa, nhıng ch≤ng khüc g÷ chÓng ta ΩıÏc ng„i cÔng nh° n‹i chuyŒn vËi nhau v∫y.

Song le tµm s˙ v° c®nh ngÊ cða t·i c‹ ch mu·n v°n kh‹ n‹i h∆t sˆc. Xem s˙ th∆ thi≈n h≠ nhı th∆ kia, m° t°i l˙c t·i nhı th∆ n°y, y nhı lÈi c‰ nhµn Ω¨ n‹i “thµn con b‡ ng˙a l° bao m° düm giÁ cünh tay l≈n mu‚n c®n trÍ c xe” sao n‰i kh·ng bi∆t; viŒc t·i l°m ng°y nay, sünh l≠i c›n quü hÁn n˘a, ch≤ng ph®i nhı chuyŒn con b‡ ng˙a Ωıa tay ra c®n xe m° th·i.

Nhıng t·i ngπm nghÿ l≠i, nıËc m÷nh m∂y ng°n nØm nay, ch◊ l∂y vØn hi∆n truyÀn n‚i nhau h∆t ΩÈi n°y qua ΩÈi kia, Ω∂t nıËc ch≤ng rÊng, quµn lœnh ch≤ng m≠nh, tiÀn cða ch≤ng gi°u, duy c‹ ch ˝ thŸ d˙a nıÁng Ωà d˙ng nıËc ΩıÏc, l° nhÈ c‹ cüi g‚c vua t·i, cha con theo Phan á÷nh PhÔng ñ trang 76/76

nØm Ω≠o thıÈng m° th·i. Xıa kia nh° Hün, nh° áıÈng, nh° T‚ng, nh° Nguy≈n, nh° Minh b≈n T°u, bao nhi≈u phen lØm le mu‚n chi∆m l∂y Ω∂t ta l°m qu∫n huyŒn cða h‡ m° vπn chi∆m kh·ng ΩıÏc. çi ! nıËc T°u vËi nıËc ta, bÈ cfli liÀn nhau, sˆc m≠nh hÁn ta v≠n bÊi, th∆ m° trıËc sau h‡ kh·ng thà ˝ m≠nh m° nu‚t tr·i nıËc ta ΩıÏc, n°o c‹ l¡ v÷ l¡ g÷ khüc Ωµu, ch≤ng qua non s·ng nıËc Nam t˙ trÈi ΩŸnh ph∫n ri≈ng h≤n ra r„i, v° cüi Án huŒ thi thı lÕ nghÿa v‚n c‹ ch Ωð cho m÷nh t˙ c‹ thà tr·ng c∫y d˙a nıÁng l∞m v∫y. á∆n nay ngıÈi Phüp vËi m÷nh, cüch xa nhau kh·ng bi∆t l° m∂y mu·n d¥m, h‡ vıÏt bà tËi Ωµy, Ωi tËi Ωµu nhı l° gi‹ lıËt tËi Ω‹, Ω∆n nÂi nh° vua ph®i ch≠y, c® nıËc lao xao, bÂng ch‚c non s·ng nıËc m÷nh bi∆n th°nh bÈ cfli ngıÈi ta, th∆ l° tr‡n c® nıËc nh°, dµn nh°, cÔng bŸ Ω∞m ch÷m h∆t th®y, c‹ ph®i l° ri≈ng mÊt chµu n°o hay mÊt nh° ai ph®i chŸu c®nh l∑m than m° th·i Ωµu.

NØm ∂t d∫u, xe giü thi≈n t¯ ng˙ Ω∆n sÁn ph›ng H° Tÿnh, gi˘a lÓc Ω‹ t·i Ωang c›n tang b° m¬, ch◊ bi∆t Ω‹ng c¯a cı tang cho tr‡n Ω≠o, trong l›ng hü düm mÁ tıÍng Ω∆n s˙ g÷ khüc hÁn. Song, v÷ m÷nh l° con nh° th∆ th∑n, cho n≈n Ω·i ba l∑n Ωˆc Ho°ng thıÏng giüng chi∆u vÈi ra; kh·ng l¡ n°o c‹ thà t˜ ch‚i, th°nh ra t·i ph®i g∞ng g‰ Ωˆng ra vµng chi∆u, kh·ng sao d˜ng ΩıÏc. G∑n Ωµy, Ho°ng thıÏng l≠i Ωoüi tıÍng l˙a ch‡n t·i m° giao ph‹ viŒc lËn, ðy thüc cho quyÀn to; ∂y, mŒnh vua ðy thüc nhı th∆ Ω‹, n∆u c‚ nhµn Ω¥t m÷nh v°o trong c®nh nhı t·i, liŒu ch˜ng c‚ nhµn c‹ Ω°nh ch‚i t˜ tr‚n trünh Ωi ΩıÏc hay kh·ng ?

T˜ lÓc t·i khÍÿ nghÿa Ω∆n nay, Ω¨ tr®i mıÈi nØm trÈi, nh˘ng ngıÈi Ωem thµn theo viŒc nghÿa, ho¥c Ω¨ bŸ trüch ph≠t, ho¥c Ω¨ bŸ chæm gi∆t, v∫y m° l›ng ngıÈi trıËc sau ch≤ng hÀ l∂y th∆ l°m ch®n n®n ng¨ l›ng bao giÈ; trüi l≠i, h‡ vπn ra t°i, ra sˆc giÓp ΩÎ t·i, v° l≠i s‚ ngıÈi m≠nh b≠o ra theo t·i c°ng ng°y c°ng nhiÀu th≈m m¨i. N°o c‹ ph®i ngıÈi ta l∂y ΩiÀu ta v≠ hiÃm nguy l°m cho s˙ sung sıËng thøm thu„ng m° bfi nh° d∂n thµn ra theo t·i nhı v∫y Ωµu. Ch◊ v÷ h‡ tin c∫y l›ng t·i, lıÏng xæt chœ t·i, cho n≈n hµm hÍ v∫y Ω‹ th·i. ∂y, l›ng ngıÈi nhı th∆ Ω‹, n∆u nhı c‚ nhµn Ω¥t m÷nh v°o c®nh cða t·i liŒu ch˜ng c‚ nhµn c‹ nÎ l›ng n°o bfi m° Ωi cho Ω°nh hay kh·ng ?

Thıa c‚ nhµn, ch◊ v÷ nhµn tµm Ω‚i vËi t·i nhı th∆, cho n≈n c®nh nh° t·i Ω∆n nÂi hıÁng kh‹i v∞ng tanh, b° con xi≈u d≠t, t·i cÒng ch≤ng düm Ωoüi ho°i. Nghÿ xem, k¿ thµn vËi m÷nh m° m÷nh c›n kh·ng Ωoüi ho°i, hu‚ng chi l° k¿ sÁ : ngıÈi g∑n vËi m÷nh m° m÷nh c›n kh·ng bao b‡c n‰i, hu‚ng chi ngıÈi xa. V® chØng h≠t ta Ω∆n ΩÂi Ωi≈u Ωˆng l∑m than quü, kh·ng ph®i ri≈ng v÷ tai h‡a binh Ωao l°m n≈n n·ng n‰i th∆ Ωµu. Ph®i bi∆t quan Phüp Ωi tËi Ωµu, c‹ lÒ tiÃu nhµn m÷nh tÓa ra b°y k∆ l∫p c·ng, thÔ vÁ oün ch≠; nh˘ng ngıÈi kh·ng c‹ tÊi g÷ chÓng cÒng Ωµm th‡c buÊc r°ng cho ngıÈi ta l° c‹ tÊi, r„i th÷ b˘a nay trüch th∆ n‡, ng°y mai ph≠t th∆ kia; ph°m c‹ cüch g÷ ΩÚc khoæt ΩıÏc cða c®i cða dµn, chÓng n‹ cÒng dÔng tËi nÁi h∆t th®y. BÍi Ω‹ m° th‹i hı m‚i tŒ tu·n ra c® trØm c® ng°n, quan Phüp l°m sao bi∆t th∂u cho cÔng nh˘ng t∫t kh‰ cða dµn trong ch‚n l°ng x‹m qu≈ mÔa, nhı th∆ th÷ b®o dµn kh·ng ph®i tan l÷a tr·i gi≠t Ωi sao ΩıÏc ?

C‚ nhµn vËi t·i, ΩÀu l° ngıÈi sinh Ω¿ t≠i chµu Hoan, m° Í cüch xa ngo°i mu·n ng°n d¥m, c‚ nhµn c›n c‹ l›ng Ωoüi tıÍng qu≈ hıÁng thay, hu‚ng chi l° t·i Ωµy Ω¨ t˜ng l∂y thµn chŸu Ω˙ng v° l∂y m∞t tr·ng th∂y th÷ sao ? Kh‚n nÂi c®nh ngÊ b‹ buÊc, v® l≠i sˆc m÷nh ch≤ng l°m ΩıÏc theo l›ng m÷nh mu‚n, th°nh ra ph®i Ω°nh, chˆ kh·ng bi∆t l°m sao cho ΩıÏc. C‚ nhµn Ω¨ bi∆t Ωoüi ho°i thıÁng x‹t dµn n°y, th÷ c‚ nhµn n≈n l∂y tµm s˙ t·i v° c®nh ngÊ t·i th¯ Ω¥t m÷nh v°o m° suy nghÿ xem, t˙ nhi≈n th∂y rfl r°ng, c‹ c∑n g÷ Ω∆n t·i ph®i n‹i d·ng d°i n˘a ı ?

Phan á÷nh PhÔng phÓc thı

Bˆc thı cÚ Phan tr® lÈi, vi∆t th∫t nh¬ nh°ng m° Ωau ΩËn, t¯ t∆ m° cıÁng quy∆t, tfi ra

m÷nh ch∆t th÷ th·i, kh·ng chŸu b¨i binh quy h°ng. CÚ l≠i khæo Ωem quµn m≠ng v° dµn tµm

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 77/77

ra l°m n›ng c‚t ΩÃ hfii c‚ nhµn h‡ Ho°ng n∆u g¥p c®nh ngÊ ∂y th÷ l°m th∆ n°o ? H÷nh nhı cÚ Phan c‹ ˚ ch∫n ΩıÈng r°o ngfl kh·ng ΩÃ h‡ Ho°ng vi∆t cho m÷nh tËi bˆc thı thˆ hai n˘a.

ThiŒt, lÓc ·ng Phan VØn Mµn Ωem bˆc thı phÓc Ωüp ra H° NÊi, h‡ Ho°ng xem r„i bi∆n s∞c, n∆u lÓc ∂y c‹ bŒnh nhˆc Ω∑u ch‚ng m¥t g÷, t∂t cÒng ti≈u tan nhı h„i T°o M≠nh áˆc Ω‡c b°i hŸch cða Tr∑n Lµm v∫y.

H‡ Ho°ng sai dŸch bˆc thı ra ch˘ Phüp, Ωıa tr÷nh To°n quyÀn De Lanessan, lu·n vËi tÈ büo cüo cða m÷nh, trong Ω‹ c‹ cµu Ω≠i ˚ : “B®n chˆc Ω¨ l∂y h∆t s˙ th∆ lÏi h≠i ΩÃ tfi b°y khuy≈n nhð Phan á÷nh PhÔng ra h°ng, nhıng y vπn tfi ˚ ëh·n m≈ b∂t ngÊí (m≈ m∏n t‚i tØm kh·ng t◊nh), giÈ xin Chœnh phð B®o hÊ v÷ dµn m° dÔng binh l˙c tiÕu tr˜ cho h∆t vØn thµn lo≠n ph◊...”

∂y l° l¡ c‚ nhi≈n. á°o m® kh·ng nÓng ; khuy≈n h°ng kh·ng nghe ; vØn chıÁng kh·ng c®m ; th·i th÷ ch◊ c›n vfl l˙c. GiÈ, quan vØn trÍ v· bu„ng ΩÃ cho tıËng vfl l≠i ra sµn kh∂u

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 78/78

16) NguyÕn Thµn Lui vÀ nÓi á≠i H°m

Ti∆c giÔm ·ng Ho°ng Cao kh®i phœ m∂t bao nhi≈u tµm huy∆t Ωà vi∆t bˆc thı kh·ng ph®i kh·ng t°i hoa th‚ng thi∆t, c‚t Ωà c®m ΩÊng khuy≈n d h‡ Phan, nhıng r‚t cuÊc ch◊ l° mÊt tÈ gi∂y bfi, Phan kh·ng chŸu ra h°ng.

Chð n¨o trong bˆc thı cða ·ng, trıÁng b®n trong ˚ tˆ cða ·ng, l° cˆu l∂y sinh dµn, qu≈ quün, nhıng ngıÈi thi≈n c‰ Ω‡c bˆc thı ∂y, ai cÒng bi∆t Ω¨ ch∞c g÷ tüc gi® thiŒt v÷ sinh dµn, qu≈ quün, hay l° ch◊ v÷ hai ΩiÀu lÏi. TrıËc h∆t, cÚ Phan l° ngıÈi l°ng, m° lÓc b∂y giÈ ·ng c‹ quyÀn th∆ to, v∫y ·ng khuy≈n cÚ ra h°ng, nhı l° l°m Án cho cÚ, Ωà l∂y cüi ti∆ng cˆu vËt ΩıÏc mÊt ngıÈi l°ng ; sau n˘a ·ng Ω¨ Ωünh Ω·ng gi¬p b∞c, ΩıÏc c·ng lao vËi ngıÈi Phüp nhiÀu, v∫y c‹ l˚ n°o mÊt ngıÈi l°ng ·ng m° ·ng kh·ng chi≈u dÚ ΩıÏc, cho n≈n ·ng mu‚n khuy≈n cÚ Phan ra h°ng, Ωà b°y tfi th≈m ch t°i nØng oai quyÀn cða m÷nh, c›n s˙ c·ng danh th÷ khfii n‹i.

çi ! SÓng b∞n chÿa m¨i v°o, cÚ Phan Ω¨ ch≤ng sÏ; Ω°o m„ m® l≈n ΩÃ d‡a, cÚ cÒng ch≤ng nao; hu‚ng chi mÊt m®nh gi∂y, mÊt lÈi vØn cða ·ng Ho°ng Cao Kh®i l°m sao chuyÃn ΩÊng cüi can tr°ng nhı s∞t Ω‹ cho n‰i.

Song, lÓc n°y kh·ng chŸu b¨i binh Ω∑u h°ng m¥c l›ng, t÷nh th∆ b∞t buÊc cÚ ph®i lui, kh·ng Í nÓi VÚ Quang ΩıÏc n˘a.

Ph®i lui l° bÍi c‹ hai cË. MÊt l° khi Ω∑u cÚ mËi khÍi nghÿa, th÷ chœnh l° lÓc nghÿa sÿ b‚n phıÁng ΩÀu n‰i l≈n. Í Qu®ng Nam th÷ c‹ ·ng Tr∑n VØn D˙ l∫p ra Nghÿa HÊi, r„i m∂y t◊nh PhÓ Y≈n, B÷nh áŸnh, B÷nh Thu∫n k∆ theo ; Í Qu®ng TrŸ th÷ c‹ cüc ·ng TrıÁng á÷nh HÊi, ·ng NguyÕn T˙ Nhı ; Í Qu®ng B÷nh th÷ Ω®ng ·ng NguyÕn Ph≠m Tuµn, ·ng L≈ Tr˙c ; Í Thanh H‹a th÷ c‹ b‡n ·ng H° VØn Mao ; Í B∞c th÷ c‹ b‡n ·ng Ta HiŒn, ·ng NguyÕn ThiŒn Thu∫t, th°nh ra Phüp ph®i chia binh Ωi ˆng ph‹ v° Ωünh gi¬p nhiÀu nÁi, kh·ng thà chÓ to°n l˙c v°o mÊt nÁi n°o ΩıÏc. á∆n sau m∂y ·ng tr≈n n°y ho¥c ch∆t ho¥c tr‚n, ho¥c h°ng, ho¥c l∑n lıÏt tan nüt h∆t, ch◊ duy c›n l≠i mÊt m÷nh cÚ Phan, l° vπn c›n Ωˆng nguy≈n, vπn ph®n Ω‚i vËi cuÊc B®o hÊ, b∂y giÈ Phüp mËi Ωem to°n l˙c m° nh∞m v°o m÷nh cÚ. Binh lœnh Phüp l∑n h„i vµy b‡c c® nÓi VÚ Quang, khi∆n cho cÚ kh·ng lui kh·ng ΩıÏc.

Hai l° trong cüc tıËng, chıa c‹ ·ng n°o c‹ t°i xu∂t k¸ ch∆ th∞ng, c‹ thao lıÏc Ωð ch‚ng gi˘ vËi quµn lœnh Phüp Ωà cho cÚ ˝ tr‡ng nhı Cao Th∞ng, cho n≈n sau khi Cao Th∞ng m∂t, cÚ l≠i mu‚n gi˘ th∆ thð, Ωà dıÎng tinh sÓc nhuŒ œt lµu r„i ra Ω‚i chi∆n mËi ΩıÏc, chˆ kh·ng mu‚n b≠o ΩÊng h∂p t∂p quü, sÏ t‰n h≠i Ω∆n thanh th∆ v° nguy≈n khœ cða nghÿa binh, v° l≠i l°m kh‰ sinh dµn mÊt cüch v· œch. T‹m l≠i, cÚ mu‚n kæo d°i cuÊc khüng chi∆n ra cho bÀn, cho lµu. BÍi v∫y ph®i t≠m lui Ωà gi˘ th∆ thð trıËc, s¡ liŒu th∆ Ωünh sau.

C‹ hai cË ∂y, khi∆n cho cÚ ph®i lui quµn sang Ω‹ng Ω„n Í nÓi á≠i H°m. NÓi á≠i H°m, cÒng thuÊc vÀ h≠t HıÁng Kh≈, l° mÊt ch c‹ sÁn th∆ hiÃm trÍ th∆ n°o,

Ωo≠n tr≈n kia Ω¨ c‹ ch n‹i r„i. GiÈ, cÚ lui quµn vÀ Ω‹ng Í Ω‹. T˜ lÓc vÀ Ω‹ng t≠i Ω„n mËi n°y, trong Ω≠i tr≠i ch◊ Ωà c‹ 400 lœnh v° 200 kh∏u sÓng kiÃu Phüp, mÂi t≈n quµn n°o cÒng ΩıÏc gi˘ lu·n trong m÷nh sÓng Ω≠n v° 100 Ω„ng b≠c, Ωà ph›ng khi ho¥c Ωünh, ho¥c lui th÷nh l÷nh. C›n bao nhi≈u quµn lœnh khœ giËi, ΩÀu phµn phüt cho cüc quµn thˆ h∆t. H„i Ω‹ l° cu‚i nØm giüp ng‡ (1894).

MÊt th∑y Ω„ g°n t˙ xıng l° vua H„i b∂y giÈ trong nÓi á≠i H°m, c‹ mÊt nhµn v∫t r∂t l° k¸ quüi, tuy kh·ng c‹ quan hŒ

v°o trong chœnh truyŒn n°y cho l∞m, song ti∆c v÷ l° mÊt ngıÈi c‹ gan, c‹ t°i, h‡c r∂t hay ch˘, n≈n chi lu·n dŸp t·i mu‚n ghi chæp ra Ωµy. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 79/79

Nhµn v∫t k¸ quüi ∂y l° B≠ch X◊. B≠ch X◊, t≈n thiŒt l° áo°n áˆc M∫u, tıÁng truyÀn l° ngıÈi t◊nh Qu®ng B÷nh, qua Í H°

Tÿnh t˜ bao giÈ kh·ng bi∆t. çng ta t˙ hiŒu l° B≠ch X◊, cÒng c‹ ngÚ ˚. C‹ ngıÈi n‹i h„i Ω‹ cha m¬ sinh ra Í chÔa B≠ch X◊, cho n≈n l∂y t≈n chÔa m° Ω¥t t≈n con. Nhıng c‹ ngıÈi n‹i chð ˚ áo°n áˆc M∫u mu‚n l∂y cµu s∂m cða ·ng Tr≠ng Tr÷nh : “B≠ch X◊ sinh, thi≈n h≠ b÷nh” (bao giÈ rØng tr∞ng mËi n≈n ΩÈi) m° t˙ hiŒu m÷nh, l° c‹ ˚ t˙ cao Ω‹.

Nguy≈n trıËc, B≠ch X◊ cÒng l° ngıÈi trong nghÿa Ω®ng vØn thµn, h„i nØm ∂t d∫u (1885) cÒng khÍi binh c∑n vıÁng. TiÃu s¯ ·ng c‹ nhiÀu truyŒn vui l∞m, v÷ ·ng v‚n l° ngıÈi h‡c gifii l≠i c‹ t° thu∫t, cho n≈n quµn lœnh cða ·ng ch◊ l∂y qu≠t v° g∫y l°m khœ giËi n‹i r±ng l∂y qu≠t Ωà qu≠t cho quµn ΩŸch m≈ man Ωi Ω¨, r„i l∂y g∫y m° Ω∫p ch∆t. Th∆ m° ngıÈi ta quy phÚc cÒng Ω·ng, Ω∆n ΩÂi h≠ng ngıÈi b∂y giÈ nhı ·ng Phan Tr‡ng Mıu, ·ng Phan Huy Nhu∫n m° cÒng tin phÚc.

Sau khi vua H°m Nghi bŸ b∞t, ·ng cho l° v∫n s‚ Ω∆n lÓc xoay Ω‰i, mŒnh trÈi s¡ phÓ thüc v°o tay ·ng t˜ Ωµy n≈n ·ng t˙ xıng Ω≠i l° ho°ng Ω∆, k˝ nguy≈n l° VØn LıÏng. Ph°m l° gi∂y tÈ trüt sˆc chi gÍi cho dµn quanh Í miÀn á≠i H°m ΩÀu l∂y ni≈n hiŒu VØn LıÏng ; nhıng vi∆t thı ri≈ng cho ai, th÷ ch◊ k˚ t≈n NhiÕu Long tiÀu t¯.

B≠ch X◊ Ωi Ωµu cÒng Ωem 28 ngıÈi thð h≠ Ωi theo, cho l° NhŸ th∫p büt tÓ theo hÊ vŒ T¯ vi tinh. á∆n nØm giüp ng‡ (1894), ·ng c‹ l∫p ra mÊt hÊi k¸ quüi t≈n l° Nhµn th∫p hÊi, chi∆t l∂y trong ch˘ “Ng‡”, cho r±ng Ω∆n nØm Ω‹ l° tËi v∫n s‚ thi≈n t¯ cða m÷nh r„i. MÊt h·m, ·ng Ωem 28 t≈n quµn c∑m g∫y v° qu≠t xu‚ng nÓi, toan Ωi Ωünh Ω„n Ph‚. MÊt lÒ 29 ngıÈi cˆ c∑m qu≠t phe ph∏y nhı th∆, m° lœnh trong Ω„n kh·ng düm l‹ ra, cÒng kh·ng b∞n ; th∆ r„i c® b‡n kæo vÀ sÁn tr≠i b÷nh an. NhiÀu ngıÈi th∂y chuyŒn trıËc m∞t nhı th∆ tin ch∞c B≠ch X◊ c‹ t° thu∫t gifii thiŒt, kh·ng v∫y sao vfin v¬n 29 th∑y tr› m° düm kæo xu‚ng lØm le xµm ph≠m mÊt Ω„n lœnh Phüp.

B≠ch X◊ c‹ t°i xu∂t kh∏u th°nh vØn. TıÁng truyÀn c‹ h·m Ωi b‹i th∑y Dı, l° mÊt th∑y Í l°ng DıÁng Ph‰ (cÔng h≠t HıÁng Kh≈) c‹ ti∆ng l° b‹i gifii l∞m, n‹i trØm ΩiÀu kh·ng sai mÊt ΩiÀu n°o. Th∑y Dı n‹i r±ng : ng°i nØm nay 30 tu‰i n≈n l∂y vÏ mËi t‚t, B≠ch X◊ ˆng kh∏u Ω‡c th°nh b°i thi 4 cµu nhı v∑y :

N±m ch≤ng ngð, Øn ch≤ng ngon, KhØng kh∞ng Ω≈m ng°y d≠ s∞t son.

ᨠnghÿ mÊt m÷nh n≈n l∂y vÏ, Nh˘ng thıÁng mu·n h‡ h∆t l° con.

