PERLARevistë shkencore - kulturore tremujore

Viti XXIII 2018 Nr. 1 (81)

Pasqyra e lëndës

Konferencë shkencore ndërkombëtare

“Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit” (Ledio Demolli) ............. 5

Deklarata përfundimtare e konferencës ndërkombëtare

“Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit” (Ledio Demolli) ........... 14

Studiues Shqiptarë dhe iranianëpër Naim Frashërin

Seyed AhmadHosseini Alast

Shaban Sinani

Ali Aliu

Abdulla RexhepiFloresha Dado

Ethem LikajHamit Xhaferi

Arian Leka

Imagjinata në përcaktim. Metafora krahasuese,

imagjinare dhe studimore. Vlerësime për veprën

poetike Tehajjulat (“Ëndërrime”)

të Naim Frashërit ............................................. 19

Naimi dhe Rumiu në kontekstin e pranisë

kulturore perso-iraniane në traditën shqiptare ... 27

Në gjirin e Perëndisë dhe të bukurisë

është foleja e dashurisë .................................... 39

Shërbesat e Naim Frashërit për gjuhën perse ... 46

Dy epopetë e mëdha të Naim Frashërit:

eposi kombëtar Istori e Skënderbeutdhe eposi fetar Qerbelaja ............................... 52

Si frymë iraniane në veprën e Naimit ............... 57

Këndvështrim kulturor-krahasues i veprës

së Naim Frashërit kundrejt kulturës së pasur

poetike perse ................................................... 61

Hyjnia dhe hyjnorja te “Fletore e Bektashinjet”

dhe në krijimet e tjera me natyrë poetike, religjoze

e didaktike të Naim Frashërit ........................... 70

IRANOLOGJI

Periudhat e letërsisë persiane ........................ 131

Periudha e zgjimit.

Periudha e lëvizjes kushtetuese ..................... 141

Ahmed TamimdariM. Xh. Jahaki

Albanologji

NataliaAleksandrovnaÇistjakovaZef Chiaramonte

Jehona e Gjergj Kastriotit - Skënderbeut Në Rusi.

Faqe Heroike Nga Historia Mesjetare

e Shqipërisë ................................................... 103

Gjuhët amtare në shërbesën e shenjtë: rasti i

shqipes .......................................................... 118

Përmbledhje e kumtesave të studiuesve iranianënë Konferencën kushtuar Naim Frashërit”Ali Akbar Zijai, Hysen Bejat, Fatime Xhan Ahmedi, Nexhme Dari,

Hasan Zulfekori, Dr. Seyed Ali Seraxh, Maksud Ali Sadeki, Sohejla

Selahi Mokadam, Turan Tulabi, Sasan Fazli, Razijeh Kazemi Kuds, Ali

Kalirad, Muhamed Muhamedpur, Xhevad Marshadlu, Muhamed

Nasiri, Dr. Faruk Nimeti .................................................................. 77

Pasqyra e librave

“Trashëgimia natyrore e Shqipërisë (vlerat, rreziqet dhe menaxhimi)” e

prof. dr. Perikli Qiriazit (Vasil Kristo) ............................................ 153

Harta e letërsisë arabe në gjuhën shqipe. Feti Mehdiu,

"Përkthimet e letërsisë arabe në gjuhën shqipe 1922-1982”

(Muhamet M. Arnauti) ................................................................. 156

Kronika kulturore

Albanologjia në Kinë: Arritje dhe perspektiva. Konferencë

e prof. dr. Ke Jing (Ibrahim Hajdarmataj) ................................... 161

Pasqyra e lëndës (persisht) ......................................................... 177

Nekrologji

Albina Girfanova (1057–2018) (Emil Lafe, Nikolai L. Suhaçev) ... 167

Remzi Nesimi (1933–2018) (Emil Lafe) ........................................ 174

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

KONFERENCË SHKENCORE NDËRKOMBËTARE

“ANALIZIMI I MENDIMEVE TË NAIM

FRASHËRIT”

ORGANIZUAR NË UNIVERSITETIN “TARBIAT MODARES”,

TEHERAN, 5 MARS 2018

Në 5 mars 2018, në sallën e konferencave “Shehid Motahari” të

Universitetit “Tarbiat Modares” në Teheran u zhvillua konferenca

shkencore ndërkombëtare “Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit”.

Në këtë veprimtari shkencore i ftuar special ishte Prof. Dr. Rexhep

Meidani, ish-president i Republikës së Shqipërisë dhe Dr. Abu Zar

Ebrahimi Torkaman, kryetari i Organizatës së Kulturës dhe Bashkëpunimit

Islam në Teheran.

Kjo konferencë ndërkombëtare për analizimin e mendimeve dhe të

vlerave të poezisë së Naim Frashërit shënoi edhe nisjen e dialogut kulturor

të Iranit me vendet e rajonit të Ballkanit. Në ceremoninë e hapjes së

konferencës ishin të pranishëm personalitete e larta Prof. Dr. Rexhep

6 Kronikë

Meidani dhe Abuzar Ibrahimi Torkeman. Në këtë konferencë merrnin

pjesë edhe anëtarë të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, personalitete

kulturore të Iranit dhe të Shqipërisë dhe të vendeve të tjera të Ballkanit. Nga

Shqipëria morën pjesë: akad. Floresha Dado, akad. Ethem Likaj, akad.

Shaban Sinani, dr. Arian Leka, ndërsa nga Kosova akad. Ali Aliu dhe dr.

Abdullah Rexhepi i Universitetit të Prishtinës, ndërsa nga Maqedonia prof.

dr. Hamit Xhaferi i Universitetit të Europës Juglindore.

Konferenca u hap nga dr. Gholam Hossein Zade, dekan i Fakultetit të

Shkencave Humane, i cili, duke u uruar mirëseardhjen e miqve nga

Ballkani, e konsideroi këtë konferencë si pararojë të fillimit të

bashkëpunimit shkencor dhe kulturor me Shqipërinë dhe me shkencën e

kulturën shqiptare në tërësi. Më tej ai shtoi se marrëdhëniet ndërmjet

shteteve ndërtohen mbi kritere të ndryshme, si ekonomike, politike,

kulturore etj. Marrëdhëniet ekonomike dhe diplomatike ndërmjet shteteve

ndërtohen në bazë të interesave të ndërsjella dhe, nëse një ditë ndryshojnë

interesat, edhe marrëdhëniet ndryshojnë formën e tyre. Zakonisht

marrëdhënie të tilla pësojnë ndryshime të shpeshta, ndërsa themelet e

marrëdhënieve kulturore midis shteteve dhe kombeve ndërtohen mbi bazën

e bashkëmendimit, të ndjeshmërisë dhe simpatisë për njëri-tjetrin, të paqes,

barazisë, humanizmit, të këndvështrimeve dhe botëkuptimeve të

përbashkëta, si dhe lidhjeve të ngjashme, dhe jo mbi interesa të natyrave të

tjera. Më tej dr. Gholam Hossein Zadeh, duke iu referuar veprimtarisë

ndërkombëtare kushtuar poetit kombëtar shqiptar dhe persishtfolës Naim

Frashëri, citoi: “Konferenca e organizuar në nderim të figurës së Naim

Frashërit dhe analizimi i mendimeve dhe ideve të këtij poeti të lirë, që është

një prej personaliteteve të mëdha të kombit shqiptar, por njëkohësisht edhe

lidhës i dy kombeve, atij iranian me atë shqiptar, do të shërbejë si një

kryefillim i bashkëpunimeve shkencore dhe universitare”. Drejtori i grupit

të gjuhës dhe letërsisë perse në Fakultetin e Shkencave humane, Dr.

Konferencë shkencore ndërkombëtare “Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit” 7

Muhamed Xhevad Natek duke theksuar rëndësinë e veprimtarive shkencore

ndërkombëtare, shprehu gatishmërinë e plotë të Universitetit “Tarbiat

Modares” për bashkëpunim me Universitetet dhe qendrat shkencore në

Shqipëri.

Në vijim e mori fjalën dr. Abou Zar Ebrahimi Torkaman, kryetari i

Organizatës së Kulturës dhe Bashkëpunimit Islam në Teheran. Ai e cilësoi

Naim Frashërin si një personalitet evolues të historisë së Shqipërisë dhe,

duke vënë theksin në ngjashmëritë e mëdha kulturore midis dy vendeve, ai

tha: “Konferenca kushtuar poetit kombëtar shqiptar dhe njëkohësisht

persishtfolës Naim Frashëri solli rastin që studiues nga dy vendet tona të

takohen pas një periudhe shumë të gjatë dhe të diskutojnë e të shkëmbejmë

mendime e pikëpamje kulturore bazuar në paqen dhe miqësinë. Është nder

për Organizatën e Kulturës dhe Bashkëpunimit Islam, që në bashkëpunim

me Universitetin “Tarbiat Modares” të hedhim hapin e parë të një zhvillimi

të ri me shumë rëndësi për kulturën e dy vendeve tona.” Dr. Ebrahaimi

Torkaman, duke iu drejtuar miqve nga Shqipëria, tha: “Ju keni ardhur në një

vend i cili ka shkruar kartën e parë të të drejtave të njeriut, vëllazërisë dhe

miqësisë. Qytetërimi iranian i ka falur botës art, kulturë, autenticitet e vlera

humane dhe ky qytetërim edhe sot është i gjallë dhe dinamik dhe vazhdon

udhët e tij historike.”

Më tej ai citoi: “Historia e lashtë e Iranit, karta e parë e të drejtave të

njeriut e hartuar me urdhër të mbretit të Persisë, Kirit të madh (Kurosh),

qytetërimi i madh pers, i cili mori dhe cilësimin si qytetërimi me ndikimin

më të madh në historinë e njerëzimit, poetë me famë, si Rumiu, Saadiu,

Hafëzi dhe Khajami, të cilët me krijimtarinë e tyre ndikuan te shumë poetë

të tjerë të vendeve të ndryshme të botës, kultura, arti dhe autenticiteti

iranian, që të gjitha këto janë mesazh miqësie, dashurie, barazie dhe morali,

që janë përhapur në mbarë botën. Është një e vërtetë e pamohueshme që

gjuha perse është gjuha e kulturës, dashurisë dhe shpirtërores dhe Naim

8 Kronikë

Frashëri ishte i dhënë me gjithë shpirt mbas gjuhës perse, kulturës iraniane

dhe doktrinës religjioze të familjes profetike Ehli Bejtit (a.s).

Dr. Ebrahimi Torkaman u ndal në fjalën e tij edhe në veprën tjetër të

Naim Frashërit me titull Qerbelaja, për të cilën midis të tjerash tha:

“Ngjarja e Qerbelasë ishte burim frymëzimi për Naim Frashërin. Ai ishte

dashurues i së vërtetës, lirisë dhe Imam Hysenit (a.s) dhe me krijimtarinë e

tij në gjuhën perse u bë hallkë lidhjeje ndërmjet nesh dhe rajonit të

Ballkanit. Në të vërtetë Naim Frashëri ndërtoi një urë komunikimi midis

Lindjes dhe Perëndimit dhe luajti një rol shumë domethënës në përçimin e

vlerave kulturore të Lindjes drejt botës mbarë. Kultura, gjuha dhe letërsia

perse para periudhës së Naim Frashërit kishte depërtuar deri në Indi dhe

Kinë dhe në Ballkan njihej si gjuha e mistikëve. Falë përpjekjeve të Naim

Frashërit kjo gjuhë u bë edhe më e njohur në Shqipëri.

Në përfundim të fjalës së tij dr. Ebrahimi Torkaman hodhi për shqyrtim

krijimin e tryezës së albanologjisë në Universitetin “Tarbiat Modares” dhe

anasjelltas, krijimin e tryezës iranologjike në Akademinë e Shkencave të

Shqipërisë, duke e cilësuar si një prej rrugëve të çeljes së portave të

marrëdhënieve dhe bashkëveprimit më të madh midis dy kombeve në

fushën e kulturës.

Më tej Dr. Nubakthi, sekretari i konferencës, paraqiti një raport të

shkurtër të punimeve të këtij evenimenti. Ai shtoi se pranë sekretariatit të

konferencës janë dorëzuar 25 kumtesa të plota shkencore dhe 40 abstrakte

nga profesorë, mendimtarë iraniane dhe të huaj, një pjesë e të cilave do të

mbahen në seancat shkencore. Dr. Nubakhti dha lajmin e mirë se me rastin e

organizimit të kësaj konference u inaugurua edhe Sekretariati i përhershëm i

dialogut kulturor midis Iranit dhe vendeve të rajonit të Ballkanit.

Konferencë shkencore ndërkombëtare “Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit” 9

Më pas fjalën e mori Prof. Dr. Rexhep Meidani, ish-Presidenti i

Republikës së Shqipërisë, i cili ndër të tjera deklaroi se poeti Naim Frashëri

është burim krenarie për kombin shqiptar dhe shtoi se ai është një prej

poetëve më të rëndësishëm të Shqipërisë, ashtu siç janë të rëndësishëm për

iranianët Khajami, Hafëzi, Rumiu dhe Sadiu. Ish-presidenti shqiptar rikujtoi

se në shekullin e 19-të gjuha perse ka qenë shumë e përhapur në mesin e

dijetarëve, mendimtarëve dhe intelektualëve shqiptarë. Ai, pasi vuri në

dukje se Naim Frashëri është një prej figurave të çmuara të kësaj periudhe,

shtoi: “Pikërisht për këtë arsye qeveria dhe kombi iranian e vlerësojnë lart

Naim Frashërin. Naim Frashëri me veprat e tij ka ndikuar shumë në kulturën

dhe letërsinë shqiptare dhe librat mësimorë në Shqipëri janë të ndikuar nga

veprat dhe mendimet e tij. Poezitë atdhedashëse të Frashërit kanë ngritur lart

ndjenjën e dashurisë për kombin dhe atdheun”. Prof, Rexhep Meidani në

vijim të fjalimit të tij, pasi vuri në dukje se Naim Frashëri është i njohur me

kulturat e ndryshme dhe sidomos me poezitë e këtyre kulturave, si dhe ka

pasur njohuri mbi identitetin dhe kulturat e ndryshme në botë, shtoi se

poezia e Naim Frashërit hapi dyert e bashkëpunimit me kulturat e tjera. Ai

tha se aktivitetet për Naim Frashërin mund të ndihmojnë në shtimin e

interesimit të popullit shqiptar ndaj gjuhës perse dhe, pasi vuri në dukje

pjesëmarrjen e mendimtarëve të vendeve të ndryshme në këtë konferencë,

shtoi: “Qëllimi i diplomacisë kulturore është krijimi i lidhjeve konstruktive

dhe i bashkëpunimit miqësor mes kombeve dhe ulja e armiqësive dhe

mosmarrëveshjeve. Diplomacia kulturore mund të bëhet shkak për

prezantimin e pikëpamjeve dhe mendimeve të përbashkëta. Në këtë mënyrë

mendimet dhe pikëpamjet e Naim Frashërit janë udhërrëfyese për

hulumtuesit dhe figurat e njohura universitare, që ata të përqendrohen në

diplomacinë kulturore me qëllim afrimin e kulturave sa më shumë mes

tyre.” Ish-presidenti i Shqipërisë në një pjesë tjetër të fjalës së tij deklaroi se

10 Kronikë

Naim Frashëri është një poet dhe filozof dhe shtoi se ai, me veprat dhe

kontributin e tij, ka ngritur lart ndjenjën atdhetare në vend. N. Frashëri ka

krijuar gjithashtu një rilindje në letërsinë shqiptare dhe të rajonit të Ballkanit

dhe në këtë mes ai ka qenë shumë i interesuar dhe i tërhequr pas letërsisë

dhe gjuhës perse. Veprimtaria e Naim Frashërit krijoi një kthesë të vërtetë

në letërsinë e Ballkanit. Rexhep Meidani tha në vijim: “Mbi 100 vjet më

parë me përfundimin e Perandorisë Osmane në Ballkan, ne u përpoqëm të

krijonim vendin tonë dhe Naim Frashëri ka bërë përpjekje serioze në

formimin e kulturës dhe identitetit shqiptar. Ai, në rrugën e krijimit të

vendit, ka bërë përpjekje të shumta dhe të panumërta dhe për këtë Naim

Frashëri është quajtur shpirti i kombit shqiptar dhe poezia e tij ka ndihmuar

shumë në realizimin e këtij objektivi. Me fjalë të tjera filozofia që ndoqi

Naim Frashëri ishte bukë dhe ujë për shpirtin e kombit shqiptar.” Rexhep

Meidani në mbyllje të fjalës së tij tha: “Naim Frashëri në poezitë e tij

atdhedashëse, të cilat janë ndikuar nga gjuha dhe letërsia perse, krijoi një

urë për lidhjen e kulturave dhe traditave dhe, çka është më e rëndësishme, ai

ka përcjellë mesazhin e paqes, miqësisë dhe mirëkuptimit”.

Në vijim të punimeve të konferencës, gjatë një ceremonie të posaçme

me pjesëmarrjen e Prof. dr. Rexhep Meidanit, ish-president i Shqipërisë, Dr.

Abou Zar Ebrahimi Torkaman, kryetar i Organizatës së Kulturës dhe

Bashkëpunimit Islam, akad. Floresha Dado, kryetare e Seksionit të

shkencave shoqërore albanologjike të Akademisë së Shkencave të

Shqipërisë, të akademikëve nga Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia dhe

personaliteteve të fushës së kulturës nga Irani, në sallën “Shehid Motahari”

në Universitetin “Tarbiat Modares” u përuruan disa vepra të botuara me

rastin e konferencës. Ndër këto ishin vëllimi me poezi persisht Tehajjulat i

Naim Frashërit, poetit kombëtar dhe rilindësit të madh shqiptar, por

Konferencë shkencore ndërkombëtare “Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit” 11

njëkohësisht edhe njohës i mirë i gjuhës dhe i kulturës perse (vëllimi është

përgatitur nga Naser Nikubakht, anëtar i kabinetit shkencor të Universitetit

“Tarbiat Modares”), po ashtu edhe një libër tjetër i N. Frashërit Gramatika e

persishtes, me parathënie të Seyed Bozorg Bigdeli, anëtar i kabinetit

shkencor të Universitetit “Tarbiat Modares”, si dhe një botim me të dhëna

mbi jetën, krijimtarinë dhe veprën e Naim Frashërit. U përurua gjithashtu

vëllimi “Dialogu kulturor Iran–Ballkan. Përmbledhje e kumtesave të

dialogut kulturor Iran–Ballkan”, përgatitur nga dr. Fatemeh Xhan Ahmadi,

anëtare e kabinetit shkencor të Universitetit “Tarbiat Modares“ dhe Behnaz

Kibakhi.

Në seancën e dytë studiuesit iranianë dhe akademikët shqiptarë

mbajtën kumtesat e tyre në dy seksione të veçanta. Nga studiuesit shqiptarë

u mbajtën këto kumtesa: “Naimi dhe Rumiu, në kontekstin e pranisë

kulturore perso-iraniane në traditën shqiptare” nga akad. Shaban Sinani,

“Foleja e dashurisë në gjirin e Perëndisë dhe bukurisë” nga akad. Ali Aliu,

“Shërbesat e Naim Frashërit për gjuhën perse” nga dr. Abdulla Rexhepi,

“Dy epopetë e mëdha të Naim Frashërit: Eposi kombëtar Istori e

Skënderbeut dhe eposi fetar Qerbelaja” nga akad. Floresha Dado, “Si

frymë iraniane në veprën e Naimit (Roli i veprës së tij në gjuhën e njësuar

shqipe)” nga akad. Ethem Likaj, “Këndvështrim kulturor-krahasues i

veprës së Naim Frashërit kundrejt kulturës së pasur poetike perse” nga prof.

dr. Hamit Xhaferi, “Hyjnia dhe hyjnorja te “Fletore e Bekatshinjet” dhe në

krijimet e tjera me natyrë poetike, religjioze e didaktike të Naim Frashërit”

nga dr. Arian Leka. Kumtesat e mësipërme botohen të plota në vijim në

këtë numër të revistës. Në konferencë u mbajtën edhe 18 kumtesa nga

studiues iranianë.

12 Kronikë

Ndër ta përmendim: dr. Ali Akbar Zijai, drejtori i parë dhe themelues i

Fondacionit kulturor iranian në Shqipëri (1995), i cili mbajti kumtesën

“Botëkuptimi mistik i Naim Frashërit: Vështrim analitik i veprës

Tehajjulat” (shih përmbledhjen në këtë numër) dhe dr. Seyed Ahmad

Hosseini Alast, drejtori i sotshëm i fondacionit, i cili mbajti kumtesën

“Imagjinata në përcaktim. Metafora krahasuese, imagjinare dhe studimore.

Vlerësime për veprën poetike Tehajjulat (“Ëndërrime”) të Naim Frashërit”

(botohet e plotë në këtë numër). Të dy këta studiues me përvojë në fushën e

shkencave humane, janë adhurues e vlerësues të Naim Frashërit si poet e si

mendimtar. Dr. Seyed Ahmad Hosseini Alast është dhe nismëtari i

konferencës për Naim Frashërin në Teheran, e cila u realizua me sukses

edhe falë përpjekjeve të tij këmbëngulëse.

Dr. Hadad Adel, kryetar i Fondacionit Sa’adi dhe kryetar i Akademisë

së Gjuhës dhe Letërsisë Persiane, në fjalimin e tij në ceremoninë e mbylljes

së konferencës tha: “Deri para sundimit të Perëndimit, myslimanët kishin

lidhje të gjera kulturore, por për fat të keq, në vitet e fundit të gjithë ata u

kthyen nga Perëndimi. Kjo ndodhi sikur vendet islamike nuk kishin histori”.

Në vijim, duke iu referuar faktit se njohja e figurave si Naim Frashëri është

njohje e Iranit, Hadad Adel shtoi: “Njohja e njerëzve të mëdhenj të tillë si

Naim Frashëri na bën të kuptojmë se ne flasim një gjuhë që ka qenë e

njohur që 800 vjet më parë. Prandaj, mbajtja e konferencave të tilla është në

fakt një kontribut në fushën e iranologjisë”. Ai theksoi: “Gjuha persiane

ishte e fuqishme para sundimit të sulltanëve osmanë. Kjo gjuhë e

harmonisë, dashurisë dhe miqësisë është manifestuar fuqishëm në

literaturën mistike dhe në Shqipëri e në vende të tjera u është kushtuar

vëmendje e madhe veprave të poetëve të shquar iranianë”. Dr. Hadad Adel

në vijim theksoi: “Shi’izmi, ashtu si gjuha persiane erdhi nga gjeografia

kulturore e Iranit në vende të tilla si Shqipëria. Në këtë djep kulturor lindi

dhe u rrit një kolos si Naimi. Ai është një figurë shumëdimensionale dhe jo

vetëm një njeri i penës, por ka qenë gjithashtu një njeri luftarak, atdhetar,

besimtar dhe ka shkruar një poemë rreth epopesë së Qerbelasë”. Në fund,

Hadad Adel shprehu besimin se elitat kulturore të të dyja vendeve, të tilla si

Konferencë shkencore ndërkombëtare “Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit” 13

Naim Frashëri, mund të veprojnë si një urë për të lidhur dy popujt e Iranit

dhe të Shqipërisë dhe dy kulturat iraniane dhe shqiptare. Ai theksoi se

dialogu i parë kulturor mes Iranit dhe Ballkanit ka nisur me organizimin e

konferencës kushtuar shkrimtarit dhe poetit të madh kombëtar shqiptar,

Naim Frashëri.

Vlen të theksohet se gjatë punimeve të Konferencës kushtuar Naim

Frashërit Dr. Hadad Adel dhe të pranishmit e tjerë promovuan krijimin e “

Sekretariatit të Dialogut Kulturor mes Iranit dhe Ballkanit”.

Në përfundim të konferencës u lexua edhe Deklarata përfundimtare, e

cila botohet në këtë numër të revistës.

Punimet e konferencës u pasqyruan gjerësisht nga mediat qendrore

vendase në gjuhët persisht dhe anglisht, si dhe nga emisionet shqip të radios

dhe televizionit iranian.

Delegacioni i akademikëve nga Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia

zhvilloi edhe vizita njohëse e turistike, nga të cilat mund të përmendim:

vizita në muzeun Xhamaran, ish-shtëpia e imam Khomeinit (ra) 1 ,

themeluesit të Republikës Islamike të Iranit; vizita në Pallatin e Shahut të

Iranit Saad Abad, sot muze; vizita në Muzeun Historik Kombëtar të Iranit;

vizita në Kullën “Milad”; vizita në R.T. Iranian IRIB, në rajonin turistik

Darband, në kanalin Sahar Balkan dhe radion shqiptare.

Gjatë qëndrimit për ditë në Iran, delegacioni i kryesuar nga ish-

presidenti Rexhep Meidani zhvilloi një takim dhe me z. Peyman Xhebeli,

zv.drejtor i përgjithshëm i radiotelevizionit shtetëror. Z. Rexhep Meidani

dha një intervistë për televizionin Sahar Balkan në gjuhën shqipe, ku foli

për rolin e Naim Frashërit në lidhjen e dy kulturave shqiptare dhe iraniane.