á≠i khüi B≠ch X◊ c‹ t°i lanh nhı th∆, m° cµu n°o cÒng khæo g› cho c‹ kh∏u khœ ho°ng

Ω∆ œt nhiÀu, th°nh ra nhiÀu ngıÈi c°ng tin, c°ng phÚc. Th∑y tr› B≠ch X◊, nh∂t l° ri≈ng mÊt m÷nh B≠ch X◊, ch◊ Í quanh qu∏n trong m∂y kh‹m nÓi VÚ Quang v° á≠i H°m vËi cÚ Phan, nhıng kh·ng ai c‹ thà bi∆t Ωœch l° ·ng ta Ω‹ng Í ch n°o. NgıÈi ta n‹i ·ng c‹ thu∫t t°ng h÷nh. M¨i Ω∆n nØm bœnh thµn (1896), mÊt b˘a ·ng xu‚ng nÓi, v· nh° dµn l°ng, khi kh·ng n‰i cÁn s‚t ræt li b÷, c‹ k¿ bi∆t l° B≠ch X◊, liÀn Ωi büo quan lœnh sÍ t≠i vÀ n∞m c‰ ΩıÏc VØn LıÏng ho°ng Ω∆, gi®i vÀ giam trong ΩÀ lao t◊nh NghŒ. áıÏc œt lµu, “Ho°ng Ω∆ thØng h°” trong ngÚc. Th∆ l° r„i ΩÈi mÊt ngıÈi Ωi≈n cu„ng.

Sinh b÷nh B≠ch X◊ Ω‚i vËi cÚ Phan t·n phÚc c‹ t·n phÚc, nhıng ch◊ coi l° b∫c em m÷nh, chˆ theo cÚ th÷ kh·ng mu‚n theo. N‹i cho rfl hÁn : d∑u ai khuy≈n nhð n≈n Ω„ng tµm hiŒp l˙c vËi cÚ Phan m° l°m viŒc lËn, B≠ch X◊ cÒng kh·ng nghe.

NgıÈi ta c›n nhË ng°y thüng ch≠p nØm qu˚ tŸ (1892) B≠ch X◊ c‹ sai ngıÈi Ωem t¥ng cÚ phan hai cüi ngüng b±ng ng°, ΩÃ l°m ngüng vflng. Lu·n dŸp c‹ vi∆t m∂y cµu nhı sau n°y :

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 80/80

Cða g‡i l°, á·i ngüng ng°.

NØm h∆t t∆t Ω∆n gÍi l°m qu°. M˜ng em sˆc khfie, Lo viŒc nıËc nh°.

Ngo°i ra c›n mÊt b°i thÁ ch˘ nhı v∑y Ωıa t¥ng cÚ :

B∂t thŸ hoang giao ΩÊn Ω∞c phi. Ñn c∑n c‚ qu‚c ΩÊng thu tı. T∆ dµn cÁ khüt tri kim dŸ, Tu k˝ tha ma thˆc t≠c phi.

H≠ Ω≠o phÚc hıng th∑n M˛ tıËng, H°n c˜u vŸ büo T¯ Ph›ng sı,

á‚i thi≈n tµm s˙ b±ng tıÁng chi∆u, B≠ch b≠ch minh minh gi˘ c‰ k¸.

DŸch n·m :

Düm Ωµu l∏n lÓt ch‚n ho°ng th·n, Lo nıËc nØm canh d≠ hæo hon.

V∂t v® dµn n°y sao cˆu vËt, Ngπm suy m÷nh trıËc khæo b·n ch·n.

M˛ ph› H≠ chÓa n≈n cÁ nghiŒp, TrıÁng giÓp Cao ho°ng mÍ nıËc non.

Tµm s˙ hai ta trÈi cÒng th∂u, Ng°n xıa chi∆u r‡i t∂m l›ng son.

C›n b°i thÁ dıËi Ωµy n˘a cÒng hay, ngıÈi ta truyÀn tÚng l° cða B≠ch X◊ gÍi t¥ng cÚ

Phan h„i cÚ mËi khÍi nghÿa Hˆa qu‚c Ωan tµm b∂t k∆ ni≈n, NgıÎng k¸ th∂u Ωüo c¯u trung thi≈n. VØn sÁn chœnh khœ thi≈n thu t≠i, VÒ mÚc tinh trung v≠n c‰ truyÀn. Lµn bÓt t·n Chu ho°i Tˆ thðy, Long Ωao süt t¥c thŒ Ω°o vi≈n. TıËng quµn nghÿa liŒt vØn ho°n vÒ, NguyŒn hıËng vi≈n m·n tüc ch∂p chi≈n. DŸch n·m : Bao lµu viŒc nıËc n¥ng lo lıÈng NhÈ lıÏng tµu l≈n Ω∂ng thünh vıÁng. Chünh khœ VØn sÁn bia vπn t≠c Tinh trung Vfl mÚc s¯ treo gıÁng. Hü qu≈n bÓt Kh‰ng t·n vıÁng th∂t, ThÀ mÓa Ωao Quan gi˘a chi∆n trıÈng. Nghÿa liŒt TıËng quµn van b‚n cfli, Xin theo b≈n ng˙a ΩÎ giµy cıÁng.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 81/81

Xem nhı th∆ th÷ B≠ch X◊ l° ngıÈi h‡c gifii thiŒt, ch◊ ti∆t kh·ng theo ΩıÈng chœnh, l≠i Ωi l∂y t° thu∫t l°m ho¥c l›ng ngıÈi m° t˙ ki≈u v· dÚng. Toan ch‚ng c˙ vËi quµn lœnh Phüp m° dÔng khœ giËi l° qu≠t th∑n g∫y phæp, bÊ mu‚n pha tr› hay sao kh·ng bi∆t. V÷ th∆ cÚ Phan ghæt l∞m. áüng l¡ cÚ cÒng kh·ng ch∂p trüch l°m g÷, song ch◊ lo ng≠i t° thuy∆t cða y l°m lo≠n nghÿa binh v° m≈ ho¥c nhµn tµm Ωi, Ω∆n ΩÂi trong h°ng tıËng sÿ cða cÚ xem ra c‹ œt nhiÀu ngıÈi cÒng hµm mÊ B≠ch X◊, n≈n cÚ mu‚n b∞t B≠ch X◊ m° gi∆t.

CÚ sai quµn d› thüm ΩıÏc Ω„n cða y cÒng Í trong nÓi á≠i H°m ΩÃ v· b∞t s‚ng, nhıng l≠ thay ! lÓc nghÿa quµn Ω∆n nÁi th÷ ch◊ th∂y nØm b®y cüi nh° mËi c∂t m° bfi kh·ng, chˆ kh·ng c‹ ngıÈi. Tæ ra B≠ch X◊ hay trıËc m° tr‚n r„i. Gi˘a nh° lËn th∂y treo mÊt t∂m b®ng sÁn son ch˘ v°ng :

X¿ gi˘a r˜ng xanh n‰i n‹c nh°, M° cho b‚n biÃn ngıÎng tr·ng ta,

Khoan thai rð üo ng„i vui v¿, N°o khüc ΩÀn Nghi≈u nh˘ng m∂y t›a.

Hai b≈n l≠i c‹ treo Ω·i cµu Ω‚i : V∫n hÊi n¯a ng°n may g¥p Ω‹,

C·ng danh b‚n biÃn kæm ai Ωµu. Rfl l° B≠ch X◊ dÔng to°n kh∏u khœ vua nhı kiÃu Thünh T·ng nh° L≈. NgıÈi ta n‹i

B≠ch X◊ gifii c® nghÀ ΩÊn lÚc nhµm, cho n≈n Ω¨ bi∆t trıËc r±ng cÚ Phan mu‚n h≠i m÷nh m° tr‚n Ωi. Sau c‹ m∂y l∑n cÚ Phan ΩŸnh b∞t n˘a, nhıng y cÒng tr‚n ΩıÏc c®. CÚ b∫n lo viŒc lËn n≈n r„i bfi qua. TËi sau h∆t thÈi B≠ch X◊ bŸ dµn l°ng büo lœnh vÀ b∞t r„i bŸ giam ch∆t Í NghŒ nhı tr≈n kia Ω¨ n‹i.

CÚ Phan vπn Ω‹ng Í nÓi á≠i H°m ti∆p tÚc cüch mŒnh khüng chi∆n. B∂y giÈ Chœnh phð

B®o hÊ th∂y quan binh v° lœnh t∫p Ωünh gi¬p m¨i kh·ng ΩıÏc, t‰n phœ m∂t nhiÀu, bøn thıÁng thuy∆t vËi TriÀu Ω÷nh Hu∆ (lÓc ∂y l° ΩÈi vua Th°nh Thüi nØm thˆ 7) sai T‰ng Ω‚c B÷nh ΩŸnh l° ·ng NguyÕn Thµn l°m Khµm sai Ti∆t ch∆ quµn vÚ, Ωem quµn ra tiÕu. Th∆ l° sau ·ng Ho°ng Cao Kh®i l° ngıÈi cÔng l°ng, h≠ bÓt vi∆t thı d cÚ ra h°ng kh·ng ΩıÏc, bµy giÈ Ω∆n ·ng NguyÕn Thµn l° ngıÈi cÔng nıËc, Ωem quµn ra Ωünh cÚ v∫y.

Ch∞c h≤n ΩÊc gi® ΩÀu mu‚n bi∆t ·ng NguyÕn Thµn l° ngıÈi th∆ n°o ? NguyÕn Thµn cÒng nhı Ho°ng Cao Kh®i, ΩÀu l° hai vŸ quan lËn do thÈi th∆ d˙ng n≈n. çng nguy≈n l° chµn ∂m sanh, ngıÈi t◊nh Qu®ng Ng¨i, con ·ng NguyÕn T∂n, ng°y

trıËc c‹ c·ng gi¬p gi¥c M‡i Í t◊nh ∂y. Gi¥c m‡i Ω¨ t·n ·ng NguyÕn T∂n l° th∑n tıËng, v÷ ·ng dÔng k∆ m° chÓng n‹ ph®i phÚc. çng Ωem bfi ΩıÈng phøn lπn v°o Ωü cuÊi Í dıËi gi‡t müi tranh, r„i sai b∞t m∂y t≈n M‡i v°o, gi® Ω› chi≈u dÚ; trong khi Ω‹, ·ng sai lœnh ra l∂y m∂y cÚt Ωü cuÊi cho ·ng Øn. Lœnh ch‡n l∂y nh˘ng cÚc n°o l° cÚc ΩıÈng phøn Ωem l≈n, nhıng m∂y quµn M‡i ngu, tıÍng l° quan lËn ng°i Øn Ωü cuÊi th∫t, ΩÀu cho ng°i l° thi≈n th∑n, r„i vÀ b®o nhau h°ng phÚc c®. áÈi ·ng c›n, quµn M‡i kh·ng düm l°m ph®n TriÀu Ω÷nh n˘a. Nhıng sau ·ng ch∆t, th÷ chÓng n‹ l≠i l°m ph®n. TriÀu Ω÷nh sai quµn Ωi Ωünh gi¬p m¨i kh·ng y≈n. Sau ph®i sai NguyÕn Thµn Ωi. Gi¥c M‡i th∂y l° con cða ·ng th∑n tıËng ng°y trıËc, ph®i tan ch≠y c®. NguyÕn Thµn c‹ ti∆ng t˜ Ω‹.

çng sinh v°o gi˘a h„i nh° nıËc l∞m n≠n, n≈n khi Ω∑u, Ω‚i vËi thÈi th∆, ·ng cÒng xem b±ng con m∞t bi quan v° c‹ l›ng phπn khœch l∞m. Song v÷ t∂m l›ng l∫p c·ng danh n¥ng hÁn l›ng y≈u nıËc, cho n≈n sau ·ng Ω‰i ˚ ki∆n ngay, Ωem thÈi th∆ lÏi dÚng v°o cho m÷nh. CÒng kh·ng nhË l° v°o nØm n°o, m° cÒng kh·ng bi∆t h„i Ω‹ ·ng l°m chˆc g÷, ch◊ bi∆t l° gi˘a h„i nıËc ta v° nıËc Phüp Ωang giao binh, TriÀu Ω÷nh ta thua, ph®i k˚ h›a ıËc vËi nıËc Phüp, th÷ c‹ mÊt b‡n lœnh Í t◊nh B÷nh áŸnh n‰i l≈n ph®n Ω‚i, n‹i TriÀu Ω÷nh h›a vËi ngıÈi Phüp m¥c l›ng, chˆ h‡ kh·ng chŸu; h‡ l°m nhı t◊nh B÷nh áŸnh tuy≈n b‚ ΩÊc l∫p v∫y. V‚n trıËc,

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 82/82

·ng NguyÕn Thµn cÒng Ω¨ c‹ ˚ Ω‹, nghÿa l° ·ng mu‚n chi∆m l∂y t◊nh B÷nh áŸnh Ωà ph®n Ω‚i vËi ngıÈi Phüp, nhıng ch◊ v÷ ch∫m mÊt bıËc chµn m° ngıÈi ta l°m m∂t r„i, ·ng nghÿ n∆u bµy giÈ m÷nh cÒng l°m th÷ ch≤ng qua sau bıËc ngıÈi ta. çng kh·ng thœch. çng mu‚n l°m mÊt viŒc g÷ m° ngıÈi ta chıa l°m kia, bøn xoay vÀ phœa b≈n ngıÈi Phüp, xin Ωem binh Ωi Ωünh gi¬p b‡n kia. çng gi¬p ΩıÏc, nhµn th∆ ngıÈi Phüp r∂t ˝ tr‡ng ·ng, cho n≈n ch≤ng bao lµu Ω¨ l°m T‰ng Ω‚c B÷nh áŸnh, chœnh l° h„i ·ng phÚng mŒnh Ωem quµn ra tiÕu cÚ Phan.

VÀ sau ·ng l°m Ω∆n phÚ chünh, hiÃn hüch Í trong triÀu, ΩıÏc phong Qu∫n c·ng trıËc khi vÀ hıu trœ.

çng l° ngıÈi hung üc v° hiÃm ΩÊc l∞m, hay gi∆t ngıÈi. Trong lÓc ·ng c›n dÔng binh, gi∆t ngıÈi ta kh·ng bi∆t bao nhi≈u m° kÃ. Sau vÀ hıu trœ Í l°ng Thu X° bŸ bŒnh Ωi≈n cu„ng m° ch∆t. NgıÈi ta n‹i l° bŸ nh˘ng oan qu˝ büo oün, cho n≈n khi Ωang bŸ bŒnh, hÕ chËp m∞t Ωi lÓc n°o, l° th∂y mÊt lÒ oan qu˝ Ω∑u t‹c rÒ rÏi, müu me Ω∑y ngıÈi, hiŒn l≈n ΩÃ Ω›i m≠ng. MÂi lÓc th∂y nhı th∆, th÷ ·ng hæt l≈n, h÷nh nhı l∂y l°m sÏ h¨i h‚i h∫n l∞m. T›a nh° lÊng lπy cða ·ng l∫p ngay tr≈n mÊt trüi nÓi con Í Thu X° Ω°ng sau l° chÏ v° b≈n s·ng, Ω°ng trıËc tr·ng ra biÃn, c‹ cüi c®nh tıÏng b°y tfi ra l° mÊt ngıÈi hÔng vÒ. NgıÈi ta Ω„n cüi nh° ∂y nhiÀu ma, cho n≈n khi ·ng ch∆t Ωi r„i th÷ nh° bfi hoang kh·ng c‹ ai Í; b≈n c≠nh c‹ mÊt c®nh chÔa cða ·ng l∫p ra, h÷nh nhı c‹ ˚ mu‚n si≈u sinh tŸnh ΩÊ cho nh˘ng ngıÈi Ω¨ bŸ ·ng gi∆t oan th÷ ph®i. NgıÈi vi∆t cu‚n süch n°y Ω¨ c‹ dŸp Ω∆n Thu X° xem dinh th˙ cða ·ng ng°y trıËc, nhıng tuyŒt nhi≈n kh·ng c‹ mÊt cüi c®m giüc g÷ c®.

V∫y ng°y thüng nØm, nØm ∂t mÔi (1895), ·ng NguyÕn Thµn Ωem 3000 lœnh, c‹ ·ng T∂n

sÿ T≠ TıÁng v° m∂y ·ng c¯ NguyÕn áÿnh, NguyÕn Gia Tho≠i, L≈ T˙u Khi∆t, sung l°m Tün tıËng quµn vÚ t˜ kinh th°nh kæo ra.

Quµn thÓ Í Qu®ng B÷nh ΩıÏc tin ∂y, phi büo vÀ nÓi á≠i H°m, cüc tıËng ΩÀu xin Ω‹n ΩıÈng Ωünh Óp, nhıng cÚ Phan kh·ng cho, v° truyÀn ph®i ün binh ΩÃ t˜ Ω„ mÊt k∆ ho≠ch Ω‚i ph‹ khüc, v÷ cÚ sÏ quy∆t liŒt quü th÷ kh‰ lµy Ω∆n dµn, m° gi˘a lÓc Ω‹, cÚ l≠i Ωang y∆u.

Quµn ·ng NguyÕn Thµn kæo th≤ng Ω∆n h≠t ViŒt Y≈n (thuÊc huyŒn La SÁn) hiŒp vËi quµn Phüp Ω‹ng Í Ω„n Linh C®m. çng cÒng nghe ti∆ng th∑y Dı Í l°ng DıÁng Ph‰ b‹i gifii, liÀn cho Ω›i Ω∆n dinh Ωà b‹i xem viŒc h°nh quµn c‹ lÏi kh·ng. Th∑y Dı gieo qu¿ r„i n‹i r±ng: “á≠i quµn b∂t t∂t ph®i Ωünh, cˆ Ω∆n thüng 11 l° kæo vÀ”. çng NguyÕn Thµn tin theo. V® chØng ·ng cÒng dı bi∆t r±ng : tuy th∆ l˙c cÚ Phan lÓc n°y suy kæm m¥c l›ng, nhıng ΩıÈng trıÈng m° Ωünh nhau, th÷ vŸ t∂t Ω¨ c‹ lÏi. V÷ mÊt Ω°ng Í trong r˜ng nÓi thØm th≤m, mÊt Ω°ng Í ngo°i Ω„ng ruÊng, th÷ Ωünh nhau kh‹ bÀ ch≤ng h≠i. V÷ th∆, ·ng kh·ng mu‚n dÔng cüch Ωünh m° ch◊ Ω‹ng binh Í Ω„n Linh C®m, tœnh cüch Ωünh kh·ng dÔng Ω∆n vfl l˙c. çng bi∆t r±ng quµn cða cÚ Phan ph®i c∑n c‹ lıÁng th˙c, m° lıÁng th˙c ∂y l° Í dµn gian c∂p cho, nay n∆u l°m sao Ωo≠n tuyŒt con ΩıÈng ∂y cða nghÿa binh th÷ t˙ nhi≈n kh·ng Ωünh cÒng tan, kh·ng tan cÒng ch∆t. çng bøn chia binh ra Ω‹ng r®i rüc Í hai h≠t NghŒ Tÿnh, l≠i xin th≈m 1000 lœnh n˘a, phµn Ω„n Ω‹ng Í kh∞c cüc ch n°o quan y∆u, hÕ ai giÓp ng∑m nghÿa quµn cÚ Phan, hay ai bŸ t÷nh nghi nhı th∆, l° b∞t chæm ngay. LËp ∂y, nhiÀu ngıÈi bŸ ch∆t oan, khi∆n cho dµn gian ΩÀu khi∆p sÏ. Nhµn Ω‹ m° viŒc lıÁng th˙c l° huy∆t m≠ch cða nghÿa quµn, t˜ Ωµy c‹ bÀ nguy hiÃm.

çi ! Ta Ω¨ bi∆t r±ng cÚ Phan l°m viŒc cüch mŒnh l° nhÈ c‹ l›ng ngıÈi giÓp ΩÎ : giÓp cho lıÁng th˙c, giÓp cho khœ giËi, giÓp cho con em Ωà sai khi∆n, giÓp cho s˙ m∫t büo cüc tin tˆc... L›ng ngıÈi chœnh l° mÊt khœ giËi r∂t m≠nh cða cÚ Ωà ch‚ng vËi Phüp, cho n≈n cÚ vπn t˜ng n‹i m÷nh kh·ng nÎ bfi, l° v÷ l›ng ngıÈi vπn tin theo nhiÀu quü. Nay NguyÕn Thµn ra, dÔng cüi thð Ωo≠n tuyŒt lıÁng th∫t üc ΩÊc, khi∆n cho l›ng ngıÈi tuy vπn kœnh mÊ nghÿa quµn v° s≥n l›ng giÓp ΩÎ m¥t l›ng nhıng cÒng chŸu cay Ω∞ng trong l›ng th·i, kh·ng düm c·ng nhi≈n giÓp ΩÎ nhı trıËc n˘a.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 83/83

Trong khi ∂y, quµn Phüp bi∆t nÊi t÷nh cða nghÿa quµn Ω¨ bŸ rung ΩÊng l∞m r„i, cho n≈n c°ng sai quµn Ωi tiÕu ri∆t l∞m. NguyÕn Thµn ti∆ng r±ng Ωem quµn ra Ωünh, nhıng ch◊ n±m mÊt chÂ, v° l°m oai gi∆t ΩıÏc mÊt mË ngıÈi dµn qu≈ th·i.

Nghÿa quµn, trong Ω¨ kh·ng c‹ nÊi trÏ, ngo°i l≠i ch≤ng c‹ viŒn binh, l°m g÷ m° ch≤ng kh‚n ?

áo≠n n°y c‚t n‹i vÀ NguyÕn Thµn, l° ngıÈi quan hŒ vÀ lÓc t°n cuÊc cða phong tr°o

vØn thµn Phan á÷nh PhÔng. V∫y trıËc khi k∆t thÓc, t·i mu‚n hi∆n ΩÊc gi® xem mÊt bˆc thı chœnh ·ng ta vi∆t Ωà t˙ kà c·ng lao m÷nh Ωünh gi¬p vØn thµn, ph› tü B®o hÊ nh˘ng g÷.

∂y l° mÊt bˆc thı d°i ; NguyÕn Thµn vi∆t Ωıa cho ·ng To°n quyÀn Paul Doumer h„i nØm 1902 (nØm Th°nh Thüi thˆ 18), lÓc ·ng n°y Ω¨ m¨n h≠n l°m thð hi∆n á·ng DıÁng, trÍ vÀ Phüp qu‚c.

TrıËc h∆t, NguyÕn Thµn ngfi lÈi c®m t≠ To°n quyÀn Paul Doumer v° nıËc Phüp Ω¨ ban cho m÷nh nh˘ng cüi vinh d˙ tuyŒt ph∏m r„i th÷ t˙ kà c·ng lao nhı v∑y :

— Trong lÓc Í kinh th°nh c‹ cuÊc bi∆n ΩÊng (1885) v° lÓc T·n Th∂t Thuy∆t Ωem vua H°m Nghi xu∂t b·n ΩÃ xui giÚc nhµn dµn n‰i l≈n ch‚ng vËi nıËc Phüp, to°n cfli Trung k¸ x·n xao r‚i lo≠n. B‡n vØn thµn hiŒu triŒu dµn chÓng, Ω„ng thÈi n‰i l≈n ph®n khüng, mÊt m¥t t°n süt dµn Ω≠o, mÊt m¥t ch‚ng c˙ ngıÈi Phüp.

Gi˘a lÓc b∂y giÈ, k∆ vŸ cða thµn phÚ t·i qua ΩÈi, t·i Ωang l°m chˆc tiÃu phð sˆ cüc miÀn sÁn cıËc ba t◊nh Qu®ng Ng¨i, Qu®ng Nam v° B÷nh áŸnh. Tuy c‹ ch◊ dÚ Í kinh th°nh triŒu vÀ, nhıng t·i ch◊ lo viŒc gi˘ y≈n cüc miÀn thuÊc quyÀn tiÕu phð cða t·i Ωà chÈ thÈi cÁ.

Hai t≈n tıËng gi¥c vØn thµn l° C¯ áŸnh v° TÓ Tµm lÓc ∂y chi∆m cˆ t◊nh th°nh Qu®ng Ng¨i, Ω„ Ω®ng Ω·ng lqØm. T·i Ωem hai ng°n quµn lœnh Í miÀn tr≈n kæo xu‚ng Ωünh gi¥c vØn thµn ∂y. T·i thµu phÚc t◊nh th°nh, b∞t ΩıÏc 14 t≈n tıËng gi¥c, sai chæm Ω∑u t≠i Ω‹ Ωà cho dı Ω®ng vØn thµn th∂y m° ph®i sÏ. T◊nh Qu®ng Ng¨i gi¬p y≈n r„i, t·i vµng m≠ng cða Ωˆc á„ng Khünh, Ωem b‰n bÊ binh m¨ kæo v· B÷nh áŸnh Ωünh gi¬p Ωüm dµn khÍi lo≠n Í trong t◊nh n°y. T·i tiÕu tr˜ ΩıÏc lo≠n Ω®ng, kh·i phÚc ΩıÏc tr∫t t˙ v° s∞p Ω¥t l≠i c·ng viŒc cai trŸ cüc phð huyŒn. C›n t≈n tıËng gi¥c sau ch‹t l° Mai Xuµn ThıÍng ch≠y vÀ miÀn An Kh≈, th÷ t·i Ωang sai quµn lœnh Ωu‰i theo Ωünh ri∆t.