Ledio DEMOLLI

1 RA (Rahimehollah Alejh), Zoti e mëshiroftë.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

DEKLARATA PËRFUNDIMTARE E KONFERENCËS

NDËRKOMBËTARE “ANALIZIMI I MENDIMEVE

TË NAIM FRASHËRIT”, TEHERAN, 5 MARS 2018

Në ceremoninë përmbyllëse të Konferencës Shkencore

Ndërkombëtare “Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit”, që zhvilloi

punimet më 5 mars 2018 në Teheran, e cila u mbajt në Universitetin

Tarbiat Modares, Sekretariati i Konferencës paraqiti deklaratën finale të

kësaj konference. Sipas korrespondentit të Pars Today, teksti i

deklaratës është si më poshtë:

Bashkëpunimi kulturor midis vendeve dhe popujve në fushën e

qytetërimeve të ndryshme do të hapë rrugën për paqe, stabilitet dhe

zhvillim. Pa dyshim, dialogu kulturor midis intelektualëve dhe

mendimtarëve është shprehja më efektive dhe më e lehtë e bashkëjetesës

paqësore, është kuptimi i ndërsjellë i mekanizmave për t'u përballur me

sfidat e marrëdhënieve midis rajoneve të ndryshme të botës. Për këtë

arsye, në Organizatën e Kulturës dhe Bashkëpunimit Islam u formua

Sekretariati i Dialogut Kulturor dhe më pas u mbajt raundi i parë i

bisedimeve kulturore midis Iranit dhe Italisë në Universitetin e

Teheranit. Rezultatet efektive të këtyre bisedimeve ishin krijimi i një

Sekretariati për Dialogun Kulturor Iran–Europë me seli në Universitetin

e Teheranit. Pasi vendet e Ballkanit mirëpritën dialogun kulturor dhe

rëndësinë e kulturës historike të kësaj zone, Sekretariati i Dialogut

Kulturor midis Iranit dhe Ballkanit u krijua në bashkëpunim me

Universitetin “Tarbiat Modares”. Raundi i parë i bisedimeve kulturore

midis Iranit dhe Ballkanit u mbajt gjithashtu në kuadër të konferencës

ndërkombëtare me temë “Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit”,

poetit të shquar persishtfolës shqiptar, që u organizua më 5 mars 2018

nga Fakulteti i Shkencave Humane të Universitetit “Tarbiat Modares” në

bashkëpunim me disa institucioneve kulturore dhe shkencore, duke

përfshirë Fondacionin kulturor “Saadi Shirazi” në Tiranë, Akademinë e

Shkencave të Republikës së Shqipërisë, dhe me disa shoqata kulturore-

Deklarata përfundimtare e konferencës “Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit” 15

shkencore, përfshirë Shoqatën e Gjuhës dhe Letërsisë Perse, Shoqatën

Shkencore Iraniane, Shoqatën Iraniane të Historisë dhe Shoqatën

Iraniane të Historisë të Islamit. Në këtë konferencë, intelektualë, studiues

dhe mendimtarë nga sfera e qytetërimit iranian dhe ballkanik dhe

profesorë nga Irani e disa vende të tjera, duke përfshirë Shqipërinë,

Kosovën, Bosnjën dhe Maqedoninë, duke paraqitur leksione dhe artikuj

mbi temat e shpallura, prezantuan arritjet e tyre më të fundit shkencore

në analizimin e mendimeve dhe ideve të Naim Frashërit dhe të

kontributit të tij në konvergjencën kulturore të Iranit dhe Ballkanit. Gjatë

konferencës, dijetarët theksuan vijimësinë dhe ndjekjen e temave të

mëposhtme:

Lidhjet dhe trashëgimia e përbashkët kulturore, letrare dhe mistike

janë baza për dialogun kulturor dhe komunikimin ndërmjet elitave

shkencore dhe kulturore, duke përfshirë forumet akademike të vendeve.

Vazhdimi i dialogut kulturor të elitave shkencore dhe kulturore të

Iranit dhe Ballkanit mund të forcojë terrenin për promovimin e

marrëdhënieve kulturore, letrare dhe shkencore midis këtyre vendeve

dhe përshpejtimin e mënyrave për ta arritur atë.

Prezantimi dhe nderimi i personaliteteve shkencore dhe letrare, si

dhe të përkrahësve të dialogut kulturor janë potenciale për mirëkuptimin,

bashkëpunimin dhe zhvillimin e marrëdhënieve kulturore midis vendeve.

Vlerat e ndërsjella, spiritualiteti dhe misticizmi janë rrugëzgjidhja

më e mirë për t’u përballur me dhunën dhe ekstremizmin.

Profesorët dhe studiuesit në konferencë arritën gjithashtu në

përfundimet e mëposhtme:

Përkthimi dhe botimi i veprave të dijetarëve dhe intelektualëve të

këtyre vendeve, që kanë çuar në dialogun kulturor, për të forcuar

themelet e ndërveprimeve kulturore.

Hartimi dhe ratifikimi i Rregullores Ekzekutive të Sekretariatit të

Përhershëm të Dialogut midis Iranit dhe Ballkanit, në konsultim me

përfaqësuesit e qarqeve akademike të vendeve të dy rajoneve.

Organizimi i takimeve periodike të anëtarëve të Sekretariatit të

Dialogut Kulturor të dy fushave të qytetërimit nga universitetet anëtare.

Shfrytëzimi i kapaciteteve të organizatave, shoqatave dhe qendrave

shkencore dhe kulturore të vendeve në fushën e civilizimit me qëllim të

promovimit, zhvillimit dhe popullarizimit të çështjeve të dialogut

kulturor.

Botimi i revistës së specializuar të Dialogut Kulturor të Iranit dhe

Ballkanit për të forcuar dialogun kulturor mes palëve.

16 Deklarata përfundimtare e konferencës “Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit”

Faksimile e deklaratës përfundimtare

Përgatiti Ledio DEMOLLI

Studiues shqiptarëdhe iranianë

për Naim Frashërin

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Seyed Ahmad Hosseini Alast, studiues, drejtor i Fondacionit Kulturor “Saadi Shirazi” dhe i

revistës “Perla”.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Seyed Ahmad Hosseini ALAST

IMAGJINATA NË PËRCAKTIM. METAFORA

KRAHASUESE, IMAGJINARE DHE STUDIMORE.

VLERËSIME PËR VEPRËN POETIKE TEHAJJULAT

(“ËNDËRRIME”) TË NAIM FRASHËRIT

Alegoria, krahasimi dhe aludimi metaforik janë shtyllat e fjalës jo

vetëm në fjalën njerëzore, por edhe në fjalën e shenjtë. Metafora është

zbulimi më i madh verbal dhe potenciali përfundimtar artistik, si dhe një

mënyrë e këndshme e imagjinatës dhe e manovrimit mendor në këtë

fushë. Metafora i sjell të dyja universet kundërshtare në unitet,

veçanërisht nëse pranojmë leximin që i bën metaforës Sakakiu dhe

kalojmë përtej kornizës së krahasimit, të të krahasuarit dhe mënyrës së

krahasimit dhe arrihet te përkufizimi racional në konceptin e metaforës,

uniteti brenda kontradiktës jo vetëm që stimulon te lexuesi refleksionin,

shqyrtimin dhe habinë, por në thelb e bën fjalën mjaft tërheqëse, saqë

folësi përjeton ndjesinë e kreativitetit dhe të risisë, pasi ai, me metaforën

imagjinare, ka prezantuar lindjen e një koncepti të ri.

Dëgjuesi, i lodhur nga përsëritja e gjërave të mërzitshme dhe të

vjetruara, kësaj here po përjeton këtë dëgjim "të ri", risinë e rinimin dhe,

nisur nga thënia “çdo gjë e re është e këndshme”, kënaqet më shumë se

kurdoherë tjetër dhe vendos lidhje me fjalën dhe transmetuesin e saj.

Është e qartë se gjithë kjo, kur mbizotëron mendjen dhe merr formë

njeriu me vese, duket sikur është amorale dhe e ndaluar, sepse kur

shfaqet fyerja dhe përçmimi i të tjerëve, që të gjitha janë shembuj të

ndalimit, në këtë rast metaforat marrin përdorim antietik. Por kur është

20 Alast

mendja e pastër dhe e bardhë si dëbora, mendja e shëndoshë dhe zemra e

shëndetshme dhe njeriu me zemër të pastër vë në punë këto elemente dhe

i përdor në rrugën e shpjegimit dhe përshkrimit, natyrisht që formësohet

shpallja e qartë, fjala e drejtë, fjala e ëmbël dhe shpjegimi i këndshëm e

njerëzor. Kështu arrihen kënaqësia dhe mirëkuptimi i thellë. Madhështia

e Hafëzit, Sadiut dhe Mevlanës, si dhe e atyre që janë perëndi të poezisë

dhe e krijuesve të veprave me famë botërore, qëndron në faktin se ata, në

formën e fjalës Kuranore dhe traditës së Imamëve udhëzues, vunë

alegorinë, metaforën në udhën e shpjegimit dhe të sqarimit, të njohurive

të besimit, mistikës dhe etikës dhe jo në udhën e argëtimit dhe të

lojërave.

Kurani i Shenjtë është mishërimi aktual i këtij kufiri. Është e

mundur që një pjesë e aspekteve të mrekullueshme të Kuranit të Shenjtë

të lidhet me këtë atribut verbal. Alegoria dhe metafora në Kuranin e

Shenjtë kanë rekrutuar koncepte të vlefshme dhe të shenjta. Nga kjo

perspektivë, mund të vlerësojmë veprën poetike Tehajjulat

(“Ëndërrimet”) të Naim Frashërit. Ai, në mënyrë të mahnitshme, në

shfrytëzimin e këtyre mjeteve verbale vuri këmbën në gjurmët e

udhëheqësve të mëdhenj të letërsisë perse, duke i dhënë poezisë dhe

letërsisë së tij një reputacion kuranor, dhe u përqendrua te fjala e pastër

si bora. Për këtë arsye, në fushën e shprehjes dhe transmetimit metaforik,

Naimi mund të quhet poet transhendental, një poet me pastërti

zbardhëlluese, i cili refuzon çdo krijimtari të kotë, abuzive dhe

poshtëruese ndaj të tjerëve. Në veprën “Ëndërrimet” mendjen e tij të

zhdërvjellët dhe imagjinatën i ngre mjeshtërisht në fluturim në

horizontin e lexuesit dhe lapsin e tij e bën të kërcejë rrjedhshëm mbi

letër, a thua se ai vetë është pjellë e metaforave, aludimeve dhe alegorive

iraniane. Lloje të tjera të metaforës, si ajo krahasuese, imagjinare dhe

hulumtuese, personifikimet ngjyra-ngjyra dhe alegoritë e larmishme,

madje dhe gjestet treguese, i përdor me një përvojë të shkëlqyer. Jo

vetëm në një varg dhe as në një poezi vetmitare, por vazhdimisht e

vazhdimisht dhe asnjëherë nuk e bën moskujdesjen fli të pështjellimeve

metaforike dhe lexuesin e kënaq dhe e bind në formën më të thjeshtë dhe

më të përshtatshme, duke e çuar atë të shohë shtëpinë e ylberit, ndërtuar

nga konceptet që janë derdhur në formën e poezive të tij të bukura, duke

i vendosur përpara sofrën me shtatë ngjyra të ëndërrimeve.

Naimi komenton dhe zbërthen vargjet sipas këndvështrimit të tij

iluminist (ndriçimit të brendshëm) dhe i përdor alegoritë vazhdimisht, në

formën më të thjeshtë dhe më të rrjedhshme. Naimi duket si një kalërues

mjaft i zoti, që po garon në garat e letërsisë dhe të poezisë dhe ka korrur

sukses në fushën e garës. Në këtë shkrim do të përqendrohem te dy

vargje si dy shembuj të shkëputur nga vëllimi poetik “Ëndërrimet”, me

Imagjinata në përcaktim. Metafora krahasuese, imagjinare dhe studimore... 21

qëllim që të tregohet se sa i fuqishëm dhe i suksesshëm ka qenë poeti në

krijimtarinë poetike.

Shembulli i parë:

Nga na vjen me kaqë bujë e mengadalë,

Që nga prapa malit befas duke dalë?

Poeti në vargun e parë flet me hënën dhe rreth hënës, dhe në po këtë

fjali përdor alegorinë brenda alegorisë duke shfrytëzuar metaforën

imagjinare. Në mendjen e tij e shëmbëllen hënën me një mikeshë që ka

kohë që nuk e ka parë dhe nuk e di se ku ndodhet, dhe kjo e bën atë të

vuajë shumë. Marrëdhënia e miqësisë dhe dashuria e veçantë që ka qenë

gjithmonë midis tyre, ka bërë që ai të marrë vesh se ç’bëhet me

mikeshën e tij dhe të presë me padurim të takohet përsëri me përmallim.

Papritmas dhe pa paralajmërim, mikeshën e tij të humbur e sheh në një

vend të panjohur dhe imagjinar, ku nuk ia merrte mendja që mund ta

takonte, por e shikon ndryshe nga ç’e kishte parë dhe ç’e kishte njohur

më përpara. Mikesha e tij kishte ndryshuar shumë në këtë kohë të

shkurtër të ndarjes: kishte ndryshuar veshjen, mënyrën e të folurit,

literaturën, fytyrën dhe pamjen e saj, që ishte shumë ndryshe dhe më

magjepsëse se më përpara.

Poeti befasohet kur sheh shokun e tij të vjetër dhe me habi e pyet:

Ku ke qenë? Nga po vjen, sa paske ndryshuar, sa rrëzëlluese je bërë?!

Poeti, hënën e cila ka ca ditë që nuk ishte dukur, e shikon në formën e

gjysmëhënëzës teksa vjen nga prapa malit dhe e krahason me mikeshën e

tij imagjinare.

Hëna shfaqet në qiellin e mendjes së poetit, plot madhështi dhe

shkëlqim, dhe ia largon mërzinë, ia përmbush dëshirën dhe pritja merr

fund. Por jo ashtu sikur dukej më parë apo të paktën siç e njihte poeti.

Hëna, gjatë mungesës kishte ndryshuar shumë, është bërë kaq

madhështore dhe e mrekullueshme. Në takimin e parë poeti

impresionohet nga ndryshimet, bukuria dhe madhështia e hënës, dhe e

pyet: Ku ke qenë? Ku dhe kur je bërë kaq e bukur? Pse s’më dërgove

asnjë fjalë?

Poeti shpreh këtë gjendje mendore, habinë e tij, gëzimin dhe

pasionin e tij në formën e një metafore dhe fluturon në krahët e

imagjinatës, madje refuzon të krahasojë hënën me mikeshën e vet. Ai

nuk thotë që ti je mikesha ime që më kishte humbur dhe tani të gjeta. Me

këtë krahasim, që nënkupton ngjashmëritë, nuk do të pranojë ndryshimet

dhe që hëna dhe mikesha e tij janë dy, sepse në njëfarë mënyre janë bërë

një, sepse krahasimi në vetvete, ndërkohë që shpjegon ngjashmëritë,

22 Alast

brenda vetvetes nënkupton edhe ndryshimin, dhe dallimin, si edhe

ekzistencën e dy gjërave të ndryshme, po ashtu nënkupton edhe dallimin

ndërmjet krahasuesit dhe të krahasuarit.

Poeti nuk dëshiron të pranojë apo t’i mburret hënës se ka dy

mikesha të ngjashme, por përkundrazi, kërkon të vërtetojë se nuk ka

vetëm se një mikeshë, një mikeshë në dy forma, njëra në formën e një

hëne dhe tjetra në formën e vetë njeriut. Prandaj, pasi vetë ka në mendje

këtë marrëdhënie dhe hënën e hamendëson si mikeshën dhe mikeshën si

hënën, një mikeshë në dy formate. Tanimë këtë imagjinatë, hamendësim

dhe bindje të tij e shpjegon në formën e metaforës imagjinare, të

krahasuarën e heq me qëllim që të mos duket. Në këtë mënyrë mohohet

tërësisht dyzimi, ndryshimi dhe dallimi. Pastaj një nga karakteristikat më

të spikatura të mikeshës të tij të imagjinuar, të cilën e hasi gjatë vizitës, e

dëshmon para hënës dhe kjo veçori është "me kaq bujë". Kjo është fuqia

e mrekullueshme dhe çudia e madhështisë që miku i tij gjeti në kohën e

mungesës që ngriti edhe pyetjen e poetit, kur e pyet se ku kishte qenë

dhe ç’ishte bërë kështu?

Të njëjtën pyetje kësaj here ia bën hënës me qëllim që të vendosë po

atë marrëdhënie dhe lexuesi të kuptojë që hëna dhe mikesha për poetin

janë e njëjta gjë dhe e njëjta e vërtetë, jo dy entitete dhe dy të vërteta të

ngjashme me njëra-tjetrën. Fshirja e analogjisë dhe sjellja e një metafore

të plotë lejon që poeti të ekzagjerojë dhe të përcjellë te lexuesi atë që ka

krijuar në mendjen e tij.

Prandaj e pyet hënën: Nga na vjen? Dhe kjo është pra metaforë

krahasuese, sepse një pyetje e tillë mund t’i drejtohet vetëm njeriut dhe

jo një qenieje të ngurtë dhe pa vetëdije. Meqë poeti e ka fshirë

krahasuesin në imagjinatën e tij, nuk ka realitet të jashtëm dhe ka sjellë

për hënën një nga atributet fantastike imagjinare të mikeshës hipotetike.

Natyrisht kjo është një metaforë imagjinare, gjithçka ndodhet brenda

imagjinatës së poetit.

Përveç kësaj, metafora e krahasuar imagjinare e poetit ka një tjetër

delikatesë që e fsheh krahasuesin dhe nuk e përmend atë në emër të saj.

Kur thotë se nga vjen, pa përmendur emrin e hënës dhe prej nga vjen,

përdor një paqartësi dhe bukuri të veçantë fjalësh dhe metaforën e shfaq

më të ëmbël, më misterioze dhe në të njëjtën kohë më shprehëse.

Naim Frashëri në këtë fjali, duke përdorur mjeshtërinë figurative

dhe metaforën, ka përdorur po aq mjeshtërisht edhe iluzionin dhe në këtë

mënyrë, në unitetin njëkohësisht kontradiktor, pra frymor dhe jofrymor

(mikeshë dhe hënë ose racionalja dhe irracionalja), ka ndihmuar

dukshëm në botëkuptimin e lexuesit . Kështu që nëse dikush nuk e di

titullin e poezisë, ka për të menduar që poeti po flet me mikeshën e tij

dhe jo me hënën.

Imagjinata në përcaktim. Metafora krahasuese, imagjinare dhe studimore... 23

Shembulli i dytë:

Sa Sokratë na ke parë të helmuar?

Sa Jusufë, pre për ujqër të tërbuar?

Poeti në vargun e dytë, duke vënë përballë Jusufin me ujqërit, ka sjellë

dy metafora, krahasuese dhe hulumtuese. Në të njëjtën kohë, për shkak

se ai flet me hënën dhe e pyet hënën, ai përdor gjithashtu një metaforë të

tretë pa përmendur as edhe njërën prej shtyllave të krahasimit. Me një

fjalë, ai ka krijuar një metaforë kuptimplotë të imagjinatës. Kështu që

ndikimi i fjalës së tij është dyfishuar dhe prandaj në një fjali hasim tri

metafora. Të parën metaforën krahasuese hulumtuese; të dytën,

metaforën krahasuese hulumtuese dhe të tretën, metaforën krahasuese

imagjinare.

Shpjegim:

Fjala Jusuf, që është i krahasuari, është alegori e burrave të mençur,

e spiritualitetit dhe moralit, ashtu sikurse fjala ujqërit po ashtu është i

krahasuari, alegori e sundimtarëve tiranë dhe e mbretërve injorantë. Këtu

poeti në vend të krahasuesit vendos të krahasuarin dhe për të dyja

metaforat ka sjellë kuptim të zhdrejtë të fjalës “pre”, me qëllim që

lexuesit të mos i shkojë mendja tek Hazreti Jusufi (a.s.) dhe vëllezërit e

tij, sepse poeti simbolizon dy marrëdhëniet e kundërta ndërmjet ujkut

dhe deles dhe kjo poezi nuk i ka për qëllim ata, pasi qëllimi kryesor

është krahasuesi, i cili është fshirë.

Nisur nga fakti se krahasuesi janë burrat e mençur të ideve dhe

moralit dhe i krahasuari, që është Hazreti Jusufi (a.s.), janë personazhe

reale, atëherë kemi të bëjmë me metaforë hulumtuese dhe jo imagjinare.

Po ashtu edhe në metaforën e dytë ndodhemi përballë së njëjtës situatë,

kemi të bëjmë me metaforë hulumtuese dhe fjala “pre”, që shpjegon

lidhjen midis Jusufit dhe ujkut, është përdorur si një kuptim i zhdrejtë,

sepse veçoria kryesore dhe fati përfundimtar i Jusufëve është të jenë pre.

Por dy fjalët, Jusuf dhe Ujqërit këtu nuk nënkuptojnë ngjarjen

historike, prandaj është sjellë kuptimi i zhdrejtë me qëllim që lexuesi të

mos e kuptojë gabim. Përveç dy metaforave të sipërpërmendura, këtu

kemi edhe një metaforë të tretë, sepse poeti me mendjen e tij e

personifikon hënën me një njeri mijëravjeçar apo milionavjeçar, i cili

gjatë gjithë jetës së tij ka qenë dëshmitar i robërimit dhe i gjuetisë së

dijetarëve nga perandorët dhe sulltanët tiranë. Një njeri imagjinar që ka

jetuar kaq gjatë dhe ka parë të gjitha ngjarjet që kanë ndodhur përgjatë

historisë.

24 Alast

Poeti, pasi thur përfytyrimin e këtij njeriu, e krahason hënën me të

dhe pastaj e pyet: Gjatë jetës sate kaq të gjatë sa Jusufë pre për ujqër të

tërbuar ke parë? Është e qartë që një njeri i tillë nuk ka ekzistuar dhe

thjesht ka qenë një imagjinatë. Nga njëra anë, nga heqja e krahasuesit, e

të krahasuarit dhe e shtyllave të tjera krahasimore ka lindur metafora

krahasuese imagjinare. Shenja e vetme e kësaj metafore është pyetja që i

bën poeti hënës. Dhe duke sjellë fjalën “kaq” biem në gjurmët e venitura

të mbetura nga kjo metaforë, që, së bashku me dy metaforat e

mëparshme, paraqet një lloj bisede të këndshme dhe imagjinare ndërmjet

poetit dhe mikeshës të tij.

Fuqia letrare, manovrimi mendor dhe fusha e imagjinatës së Naim

Frashërit janë të tilla që zbulojnë thellësinë e njohurisë së tij ndaj poezisë

dhe letërsisë persiane. Ndërkohë Naimi na tregon një tjetër të vërtetë,

përtej pikturave me ngjyra të pikturuara me fjalë, që është përdorimi i

njohurive fetare dhe koncepteve nga Kurani. Naim Frashëri është poet

edhe në ëndërrime, është edhe një artist plot fantazi, është edhe një

skulptor dhe një njohës i mrekullueshëm i shenjave (të Zotit). Këtë

atribut të fundit ai e adopton nga Kurani i Shenjtë, natyra dhe bota që e

rrethon, si një dijetar i plotfuqishëm fetar që përdor fuqinë e tij semiotike

dhe në thelb sheh të gjithë mjedisin dhe objektet e natyrën, jetën dhe

gjuhën në formën e shenja që flasin për një krijues, qenie të shenjtë, dhe

të përjetshme. Shpjegimi i këtij aspekti të karakteristikave të poezisë së

Naim Frashërit kërkon një tjetër shkrim më të thelluar. Naim Frashëri,

duke zgjedhur metaforat e duhura dhe larminë e tyre me një vëmendje

prej dijetari, i përdor ato për të shpjeguar dhe përshkruar vlerat humane

dhe botëkuptimin e tij ideologjik dhe filozofik. Prandaj, në veprën e tij

“Tehajjulat” (Ëndërrime) nuk ka as edhe një varg të vetëm përbuzës,

tallës dhe përçmues, pikërisht është kjo veçori që e bën Naim Frashërin

të shquar dhe unik. Një poet zemërbardhë dhe i pastër, një poet krijues

dhe kalorës imagjinar i fushës fantastike të metaforave të këndshme dhe

alegorive piktoreske dhe ngjyra-ngjyra të universit që ngazëllen

audiencën. Naimi, ia ka dalë mbanë që të tregojë qartë

transhendentalizmin në stilin e Kuranit të shenjtë.

Biseda e tij me hënën nuk është as nga këndvështrimi ambientalist,

dhe as nga këndvështrimi i njohjes së kohës. Për shembull, kur i

drejtohet hënës, nuk i thotë që po të mos ishe ti apo po të ngriheshe lart

me vonesë baticat dhe zbaticat e deteve dhe oqeaneve do të trazoheshin.

Madje nuk thotë as që me ardhjen dhe ikjen tënde, ne shënojmë ditët,

javët dhe muajt e vitit, por natyra e dialogut të Naim Frashërit në këtë

varg, por edhe në vargjet e tjera të ngjashme është e lidhur plotësisht me

këndvështrimin sociologjik dhe atë të filozofisë historike.

Imagjinata në përcaktim. Metafora krahasuese, imagjinare dhe studimore... 25

Poeti fillimisht portretizon Jusufin dhe ujqërit, dy polet e të drejtit

dhe të padrejtit, të bukurit dhe të shëmtuarit, të mençurit dhe budallait, të

dëlirit dhe të fëlliqurit, dhe në të njëjtën kohë gjykon dhe vlerëson se

përgjatë tërë historisë Jusufët kanë qenë robër në kthetrat e ujqërve dhe

tiranëve. Në të gjitha periudhat, mësuesit, mendimtarët, dijetarët,

mistikët dhe njerëzit e mëdhenj të mendjes dhe mendimit kanë jetuar në

varfëri, në mungesë të lirisë dhe të privuar. Përkundrazi, servilët,

injorantët dhe shtypësit janë ulur në pushtet dhe kanë gëzuar pasuri. Pasi

përshkruan këto dy fakte dhe tendencat historike, nga hëna si dëshmitare

dhe vëzhguese e përhershme e historisë, kërkon fakte dhe pohim kur e

pyet që, vallë gjithnjë kështu ka ndodhur që Sokratët e mençurisë,

pastërtisë dhe së vërtetës janë helmuar dhe janë bërë theror apo në jetën

tënde, përbuzja dhe privimi ka qenë bekim i kësaj bote?! Vallë a nuk e

shikon që me mijëra njerëz të fisëm, të bukur, të ndershëm dhe të

mençur, si profeti Jusuf, janë bërë robër në luftën me ujqërit dhe janë

vrarë? Prandaj Naim Frashëri nisur nga këndvështrimi sociologjik dhe i

filozofisë historike përpiqet që të përshkruajë situatën e hidhur të kohës

së tij, bën këtë dialog dhe bujarisht qan hallet me hënën që është e

moçme sa vetë historia. Në këtë mënyrë ai shfaq ndjenjat e tij

parapëlqyese për drejtësinë, ndjenja revolucionare, fetare dhe

monoteiste.