CÒng trong lÓc Ω‹, ·ng á‚c phð LÊc Ωem toün quµn lœnh ·ng Í Nam k¸ ra tiÕu tr˜ b‡n vØn thµn do Mai Xuµn ThıÍng l°m Ω∑u. LÓc ∂y t·i phÚng m≠ng Ωˆc Ho°ng Ω∆ sai t·i Ωem quµn trÍ ra Qu®ng Nam Ωünh Ωüm gi¥c vØn thµn, c∑m Ω∑u l° t≈n tıËng gi¥c n‰i ti∆ng, HıÈng HiŒu, ch‚ng c˙ vËi nh° nıËc B®o hÊ b∂y lµu, Ω∆n ΩÂi cüc quan binh Phüp ph®i l∫p ra tËi 36 Ω„n lœnh Í trong miÀn Ω‹ Ω¥ng tu∑n tiÕu m° vπn dµy dıa kh·ng y≈n. T·i dπn binh ra, sai ngıÈi tµm phÓc Ωi do thüm, khüm phü ΩıÏc ch ∏n nÓp cða t≈n tıËng gi¥c ∂y t≠i miŒt An Tµm ; r„i 25 t≈n ph‹ tıËng cða gi¥c bŸ b∞t trong tay t·i, c›n bao nhi≈u dı Ω®ng xin ra Ω∑u h°ng t·i h∆t, HıÈng HiŒu tr‚n thoüt, ch≠y v· nÓi NgÒ H°nh, sau t·i cÒng b∞t s‚ng ΩıÏc, bfi v· trong cÒi m° gi®i vÀ Hu∆.

ThıÍng ΩÀn t∂m l›ng t∫n trung cða t·i Ω‚i vËi c·ng viŒc nıËc Phüp, chœnh phð CÊng h›a lÓc b∂y giÈ ban t¥ng B∞c Ω∏u BÊi tinh ngÒ h≠ng cho t·i.

Cüch Ω‹ œt lµu, t◊nh B÷nh áŸnh l≠i c‹ lo≠n d∂y l≈n n˘a ; nh° nıËc sai Ωi tiÕu phð l∑n thˆ nh÷, t·i gi¬p ΩıÏc gi¥c gi¨ t◊nh n°y y≈n h≤n t˜ Ω‹. Nhµn viŒc Ωünh gi¥c th°nh c·ng, quan To°n quyÀn Picquet v° quan Khµm sˆ Hector tı xin chœnh phð CÊng h›a ban thıÍng cho t·i B∞c Ω∏u BÊi tinh tˆ h≠ng cho t·i.

R„i trÍ vÀ chˆc vŸ cÒ Í miÀn thıÏng du Qu®ng Ng¨i, t·i vπn l°m tiÕu phð sˆ cüc miÀn sÁn cıËc nhı trıËc.

œt thüng vÀ sau, t·i ΩıÏc ch◊ triŒu vÀ Hu∆, l¨nh chˆc Binh bÊ thıÏng thı. Quan To°n quyÀn De Lanessan thıÁng thuy∆t vËi tr°o Ω÷nh khµm phüi t·i v· l°m T‰ng th‚ng t◊nh B÷nh

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 84/84

áŸnh, l° t◊nh rÊng lËn m≈nh m·ng, t·i gi®i quy∆t ΩıÏc nhiÀu v∂n ΩÀ quan hŒ Ω¨ bfi dÍ dang bao nhi≈u nØm r„i. R„i Ω‹ t·i ΩıÏc phong chˆc Khµm sai Ω≠i th∑n Ωem quµn ra Ωünh gi¬p gi¥c vØn thµn NghŒ Tÿnh. V÷ c‹ quan To°n quyÀn Rousseau v° quan Khµm sˆ Briøre n‹i vËi triÀu Ω÷nh, n≈n chi t·i ΩıÏc l¨nh cüi tr‡ng trüch ∂y.

SÍ dÿ t·i phÚng m≠ng Ωem quµn ra NghŒ Tÿnh l° c‚t Ωà tr‹c n¨ tıËng gi¥c vØn thµn Phan á÷nh PhÔng, khÍi lo≠n Í hai t◊nh NghŒ An v° H° Tÿnh Ω¨ 10 nØm, m¥c d∑u nh° nıËc Ω¨ ra sˆc Ωünh gi¬p m¨i m° kh·ng ΩıÏc.

Thµn dπn mÊt Ω≠o quµn 1400 ngıÈi, t·i Ωu‰i Ωünh t≈n tıËng gi¥c ∂y h∆t nÓi n°y Ω∆n nÓi kia r„i t·i vµy b‡c va ΩıÏc l° nhÈ c‹ nh˘ng Ω„n lœnh ph›ng tr∂n l∫p ra l®i r®i kh∞p cüc ng¨ ΩıÈng giao th·ng.

Th∆ cÔng l˙c kiŒt, l≠i bŸ thıÁng tœch trong tr∫n Ω≠i chi∆n, Phan á÷nh PhÔng ph®i u‚ng thu‚c ΩÊc t˙ t¯. Bao nhi≈u bÊ tıËng cða va ΩÀu bŸ b∞t h∆t, m∂y ng°n quµn gi¥c ra h°ng. Th∆ l° m∂y t◊nh Í miÀn b∞c xˆ Trung k¸ y≈n h≤n gi¥c gi¨ t˜ Ω‹.

Nhµn t·i c‹ c·ng lao nhı th∆ chœnh phð CÊng h›a thıÍng cho t·i B∞c Ω∏u BÊi tinh tam h≠ng v° Ωˆc Ho°ng Ω∆ vÈi t·i vÀ Kinh l°m PhÚ chœnh Ω≠i th∑n.

...

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 85/85

17) Anh hÔng m≠t lÊ ThuÍ xıa, thuÍ m° trong viŒc dÔng binh chi∆n Ω∂u, g‡i l° khœ giËi ch◊ c‹ gıÁm giüo

cung t≈n, g‡i l° giao phong ch◊ c∑n tıËng Ω∂u vfl vËi tıËng : mÊt ngıÈi anh hÔng tÚ t∫p ΩıÏc nØm ba ng°n kiŒn nhi dflng sÿ trong tay, c‹ thà chi∆m gi˘ mÊt nÁi r˜ng nÓi hiÃm trÍ m° xıng bü xıng hÔng v° c∑m c˙ vËi k¿ nghŸch m÷nh lµu d°i ΩıÏc. C‹ khi c°y c∂y tr„ng t◊a ΩıÏc ngay trong thung lÒng nÓi non thuÊc vÀ ph≠m vi cða m÷nh m° s˙ sinh t„n cung c∂p Ω∑y Ωð vÀ viŒc lıÁng th˙c, d∑u kh·ng v∫n lıÁng Í ngo°i v· ΩıÏc cÒng kh·ng lo. K¿ nghŸch kh·ng c‹ th∆ chi cüch xa mÊt hai chÚc d¥m v›ng ngo°i m° dÕ c∞t Ωˆt m≠ch s‚ng v° xµm ph≠m tËi s°o huyŒt cða m÷nh Í trong Ω¥ng.

Cüi th∆ l˙c dµy dıa l˜ng lπy cða Ωüm anh hÔng LıÁng SÁn B≠c ch◊ c‚t c‹ b∂y nhi≈u Ω‹ th·i. V∫y m° ng°y qua thüng lÚn, kiŒt sˆc m›n hÁi, h‡ cÒng ph®i nghi≈ng ng¨ tan t°nh thay!

á∆n cüi ΩÈi chi∆n phüp binh khœ Tµy phıÁng b∞t buÊc kh∞p c® thi≈n h≠ ph®i thay Ω‰i, ph®i l°m theo Ωà ho¥c t˙ cıÈng l∂y m÷nh ho¥c ch‚ng c˙ vËi h‡, th÷ viŒc chi∆n Ω∂u dÚng binh Ωµu Ω‹ c‹ ph®i sÁ s°i ch∫t h¬p nhı xıa ΩıÏc n˘a. G‡i l° ΩŸa lÏi c∑n ph®i rÊng r¨i, thu∫n tiŒn cho c® m‡i s˙ chi∆n thð tËi lui, chˆ quanh qu∏n mÊt khu nÓi r˜ng c‹ hiÃm trÍ m∂y cÒng kh·ng Ωð d˙a l°m th∆ m≠nh, l°m g‚c bÀn. V® l≠i sÓng Ω≠n ngıÈi ta, c‹ thˆ Í ngo°i m∂y chÚc d¥m c‹ thà b∞n phü tËi s°o huyŒt m÷nh tan t°nh nhı chÁi, Ω∆n nÓi c›n bà hai, r˜ng cÒng chüy rÚi. Nh∂t l° ΩıÈng giao th·ng thðy lÚc ph®i c‹, cuÊc v∫n t®i lıÁng th˙c ph®i dÕ, n‹ chœnh l° l thÍ, l° m≠ch s‚ng cða m÷nh, n∆u bŸ ngıÈi ta ch∫n ngh¬t th÷ t∂t ph®i ch∆t. Kh·ng ch∆t ng¨ ng¯a tˆc thÈi, cÒng ph®i ch∆t l∑n m›n hoi h‹p.

CÚ Phan á÷nh PhÔng dÔng binh Ω‚i ΩŸch vËi Phüp s˙ th∆ c˙c ch≤ng Ω¨ bao nhi≈u lµu ph®i nh‚t m÷nh v°o trong nh˘ng khu·n kh‰ chi∆n Ω∂u ng°y xıa r„i, bµy giÈ l≠i bŸ lµm v°o ch hiÃm nghøo ki≈ng kŸ cða binh phüp kim thÈi nhı v∫y Ω‹.

TËi Ωµy, chÓng ta c°ng ph®i n≈n nhË l≠i m° thün phÚc ·ng thıÏng tıËng quµn Cao Th∞ng l° ngıÈi c‹ ΩÍm lıÏc, c‹ cao ki∆n.

áÊc gi® Ω¨ bi∆t ·ng ta ch∆t gi˘a chi∆n trıÈng chœnh l° lÓc c‹ ho°i b¨o lËn lao, mu‚n t∂n c·ng chi∆m thð c® ba t◊nh NghŒ, Tÿnh, B÷nh Ωà l°m cØn cˆ, n∆u kh·ng th÷ b≈n Ω‚i ΩŸch — theo ·ng Ω¨ Ωoün trıËc — s¡ dÔng cüch vµy b‡c cho m÷nh Ω∆n tan ‰ v° tuyŒt lıÁng m° ch∆t.

Th÷ s˙ ti≈n liŒu cða Cao Th∞ng bµy giÈ xu∂t hiŒn th∫t r„i. BÍi v∫y, d∑u ai tin hay kh·ng tin cÒng m¥c : “tœnh viŒc Í ngıÈi, n≈n viŒc Í trÈi” chœnh

l° mÊt chµn l˚ nh∂t ΩŸnh xıa nay. L≠i cÒng chˆng tfi ra cüi thuy∆t “tri dŸ h°nh nan” (bi∆t dÕ, l°m kh‹) cða c‰ nhµn l° ΩÓng. MÊt viŒc Cao Th∞ng tœnh l°m v° bi∆t l°m l° hay, nhıng m° c‹ l°m ΩıÏc Ωµu; vπn bi∆t nhµn l˙c thi∆u kæm mÊt ph∑n, c›n mÊt ph∑n h÷nh nhı cÒng c‹ thi≈n ˚, c‹ v∫n s‚ c®n trÍ th∆ n°o xui khi∆n ra s˙ b∂t th°nh nhı th∆.

LÓc n°y cÚ Phan bŸ vµy b‡c Ω∆n ΩÂi b·n ba c˙c kh‰ ch˜ng n°o, ch∞c l≠i ch≠nh nhË Cao Th∞ng m° c®m thıÁng thµn th∆ ch˜ng ∂y. L≠i c°ng c®m thıÁng thµn th∆ ch˜ng n°o, c°ng bi∆t rfl chð quyÀn qu‚c gia kh·ng sao l∂y sˆc ngıÈi thi∆u th‚n Ωð cüch m° h›ng xoay Ω‰i trÍ l≠i ΩıÏc n˘a. Nhıng cÚ Ω¨ hˆa tœnh mŒnh vËi qu‚c gia r„i, v∫y th÷ trong khi tœnh mŒnh c›n lµy l∂t ng°y n°o, d∑u ph®i n∆m m∫t n±m gai, t∞m sıÁng gÊi gi‹ Ω∆n th∆ m∂y Ωi n˘a, cÒng vπn cam tµm.

Than ·i ! MÊt ngıÈi c‹ chœ khœ anh hÔng, Ω∆n bfi qu≈ hıÁng nh° c¯a, bfi hıÁng hfia t‰ ti≈n, bfi c® thµn danh tœnh mŒnh m÷nh, ch◊ v÷ nh° nıËc, v÷ anh em, Ωem thµn ra lo toan mÊt viŒc, hiÃm trÍ kh‹ khØn, trØm cay ng°n Ω∞ng, ch∞c h≤n trong trœ n¨o cÒng qu® quy∆t tr·ng mong viŒc ∂y cho th°nh, khfii phÚ cüi chœ khœ hÔng trüng cða m÷nh v° khfii phÚ l›ng k¸ v‡ng cða ngıÈi Ω„ng lo≠i. Th∆ m° s∞t son t∂c d≠, lao kh‰ mıÈi nØm, tµm huy∆t m∂t kh·ng, thÈi Phan á÷nh PhÔng ñ trang 86/86

v∫n ch≤ng c‹, Ω∆n lÓc nhŸn Ω‹i, nhŸn khüt, ch≠y ngıÏc, ch≠y xu·i, g¥p to°n nh˘ng c®nh v≠n t¯ nh∂t sinh, ΩıÈng cÔng nıËc bœ, cüi bıËc “anh hÔng m≠t lÊ” chˆa kh·ng bi∆t bao nhi≈u n·ng nÂi Ωüng c®m, Ωüng thıÁng, Ωüng s∑u, Ωüng ti∆c, Ωüng thÍ d°i mÊt hÁi cho m≠nh, Ωüng hæt l≈n mÊt ti∆ng cho to !

H„i n°y, chœnh l° h„i cÚ Phan g∫p gÀnh Ωi≈n Ω®o tr≈n nh˘ng bıËc “anh hÔng m≠t lÊ” Ωµy !

BıËc n°y cða cÚ, kh‰ hÁn SÍ Bü vıÁng m° ch◊ thi∆u c‹ Ngu CÁ, sıËng hÁn VØn Tœn qu‚c l° kh·ng Ω∆n ΩÂi bŸ b∞t.

TıËng sÿ ΩÀu tu‚t gıÁm ra xin Ωünh m° ch∆t Nghÿa quµn c‹ nh˘ng cÁ Ωi≈n nguy th∂t b≠i phüt ra t˜ gi˘a nØm ng‡ (1894), v÷ quµn

lœnh Phüp m∂y phœa Ω¨ khÍi th∆ c·ng kœch bao vµy c°ng ng°y c°ng ch¥t, s˙ th∫t kh·ng ph®i t˜ lÓc c‹ NguyÕn Thµn kæo binh r∑n rÊ Í Hu∆ ra th÷ nghÿa quµn mËi lµm v°o ΩıÈng cÔng c®nh kh‚n.

Ta n≈n nhË NguyÕn Thµn Í Kinh phÚng m≠ng xu∂t sı, ra Ω∆n H° Tÿnh, nh±m thüng 5 nØm mÔi (1895), chœnh l° h„i cÚ Phan v° tıËng sÿ Ωang lao Ωao nguy kh‚n s≥n r„i, m° NguyÕn Thµn ΩŸnh k∆ ch¥t g¨y vµy cünh v° l°m tuyŒt quµn lıÁng, l° l°m cho Phan th≈m lao Ωao nguy kh‚n Ω‹ th·i. Khüc n°o mÊt cµy Ω¨ bŸ gi‹ b¨o l°m bıng g‚c l≈n s≥n r„i, Ω∆n NguyÕn Thµn ch◊ c‹ c·ng x· th≈m cho ng¨ xu‚ng th÷ c‹, chˆ l¨o kh·ng c‹ c·ng lao chi∆n tr∫n g÷, v° cÒng kh·ng ph®i nhÈ c‹ t°i sˆc cða l¨o th÷ h‡ Phan mËi b≠i, nghÿa quµn mËi tan, theo nhı ˚ l¨o kà c·ng vËi to°n quyÀn Doumer Í trong bˆc thı ΩÊc gi® v˜a Ω‡c tr≈n kia. S˙ th∫t, c·ng lao chi∆n tr∫n l° c·ng lao cða anh em lœnh t∫p v° m∂y vi≈n quan binh Phüp. LÓc sau Cao Th∞ng t¯ tr∫n m° nÊi t÷nh nghÿa binh cÚ Phan suy kæm l∑n h„i, nhıng quµn lœnh nh° nıËc ra sˆc truy t∑m chinh ph≠t cÒng g∞t, m° nghÿa binh vπn rün ΩıÁng Ω∑u khüng c˙ ΩıÏc ho°i, th°nh ra B®o hÊ tıÍng nghÿa binh c›n c‹ th˙c l˙c v˘ng bÀn m≠nh m¡ l∞m, mËi phüi NguyÕn Thµn Ωem Ω≠i binh ra g‹p sˆc tiÕu tr˜ cho mau. N∆u kh·ng c‹ NguyÕn Thµn, ch∞c h≤n trong m∂y thüng trÈi n˘a nghÿa binh cÒng ph®i Ω∆n lÓc t°n cuÊc t˙ nhi≈n.

CÒng c‹ l¡ viŒc phüi NguyÕn Thµn ra Ωünh l° mÊt viŒc quy∆t th∞ng vÀ m¥t tµm l˚. V÷ NguyÕn Thµn ch≤ng ph®i giao phong xu∂t tr∫n g÷, ch◊ dÔng mıu k∆ ch¥t vµy cünh v° tuyŒt lıÁng th˙c, chœnh l° mÊt tr∫n Ωünh b±ng tµm l˚, n‹ th∑n hiŒu hÁn l° Ωünh b±ng binh l˙c. Hu‚ng chi l° c‹ tr∫n binh l˙c trÏ chi∆n vËi tr∫n tµm l˚ n˘a. N∆u nhı ch◊ c‹ b∂y nhi≈u cÒng Ωð kà l° Ω≠i c·ng, th÷ ngıÈi ta cÒng n≈n nh÷n nh∫n cho NguyÕn Thµn c‹ c·ng Ω‹.

Qu® th∫t, t˜ gi˘a nØm mÔi trÍ Ωi, c‹ th∆ tr∫n tµm l˚ cða NguyÕn Thµn b°y ra r„i, cÚ Phan c°ng th≈m lıu l≠c kh‰ sÍ nhiÀu l∞m, kh·ng nhı trıËc Ω‹, nghÿa binh ti∆ng bŸ suy vi nguy kh‚n m¥c l›ng, nhıng vπn nhÈ ΩıÏc cüi sˆc ng∑m cða dµn nu·i lıÁng giÓp sˆc cho m° c∑m c˙ vËi quµn lœnh B®o hÊ mÊt cüch g∞ng gıÏng hØng hüi.

ChÓng ta th¯ xem mÊt chuyŒn sau Ωµy th÷ bi∆t. CÒng kh·ng nhË rfl ΩıÏc ng°y n°o, ch◊ bi∆t l° h„i ∂y nh±m cu‚i nØm ng‡, quµn lœnh

B®o hÊ bi∆t cÚ Phan Ω‹ng tr≈n nÓi á≠i H°m m° thð h≠ ch≤ng c‹ bao nhi≈u, nh∞m ch˜ng c‹ thà t∂n l≈n Ωünh phü ΩıÏc, bøn phµn binh ra hai ΩÊi kæo tËi á≠i H°m khi≈u chi∆n.

NÓi á≠i H°m thuÊc vÀ ΩŸa ph∫n l°ng T÷nh DiŒm, c‹ mÊt quµn thˆ theo cüch cÚ phan b‚ trœ ng°y trıËc, g‡i l° DiŒm thˆ, do ·ng Cao á≠n l°m chð tıËng.

LÓc hay tin quµn lœnh B®o h‡ s∞p kæo tËi Ωünh, cÚ Phan tœnh k∆ lui binh trıËc ΩÃ trünh Ωi th÷ hÁn. Nhıng hai ·ng Cao á≠n v° NguyÕn MÚc hiŒp l≠i c®n ngØn v° xin quy∆t k∆ Ω‚i ΩŸch.

Phan l°m thinh cÓi m¥t ng‹ xu‚ng h‡a Ω„. Ta n≈n bi∆t lÓc bµy giÈ Phan dÚng binh c‹ h‡a Ω„ nh˘ng h÷nh th∆ s·ng nÓi ΩıÈng sü h≤n hoi, Ω‹ cÒng l° mÊt s˙ nghiŒp cða Cao Th∞ng

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 87/87

ΩÃ l≠i n˘a. Cao á≠n v° NguyÕn MÚc Ωˆng chÈ hÁi lµu, kh·ng nghe tr® lÈi, tıÍng cÚ kh·ng chŸu cho Ωünh, liÀn rÓt gıÁm ra Ω„ng thinh h· lËn :

— Xin nguy≈n soüi ch¥t Ω∑u hai anh em chÓng t·i Ωi Ω¨ r„i s¡ lui binh. CÚ Phan ngıËc m∞t l≈n, tr® lÈi mÊt cüch ung dung : — L∂y th∆ g÷ m° Ωünh vËi ngıÈi ta bµy giÈ ? — B∏m l∂y th∆ nÓi. Cao á≠n v° NguyÕn M≠c cÔng thıa nhı v∫y r„i tfi b°y s˙ th∆ lÏi h≠i rfl th≈m : — Ch∞c h≤n quµn Phüp d‡ bi∆t œt nhiÀu l° nÊi t÷nh ta giÈ suy y∆u, nh∂t l° h‡ thüm ΩıÏc

binh l˙c Í Ω≠i Ω„n ta hiŒn nay ch≤ng c‹ bao nhi≈u, cho n≈n mu‚n th˜a cÁ Ωünh °o l≈n mÊt tr∫n, ΩÃ Ω≠p nghÿa binh tæ rÚi xu‚ng cho r„i Ω‹. Nguy≈n soüi rði ro bÀ n°o, t˙ nhi≈n to°n cuÊc ph®i nghi≈ng Ω‰ tan t°nh tˆc thÈi. H‡ kh·ng Ωem sˆc lËn üp Ωünh m∂y quµn thˆ kia, m° üp Ωünh trüi nÓi n°y chð ˚ v° sÍ v‡ng cða h‡ ra sao, kh·ng n‹i cÒng bi∆t. CÚ c‹ l›ng nhµn, kh·ng mu‚n l°m quü nh‡c sˆc tıËng sÿ l∂y œt c˙ nhiÀu, m° ΩŸnh k∆ lui binh ΩÃ trünh sˆc lËn kia °o °o Ωø tËi ; l∂y l˙c m° b°n, lui binh l° s˙ ph®i Ω¨ Ω°nh, nhıng l∂y th∆ m° n‹i, th÷ quµn ta ch≤ng ph®i kh·ng c‹ th∆ ch‚ng c˙ l≠i ΩıÏc œt nhiÀu, l° v÷ quµn ta chi∆m ΩıÏc ΩŸa lÏi cða th∆ nÓi.

NÓi n°y v‚n c‹ h÷nh th∆ quanh co, hiÃm trÍ, quµn Phüp c‹ kæo tËi bao nhi≈u Ωi n˘a, ch∞c cÒng ch◊ vµy b‡c Í dıËi m° th·i, quy∆t h‡ kh·ng düm m≠o hiÃm l≈n tr≈n, h‡ chıa thuÊc rfl ΩıÈng Ω∂t t˙ nhi≈n sÏ g¥p mai phÚc th÷ nguy. V® chØng, trong quµn ta hiŒn nay c›n 400 ngıÈi, kà s‚ th÷ c‹ œt thiŒt nhıng ΩÀu l° h≠ng trüng Ωinh dflng sÿ, Øn kh·ng ng„i nh°n cÒng bu„n, ch◊ c∑u c‹ gi¥c tËi m° Ωünh, c‹ ch∆t cÒng müt ruÊt. Cho tËi sÓng Ω≠n tœch tr˘ cða ta cÒng c‹ thà Ωð sˆc c∑m c˙ nhau trong mÊt Ω·i thüng ; nhı th∆ th÷ sÏ chi m° vÊi lui, kh·ng Ωünh l≠i. Kh·ng Ωünh l≠i bµy giÈ, t∂t nhi≈n ngıÈi ta cho m÷nh Ωµy l° khi∆p nhıÏc, r„i c°ng ng°y Ωem quµn xua Ωu‰i d„n æp ta m¨i. V∫y th÷, b∏m cÚ xæt l≠i, ng°y nay ta cˆ quy∆t Ωünh nhau vËi h‡ mÊt chuy∆n, ch˜ng Ω∆n nıËc cÔng ΩıÈng tÓng th∆ l∞m, b∂y giÈ ta s¡ lui cÒng kh·ng muÊn g÷. Phœa sau ta vπn c‹ s≥n ΩıÈng lui kia m° !