Ai kalon përtej dukjes së fjalëve, madje kalon përtej tekstit të

realiteteve dhe të gjitha i shikon vetëm si një shenjë. Përtej gjithë këtyre,

arrin tek një e vërtetë e pastër, të cilën e ilustron në formën e tri

metaforave. Prandaj në këtë varg të poezisë të tij Naim Frashëri mund të

shikohet si një kryengritës revolucionar kundër sundimtarit të padrejtë të

kohës së tij dhe që po vajton me pikëllim për Jusufët dhe Sokratët e

historisë. Ai vë në qendër të vëmendjes fatin e tyre: ata në përgjithësi ose

u helmuan, ose u martirizuan apo edhe u përbuzën, u përçmuan dhe u

hodhën në pusin famëkeq apo u bënë pre e sundimtarëve të dhunshëm.

Këto halle poeti i qan me hënën dhe i kërkon asaj që të dëshmojë për

këtë dualizëm drejtësi–padrejtësi! Metafora imagjinare e padukshme

është vendosur në shtresën e poshtme të poezisë, duke dashur të thotë që

Naim Frashëri, kur shihte që realiteti sociologjik dhe ai i kohës ishte i

papërshtatshëm për t’u shprehur hapur, përdorte i detyruar dialogun

simbolik dhe metaforën, me qëllim që në këtë mënyrë të shprehte

ndjenjat e tij për drejtësi, si dhe ndjenjat aleviane që buronin nga Kurani.

Në këtë mënyrë ai informon gjeneratën e tanishme dhe brezat e

ardhshëm rreth fakteve të hidhura historike që janë ende në zhvillim. Ai,

duke përdorur krahasimin dhe duke çuar realitetin në botën imagjinare,

përpiqet që të gjejë dikë që të qajë hallet apo të paktën të dëgjojë

dhimbjet dhe vuajtjet. Për këtë qëllim Naimi zgjedh Hënën, jo diellin,

26 Alast

por as tokën dhe as kohën, sepse hëna ndriçon në errësirën e natës, në

thellësinë e errësirës, të kurbetit dhe të vetmisë. Tashmë Naimi ndodhet

në kurbet dhe pa ndonjë që t’i kuptojë gjuhën dhe në errësirë, sepse nuk

ka me kë të qajë hallet, nuk ka një shok të mençur. I mbetur vetëm, ai

zgjedh hënën, e cila po ashtu ka mbetur vetëm në natën e errët dhe

ngrihet lart si mërgimtar për të ndriçuar.

Dhe kjo ngjashmëri dhe ndjenjë afrie është e mjaftueshme që poeti

të gjejë hënën, si një simpatizuese dhe qortuese, dhe të hapë bisedën me

të. Metafora imagjinare që është krejtësisht në mendjen e poetit e shpreh

këtë fakt. Ndoshta për shumë njerëz kjo mund të duket si një fjalë e

rëndë apo ideologjike, që Naimi është një poet epik dhe revolucionar,

apo që Naimi është një kërkues i drejtësisë, apo që Naimi është zëri një

profeti. Ka gjasa që ata të cilët nuk i pranojnë këto atribute të Naimit, ta

konsiderojnë atë si një nacionalist ekstrem racist të shekullit të

nëntëmbëdhjetë. Ose përpara se ta njohin si mendimtar, ideolog, e njohin

si arkaik, arkeolog, etnocentrik dhe nacionalist. Por po të marrim

parasysh veprat e tij, si “Tehajjulat”, “Qerbelaja” dhe “ Marsije

Hasanein”, të gjitha këto ide do të jenë thjesht akuza ndaj këtij poeti.

Naimi është një transhendentalist i të gjitha këtyre fantazive. Po, Naimi

është një patriot dhe atdhedashës që i jep rëndësi dinjitetit dhe krenarisë

kombëtare dhe lavdive historike, shumica e të cilave janë epope dhe

humaniste. Naimi është ai që hodhi hapin e parë në ndërtimin e një

atdheu, shteti dhe kombi të fuqishëm dhe të pavarur, duke respektuar

simbolet kombëtare, dhe kjo shprehet nëpërmjet metaforave dhe

alegorive në veprën “Ëndërrimet”.

Pa dyshim, Naimi, një mendimtar i madh, ka qenë dhe është në

shërbim të identitetit kombëtar dhe fetar të popullit të tij, dhe kjo falë

bindjes së tij humane dhe fetare, bazuar në postulatin e Profetit të tij, që

thotë: “Dashuria për Atdheun buron nga besimi” dhe jo prej

sekrecioneve të mendimeve masonike, raciste dhe materialiste të asaj

periudhe kohore, kur shumica e intelektualëve u infektuan prej tyre.

Poezitë dhe tregimet e Naim Frashërit pohojnë këtë të vërtetë të qartë se

ai është një njohës i mirë i simboleve dhe i shenjave (të Zotit). Në

thellësi të shtresës së jashtme të kësaj bote ai është në kërkim të së

brendshmes, e cila është dritë dhe ndriçim, dritë që nuk është e zbehtë

dhe nuk mund të fiket me një të fryrë. Por është rreze e dritës së Hyjit, i

cili ka thënë: “Allahu është drita e qiejve dhe e tokës”. Naim Frashëri

burimin e vërtetë të kësaj drite e gjeti në Qerbela, ku dhe ndërtoi

strehëzën e vet.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Shaban Sinani, akademik. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Shaban SINANI

NAIMI DHE RUMIU NË KONTEKSTIN E PRANISË

KULTURORE PERSO-IRANIANE NË TRADITËN

SHQIPTARE

I. Naim Frashëri në dy letërsi dhe në dy histori letërsie të tyre

Megjithëse gjatë shekullit XX e më pas

historia e letërsisë shqipe është shkruar e

rishkruar disa herë, nga studiues vendës e të

huaj, nga individë e institucione, vlerësimi

për Naim Frashërin ka mbetur gjithnjë i

pandryshuar. Ai është cilësuar në njëjës

poeti kombëtar, Dichter misionar, poeti-

profet, me një rol mesianik në themelimin e

identitetit dhe të gjuhës së shkruar shqipe.

Si Naimi s’ka të tjerë, – shkroi Andon Zako

Çajupi, një poet i njohur bashkëkohës i

Naimit në ditën e vdekjes së tij, dhe ky mendim nuk ka ndryshuar. 101

poetë për Naimin është titulli i njërës prej antologjive me poezi të

zgjedhura kushtuar atij përgjatë një shekulli. Me emrin e tij studiuesit

lidhin shfaqjen për herë të parë të dukurisë së prometeizmit në historinë e

letërsisë kombëtare (Qosja 1988 : 396).

Naim Frashëri është konsideruar klasik e usta nga të huaj e shqiptarë

(Geraci 2014 : 40; Agolli : 1980), madje edhe babazot i letërsisë dhe

gjuhës shqipe të njësuar. Ai ka bashkuar fort mendimtarët që i kanë dhënë

kuptim jetës së tyre me mitin e Perëndimit (Maloki 1937) dhe ata që, në

të kundërtën, i kanë besuar thënies së njohur të shekujve të humanizmit

28 Sinani

europian: Ex Orientae lux - Dritë që vjen prej Lindjes. Mihal Grameno,

luftëtar e poet i fundit të Rilindjes, e quante Naimin zemra e Shqipërisë,

kurse Frashërin, vendlindjen e tij, e krahasonte me Mekën dhe Betlehemin:

Si ty, o Vithlehem e Mek’ e Arabisë / Ku janë lindur Muhamet e Krishti i

Krishterisë / Për mua është Frashëri, vënd i Perëndisë / Tek është lindur

Naim Beu zemr’ e Shqipërisë 1 . Kurse Àt Gjergj Fishta, poet dhe

mendimtar, figura më e rëndësishme e klerit katolik në gjysmën e parë të

shekullit XX, i fundmi i romantizmit shqiptar, në kryeveprën e tij Lahuta

e Malcìs shkruan: Bini toskë, ju n’pikë të vrapit / Mos t’u ndalin mal as

zàll / Naim Frashëri i rà qitapit / Mos m’e lshue Shqypnín per t’gjàll2.

(Fishta 1937 : 468–473). Ndërsa për Abdyl Frashërin dhe rolin e tij si

prijës i lëvizjes për pavarësi do të shkruante: Aj âsht trimi Frasher begu /

Qi gjithkund ke e qiti shtegu / I la naâm aj Toskënìs / Faqe t’bardhë i la

Shqypnìs (Fishta 1937 : 182–185).

Megjithëse pasardhës i vjershëtorëve të njohur bejtexhinj e bektashinj

Dalip e Shahin Frashëri: i pari autor i poemës së përshtatur nga Hadikaja e

Fuzuliut, që e titulloi shqip Kopshti i të mirëve, kushtuar epopesë së

Qerbelasë; kurse i dyti autor i poemës heroike Mühtarname (Poema e

lavdisë së Mühtarit), lidhja e tij farefisnore me ta thuajse nuk u përmend

ndonjëherë. Për më tepër, megjithëse edhe vetë Naimi shkroi një poemë për

Qerbelanë, duke ndjekur udhën e Frashërlliut të mëhershëm, historitë e

letërsisë shqipe në mënyrë ngulmuese kanë krijuar një opozicion ideologjik

e letrar mes tyre.

Në vitin 1971, kur, gati pas një shekulli, u botua në gjuhën shqipe libri

i fantazive i Naimit, me titullin në origjinal Tehajjülat, shkruar e shtypur

persisht në vitin 1885 (në tipografinë Mirhan të Stambollit), në një

përshtatje rikrijuese me një elegancë të rrallë nga iranologu e orientalisti

Vexhi Buhara, me titullin Ëndërrime (shpesh titulli i saj citohet gabim në

formën e shquar Ëndërrimet), për herë të parë iu rikthye vlerësimi një

pohimi të hershëm të Eqrem Çabejt: Ai nuk është europiani që shkel këtë

botë – në Orient – si një i huaj dhe për të cilin kjo ka magjinë e vendit

ekzotik. Ai është fis me këtë botë; ai rron në të, është i saj (Çabej : 1944–

1994). Edhe pse të shkruara në një gjuhë tjetër dhe të ardhura në shqip si

përkthime, masnavitë e vëllimit Ëndërrime u vlerësuan nga studiuesit

shqiptarë si bukuroshja e fjetur.

Aspak për rastësi, studimi i Eqrem Çabejt, për dy degët, dy kryeqendrat

dhe dy kahjet e romantizmit shqiptar: e para që vinte nga Lindja, me mitin

e Perëndimit dhe me Naim Frashërin në qendër; dhe e dyta që vinte nga

1 Si ti, o Betlehem, o Mekë e Arabisë 2. Bini toskë, ju n’pikë të vrapit, Ku janë lindur Muhamet’ e Krisht i krishterisë Mos t’ju ndalë as mal, as zall,

Për mua është Frashëri - vend i Perëndisë Naim Frashëri shkroi në qitap,

Tek është lindur Naim beu, zemër e Shqipërisë. Mos me e lëshue Shqipninë për t’gjallë.

Naimi dhe Rumiu në kontekstin e pranisë kulturore perso-iraniane në traditën shqiptare 29

Perëndimi, me Jeronim de Radën si shëmbëlltyrë, me ekzotikën e Lindjes,

do të botohej vetëm në vitin 1994.

Edhe në historinë e letërsisë iraniane Naim Frashëri është paraqitur

vonë. I pari që përmendi krijimtarinë e tij në persisht ishte studiuesi vendës

Abdül-Karim Gölshani, i cili, në vitin 1975, botoi në Shiraz artikullin

Rreth letërsisë perse shkruar në hapësirat turke dhe poezisë perse të

autorit shqiptar të shekullit XIX Naim Frashëri - Farhang-i Iran dar

qalamraw-i Turkan: ashʻar-i Farsi-i Naʻim Farashari, shaʻir va

nivisandah-ʼi qarn-i nuzdahum Albani (Gölshani 1975). Deri para dy

dekadash fantazive të tij persisht, librit më të hershëm të tij, Tehajjülat, në

historinë e letërsisë iraniane u është rezervuar vetëm një paragraf, në të

cilin paraqitet si poet bektashi me origjinë shqiptare, që shkroi masnavi,

në stilin e Moulanas (Golshani : 2004). Merita e zbulimit më në thellësi të

vendit të Naimit në historinë e letërsisë perse u takon studiuesve Ali Akbar

Zijai dhe Reza Kharami, që drejtuan për disa vite me radhë Fondacionin

Kulturor “Saadi Shirazi” në Tiranë dhe bënë kërkime të drejtpërdrejta jo

vetëm për vjershërinë e tij në gjuhën iraniane, por edhe për

intertekstualitetin e shumë poezive filozofike të poetit kombëtar të

shqiptarëve me veprën e Pir-Roumi-ut (Zijai 1997; Kharami 2008). Në

librin monografik “Vendi i shqiponjave”, i njohur në Iran (Zijai 2003),

kërkimet u finalizuan me një sintezë krahasimtare, që hapën udhë për ta

konsideruar Naim Frashërin si një poet me pjesë e kontribut në dy letërsi

e në dy histori letërsie. Këto kërkime u bënë nxitje për dijetarët shqiptarë,

studiues të letërsisë dhe të gjuhës shqipe, për të gjetur shpjegime të denja

dhe të provuara shkencërisht për ndërthurjen e kodeve poetike të

vjershërimit lindor e perëndimor në veprën e Naimit dhe për të shkruar

libra monografikë rreth tipologjisë së dyfishtë të lirikës së tij, në të cilën

bashkohen e shkrihen lehtësisht e paqësisht misticizmi lindor dhe

iluminizmi perëndimor (Bulo 1999). Nga këto studime tashmë është

qartësuar mirë e bindshëm se kushtëzimet e poezisë së Naim Frashërit me

atë të Roumi-ut janë të shumëfishta: i) në modelet e vjershërimit; ii) në

tipologjinë e llojeve; iii) në kodet poetike; iv) në botëkuptimin panteist

dhe në filozofinë e jetës; v). në teozofi e misticizëm, vi) në rrafshin

tematologjik e në atë të motiveve.

Naim Frashëri, jo vetëm tek Ëndërrime, por edhe kur shkruan shqip,

sidomos në lirikën filozofike, në lirikën didaktike, në lirikën e natyrës dhe

në atë të dashurisë, parapëlqen masnavinë dhe shpesh rikrijon sipas gjedhes

poetike dhe metrike të Pir-it që ndjek, Moulana-s; ndonjëherë

katërvargëshat e Khajamit dhe jo rrallë edhe gazelet e Hafizit.

30 Sinani

II. Rikthimi i Naimit tjetër

Kemi zgjedhur të përdorim termin rikthim për shpalljen e pjesës së

heshtur të veprës së Naimit, të Naimit tjetër, Naimit lindor, më së pari

pers, sepse, duke i vënë të dhënat në një kronologji të vërtetueshme,

rezulton se dukuria ka qenë e njohur qysh në gjysmën e parë të shekullit

XX. Hafiz Ali Korça, poet dhe dijetar i njohur persolog, që, i pakënaqur

prej lirive që i kishte dhënë vetes Fan Noli, botoi një përkthim alternativ

të katrenave të Omar Khajamit, ishte i pari që shkroi edhe për

konkordancat në fabul, në motiv e në frymë midis Fyellit të Naimit dhe

Nej-name-së së Pir Roumi-ut. Hafizi njoftoi në atë kohë madje se Naimi

kishte shkruar në persisht edhe një poemë tjetër liriko-epike religjioze,

veç Qerbelasë, me titullin Vajtimet e Imam Hüssein-it, që mbetet e

pazbuluar deri më sot. Duke perifrazuar titullin e poemës së Naimit, ai

vetë shkroi Vajtimet e atdheut. Mirëpo studimi i kësaj dukurie më pas u

ndalua, për disa arsye: i) për shkak të një qëndrimi të vijueshëm kritik

ndaj trashëgimit letrar shqiptar me alfabete orientale (persisht, osmanisht

dhe arabisht), njohur si letërsia e bejtexhinjve; ii) për shkak të

demonizimit historik e kulturor të ish-perandorisë osmane dhe

përgjithësisht të dukurive që mund të kishin lidhje me të; iii) për shkak

të ateizmit shtetëror që ka ekzistuar në Shqipëri deri në vitin 1990. Kjo

ka qenë arsyeja dhe pse vetëm në tri dekadat e fundme u bë e njohur

ekzistenca e një gramatike të persishtes në dorëshkrim prej Naim

Frashërit dhe e dy dramave të të vëllait, Samiut, shkruar mbështetur mbi

motive të Shah-Name-së së Firdeusiut, Gjahve e Suhrab, njëra prej të

cilave ende e pabotuar.

Këtyre shkaqeve të përgjithshme u duhet shtuar dhe një arsye e

veçantë. Musine Kokalari, që qysh në vitet 1930–1940 bëri kërkimet dhe

zbulimet e para për lidhjet e poezisë së Naimit me veprën poetike dhe

mendimin e Moulanas, u dënua si kundërshtare politike qysh në vitin 1946

dhe studimit të saj iu ndalua botimi. Teza e saj, e para kushtuar poezisë së

Naimit, është ende e pabotuar dhe ruhet në dorëshkrim në Arkivin Qendror

Shtetëror dhe në Bibliotekën Kombëtare, përveç arkivit letrar të

Universitetit La Sapienza të Romës.

Ishte pikërisht Musine Kokalari ajo që, gati një shekull më herët,

ndërsa po përmbyllte studimet e laurës për letërsi në Romë, zgjodhi si tezë

diplome veprën e Naim Frashërit dhe pati vërejtur me mprehtësi

ngjashmërinë e poezisë së Naimit me atë të Pir-Roumi-ut. E njohur me

masnavitë (mesnevitë) e Mjeshtrit të letërsisë klasike perse përmes

përkthimit italisht (Pizzi 1894 : 269–278), në tezën e saj të diplomës

kushtuar Naim Frashërit mbrojtur në Romë në vitin 1943, ajo do të

shkruante: Çudia ime qe e madhe kur konstatova se shumë vargje të Naimit

rezultojnë identike me ato të poetit persian Xhelaledin Rumiu. Në librin

Naimi dhe Rumiu në kontekstin e pranisë kulturore perso-iraniane në traditën shqiptare 31

Storia della poesia persiana të Italo Pizzi-t ajo pati mundësi të lexonte

gjithsej 11 poezi të Moulanas: pesë nga Kobla shpirtërore (La Cobla

spirituale) dhe gjashtë nga Këngëtorja (Il Canzoniere). Musine Kokalarit i

tërhoqën menjëherë vëmendjen vargjet e poezisë së njohur Nej: Dëgjojeni

fyellin si flet e vajton - Ascolta flauto che parla e piange (Pizzi 1894 : 269)

dhe Tregtari e papagalli, ose më mirë për nevojën e çlirimit të vetvetes nga

burgu i jetës - Il mercante e il pappagallo, ovvero della necessità di

liberarsi dal carcere della vita (Pizzi 1894 : 271–273).

E lindur në Adana të Turqisë, e ambientuar me qytetërimet dhe

kulturat e Orientit, megjithëse nuk e njihte persishten, megjithëse në shqip

libri Ëndërrime (Tehajjülat) nuk ishte botuar ende dhe ndoshta as e dinte

se mund të ekzistonte; Musine Kokalarit i mjaftoi përkthimi italisht i një

koleksioni të poezive të zgjedhura të Pir-it të letërsisë klasike perse për të

arritur në përfundimin se:

1. Dy poezitë e njohura të Naimit, Fyelli (nga vëllimi Lulet e verës)

dhe Turtullesha (nga cikli Parajsa), janë paralele, në mos përkthime

apo rikrijime prej poezisë së Roumi-ut Nej, botuar italisht me titullin

La Cobla spirituale. Poezia e parë është krahasuar me Pjesën hyrëse të

Cobla-s spirituale. Për të njëjtën poezi Musine Kokalari gjen dhe një

referencë tjetër, duke vërejtur ngjashmëri të dukshme me disa prej

strofave të poezisë fabuleske Tregtari dhe papagalli apo nevoja për të

çliruar veten nga burgu i jetës. Poezinë e dytë, Turtullesha, M.

Kokalari e përafron edhe me një masnavi tjetër të Roumi-ut, titulluar

Tri këshillat e zogut - I tre consigli dell augellino (Pizzi 1894 : 273).

2. Duke thelluar krahasimet me letërsinë klasike perse, studiuesja

laureante Musine Kokalari, megjithëse teoria e intertekstualitetit do të

shfaqej gati një gjysmë shekulli më vonë, provon, përmes leximit paralel,

se poezia Ujët e bekuar e Naimit është një rikrijim prej katrenës me të

njëjtin titull të Omar Khajamit, një rubai (rubāʿiyāt) kushtuar dehjes

shpirtërore me mendimin e thellë. Ashtu si në katrenën e Khajamit, poezia

e Naimit është shkruar me strofa katëvargëshe, me rimë AAAB: Shkel-e-

shko zëmëra ime / Mos bjerë në hidhërime / E në breng’e në mejtime / Mos

të gënjenjë kjo jetë (Ujët e bekuarë, vv. 45–48).

Në librin La mia vita universitaria, kujtime dhe ditar ruajtur në

arkivat italiane dhe botuar para dy vjetësh në Romë nga Simonette Ceglie

dhe Mauro Geraci, ka shumë të dhëna për njohjet vetjake të Musine

Kokalarit me përfaqësues të breznisë së fundme të Rilindjes shqiptare, që

vazhdonte të vepronte në gjurmët e Frashërllinjve në kryeqendrën e ish-

perandorisë osmane tashmë në rrënim. Unë jam nxënësja e Sami

Frashërit, – shkruan ajo në ditar. Botimi shqip e në gjuhën iraniane i librit

të saj për Naim Frashërin dhe lidhjet e tij poetike, estetike, botëkuptimore,

mistike dhe filozofike me Moulanan, që mund të realizohet me kujdesin

32 Sinani

dhe dashamirësinë e Fondacionit Kulturor Saadi Shirazi dhe të drejtorit të

tij prof. Hussein Alast, do të pasuronte bibliotekat tona me veprën më të

hershme kushtuar kësaj problematike. Më tej, studimet do të thelloheshin

duke u vënë në kërkim të pranive të tjera të letërsisë klasike perse në

traditën letrare shqiptare, sidomos të Roumi-ut dhe të Khajamit në prozën

dhe poezinë e Dritëro Agollit (Sinani 2007 : 117–126).

III. Naimi, Moulana dhe poetë të tjerë lirikë persë

Në tri dekadat e fundme, pas zhbërjes si disa kufijve të rreptë ndalues

ideologjikë dhe fetarë, pikëtakimet midis poezisë së Naimit dhe letërsisë

së Roumi-ut studiuesit i kanë shtuar, duke gjetur paralele të qarta mes dy

poetëve jo vetëm në rrafshin tematologjik, jo vetëm në shkallën e tekstit,

por edhe në prozodi, në tipologjinë e lirikës, në modelet e vjershërimit, në

kodin poetik, në frymëzimin mistik dhe në botëkuptimin filozofik (Zijai :

1998; Bulo : 1999). Tashmë, përmes metodës së tekstologjisë kritike,

mendimi hipotetik i Musine Kokalarit se poezia Nej e Roum-iut dhe

vjersha Fyelli e Naimit janë prej një burimi të përbashkët; po ashtu sikurse

dhe vjersha Zogu dhe djali dhe Tri këshillat e zogut - I tre consigli di

augellino, janë të provuara me mjete mirëfilli letrare (Bulo 1999). Njohja

e lidhjeve tekstore të poezisë së Naimit Fyelli me Nejnamenë e Roumi-ut

nxiti dhe studime mirëfilli iranologjike rreth historisë së masnavive

(Hamiti-Agagjyshi 2014 : 61–81).

Në frymë e në frymëzim, poezia e Naimit, ashtu si ajo e Roumi-ut,

përshkohet nga fana (pers. فنا, vdekje), një kategori mendimi që në

filozofinë dhe letërsinë klasike iraniane shënjonte sublimimin e vetëflijimit

(nga gr. evlogia, ευλογία, bekim), shenjtërimin e tretjes filozofike në emër

të lartësimit shpirtëror (Zijai 1998: 69–77) apo të mirësisë fisnikëruese

(Ressuli 1955), për t’u shkëputur prej tokësores së përkohshme përmes

këndelljes prej idesë së afrimit tek Krijuesi (Pagliano-Bausani : 1968; Zijai

: 1999). Në vështrimin e sotëm perëndimor, kjo mënyrë e të kuptuarit të

botës përkufizohet herë si mesianizëm, herë prometeizëm, dhe si dukuri

është identifikuar edhe tek eposi religjioz Qerbelaja (Guidetti 2015 : 83–

104).