CÚ Phan tr∑m ngµm mÊt lüt, r„i ki∆m lÈi an ði ngÏi khen hai ·ng Cao á≠n NguyÕn

MÚc l°m tıËng c∑m quµn, mÂi khi g¥p gi¥c quy∆t Ωünh nhı th∆ l° anh hÔng, l° trıÏng phu l∞m. Nhıng nay ta Í trıËc mÊt c®nh nhı cÈ bœ nıËc, l∂y œt c˙ nhiÀu, l∂y y∆u ch‚ng m≠nh, bi∆t r±ng l›ng quµn ta c‹ mu‚n Ωünh hay kh·ng ? V÷, do nÁi mÊt t∂c niÀm nhµn h∫u, cÚ suy nghÿ nh˘ng ngıÈi theo liÀn b≈n t® h˘u m÷nh b∂y lµu to°n l° h≠ng ngıÈi nghÿa sÿ bfi c® nh° c¯a, vÏ con, qu≈ hıÁng, cha m¬, d∂n m÷nh v÷ viŒc qu‚c gia, v÷ t÷nh th∑y tr›, Ω¨ mıÈi nØm nay, bi∆t bao chi∆n tr∫n c·ng lao, m° cÚ chıa l°m n≈n mÊt viŒc g÷ Ωà thfia l›ng ΩÀn c·ng h‡ ΩıÏc. G∑n Ωµy h‡ l≠i v÷ cÚ m° chŸu th≈m nhiÀu nÂi ∂m l≠nh gian nan, Øn Í c˙c kh‰, ng°y nay quü Ω›i hfii sˆc h‡ m° dÔng, th÷ ngıÈi nhµn nghÿa kh·ng nÎ...

Hai ·ng Cao á≠n NguyÕn MÚc vµng lŒnh r„i ra l∂y ‚ng loa k≈u g‡i quµn sÿ tÚ l≠i m° n‹i :

— Nay Phüp Ωem Ω≠i binh tËi vµy Ωünh sÁn tr≠i ta. S˙ th∆ anh em ta ch◊ c‹ mÊt Ωünh v° mÊt ch≠y, Nguy≈n soüi mu‚n hfii ˚ cða anh em ıng Ω°ng n°o ?

— úng Ωünh ! úng Ωünh ! Nam qu‚c v≠n tu∆. Quµn sÿ kh·ng h¬n ıËc nhau m° Ω„ng thÈi tay Óa miŒng la nhı th∆. NhiÀu ngıÈi tung

c® gıÁm v° sÓng l≈n tr≈n kh·ng r„i b∞t l≠i tung l≈n, tfi ˚ vui m˜ng hËn hÍ. Cao á≠n v° NguyÕn MÚc th∂y l›ng quµn hØng hüi, bøn v· b∏m l≠i cÚ Phan ΩÃ quy∆t ΩŸnh d˙ bŸ ngh≈nh ΩŸch.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 88/88

á∂t bÔn l° v∫t ΩÎ Ω≠n cða ta Tˆc thÈi Cao á≠n NguyÕn MÚc Ωi xem xæt nh˘ng ΩŸa th∆ n°o c‹ thà l∫p tr∫n phÚc

binh. L≠i sai quµn lœnh Ωi ch¥t cµy tre vÀ ch¿ ra Ωan nh˘ng gifi lËn th∫t nhiÀu. Quµn lœnh

vµng theo tıËng lŒnh b®o sao l°m v∫y, kh·ng hiÃu dÚng ˚ ra sao. C·ng cuÊc ngh≈nh chi∆n s∞p Ω¥t c‹ hÁn n¯a ng°y l° xong. LÓc b∂y giÈ tr≈n sÁn tr≠i ch◊ c‹ 400 t≈n quµn, c›n khœ giËi tµn thÈi ch◊ c‹ 200 kh∏u

sÓng kiÃu Phüp v° mÊt œt Ω≠n dıÏc, ngo°i ra, khœ giËi to°n th÷ sÓng trıÈng kiÃu ta v° nh˘ng Ω≠i Ωao Ωo®n ki∆m. Hai ·ng Cao á≠n v° NguyÕn MÚc s∞p Ω¥t nhı v∑y : 200 tay sÓng Ωà l°m quµn chi∆n, 200 tay Ωao th÷ l°m quµn phÚc. Cüc ng® l≈n nÓi, ch n°o xung y∆u th÷ phÚc binh chÂ Ω‹, hÕ th∂y quµn nghŸch th› Ω∑u l≈n th÷ x·ng ra m° ch¥t kh·ng kà s‚ng thüc. Nh∂t ΩŸnh ban ng°y mËi ˆng chi∆n, c›n ban Ω≈m th÷ Ω¥t nghi binh. Nghÿa l° ban Ω≈m, chœnh nÁi Ω≠i dinh t‚i tØm mÔ mŸt, kh·ng th∞p Ωøn Ωu‚c g÷ h∆t : c›n ch khüc th÷ gi® th∞p Ωøn l¯a l∫p l›e, khi∆n cho quµn lœnh B®o hÊ tıÍng l° Ω„n tr≠i nghÿa binh Í Ω‹, t∂t nhi≈n ph®i nh∞m ngay ch c‹ ünh Ωøn m° b∞n.

Nhıng c›n lo ch‚ng gi˘ lµu ng°y, m÷nh h∆t thu‚c Ω≠n th÷ l°m th∆ n°o ? Hai ·ng bøn nghÿ Ω∆n k∆ v˜a ΩÎ Ω≠n, v˜a l∂y Ω≠n. L∂y Ω≠n cða ai ? Th÷ l∂y ngay cða quµn lœnh B®o hÊ. Hai ·ng sai ch¥t tre Ωan gifi th∫t nhiÀu, chœnh l° dÚng ˚ Ω‹. Ph°m l° Ω≠n sÓng b∞n ra —

Ω≠n sÓng nhfi hay sÓng Ω≠i büc cÒng v∫y — hÕ ΩÚng nh±m v∫t g÷ cˆng m≠nh dÊi l≠i th÷ n‰ d˘. Nhıng trüi l≠i, n∆u ΩÚng nh±m m∂y v∫t mÀm nh¬, nh∂t l° b·ng g›n ıËt üt v° Ω∂t bÔn, l°m n‹ m∂t n‰. H„i vØn thµn Thanh H‹a ch‚ng c˙ vËi B®o hÊ t≠i Ba á÷nh, Ω‹ng Í mÊt l°ng gi˘a cünh Ω„ng chi≈m xung quanh c‹ nıËc m≈nh m·ng, m° c∑m c˙ ΩıÏc c® thüng, quµn lœnh nh° nıËc Í ngo°i b∞n v· nhı mıa, nhıng ph∑n nhiÀu kh·ng nghe Ω≠n n‰, l° bÍi vØn thµn khæo dÔng nh˘ng gifi tre Ω˙ng bÔn, Ω∞p l≈n th°nh lÒy, c®n trÍ hiŒu l˙c cða Ω≠n ph®i kæm bËt Ωi. Bµy giÈ, Cao á≠n v° NguyÕn MÚc cÒng dÔng mıu k∆ ∂y ΩÃ ΩÎ Ω≠n cða sÓng thıÈng, c›n ΩÀ ph›ng c® Ω≠n cða sÓng Ω≠i büc, th÷ m∞c lıËi vflng t˜ cµy n‡ qua cµy kia.

M‡i viŒc d˙ bŸ xong xu·i, ch◊ ΩÏi quµn lœnh B®o hÊ tËi l° Ω‚i chi∆n. Qu® nhi≈n, quµn lœnh B®o hÊ Ω∆n nÁi, ch◊ Í dıËi chÿa sÓng b∞n l≈n chˆ kh·ng düm m≠o

hiÃm l≈n nÓi, bÍi th∂y th∆ nÓi nghi≈ng d‚c, cµy c‚i r∫m r≠p quü, sÏ l≈n th∆ n°o cÒng bŸ phÚc binh th÷ nguy. Nghÿa binh c‹ cüi ΩŸa lÏi l° Í tr≈n c‹ ch ∏n nÓp trong nh˘ng k¬t Ωü b‹ng cµy, d›m xu‚ng th∂y rfl quµn lœnh B®o hÊ, m° quµn lœnh B®o hÊ d›m l≈n th÷ kh·ng th∂y g÷ khüc hÁn l° cµy c‚i um tÔm m° kh‹i Ω≠n mÔ mŸt m° th·i. Th°nh ra quµn tr≈n b∞n xu‚ng thıÈng trÓng hÁn l° quµn dıËi b∞n l≈n.

Hu‚ng chi Ω≠n cða quµn dıËi b∞n l≈n ph∑n nhiÀu trÓng v· nh˘ng gifi Ω˙ng bÔn kia, kh·ng n‰. Nghÿa quµn l∂y nh˘ng vfi Ω≠n ∂y, nh„i thu‚c m÷nh b∞n tr® l≠i quµn dıËi.

T‚i l≠i th÷ nghÿa quµn Øn cÁm v° dıÎng sˆc, kh·ng Ωünh. Í dıËi, quµn lœnh B®o hÊ ng‹ l≈n th∂y ch n°o c‹ b‹ng Ωøn Ωu‚c l∫p l›e th÷ cˆ chÿa sÓng nh∞m l≈n Ω‹ m° b∞n. Tæ ra m∂y ch c‹ l∫p l›e Ωøn Ωu‚c, ch◊ l° chÂ Ω¥t nghi binh m° th·i, ch≤ng c‹ ngıÈi n°o h∆t.

Hai b≈n ch‚ng gi˘ nhau Ω∆n n¯a thüng nhı th∆, tr≈n kh·ng düm Ωünh xu‚ng Ω¨ Ω°nh, m° dıËi cÒng kh·ng düm leo l≈n. Ch◊ nghe ti∆ng sÓng n‰ h∆t ng°y n°y qua ng°y kia, lu·n Ω≈m n°y qua Ω≈m khüc, h÷nh nhı mÊt tr∫n mıa s∂m sæt, vang ΩÊng c® mÊt vÔng nÓi non. Ai cÒng tıÍng ch∞c l° nghÿa binh Ω¨ chüy ra tro h∆t r„i, nhıng k¸ th∫t chıa c‹ mÊt ai t¯ tr∫n hay l° bŸ tr‡ng thıÁng g÷ c®.

Quµn lœnh B®o hÊ nghÿ m÷nh b∞n phü d˘ dÊi tËi hai tu∑n nhı th∆ m° nghÿa binh kh·ng nÓng, kh·ng lui, bøn xe sÓng Ω≠i büc l≠i, ΩŸnh phü tan Ω‚t chüy c® nÓi á≠i H°m, t∂t nhi≈n nghÿa quµn ph®i ch∆t rÚi h∆t, hay l° kh·ng c›n cµy c‚i r∫m r≠p m° ∏n nÓp th÷ sao cÒng ph®i Phan á÷nh PhÔng ñ trang 89/89

Ω∑u h°ng. Nhıng Ω≠n Ω≠i büc b∞n l≈n ph∑n nhiÀu m∞c v°o lıËi vflng cða nghÿa quµn Ω¨ dØng tˆ tun, th°nh ra kh·ng c‹ m¨nh l˙c nhı ngıÈi ta Ω¨ tœnh.

M∂y ng°y vÀ sau, tuy l° nghÿa binh c›n Ω≠n cÒng nhiÀu, nhıng m° ch◊ b∞n mÊt cüch dø d¥t, kh·ng düm b∞n ph‹ng tÓng nhı trıËc n˘a. MÂi ng°y giao chi∆n, cÚ Phan ΩÀu ra t∫n ch m≠o hiÃm Ωà ch◊ b®o khuy∆n khœch tıËng sÿ, nhÈ v∫y n≈n l›ng quµn c°ng ph∂n ch∂n bÊi ph∑n. Mu‚n l∫p k∆ dÚ quµn lœnh B®o hÊ l≈n nÓi Ωà cho phÚc binh l°m thŸt, cÚ Phan sai m∂y t≈n quµn lanh l¬, læn theo ΩıÈng t∞t xu‚ng nÓi, gi® l°m dµn qu≈ Ωi c°y, tËi trıËc quµn lœnh B®o hÊ n‹i m÷nh bi∆t ΩıÈng l≈n nÓi, xin l°m hıËng Ω≠o h∑u ΩıÏc l¨nh thıÍng l∫p c·ng. Hai vi≈n qu®n cÁ tıÍng thiŒt Ω¨ toan dπn mÊt toün lœnh t∫p Ωi liÀu, nhıng vi≈n thi∆u Óy c∑m quµn, c®n l≠i kh·ng cho, v÷ sÏ m∞c k∆ mai phÚc.

B∂y giÈ, quµn B®o hÊ phµn ra l°m hai, mÊt n¯a vπn Í m¥t tiÀn, mÊt n¯a Ω≠p gai lÊi su‚i, b‡c ra m¥t h∫u ΩÃ Ωünh phœa sau lıng nghÿa binh, khi∆n cho trıËc sau ΩÀu th‡ ΩŸch, th∆ n°o m° ch≤ng tan vÎ.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 90/90

18) Thi∆u chÓt n˘a cÚ Phan bŸ b∞t s‚ng Quµn lœnh B®o hÊ gi°n tr∫n Í m¥t trıËc nÓi á≠i H°m m° Ωünh r›ng r¨ hai tu∑n, thiŒt

th›i nhµn m≠ng v° Ω≠n dıÏc nhiÀu r„i, nghÿa binh Í tr≈n nÓi vπn c‚ sˆc c∑m c˙ d±ng dai, kh·ng hÀ nao nÓng.

Nghÿa binh can Ω®m Ω¨ Ω°nh, nhıng cÒng may l° ΩÈi b∂y giÈ chıa ph®i l° ΩÈi c‹ xe tØng, c‹ müy bay, c‹ ΩÊc khœ ; n∆u trüi l≠i, th÷ nghÿa binh nh° m÷nh c∑m c˙ kh·ng ΩıÏc n¯a ti∆ng Ω„ng h„ v° m∂y qu® nÓi á≠i H°m cÒng ch¿ hai ra r„i. BÍi v∫y, ngıÈi l∂y gan m÷nh, sˆc m÷nh ra ch‡i nhau, vπn c‹ giü trŸ hÁn l° mıÏn müy ch‡i ngıÈi ; chœnh l° ·ng thünh Gandhi Í ∂n ΩÊ n‹i th∆.

Nh∂t l° nghÿa binh Í tr≈n nÓi ch◊ c‹ 400 th∑y tr› vËi 200 kh∏u sÓng, m° Í dıËi nÓi v˜a lœnh t∫p, lœnh tu∑n v° trüng Ωinh m∂y l°ng phÚ c∫n ph®i ra phÚc dŸch quan quµn c® th®y c‹ tËi ng°n ngıÈi ; mÊt Ω°ng l∂y b‹ng cµy k¬t Ωü l°m m≠nh ; mÊt Ω°ng l∂y ngıÈi Ω·ng, sÓng t‚t l°m m≠nh, kà ra nghÿa binh c∑m c˙ dµy dıa ΩıÏc g∑n n¯a thüng cÒng l° lµu l∞m r„i.

Trong mÊt cuÊc Ω‚i chi∆n b∂t Ω„ng vÀ s‚ ngıÈi v° sˆc m≠nh nhı th∆, bÀ n°o b≈n œt, b≈n y∆u cÒng ph®i thua l° l¡ t˙ nhi≈n.

Toün viŒn binh 150 lœnh Í NghŒ kæo Ω∆n ti∆p chi∆n, l°m cho nghÿa binh th≈m mau b≠i t∏u hÁn n˘a. Bµy giÈ, quµn lœnh B®o hÊ phµn ra hai ng® m° Ωünh : mÊt n¯a cˆ Í m¥t trıËc nÓi tr∂n üp, mÊt n¯a kia th÷ chen gai lüch Ωü, lu„n ra phœa sau nÓi, Ωà xu∂t k¸ b∂t ˚, Ωünh Óp l≈n s°o huyŒt nghÿa binh. Trong trœ nh° c∑m quµn dÔng tËi chi∆n lıÏc n°y, nh∂t ΩŸnh b∞t s‚ng Phan á÷nh PhÔng v° tr‹i thÓc kæ nghÿa quµn h∆t th®y.

Nhıng, trÈi c›n b∞t ph®i gian nan hÁn nhiÀu n˘a, chˆ chıa ΩÃ cho h‡ Phan v° m∂y trØm trüng sÿ ph®i cÔng ΩıÈng ng¯a c‰ t≠i Ωµy.

Lu·n mıÈi m∂y ng°y l°m ph∫n s˙, chð tıËng ph®i tr·ng nom viŒc quµn gi˘a lÓc chi∆n Ω∂u, l≠i c›n mÊt nÂi Øn Í c˙c kh‰ chµm th≈m v°o, ch≤ng c∑n ph®i t®, ai cÒng Ωoün bi∆t cÚ Phan nh‡c mŒt d˘ l∞m.

ChiÀu t‚i b˘a thˆ mıÈi lØm, Øn mÊt v°i n∞m cÁm kh· ch∂m mu‚i xong r„i, cÚ Phan d¥n d› hai tıËng Cao á≠n, NguyÕn MÚc nh˘ng ch quµn cÁ chi∆n lıÏc nÊi Ω≈m nay, Ωà m÷nh y≈n tµm n±m ngð ΩıÏc v°i tr‚ng canh cho khfie. MÊt thanh b®o ki∆m Ωà lu·n b≈n m÷nh, v° rÓt ra ngo°i vfi s≥n s°ng, mÂi khi n±m ngð, lu·n 10 nØm nay, Ω≈m n°o cÒng th∆ ; CÚ n‹i vËi ngıÈi nh° : “áà ph›ng khi lµm nguy b∂t tr∞c, m÷nh Ωem chæm Ω∑u k¿ nghŸch hay l° t˙ Ωµm h‡ng m÷nh cho kŸp”.

á≈m Ω‹, l‚i v¨n tr‚ng canh hai, kho®ng 10 giÈ hÁn, cÚ Ω¥t m÷nh n±m xu‚ng lµu r„i m° Ωang thao thˆc suy tœnh chˆ chıa ngð ΩıÏc ; bÂng th∂y tinh th∑n h„i hÊp, ch∫p chÈn, con m∞t th÷ müy lia v° ruÊt nghe sao n‹ng n®y nhı b°o nhı Ω‚t. CÚ gi∫t m÷nh suy nghÿ ch∞c l° c‹ chuyŒn g÷ nguy bi∆n x®y Ω∆n nÁi, cho n≈n th∑n h„n büo trıËc cho th∑n tœnh Ωµy chØng ? Tˆc thÈi cÚ ng„i nh‰m d∫y, Ωünh thˆc ngıÈi chüu g‡i cÚ b±ng chÓ ruÊt m° n‹i :

— Quüi k¸ ! Ta Ωang n±m tr±n tr‡c chıa ngð ΩıÏc, chÏt nghe trong m÷nh phüt ra n‹ng ruÊt v° con m∞t cÒng müy d˘, ch∞c l° c‹ ΩiÀm g÷ l≠ Ωµy. Chüu d∫y th∂p cµy Ωøn l≈n, ΩÃ chð b‹i th¯ mÊt qu¿ xem n°o !

T˙ nhi≈n viŒc th∂p Ωøn Í sÁn tr≠i, chœnh nh° cÚ Í l° viŒc r∂t quan hŒ, n≈n cÚ ph®i d¥n trıËc ngıÈi chüu :

— NhË che Ω∫y b‹ng süng cho khæo k¿o quµn Phüp Í dıËi ng‹ l≈n th∂y hÁi süng l∫p l›e, n‹ Ω¨i cho mÊt v°i vi≈n Ω≠n th÷ kh‚n.

V÷, tr≈n kia Ω¨ n‹i cho ΩÊc gi® bi∆t, Ω≈m t‚i tr≈n nÓi c‚t l°m Ωøn Ωu‚c l∫p l›e Í ch khüc, cüch xa, Ωà l°m nghi binh, c›n chœnh Ω≠i tr≠i v° cüi ch›i cÚ Í th÷ c®i c∂m tuyŒt Ωøn l¯a. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 91/91

NgıÈi chüu th∞p Ωøn che k˛ r„i bıng l≠i, cÚ Phan l∂y quyÃn kinh “DŸch” v° m∂y Ω„ng tiÀn trinh ra gieo qu¿ b‹i. Gi˘a lÓc ∂y c›n ng°y “D∑n” m° cÚ b‹i ΩıÏc qu¿ :

M¨o qu˝ phüt ΩÊng Tr˜ng m∞t thÍ d°i ra v¿ kinh ng≠c, cÚ n‹i vËi chüu : — Ch° ch° ! S˙ th∆ nguy bi∆n Ω∆n nÁi r„i. Ng°y mai chœnh l° ng°y “M¨o” m° nay th∑n

ˆng ra qu¿ n°y th÷ mai Ωµy th∆ n°o quµn Phüp cÒng Óp phü Ω„n tr≠i cða ta, ch∞c ch∞n. Tˆc thÈi, cÚ sai lœnh vŒ sÿ Ωi Ω›i Cao á≠n v° NguyÕn MÚc v· thıÁng nghŸ kh∏n c∂p. Hai ·ng n°y tay gıÁm vai sÓng, l∫t Ω∫t v· h∑u. CÚ kà l≠i cho nghe t˜ ΩiÀm l≠ müy m∞t s‚t ruÊt cho tËi ˚ nghÿa qu¿ b‹i m° th∑n mËi

ˆng cho r„i n‹i : — Th∆ n°o ng°y mai quµn ΩŸch cÒng Óp phü tËi s°o huyŒt ta, m° t∂t l° chÓng læn b‡c ra

phœa sau m° l≈n nÓi, v÷ m¥t tiÀn c‹ quµn ta c∑m c˙ v° mai phÚc, h≤n chÓng kh·ng t∂n l≈n phœa trıËc ΩıÏc Ωµu. S˙ th∆ trıËc sau cÔng th‡ ΩŸch nhı v∫y m° quµn ta œt, sÓng ta œt, l≠i Ω≠n dıÏc g∑n kiŒt r„i, n∆u ta d„n binh vÀ m¥t sau th÷ m¥t trıËc hfing m∂t, m° giÈ cˆ c∂m c‰ ch‚ng gi˘ l∂y m¥t trıËc th÷ m¥t sau bfi tr‚ng, ΩÃ chÓng th˜a hı t∫p kœch ΩıÏc, Ω‚ khfii b° con ta l°m tÔ c® Ωüm. Ta ph®i tˆc t‚c lui binh, bfi nÓi n°y Ωi mËi xong.

Cao á≠m, NguyÕn MÚc mu‚n kæo binh Ωünh tr°n xu‚ng m¥t trıËc nÓi, liÀu m≠ng phü tan v›ng vµy m° ch≠y. V÷ hai ·ng suy tœnh quµn Phüp Ω¨ ΩŸnh phµn ra b‡c Ωünh ng® sau nghÿa binh, th÷ t∂t l° m¥t trıËc Ωà hı kh·ng. Nghÿa binh c‹ thà liÀu ch∆t phü vµy ΩıÏc. Nhıng cÚ Phan kh·ng nghe :

— Tœnh l°m cüch Ω‹, v≠n t¯ nh∂t sinh, nguy l∞m. Ph®i bi∆t h‡ dÔng binh c∏n th∫n, cÁ mıu, chˆ kh·ng nhı cüc ngıÈi liŒu Ωoün Ωµu. H‡ c‚t vµy b‡c ta trıËc sau cÔng th‡ ΩŸch, nhıng kh·ng khi n°o l≠i ΩÃ hı kh·ng m¥t trıËc. Ta kæo tr°n Ωünh xu‚ng tˆc l° Ωıa thŸt v· miŒng c‡p. BÍi v∫y, ta quy∆t ΩŸnh bfi nÓi lui binh, nhıng ph®i rün b®o to°n l∂y binh l˙c h∑u dÔng vÀ sau, chˆ kh·ng ΩÃ t‰n thıÁng v· œch, v∫y th÷ quµn ta cˆ lui Ωi m¥t trıËc, c‚ ΩiÀu l° Ωi xuy≈n ΩıÈng r˜ng, kh·ng n≈n chıÈng m¥t cÔng h‡ giao chi∆n l°m g÷ n˘a.

TıËng sÿ ΩÀu phÚc cüi ΩŸnh k∆ ∂y ho°n to°n hÁn. LiÀn ngay lÓc Ω‹, cÚ sai Ωi k≈u g‡i h∆t th®y quµn lœnh Í cüc ch Ωang ˆng chi∆n v° mai

phÚc ph®i bfi tr∫n ΩŸa lÚc tÚc kæo vÀ Ω≠i tr≠i, l∫t Ω∫t n∂u cÁm v° thu x∆p khœ giËi v∫t dÚng : lŒnh truyÀn Ω∆n 2 giÈ khuya Øn cÁm r„i nai nŸt s≥n s°ng Ωà g° güy l∑n thˆ nh∂t th÷ nh‰ tr≠i lui binh. NhiÀu quµn sÿ c›n Ωang hØng hüi, mu‚n Ωünh, nhıng tıËng lŒnh Ω¨ ra, kh·ng ai düm trüi.

Kh·ng dø nghÿa binh d˙ bŸ chıa kŸp, th÷ nghe ti∆ng g° sÁn th·n Ω¨ güy hai d≠o r„i. Qu® thiŒt, quµn lœnh b®o hÊ do ng® sau Ω¨ t∂n l≈n Ω∆n nÁi. TrÈi mËi süng mÈ mÈ, mÊt

ch‹ tµy dÔng trong viŒc quµn, Ωünh hÁi Ωıa ΩıÈng ch≠y s„ng sÊc v· tËi trong sµn tr≠i. NguyÕn MÚc ng‹ th∂y Ωıa sÓng l≈n b∞n con ch‹ mÊt phüt, nhıng n‹ ch≠y khfii. Quµn lœnh b®o hÊ Ωang chen cµy lüch Ωü, nghe ti∆ng sÓng n‰, liÀn nh∞m ch˜ng hıËng ∂y v° dfli theo v∆t chµn con ch‹ dπn ΩıÈng m° tËi. BÍi Ωü nÓi lÍm chÍm g∫p ghÀnh, cµy c‚i gai g‚c r∫m r≠p, th°nh ra quµn lœnh b®o hÊ t∂n l≈n hÁi kh‹ v° lµu. Ti∆ng sÓng cða NguyÕn MÚc b∞n con ch‹ th∫t l° b∂t trœ, n∆u nhı kh·ng c‹ t÷nh th∆ hiÃm trÍ cða nÓi r˜ng l°m ch∫m trÕ s˙ ti∆n binh cða quµn lœnh b®o hÊ, th÷ c‹ l¡ cÚ Phan bŸ b∞t r„i.

Trong khi quµn lœnh b®o hÊ Ωang l∑n ΩıÈng theo d∂u Í phüi sau, th÷ nghÿa binh Ω¨ ph› ΩıÏc cÚ Phan Ωi ra c¯a trıËc m° xuy≈n theo ΩıÈng l‚i trong r˜ng ch≠y thoüt ΩıÏc r„i.

MÊt lÓc, quµn lœnh b®o hÊ t∂n v· Ω∆n nÁi, ch◊ th∂y dinh tr≠i tr‚ng l‰ng, Ω„ v∫t bfi l≠i ng‰n ngang, chˆ kh·ng c›n mÊt ngıÈi n°o. H‡ cıËp ΩıÏc Ω„n tr≠i cða nghÿa binh r„i th·i,

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 92/92

kh·ng rıÏt theo n˘a. V÷ s˙ th∫t, cµy c‚i r∫m r÷, ΩıÈng l‚i ch≤ng th∂y, n≈n kh·ng bi∆t nghÿa quµn lui ch≠y Ω°ng n°o m° rıÏt theo cho ΩıÏc.

TıËng sÿ hÊ vŒ cÚ Phan ch≠y ΩıÈng r˜ng, bao nhi≈u Ω„ v∫t v° lıÁng th˙c m∂t h∆t,

kh·ng kŸp Ωem theo mÊt chÓt g÷. Chuy∆n n°y t÷nh c®nh nghÿa binh lao Ωao v∂t v® quü, l≠i th≈m nÂi Ω‹i khüt l≠nh lÔng,

n≈n chi quµn sÿ ch∆t Í gi˘a r˜ng h∆t nhiÀu. L∞m ngıÈi Ω‹i l® Ωu‚i sˆc, ch≠y theo kh·ng kŸp, ph®i n±m phÚc vŸ Í gi˘a r˜ng, Ω°o rÕ cµy m° Øn, r„i Ω‚t lü m° sıÍi, v÷ mÔa n°y khœ h∫u r˜ng nÓi c°ng l≠nh l¡o hÁn dıËi Ω„ng b±ng. Chœnh ngıÈi chüu ruÊt cða cÚ cÒng n±m l® b≈n khe su‚i, may phıËc c‹ m∂y t≈n quµn xÓm l≠i v˙c d∫y Ωem Ωi.

Trong lÓc ngıÈi ta Í hıÁng th·n th°nh thŸ Øn T∆t nØm mÔi (1895) th÷ nghÿa binh lao Ωao Ω‹i khüt Í gi˘a r˜ng sµu nÓi th≤m.

á∆n m„ng 6 thüng gi≈ng, nghÿa binh mËi kæo vÀ tËi nÓi Qu≠t, Ω„n trÓ t≠i Ω‹ l° quµn thˆ Í huyŒn HıÁng Kh≈. KiÃm ΩiÃm binh sÿ, c›n l≠i hÁn hai trØm ngıÈi m° ai n∂y ΩÀu xanh xao g∑y ‚m, v÷ nÂi b·n ba cÁ kh‰ r›ng r¨ mÊt thüng trÈi ; cÚ Phan v° hai tıËng Cao á≠m v° NguyÕn MÚc cÒng v∫y.

B∂y giÈ nÊi t÷nh nghÿa binh Ω¨ b‚i r‚i l∞m. V÷ nÂi lıÁng th˙c thi∆u th‚n. LÓc n°o dµn l°ng günh g≠o b∞p heo g° l≈n nÓi cho nghÿa binh nhı l° Ωi chÏ, nhıng m∂y thüng n°y bŸ nh° chˆc trüch cai trŸ ΩŸa phıÁng canh ph›ng cüc ng® v° hØm d‡a g∞t gao, th°nh ra h‡ kh·ng düm ti∆p t∆ lıÁng th˙c cho nghÿa binh nhı lÓc trıËc n˘a. NhiÀu ngıÈi s‚t s∞ng quü, Ω∆n ΩÂi liÀu m≠ng v∫n lıÁng cho “gi¥c” m° bŸ m∂t nghiŒp bay Ω∑u. C‹ ngıÈi mıÈi ph∑n v· tÊi v· t÷nh, cÒng bŸ li≈n lÚy, ch◊ bÍi k¿ tiÃu nhµn oün thÔ vu cüo.

Kho t°ng lÓa b∞p tr≈n sÁn tr≠i, c°ng b˘a c°ng kh· m° s˙ ti∆p t∆ m∞c ngh¬t. CÚ Phan ph®i sai quµn sÿ gi® l°m n·ng dµn hay thıÁng khüch sang t◊nh Qu®ng B÷nh mua t˜ng nØm ba chÚc günh g≠o, b∞p, chÍ læn theo ΩıÈng r˜ng, Ωem vÀ cho quµn sÿ Øn. TÊi nghiŒp quü ! C‹ nhiÀu khi lÓa b∞p Ωi mua chıa v∫n vÀ kŸp, quµn sÿ ph®i nhŸn Ω‹i Ω·i ba ng°y ch◊ u‚ng nıËc l≠nh tr˜ cÁm l° s˙ thıÈng. Tuy v∫y, kh·ng ai k≈u la, than thÍ mÊt ti∆ng n°o ; trüi l≠i, h‡ vπn vui v¿ thÀ nguyÀn khüng chi∆n Ω∆n ch∆t mËi th·i, c˙c kh‰ Ω¨ quen, Ω‹i ræt ch≤ng kÃ. Th∂y l›ng quµn khØng khœt nhı th∆, cÚ thıÈng c®m ΩÊng kh‹c l‹c mÊt m÷nh. NgıÈi chüu h∑u h≠ b≈n cÚ, c‹ lÓc n¯a Ω≈m nghe cÚ thÍ d°i v° n‹i l∑m r∑m :

— V÷ ta m° kh‰ sÍ tıËng sÿ. C‹ dµn tµm th∆ ∂y m° nhµn l˙c kh·ng c‹, thi≈n m≠ng kh·ng giÓp, th®m bi∆t bao nhi≈u !

NgıÈi anh hÔng Ω∆n bıËc m≠t lÊ, Ω≈m trıÈng canh lÚn, n±m than kh‹c mÊt m÷nh nhı th∆, c°ng th®m hÁn n˘a.

LÚi ΩÚi tËi thüng 5 nØm ∂y (nØm mÔi) NguyÕn Thµn kæo Ω≠i quµn Í kinh th°nh ra Ω∆n nÁi, t÷nh h÷nh lıÁng th˙c cða nghÿa binh c°ng th≈m ch∫t h¬p nguy kh‚n. L° v÷ bao nhi≈u l‚i hiÃm ΩıÈng quanh ΩÀu c‹ lœnh trüng cða NguyÕn Thµn bða giØng ch∫n ngh¬t th°nh ra nghÿa binh tr≈n nÓi tuyŒt lıÁng.

áÊc gi® nhË phµn biŒt hai ti∆ng n°y giÔm : trıËc kia lıÁng th˙c ch◊ “thi∆u” cÒng Ωð kh‚n kh‰, bµy giÈ Ω∆n “tuyŒt” mËi nguy !

LiŒu bÀ Í nÓi Qu≠t th÷ sËm muÊn th∑y tr› cÒng ch∆t Ω‹i Ω∆n nÁi, cÚ Phan h≠ lŒnh nh‰ tr≠i, ΩŸnh kæo quµn vÀ nÁi s°o huyŒt cÒ l° nÓi VÚ Quang. T≠i Ωµy c‹ ΩŸa lÏi hÁn, v÷ Ω¨ c‹ ΩıÈng r˜ng l≠i c‹ ΩıÈng thðy n˘a, c‹ l¡ c·ng cuÊc v∫n lıÁng cÒng dÕ xoay trÍ.

LÓc Ω‹ l° thüng 7. Nhıng nghÿa binh kæo Ω∆n mæ s·ng VÚ Quang, cÚ Phan c∏n th∫n, sai 4 t≈n vŒ sÿ qua

s·ng d› thüm trıËc. Tæ ra nh˘ng Ω„n tr≠i cða nghÿa binh tr≈n nÓi VÚ Quang h„i xıa Ω¨ bŸ quµn lœnh Phüp chi∆m gi˘ lÓc n°o r„i, lœnh t∫p Ω∑y nh‹c.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 93/93

CÚ Phan d›m xæt ΩŸa th∆, r„i l∫t Ω∫t Ωem quµn sang Ω‹ng tr≈n mÊt trüi nÓi khüc, cüch kh·ng bao xa v° cÒng thuÊc v°o thung lÒng cða nÓi VÚ Quang. Nghÿa binh ch¥t cµy c∞t cfi, c∂t l≈n dinh tr≠i lÚp xÚp m° Í t≠m ΩÎ.

Bi∆t trıËc r±ng m÷nh Ω‹ng binh Í Ωµy, th∆ n°o nay mai quµn lœnh b®o hÊ cÒng üp tËi Ωünh, cÚ Phan ph®i tœnh cüch ch‚ng c˙ s≥n s°ng.

V÷ Ω‹ m° nay mai c‹ tr∫n huy∆t chi∆n VÚ Quang, chœnh l° mÊt tr∫n Ωünh ΩÃ thüo thµn, m° l≠i l° mÊt tr∫n Ωünh d˘ dÊi nh∂t. Cµy Ωøn c≠n d∑u s∞p t∞t, bao giÈ cÒng ph˙t l≈n mÊt cüi süng l›a !

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 94/94

19) VÚ Quang SÁn huy∆t chi∆n LÓc n°y chœnh Phan t˙ bi∆t r±ng m÷nh vËi cüi ng°y cu‚i cÔng th∂y c°ng xüp g∑n l≠i

nhau l∞m r„i, ch≤ng c›n xa cüch bao nhi≈u n˘a. N∆u ph®i l° ngıÈi ham s‚ng sÏ ch∆t, th÷ bµy giÈ ch◊ c‹ viŒc treo l≈n mÊt vu·ng cÈ tr∞ng,

r„i Ωem quµn gia khœ giËi ra Ω∑u h°ng, quy thu∫n b®o hÊ t∂t l° ΩıÏc dung thˆ tr‡ng Ω¨i ngay, m¥c d∑u 10 nØm mÊt tay cÚ Ω¨ l°m cho b®o hÊ hao t‚n bÊn b°ng quµn lœnh v° tiÀn b≠c. Düm ch∞c, n∆u Phan chŸu ra h°ng, th∆ n°o cÒng ΩıÏc biŒt Ω¨i hÁn nh˘ng ΩÀ Ω‚c L≈ Tr˙c v° T∂n sÿ Phan Tr‡ng Mıu r∂t xa. MÊt l° v÷ cuÊc b®o hÊ mËi l∫p xong bu‰i Ω∑u, ngıÈi Phüp c∑n thµu phÚc nhµn tµm hÁn l° ham mu‚n süt ph≠t, nghi≈m kh∞c. Hai l°, n‹i cho c·ng b±ng, Ω‚i vËi m∂y tay l¨nh tÚ vØn thµn cˆng cfli, gan d≠, nhı b∫c Phan á÷nh PhÔng, b®o hÊ v÷ l¡ chœnh trŸ ph®i Ωünh gi¬p th÷ Ωünh gi¬p, chˆ trong thµm tµm cða nh˘ng ngıÈi Phüp chuÊng c·ng l˚ nhµn Ω≠o vπn qu˚ tr‡ng ai l° ngıÈi bi∆t y≈u nıËc qu≈n m÷nh nhı th∆.

T·i kh·ng düm Ωµu khoe m÷nh ΩıÏc xem h∆t th®y nh˘ng süch cða chœnh gia vfl tıËng Phüp bi≈n chæp vÀ cüc vfl c·ng Ωünh gi¬p bu‰i Ω∑u b®o hÊ, nhıng m° düm n‹i r±ng œt nhiÀu cu‚n t·i ΩıÏc xem, trong Ω‹ mÂi khi n‹i Ω∆n Phan á÷nh PhÔng, th÷ h‡ ΩÀu vi∆t “Le rebelle” (ngıÈi kh·ng chŸu phÚc nh° nıËc) hay l° “Le docteur rebelle” (·ng nghø ph®n Ω‚i), chˆ kh·ng gia cho cüi ti∆ng n¥ng l° “pirate” hay “bandit” (quµn gi¥c cıËp), nhı Ω‚i vËi áÀ Thüm. Chœnh ngay áÀ Thüm, nhiÀu ngıÈi Phüp n‹i Ω∆n, vœ dÚ nhı Paul Chack, g‡i l° “bandit”, nhıng ·ng To°n quyÀn Paul Doumer n‹i ngay th≤ng : “áÀ Thüm kh·ng ph®i l° Øn cıËp, m° chœnh l° tay Ω∑u Ω®ng An Nam ph®n Ω‚i ch‚ng c˙ v° Ωünh nhau vËi ta Ω¨ 10 nØm nay”. V∫y cho bi∆t r±ng l¡ ph®i th÷ ai c‹ bÚng c·ng b±ng cÒng qu˚ chuÊng nh÷n nh∫n, kh·ng cˆ l° ngıÈi nıËc n°o.

Ch∞c ΩÊc gi® c›n nhË c‹ mÊt Ωo≠n tr≈n kia t·i Ω¨ n‹i chœnh Phan Ω¨ c®m h‹a áÀ Thüm c® quy∆t n‰i l≈n ph®n Ω‚i Í B∞c h° ; nh˘ng ng°y thüng cu‚i cÔng cða Phan Í kho®ng H„ng Lam tˆc l° ng°y thüng b∞t Ω∑u cða áÀ Thüm d∂y l≈n Í miŒt Y≈n Th∆ v∫y. Ta n≈n bi∆t t÷nh th∆ Ω∆n lÓc áÀ Thüm, cuÊc b®o hÊ Ω¨ v˘ng v°ng nÀn m‹ng l∞m r„i, m° áÀ Thüm gi® h°ng c›n ΩıÏc bao dung tr‡ng Ω¨i Ω·i ba phen, hu‚ng chi l° sËm hÁn Ω‹ mıÈi m∂y nØm, nÀn m‹ng b®o hÊ mËi Ω∞p c›n ch·ng ch≈nh v∂t v®, t˙ nhi≈n n∆u Phan chŸu ra h°ng, t∂t ΩıÏc tr‡ng Ω¨i bao dung. ᨠv∫y m° nhµn ph∏m Phan cÒng cao hÁn n˘a, Ωüng cho b®o hÊ c∑n thµu phÚc c®m h‹a hÁn.

T·i mu‚n n‹i d·ng d°i Í ch n°y c‚t Ωà tfi ra thÈ cÁ r∂t thu∫n tiŒn cho Phan quy h°ng b®o hÊ ch∞c ΩıÏc y≈n thµn, xong viŒc bi∆t bao. Nhıng m° cÚ, lµm v°o ΩıÈng cÔng c®nh kh‚n Ω∆n nhı lÓc Ωang n‹i Ωµy, vπn gi˘ v˘ng tµm chœ th≤ng nhı t≈n, cˆng nhı s∞t, th° chŸu Ω‹i, chŸu kh‰ chŸu Ωau ΩËn Ωð thˆ, r„i chŸu ch∆t bfi xüc gi˘a r˜ng, chˆ kh·ng chŸu quØng sÓng xu‚ng Ωıa tay l≈n, Ωà c∑u s˙ y≈n ‰n phÓ qu˚ ; th∆ l° bi∆t cÚ khœ khüi can cıÈng Ω∆n b˙c n°o v∫y.

Nh∂t l° t˙ bi∆t m÷nh ch∆t Ω∆n nÁi m° cˆ ung dung, cˆ kh≤ng khüi, cˆ t˙ nhi≈n ! Th∫t v∫y, lÓc n°y cÚ dı bi∆t m÷nh Ω¨ lµm v°o tuyŒt lÊ r„i, viŒc cˆu qu‚c c∑n vıÁng Ω∆n

lÓc hı hfing tan t°nh nhµn l˙c, kh·ng l°m sao c¨i l≠i ΩıÏc n˘a. V‚n l° nh° nho, cÚ tin nÁi thi≈n mŒnh c‹ l≠ g÷. Nhıng cÚ cÒng t˙ bi∆t nhµn l˙c kh·ng Ωð. Ta nhË trong bˆc thı tr® lÈi Ho°ng Cao Kh®i, cÚ ch≤ng t˙ sünh viŒc m÷nh l°m nhı kiÃu con b‡ ng˙a nhfi nhoi mu‚n dÁ tay l≈n c®n chi∆c xe to lËn Ω‹ sao !

C‹ ΩiÀu l° v÷ khœ ti∆t, v÷ danh nghÿa, v÷ ph∫n s˙ l°m t·i Ω‚i vËi vua, l°m dµn Ω‚i vËi nıËc, Ω¨ tr‹t ra tay th÷ ph®i l°m tËi ch∆t.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 95/95

V∫y th÷ nay c›n c‹ Ω·i chÓt sˆc th˜a n°o, cÒng Ωem ra cho h∆t, ΩÃ ch∆t mÊt cüch oanh liŒt, kh·ng c∑n ph®i dø d¥t sˆc m÷nh h∑u dÔng mai sau nhı m∂y nØm trıËc. Th÷ Ω‹ng quµn Í tr≈n mÊt trüi nÓi thuÊc vÀ thung lÒng VÚ Quang, g∑n b≈n quµn lœnh b®o hÊ, nghÿa l° cÚ Phan kh·ng tr‚n s˙ Ωünh chÓt n°o.

Kh·ng ngÈ tr∫n Ωünh Í VÚ Quang, c‚t Ωünh Ωà thüo ΩıÈng v° liÀu thµn, l≠i l° tr∫n Ωünh d˘ tÏn nh∂t, th‚ng khoüi nh∂t cho nghÿa binh t˜ 10 nØm nay. ᨠn‹i cµy Ωøn h∆t d∑u bao giÈ cÒng ph˙t l≈n mÊt cüi süng l›a r„i mËi t∞t.

H„i n°y cÚ c‹ ˚ bu„n b˙c l∞m. Ph∑n th÷ bu„n vÀ c·ng viŒc hı hfing, ph∑n th÷ m∂y thüng nay kh‰ sÍ b·n t∏u m¨i, th°nh ra tu‰i chıa m∂y gi° m° ngıÈi Ω¨ suy y∆u nhiÀu l∞m.

C‹ b˘a, cÔng m∂y vi≈n tÔy tıËng Ωi d≠o chÁi trong r˜ng, phœa trıËc th®o tr≠i, cÚ Phan ng‹ l≈n th∂y Ωüm mµy b≠c Í xa xa, ch≠nh nhË Ω∆n nÁi ph∑n t¯ Ωang bŸ tan hoang phi≈u d≠t v÷ m÷nh ; hıÁng kh‹i v° xıÁng c‚t t‰ ti≈n m÷nh bŸ l≠nh lÔng bËi m‹c l≈n cÒng v÷ m÷nh, cÚ l∂y l°m c®m ΩÊng Ωau ΩËn h∆t sˆc. Tr·ng vÀ phœa b∞c mŸt mÔ, nhË Ω∆n vua chÓa cÒng Ωau l›ng ; cho tËi nghe ti∆ng chim k≈u vıÏn hÓ, lü rÚng cµy reo mÂi mÂi ΩÀu gÏi m‚i quan ho°i tıÁng c®m Í trong cfli l›ng sµu xa, khi∆n cho cÚ bÔi ngÔi v· h≠n.

MÊt lÓc cÚ ph®i b∫t ti∆ng thÍ d°i, n‹i vËi m∂y vi≈n tÔy tÔng tıËng sÿ : — TrıËc kia ta nghe nh˘ng ti∆ng n°y, tr·ng th∂y nh˘ng c®nh n°y, l›ng ta ph∂n khÍi

bi∆t bao, tıÍng ch˜ng g¥p k¿ Ω‚i ΩŸch ch n°o ta cÒng nh®y tËi b‹p c‰ moi gan ra Øn ΩıÏc mËi khoüi. Nhıng bµy giÈ cÒng tr·ng th∂y c®nh n°y, nghe nh˘ng ti∆ng n°y, l›ng ta t≈ tüi r∑u bu„n h∆t sˆc. NgıÈi c‹ chœ l°m viŒc lËn m° trÈi kh·ng cho l°m ΩıÏc, Í ΩÈi c›n c‹ nÂi g÷ Ωau ΩËn hÁn n˘a !

R„i cÚ ch◊ tay ra phœa xa v° n‹i : — Ng‹ non s·ng t‚t Ω¬p th∆ kia m° kh·ng ph®i cða m÷nh l°m chð n˘a, th®m chıa ? Nh˘ng ngıÈi Ωi theo nghe m∂y lÈi ∂y ΩÀu ˆa nıËc m∞t ; ch˜ng ng‹ l≠i chð tıËng, tæ ra

th∂y hai g› mü cÒng ΩiÃm nhiÀu gi‡t l‚m Ω‚m nhı gi‡t sıÁng mai, t˜ c¥p m∞t Ωfi hoe kia v˜a mËi nhfi xu‚ng. Th∑y tr› kh‹c vËi nhau gi˘a r˜ng !

Than ·i ! mÊt ngıÈi anh hÔng c‹ chœ vπy vÔng b‚n biÃn, cˆu hÊ mu·n dµn, mu‚n xoay l≠i non s·ng, ch‡i vËi thÈi th∆, m° nay bŸ x·, bŸ nh‚t v· trong v›ng cÔng ΩıÈng bœ nıËc nhı v∑y, kh·ng ph®i bi thıÁng th‚c kh‚c sao ΩıÏc. C‹ l¡ cµy kia Ωü n‡ cÒng ph®i nhfi m„ h·i v° nüt trong ruÊt n‹ giÔm cho, Ω˜ng n‹i chi l° chœnh ngıÈi Ωang c‹ thµn th∆, c®nh ngÊ ∂y !

Nhıng Ω¨ n‹i vËi Phan c‹ cüi quy∆t tµm r±ng m÷nh c›n chÓt hÁi n°o cÒng g‹i ghæm l≠i Ωà Ωem ra ch‚ng chfii vËi thÈi cuÊc cho h∆t, tËi lÓc xu·i tay nh∞m m∞t mËi th·i. BÍi v∫y kh·ng thà n°o Ω‚i c®nh m° ng∫m ngÔi bi thıÁng m¨i ΩıÏc, cÚ ph®i nghÿ cüch ch‚ng c˙ vËi gi¥c, k¿o nghÿa binh t≠m Ω‹ng tr≈n nÓi n°y, th∆ n°o sËm muÊn nay mai quµn lœnh b®o hÊ cÒng tËi vµy Ωünh, kh·ng sao trünh khfii. áiÀu ∂y chœnh cÚ Ω¨ t˙ liŒu trıËc r„i.