Përthyerjen e natyrshme të misticizmit klasik persian me

iluminizmin europian në poezinë e Naim Frashërit, që shfaqet

nëpërmjet vetëflijimit për t’iu afruar hyjnores nga njëra anë dhe për të

ndriçuar përparimin e njerëzisë nga ana tjetër, ashtu si Danko në

tregimin Plaka Izegril (Старуха Изергиль) të Maksim Gorkit,

studiuesit e gjejnë edhe prej krahasimit të Fjalëve të qiririt me gazelet

e Hafizit (Hafizi : 2004). Këto dy dukuri vështirësisht të përafrueshme:

e para, me karakter sublimues të ndjenjave të besimit dhe e dyta kritike

ndaj ideve të shenjta, tek Naimi u bashkuan në një mënyrë shumë

origjinale. Ashtu si nej i ngjan njeriut, ashtu qiriu është metonimia e

Naimi dhe Rumiu në kontekstin e pranisë kulturore perso-iraniane në traditën shqiptare 33

shpirtit të poetit, që, në një anë shpreh misionin e ndriçimit të progresit

të shoqërisë njerëzore, ashtu siç ishte në filozofinë e le siècle de

lumiere; kurse në anën tjetër shpreh të kuptuarit e jetës si një dhunti

hyjnore që duhet të ketë si qëllim lartësimin drejt dritës së përjetshme.

Thellimi në lexim të krahasuar ka bërë të njohur se edhe shumë nga

vjershat didaktike me karakter fabule të Naimit, si Pesha, Korbi dhe

dhelpra, Gomari dhe kafshëtë e egra, Dragoj plak dhe dhelpra, Pëllumbat

dhe laraska, Gomari i egër dhe i buti dhe Guguçeja, në pikëpamje të

tekstit dhe të rrëfimit, po aq dhe të kumteve morale dhe edukative, janë

rikrijime ose së paku me zanafillë nga masnavitë e Moulanas (Bulo

1998; Rexhepi 2015).

Naim Frashëri, Albanian muslim, persian speaking poet:

Naim Frashëri, mysliman shqiptar, poet që shkroi persisht.

Portret i Naimit në filateli, zarfe e kartolina iraniane (1997).

Një prej prurjeve të reja të studimeve krahasuese për poezinë e

Naimit dhe letërsinë klasike perse ka lidhje me teozofinë, me kuptimin e

vetes dhe botës, me unicitetin e Krijuesit dhe me shkrirjen e fytyrës së

Zotit në gjithçka që ekziston. Në një mënyrë a një tjetër në këto raste

kemi të bëjmë me pamjet laike që marrin shëmbëlltyrat dhe urtësitë e

Kuranit në art e letërsi. Vjersha Perëndija është krahasuar me një

masnavi të Roumi-ut (Shehabi : 2014). Nuk është një dukuri përjashtuese

që poezitë e Roumi-ut të nisin në një mënyrë të tillë, bez bismille i

temhidom, pa bis’mil’alh e përfalje, pa Ves-selam e lartësim të Hyjit, pa

lejen urdhëruese nga Ai që është lart (Čamdžić 2015), duke përfshirë dhe

34 Sinani

Nejname-në. Dhe vërtet, poezia Perëndija e Naimit ndjek në fjalë e në

frymë masnavinë e Mjeshtrit Burri dhe thesari. Por, duke e parë çështjen

më në thellësi, pavarësisht nga mungesa e përthirrjes së lutjes kanonike,

mund të provohet se të dyja bashkë janë frymëzime të drejtpërdrejta prej

një burimi të përbashkët, prej Shkrimit të Shenjtë (Kuran : 17–79).

Studiuesit e sotëm janë të prirur se e gjithë historia e letërsisë botërore

është me karakter rikrijues dhe se kodi i kodeve të saj janë pikërisht

Shkrimet (Frye 1982). Roumi-u i parapriu mendimit njerëzor me idenë e

fisnikërimit të qenies duke shenjtëruar botën, duke shpallur Shën Tokën.

Naimi, me panteizmin e tij bektashian, e rishpalli atë në dritë të parimeve

të romantizmit, në mënyrë të veçantë në pajtim me kultin e natyrës. s

Poema Bagëti e Bujqësia e Naimit, që për shumë kohë disi me

druajtje është krahasuar me Bukoliket e gjeorgjiket e Virgjilit dhe me

Punët e ditët e Hesiodit, në kohën e sotme shihet shumë e afërt me surenë

Arka e Nuhut në Kuran (Arka e Noes në Bibël), si dhe me Kabala-në

hebreje, në të cilën mendimtarët udhëzohen: Vend i mirë për të medituar

është një livadh jashtë qytetit. Poezia e Naimit Një lule e vyshkur apo një

vajzë e vdekur, njësoj si dhe vjershat Zemra, Fyelli, Perëndija e Bilbili,

janë të përshkuara prej ideve themelore të teozofisë klasike perse, sipas së

cilës zemra është selia e Zotit dhe shpirti njerëzor shndërrohet në dritë.

Pikërisht kjo metamorfozë shenjtëron dritën, por të kuptuar krejt ndryshe

prej leximeve tradicionale të kësaj shenje aq të pranishme në poezinë e

Naimit, i cili shqiptohet me të njëjtat parime filozofike: Zemër e njeriut në

jetë / Është vend i Perëndisë / Ësht’ atje Zot i vërtetë / Zot i math i

gjithësisë. Ky përfytyrim i Naimit është i njëjti si në Kuran, ku zemra

konsiderohet një stacion panegjirizmi dhe megalizie të Krijuesit (Kuran

17 : 19). Drita, zemra dhe Krijuesi përbëjnë një trini edhe në masnavitë e

Moulanas, edhe në poezitë e Naimit.

Ndërtekstorësia që bashkon poezinë e Naimit me atë të Roumi-ut dhe

herë-herë edhe me atë të Hafizit dhe të Khajamit ka lidhje jo vetëm me

prejardhjen e tij, me formimin shpirtëror që mori në fëmijëri si nxënës i

teqeve të Frashërit dhe sigjyshërve bejtexhinj; jo vetëm me autoritetin

botëror që kishte poezia klasike perse, për të cilën në shekujt e humanizmit

thuhej se ishte rikthyesja e parë e vëmendjes te lashtësia antike e

qytetërimeve greke dhe romake; jo vetëm ne statusin e persishtes në vetë

ish-perandorinë osmane si lingua franca krahasuar me gjuhën e saj

zyrtare, e cila kishte shkallën e një gjuhe popullore; por edhe me fatin

personal të tij si njeri e si shkrimtar; me shijet estetike dhe me gjedhet e të

menduarit.

Të gjitha këto fije të padukshme, gjithnjë e më të shkodifikuara, që

ndërlidhin poezinë e Naimit me atë të Pir-Roumi-ut, na çojnë deri te

pyetja: Nëse ideologjikisht, për shkak të urgjencës që kishte Shqipëria për

Naimi dhe Rumiu në kontekstin e pranisë kulturore perso-iraniane në traditën shqiptare 35

t’u ndarë nga një perandori sunduese mbi trojet e saj, nga një perandori që

i takonte Lindjes, në poezinë e tij Për se, shkruante si një iluminist: Jak’o

dit’e uruar / Që lind nga perëndon; në botëkuptimin dhe filozofinë e tij

për veten dhe botën, për njeriun dhe Krijuesin, pra, në bindjet e tij vetjake,

ishte më pranë kuptimit lindor mistik e teozofik? Naim Frashëri,

pavarësisht nga u orientua, në përputhje me misionin si poet

kombformues, ndoqi modelin dhe ruajti identitetin e tij, që i diktohej nga

origjina (Gylsheni 2000 : 11). Mesa duket, kjo do të jetë një nga pyetjet

më të ndërlikuara të së ardhmes para studiuesve për veprën e tij. Eqrem

Çabej kishte të drejtë plotësisht të drejtë kur shkruante për Naimin se ai

është fis me këtë botë; ai rron në të, është i saj. Mendimtari reformator

suedez i shekullit XVIII Emmanuel Swedenborg, në kërkim të mundësive

të reja të përtëritjes morale të Krishterimit, me shpresë në ardhjen e dytë

të Mesisë, në traktatin e tij The Heavenly Doctrine, shprehej: Engjëjt e

kanë të kthyer vështrimin drejt Orientit.

Fan S. Noli, kryepeshkop e kryeministër, poet e përkthyes në shqip i

rubaive të Omar Khajamit, i krahasuar botërisht për nga fuqia shprehëse

vetëm me përkthimin e Fitzgerald-it, duke provuar të shkruante një himn

për Shqipërinë, pohonte në vargje mobilizuese se kryeshenja e saj, flamuri,

ishte: Flamur që lint Shën Kostandinin / Pajton Islamn’ e Krishtërimin /

Çpall midis feve vllazërimin / Flamur bujar për Njerëzi. Naim Frashëri,

ndonëse adhuronte Roumi-un dhe Hafizin, shkroi poezinë Përpara

Krishtitë dhe përktheu një prej shëmbëlltyrave më të njohura të Ungjillit

sipas Shën Gjonit, me një bukuri të rrallë shqipthënëse. Naimi, ashtu siç

bënte njësh misticizmin me iluminizmin, për qëllime didaktike dhe për

lartësim të shpirtit njerëzor, ashtu lirisht alternonte në krijimtari letërsinë

katekistike të krishterë me tasavvuf-in mistik:

Zotit Krisht, një mëngjes, tek mësonte njerëzinë në hijetoret, të

kënduarit e judeve, që quheshin “shkronjës” dhe “farisenj”, i prunë një

grua që kishinë zënë mbë turp, edhe i thonë që në nomtë Moisiu porosit të

tillatë të vritenë me gurë, ti, pra, si thua? Këtë ja thoshinë duke ngarë, që

të gjeninë punë ta shaninë. Zoti Krisht hodhi sytë poshtë dhe shkruante me

gisht mbi dhe. Si vunë këmbë dhe po e pyetninë, ngriti sytë mbë ta dhe tha:

“I pafajmi prej jush të hedhë përpara gurë mbi të”. Ata, si dëgjuanë këto

fjalë edhe mendja i rrihte, zunë një nga një, nga të mëdhenjtë e gjer tek të

fundit, e po dilninë, dhe mbeti vetëmë Zoti Krisht dhe gruaja që po

qëndronte ndë mest. Si ngriti sytë Zoti Krisht përsëri dhe s’pa njeri veç

gruanë, i tha asaj: “Grua, ku janë ata që të hiqninë fajtore? Asnjë s’të

36 Sinani

dënoi?” Dh’ajo u përgjegj: “Asnjë, o Zot”. Pra, i tha Zoti Krisht, as unë

s’të dënonj, shko tashi dhe mos bënjë faj më (John 8 : 1–11)2.

Shëmbëlltyra e Mari Magdalenës

nga Ungjilli sipas Gjonit

(nga Bibla)

Shëmbëlltyra e provës së engjëjve

me dy djemtë e Imam Aliut

(nga Kurani)

Naim Frashëri, E këndimit të çunave këndonjëtoreja (Bukuresht 1886, f. 18–20)

* Krhs përkthimin e Konstantin Kristoforidhit, Ungjilli sipas Gjonit, 8 : 1-11 (1879): Edhe Jisuj vate ndë malt t'ullinjvet. Edhe mbë të-vagulluarët erdhi përsëri ndë hieroret, edhe

gjithë llauzi vinte tek ay; edhe ay ndënji e i mësonte. Edhe shkronësit’ e farisenjtë i bjenë një grua të-zënë ndë kurvëri, edhe si e vunë ndë mest, i thonë: Mësonjës, këjo grua është

zënë mbi punët dyke kurvëruarë. Edhe Moisiu ndë nomt na ka porositurë të-tellatë gra të vritenë me gurë; ti pra ç’thua? Edhe këtë e thoshinë dyke ngarë atë, që të me se t’a

përflasënë. Po Jisuj uunjt, e skruante me gishinë mbë dhet. Edhe passi qëndroninë dyke pyetur' atë, ungrit, e u tha atyre: I pafajmi prej jush, ky më përpara le të hedhë gurinë

mbi atë. Edhe përsëri u unjt, e shkruante mbe dhet. Edhe ata kur dëgjuanë, edhe pasi qërtonëshinë prej ndërgjegjesë, zunë të dilninë jashtë një nga një, që prej pleqvet e gjer

mbë të-fundëshmit; edhe Jisuj mbeti vetëmë, edhe gruaja ishte dyke ndënjurë ndë mest. Edhe Jisuj si ungrit, edhe nukë pa asdonjë veç gruasë, i tha asaj, Grua, ku jan’ ata që të

përflisninë? Asndonjë s’të dënoj? Edhe ajo tha: Asndonjë, Zot. Edhe Jisuj i tha: As unë

nukë të dënonj; shko, edhe mos fëje më.

Naimi dhe Rumiu në kontekstin e pranisë kulturore perso-iraniane në traditën shqiptare 37

Literaturë:

Abül Karim Gölshani, Farhang-i Iran dar qalamraw-i Turkan: ashʻar-i Farsi-i Naʻim Farashari, shaʻir va nivisandah-ʼi qarn-i nuzdahum Albani - Rreth letërsisë perse shkruar në hapësirat turke dhe poezisë perse të autorit shqiptar të

shekullit XIX Naim Frashëri, Shiraz, 1975.

Abdel Gylshani, Naim Frashëri - poeti shqiptar që shkruan në gjuhën persiane: në 100-vjetorin e vdekjes së Naim Frashërit, në Flaka, Shkup, 29 maj 2000.

Abdel K. Golshani, Kultura iraniane në territoret e pushtuara nga Turqia -

poezitë në gjuhën persiane të Naim Frashërit, poet dhe shkrimtar shqiptar i shekullit XIX, përkthim shqip, ruhet në Arkivin e Institutit të Gjuhësisë dhe

Letërsisë, Tiranë.

Abdel K. Golshani, History of persian literature, Tehran, 2004.

A. Pagliano, A. Bausani, La letteratura persiane, Firenze, 1968.

Abdulla Rexhepi, Naim Frashëri dhe kodi letrar persian: Gjurmë të Mevlana

Rumiut në poezinë e Naim Frashërit, në aktet e Seminarit XXXIII Ndërkombëtar

për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, nr. 33/2, Prishtinë, 2015.

Abdullah Hamiti dhe Urata Agagjyshi, Interpretimi i këngës “Neji” të Mevlana

Xhelaluddin Rumi-ut, në revistën Hikmet, nr. 5, Prishtinë, 2014.

Ahmed Tamimdari, Historia e letërsisë perse, Tiranë, 2011.

Ali Akbar Zijai, Studim krahasues i mendimeve të Naim Frashërit dhe filozofëve

të Lindjes te “Takhajolat”, në Perla, nr. 2, Tiranë, 1996.

Ali Akbar Zijai, “Dhimbja e fyellit” e Xhelaledin Rumiut, në revistën Perla, nr.

4, Tiranë, 1997.

Ali Akbar Zijai, Gjuha e zemrës ose njohja e universit (një vështrim i shpejtë mbi librin “Ëndërrime” të N. Frashërit), në Perla, nr. 4, Tiranë, 1998.

Ali Akbar Zijai, Të kuptuarit e tretjes dhe njohjes te Naim Frashëri, në revistën

Perla, nr. 1–2, Tiranë, 1998.

Ali Akbar Zijai, “Vendi i shqiponjave”, i njohur në Iran, Tehran, 2003.

Arian Leka (ed. alt.), Naimit, bot. Naim Frashëri, Tiranë, 2000. Dritëro Agolli, Punove mirë, usta, në Arti dhe koha, bot. Naim Frashëri, Tiranë,

1980.

Emmanuel Swedenborg, Heaven and its wonders and Hell from things heard

and seen, USA, 2001.

Eqrem Çabej, Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes, bot. MçM, Tiranë,

1994.

Gjergj Fishta (Àt), Lahuta e Malcìs, bot. Shtypshkroja Franceskane, Shkodër,

1937.

Italo Pizzi, Storia della poesia persiana, volume I, Roma, 1894. Jorgo Bulo, Magjia dhe magjistarët e fjalës, Tiranë, 1998.

Jorgo Bulo, Tipologjia e lirikës së Naim Frashërit, bot. i Akademisë së

Shkencave, Tiranë, 1999.

Jorgo Bulo, Ëndërrimet poetike të Naim Frashërit, në Ëndërrime (Tehajjulat), Tiranë, 2005.

Krist Maloki, Oriental apo Okcidental, në Hylli i Dritës, nr. 1, Shkodër, 1937.

38 Sinani

Mauro Geraci, Prometeo in Albania: passaggi letterari e politici di un paese

balcanico, Roma, 2014.

Meral Shehabi-Veseli, Marrëdhëniet intertekstuale sipas Zherar Zhenetit në

poezitë e Naim Frashërit, në ANAS, nr. 5‐6, Shkup, 2014.

Moulana Xhelaledin Rumiu, Mas’navi Manavi, përktheu Dhori Qiriazi,

Tiranë, 2007.

Murat Isaku, Zjarri prometeik në poezinë e Naimit, në Jehona, nr. 1, Shkup,

1991.

Musine Kokalari, Naim Frashëri (1846–1900), dorëshkrim, tesi di laurea in

letteratura albanese (anno accademico 1940–1941), ruhet në Bibliotekën

Kombëtare, Tiranë.

Musine Kokalari, La mia vita universitaria: memorie di una scrittrice albanese

nella Roma fascista (1937–1941), a cura di Simonette Ceglie e Mauro Geraci,

ediz. Viella, Roma, 2016.

Naim Frashëri, Vepra, I–VI, bot. Toena, Tiranë, 2007.

Namik Ressuli, Naim Frashëri – poet i mirësisë, në Shpirti shqiptar, nr. 1–2,

Torino, 1955.

Nihad Čamdžić, Živa baština, na Časopis za filozofiju i gnozu, br. 1, izdat.

Baština duhovnosti, Mostar decembar 2015.

Northrop Frye, The Great Code: The Bible and Literature, edit. Penguin

Books, 1982.

Rexhep Qosja, Prometeizmi në poezinë shqipe, në librin Kontinuitete, bot.

Rilindja, Prishtinë, 1972.

Rexhep Qosja, Panteoni i rralluar, bot. Naim Frashëri, Tiranë, 1988.

Reza Karami, Roli i vëllezërve Frashëri në përhapjen e gjuhës dhe kulturës

perse, në Perla, nr. 4, Tiranë, 2006.

Reza Karami, “Masnavitë” - odet e Lindjes, në Perla, nr. 3, Tiranë, 2007.

Shaban Sinani, Dorëshkrime të veprave të Saadiut në Shqipëri, në Perla, nr. 1,

Tiranë, 2007.

Shaban Sinani, Motive paralele në eposin e kreshnikëve dhe në “Shah-Name”,

në Perla, nr. 3, Tiranë, 2005.

Shaban Sinani, Si mbërriti “Divani” i Hafiz Shirazit në botën shqiptare, në

Perla, nr. 1, Tiranë, 2006.

Shaban Sinani, Personaliteti i Rumiut në romanin “Arka e djallit” të Dritëro

Agollit, në Perla, nr. 4, Tiranë, 2007.

Shaban Sinani, Prurje kulturore orientale, bot. Albas, Tiranë, 2007.

Shaban Sinani, Berat, Beratinus, Buhara, bot. Naimi, Tiranë, 2015.

Vittoria Luisa Guidetti, Angeli piangenti al cospetto di Dio, në Studia

Albanica, nr. 1, Tiranë, 2015.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Ali Aliu, akademik. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Ali ALIU

NË GJIRIN E PERËNDISË DHE BUKURISË ËSHTË

FOLEJA E DASHURISË

(“Bukuria” e Naim Frashërit dhe “Harmonia perfekte” e

Ibn’Arabiut1)

... Në vitin 1200, në moshën

tridhjetepesëvjeçare, Ibn’Arabi u nis nga

vendlindja, Spanja, drejt Mekës, për në

haxhillëk. Gjatë udhëtimit ai do të takojë një

grup pelegrinësh të cilët gjithashtu udhëtonin

drejt vendit të shenjtë. Në mesin e këtij grupi

të vogël ndodhej edhe një vajzë e re,

personaliteti i së cilës do t’i bëjë përshtypje të

thellë: “Sheiku kishte një vajzë e cila i

1 Ibn’Arabiu lindi më 1165 në Murcia të Andaluzisë Spanjë dhe vdiq në vitin 1240. Është njëri ndër filozofët dhe teologët më të falshëm të islamizmit. Mësimet e tij mistike janë

mësimet më me ndikim për sofizmin në përgjithësi. Autoriteti i tij prej dijetari dhe mendimtari ishte kaq i madh sa e quajtën Sheiku i Madh ose Mësuesi. Ai do të bëhet ndër

personalitetet islame, ndikimi i të cilit në botën e krishtere të Europës do të jetë i pranuar dhe atë do ta quajnë Doktor Maximus ...Të gjithë, edhe në lindje edhe në perëndim,

pajtohen që ai ka qenë një intelektual i madh. Ka studiuar filozofinë, sidomos atë Neo-platonike, astrologjinë, alkiminë etj. Pjesën më të madhe të jetës e ka kaluar në Spanjë (që

kishte katërqind vjet që ndodhej nën sundimin arab dhe pothuajse e islamizuar në kohën kur lindi ai) dhe në Afrikën Veriore. Ka udhëtuar i vetëm për në Mekë dhe rrugës qe

mirëpritur nga një grup i vogël pelegrinësh që udhëtonin edhe ata për në Mekë, dhe aty ndodhej një vajzë e re, personaliteti i së cilës do t’i bëjë përshtypje të thellë. Është i njohur

si poet sufi me ndikim përmes divanit “Interpretues i dëshirave ... Poezia do t’i sjellë konflikte me pjesën klerike tradicionale, që nuk i pranonte thëniet e tij, si: “... nëse e doni

një tjetër qenie, për shkak të bukurisë së saj, ju e doni - askënd tjetër pos Zotin, se ai është ai Qenia e Bukur”.

40 Aliu

pushtonte të gjithë ata që e shihnin atë; prania e kësaj vajze hijeshonte

çdo ambient çdo tubim dhe ajo e mbushte me habi secilin që e shikonte

atë. Ajo e kishte emrin Niz’ham (harmoni) dhe mbiemri i saj ishte “syri i

diellit dhe i bukurisë”. Ajo ishte e mençur dhe besimtare, kishte pasur

eksperiencën e jetës spirituale dhe mistike; ajo personifikonte eprorin

August të gjithë vendit të Shenjtë dhe rininë e natyrshme të qytetit të

mrekullueshëm të Profetit.

Niz‘hami (harmonia) do të jetë frymëzim i përhershëm në

krijimtarinë e veprës poetike me titull “Interpretuesi i dëshirave”. Poeti

Ibn’Arabi do ta dashurojë marrëzisht Niz’hamin dhe do të mbetet rob i

përjetshëm i kësaj dashurie. Ai do ta shfaqë shumë hapur ndjenjën dhe

adhurimin për të, lidhje kjo që do ta provokojë klerin e kohës në një

konflikt prej të cilit disa nga poemat e veta kushtuar Niz’hamit do të

konsiderohen si një rebelim dhe profanizim. Për aq sa mund të shihet

fryma e pasionit emocional që përshkon poezinë kushtuar dashurisë sipas

vargjeve të nxjerra nga një fragment i shkëputur dhe përkthyer në anglisht

nga një studiues iranolog, me emrin Hassan Massoudy 2 , me titullin

“Harmoni perfekte”, botuar në vitin 2002 nga SHAMBALA

(Boston&London 2002), mbase edhe nuk kanë mundur t’i shpëtojnë syrit

kritik të një pjese të klerit, edhe pse poeti gjithandej do ta kultivojë dhe

përsërisë besimin se është Zoti arkitekti dhe krijuesi i harmonisë Niz’ham

dhe, duke dashur atë, ai para së gjithash adhuron Krijuesin ... Prandaj poeti

dhe filozofi i madh Ibn’Arabiu nuk do të heqë dorë asnjëherë nga poema

dhe nga vargjet, siç janë:

Besoj në religjionin e dashurisë

...

Sepse dashuria është religjioni dhe besimi im

Kështu e ka ndier dashurinë për vajzën e re Niz’ham poeti, filozofi,

dijetari dhe mendimtari i madh. Edhe pas kaq shekujsh, përmasa e tillë e

një dashurie vë në ngasje kërshërinë e lexuesit sot e gjithë kohën: në

ç’shkallë e qetëson ndërgjegjen e klerikut të madh të para tetë shekujve

duke vënë mburojë madhore Zotin nga mëkatbërja në këtë dehje absolute

të shpirtit për Niz’hamin nga njëra ana, dhe në ç’shkallë në funksion të

alibisë për t’u mbrojtur nga akuzat e klerit për blasfemi, mbase nuk do të

dihet kurrë me saktësi, pos hamendësimeve të pashtershme. Përpara

tundimeve dhe hamendësimeve të ngjashme do të gjendet edhe lexuesi

2 Perfect harmony, SHSMBALLA, Hasan Massoudi, Boston-London 2002. (Sipas

Zejnullah Rrahmani: “Letërsia e Lindjes”, Prishtinë-Otava, 2005)

Në gjirin e Perëndisë dhe të bukurisë është foleja e dashurisë 41

shqiptar përballë poemës “Bukuria” të Naim Frashërit. Sfida që i bën vetes

dhe Zotit Ibn’ Arabiu duket të jetë me përmasa më të guximshme, prandaj

edhe përplasja me klerin e kohës ka qenë e këtyre përmasave. Betimi i tij

përpara Zotit dhe botës se dashuria është religjioni dhe besimi i poetit

jehon edhe pas kaq shekujsh si rebelim blasfemik i vërtetë, planetar. Naim

Frashëri është shumë më diskret dhe më i besueshëm përballë sfidës,

prandaj ka kaluar më qetë në tokën shqiptare.