Ng‹ xu‚ng s·ng VÚ Quang th∂y quanh co mÊt gi®i tr∞ng phau, nıËc cu„n cuÊn, cÚ Phan Ω‰i ngay s∞c m¥t bu„n ra v¿ vui m˜ng :

— N∆u quµn Phüp kæo tËi Ωünh ta, th÷ con s·ng kia c‹ thà c˙ ΩŸch ΩıÏc l∞m. TıËng sÿ ng∏n ngÁ, kh·ng ai hiÃu ΩıÏc l° ˚ g÷, tr˜ ra mÊt m÷nh NguyÕn MÚc h÷nh nhı

hiÃu th∂u quµn cÁ n°y, cho n≈n sau khi cÚ Phan n‹i r„i, nghe ·ng ta ˆng thanh m° ti∆p : — Ch∞c h‡ ΩıÏc u‚ng nıËc s·ng Ω‹ mÊt b˘a no n≈. R„i Ω‹ th∑y tr› l˘ng th˘ng trÍ vÀ th®o tr≠i thıÁng lıÏng viŒc quµn. Qu® nhi≈n ch◊ cüch v°i ng°y sau, quµn lœnh b®o hÊ bi∆t tin nghÿa binh Ωang Ω‹ng tr≈n

trüi nÓi b≈n kia, liÀn thØm d› ΩŸa th∆ ΩÃ kæo binh tËi c·ng kœch. Ph®i bi∆t mÂi ng°y nghÿa binh ΩÀu c¯ ra mÊt v°i ngıÈi gi® l°m chÓ tiÀu, xüch bÓa qua

nÓi VÚ Quang ch¥t cði, k¸ th∫tΩ Ã xem xæt binh lœnh cða b≈n Ω‚i ΩŸch. Lœnh t∫p ng‹ th∂y, nhıng tıÍng l° dµn nÓi Ω‚n cði th∫t, kh·ng nghi ngÈ g÷. M∂y chÓ c›n lµn la n‹i chuyŒn vËi

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 96/96

h‡ v° hÓt thu‚c cða h‡ mÈi n˘a l° khüc. NhÈ v∫y m° c·ng viŒc x∆p Ω¥t cða lœnh t∫p ra sao n≈n nghÿa binh bi∆t c®.

Khi ΩıÏc tin vÀ cüo c∂p, cÚ Phan hÊi chı tıËng l≠i Ωà b°n cüch ch‚ng c˙. L∑n n°y cÚ c‹ tr∫n th∆ s∞p Ω¥t trong l›ng v° c‹ chð trıÁng nh∂t ΩŸnh, cho n≈n kh·ng c‹ ˚ lo ng≠i v° tœnh k∆ lui binh nhı m∂y l∑n trıËc. Nhıng cüc tıËng lÓc b∂y giÈ ΩÀu c‹ s∞c lo, l° v÷ hiŒn thÈi nghÿa binh ch≤ng nh˘ng quµn lıÁng Ω¨ thi∆u th‚n c˙c kh‰, m° ngay khœ giËi sÓng Ω≠n cÒng kh·ng c›n s‹t l≠i ΩıÏc bao nhi≈u, n∆u ph®i c∑m c˙ lµu ng°y nhı Í á≠i H°m trıËc kia th÷ kh‚n. H‡ l≠i suy nghÿ trüi nÓi m÷nh t≠m trÓ Ωµy kh·ng c‹ h÷nh th∆ chi hiÃm y∆u thu∫n tiŒn, v∫y th÷ l∂y g÷ m° ch‚ng gi˘ cho ΩıÏc. C›n s˙ tr·ng mong Í cüc quµn thˆ kia Ωem binh tËi cˆu viŒn cÒng kh·ng xong, v÷ h„i n°y quµn thˆ n°o cÒng nguy nhı nhau h∆t th®y. Ho¥c Ω¨ vÎ lÍ, ho¥c bŸ ngh¬t ΩıÈng, Ω∆n v∫n lıÁng Øn c›n kh·ng ΩıÏc, c›n n‹i Ωem binh Ωi cˆu viŒn th∆ n°o ? Nhıng tËi khi nghe cÚ Phan n‹i rfl k∆ süch khüng ΩŸch, mÊt m÷nh NguyÕn MÚc gi˘ v¿ t˙ nhi≈n, bÍi ·ng ta Ω¨ Ωoün bi∆t t˜ trıËc r„i, c›n tıËng sÿ ΩÀu c‹ v¿ hËn hÍ vui m˜ng hiŒn tr≈n næt m¥t.

K∆ ∂y th∆ n°o ? Tˆc l° Í trong cµu n‹i Phan Ω¨ n‹i b˘a trıËc : — Con s·ng kia c‹ thà c˙ ΩŸch ΩıÏc. Th∫t v∫y, bµy giÈ cÚ n‹i rfl cho chı tıËng nghe : — Ph®i dÔng k∆ “sa nang ðng thðy” cða H°n Tœn Ωünh quµn SÍ ng°y xıa mËi ΩıÏc. LiÀn Ω‹, cÚ truyÀn lŒnh cho quµn sÿ l≈n tu‚t tr≈n Ω∑u ngu„n, mıÏn l∂y nh˘ng khÓc gÂ

lim to lËn cða b‡n lüi bu·n cµy Ω¨ ch¥t s≥n s°ng ΩÃ Í tr≈n ∂y ; ngo°i ra l≠i t˙ ch¥t th≈m m∂y trØm cµy lËn n˘a. Tr≈n miŒt r˜ng nÓi n°y thi∆u g÷ cµy to. Nh˘ng cµy ∂y, quµn sÿ chŸu kh‹ ra sˆc ghæp liÀn l≠i vËi nhau, th°nh t˜ng bø lËn, v˜a Ω‹ng su‚t thµn cµy n°y qua cµy kia cho ch¥t, v˜a l∂y mµy trong r˜ng cÊt l≠i th∫t cˆng, r„i Ω¥t ngay tr≈n ngu„n l°m nhı h°ng r°o hay cünh c¯a Ωà ch¥n ngay Ω∑u ngu„n cða s·ng VÚ Quang l° s·ng phüt nguy≈n t˜ tr≈n nÓi n°y ch®y xu‚ng. Nghÿa binh c‚t ch∫n Ω∑u ngu„n cho nıËc dıËi s·ng c≠n nhiÀu, s¡ dÔng k∆ dÚ ΩŸch cho quµn lœnh b®o hÊ qua s·ng ; ΩÏi h‡ qua tËi gi˘a s·ng th÷ b∂y giÈ tr≈n Ω∑u ngu„n ch¥t giµy cho nıËc Ωıa cµy tr·i xu‚ng °o °o nhı thi≈n binh v≠n m¨, v° ngay mæ s·ng chÂ Ω‹ l≠i Ω¥t phÚc binh, th∆ n°o quµn lœnh b®o hÊ cÒng ph®i t¯ thıÁng kh·ng œt.

Quµn sÿ y theo k∆ ∂y m° l°m g∂p rÓt cho xong. Nh˘ng ngıÈi güc Í Ω∑u ngu„n c∑m s≥n dao s∞c bÓa lËn trong tay ΩÏi nghe c‹ üm hiŒu

phüt l≈n th÷ Ω„ng thÈi ch¥t giµy mau l¬ cho cµy tr·i xu‚ng phØng phØng mÊt lıÏt. Cüi k∆ “Sa nang ðng thðy” cða H°n Tœn Ωünh SÍ ng°y xıa l° v∫y Ω‹. Ch◊ khüc l° H°n

Tœn xıa dÔng bao cüt ΩÃ ch∫n nıËc l≠i, th÷ bµy giÈ cÚ Phan dÔng cµy gÂ. Qu® th∫t, quµn lœnh b®o hÊ kæo qua Ωünh trüi nÓi c‹ Ω„n nghÿa binh lÓc quü n¯a Ω≈m. TrıËc khi quµn lœnh b®o hÊ chıa Ω∆n nÁi, th÷ cÚ Phan Ω¨ kæo binh sÿ dÈi qua Ω‹ng tr≈n

mÊt thung lÒng nÓi khüc. Lœnh t∫p Ω∆n vµy b‡c trüi nÓi c‹ l∂p l‹ Ω„n tr≠i nghÿa binh Í tr≈n, m∂y phœa ΩÀu chÿa

sÓng l≈n Ω‹ m° b∞n nhı mıa r°o. Nıhng h‡ b∞n ho°i hðy, kh·ng th∂y nghÿa binh Í tr≈n b∞n tr® mÊt ti∆ng sÓng n°o. Ban Ω∑u tıÍng l° nghÿa binh n±m m‡p ∏n nÓp chung quanh Ωµu Ω‹, nhıng tËi sau b∞n trÓng v· nh˘ng Ω„n tr≠i b±ng cµy lü, phüt l≈n chüy nghi ngÓt, cÒng kh·ng th∂y d∂u tfi ΩÊng tÿnh cða nghÿa binh, b∂y giÈ h‡ Ωoün ch∞c l° nghÿa binh Ω¨ sÏ h¨i bfi ch≠y t˜ h„i n°o r„i, Ω„n tr≠i ch◊ l° Ω„n t≠i bfi kh·ng Ω‹ th·i. Vi≈n tıËng c∑m quµn liÀn h· quµn x·ng l≈n nÓi th¯ xem hı th∫t. L≈n Ω∆n nÁi, th∂y c›n s‹t l≠i nØm b®y cüi nh° lÏp tranh chıa chüy, lœnh t∫p üp v· cÒng ch≤ng th∂y b‹ng ngıÈi n°o h∆t, trong mÂi nh° tranh ch◊ c‹ œt nhiÀu khœ giËi l° dao cÔn, gıÁm m¿, bfi n±m ng‰n ngang. Quµn lœnh b®o hÊ th∂y v∫y c°ng tin ch∞c nghÿa binh sÏ thua Ω¨ bfi tr≠i d·ng trıËc r„i, chˆ trong ˚ kh·ng nghi chÓt n°o l° c‹ mıu k∆.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 97/97

Trong khi lœnh t∫p Ωang lÚc l≠o ng∏n ngÁ Í trong nh˘ng Ω„n tr≠i bfi kh·ng nhı th∆, th÷ bÂng dıËi chµn nÓi c‹ mÊt toün quµn, ΩÊ mÊt trØm m∂y chÚc ngıÈi, n‰i tr‚ng ph∂t cÈ, v° h› hæt nhau l°m nhı mu‚n kæo l≈n nÓi m° Ωünh. R„i ti∆ng sÓng n‰ ΩÔng ΩÔng tˆ phœa, khi≈u chi∆n quµn Phüp.

Quµn Phüp th∂y gi¥c, tˆc t‚c Ω‰ quµn xu‚ng nÓi ΩÃ Ωünh v° Ωu‰i b∞t. Hai b≈n ˆng chi∆n xa xa b±ng sÓng Ω≠n mÊt ch¥p, Ω≠o quµn kia xem dıÈng y∆u th∆ vÊi v°ng ph®i lui, nıÁng theo nh˘ng lÔm cµy v° m· Ω∂t ΩÃ trünh Ω≠n. Nhıng Ω≠o quµn b≠i t∏u ch◊ ch≠y mÊt khÓc ΩıÈng l≠i n±m phÚc xu‚ng b∞n tr® lœnh t∫p mÊt h„i l≠i ch≠y. Cˆ ch≠y l≠i b∞n, b∞n l≠i ch≠y, tËi Ω·i ba l∑n nhı th∆, lœnh t∫p c°ng c‚ rıÏt theo ΩÃ b∞t s‚ng c® b‡n cho k¸ ΩıÏc mËi nghe.

Ra tËi s·ng VÚ Quang, Ω≠o quµn b≠i t∏u cˆ ch≠y d˙a b≈n mæ s·ng, Ω∆n mÊt ch th∂y nıËc hÁi c≠n, th÷ bfi h∆t c® cÈ tr‚ng v° quµn giËi l≠i mæ bÈ, r„i tranh nhau lÊi qua s·ng Ωà thoüt thµn cho mau. Quµn Phüp vπn Ωu‰i ri∆t Í phœa sau, tËi ch˜ng th∂y quµn kia sang s·ng, th÷ quµn m÷nh cÒng Ôa xu‚ng m° sang, nıËc ch◊ ng∫p tr≈n Ω∑u g‚i.

LÓc quµn Phüp lÊi ra Ω∆n l›ng s·ng, bÂng dıng nghe tr≈n nÓi cao c‹ mÊt ti∆ng lŒnh n‰i l≈n l°m hiŒu, tˆc thÈi b‡n quµn sÿ canh tr≈n Ω∑u ngu„n, Ω„ng thÈi ch¥t giµy, thüo h∆t bø cµy ra, cho cµy tr·i xu‚ng. L≠ g÷ nıËc tr≈n ngu„n, bŸ cµy ch¥n l≠i, tˆc ΩıÈng bœ l‚i Ω¨ lµu, nay cµy thüo ra, t˙ nhi≈n nıËc c‹ ΩıÈng ch®y xu‚ng °o °o, cµy theo nıËc t˜ tr≈n cao tr·i xu‚ng phØng phØng r∂t m≠nh. Quµn lœnh b®o hÊ v· t÷nh, l≠i kh·ng may trÈi c‹ sıÁng mÔ, kh·ng th∂y Ω°ng xa, v® l≠i bŸ phÚc binh b∞n xu‚ng tıng b˜ng, n≈n ch≠y kh·ng kŸp, bŸ nh˘ng cµy to x· ng¨ r„i tr·i theo nıËc, ch∆t Ωu‚i lÀnh bÀnh tr≈n s·ng nhiÀu l∞m.

Tr∫n n°y, phœa quµn b®o hÊ, kh·ng kà lœnh t∫p, ch∆t m∂t ba vi≈n quan vfl Phüp, v° nghÿa binh l∂y ΩıÏc g∑n nØm chÚc kh∏u sÓng, cÔng l° Ω„ng h„, giµy nŸch b±ng da v° tiÀn b≠c v· s‚. Th∫t l° mÊt tr∫n Ωünh ch◊ c‚t Ωünh Ωà thoüt thµn, m° tæ ra l≠i l° mÊt tr∫n Ω≠i th∞ng t˜ trıËc Ω∆n nay chıa c‹ v∫y.

VÀ sau, mÊt ngıÈi chœ sÿ l° Ph≠m VØn Ng·n, Ωi qua ch n°y c‹ l°m hai b°i thÁ “Ho°i

VÚ Quang c‚ s˙”, ti∆c r±ng t·i ch◊ nhË c‹ mÊt b°i nhı sau : Phi vi hiÃu vÚ tfia h°n kh≈,

Chµu l≠p · thıÁng phÚc ng≠n t≈. Nh∂t hıÍng Ω„ng la h°m süt t¥c, á≠i gia tÀ quy∆t thıÏng lıu Ω≈.

DŸch l° : Gi‹ l≠nh sıÁng mÔ bu‰i r≠ng Ω·ng,

Ba quµn phÚc s≥n Í b≈n s·ng. Chi≈ng khua mÊt ti∆ng quµn reo d∫y, á≈ phü tr≈n ngu„n nıËc ch®y hung.

Tˆc l° b°i thi k˝ niŒm th˙c s˙ cða tr∫n Ωünh n°y v∫y.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 98/98

20) Ba ch÷m b®y n‰i chœn l≈nh Ω≈nh áÊc gi® Ω¨ bi∆t tr∫n VÚ Quang SÁn, cÚ Phan khæo b‚ trœ v° thµu ΩıÏc k∆t qu® ra th∆

n°o. Quan quµn (tˆc l° binh lœnh cða b®o hÊ) v÷ quü khinh thıÈng b≈n Ω‚i ΩŸch l≠i bŸ trÈi mÈ süng vÀ mÔa l≠nh, sıÁng mÔ bŸt bÔng tˆ phœa, th°nh ra trÓng k∆ cða nghÿa binh m° Ω≠i b≠i. NıËc tr≈n ngu„n t‚ng xu‚ng °o °o, vËi m∂y trØm cµy g lim, cµy n°o cµy n∂y lËn tıËng, x· Ω∏y quan quµn ph®i ng¨ nh°o ngÊp nıËc m° ch∆t c‹, bŸ Ω≠n m° ch∆t cÒng c‹. L≠i lÓc b∂y giÈ mÊt ΩÊi nghÿa binh mai phÚc bÈ s·ng b≈n n°y n‰i d∫y v˜a Ωünh chi≈ng tr‚ng vang trÈi, v˜a chÿa sÓng lo≠n x≠, c›n ΩÊi nghÿa binh gi® thua m° ch≠y h„i n°y cÒng quay trÍ l≠i ti∆p chi∆n Í bÈ s·ng b≈n kia, khi∆n cho quan quµn m∞c k¬t Í gi˘a s·ng, h‚t ho®ng lÓng tÓng vËi nhau r„i bŸ cµy v° nıËc Ω∏y tr·i Ωi, chˆ kh·ng ng‹ th∂y bÈ b∆n Í Ωµu m° l≈n : v® l≠i hai b≈n bÈ ΩÀu bŸ nghÿa binh ch∫n Ωünh d˘ dÊi, quan quµn mu‚n l≈n b≈n n°o cÒng ch≤ng ΩıÏc.

Duy c‹ m∂y chÚc ngıÈi c‹ sˆc chŸu Ω˙ng m≠nh hÁn, th÷ tr·i theo d›ng nıËc xu‚ng m¨i h≠ lıu mÊt ΩÂi r∂t xa, th∆ nıËc ch®y bËt m≠nh Ωi r„i, mËi ngoi ng‹p lÊi v· bÈ m° ch≠y thoüt thµn. ∂y l° nh˘ng ngıÈi s‚ng s‹t; c›n ba ph∑n tı bŸ nıËc l·i cu‚n ch∆t ch÷m. MÊt l¨o ngı ·ng Í tr≈n s·ng VÚ Quang n‹i chuyŒn r±ng l¨o c›n nhË lÓc Ω‹ ngıÈi ta vËt l≈n ΩıÏc mÊt trØm mıÈi m∂y cüi xüc l° œt; cü s·ng ΩıÏc mÊt b˘a no n≈, l° v÷ th∂y nhiÀu xüc m∂t ΩÔi hay nüt b∂y thµn thà ra r„i.

CÚ Phan t˜ lÓc khÍi nghÿa Ω∆n giÈ, c‹ tr∫n n°y l° th∞ng lÏi nh∂t, th‚ng khoüi nh∂t. ᨠhÁn mÊt nØm, næt m¥t cÚ Phan lÓc n°o cÒng nghi≈m, cÒng bu„n, cÒng lo, nhıng h·m nay tıËng sÿ ng‹ th∂y lÊ ra cüi næt vui v¿ mÊt chÓt. Tuy v∫y, cüi næt vui v¿ Ω‹ ch◊ nhı b‹ng m¥t trÈi gi˘a cÁn gi·ng t‚, ch◊ hæ ra trong giµy lüt, r„i nh˘ng Ωüm mµy u üm l≠i che khu∂t Ωi ngay.

V÷ cÒng l° mÊt tr∫n ch‹t h∆t cða nghÿa binh Phan á÷nh PhÔng. T˜ Ωµy, th∑y tr› ch◊ c‹ viŒc ch≠y th∂t Ωi≈n büt Ω®o v° Ω‹i xanh m¥t l›i xıÁng cho Ω∆n

cÔng tuyŒt th÷ th·i, kh·ng c›n Ωünh chüc g÷ ΩıÏc n˘a. Sau lÓc th∞ng tr∫n thu quµn, nghÿa binh tÚ h‡p Í b≈n khe nÓi, nh˘ng sÓng Ω≠n, Ω„ v∫t

v° lıÁng th˙c Ω¨ b∞t ΩıÏc cða lœnh t∫p ch∂t l≠i mÊt Ω‚ng. Ph∑n nhiÀu sÓng Ω≠n lœnh t∫p ch÷m sµu t∫n Ωüy s·ng hay l° nıËc Ωünh tr·i bØng Ωµu m∂t. Nghÿa binh chŸu kh‹ l¥n m› ch◊ ki∆m ΩıÏc c‹ b‚n chÚc kh∏u sÓng v° mÊt œt Ω≠n m° th·i.

Quµn lœnh h‚i h® b∞t n„i n∂u cÁm Øn Ωà l∂y l≠i sˆc khfie Ω¨ chŸu v∂t v® tr‡n Ω≈m. R„i th∑y tr› ng„i qu∑n tÚ tr≈n nh˘ng t®ng Ωü b≈n khe, dıËi b‹ng cµy müt m¿, Øn cÁm r∂t vui v¿ ngon l°nh. B˘a Øn n°y th≈m c‹ v· s‚ bünh m÷, cü hÊp v° rıÏu chüt v˜a mËi b∞t ΩıÏc, tıËng sÿ chia sËt vËi nhau mÂi ngıÈi mÊt mi∆ng, g‡i l° b˘a tiŒc khao quµn. Ai n∂y lµu nay Øn Ω‹i m¨i, Ω¨ n¨o ruÊt m›n hÁi, bµy giÈ ΩıÏc mÊt b˘a tinh th∑n khoan khoüi, cÁm bünh tr°n trÀ, l≠i th≈m m∂y m‹n Øn l≠, h∑u h∆t chıa ΩıÏc n∆m qua bao giÈ, th°nh ra Øn u‚ng vËi nhau ngon miŒng h® l›ng l∞m. NhiÀu ngıÈi c‹ cüi c®m giüc nhı ΩıÏc d˙ b˘a Ω≠i y∆n cða vua ban. Trong Ωüm tıËng sÿ, c‹ nØm ba ngıÈi chµn ch∂t qu≈ mÔa h∆t sˆc, Ω∆n ΩÂi kh·ng düm Ωà m·i v°o mÊt nhÕu rıÏu chüt, v÷ tıÍng l° thu‚c ΩÊc cða b≈n ΩŸch c‚ ˚ Ωà l≠i cho m÷nh vË ΩıÏc ham Øn th÷ ch∆t. á‹ cÒng l° mÊt h≠ng tı tıÍng khÈ kh≠o nhı tıËng sÿ tr°o Ω÷nh ta bu‰i Ω∑u, th∂y lœnh Phüp to lËn phÚc phŸch th÷ nghÿ Ωµu h‡ kh·ng bi∆t ch≠y, hay l° nghÿ vÁ v∏n r±ng Ω‹ng cµy nh‡n gi˘a l›ng s·ng c‹ thÃ Ωµm lÒng t°u tr∫n cða Phüp v∫y.

MÊt ΩiÀu n≈n chÓ ˚ l° b˘a Øn n°y tıËng sÿ Øn Ω·ng Øn tµy, c›n chð soüi l° cÚ Phan th÷ vπn Øn m∂y n∞m cÁm ch∂m mu‚i nhı thıÈng. CÚ n‹i nh˘ng v∫t th˙c Ω¨ b∞t ΩıÏc kia l° c·ng lao huy∆t h¨n cða tıËng sÿ, giÈ cÚ khao thıÍng h∆t cho tıËng sÿ.

Én no l≠i sˆc r„i, bµy giÈ nghÿa binh toan tœnh h°nh ΩÊng sao Ωµy ? Phan á÷nh PhÔng ñ trang 99/99

Th÷ ch◊ c‹ nıËc l° tœnh Ω∆n thıÏng süch cða 36 k∆ l° hÁn. V÷ s˙ th∆ b∞t buÊc ph®i v∫y. Phan b°n ΩŸnh vËi tıËng sÿ : — Ban Ω∑u quµn ta cÔng ΩıÈng g∂p nıËc, Ω‹ng Ω„n Í vÔng nÓi n°y ch◊ t≠m ΩÎ nh∂t thÈi

m° th·i, ta Ω¨ n‹i trıËc r±ng Ωµy kh·ng ph®i l° ch c‹ thà trÓ chµn trıÈng c¯u cho ta. H„ng phÓc con s·ng giÓp ta Ωünh th∞ng ΩıÏc mÊt tr∫n nhı h·m nay l° may m∞n quü r„i, Ω˜ng n≈n tıÍng r±ng tr∫n th∞ng n°y tˆc l° c‹ thà lıu l≠i Í Ωµy y≈n ‰n ΩıÏc. Ch◊ nÊi chiÀu nay hay l° ng°y mai, ΩŸch quµn kæo Ω≠i ΩÊi binh m¨ tËi büo thÔ quy∆t chi∆n vËi ta, th÷ ta l°m sao ? Cüi diŒu k∆ “Sa nang ðng thðy” mËi r„i ch◊ dÔng ΩıÏc mÊt l∑n l° h∆t, kh·ng ai Ωà cho m÷nh dÔng ΩıÏc tËi l∑n thˆ hai. Lo Ωünh Ω¨ kh‹, m° lo Øn c›n kh‹ hÁn. Th∫t kh‰ l° viŒc lıÁng th˙c bŸ ngh¬t, kh·ng sao chuyÃn v∫n ti∆p t∆ nhı m∂y nØm trıËc. Vœ dÚ quµn Phüp l≠i kh·ng c∑n Ωünh ta, ch◊ vµy b‡c trüi nÓi n°y ΩÊ mıÈi ng°y lu·n, cÒng Ωð l°m cho quµn ta ch∆t Ω‹i nhØn rØng h∆t. BÍi v∫y, ta ph®i quy∆t k∆ lui ch≠y l° hÁn ; m° ph®i lui ch≠y tˆc t‚c mËi ΩıÏc.