E përbashkëta në mes Ibn’Arabiut dhe Naim Frashërit mund të thuhet

se është paqja e arritur me Krijuesin: bukuria, edhe ajo e gruas, është

krijim i tij, është frymë e tij, që do të thotë se edhe dashuria që lind mes

dy të dashuruarish është brenda këtij gjiri. Në këtë mënyrë dhe nga kjo

anë, ana qiellore, ata janë në rregull, duke e përjashtuar ngarkesën për

mëkat. Në këtë besim, bindje dhe filozofi, në këtë strehë të fituar, dashuria

për gruan te të dy poetët e mëdhenj do të zërë fill dhe do të rritet në

përmasash madhore, mund të thuhet tërmetore. Pra, janë këto dy veçori të

përbashkëta të poetit dhe filozofit me përmasa globale, Ibn’Arabiut, dhe

poetit kombëtar shqiptar, Naim Frashërit.

Ibn’Arabiu, siç e kemi theksuar edhe më sipër, do ta shprehë botërisht

identitetin e së adhuruarës së vet, që është Niz’hami (Harmonia) dhe për

më shumë botërisht do ta deklarojë edhe dehjen deri në ekstazë të kësaj

dashurie; sado në mënyrë diskrete, ai do të pranojë se iu kthye kjo dashuri.

Naim Frashëri, përkundrazi, do ta mbajë larg syve të botës identitetin e

gruas së dashur, ndërsa pasionin dhe zjarrin e fuqishëm të dashurisë për

të, me përmasa gjithashtu madhore, do ta ushqejë nga distanca, në të parë,

do ta mbajë larg rrethanave dhe gjendjes reale të kohës dhe do të vazhdojë

të përgjërohet deri në sfilitje për të. Pse gjithë këtë diskrecion? Të ketë

qenë rrethi patriarkal dhe konservator i kohës, i hapësirës së atëhershme

të Stambollit ku jetonte aso kohe Naim Frashëri, apo për arsye dhe

rrethana të tjera, deri më sot nuk dihet saktësisht.

Dalja në shesh dhe të bërit publik të dashurisë së vet për Niz’hamin

prej Ibn’Arabiut e nxiti një pjesë të klerit të kohës për ta anatemuar poetin,

për të cilin në instancë të fundit, siç do ta pohojë në poemat e veta,

dashuria është mbi të gjitha. Kështu, sipas filozofit me përmasa universale,

ia vlente të sfidoje botën dhe t’i dorëzoheshe rob i përjetshëm dashurisë

për Niz’hamin. Ja si e imagjinon ai takimin me të adhuruarën:

Në tendën e saj, në sekret të plotë

Do të takohemi

Për të përmbushur tërësisht premtimin

që të pasojë një katërvargëshe më poshtë me tekstin:

42 Aliu

Do të shfaqim pasionin

Që ndiejmë për njëri tjetrin

Si dhe vrazhdësinë e provës

E po ashtu dhembjet e ekstazës

Të bën përshtypje mënyra e përshkrimit, qoftë imagjinatë e poetit apo

bërja botërisht e njohur e faktit të një lidhjeje të tillë dashurore, me dhe

përmes një gjuhe të thjeshtë dhe me një lehtësi çuditërisht të guximshme

për kohën dhe rrethanat në zgjedhjen e figurës, të fjalës, për veprime dhe

bërje në shkallë lumturie jo të rëndomtë në raportet e të dashuruarve, të

dashuruarve të lidhur, siç e thotë shpesh poeti, në rrethana dhe në krahët e

dashurisë me përmasa qiellore dhe tokësore bashkë. Në katrenat më poshtë

të poemës në fjalë poeti gjenial do të bëjë fjalë për një bashkim real të të

lidhurve:

Kur të bashkohemi

për t’i thënë njëri-tjetrit lamtumirë

Do të të duket sikur jemi

Si një shkronjë e dyfishtë

Në momentin e bashkimit dhe përqafimit

Janë fjalë këto të poetit Ibn’Arabi me të cilat i drejtohet Niz’hamit.

Dhe më poshtë Ibn’Arabi në të vërtetë flet për këtë bashkim. Ja si duken

të përkryera katërvargëshat e poemës së cituar:

Takimi me të më shkaktoi atë që se kisha imagjinuar asnjëherë

...............

..............

Sepse sa për mua shoh një qenie

Me një bukuri që shtohet

Brilante dhe sipërore

Në çdo takim tonin

Asnjë nuk mund t’i ikë ekstazës

Që ekziston tek ata që janë të lidhur

Me një bukuri që vazhdimisht intensifikohet

Deri në pikën e harmonisë perfekte

Portreti që poeti Ibn’Arabi i bën takimit me vajzën që dashuron

realizohet me një gjuhë dhe figurë elegante të përsosur estetikisht,

sidomos kur flet për një bukuri e cila shtohet në ecje, intensifikohet në çdo

Në gjirin e Perëndisë dhe të bukurisë është foleja e dashurisë 43

takim të radhës, një bukuri përmasash që në vazhdimësi nxiton drejt

përsosjes, deri në një harmoni me të vërtetë të përkryer.

Poeti kombëtar shqiptar Naim Frashëri, duke nguruar të hapet

plotësisht në përmasa të tilla, ngjashëm me dashurinë e Arabiut, dhe duke

ia pranuar Krijuesit meritën e bërjes, të mrekullisë të gruas që do ta

dashurojë pafundësisht, me pa të drejtë do të lërë përshtypjen se bëhet fjalë

për dashuri platonike, një cilësim që ka gjetur legjitimitet dhe është

karakterizimi kryesisht i pranuar si i tillë, përkatësisht pa të drejtë do të

lërë përshtypjen se bëhet fjalë jo për të dashuruar një grua reale, por për

një krijesë, për një bukuri të krijuar njëherë figurë poetike në imagjinatë,

që pastaj do ta adhuronte atë, për një grua irreale, flurore, pas së cilës do

të “vdiste” poeti. Gjithnjë në këtë linjë këmbënguljeje dhe besimi, mbase

u bë për shkak se një grua e vërtetë në këtë mes do t’ia “cenonte”, do t’ia

lëndonte panteonin poetit kombëtar, Naim Frashërit. Pikërisht duke

ndjekur këtë frymë, një studiues i njohur i veprës së Naim Frashërit, gati

gjysmë shekulli më parë do të flasë me zë të lartë: “mos kërkoni mes

vargjesh tek poema “Bukuria” një grua reale, mos e profanizoni poetin

tonë kombëtar”, pohim që, thënë të drejtën, sot e gjithë ditën tingëllon si

një klithje jashtëkohore. Pse do ta profanizonte një dashuri e vërtetë Naim

Frashërin? Përkundrazi, një reagim i ngjashëm për profanizim i klerit të

para shtatë-tetë shekujve ndaj dashurisë së Ibn’Arabit e ka bërë dhe do të

vazhdojë ta bëjë gjithnjë e më të madh në përmasa universale. Bukuria tek

Naim Frashëri është emri i gruas së adhuruar dhe të gjallë, është Niz’hami

e tij.

Kryevepra poetike e Naim Frashërit, poema “Bukuria”, është himn i

dashurisë, i dashurisë për një grua që lexuesi me të drejtë mund ta

identifikojë edhe me emrin Bukuri, që nuk është i rrallë tek shqiptarët.

Portreti i gruas dhe pasioni i dashurisë në këtë poemë përshkohet nga një

puhizë e lehtë e dijes dhe filozofisë sufi, e poezisë madhore klasike perse,

me të cilën Naim Frashëri u njoh dhe mori mësimet e para si fëmijë nga

dervishët e përgatitur mirë në këtë fushë, në teqetë bektashiane të kohës

në Shqipëri.

Pikërisht brenda këtij sfondi dijesh edhe Naim Frashëri do t’i hapë

rrugë vetes drejt dashurisë së madhe duke thënë që në krye:

Do të këndoj bukurinë

E të lëvdonj Perëndinë

.....................

Kudo është bukuria

Atje shfaqet Perëndia

44 Aliu

.....................

Perëndia bukuroshe

Ty të falem e të lutem

Dhe më vjen në gji të të futem

Kështu që në fillim i bën bashkë bukurinë dhe Perëndinë, dhe me

dashje a pa dashje përfton rrezen e parë të dashurisë së madhe ndaj gruas

tek e cila vdes të hyjë, të prehet në gjirin e saj. Një përftim mbase, që siç

e thashë, e fsheh dhe e shfaq njëherësh përsosmërisht strehimin në gji të

përbashkët të gruas dhe zotit, në gjirin e gruas dhe Perëndisë njëkohësisht,

meqë për besimin e vet, e mbase edhe për perceptimin tonë, do të

lumturohet si te gjiri i Krijuesit, si tek ai i gruas që e adhuron, që e bën të

marrë në sy të botës dhe të dalë sheshit, ta bëjë publike gruan e cila e bën

të vuajë vetëm nga një mospërfillje rasti, gruan me të cilën sqarohet duke

i thënë se nuk mëkaton me atë që e dashuron, grua për të cilën pranon të

bëhet baltë dhe pluhur vetëm që ta shkelë këmba e saj. Kështu poema

“Bukuria” ka kaq dëshmi prekëse se Naim Frashëri dashuroi një grua të

gjallë, reale dhe, për çudi edhe leximi i saj studimor e vendos poetin

kryesisht në gjirin e Perëndisë, pra në valën e një dashurie platonike dhe

romantike.

Një bindje e tillë thuaja unanime në shkencën shqiptare për letërsinë

lidhur me Naim Frashërin ka një mungesë të zëshme për të qenë bindëse:

a është në gjendje që një grua flurore, e imagjinuar, të vërë në lëvizje dhe

të ndezë pasione përmasash kulmore, si në rastin e poetit tonë? A mund të

besohet me të vërtetë se një grua, pasi të sajohet njëherë në imagjinatë

dashuria për të, mund të lindë vargje nëpër të cilat vërshon afshi ekzaltues

shpirtëror, emocional kaq i fuqishëm?

E mora vdekjen në sy

Do të vdes, të vdes për ty,

Ose disa strofa më poshtë, me një ritëm të rrëmbyer gjenial, do të thotë:

Syri m’u vesh, po del në shesh

Malli mu shtua, shih mos më lesh!

...................................

Po, po kur qesh

Ah sa të dua

Në gjirin e Perëndisë dhe të bukurisë është foleja e dashurisë 45

Plasaritja e dytë, që e bën edhe më të pabesueshme dashurinë

platonike të Naimit, është “mbrojtja” e tij nga lëndimi, nga plagosja e

madhësisë, nga frika e rënies prej fronit të poetit kombëtar po qe se ai ka

dashuruar një grua të gjallë, në çfarëdo rrethanash qofshin ato. Synimi për

t’ia ruajtur moralin poetit, e sidomos nga perspektiva e një sistemi kur zë

rrënjë interpretimi për dashuri platonike të Naimit, tingëllon si një

puritanizëm i dyshimtë, për të mos thënë hipokrit. Aq më pak një poet i

majave si Naimi ka nevojë për t’ia mbrojtur madhësinë nga një apologji e

sajuar.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Abdulla Rexhepi, studiues, orientalist. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Abdulla REXHEPI

SHËRBESAT E NAIM FRASHËRIT PËR GJUHËN

PERSE

Gjuha perse është një gjuhë e madhe

dhe me ndikim, që ka lënë gjurmë tepër të

dukshme edhe në kulturën shqiptare. Shumë

yje të qiellit tonë kulturor jo vetëm që lexuan

kolosët e kësaj gjuhe (Firdusiun, Attarin,

Saadiun, Moleviun etj.), por arritën edhe të

krijonin vepra mjaft të rëndësishme në po

këtë gjuhë. Midis shqiptarëve që krijuan në

gjuhën persiane janë: Axhiz Baba, Baba

Tahiri, Nezim Frakulla, Naim Frashëri etj.

Nuk duhet harruar se në persishte ka arritur

të krijojë edhe Hafëz Ali Korça, i cili në vitin 1927, në një shkrim të botuar

në gazetën e Teheranit “Hal-laxh” me titull “Letër nga Shqipëria”

(Mektub az Albani), flet për gjendjen e atëhershme të Shqipërisë dhe

ankohet nga fuqitë europiane. Kurse Sami Frashëri, edhe pse nuk kemi të

dhëna që na njoftojnë për krijime në persishte, me “Kamus-ul Alamin” e

tij i bëri shërbimin më të madh gjuhës persiane. Dr. Muhamed Emin Rijahi

në librin “Qëndrueshmëria epike” (Pajdari-i Hamasi), pasi flet për

ndikimin e Shahnamesë së Firdusiut te Shemsuddin Sami Frashëri,

shkruan: “Shemsuddin Sami Frashëri, gazetar, shkencëtar dhe mendimtar

ishte një ndër udhëheqësit e lëvizjes për çlirimin e Shqipërisë nga

Perandoria Osmane. Ne në Iran atë e njohim si autor të enciklopedisë

gjashtëvëllimëshe “Kamus-ul Alam”. Ndërsa Al‘lame Deh Hoda, autori i

Shërbesat e Naim Frashërit për gjuhën perse 47

fjalorit më të madh të persishtes “Lugatnameji Deh Hoda” në shumë vende

ka përkthyer të dhënat e Kamusit të Shemsuddin Samiut dhe ka cituar

burimin e tyre.

Për Naim Frashërin gjuha persiane është gjuhë e ëmbël. Ai këtë e

thotë në hyrjen e gramatikës persiane, që e hartoi për nxënësit turq të

persishtes. Mjeshtëria e Naimit në gjuhën persiane vërehet qartë në

Mesnevinë e tij në këtë gjuhë “Tehajjulat”, të cilën në shqip do ta

përktheja “përfytyrime”. Persishtja e tij në këtë vepër nuk dallon aspak

nga persishtja e iranianëve. Aq mirë dhe bukur e ka përdorur këtë gjuhë,

saqë nuk mund të besosh se autori i vargjeve të Tehajjulatit nuk është

iranian dhe ndoshta asnjëherë nuk e ka vizituar Iranin. Tani, kur lexojmë

Tehajjulatin në persishte, na duket se po lexojmë poezitë e disa poetëve

persianë që krijuan në fillim të shekullit XX, të cilët sollën në poezi motive

të reja, si populli, liria, pavarësia, atdheu etj., por u mbetën besnikë

kallëpeve klasike të poezisë persiane. Siç dihet, poeti ynë kombëtar

zgjodhi mesnevinë për të shprehur përvojën e tij të parë poetike. Kjo është

e natyrshme, sepse poeti në mesnevi është i lirë të përcaktojë rimën e

vargjeve të tij, fenomen ky që nuk mund të zbatohet edhe në gazel dhe

kaside. Naim Frashëri në mesnevinë e tij të gjatë, duke përdorur një gjuhë

të thjeshtë e të rrjedhshme, në disa vende, me qëllim të ruajtjes së rimës

në varg, është detyruar të shpikë fjalë të reja që nuk ekzistojnë në këtë

gjuhë persiane. Këto fjalë të shpikura të Naimit i kam kërkuar në shumë

fjalorë të kësaj gjuhe, por nuk i kam gjetur dot. Disa nga këto fjalë janë:

pertev endazan - yje, ser nema - diçka që shihet / vërehet, nesh‘e jab -

kërkues i jetës / freskisë, pur tab - shkëlqim / ndriçim, xhaleb del -

tërheqës etj. Në veprën “Ëndërrime” të Naimit hasim edhe fjalë shumë të

vjetra të persishtes, të cilat nuk janë përdorur në kohën kur ai krijoi. Disa

prej tyre janë: Dader - vëlla, hasbiden - flej, taniden - mundem, mi

nedanem - s’di etj. Një gjë shumë interesante që vërehet në divanin e tij

persishte, saktësisht në poezinë “Bilbili”, është se Naimi, për të mos

mbetur prapa poetëve të mëdhenj persianë, ka lavdëruar poezinë e vet dhe

kjo mund të shihet gati te të gjithë klasikët e kësaj poezie.

Ai gramatikën e tij të persishtes e emëroi Kavaid-i Farsije Ber Tarzi

Novin, që në shqip mund të përkthehet si Rregullat e persishtes sipas

metodës së re. Ndër studiuesit shqiptarë, për herë të parë për këtë

gramatikë ka folur i ndjeri dr. Hasan Kaleshi, i cili shkruan: “Sado që në

burimet shqipe thuhet se vepra e parë e Naimit është Tehajjulat, në të

vërtetë vepra e tij e parë e botuar është Gramatika e persishtes sipas

metodës së re, botuar në Stamboll më 1871. Në këtë vepër Naimi

nënshkruhet vetëm si Mehmed Naim, nëpunës në Drejtorinë e shtypit

(Kalem-i Matbuat apo Matbuat Kalemi). ... Kjo është gramatikë e

shkurtër, por praktike, është hartuar sipas gramatikave europiane me

48 Rexhepi

paragrafë (ka gjithsej 185 paragrafë). Pra, siç thotë edhe orientalisti i

mirënjohur shqiptar Hasan Kaleshi, Tahajjulat nuk është vepra e parë e

botuar e Naimit, por është Gramatika e persishtes. Është interesant të

theksohet fakti se deri në vitin 1871 askush, madje asnjë iranian nuk kishte

shkruar gramatikë të persishtes në bazë të metodologjisë moderne.

Gramatika e Naimit ka nderin gjithashtu që të jetë edhe gramatika e parë

moderne e gjuhës persiane. Nëse bazohemi në gramatikën e parë persiane

'Dastur-i Sohan' të shkruar nga Mirza Habib Esfehani në vitin 1872 (1289

Hixhri Kameri), atëherë Naimi gramatikën e tij e botoi në vitin 1288 H.K.,

pra një vit para Mirza Habib Isfehanit. Supozohet se Naim Frashëri dhe

Mirza Habib Isfehani e kanë njohur njëri-tjetrin dhe kanë bashkëpunuar

në gazetën iraniane 'Ahter' që botohej në Stamboll. Mirza Habib Esfehani

është studiuesi i parë iranian që në vend të emërtimit tradicional për librat

e gramatikave, si Morfologjia (Sarf) dhe Sintaksa (Nahv) e persishtes ka

përdorur fjalën Dastur (Gramatikë).

Gramatika e Naim Frashërit

Kavaid-i Farsije Ber Tarzi Novin ka gjithsej 168 faqe. Kjo vepër

është e ndarë në dy pjesë, pjesa e parë ka 65 faqe dhe në të jepen të dhëna

rreth rregullave të gjuhës perse, sidomos për pjesën morfologjike të kësaj

gjuhe, kurse pjesa e dytë, e cila ka 83 faqe, përbëhet nga katër ushtrime

dhe një fjalor në fund me disa fjalë persisht – osmanisht. Në hyrje të kësaj

gramatike Naimi shkruan: “Gramatika është çelësi i çdo gjuhe dhe boshti

i të mësuarit të lehtë të një gjuhe. Duke e ditur rëndësinë e gjuhës së ëmbël

persiane dhe faktin që nuk ekziston një gramatikë moderne në këtë gjuhe,

atëherë unë vendosa të shkruaj një gramatikë modeste për mësimin e kësaj

gjuhe”. Pastaj vazhdon me shkronjat e gjuhës perse dhe flet rreth

shqiptimit të tyre. Por duhet theksuar fakti se Naimi, i ndikuar nga

gramatikat e gjuhëve europiane, flet për herë të parë për llojet e fjalës

(pjesët e ligjëratës), duke i klasifikuar në gjashtë lloje: emri, mbiemri,

përemri, folja, ndajfolja dhe numërori. Një klasifikim i tillë nuk ishte bërë

në gramatikat e mëparshme të hartuara nën ndikimin e metodologjisë së

gramatikave të gjuhës arabe. Pastaj, në kapitullin e parë, Naimi ofron të

dhëna rreth emrit, formave të tij, për krijimin e shumësit dhe për rasat e

emrit. Është interesant se autori i veprës Rregullat e persishtes sipas

metodës së re emrin e lakon në katër rasa, gjë që nuk praktikohet edhe në

gramatikat e sotme të gjuhës perse në Iran. Naimi emrin në gjuhën perse

e lakon në rasat: emërore, gjinore, kallëzore dhe dhanore. Por nuk dihet

pse nuk e vazhdon këtë edhe me lokativin dhe ablativin. Në gramatikat

moderne të gjuhës perse të shkruara në Iran nuk ekziston një diskurs i tillë,

por kemi vetëm lidhëzat. Pastaj Naimi shpjegon çdo rasë dhe

funksionimin e emrit në rasën përkatëse, kurse për çdo shpjegim sjell edhe

shembuj nga gjuha perse. Në radhë vjen mbiemri, rreth të cilit ofron

Shërbesat e Naim Frashërit për gjuhën perse 49

sqarime të hollësishme. Ai flet edhe për shkallët e mbiemrit, atë krahasore

dhe sipërore. Në vazhdim gjithashtu flitet edhe për numërorët rreshtorë,

përndarës dhe thyesat. Në këto pjesë nuk ka ndonjë risi në krahasim me

gramatikat e tjera. Më tej poeti ynë kombëtar flet për përemrin e gjuhës

perse. Edhe përemrin e lakon në rasat e lartpërmendura. Naim Frashëri i

ndan përemrat e gjuhës perse në katër grupe: vetorë, dëftorë, përemri i

lidhor 'ki' dhe përemrat e pacaktuar. Në mesin e filologëve iranianë

ekzistojnë divergjenca në lidhje me klasifikimin e përemrave dhe sot kemi

disa grupe përemrash, por grupet që ka sjellë Naim Frashëri në gramatikën

e tij nuk janë aspak të diskutueshme dhe janë pranuar nga të gjithë

gjuhëtarët iranianë.

Në vazhdim Naimi flet për foljen e persishtes. Për nga forma atë e

ndan në tri grupe: 1. infinitivi; 2. folja rrënja e së cilës përdoret nëpër kohë

të ndryshme dhe që tregon një veprim apo ngjarje; dhe 3. folja jo e plotë,

e cila nuk i nënshtrohet një kohe të caktuar, por përdoret për shprehjen e

një ngjarjeje (folja ndihmëse). Por për nga kuptimi, Naimi e ndan foljen

në kalimtare (Moteaddi) dhe jokalimtare (Lazem). Deri këtu nuk haset

ndonjë risi apo dallim me gramatikat e tjera. Por divergjencat e gramatikës

së Naimit me gramatikat e tjera, madje edhe me gjuhën perse, fillojnë me

zgjedhimin e foljeve nëpër kohë. Këtu jam i bindur se ai është nën

ndikimin e plotë të gjuhës turke ose të ndonjë gjuhe tjetër europiane, por

më tepër duket se zgjedhimin e foljeve turke e përkthen nga ndonjë gjuhë

tjetër në gjuhën perse. Ai e zgjedhon foljen në njëmbëdhjetë kohë të

ndryshme. Këtu do të përmend vetëm ato kohë në të cilat Naimi Frashëri

zgjedhon foljen e gjuhës perse, por që nuk figurojnë as në gjuhën perse e

as në gramatikat e vjetra dhe të reja të kësaj gjuhe. Autori i librit Rregullat

e persishtes sipas metodës së re infinitivin e foljes Budan (jam) e zgjedhon

në kohën e tashme, si: bovam, bovi, bovad – bovim, bovid, bovand. Por

kjo folje në gjuhën perse zgjedhohet vetëm në kohën e shkuar, kurse në të

tashmen ajo shndërrohet në formën Hast/Ast dhe mund të zgjedhohet

vetëm në këtë kohë. Më pas Naimi, gjithnjë duke qenë i ndikuar nga gjuha

turke (ose nga ndonjë gjuhë tjetër europiane), foljen e persishtes e

zgjedhon edhe në kohën e tashme të mënyrës dëshirore, ku nuk ekziston

një lakim i tillë në gjuhën perse, si: ke bashem (të jem), ke bashi, ke bashed

– ke bashim, ke bashid, ke bashend. Po këtë folje e zgjedhon edhe në

kohën e shkuar të mënyrës dëshirore, që gjithashtu nuk gjendet në

persishte, si: ke bude bashem (të kisha qenë). Në vazhdim, Naim Frashëri

foljen e persishtes e zgjedhon edhe në aorist, koha e gjerë apo e tashmja e

dytë (Genish Zaman), kohë e cila nuk ekziston fare në gramatikën dhe

gjuhën perse. Naimi këtu mundohet që foljen e persishtes ta fusë në

kallëpin e gjuhës turke, por që kjo lloj foljeje nuk merr asnjë kuptim në

gjuhën perse, si baverem (besoj), baveri, bavered – baverim, baverid,

50 Rexhepi

baverend. Gjithashtu duhet sqaruar se folja 'Baver' në persishte është folje

jo e plotë dhe përdoret me foljen ndihmëse Kerden, kështu që zgjedhohet

vetëm folja ndihmëse, kurse vetë folja Baver është e pandryshueshme.

Naimi këtë folje e zgjedhon edhe në kohën e tashme, si: mibaverem

(besoj); në kohën e shkuar: baveridam; e shkuar e pacaktuar: baverida'em;

e pakryera e së shkuarës (imperfekti i caktuar): mibaveridam; e shkuara e

largët: baverida budam; e ardhmja: hahem (khahem) baverid, në kohën e

tashme dëshirore: ke baverem; në të shkuarën dëshirore: ke baverida

bashem; dhe urdhërore: baver, bavered, baverid, baverend. Asnjë nga

këto forma foljore nuk gjenden në fjalorin dhe gramatikat e gjuhës perse

dhe këtu, siç u tha edhe më lart, Naim Frashëri ka qenë i ndikuar nga një

gjuhë tjetër dhe për strukturën e foljes së persishtes është nisur nga

struktura dhe rregullat morfologjike të një gjuhe tjetër, në këtë rast të

turqishtes. Ai vazhdon me po këtë metodë edhe në shembujt e tjerë.

Pjesa e dytë e gramatikës së Naim Frashërit përbëhet nga katër

ushtrime në formë dialogu. Edhe kjo pjesë e gramatikës së Naimit është

një risi në mësimin e gjuhëve të huaja në Perandorinë Osmane. Duke qenë

i njohur mirë dhe nga afër me sistemin e mësimit të gjuhëve të huaja,

sidomos të persishtes në atë kohë, Naimi është i mendimit se një individ,

përveç shkrim-leximit, rregullave gramatikore dhe kuptimit të një gjuhe

të huaj, në këtë rast të persishtes, duhet gjithashtu të përgatitet për të

komunikuar në atë gjuhë. Në njërin nga këta katër ushtrimet e kësaj vepre

ai kritikon sistemin e mësimit të gjuhës perse. Në hyrjen e pjesës së dytë

të gramatikës së persishtes, filologu shqiptar thekson faktin se një person

nuk është njohës i mirë i një gjuhe derisa nuk është i aftë të flasë në atë

gjuhë. Ai gjithashtu thotë se një individ, edhe pse mund ta mësojë mirë

arabishten dhe persishten, nëse nuk arrin të flasë në atë gjuhë, padyshim

që nuk do ta përvetësojë si duhet dhe mundësia e të gabuarit është shumë

më e madhe. “Deri më tani janë shkruar libra të shumtë për gjuhën arabe

dhe atë perse, por nuk mund të hasim asnjë libër për të mësuar

komunikimin në këto gjuhë, ky libër imi do të jetë një dhuratë modeste

për ata që duan të mësojnë gjuhën perse”, – shkruan Naimi në hyrje të

pjesë së dytë të gramatikës së gjuhës perse. Ai pastaj sjell katër ushtrime

mjaft të gjata ku dy persona flasin nëpërmjet një dialogu për gjuhën perse,

gjeografinë e Iranit, letërsinë perse, poetët iranianë, kulturën iraniane dhe

për popullin e këtij vendi. Në fund të këtyre ushtrimeve është edhe fjalori

me disa fjalë persisht – osmanisht.

* *

*

Siç shihet, Naim Frashëri nuk ishte vetëm mjeshtër i fjalës dhe i

poezisë, por gjithashtu edhe një gjuhëtar i përsosur, sidomos një njohës i

thellë i gjuhës perse. Ai bashkë me vëllanë e tij, Samiun, bënë revolucion

Shërbesat e Naim Frashërit për gjuhën perse 51

në filologjinë turke. Siç vërehet edhe në gramatikën e tij të persishtes, ai

është i pari në mesin e gjithë atyre gjuhëtarëve që gramatikën e gjuhës

perse e shkroi duke u bazuar në metodologjinë moderne të hartimit të

gramatikave. Gramatika e tij e persishtes mund të ketë rregulla apo fjalë

të paqena në gjuhën perse, por nuk duhet harruar se Naimi ishte i pari që

e shkroi gramatikën e persishtes duke u bazuar në rregullat gramatikore të

gjuhëve të tjera dhe në dorë nuk kishte asnjë referencë për t’u konsultuar.

Megjithatë ai, si një njohës i persishtes dhe i zhvillimeve të gjuhësisë në

perëndim, arriti të shkruante një gramatikë të gjuhës perse, që më pas

sigurisht ka qenë shtytëse apo ndoshta edhe model për babanë e

gramatikës moderne të persishtes, Mirza Habib Esfehani, me të cilin ka

bashkëpunuar në gazetën 'Ahtar' që botohej në Stamboll. Gramatika e

Naim Frashërit mund të jetë gjithashtu me një rëndësi të veçantë për

historinë e gjuhës perse.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Floresha Dado, akademike, Kryetare e Seksionit të Shkencave Shoqërore Albanologjike. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Floresha DADO

DY EPOPETË E MËDHA TË NAIM FRASHËRIT:

EPOSI KOMBËTAR ISTORI E SKËNDERBEUT DHE

EPOSI FETAR QERBELAJA

Vështrimi në plan krahasimtar i eposit

kombëtar Istori e Skënderbeut dhe i eposit

fetar Qerbelaja, dy poema madhore të N.

Frashërit, nuk do të thotë thjesht hetim i

tipareve që i afrojnë apo i dallojnë, por krijon

mundësinë për t’u thelluar në shtratin e

brendshëm filozofik mbi të cilin ngrihen dy

strukturat poetike.

Në vështrim të jashtëm janë poema të

ndryshme, sepse u përkasin dy figurave të

largëta midis tyre në shtrirjen kohore dhe në

misionin specifik të secilit. Qerbelaja (25

këngë) u referohet luftërave të brendshme,

nga historia fetare arabe, në epokën mbas vdekjes së Muhametit, prej

shekullit IX deri XVII (pra kur u botua solli historinë para 13 shekujsh),

kurse Istori e Skënderbeut (22 këngë) solli periudhën heroike të luftërave

të shqiptarëve në shekullin XV, pra para pesë shekujsh, udhëhequr nga

Skënderbeu kundër pushtimit osman.

Dallojnë sepse, ndërsa beteja e Qerbelasë është historia më tragjike

në historinë e fesë islame, që tronditi botën islame, Istoria e Skënderbeut

është periudha më e lavdishme e historisë shqiptare, ndonëse pas vdekjes

së heroit pasuan tragjedi të tjera në historinë e popullit. Qerbelaja

përjetësoi martirizimin e Imam Hysejnit, i cili dha modelin e sakrificës

Dy epopetë e mëdha të Naim Frashërit: Istori e Skënderbeut dhe Qerbelaja 53

ndaj perëndisë dhe shënoi një ndër luftërat më të rëndësishme në mbrojtje

të parimeve mbi të cilat ngriheshin themelet shoqërore dhe fetare të

islamit. Në këtë kuptim ajo ishte një luftë e brendshme midis

përfaqësuesve të filozofive dhe moraleve të ndryshme. Ndërsa tek Istori e

Skënderbeut luftërat kanë kryesisht karakter heroik për mbrojtje nga

pushtuesi i huaj, ndonëse nuk mungojnë tradhtitë, prapaskenat dhe intrigat

e brendshme dhe të jashtme.

Në vështrim të jashtëm janë të ndryshme, sepse te Qerbelaja luftës,

krimeve, tradhtive helmimeve të sundimit barbar të mbretit Mavije u

kundërvihet lufta për mbrojtjen e filozofisë së Muhamedit. Pas luftës për

pushtet, që vazhdon disa shekuj, fshihet lufta midis shkatërrimit të

parimeve themelore të islamit dhe sakrificat për mbrojtjen e tyre.

Shthurjes që ish shfaqur te Khalifati i kundërvihet një lëvizje e shenjtë, që

synonte të ruante vlerat morale të fesë islame. Fundi tragjik i Imam

Hysejnit nga forcat e Jezidit është drama që i erdhi islamizmit. Ndërsa te

Istori e Skënderbeut nuk mbizotëron lufta për pushtet të brendshëm, por

përballja me armikun e jashtëm.

Janë specifike sepse, ndërsa Qerbelaja është kryesisht epope

historiko-fetare, që përfshin shumë breza, personazhe, Istori e

Skënderbeut është epope historiko-heroike, me një personazh qendror në

tre breza, ku brezi i parë (babai) dhe brezi i tretë (djali pas vdekjes së

heroit) janë thjesht dy sfonde të zbehta që i lënë hapësirë vetëm heroit

qendror.

Nëse te Qerbelaja kemi luftërat pas vdekjes së Muhametit, pra jo

thjesht histori ngjarjesh sesa histori përplasjesh të parimeve të kundërta

morale që lidhen me islamin, te Istori e Skënderbeut përmes historisë së

heroit shfaqet historia e Shqipërisë në një epokë të rëndësishme në

shekullin XV.

Por, ndonëse Naimi krijoi dy vepra të veçanta, që u referohen

personazheve, aksioneve dhe epokave të ndryshme historike, në

strukturën e brendshme kuptimore të tyre qëndron i njëjti konflikt i

karakterit filozofik-moral: lufta midis së mirës dhe së keqes.

Pse Naim Frashëri iu drejtua historisë tragjike të Qerbelasë?

Sigurisht fenomeni i Qerbelasë përfaqësonte shumë elemente të

botëkuptimit fetar dhe moral të poetit, i cili burimin e thelbit të

bektashizmit e gjente tek Kurani. Poeti që ka ndjeshmëri të thellë ndaj

natyrës dhe thelbit të njeriut është i robëruar pas idesë së mbizotërimit të

mirësisë dhe dashurisë njerëzore, përballë njohjes së karakterit universal

të konfliktit midis ligësisë dhe mirësisë, midis drejtësisë dhe shtypjes. Ky

konflikt që është brenda dhe jashtë njeriut lidh si një fije e padukshme dy

poemat. Nëse Imam Hysejni është dëshmor i parimeve morale të fesë

54 Dado

islame, Skënderbeu është heroi i parimeve morale të lirisë dhe mbrojtjes

së vendit nga pushtuesi i huaj.

Në poemën Qerbelaja ka shumë vajtim, por ka edhe shumë dashuri

për tiparet morale të martirit të fesë islame. Te Istori e Skënderbeut ka

gjithashtu dhimbje, dashuri dhe krenari. Filozofia e përbashkët e dy

poemave është:

Besë është Perëndija / dhe udh’ e saj njerëzija. / Ay që do njerëzinë,

/ ka besuar Perëndinë.

Koncepti bektashian përshkon dy poemat ku poeti e sheh perëndinë

të mishëruar te njeriu “I mir’ e i lartësuar, që ka gjithë mirësitë e të tëra

dituritë”. Në thelbin e dy poemave qëndron thirrja drejtuar njeriut për të

qëndruar në dritë e për të dalë nga errësira, është koncepti bektashian se

te njeriu që ka urtësinë, mirësinë dhe dritën e diturisë, që ka mëshirë në

zemrën e tij, atje qëndron zoti i vërtetë. Në konceptin filozofik të Naimit

shfaqet dyshimi se “Edhe ëngjëlli dhe djalli / gjithë janë tek i gjalli”,

prandaj të dy poemat, sidomos Qerbelanë, i përshkon ideja e çlirimit nga

forcat e errëta të shpirtit mëkatar.

Pse të dy poemat u botuan në të njëjtin vit ?

Ishte një thirrje e brendshme, mistike që i lidhi ato, sepse në

moralin dhe konceptin filozofik që përcjellin, duken si plotësim i njëra-

tjetrës. Pas subjekteve të jashtme, që janë larg njëri-tjetrit, fshihet një botë

emocionale e jashtëzakonshme. Ndonëse të dyja poemat u referohen

realiteteve të caktuara dhe figurave që i njeh historia e Kuranit dhe historia

e Shqipërisë, shtresa realiste shkon krahas me atë mitologjike. Te Istori e

Skënderbeut shtresa mitologjike është më e theksuar se te Qerbelaja.

Lexuesi i sotëm ndjen të njëjtin stil të ligjërimit poetik, ku mbizotëron

aspekti i theksuar emocional: adhurimi, mallkimi, mëshira, gërshetimi i

epikes me liriken, fizikja me metafiziken, ndërhyrjet e shpeshta të

karakterit filozofik, raporti midis reales dhe trillimit, përqasja e dy

personazheve themelore: sa të ndryshëm janë në kohë, në veprimtari, aq

të ngjashëm konceptohen në thelbin e filozofisë që mishërojnë. Në

përfytyrimin e poetit dy heronjtë janë pranë njëri-tjetrit në pikëvështrimin

moral, në frymën e idealizimit, në tonin mallëngjyes që përshkon poemat,

sidomos hyrjen e Qerbelasë, ku një drithërimë e vogël paralajmëron

tragjedinë e heroit kryesor, Imam Hysejnit. Ndonëse te Qerbelaja ka më

shumë dramaticitet, tragjedi, dhe te Istori e Skënderbeut ka më tepër

idealizim, krenari, moralizim, … kuptimi i heroikes te njëra dhe te tjetra

shfaqet me një koncept paksa dallues: heroikja te Qerbelaja është

sakrifica, martirizimi për idealet e islamizmit, kurse te Istori e

Skënderbeut heroikja qëndron te triumfi, fitorja në mbrojtjen e lirisë.

Eposi fetar i bektashizmit, nxitur nga historia, gërshetuar edhe me

mitologjinë, që u përcoll në shekuj mbi betejën rrëqethëse të Qabesë, vjen

Dy epopetë e mëdha të Naim Frashërit: Istori e Skënderbeut dhe Qerbelaja 55

në pendën e N. Frashërit me ritmin e vargut popullor, duke e afruar në

mënyrë aq të natyrshme me shijen e lexuesit të kohës kur u botuan.

Ngjashmëria ritmike, melodia e vargut popullor, karakteristike për vargjet

e Naimit, shfaqin dukshëm specifikën e ligjërimit poetik që dallon poezinë

e N. Frashërit.

Megjithatë, dy poemat epike janë veçmas origjinale, sepse, ndërsa te

Qerbelaja mbizotëron kryesisht rrëfimi historik, tek Istori e Skënderbeut

historia ndërthuret më shumë me trillimin artistik. Gjithashtu, ndërsa në

rastin e parë mbizotëron patosi dramatik dhe tragjik, tek e dyta tingëllon

më shumë patosi heroik, romantik … Te Qerbelaja dhimbja për masakrat,

tragjedinë që do të ndodhë pikon në çdo varg si zeher; referimi ndaj

vazhduesve besnikë të filozofisë së Muhametit dhe përballjes me

tradhtarët e parimeve të islamit është mbizotërues, është themeli i gjithë

rrëfimit poetik. Tek Istori e Skënderbeut tragjedia nuk është aq e

fuqishme, në të rrjedh këngë pas kënge sakrifica, heroizmi i përballjes me

armikun …

Një tipar interesant i rrëfimit poetik të Naimit është raporti që krijon

me personazhin, si me Imam Hysejnin, ashtu dhe me Skënderbeun. Poeti

duket sikur është pranë tyre në çdo moment, ndjek veprimet, por dhe

lëvizjet e shpirtit të tyre, ka momente kur fshihen kufijtë midis heroit dhe

poetit dhe thelbi i kësaj marrëdhënieje afrim-largim është lufta e

njerëzimit kundër tradhtisë, mbrojtja e parimeve morale që duhet të

udhëheqin njeriun në jetë, lufta midis së mirës dhe së keqes. Lufta dhe

sakrifica e Imam Hysejnit përbën një ndër historitë më të lavdishme të

historisë së Islamit dhe mënyra se si ndërtohet portreti moral i heroit është

mjaft interesante. Karakterizimet janë të qasjes morale, idealizim, kontrast

jo vetëm midis heroit dhe tradhtarit, p.sh. Aliut dhe Mavijes, por edhe

brenda vetë heroit, midis tipareve pozitive që ai ka dhe tipareve negative

që nuk i ka. Rrëfimi poetik merr rolin që ka në prozë dhe arrin të krijojë

shpesh vizualitetin e një skene kinematografike. Është një karakterizim i

veçantë. Tiparet morale si mirësia, pabesia etj. personifikohen duke marrë

peshën dhe rolin e një qenieje të gjallë. Në momente të veçanta poeti duket

sikur është brenda heroit, dialogu shpesh shkrihet midis poetit dhe heroit:

ose poeti identifikohet me ligjërimin e personazhit, ose dialogu shfaqet si

i rrëfyer.

Kështu, pas petkut fetar apo mbrojtjes ndaj mizorisë e tradhtisë, ideja

më e fuqishme që e bën betejën e Qerbelasë një klithmë njerëzore është

pikërisht aspekti moral, parimor që duhet të udhëheqë njerëzimin deri në

ditët tona. Në këtë mënyrë ndërhyrja e poetit, kur jep urim apo mallkim,

në të vërtetë nuk është thjesht zëri i Naim Frashërit, por zëri i një filozofie

të madhe, mbarënjerëzore dhe gjithëkohore. Prandaj, në këtë kuptim

56 Dado

historia e Qerbelasë nuk ka kohë dhe hapësirë, ajo është një shenjë

universale për jetën e njeriut.

Ndikimi nga poezia persiane hyri natyrshëm, si një rrjedhë e

brendshme, sepse në themel të vetëdijes dhe instinktit krijues të Naimit

bëhet sunduese filozofia e jashtëzakonshme që ai gjeti te poetët e mëdhenj

persianë. Raportet meditim filozofik / njohje e realitetit, idealizim /

dramatizim, ligjërim patetik, himnizues, përqendrimi i veçantë në

pikëpamjet filozofike të fesë islame, por dhe të filozofëve të botës së

Lindjes dhe të Perëndimit, i japin një përmasë interesante në mënyrë të

veçantë poemës Qerbelaja. Djalli s’e mund dot Perëndinë! Ky është

motivi i fuqishëm drejt të cilit shkon poeti. Mbyllja e dy poemave me

thirrjen për mirësi, drejtësi, me konceptin bektashian, aktualizimi duke iu

drejtuar shqiptarëve, konfirmon përfundimisht fijen lidhëse midis dy

poemave dhe sidomos motivin themelor që e drejtoi Naim Frashërin te

historia tragjike e Qerbelasë dhe te figura heroike e historisë së

shqiptarëve.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Ethem Likaj, akademik. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Ethem LIKAJ

SI FRYMË IRANIANE NË VEPRËN E NAIMIT

(Roli i veprës së tij në gjuhën e njësuar shqipe)

Krahasimi i skajeve gjuhësore në çdo

gjuhë të çon vetvetiu te fillimet burimore

të gjuhës së shkruar e, në radhë të parë, te

gjuha e shkruar e poetëve emblemtarë.

Vargu me ritmin, rimën dhe melodinë e

vet në çdo kohë ka robëruar gjuhëfolës

dhe gjuhëshkrues të çdo shtrese të

popullsisë. Po të hedhësh një vështrim

tërësor herë në gjuhën e veprës së Naimit,

herë në gjuhën e sotme letrare a

standarde, të bie në sy se, në thelb, të dyja

gjendjet gjuhësore vetëm pak lënë pa mbuluar te njëra-tjetra. Natyrisht, në

këtë përqasje merren parasysh dy gjendje gjuhësore të së njëjtës lëndë

gjuhësore në më se një shekull largësi, dhe këtu shihet ç’ka mbetur në

vend dhe ç’është zhvilluar më tej. Duke pranuar se gjuha e veprës së

Naimit nuk ishte vetëm arritje e tij, sepse në fushën e lëvrimit të gjuhës ai

nuk pati pararendës të vegjël, me plot gojën mund të thuhet se, duke u

përpunuar dhe përgjithësuar, dhe sidomos duke u përdorur prej tij si art e

thirrje, ajo hyri thellë në ndërgjegjen e çdokujt natyrshëm, thuajse pa u

kuptuar, por me shumë patos. Arsyeja e thjeshtë ishte se, qysh në atë kohë,

më shumë se një shekull më parë, ajo nuk ishte gjuhë e një të folmeje të

veçantë, as edhe e një dialekti të ngushtë. Vërtet u shkrua dhe u përpunua

58 Likaj

nga një pari atdhetare dhe artistike, por kurrë nuk mbeti edhe gjuhë vetëm

për elitarë.

Gjuha e Naimit edhe në atë kohë, edhe më vonë, ashtu si gjuha dhe

melodia e vargjeve të dy poetëve të mbarënjohur iranianë të mesjetës, e

Saadiut dhe e Hafizit, nuk ishte vetëm një mesazh gjuhësor e artistik që

vinte nga e shkuara, por, në radhë të parë, një mesazh pishtar që ndikoi në

kohë të afërta dhe të largëta.

Në “kopshtin e veprave naimiane” plot poezi që i këndojnë jetës,

hënës dhe tokës, dimrit dhe verës, dashurisë dhe lumturisë, nga thelbi i

tyre duken si frymë iraniane, që buron nga veprat “e kopshteve iraniane”

të Saadiut dhe të Hafizit, që i këndojnë gjithashtu dashurisë, bukurisë së

natyrës, jetës shoqërore të kohës. Atje dhe këtu, poetët e të dyja vendeve

në kohë të ndryshme dhe shumë larg njëri-tjetrit, dhanë mjeshtërinë e artit

letrar, por njëherësh edhe gjuhën më të përgjithshme e më të gjithëpranuar,

falë mrekullisë së vargjeve dhe të melodisë së tyre. “Farsi – e dabari”, që

njihet si poezia perse e mesjetës, siç shkruan iranisti i njohur gjerman

Franz Lorenz, u bë njëherësh edhe gjuhë e shkruar e shumëpërhapur.

Natyrisht, gjuha perse e mesjetës, e përfaqësuar në radhë të parë nga

dy idhujt, Saadiu dhe Hafizi, ndahet me shekuj nga koha e veprës së

Naimit tonë, por modeli emblematik i ndikimit të saj te të gjithë, për të

dyja periudhat, mbetet edhe në këtë rast si frymë e përbashkët. Gjuha e

poetëve mesjetarë persianë, siç shkruajnë iranistë iranianë dhe iranistë të

huaj, është thuajse skelet grafik i gjuhës së re moderne persiane. Kurse për

periudhën naimiane, si periudhë më e re, bashkëpërkimet gjuhësore

skajore janë thuajse të plota.

Gjuha e Naimit nuk u shkëput nga gjuha e popullit, prandaj jetoi tek

ajo dhe te vetë vepra. Përgjithësimi i arritjeve më të mira të lëvizjeve të

mëparshme gjuhësore artistike dhe i mozaikut popullor, si dhe përmbajtja

në tërësi patriotike e solli gjuhën e Naimit te çdo shqiptar. Gjuha e veprës

së Naimit vërtet ishte mbërritje e një zhvillimi të natyrshëm, por në thelbin

e vet ka edhe ndërgjegjen e poetit.

Kushdo që njeh mirë petkun gjuhësor të veprës së Naimit nuk mund

të mos vërë re se ai në ujëmbledhësin e tij gjuhësor pruri dhe lejoi vetëm

përrenj ujërash të pastra. Në çdo rresht të veprës së tij, në prozë dhe në

poezi, vërehet thirrja e hapur për gjuhë të pastër dhe të qartë shqipe. Nuk

mund të themi se Naimi me veprën e tij arriti atë që dëshironte edhe për

afrimin e dy dialekteve të shqipes. Si gjithë rilindësit e tjerë, edhe ai u

përpoq – jo me synim të qartë dhe konkret, por atje ku e lejonte vepra – të

jepte e të merrte ndër këto dialekte. Naimi jetoi më shumë midis librit

shqip sesa mes gjuhës shqipe, për rrethanën e njohur që ai jetoi dhe punoi

jashtë atdheut të vet, por ai pati një ndjesi të rrallë ndaj bukurisë së kësaj

gjuhe. Gjuhën që në përgjithësi nuk e jetoi, më shumë e shijoi dhe e

Si frymë iraniane në veprën e Naimit (Roli i veprës së tij në gjuhën e njësuar shqipe) 59

mishëroi në atë masë, saqë ajo nuk u bë vetëm mjet, por edhe pjesë e artit

të tij. Nuk është pa vend të thuhet se shpesh gjuha e tij ia kaloi edhe artit

të tij. Nuk ishte vetëm fryma e përgjithshme që e shtynte në këtë rrugë.

Ishte thirrja e veprës që e kërkonte; prandaj thuhet se Naimi me mençuri

dhe art zgjodhi veprën, vepra e tij zgjodhi gjuhën, kurse shqiptarët vetë e

përvetësuan atë në prozë dhe poezi, me gojë dhe mendje. Gjuha e tij

tingëlloi si duhet dhe aq sa duhet; ajo nuk mbeti jehonë e së shkuarës, por

një e vërtetë e gjallë, prandaj arriti deri në ditët tona.

Është e vështirë që në veprën e Naimit – si në çdo vepër të çdo

shkrimtari – të gjesh plot gjëra të reja gjuhësore; kjo është e pamundur.

Ajo që mund të veçohet këtu është rrafshi i fjalësit. Ndihmesa e Naimit në

këtë fushë tanimë është e njohur nga shumë studiues vendës, por edhe të

huaj. Përzgjedhja dhe zgjedhja e fjalësit të ri, të kërkuar dhe të gjetur,

pjesërisht edhe të krijuar a të formuar nga Naimi, është thuajse e plotë.

Vihet re qartë se kjo lëndë e re në veprën e tij përgjithësisht ka mbetur jo

sepse u krijua dhe u përzgjodh në gjuhë nga ai, por sepse lënda e zgjedhur

ishte e natyrshme dhe krijimi në përputhje me gjendjen, natyrën dhe

prirjen e shqipes. Studiuesit kanë veçuar një mori fjalësh të krijuara, më

saktë, të formuara nga Naimi, si: vetëdijë, vetijë, gjithësi, cilësi etj. Nuk

ka rëndësi vetëm sasia dhe cilësia e neologjizmave dhe vendi që zunë këto

fjalë në gjuhën shqipe, por, në radhë të parë, modeli që u zgjodh dhe që

pastaj u ndoq me entuziazëm në vitet e mëtejshme për të krijuar fjalë të

reja.