Ng˜ng l≠i ra düng suy nghÿ mÊt lüt, Phan n‹i ti∆p : — C‹ m∂y nÁi quµn ta c‹ thà lui vÀ Ω‹ng Ω„n, Ωà ta Ω∞n Ωo l˙a ch‡n coi th¯ nÁi n°o ph®i

hÁn. — B∏m cÚ, xin cho lui binh l≈n miÀn nÓi Khai TrıËng c‹ ΩıÏc kh·ng ? NguyÕn MÚc hi∆n k∆ nhı v∫y. — Ph®i Ω‹, ˚ ki∆n cða tıËng quµn r∂t hiŒp vËi ˚ ki∆n ta, ta v˜a toan n‹i. Tˆc thÈi cÚ truyÀn lŒnh cho tıËng sÿ s∞p Ω¥t cho kŸp ΩÓng ng‡ th÷ n‰ tr≠i kæo quµn Ωi,

kh·ng ΩıÏc tr÷ ho¨n. CÚ d¥n d› tıËng sÿ bfi l≠i h∆t nh˘ng Ω„ v∫t g÷ kÀnh c°ng, v· dÚng ; ngo°i ra khœ giËi, mÂi ngıÈi ch◊ ΩıÏc Ωem theo y phÚc v˜a c∑n dÔng thay Ω‰i. C›n dı œt nhiÀu lıÁng th˙c th÷ sang sËt ra t˜ng bao nhfi, Ω¨y nhfi, mÂi ngıÈi ΩÀu Ωeo tr≈n vai. Th∆ l° ngo°i kh∏u sÓng Ωà ph›ng Ωünh v° tÓi g≠o Ωà ph›ng Ω‹i, quµn sÿ kh·ng ph®i khi≈ng vüc nh˘ng quµn nhu v∫t dÚng n°o khüc, n¥ng nh‡c, rÊn r°ng. Chð ˚ Phan mu‚n cho quµn sÿ nh¬ nh°ng Ωà Ωi cho mau, l≈n d‚c xu‚ng Ωøo cho dÕ, rði khi gi˘a ΩıÈng c‹ g¥p ΩŸch quµn cÒng dà ∏n nÓp hay Ω‚i chi∆n.

áÓng ng‡, quµn sÿ l≈n ΩıÈng, nh∞m phœa Khai TrıËng m° Ωi. NÓi Khai TrıËng tÚc g‡i l° nÓi GiØng M°n, dŸch nghÿa t≈n ch˘ ra t≈n n·m. Qua phœa b≈n kia nÓi GiØng M°n l° ΩŸa ph∫n cða dµn MıÈng. Phan liŒu ch˜ng Í nÓi

GiØng M°n cÒng kh·ng y≈n thµn ΩıÏc n°o, v® l≠i kh‹ mua lÓa g≠o cho quµn sÿ Øn, th°nh ra l≠i ph®i bfi nÓi GiØng M°n kæo quµn sang nıÁng nüu Í Ω∂t MıÈng.

Nghÿa binh lÓc n°y trong lıng c‹ tiÀn, nhıng ch◊ kh‰ c‹ mÊt nÂi l° kh·ng mua ΩıÏc lÓa g≠o m° Øn ; ph∑n bÍi miŒt n°y l° thıÏng du, lÓa g≠o kh·ng ΩıÏc d„i d°o nhı trung chµu, ph∑n bÍi dµn l°ng sÏ lŒnh cða b®o hÊ v° NguyÕn Thµn, d∑u c‹ lÓa g≠o dı d∫t c‹ thà bün ΩıÏc, h‡ cÒng ch≤ng düm bün cho nghÿa binh.

Í Ω∂t MıÈng, nghÿa binh ch◊ c‹ thà mua khoai b∞p Ωà Øn tr˜ cÁm. S≥n c‹ b∞p nhiÀu, Phan mua tr˘ mÊt nÁi trong nÓi, trong ˚ mu‚n tœch tr˘ lıÁng th˙c v° dıÎng sˆc quµn sÿ œt lµu, r„i trÍ vÀ chi∆n Ω∂u mÊt phen n˘a. T≠m lünh Í Ω∂t MıÈng c‚t c‹ hai viŒc Ω‹.

BÍi v∫y cÚ phüt lŒnh tiÕn v° vi∆t m∫t thı sai ·ng Tün tıÁng quµn vÚ NugyÕn Qu˚nh qua nÓi Qu≠t nh∞m ΩŸa th∆ v° c∂t dinh tr≠i s≥n s°ng, ΩÃ n˘a nghÿa binh trÍ vÀ.

DÔ c‹ trüng chœ nhı v∫y m¥c l›ng, h„i n°y th˙c l˙c cða nghÿa binh suy vi kiŒt quŒ l∞m r„i, kh·ng khüc g÷ ngıÈi Ωau b≠i hai chµn, bŸ v∂p tæ nh°o, n∆u kh·ng c‹ ai nµng ΩÎ th÷ kh‹ bÀ t˙ m÷nh d∫y n‰i. Nhıng Phan vπn bÀn l›ng v˘ng chœ, kh·ng hÀ v÷ nh˘ng n·ng n‰i ch≠y ngıÏc ch≠y xu·i, nhŸn Ω‹i nhŸn khüt, m° sinh ra chün n®n chÓt n°o.

Trong nh˘ng cÁn b·n ba c˙c kh‰, c‹ khi Phan vËi tıËng sÿ ng„i bŒt dıËi Ω∂t chuyŒn v¨n vËi nhau. CÚ thıÈng n‹i Ωi n‹i l≠i vÀ chuyŒn nhµn l˙c thi≈n m≠ng v° b°y tfi khœ ti∆t cða

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 100/100

m÷nh : n∆u qu® l›ng trÈi quy∆t ΩŸnh r„i, kh·ng thà cho ta xoay trÍ l≠i thÈi th∆ ΩıÏc n˘a, th÷ ch◊ c‹ mÊt nıËc l° ch∆t Ωà büo Ωüp cüi Án tri ngÊ phÓ thüc cða vua H°m Nghi v° t∂m l›ng tœn y≈u cða anh em hıÁng qu‚c m° th·i. Ngo°i cüi ch∆t ra, kh·ng c›n c‹ thà l°m cüch g÷ khüc.

H„i n°y t÷nh th∆ Ω¨ nguy, m° Phan thıÈng n‹i Ω∆n ti∆ng “ch∆t” ho°i, tıËng sÿ nghi ng≠i v° n‹i nhfi vËi nhau cho l° ΩiÀm gÍ.

Kà t˜ lÓc Phan b∞t Ω∑u khÍi binh nØm 1885, Ω∆n h„i n‹i Ωµy l° nØm 1895, trıËc sau 10 nØm, m∂y trØm kiŒn nhi theo tr∫n m≠c b· Ω°o lu·n b≈n m÷nh cÚ, tr˜ ra œt nhiÀu ngıÈi Ω¨ ch∆t Í sa trıÈng, ch∆t v÷ bŒnh ho≠n, c›n l≠i bao nhi≈u vπn ng∫m cay nu‚t Ω∞ng m° theo, mÊt bıËc kh·ng rÈi. CÚ khæo Ω‚i Ω¨i v° hu∂n luyŒn tıËng sÿ, ch≤ng nh˘ng røn ΩÓc h‡ cÒng can Ω®m nhπn n≠i nhı m÷nh m° th·i, l≠i c®m h‹a ΩıÏc tinh th∑n h‡ n˘a. Ai n∂y ΩÀu c‹ chœ m≠nh, gan to, ch≤ng qu®n lıu ly, coi thıÈng tœnh m≠ng. N∆u c‹ thÈi v∫n v° Ωð l˙c lıÏng, th÷ tıËng ∂y, quµn ∂y c‹ thà tung ho°nh chıa bi∆t Ω∆n th∆ n°o, Ωµu c‹ tËi nÂi ph®i lµm v°o c®nh ngÊ cÔng kh‚n m° ch∆t gi˘a r˜ng.

Phan v° nghÿa binh sang trÓ tÓc Í Ω∂t MıÈng C· Ta nh±m h„i thüng 8 nØm ∂t mÔi (1895). Nhıng chˆ tıÍng r±ng cÚ sang Í Ω∂t MıÈng xa x·i hiÃm trÍ m° ch∞c y≈n ‰n t∂m thµn. L° v÷ b®o hÊ d› bi∆t tin tˆc nghÿa binh nıÁng nüu ch n°o, l° phüi quµn lœnh Ωi t∫p n¨ Í chÂ Ω‹. Th°nh ra nghÿa binh Í Ωµu cÒng lo sÏ gi∫t m÷nh ho°i, kh·ng thà y≈n thµn ΩıÏc. LÓc n°o nghÿa binh cÒng Ωà s≥n khœ giËi v° h°nh l˚ b≈n m÷nh, b∂t cˆ trıa n∞ng hay Ω≈m khuya, hÕ nghe hÁi ΩÊng mÊt chÓt l° ph®i h∂p t∂p Ωi liÀn. ái, kh·ng ph®i nghÿa l° tıËng sÿ sÏ chi∆n Ω∂u m° trünh : h‡ ch◊ sÏ c‹ s˙ rði ro th÷nh l÷nh x®y Ω∆n cho cÚ Phan hÁn l° tœnh mŒnh cða m÷nh.

áang Í C· Ta, nghe ΩÊng ch≠y sang Cü Tang ; Ωang Í Cü Tang, nghe ΩÊng l≠i ph®i ch≠y qua Ban Bˆc. Nghÿa binh Ω‰i dÈi quanh qu∏n trong ba nÁi ∂y lu·n m∂y thüng trıÈng r∂t l° v∂t v®, c˙c kh‰, kh·ng nÁi n°o düm Í y≈n mÊt tu∑n ; m° t˜ nÁi n°y ch≠y qua nÁi kia c‹ ph®i g∑n gÒi g÷ Ωµu, v÷ n‹ cüch kho®ng nhau h°ng 36 giÈ Ω„ng h„, ΩıÈng l‚i h∆t sˆc g„ ghÀ, hiÃm h‹c. TıËng sÿ Ω¨ khæo bi∆n büo, bˆt cüc thˆ giµy trong r˜ng k∆t l≠i th°nh nhı gi°y dæp ΩÃ mang v°o chµn m° Ωi, th∆ m° c‹ nhiÀu ngıÈi c›n Ω‰ müu chµn c≤ng, Ωð bi∆t ΩıÈng sü gian nan Ω∆n th∆ n°o.

Ng‹ th∂y tıËng sÿ nhı v∫y, Phan thıÁng tµm quü, vÔng l≈n kh‹c lËn v˜a kh‹c v˜a n‹i :

— V÷ ta m° cüc ngıÁi ph®i kh‰ sÍ Ωau ΩËn trØm bÀ. Hay l° cüc ngıÁi Ωem ta ra m° n≠p cho Phüp, r„i ai n∂y trÍ vÀ qu≈ hıÁng an nghiŒp l°m Øn, k¿o ΩÃ cüc ngıÁi chŸu kh‰ sÍ Ω‹i khüt m¨i nhı v∑y, l›ng ta l∂y l°m b∂t nhπn l∞m.

TıËng sÿ xÓm l≠i khuy≈n gi®i v° ch◊ tay l≈n trÈi m° thÀ r±ng : — ChÓng t·i vui l›ng theo cÚ Ω∆n ch∆t, c˙c kh‰ th∆ n°y c‹ th∞m g÷ Ωµu. á∆n ch∆t c›n

vui l›ng, hu‚ng chi c˙c kh‰ th∆ m∂y m° chŸu kh·ng kham ! T÷nh c®nh lıu ly kh‚n kh‰ nhı v∫y Ω¨ Ω°nh, c›n ch th®m thi∆t hÁn n˘a, l° v÷ lo nghÿ

v∂t v® quü, r∂t nhiÀu tıËng sÿ thÚ bŒnh, nguy hiÃm nh∂t l° bŒnh lŸ. Trong m∂y thüng nıÁng nüu Í Ω∂t MıÈng, chœnh cÚ Phan cÒng m∞c ph®i bŒnh lŸ Ω∆n nÂi kh·ng Øn, kh·ng u‚ng g÷ ΩıÏc, v® l≠i c‹ g÷ m° Øn ! thu‚c men b‰ dıÎng ch≤ng c‹, th°nh ra g∑y c›m suy nhıÏc r∂t mau. NgıÈi cÚ bµy giÈ xanh xao ‚m y∆u, m° hai v°nh con m∞t lÓc n°o cÒng rıÁm rıËm nh˘ng gi‡t lŒ thıÁng c®m quü ΩÊ, kh·ng lÓc n°o kh·. ThıÁng c®m non s·ng, thıÁng c®m cho thµn th∆ m÷nh, thıÁng c®m nh˘ng tıËng sÿ theo m÷nh ; nh∂t l° thıÁng c®m Ω≠i s˙ hı hfing c®nh ngÊ long Ωong... Quµn sÿ th∂y ·ng chð tıËng bŒnh ho≠n ‚m y∆u Ω‰i h≥n trıËc m∞t nhı th∆, ai n∆u ΩÀu ph®i ΩÊng l›ng ˆa lÚy.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 101/101

C‹ m∂y ngıÈi c®m khœch quü sˆc, Ω∆n nÂi rÓt gıÁm ra g°o lËn : “Ta kh·ng m¥t mÒi n°o ra h°ng ΩÃ c∑u y≈n thµn, cÒng kh·ng nÎ l›ng n°o tr·ng th∂y c®nh tıÏng Ωau ΩËn m¨i ΩıÏc, th° ch∆t trıËc Ωi c›n hÁn”, th∆ r„i t˙ Ωµm c‰ m° ch∆t t‚t.

Xem th∆ Ωð bi∆t Phan c‚ k∆t ΩıÏc l›ng ngıÈi m≠nh l∞m, nhıng m° v∫n s‚ nıËc non Ω∆n lÓc cÔn, v° ˚ trÈi mu‚n tuyŒt, th÷ bi∆t l°m th∆ n°o ?

á¨ Ω‹i khüt, tr‚n trünh, Ω¨ c‹ bŒnh t∫t trong m÷nh, l≠i kh·ng ΩıÏc Í ch n°o y≈n thµn, nghÿa binh Ω∆n h„i n°y th∫t l° thi≈n nguy v≠n kh‰. Quµn lœnh b®o hÊ d› theo tung tœch m° d„n bˆc m¨i sau lıng, kh·ng cho nghÿa binh ΩıÏc ngh◊ ngÁi tr‡n mÊt ng°y n°o l° ng°y y≈n ‰n, kh·ng ph®i gi∫t m÷nh. Ch∞c b®o hÊ Ωoün bi∆t nghÿa binh s∞p t°n cuÊc cho n≈n c°ng ph®i dfli theo d„n bˆc ho°i, v÷ e Ωà cho nghÿa binh y≈n ngh◊ lµu lµu, t∂t l≠i c‹ th∆ phÚc hıng tüi khÍi.

BŸ quµn Phüp ru„ng æp tr≈n Ω∂t MıÈng mÊt cüch nguy bˆc thüi quü, Phan liŒu th∆ Í nıÁng nüu quanh qu∏n t≠i Ω∂t MıÈng cÒng nguy, bøn quy∆t k∆ Ω≈m Ωi ng°y ∏n, læn l≠i trÍ vÀ nÓi Qu≠t.

Gi˘a lÓc b∂y giÈ, nghÿa binh cüc nÁi ΩÀu rÈi r¨ tac tüc kh·ng thà n°o cˆu ˆng nhau hay l° giao th·ng tin tˆc g÷ vËi nhau ΩıÏc ; b®o hÊ sai quµn t∫p n¨ tˆ tung. Bao nhi≈u quµn thˆ do Phan s∞p Ω¥t khi trıËc, bµy giÈ thˆ n°o bŸ Ωünh tan r„i kh·ng kÃ, c›n th÷ ΩÀu chia Ω°n bà ‰, kh·ng c‹ ch n°o dung thµn. H‡ nghe tin cÚ Phan trÍ vÀ nÓi Qu≠t, bøn lÚc tÚc kæo c® vÀ Ωµy nıÁng nüu.

Nguy thay ! Nh˘ng lÓc ch◊ c‹ Ω·i ba trØm ngıÈi c›n Ω‹i l≈n Ω‹i xu‚ng, hu‚ng chi bµy giÈ tÚ hÏp 2700 m≠ng ngıÈi Í mÊt chÂ, th÷ l∂y g÷ m° Øn ?

Th°nh ra lÓc n°y nghÿa binh tuyŒt lıÁng h≤n hoi. M∂y thüng tr‚n trünh Í Ω∂t MıÈng Ban B˙c, Phan c‹ mua tr˘ ΩıÏc nhiÀu b∞p, ΩŸnh

bÚng nay mai trÍ vÀ mıu toan kh·i phÚc, th÷ Ωem b∞p ∂y vÀ l°m quµn lıÁng ΩÎ ng¥t trong œt lµu. Nhıng sau kh·ng dø bŸ quµn lœnh b®o hÊ theo d∂u æp bˆc quü, nghÿa binh vÊi v°ng, ch◊ ch≠y thoüt l∂y thµn, c›n b∞p th÷ bfi l≠i Í Ban B˙c h∆t th®y, ch≤ng Ωem theo ΩıÏc n∞m mË n°o. Nay trÍ vÀ nÓi Qu≠t, binh s‚ nhµn kh∏u l≠i tØng l≈n th∫p bÊi, th°nh ra kh·ng nh˘ng quµn sÿ ph®i Ω‹i m° th·i, chœnh Phan Ωang Ωau bŒnh lŸ c°ng ng°y c°ng n¥ng th≈m, m° thu‚c men ch≤ng qua ch◊ c‹ m∂y cüi rÕ cµy Ω°o b∫y trong r˜ng s∞c cho cÚ u‚ng, c›n s˙ Øn th÷ b˘a cÁm b˘a chüo, khi c‹ khi kh·ng, th®m h∆t sˆc th®m.

á∆n lÓc bœ nıËc tuyŒt lıÁng nhı v∑y, th÷ 2700 quµn sÿ ph®i l°m th∆ n°o ? Tuy c‹ mua læn ΩıÏc œt nhiÀu lÓa g≠o, nhıng Ω∆n n∂u chüo lfing m° hÓp mÂi ngıÈi Ω·i ba mu‰ng cÒng kh·ng Ωð, khoan n‹i g÷ Ω∆n cÁm. á‹i quü, quµn sÿ ph®i Ω°o nh˘ng cð nµu v° nh˘ng rÕ n°y rÕ kia trong r˜ng m° Øn ΩÎ l›ng; nhıng n‹ l≠t quü, kh·ng chŸu ΩıÏc, h‡ l≠i ph®i nh‰ m∂y cµy lau s∫y Ω‚t ra th°nh than, l°m nhı l° mu‚i, Ωà ch∂m m° Øn vËi cð nµu cho ΩÎ l≠t.

L≠i g¥p nh±m mÔa l≠nh Ω¨ b∞t Ω∑u, tr≈n r˜ng nÓi c›n l≠nh hÁn dıËi Ω„ng b±ng; quµn sÿ kh·ng c›n m‹n Ω„ g÷ l° m‹n Ω„ ng˙ h°n v° cÒng kh·ng c‹ Ωð dinh tr≠i che sıÁng che gi‹, t˙ nhi≈n c‹ ngıÈi ph®i n±m c°n gi˘a r˜ng. H‡ l∂y cµy lü phð l≈n tr≈n cho ∂m. C‹ ngıÈi Ω‹i ræt Ω∆n Ω‰i mfii mŒt, m≈ man, Ω≈m n±m gi˘a r˜ng, bŸ c‡p beo tËi Øn lÓc n°o kh·ng hay.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 102/102

21) Ch∆t Í gi˘a r˜ng Ai Ω‡c Tam Qu‚c, tËi lÓc Kh‰ng Minh nh∞m m∞t Í NgÒ TrıÏng Nguy≈n m° c‹ c®m

giüc ng∫m ngÔi th‚ng thi∆t ra sao, t·i tıÍng Ω‡c tËi Ωo≠n dıËi Ωµy c‹ l¡ cÒng ph®i c‹ c®m giüc ng∫m ngÔi th‚ng thi∆t nhı th∆.

V÷ hai Ω°ng tµm s˙ g∑n gi‚ng nhau, chœ hıËng g∑n gi‚ng nhau, g¥p ph®i thÈi th∆ kh‹ khØn v∂t v® g∑n gi‚ng nhau, cho Ω∆n chung cuÊc hai Ω°ng cÒng g∑n gi‚ng nhau : ch◊ v÷ nıËc m° lo, lo m° bŒnh, bŒnh m° ch∆t Í gi˘a ΩıÈng.

Xem Ωo≠n trıËc, ΩÊc gi® Ω¨ bi∆t t÷nh c®nh Ω‹i khüt ‚m Ωau kh‰ sÏ, l≠nh lÔng cða Phan

v° 2700 b≠i binh t°n t‚t tÚ h‡p Í tr≈n nÓi Qu≠t ra th∆ n°o. Phan vÀ tËi nÓi Qu≠t nh±m ng°y 12/10/1895. LÓc n°y thµn h÷nh Ω¨ liŒt nhıÏc v° bŒnh

lŸ Ω¨ tr∑m tr‡ng l∞m r„i. Ai n∂y ΩÀu r∑u bu„n lo ng≠i v° Ωoün bi∆t tıËng tinh Ω¨ Ω∆n lÓc u üm.

TıËng sÿ v° gia nhµn xÓm nhau h∑u h≠ thu‚c men Í b≈n m÷nh cÚ t‚i ng°y süng Ω≈m. Cüc tıËng thµn c∫n th÷ c‹ ba ·ng l° NguyÕn MÚc, NguyÕn Qu¸nh, NguyÕn Khai; c›n gia nhµn th÷ c‹ phu nhµn tˆc l° “c‚ nghu∆ch r˜ng” Í tr≈n Ω∑u süch Ω¨ n‹i v÷ sao c‹ cüi danh hiŒu ∂y, c® hai ngıÈi con trai l° Phan Bü Ng‡c v° Phan á÷nh Cam, lÓc n°y cÒng Í lu·n b≈n giıÈng bŒnh phÚ thµn; th≈m mÊt ngıÈi chüu k≈u cÚ b±ng chÓ ruÊt n˘a.

MÊt ng°y, cÚ Ωi lŸ kh·ng bi∆t l° m∂y chÚc l∑n; ngıÈi c°ng g∑y, m∞t c°ng h‹m, sˆc c°ng Ωu‚i. MŒt quü, cÚ n±m nh∞m m∞t l˜ Ω˜ thi≈m thi∆p; v∫y m° ngıÈi ta nghe ch‚c lüt cÚ l≠i tr±n tr‡c th‰n thˆc v° thÍ d°i nhø nh¬. Ch∞c l° lÓc tµm s˙ qu‚c gia Ωang nh∞c nhÍ kœch thœch Í b≈n trong.

BŒnh t÷nh mÊt ng°y mÊt n¥ng th≈m, cÚ cÒng t˙ bi∆t m÷nh Ω¨ lµm v· c®nh th∫t t¯ nh∂t sinh r„i, thu‚c men nhµn l˙c kh·ng sao cˆu v¨n l≠i ΩıÏc n˘a. Cho n≈n hÕ nghe lÓc n°o trong m÷nh hÁi khfie l≠i ΩıÏc giµy lüt, cÚ d≠y ·ng NguyÕn Qu¸nh v° hai ·ng kia ng„i g∑n kÀ b≈n giıÈng ΩÃ d¥n d› viŒc quµn.