Jo pak vlera shihen në veprën e tij për drejtshkrimin e shqipes. Është

e vërtetë që në drejtshkrimin e shqipes ai ndoqi po ato parime që ndoqën

edhe bashkëkombësit e tjerë rilindës, por, me sa duket, në veprën e tij,

duke qenë konsekuent, ai duhet të ketë ndjekur edhe modele të

drejtshkrimeve të gjuhëve të huaja, me drejtshkrim të kristalizuar dhe të

përpunuar. Duke u larguar pak nga dialekti toskë, i cili është bazë e

shqipes së sotme standarde, që ka një shqiptim të shkoqitur, ku fjalët

ndahen qartë nga njëra-tjetra, Naimi përdor shpesh apostrofin, që është më

shumë një veçori grafike e gjuhëve me shqiptim të lidhur. Si gjithë

rilindësit e tjerë, ai iu përmbajt parimit drejtshkrimor fonologjik, çka

shqipja e mëvonshme e ngushtoi, sepse dalëngadalë filloi të marrë vend

edhe parimi morfologjik, falë edhe ndërhyrjeve subjektive normativizuese

dhe përgjithësuese. Në veprën e Naimit ka një përdorim të tepruar të -ë-së

në fund të fjalëve proparaoksitone. Megjithatë në këtë përdorim ka një

farë rregullsie, e cila edhe atëherë, edhe sot diçka të mëson.

Ndryshimet nga fusha e fjalëformës atëherë dhe tani janë gati të

papërfillshme. Edhe pas një shekull zhvillimi, te shkrimtarë të sotëm, të

mësuar tanimë me gjuhën e organizuar letrare, nuk gjen më pak trajta

jonormative, trajta dialektore sesa në veprën e Naimit; natyrisht të një lloji

60 Likaj

tjetër. Prandaj, në tërësi, dy gjendje të ndryshme moshore kanë thuajse të

njëjtën trajtë gjuhësore. Nga vështrimi i dy gjendjeve gjuhësore skajore të

krijohet përshtypja sikur gjuha e sotme letrare është gjuha e Naimit që ka

ndalur në vend ose sikur ajo (gjuha e Naimit) ka kapërcyer kohën dhe, me

një hop, ka arritur zhvillimin shekullor.

Shfrytëzimi i thesarit popullor që ruhej në krijimtarinë gojore dhe në

gjuhën e folur, përzgjedhur libër më libër, gojë më gojë dhe mendje më

mendje, i dha dorë të endë atë gjuhë të sigurt, të lakmuar dhe të dëshiruar,

që në një mjedis të rreshkur, pra edhe të etur, të bëhej frymë, shpirt e trup

atje ku duhej. Gjuha e Naimit, e ushqyer nga çdo anë, nga historia, urtësia

popullore, natyra, shpirti dhe ndjenja foli jo vetëm bukur, por shprehu

edhe të gjitha dituritë. Si vepër arti ajo vërtet nuk u zhvillua si teori e

mirëfilltë gjuhësore, por në dorën e Naimit u skalit sikur të kishte

mbështetjen e një teorie të vërtetë. Kjo është arsyeja që ajo, nga fillimet e

deri sot, vazhdimisht shtrohet për njohje, për dije dhe studim. Te gjuha e

sotme letrare shqipe gjuha e Naimit nuk është e fshehur aty-këtu, por –

veç disa pikave anësore – është e tëra aty.

Vepra e Naimit, nga fryma, ndërgjegjja dhe gjuha, është model i

shqipes së re, ashtu si është edhe “Shahnameja” e Firdeusiut model i

persishtes së re, megjithëse nga njëra-tjetra i ndajnë shekuj.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Hamit Xhaferi, studiues, profesor në Universitetin e Europës Juglindore (Tetovë). © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Hamit XHAFERI

KËNDVËSHTRIM KULTUROR-KRAHASUES

I VEPRËS SË NAIM FRASHËRIT KUNDREJT

KULTURËS SË PASUR POETIKE PERSE

Letërsia persiane është një visar që

ngërthen në vetvete vlera të mëdha të

kulturës materiale, shpirtërore dhe

artistike me përmasa botërore, ndërsa

persishtja është gjuha e etikës, maturisë

dhe hyjnisë, e vjetër më se 2.500 vjet, që

rrezaton me visarin e saj në zhvillimin

shoqëror dhe në fushën e veprimtarisë

krijuese artistike dhe estetike. Pikënisjet e

saj ngërthejnë zonat të cilat gjenden përtej

sinorëve të tanishëm të Iranit, për arsye se

persishtja është folur në zona të ndryshme

të Azisë Qendrore. Naim Frashëri është

njëri ndër vjershëtarët më të njohur dhe më të çmuar që ka thurur vargje

poetike në persisht, kur ky ka jetuar dhe vepruar në Stamboll. Ky poet,

duke qenë krijues shqiptar dhe europian, bëhet i njohur me gjuhën dhe

kulturën orientale, veçanërisht me atë perse. Me këtë rast qëllimi ynë është

që t’i shohim në një këndvështrim sa më të kthjellët krijimet poetike të

këtij poeti, të hartuara dhe këngëtuar në shqip dhe persisht. Për Naimin,

ka qenë mbi të gjitha mënyra e përqendrimit dhe e dedikimit të librit poetik

“Ëndërrime” në gjuhën perse (Tehajjulat), nga e cila njëkohësisht janë

nxjerrë përfundimet që kanë të bëjnë me veprën poetike në fjalë. Përpos

62 Xhaferi

domethënies që ka për ngritjen intelektuale të tij si poet, si qytetar dhe më

vonë si nëpunës i administratës osmane, kjo vepër poetike ka pasur një

peshë të veçantë fetare dhe kulturore mjaft të rëndësishme. Dihet mirëfilli

se bektashizmi si sekt fetar i besimit islam suni, i krijuar në shekullin XV,

u përhap edhe në Shqipëri nga një qasje me këtë mentalitet dhe jetë

shpirtërore: siç ishte ajo osmane prej nga vinte, arabishtja si e folme e

gjithëmbarshme e tërësisë së mësimeve skolastike fetare për Zotin,

veçanërisht fenë, po ashtu edhe persishtja si e folme e kulturës dhe e

poezisë. Duke iu qasur veprës së Naimit nga pikësynimi ndërtekstor dhe

nga pikësynimi i fjalës dhe shprehjes së përdorur në kuptimin e figurshëm

metaforik dhe simbolik të saj, vërejmë se kjo vepër bëhet pjesë e

pashmangshme e lartësimit të veçorive të stilit dhe vargjeve në të cilat si

e tillë ishte shkruar. Gjithashtu ndeshim ndërlidhje të ndërsjella të

shëndosha dhe të ndërthurura, të cilat i takojnë bektashizmit si orientim

besimi, njëkohësisht sufizmit si mentalitet mistik i të kuptuarit dhe të

pasqyruarit të Zotit, ashtu edhe të gjithësisë. Duke shqyrtuar veprën e

Naim Frashërit nga pikësynimi kulturor – barazues përballë kulturës së

begatshme poetike, siç ishte ajo perse, ky krijues europian i kulturës

orientale, ka pasur qëllim të bëjë një vrojtim më të shkoqitur përballë

veprës së tij poetike të shkruar në shqip. Zhvillimi i vazhdueshëm poetiko-

letrar i Naimit, i përgjithësuar mendërisht në këtë formë, duhej t’i

nënshtrohej një parimi përzgjedhës që mund ta ndiejë pasojën; gjithashtu

edhe poezia e tij. Mirëpo shikuar realisht, krijimet poetike të Naimit janë

forcë lëvizëse e një ecurie poetike që s'duhet të vërehet veçse nga një

këndvështrim: në shqyrtimin e veprës së Naim Frashërit, në një pikësynim

zhvillimor-kulturor dhe artistik përqasës përballë një krijimtarie të pasur

poetike, siç ishte ajo perse, si krijues europian i kulturës orientale, me

synim vështrimin më të shkoqitur kundrejt vetë veprës poetike të Naim

Frashërit shkruar në shqip. Evolucioni poetiko-letrar i Naimit, i kuptuar

në mënyrë të këtillë, duhej t'i nënshtrohej një parimi përzgjedhës që mund

ta pësonte gjithashtu edhe poezia e tij. Por në realitet vepra poetike e

Naimit është faktor i një procesi poetik të cilin nuk mund ta vërejmë vetëm

nga një këndvështrim (Dado F. 1996: f. 27, 28).

Kur përcaktojmë mënyrën fillestare të formimit dhe arsimimit me

veprën e tij në të cilën shpaloset me mjaft vëmendje shqyrtimi i lexuesit

shqiptar, siç është “Tehajjulat” (Ëndërrime, Përfytyrime) të Naim

Frashërit, vërejmë se leximi dhe pasqyrimi i përmbajtjes së saj rezulton të

jetë një produkt i mendësisë dhe i pikëpamjes sufiste, si dhe i harmonisë

së natyrës që shfaqet më natyrshëm. Të gjitha këto ndërlidhen logjikisht

me përvojën e pasur të hartimit poetik mistik në kulturën perso-arabe,

kryesisht me poezitë e Xhelaledin Rumiut, ashtu sikurse e ka vënë në pah

kritika, prej nga vetë vepra e Naimit ka qenë një vazhdimësi. Çështja tjetër

Këndvështrim kulturor-krahasues i veprës së Naim Frashërit... 63

ndërlidhet me librat fetarë, si paratekste, kryesisht me vargjet kuranore,

sidomos me evokimin e Biblës, ku njëkohësisht ndërtekstualiteti i tyre

vihet re në poezi si interpretim mistik i reflektimit të tyre. Në gjuhën

shqipe janë ribotuar veprat e Naim Frashërit dhe të At Gjergj Fishtës,

këtyre dy vjershëtarëve të cilët na nderojnë me krijimet e tyre letrare si

etërit e poezisë shqipe (Çapaliku A. 1996: 329).

Andaj studimet nuk janë pa një përvojë dhe ndikim shkrimi në fushën

e komparativistikës dhe të ndikimit të poetëve të njohur persianë.

Shembull i shkëlqyer i zbatimit ndikues nga poezia persiane është edhe

Naim Frashëri. Me shkrimin e këtij libri të parë, veçanërisht në persisht,

Naimi ndjek vazhdën e shkrimtarëve shqiptarë dhe atyre osmanë që janë

pjesë e natyrshme e zhvillimit kulturor, sidomos në provincat e

Perandorisë Osmane. Nga ky vështrim krahasues me romantikët tanë, si

Naimi, sigurisht në këtë mes kanë pasur rol vendimtar prirjet individuale

të këtij poeti. Për të kuptuar qasjen e natyrshme të Naimit ndaj kësaj

kulture të pasur shkrimore, vërejmë se në kontaktet e gjuhëve në hapësirën

arabe, osmane, persiane, Naim Frashëri ende vlerësohet si njëri ndër

krijuesit e shquar europianë me ndikim persian dhe osman për kohën në

të cilën ka jetuar dhe vepruar si poet kombëtar. Kështu, nga ky

këndvështrim, ne kemi për objektiv zbardhjen e plotë të figurës dhe veprës

poetike të Naimit kryesisht si panteist me “Lulet e verës”. Ndërsa përmes

vëzhgimeve krahasuese kemi për qëllim të vëmë në pah shtigjet e

zhvillimit të lirikës filozofike në letërsinë e Rilindjes, e cila shfaqet në

kulturën e ruajtur brez pas brezi, veçanërisht te Naim Frashëri (Sula L.

1996: 49).

Në këtë vepër marrëdhëniet kulturore ndërtohen dhe shfaqen

që në krye të herës, duke lënë gjurmë vartësie gjithashtu në vetë poezitë e

Naimit të shkruara në shqip, që gjithsesi lypset lexuar dhe vlerësuar jo

vetëm si rezultat i kësaj marrëdhënieje, por si pasojë e ndërtekstualitetit

dhe sidomos e vlerës sugjeruese të saj, që është shprehje metaforike

veçanërisht e simbolit. Ndonëse mungojnë studimet e veçanta lidhur me

këtë pikëpamje në letërsinë tonë, vërejmë sidomos në këtë letërsi se

lëvrimi i dramës religjioze, veçanërisht i eposit religjioz, siç është për

shembull “Qerbelaja”, ende nuk ishte ngritur në nivelin e veprave letrare

kapitale të rëndësishme. Megjithatë, këtu lypsen veçuar poezitë lirike

religjioze shumë të frymëzuara në gjithë historinë e letërsisë shqiptare. Në

letërsinë e kësaj periudhe janë të pranishme lidhjet me letërsinë lindore siç

është rryma osmane e sidomos persiane, natyrisht përveç lidhjeve me

letërsinë perëndimore, ku vihet në pah fryma europiane (Sedaj E.1996:

157–172).

Kur i qasemi kësaj vepre të rëndësishme të Naimit, këndvështrimi

ndërtekstual, metaforik dhe simbolik i saj është pjesë e pashmangshme e

64 Xhaferi

vlerësimit të poetikës prej së cilës u krijua vepra e tij autentike. Në këtë

aspekt vërejmë marrëdhënie të qëndrueshme ndërtekstuale që janë të

lidhura ngushtë me bektashizmin, si orientim fetar, sidomos me sufizmin

si mendësi mistike e të perceptuarit të Zotit, veçanërisht të gjithësisë.

Ashtu siç do të thotë Vinçenc Malaj në studimin e tij “Kontributi i

françeskanëve në letërsinë shqipe”, në zemrën e madhe të Naimit kishte

vend për të gjithë njerëzit. Shkaqet e shfaqjes së vonuar të romantizmit në

letërsinë tonë janë të njohura. Naimi me siguri, e ka ndier rrezikun e një

gjëje të tillë ogurzezë. Kemi bindjen se ky ka qenë njëri ndër pionierët e

frenimit të së ashtuquajturës lëngatë shkatërrimtare. Naimit dhe De Radës,

si dhe kolosëve të tjerë të letrave shqipe u përket merita e madhe e

shpëtimit të letërsisë sonë prej një rreziku të tillë. Romantizmi në veprat e

De Radës dhe të Naimit kishte krijuar pamjen e tij në poezinë shqiptare.

Kemi vënë re veçanërisht ndikimin e Naimit njëkohësisht edhe të folklorit.

Në të njëjtën kohë, Naimi filloi të hapte një rrugë të re të panjohur për

letërsinë tonë (Smaqi L. 1996: 338).

Në poezinë “Qershori” poeti do të thotë: Një ditë me hidhërime / Nuk

e vlen jeta e tërë, / Andaj zemërën time / Zoti trime ma ka bërë. Mesazhi i

Naimit është më se i qartë në këto vargje të zakonshme të një poezie që

mbjell shpresë dritëdhënëse për të nesërmen! Naimi është krijues i

marrëdhënieve të reja shpirtërore midis Zotit dhe njerëzve, ky është

panteist i mirëfilltë, po ashtu bektashian i bindur, që gjithmonë e ka ruajtur

shpirtin e lexuesit, duke mos e futur nëpër labirintet e errëta të dëshpërimit

personal të tij. Në këtë pikëpamje Naimi e shpëton në mënyrë të

qëllimshme edhe shpirtin e artit të popullit të vet, pra shpirtin e poezisë

shqiptare nga pllakosja e pikëllimit të madh të shekullit. Musa Vyshka në

studimin e tij “Disa mendime mbi raportin e dëshpërimit me gëzimin në

poezinë e Naimit” mes të tjerash thotë: “Në këto poezi, të emëruara të

vrerosura, si poezitë për vdekjen e vajzës, poezia “Mbi varrin e sime

motre” apo poezia e shkruar për vdekjen e të vëllait, Naimi, sikur të kishte

njohuri se të afërmit dhe bashkëvendësit e tij janë hazër për të qarë me

dënesë së bashku me poetin, i cili u sugjeronte atyre duke i porositur: “Mos

e vini re dëshpërimin tim, / më lini në dhimbjen time njerëzore, / merrni

gëzimin tim e ndajeni mes jush. / Ai është thelbi i shpirtit tim /dhe aty është

pjesa që ju takon juve”. Naimi, kur bie në mendime të këtilla, shkëputet

nga vetja e tij duke dashur me ngulm t’ua tërheqë vëmendjen lexuesve për

vuajtjet dhe shqetësimet vetjake, për të qëndruar lart në rolin e flamurtarit

të optimizmit kombëtar. Natyrisht, jo vetëm Naimi, por asnjë vjershëtar

apo veprimtar në rruzullin tonë nuk mund të ngrihet në rolin e një

flamurtari nëse fillimisht nuk është njeri apo nëse e reklamon veten si

mbinjeri, në mënyrë pompoze, bajate e pa shije. Naimi i njeh mirë shtigjet

ku mund të kalojë për të hyrë në mënyrë të natyrshme te njerëzit e vet.

Këndvështrim kulturor-krahasues i veprës së Naim Frashërit... 65

Zaten, kjo ka qenë njëra prej vlerave kryesore të Naimit. Fakt vërtetues

për të tëra këto është vjersha “Fjalët e qiririt”, e cila mbetet kredoja e

ndjenjës së ngrohtë të frymës lirike jo vetëm të Naimit, jo vetëm të një

periudhe historiko-letrare, por të gjithë letërsisë tonë kombëtare.

Përpjekjet e Naimit për të krijuar një frymë të re në këtë aspekt lidhen me

synimet që i vuri vetes për ta shpëtuar poezinë nga fryma orientale, e cila

rrezikonte edhe më tej t’i mbyllte gjithë shtigjet e përparimit, duke e hequr

poezinë prej pellgut të vrerosjes, e cila topiste frymën luftarake të poezisë,

njëkohësisht të pasuesve të tij. Duhet thënë se Naimi i përmbushi

pikësynimet e veta. Ky do t’i qëndrojë gjithmonë me devotshmëri

pozicionit të tij të përcaktuar në mënyrë të qartë te “Fjalët e qiririt”, për të

qëndruar gjer në fund të jetës në krye të Rilindjes sonë Kombëtare.

Shqetësimi dhe vuajtja e Naimit kanë qenë gjithmonë vuajtja e një poeti

të madh kombëtar, prej të cilit rrjedh ndjenja e përzemërt për njerëzit e

mirë, ëndja e brendshme shpirtërore për t’i parë njerëzit të lumtur, më të

lumtur se veten, synim ky i vetëdijshëm për ta parë jetën përtej kufijve të

saj realë.

Duket mjaft magjepsëse poezia “Të vdekurit”, në të cilën kemi

bindjen se protesta poetike e Naimit na duket njëra prej fakteve shprehëse

poetike më të plota, natyrisht po ta vështrojmë gjithmonë në thellësinë e

shtratit të tij poetik apo në thellësinë e botës së brendshme shpirtërore dhe

karakterit të poezisë së tij. Poeti thotë: Një ditë do të vdesim …, kjo është

logjikë po ashtu e pashmangshme, por me gjithë shqetësimin tonë, nuk

vlen të mbytemi në vrerosje të cilën do t’ua përcjellim po ashtu të tjerëve:

Po lulet q’u thanë / E nuk i shohëm dot, / Vinë prapë dhe mot, / Shpirtin

gjallë e kanë. Këto lule u takojnë pasardhësve të cilët vijnë pas nesh. I

takojnë gjakut tonë. Shpirti i këtyre luleve, të cilat nuk vdesin, kanë qenë

ëndja e madhe për kohëra më të mira, për pranvera më të këndshme. Këtu

kemi bindjen se lypset kërkuar njëkohësisht mesazhi që synon të na japë

poeti përmes kësaj vjershe dhe aspak dëshmia nëse është shfaqur ose jo

protesta e tij ndaj shoqërisë. Mjaft i qëlluar na duket lartësimi që i ka bërë

Naimit studiuesi Safet Butka në vështrimin e librit të tij “Naim Frashëri –

një shembull për çunërinë shqiptare” ku thotë: “Po vështirësia e kohës t’i

vë kufi veprimit të djemve që janë pjellë për të punuar pa interes vetjak”.

Përkundrazi, sa më i madh është rreziku po kaq më i madh padurimi, të

cilët i shtyn të përmbushin misionin për të njëjtën çështje që janë

përcaktuar, andaj sa më e madhe është skëterra apo gjumëzia e vdekjes e

cila ka mbuluar gjithësinë, po kaq duket se është shumë më e madhe ëndja

dhe moskursimi për t’u zhuritur duke u ndritur sa mirë e më mirë. Njëri

nga këto shpirtra të mëdhenj, nga të cilët na vjen të kujtojmë se presin

kohë për të ushtuar gjithashtu si vetë poeti (Vyshka M. 1996: 218, 219,

220). Naimi është krijues i marrëdhënieve të reja shpirtërore midis Zotit

66 Xhaferi

dhe njerëzve, ky është panteist i mirëfilltë, po ashtu bektashian i bindur,

që gjithmonë e ka ruajtur shpirtin e lexuesit, për të mos e futur nëpër

labirintet e errëta të dëshpërimit të tij personal. Në këtë mënyrë Naimi e

shpëton në mënyrë të qëllimshme edhe shpirtin e artit të popullit të tij, pra

shpirtin e poezisë shqiptare nga pllakosja e pikëllimit të madh të shekullit.

Ndërkaq në poezinë e sidomos në veprat dramatike të Floqit ndihet

ndikimi i rrjedhshmërisë e sidomos i tipareve të stilit të Naimit (Hoxha

F.1996: 356–357).

Kjo s’ka të bëjë fare me konstatimin se Naimi ka qenë një shpirt

revolucionar. Jo, i Urti shqiptar u ndodh një ng’ai tip njerëzish me zemër

Krishti të cilët shfrytëzojnë vullnetin më parë kundra vetes së tyre, për të

zotëruar pasionet dhe për të vënë të tëra fuqitë në një shërbim më të lartë.

Poeti ynë kombëtar ka qenë njëri prej atyre heronjve të natyrës së poetit

persian Sadit të njohur dhe ndër të paktët të cilët gjëllijnë dhe punojnë të

qetë duke vdekur – të shumtë të panjohur dhe të përçmuar për një qëllim

– për lumturi të të tjerëve”. Një shpërthim i tillë i paanshëm ndikon në

sqarimin dhe kthjellimin e lidhjeve të tij me njeriun e rëndomtë, zotimin e

përgjithshëm të Naimit në rolin e fatmirësisë dhe lumturisë së

gjithëmbarshme. Në poezinë e tij “Dashuria” poeti do të shprehet: Në

shpirt ne jemi / Ndaj perëndisë / Miq e vëllezër / Ndaj dashurisë. Pastrimi

ideologjik i është nënshtruar pothuajse tërë letërsisë tonë, prej zanafillës

së saj gjer tek arbëreshët e Italisë apo gjer te poeti kombëtar Naim

Frashëri, krijimtarinë me karakter fetar të tij e kanë larguar nga historia e

letërsisë shqiptare (Lanksch J. H. 1996: 280).

Në vlerësimin e poezisë së Naimit duket disi se ka mbetur e lënë pas

dore poema e këtij poeti “Bukuria”, e cila ka qenë e vlerësuar si pasqyrë e

një ndjenje të fuqishme të dashurisë platonike të rrjedhshme. Kemi

bindjen se kjo çështje kërkon një vëmendje të posaçme për të parë

veçanërisht përpjekjet e këtij vjershëtori shpirtmadh, i cili e përshkruan

dhe evokon në mënyrë mjeshtërore ndjenjën e fuqishme dhe të pastër të

sevdasë. Esenca e saj, sipas poetit, nuk qëndron te lektisjet e te nënshtrimi

i një dashnori fatkeq, por te nderimi për këtë ndjenjë të madhe dhe të

ndezur njerëzore. Në sevdanë e pastër, sidomos përmallimet, shqetësimet,

padurimi, veçanërisht shqetësimi i pakufishëm përfshihen në kodin e saj,

janë parime të saj të pazëvendësueshme. Shqetësimi i Naimit duket më i

ndjeshëm, po ashtu më bujar se asnjëherë tjetër. Prirja e brendshme e

poetit për të parë vajzën të lumtur kapërcen shqetësimet dhe vuajtjet e tij

shpirtërore, sepse Naimi mbetet poet i përkushtuar. Vjershëtori i vërtetë

është në gjendje të mishërojë me zemërbutësi dhe zemërgjerësi, por nuk

dëshiron ta shohë tjetrin buzëtharë e të shtypur. Zaten këtu e vërejmë

kumtimin e thellë në poemën e gjatë lirike në vargje të këtij poeti. Kur i

qasemi sërish poezisë së Naimit, vërejmë se kritiku çdoherë pikas çështje

Këndvështrim kulturor-krahasues i veprës së Naim Frashërit... 67

të reja dhe të këndshme, që të njëjtat duhet ta shprehin mendimin e tyre.

E tërë poezia e Naimit duket se paraqet një shtrirje të madhe dhe të

mbushur me të gjitha lulet. Kësisoj do të shpërfaqen gjithnjë në të tëra

periudhat kohore të cilat do vijnë. Poetët persian si Sadi, Hafizi, Rumiu

dhe Omar Khajami kanë pasur ndikim në letërsinë shqipe. Kritiku u gjen

gjithmonë gjëra të reja e të bukura, për të cilat ka nevojë të thotë mendimin

e vet. E tërë poezia e tij duket se është një hapësirë e madhe, e mbushur

me të gjitha lulet. Kësisoj do të na shfaqet përherë në të gjitha kohërat që

do të vijnë (Vyshka M. 1996: 219, 220, 221).