CÚ v˜a thÍ h‰n hÃn v˜a n‹i : — T·i vËi cüc ·ng Ω„ng c˜u khÍi nghÿa Ω¨ mıÈi nØm nay, Ω∆n giÈ c·ng viŒc ch∞c hfing

mu·n ph∑n m° ngıÈi l≠i vÊi ph®i chia l÷a xa cüch nhau, nghÿ Ω∆n ngu„n cÁn xi∆t bao th®m thi∆t. Nhıng m° c‰ nhµn Ω¨ n‹i kh·ng sai : “Mıu viŒc Í ngıÈi, n≈n viŒc Í trÈi”, viŒc trÈi Ω¨ s∞p Ω¥t lÎ r„i, sˆc ngıÈi kh·ng l°m sao Ω‰i xoay ch‚ng chfii ΩıÏc n˘a. Nay mai t·i ch∆t, trong Ωüm cüc ·ng, ai liŒu c‹ thà ch≠y ra ngo≠i qu‚c Ωà v˜a lünh m÷nh, v˜a c∑u h‡c ΩıÏc c°ng hay. N∆u kh·ng th÷ sËm lo gi®i tün binh sÿ Ωi, cho h‡ vÀ nh° c°y c∂y l°m Øn, c›n cüc ·ng th÷ s∞p Ω¥t m° ra Ω∑u h°ng b≈n nghŸch cho xong, chˆ c‹ v‡ng ΩÊng can qua n˘a, Ω¨ kh·ng cıÎng n‰i vËi mŒnh trÈi, l≠i kæo nhµy c®nh kh‰ li≈n lÚy cho sinh dµn, v· œch...

Cüc tıËng ΩÀu bıng m¥t kh‹c nˆc nÍ, kh·ng ai n‹i ΩıÏc cµu g÷. CÚ l≠i vÈi phu nhµn l≠i ng„i b≈n giıÈng, v° con chüu Ωˆng s∞p h°ng trıËc m¥t m° n‹i : — B∂y lµu t·i lo viŒc nıËc Ω¨ kh·ng xong, m° c®nh qu≈ nÂi nh° cÒng ph®i bi∆n h‡a tÁi

bÈi, nay gi˘a ΩıÈng lÎ dÍ, t·i ph®i bfi m° Ωi, bi∆t bao m‚i di h∫n ·m ∂p trong l›ng, n‹i c°ng th≈m Ωau m° n‹i cÒng ch≤ng h∆t. Ch◊ bi∆t l° s‚ trÈi Ω¨ ΩŸnh sao th÷ m÷nh ph®i chŸu v∫y, kh·ng ch‚ng n‰i m° cÒng kh·ng trünh ΩıÏc bao giÈ. Th·i th÷ sau ng°y giÈ n°o t·i nh∞m m∞t r„i, m∂y m¬ con cˆ ra h°ng phÚc cho ΩıÏc an to°n; ta bi∆t th∆ n°o b≈n nghŸch cÒng c‹ lıÁng tµm qu˚ tr‡ng nghÿa khœ cða ta, ch∞c kh·ng nÎ h≠i vÏ con ta Ωµu m° sÏ.

Phu nhµn ng„i nghe, nıËc m∞t ch®y xu‚ng r›ng r›ng n¨y giÈ, tËi Ωµy mËi g≠t lÚy v° n‹i :

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 103/103

— Xin ·ng tŸnh dıÎng, may ΩıÏc b÷nh phÚc, cho m¬ con t·i ΩıÏc theo h∑u m¨i Í trong ch gian nan cÁ kh‰ th∆ m° vui, chˆ ·ng bfi Ωi mÊt m÷nh, t·i c‹ sung sıËng chi Í ΩÈi n˘a...

R„i cÚ b®o ngıÈi chüu tËi b≈n d¥n d› Ωinh ninh : — HÕ chÓ nh∞m m∞t th÷ chüu dπn thœm v° hai em cˆ ra trıËc Ω„n Phüp m° t˙ thÓ.

Chüu Ω¨ c‹ h‡c ch∞c bi∆t “Chœ th°nh chi Ω≠o kh® dÿ c®m nhµn” (gi˘ Ω≠o r∂t m˙c th°nh th∫t, t∂t nhi≈n c‹ thà c®m ΩıÏc l›ng ngıÈi) ta quy∆t r±ng ngıÈi Phüp kh·ng x¯ t°n nhπn Ωµu m° lo.

N‹i v˜a dˆt lÈi, cÚ truyÀn Ωem bÓt m˙c l≠i v° b®o ngıÈi chüu Ωˆng Ω‹ chæp lÈi cÚ Ω‡c. Ai cÒng nghÿ r±ng cÚ Ω‡c mÊt tÈ chÓc thı hay l° vi∆t thı ΩÃ l≠i cho Chœnh phð b®o hÊ, k˚ thüc vÏ con.

NgıÈi ta phfing Ωoün sai h∆t. CÚ Ω‡c cho chæp mÊt b°i thi c®m khüi. B°i thi nhı v∑y :

Nhıng trıÈng phÚng mŒnh th∫p canh Ω·ng, Vfl lıÏc y nhi≈n vŸ t∂u c·ng, CÔng hÊ ngao thi≈n nan tr≠ch nh≠n, Ph◊ Ω„ bi∆n ΩŸa thıÏng Ω„n phong, C¯u trÔng xa giü quan san ngo≠i, Tˆ h®i nhµn dµn thðy hfia trung, Trüch v‡ng dÒ long ıu dÒ Ω≠i, TıËng m·n thµm t˙ qu˚ anh hÔng.

DŸch n·m : Nhung trıÈng vµng mŒnh Ω¨ mıÈi Ω·ng, ViŒc vfl l·i th·i vπn ch≤ng xong, Dµn Ω‹i k≈u trÈi vang ‰ nh≠n, Quµn gian d∫y Ω∂t rÊn Ω°n ong, Chœn trÔng l∫n Ω∫n miÀn quan tüi. TrØm h‡ ph·i pha Ωüm l¯a n„ng, Trüch v‡ng c°ng to c°ng mŒt nh‡c, TıËng m·n ri≈ng h‰ ti∆ng anh hÔng.

T˜ h·m Ω‹ trÍ Ωi, bŒnh thà cða cÚ c°ng giÈ c°ng th≈m tr∑m tr‡ng ; thu‚c men thay Ω‰i

nhiÀu phıÁng cÒng v· hiŒu. MÊt vŸ danh y trong miÀn nghe tin cÚ Ωau ph®i m≠o hiÃm mu·n v°n mËi l≈n ΩıÏc nÓi Qu≠t ΩÃ trŸ bŒnh cho cÚ m° cÒng kh·ng gi®m chÓt n°o.

L‚i 8 giÈ süng ng°y 13 thüng 11, cÚ m∂t. TrıËc giµy phÓt cu‚i cÔng, cÚ mÍ m∞t ng‹ quanh chı tıËng, h÷nh nhı mu‚n n‹i g÷ n˘a, nhıng h∆t hÁi r„i kh·ng n‹i ΩıÏc n˘a, ch◊ th∂y hai b≈n kh‹e m∞t ˆa lÚy, r„i th÷ nh∞m lu·n. Linh h„n th≈nh thang l≈n tr≈n th∆ giËi nh˘ng anh hÔng nghÿa sÿ c‰ kim Ω·ng tµy v÷ viŒc nıËc nh° hy sinh, kh·ng kà th°nh c·ng hay l° th∂t b≠i. CÚ hıÍng th‡ 49 tu‰i. Khœ ti∆t Ω∑y tr°n non nıËc Lam, H„ng, c·ng viŒc ghi chæp lŸch s¯ H„ng L≠c.

Cüc h°ng tıËng sÿ nhı con m∂t cha m¬, k≈u g°o kh‹c l‹c, vang d∫y nÓi non. H„i n°o Cao Th∞ng ch∆t, h‡ thıÁng kh‹c mÊt, bµy giÈ h‡ kh‹c thıÁng tËi mıÈi. V÷ cüi ch∆t cða Cao Th∞ng Ωau ΩËn cho nghÿa binh thiŒt, nhıng c›n c‹ hy v‡ng Í cÚ Phan, bµy giÈ cÚ Phan m∂t, nghÿa binh ph®i tuyŒt v‡ng h≤n.

NhiÀu binh sÿ c® thüng nhŸn Ω‹i n±m sıÁng, m›n hÁi h∆t sˆc, cÒng kh·ng c∑m Ω∫u nÂi s˙ bi ai, Ω∆n ΩÂi thıÁng quü, kh‹c quü r„i ch∆t lu·n. C‹ m∂y chÚc ngıÈi thµn binh t˙ Ωµm c‰ ch∆t theo chð tıËng.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 104/104

çng NguyÕn Qu¸nh tˆc thÈi x∆p Ω¥t viŒc tang, kh·ng düm ΩÃ ch∫m trÕ, v÷ e c‹ s˙ b∂t tr∞c th÷nh l÷nh x®y tËi chØng. Gia nhµn v° tıËng sÿ cÔng ch‡n ng°y 16 l° ng°y an tüng ;

Tang lÕ c¯ h°nh, c‚ nhi≈n ΩÁn sÁ v° gi®n dŸ. Duy c‹ viŒc tπn liŒm di thà cða cÚ, tıËng sÿ hÁi phœ kh‰ tµm. Thay v÷ ph®i dÔng quan t°i nhı thıÈng, tıËng sÿ ch¥t cµy g v°ng tµm th∫t lËn Í trong r˜ng, Ωem vÀ khoæt lÒng thµn cµy, Ω¥t di thà trong Ω‹, tr≈n Ω∫y n∞p g∞n l≠i ch∞c ch∞n. Di thà mang üo m¨o t∂n sÿ.

áÓng ng°y an tüng, tıËng sÿ s∞p h°ng l°m là c¯ ai v° l≠y trıËc linh c˘u, r„i rıËc linh c˘u xu‚ng tüng dıËi chµn nÓi Qu≠t. LÓc linh c˘u h≠ huyŒt r„i, tr≈n ch◊ Ω∞p Ω∂t b±ng ph≤ng, chˆ kh·ng Ω∞p cao l≈n th°nh m„. TıËng sÿ dÚng tµm ch·n c∂t nhı th∆, l° v÷ ph›ng sÏ mai sau c‹ k¿ ΩiÀm ch◊ m° mÊ cÚ bŸ khai qu∫t l≈n chØng.

Quµn Phüp kh·ng hay viŒc cÚ Phan Ω¨ m∂t, v÷ tıËng sÿ vπn Ω‹ng tr≈n nÓi Qu≠t nhı thıÈng v° gi˘ cüch tr∑m tÿnh ≈m ΩÀm, kh·ng lÊ ra mÊt h÷nh tœch g÷ b°y tfi cho b≈n ngo°i bi∆t trong quµn v˜a c‹ Ω≠i bi∆n. Duy c‹ quµn thˆ cüc nÁi nghe tin chð tıËng m∂t r„i, sinh ra chün n®n, l∑n h„i t®n tüc, trÍ vÀ qu≈ hıÁng, ho¥c tr‚n qua Løo qua Xi≈m cÒng nhiÀu. C›n b®n bÊ tıËng sÿ cða Phan, th÷ vπn theo h∑u phu nhµn ΩÃ chÈ ng°y ra thÓ.

Cüch mıÈi m∂y h·m sau, quµn Phüp Ωi tu∑n, b∞t ΩıÏc mÊt t≈n nghÿa binh Í tr≈n tr≠i læn xu‚ng x‹m l°ng t÷m mua lıÁng th˙c. TrıËc c›n d d°nh, sau d‡a b∞n ch∆t, n∆u nhı kh·ng n‹i rfl binh t÷nh tr≈n nÓi, th°nh ra t≈n lœnh n‡ ph®i thÓ th∫t r±ng cÚ Phan Ω¨ qua ΩÈi tr≈n mıÈi b˘a nay v° n‹ ch◊ c® nÁi ch·n di thà n˘a.

Quan quµn buÊc n‹ Ωi dπn ΩıÈng tËi Ω°o mÊ l≈n l∂y thi thà cÚ Phan Ωem vÀ. L≠ thay ! Ω≈m b˘a 29 Í tr≈n sÁn tr≠i, phu nhµn Ωang ngð n±m mÊng th∂y cÚ Phan hiÃn

linh vÀ, n‹i vËi phu nhµn nhı v∑y : — Ng°y mai ta th¯ ra trıËc m¥t quµn Phüp, xem chÓng l°m g÷ ta. Phu nhµn cho l° ΩiÀm l≠, suy nghÿ phµn vµn. Tæ ra chiÀu b˘a sau, l° ng°y 30, c‹ tin

büo l≈n sÁn tr≠i r±ng : kh·ng hiÃu sao quµn lœnh b®o hÊ bi∆t chÂ, Ω¨ Ω°o mÊ cÚ Phan l≈n Ωem vÀ Ω„n Linh C®m r„i. Trong mÊng, cÚ n‹i “ta th¯ ra trıËc m¥t quµn Phüp” l° üm ch◊ v°o viŒc Ω°o m® Ω‹.

M∂y h·m sau phu nhµn dπn con chüu v° cüc tÔy tıËng ra thÓ Í Ω„n Linh C®m. Cüc quan binh Phüp ti∆p Ω¨i mÊt cüch t¯ t∆. MÊt Ωo°n khüc ra thÓ Í trıËc quµn m·n NguyÕn Thµn.

Phu nhµn v° cüc ngıÈi tÔy tÔng bŸ üp dπn v· Hu∆ nghŸ x¯. Cüc tıËng nhı NguyÕn Tr≠ch, NguyÕn M≠u c® th®y 23 ngıÈi bŸ chæm. C›n phu nhµn v° con chüu th÷ b®o hÊ gi˘ Í Hu∆ œt lµu, r„i th® cho vÀ l°ng á·ng Thüi an nghiŒp.

NgıÈi ta thu∫t chuyŒn r±ng cÚ Phan v° Cao Th∞ng, sau hiÃn thünh Í l°ng Kh≈ ThıÏng, huyŒn HıÁng Kh≈, dµn l°ng c®m mÊ anh hÔng, l∫p ΩÀn thÈ t˙, Ω∆n nay Ωang c›n.

N‹i vÀ quµn Phüp bi∆t chÂ, khai qu∫t ΩıÏc m® cÚ Phan l≈n, Ωem di thà vÀ Ω„n Linh C®m giao cho NguyÕn Thµn xem xæt c‹ ph®i thiŒt l° di thà Phan á÷nh PhÔng kh·ng.

B∂y giÈ NguyÕn Thµn mËi bi∆t cÚ Phan m∂t r„i, Ω∞c chœ, miŒng cıÈi ha h®, dÁ tay l≈n ngang trün m° n‹i :

— T˜ nay ta ΩıÏc ngð y≈n r„i ! H·m sau, l¨o sˆc Ω›i cüc phÚ l¨o Í l°ng á·ng Thüi v° h‡ h°ng b° con cÚ Phan l≈n Ω„n

Linh C®m nh÷n nh∫n Ωœch xüc. R„i Ω‹ NguyÕn Thµn dÍ thð Ωo≠n “anh hÔng” cða l¨o ΩÃ h°nh h≠ tËi n∞m xıÁng kh· thŸt nüt cða ngıÈi c˜u ΩŸch vËi l¨o m° lÓc ngıÈi ∂y c›n s‚ng, l¨o kh·ng düm xu∂t tr∫n giao phong, bµy giÈ ngıÈi ta ch∆t r„i mËi l≈n m¥t dıÁng oai diŒu vfl.

M° l¨o dıÁng oai diŒu vfl cüch n°o ? Kh·ng n‹i ra th÷ bfi qu≈n m∂t s˙ th∫t, m° n‹i th÷ m÷nh ph®i thıÁng tµm v° gËm ghi∆c.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 105/105

NguyÕn Thµn sai Ωem di thà cÚ Phan ra chÂ ΩŸa Ω∑u cða t‰ng ViŒt Y≈n, Ω‰ d∑u chµm l¯a m° Ω‚t cho xıÁng thŸt chüy ra tro, r„i tro ∂y trÊn v°o thu‚c sÓng, nh„i trong sÓng th∑n c·ng cða ta m° b∞n xu‚ng La Giang.

Dµn x¨ quanh miÀn, ph®i tuµn lÈi sˆc cða NguyÕn Thµn ra Ωˆng chˆng ki∆n viŒc l°m t°n nhπn n°y ; ai th∂y cÒng ph®i Ωau l›ng v° khinh th∑m NguyÕn Thµn trong bÚng. NguyÕn Thµn nay cÒng qua ΩÈi lµu r„i, n∆u Í dıËi c¯u nguy≈n c‹ g¥p cÚ Phan, ch∞c l¨o kh·ng düm nh÷n m¥t.

CÚ Phan Ω¨ ch∆t, nghÿa binh t˙ tan, NguyÕn Thµn t˙ cho cüi k∆t qu® ∂y l° c·ng tr≠ng nhı trÈi cða m÷nh, m¥c dÔ s˙ th∫t tr∫n m≠c gian nan ch◊ l° lœnh t∫p b®o hÊ v° cüc quan vfl Phüp ch◊ huy, c›n NguyÕn Thµn kæo Ω≠i binh ra t˜ thüng 5 tËi giÈ, kh·ng hÀ giao phong giüp tr∫n vËi nghÿa binh h‡ Phan l∑n n°o. Th∆ m° NguyÕn Thµn t˙ nh∫n l° c·ng tr∫n cða m÷nh, cho n≈n sai may mÊt lü cÈ b±ng lÚa Ωfi thiŒt lËn, tr≈n vi∆t 4 ch˘ th∫t lËn :

T¥c PhÔng b‚ t¯ nghÿa l° “t≈n gi¥c PhÔng sÏ quü ch∆t r„i”, r„i sai lœnh thð h≠ vüc lü cÈ ∂y, cÎi ng˙a lıu tinh ch≠y Ω≈m ng°y, vÀ kinh Ω· büo tin th∞ng tr∫n.

C›n gan hÁn n˘a, NguyÕn Thµn t˙ d˙ng bia Ωü khoe khoang ghi chæp c·ng nghiŒp m÷nh Í tr≈n Ω◊nh nÓi TÔng SÁn, sai tu∑n phð áinh Nho Quang so≠n b°i vØn bia k˝ c·ng c‹ 8 cµu 32 ch˘ nhı v∑y :

VŒ giang chi anh, Th≠ch trÚ chi linh. Th∆ xu∂t tu∂n kiŒt, VŸ x¨ t∞c sinh. Tµy b÷nh h˘u t¯, á∏u nam Ω≠i danh. H„ng Lam thi≈n c‰, Bi kŒ tranh tranh

á≠i ˚ n‹i khœ thi≈ng s·ng nÓi VŒ Giang Th≠ch TrÚ (qu≈ hıÁng NguyÕn Thµn) chung ΩÓc ra b∫c ngıÈi anh t°i, cha truyÀn con n‚i, v÷ giang sÁn x¨ t∞c m° Ω¿ ra Ωà giÓp giang sÁn x¨ t∞c. Ng°y trıËc cha Ω¨ anh hÔng, giÈ tËi con cÒng anh hÔng, l∫p n≈n c·ng nghiŒp to tüt, ghi chæp Í kho®ng s·ng Lam nÓi H„ng mu·n ΩÈi.

Nhıng bia Ωü ∂y c‹ Ωˆng ΩıÏc Í gi˘a non nıËc H„ng, Lam mu·n ΩÈi, nhı cµu vØn nŸnh h‹t cða áinh Nho Quang v° cüi ki≈u khœ m≠o c·ng cða NguyÕn Thµn Ωµu ! V÷ ba nØm sau, bia Ωü ∂y bŸ sæt Ωünh bà ra m∂y m®nh, r„i th÷ cfi m‡c r≈u phong, ru„i bµu chuÊt Í; k∆ Ω‹ ngıÈi Phüp l≠i phü trüi nÓi ∂y Ωà c∞m ΩıÈng, th°nh ra bia Ωü m∂t h≤n tØm tœch, kh·ng c›n ai nh÷n bi∆t h„i trıËc n‹ t‡a l≠c Í ch n°o n˘a. ˚ h≤n ·ng trÈi ghæt k¿ t°n süt Ω„ng lo≠i, m≠o nh∫n c·ng lao, cho n≈n sai Thi≈n l·i Ωünh tan bia Ωü ∂y Ωi chØng ?

N‹i g÷ sau lÓc h‡ Phan qua ΩÈi r„i, t÷nh th∆ b∞t buÊc nghÿa binh ph®i t˙ ra h°ng Ω∑u NguyÕn Thµn; trong ˚ kh·ng khfii c‹ ch tin c∫y v° tr·ng mong mÊt ngıÈi Ω„ng b°o quyÀn th∆, t∂t s¡ bao dung che chÍ cho m÷nh khfii ch∆t. Kh·ng dø NguyÕn Thµn l≠i ra oai, t˙ tay chæm gi∆t h≠ng ngıÈi b≠i tr∫n quy h°ng Ω‹ r∂t nhiÀu, kh·ng ΩÏi tµu tr÷nh xæt x¯ g÷ h∆t. V÷ trong tay l¨o lÓc ∂y c‹ thanh ki∆m ThıÏng phıÁng, cho phæp “tiŒn nghi h°nh s˙, tiÀn tr®m h∫u t∂u” kia m°. NgıÈi ta oün h∫n l¨o kh·ng bi∆t th∆ n°o m° n‹i.

ThuÍ Ω‹, vØn thµn NghŒ Tÿnh h‡p nhau, so≠n ra cµu Ω‚i truy ΩiŒu cÚ Pha, ˚ tˆ bao quüt, vØn t˙ hÔng h„n, c‹ thà g‡i l° mÊt tiÃu s˙ t‹m t∞t thµn th∆ v° s˙ nghiŒp cÚ Phan cÒng ΩıÏc. T·i mu‚n mıÏn ngay cµu Ω‚i n°y l°m cµu k∆t thÓc “TruyŒn Phan á÷nh PhÔng” cða t·i:

Th°nh b≠i anh hÔng m≠c lu∫n, th¯ c· trung, th¯ Ω≠i nghÿa, thŒ d˘ chı quµn t¯ th◊ chung. Chµu chi anh, M≠c chi linh, ΩÊc thı mÂi niŒm cıÁng thıÈng tr‡ng. Kh® h∫n gi® thÔy

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 106/106

Ωi≈n Ω≠i h≠, nh∂t mÊc nan chi ! Cung l¨nh y≈n ti≈u, thÔy nhµn b∂t tüc thµm sÁn oün. Hu‚ng ΩıÁng nh∫t long phi vµn üm cÊng. Ta nhµn s˙ v· thıÈng kh® lµn La ViŒt giang sÁn büch ni≈n vØn hi∆n phi≈n cung m¨;

C‰ kim thi≈n ΩŸa v· cÔng, nhi lıu thðy, nhi cao phong, Ω„ng th¯ Ω≠i trıÏng phu VÒ trÚ, Lam chi phong, H„ng chi tuy∆t, xung h°n v· n≠i büch tÔng Ωi≈u VŸ h° tai : hÊi quy∆t Ω„i ba, trung lıu Ωà trÚ ! Tinh di v∫t hoün, h° nhµn b∂t khÍi c‚ vi≈n t÷nh ? C∫p th¯ thÈi nh≠n tün phong xuy, kham thün thi≈n tµm m≠c trÏ. áÊc th¯ TÔng Mai khœ ti∆t, nh∂t t¯ tinh th∑n quün Ω∏u ngıu.

ChÓng t·i t≠m dŸch nhı sau : Anh hÔng th°nh b≠i kà chi ? D≠ s∞t son, l›ng v°ng Ωü, thÀ cÔng cüc b≠n gi˘ trıËc sau.

M¥c Chµu ΩÓc khœ tinh anh, trung hi∆u h¬n h› cÔng s¯ süch. Ngao ngün nh¡, l∑u cao s∞p Ω‰, mÊt cÊt kh‹ nµng; ph›ng v∞ng kh‹i tan, li∆c m∞t non xanh th≈m tˆc t‚i. V® bµy giÈ r„ng bay mµy xüm, x‹t xa viŒc th∆ kh·n lıÈng, nh˘ng thıÁng La ViŒt giang sÁn, vØn hi∆n trØm nØm th°nh tr∫n m≠c;

TrÈi Ω∂t xıa nay th∆ m¨i. áü d˙ng ngıËc, nıËc ch®y xu·i, Ω‹ vπn non s·ng phıÈng tu∂n kiŒt. Lam H„ng n‰i cÁn b¨o tuy∆t, büch t›ng Óa rÚng lu‚ng x·ng pha. áau ΩËn thay, Ω≈ vÎ s‹ng v„, gi˘a d›ng trÚ Ωˆng; sao dÈi v∫t Ω‰i, ng®nh Ω∑u ngıÈi cÒ ph®i b·n ch·n. áıÁng lÓc n°y gi‹ th‰i nh≠n l÷a, cØm gi∫n l›ng trÈi cay nghiŒt; ri≈ng c®m TÔng Mai khœ ti∆t, tinh th∑n mÊt thüc r≠ng trØng sao.

Trong cµu Ω‚i n°y, nh˘ng ch˘ M¥c, Chµu, La, ViŒt, Lam, H„ng, TÔng, Mai, ΩÀu l° t≈n ri≈ng nÓi s·ng qu≈ quün cÚ Phan á÷nh PhÔng.

Phan á÷nh PhÔng ñ trang 107/107