Një përvojë me vlerë të veçantë para së gjithash paraqet vepra

“Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi I, II, III” (1984–1986), po ashtu

monografia “Porosia e madhe” (1986) e hulumtuesit të njohur të letërsisë

shqipe, akademik Rexhep Qosjes, vepra këto, përmes së cilave, ligjësitë e

zhvillimit përmbajtjesor të strukturës ideotematike apo ideostilistike të

romantizmit shqiptar ose të krijimtarisë së Naim Frashërit si përfaqësuesi

i tij më i spikatur, janë shikuar njëkohësisht në raport me kushtëzuesit e

tyre të jashtëm (Vinca A. 1996: 235). Në letërsinë shqipe duhet përmendur

miti naimian, mit i vërtetë në kuptimin e shfaqjes së ndijimit të së bukurës

në art, plot bukuri e hijeshi, që karakterizohet nga simptoma të shquara

madhështie e hijeshie, nga larmia e mesazheve të vrullshme njerëzore apo

universale, nga vala e ndjenjave të papërsëritura, nga një shkallë e lartë

mallëngjimi, ritmi, imagjinate, sinqeriteti, nga përdorimi i gjerë i mjeteve

stilistike, sidomos i metaforave, personifikimit, simboleve, besimit

shpirtëror etj. Poeti i Rilindjes Kombëtare, Naim Frashëri, do ta arrijë

përsëri vlerën që kishte. Këtë e ka rivlerësuar koha e vet, e ka rivlerësuar

periudha e Pavarësisë, ajo e realizmit socialist, do ta rivlerësojë koha e re

e demokracisë dhe e ardhmja. Çdo kohë thekson ato vlera që janë të

qenësishme. Sipas pikëpamjeve të mia miti naimian është një mit i vërtetë,

por i himnizuar. Vlerësimi si patriot ka pasur më tepër përparësi në veprën

e tij sesa vlerësimi artistik dhe estetik. Është e vërtetë se mesazhi patriotik

përbën një vlerë thelbësore, por kur ai është realizuar me vlera të larta

artistike dhe estetike. Ky himnizim duket edhe në monografinë e Rexhep

Qoses “Porosia e Madhe” ku në njëzet krerë, në një qoshe, gjendet pak

vend për kritikë. Mirëpo kritika është e tillë se e kundërshton

mbivlerësimin absolut se: “Naim Frashëri, pa dyshim është shkrimtari deri

më sot më i madh në letërsinë shqipe. Rëndësia historiko letrare dhe

kulturore e veprës së tij, para së gjithash, qëndron në vlerën e saj të

jashtëzakonshme artistike” (Prençi M. 1996: 242/245). Janë ndërmarrë

orvatje hulumtuese të suksesshme nga studiuesi Bedri Dedja në librin me

studime “Tradita dhe probleme të letërsisë shqipe për fëmijë”, duke

përndritur mbarë letërsinë e Rilindjes në këtë lëmë që prej Rexhep Qoses

me “Porosinë e madhe” deri te studimi i hollësishëm mbi Naim Frashërin

68 Xhaferi

në letërsinë për fëmijë (Gjokutaj T. 1996: 312).

Veprimtarët e Rilindjes kanë qenë të ndërgjegjshëm se lypsej të

sakrifikonin prej nivelit të tyre estetik-letrar për hir të synimeve edukative

që në vete ngërthejnë shkollimin dhe arsimimin. Ky qe shkaku pse në

veprimtarinë e kësaj etape kohore kishte për krijues letrarët dhe poetët të

cilët shkruan vepra kulmore për të rriturit, madje në rastin më të përkryer,

siç ishte Naimi (Çadri R. 1996: 306).

Romantizmi në veprat e De Radës dhe të Naimit kishte formuar

pamjen e vet të vërtetë në poezinë shqiptare. Lidhur me këtë çështje kemi

vënë re sidomos ndikimin e folklorit dhe traditës tonë kombëtare te të dy

kolosët tanë, të cilët filluan që të dy të hapin një rrugë të re, të padëgjuar

deri atëherë për letërsinë tonë. Si të këtillë të dy janë ndër krijuesit me

formim të gjerë arsimor dhe ndër shëmbëlltyrat më të rëndësishme të

Rilindjes Kombëtare. Ky poet, si mjaft nga rilindësit tanë, me prova dhe

mbështetje shkencore historike konstaton se shqiptarët kanë qenë një

popull, një gjak dhe një farefis, ndërsa veçantitë fetare të besimit të tyre

lypsen trajtuar thjesht si një problematikë bindjeje e fortë: “Gjithkush, çdo

besim ta respektojë”, – do të thoshte Naimi si rrethanë për realizimin dhe

mëkëmbjen veçanërisht të çështjes sonë kombëtare. Ndërsa në vjershën

“Gjuha jonë”, Naimi do të tërheqë vëmendjen e bashkëkombësve duke i

porositur ata: Po sot pendë dhe kartë / Na duhet, nuk tjetër. Ndërsa lidhur

me rolin e gjuhës shqipe, veçanërisht rëndësinë dhe cilësitë dalluese që ka

pasur gjatë historisë së popullit tonë, Naimi do t’i porosisë

bashkëkombësit e vet duke u thënë: Të shkruajmë gjuhën tonë / Kombin

ta ndriçojmë / Gjithë ç’është e ka qenë / Ngadalëz t’a mësojmë (Bexheti

V. 1996: 338/379/381/384).

Këndvështrim kulturor-krahasues i veprës së Naim Frashërit... 69

L i t e r a t u r a

Bexheti, V. Mbi veprën e Rexhep Vokës. Tiranë.

Çadri, R. Letërsia për fëmijë midis vlerës dhe antivlerës. Tiranë.

Çapaliku, A. Profil shkrimtari – V. Prenushi. Tiranë. Dado, F. Letërsia si sistem. Tiranë.

Gjokutaj, T. Letërsia shqipe për fëmijë ka nevojë më tepër për vlerësim.

Tiranë. Hoxha, F. Rreth vlerësimit të disa autorëve minorë të traditës. Tiranë.

Kallulli, A.(1996). Letërsia kalimtare dhe krijimtaria e qëndrueshme.

Tiranë. Lanksch, H. J., (1996). Trashëgimia letrare e diktaturës.

Malaj, V. Kontributi i françeskanëve në letërsinë shqipe. Tiranë.

Plasari, A. Edhe njëherë për objektin e letërsisë. Tiranë.

Prençi, M. Letërsia e realizmit socialist në optikën e re rivlerësuese. Tiranë.

Sedaj, E. Latinistët shqiptarë - në plan të parë të historisë së letërsisë.

Tiranë. Smaqi, L. Lasgushi dhe simbolistët evropianë. Tiranë.

Sula, L. Studimet krahasuese për zbulimin e ligjësive të zhvillimit të

letërsisë si proces. Tiranë. Vinca, A. (1996). Çështje të studimit të letërsisë së sotme shqipe. Tiranë.

Vyshka, M. Disa mendime mbi raportin e dëshpërimit me gëzimin në

poezinë e Naimit. Tiranë.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Arian Leka, studiues, poet.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Arian LEKA

HYJNIA DHE HYJNORJA

TE “FLETORE E BEKTASHINJET”

DHE NË KRIJIMET E TJERA ME NATYRË

POETIKE, RELIGJOZE E DIDAKTIKE TË NAIM

FRASHËRIT

Mes tri veprave të Naim Frashërit

që përcjellin frymëzime mistike dhe që

përmbajnë elemente të filozofisë

panteiste, “Fletore e Bektashinjet”

(Bukuresht, 1896) mbetet vepra lidhëse

që bashkon në një projektin e tij poetik

me atë religjoz. Pjesë e këtij projekti

bëhen “Lulet’ e verësë” dhe epi

monumental “Qerbelaja”.

Është vërejtur, madje hershëm, se

përmes “Qerbelasë”, kësaj vepre

njëherazi religjoze e humaniste nga

përmbajtja, “vjershëtori përpiqet t’u japë bektashijve shqiptarë çelësin

misterios të qënies së tyre: Njeriu është vetë Perëndia”1. Ndërkaq, Namik

Resuli vëren se “disa vjersha nga të “Lulet e verës”, lule të vërteta e të

freshkëta edhe sot, që pesëdhjetë vjetë nukë kanë mundur t’ia u çdukin

erën e tyre të këndëshme”2.

Vendosja pranë dhe, për më shumë, barabitja e “Fletore e

1 Selahydin Toto, “Naimi si mendonjës”, Bota e Re, No. 12, Tiranë, Tetor,1940.

2 Namik Resuli, “Naim Frashëri” ,Shkëndija, No. 5, Tiranë, Nëntor, 1940.

Hyjnia dhe hyjnorja te “Fletore e Bektashinjet” dhe në krijimet e tjera me natyrë poetike... 71

Bektashinjet”, këtij doracaku të parimeve praktike e teologjike të urdhrit

mistik me “Lulet’ e verësë” dhe “Qerbelaja” do të dukej shumë e kërkuar

nëse lëmë jashtë shqyrtimit dhe nuk marrim në konsideratë se edhe

“Fletore e Bektashinjet” është dhe duhet përfillur si një vepër poetike

ndërlidhëse për sa i përket vjershërimit, temave dhe motiveve në këtë

zonë të krijimtarisë naimiane.

Më shumë se sa ana kronologjike “Fletore e Bektashinjet” e

bashkon tematikisht krijimtarinë e Naim Frashërit. Ajo ndërthuret me

librin paraardhës (“Lulet’ e verësë”) dhe librin pasardhës (“Qerbelaja”),

duke bërë ndërkaq që të tria veprat të vështrohen si pjesë e një triptiku, e

një sipërmarrjeje apo e një programi letrar në zhvillim.

Si rend, doracaku “Fletore e Bektashinjet” u botua gjashtë vjet pas

vëllimit mirëfilli poetik “Lulet’ e verësë” (Bukuresht, 1890). Kjo vepër

përmban 23 poezi me referenca bukolike, idealizuese dhe romantike ndaj

jetës natyrore, por që ruajnë gjithashtu edhe vokacionin atdhetar dhe

fetar, gjë që vendos një marrëdhënie tipologjie mes “Lulet’ e verësë” dhe

“Fletore e Bektashinjet”.

Ndikimi i frymëzimeve panteiste dhe i metrikës klasike perse në

vëllimin poetik “Lulet’ e verësë” është lehtësisht i dallueshëm, sidomos

te poezi të tilla, si Fyelli apo Bilbili, elementin e këtij të fundit Naimi e

shfaq edhe në poezinë “Vdekja” te “Fletore e Bektashinjet”3.

Por, duke i vendosur pranë apo në marrëdhënie veprën “Lulet’ e

verësë” dhe vëllimin pasardhës “Fletore e Bektashinjet”, vërehet se

lëndën e parë për ngjizjen e këtij libri dhe shtysën për t’i fuqizuar disa

nga konceptet qendrore të poezisë së vet, Naim Frashëri i ka marrë prej

vëllimit poetik “Lulet’ e verësë”, tek i cili këto ide, ndonëse nuk ishin

embrionale për sa i takon përkushtimit fetar, vetëm sa kishin filluar të

shtjelloheshin, siç shfaqen për shembull në poezinë Perëndija.

Por nëse duam të theksojmë vetëm një element përbashkues, ai do të

ishte panteizmi. Veçse ky panteizëm mund të mos vështrohet si i

prejardhur vetëm prej një ame, vetëm prej burimit lindor dhe misticizmit.

Është interesant vëzhgimi që bën Salahydin Toto kur gjen te Naim

Frashëri lidhjen e panteizmit lindor dhe atij perëndimor shprehur përmes

Spinozës. “Kur këndoj Lulet e Verës, nuk e di përse më duket sikur

mëshihet mbrapa Spinoza e gjallë, i cili … është pantheisti i math … një

nga të parët guximtarë që hodhi në shesh n’Europën e shekullit

shtatëmbëdhjetë idenë sublime që Perëndia është vetë Gjithësia në të

gjitha çfaqjet dhe hollësit e saja …”4

Pikërisht prej këtij koncepti themelor buron nocioni, mendimi apo

3 Shih botimin e “Fletore e Bektashinjet”, Sofje, 1908.

4 Selahydin Toto, artikull i cituar.

72 Leka

përfytyrimi i Perëndisë që, si motiv, haset dendur dhe vendoset në

qendër të krijimtarinë poetike dhe jo poetike të Naim Frashërit, duke

lidhur në një jo thjesht vepra të veçanta, por duke e vështruar si opus

krijimtarinë naimiane.

Vetëm dy vjet pas botimit të vëllimit “Fletore e Bektashinjet”, Naim

Frashëri boton edhe poemën “Qerbelaja” (Bukuresht, 1898). Ky

kompozim prej 25 njësish narrative në formën e poetikës epike është

shkruar nën frymëzimet fetare dhe veç ndodhisë dhe temës mbi

bektashinjtë, shfaq lidhje tematike me librin “Fletore e Bektashinjet”,

sidomos në këngën e fundit, ku autori rimerr temën e Perëndisë dhe

shtjellon, thuajse me të njëjtin frymëzim, çështjen e besimit në Perëndi,

siç edhe shfaqet në vargjet e këngës 25 të poemës “Qerbelaja”:

Besojmë Zotn' e vërtetë

Q'është gjithësija vetë,

Pa atë s'ka vënt gjëkundi,

Ajy 'shtë kreji dhe fundi.

Më ç'do anë, që shikojmë,

Fëtyrën' e tij vështojmë,

E tërë ç'është kjo jetë,

Ësht' ay Zot' i vërtetë!

Luletë, që lulëzojnë,

Bukurin' e tij tregojnë,

Ajy është trëndafili,

Ajy vetë dhe bilbili,

dhe që kur …

Po kur desh Zot' i vërtetë

Të dil faqeza në jetë,

Ahere bëri njerinë.

Por nëse te “Lulet e verësë” dhe te “Fletore e Bektashinjet” qasja

ndaj Perëndisë është një qasje lirike, te “Qerbelaja” përkundrazi, bëhet

një qasje me tone dhe vizione epike. Duke u shprehur rreth këtij regjistri

Nikollë Dakaj, teksa krahason poezinë e Fishtës me atë të Naimit, vëren

se “Naimi ka kënduem për Fèn e vet në veprën "Te Qerbelaja", por ka

kënduem me frymë epike, d.m.th., si nji gjâ si âsht në vetvehte, ndërsa ai

vetë âsht pantheist, hyjnizues i natyrës …”5

Qerbelaja si përkushtim tematik dhe si parathënie ndeshet më herët

te “Lulet’ e verësë”, në poezinë “Abas Aliu”.

Por zona përbashkuese mes “Lulet’ e verësë”, “Fletore e

5 Nikollë Dakaj, “Fishta âsht edhe lyrik”, Balli i Rinis, No. 3, Tiranë, Kallnuer, 1943.

Hyjnia dhe hyjnorja te “Fletore e Bektashinjet” dhe në krijimet e tjera me natyrë poetike... 73

Bektashinjet” dhe poemës “Qerbelaja” është fakti i dëshmimit të

Perëndisë përmes Njeriut. Te poezia “Jeta” (“Lulet’ e verësë”) apo te

“Besojmë” marrëdhënia Njeri–Perëndi vështrohet si eponime dhe e

pandërprerë, pasi “falëtore kemi njerinë / Atje e gjejmë dhe Perëndinë”

apo “Po të nderojë njeriu njerinë / E ka nderuar dhe Perëndinë.”

Por njeriu te “Lulet’ e verësë” dhe te “Fletore e Bektashinjet”, me

gjithë ngjashmëritë e forta, shfaqet në një tjetër përmasë dhe nën një

tjetër dritë dhe nën një tjetër adresim. Në qendër të rrëfimit epik te

“Qerbelaja” nuk gjendet një hero, siç do të ishte dashur a diktuar prej

zhanrit epope. Heroi epik mungon apo nuk shfaqet, pasi heroi i vërtetë

duket se është lënë enkas në padukshmëri, por plotësisht brenda

veprimit.

Fuqiplotë dhe i kudondodhur, heroi i vërtetë i poemës “Qerbelaja”

është Perëndia: një Zot i mishëruar kudo, te Gjithësia, te fillimi dhe fundi

dhe që shfaqet në tokë përmes Njeriut – kryeveprës së tij – njëlloj siç e

ndeshim pa dallime të mëdha te “Fletore e Bektashinjet”, “Lulet’ e

verësë” dhe “Qerbelaja”.

Në këtë këndvështrim vepra “Fletore e Bektashinjet” bëhet jo vetëm

një bashkuese formale e kronologjisë mes dy veprave të përmendura –

“Lulet’ e verësë” dhe “Qerbelaja”, por, më shumë se gjithçka tjetër, ajo

krijon një marrëdhënie bashkuese mes koncepteve Perëndi – Gjithësi –

Njeri në krijimtarinë lirike, narrativën epike dhe narrativën religjoze të

Naim Frashërit, në të cilin diskursi fetar ndërthuret me përmbajtjen dhe

hapjen laike.

Përveçse një libër udhëzimesh fetare, “Fletore e Bektashinjet” është

një libër konceptesh, gjë që e vendos edhe atë pranë librave të mendimit

filozofik fetar, që frymëzohen nga një fe e veçantë dhe u drejtohet

besimtarëve të kësaj feje dhe përkrah poezisë që shtjellon koncepte

abstrakte teologjike e filozofike dhe të abstraguara përmes poezisë.

Më herët kanë theksuar se dyshohet se “pantheisma e Naimit është

pjella e Spinoza-s, me gjithë se poeti bektashi, si njohës i thellë i gjuhëve

klasike mundet të kish kënduar edhe n’origjinal veprën Ethica Ordine

Geometrico demonstrata, Tractatus Politikus. Por Naimi që ka

përmëndur kaq dëndur dhe kaq me dashuri fjalët Zot e Perëndi duhet

t’ish pa dyshim i dehur me to dhe të zotëronte atë që Renan-i tha për

Spinoza-n. Me të vërtetin vizion të tij”.6

Nga ana tjetër ka autorë, mes të cilëve edhe Baba Ali Tomori, që

gjejnë te Naimi një “pjesë të vogël të Dantes”, sikurse edhe të

Lamartinit, Gëtes, Shirazit, Fuzulit, Volterit Viktor Hygoit etj.7

6 Selahydin Toto, artikull i cituar.

7 Shih artikullin e Baba Ali Tomorit, “Naim Frashëri te Lulet’ e verësë”, botuar te

Tomorri i vogël, No. 4, Tiranë, 1942.

74 Leka

Por mes koncepteve që Naim Frashëri trajton në formë poetike te

“Fletore e Bektashinjet” dhe që i ka prekur edhe në librat paraardhës,

nuk vërehet dallim apo ndarje në koncepte të rëndësishme dhe më pak të

rëndësishme.

Konceptet që paraqiten aty janë të gjitha parësore, të barasvlershme,

pjesë e një sistemi apo një organizmi që funksionin si tërësi dhe që nuk

mund të funksionojë pa këtë harmoni të brendshme, që fillon me besimin

ndaj Zotit dhe përfundon me faljen ndaj Zotit.

Megjithatë, renditja me të cilën Naim Frashëri ia përcjell këto

koncepte lexuesit, bën të dukshme praninë e një rendi a një hierarkie të

brendshme mes koncepteve të drejtpeshuara.

Ndër dhjetë konceptet që Naim Frashëri shtjellon poetikisht, pesë

janë koncepte shtysë – kushte paraprake që vënë në lëvizje konceptet e

tjera dhe që, për këtë shkak, autori i vendos në krye, duke e programuar

dhe organizuar veprën në dy pjesë: si narrativë në prozë – libër historie

besimi, rregullash dhe këshillash; dhe si koncepte poetike – si libër

këngësh lëvduese, lutjesh me vlerë njohëse, gnostike, që lidhin njohuritë

dhe përvojat, sidomos ato me natyrë mistike / ezoterike.

Këto koncepte lidhen me konceptin themelor të pranisë së

kudogjendshme e të përhershme të Zotit, por mes tyre, pesë konceptet-

shtysë të cilësuara në vepër janë:

Koncepti Besë (si Besim / Fe, shprehur përmes fjalëve: Bektashitë

besojnë Zotn' e math e të vërtetë… besojnë mirësinë dhe asaj i falenë …

Bes' e Bektashive është një udh' e gjerë, që ka përpara dritë urtësinë,

vëllazërinë, miqësinë, dashurinë, njerëzinë edhe gjithë mirësitë. Me

nj'anë ka lulet' e diturisë, m'anët tjatër të së vërtetësë. Pa dituri e pa të

vërtetë dhe pa vëllazëri s'munt të bënetë njeriu Bektashi i vërtetë. Ndaj Bektashinjet gjithësia është vetë Perëndija);

Koncepti Perëndi (... që kreu Gjithësinë dhe Gjithësia është vetë!);

Koncepti Njeri (S’ka më të naltë në jetë / Nga njeriu i vërtetë / Se

mëndje e njerëzisë / Është pesh’ e Perëndisë);

Koncepti Gjithësi (Gjithësia është vetë Perëndija);

Koncepti Vdekje / Pavdekësi (Njeriu nuk vdes, po vetem ndërrohet

dhe ndryshohet edh’ është gjithënjë ndaj Perëndisë).

Autorë të njohur dhe studiues të traditës së hershme, disa syresh të

përmendur edhe këtu, si Gjysh Ali Gjirokastra, Sterio Spasse, Musine

Kokalari apo Selaydin Toto, Faik Konica, më herët apo Norbert Jokli më

pas, i cili e përktheu në gjermanisht dhe e pajisi me shënime8 , thellohen

në rolin që luajtën kulturat e ndryshme, lindore dhe perëndimore, në

formimin e Naim Frashërit si poet dhe mendimtar.

8 Shih rubrikën “Bibliografi”, revista Dituria, No. 5, 1927.

Hyjnia dhe hyjnorja te “Fletore e Bektashinjet” dhe në krijimet e tjera me natyrë poetike... 75

Këta studiues theksojnë faktin se Naim Frashëri dhe panteizmi i tij

“është një prodhim i misticismit persiano-indian me gjithë pasojat

poetike dhe morale”, por nga ana tjetër nuk lënë jashtë vëmendjes se ai i

“zotëronte mirë klasikët dhe ish një njohtës i hollë sidomos i kulturës

frënge.”

Studiuesit theksojnë gjithashtu edhe faktin se formimi i Naim

Frashërit paraqitet si një bashkim kulturash, ndërthurje e trashëgimive

kulturore të njerëzimit, ashtu siç edhe shfaqen në prozën hyrëse me titull

Bektashitë të veprës “Fletore e Bektashinjet”, ashtu siç edhe dëshmohet

nga poezi të ndryshme të tij.

Në veprën “Fletore e Bektashinjet” të Naim Frashërit hyjnorja

shtjellohet në kuptimin e transhendencës dhe transhendentales, duke

pohuar shpirtin e Gjithësisë dhe frymën përbashkuese të besimeve

monoteiste.

Por këta autorë vlerësojnë gjithashtu veçanërisht edhe ndikimin që

kultura e lashtë perse la mbi personalitetin e Naim Frashërit, i cili, siç

shkruhet në artikuj të ndryshëm mes viteve 1930–1940, si poet u mbush

me dëshirë dhe dashuri nga poemat e Nesibiut, Tyrabi-Aliut dhe Nijaziut

për të shkruar “Lulet’ e Verës”. Po ashtu ai u frymëzua nga modeli

poetik i “Hadika”-së për të shkruar poemën “Qerbelaja” dhe mori

shembull letrar veprat e Kajgusëzit dhe Viraniut për të shkruar “Fletore e

Bektashinjet”, ndërkohë që vëllimin “Tehajjulat” – “Ëndërrime” e shkroi

drejtpërsëdrejti në gjuhën perse.

Ndërkohë, Naimi – mendimtar është fryt sa i misticizmit persiano-

indian, aq edhe i filozofisë e kulturës iluministe franceze europiane, sa

në çështje të shpirtit ai mbetet i përndritur nga emra të tillë, si Volteri e

Rusoi. Këtë ndriçim të brendshëm dhe këtë përndritje të mendjes së

hapur ndaj botës, Naimi u përpoq t’ua përcillte bektashinjve shqiptarë,

duke u dhënë atyre çelësin mistik të qenies së tyre, përmes fjalisë kyçe:

Njeriu është vetë Perëndia.

Kjo botë komplekse e Naim Frashërit bëhet pjesë e narrativës

religjoze dhe njëkohësisht është hapje ndaj teofizisë, si filozofi e njohjes

dhe perceptimit të Perëndisë prej Njeriut, siç edhe vetë ky autor shprehet

në “Fletore e Bektashinjet”, ku shkruan: “... vetëm ai që ka mëndjen që

kupëton, njohënë që xgjedh, shpirtin që njeh, zemërën që ndan dhe

vetëdijen që peshon gjithë punëtë dhe të perëndishmes përmes përvojave shpirtërore, dijes dhe vetëdijes”.

Por konceptet e Naim Frashërit mbi teofizinë nuk ngallmohen vetëm

te “Fletore e Bektashinjet”. Ato motive ndërthuren jo vetëm me pjesën

poetike të krijimtarisë së tij, por edhe me veprën didaktike dhe

krijimtarinë e shkruar për qëllimi shkollore.

76 Leka

Koncepte të ngjashme me ato që ndeshen te “Luletë e Verësë”,

“Fletore e Bektashinjet” apo te “Qerbelaja” vërehen edhe te librat

“Vjersha për mësonjëtoret e para”. “Gjithësia” dhe “Perëndia”, të hasura

më herët në veprën poetike apo në atë me natyrë religjoze të Naim

Frashërit, gjenden edhe në veprën “Mësime” apo “E këndimit të çunavet

këndonjëtoreja”.

Në këtë gjerdan konceptesh, trajtuar herë për shërbime

mësimdhënieje dhe herë për shërbime fetare, Perëndia zë vend qendror,

siç shprehet edhe Naimi te poezia Emri i Zotit, ku ndeshim fjalët: “Çdo

gjë që është jashtë Hyjit, e ka ekzistencën e vet prej Hyjit” apo siç

shprehet përmes vargjeve:

Zot i vërtetë,

Bota e tërë

Gjithë ç'ke bërë

E ç'ka në jetë

Të gjitha ç'janë

Yje dhe diej,

E dhé e qiej,

Një gjuhë kanë

Që thotë emrin tënt!

Procesi i njohjes, që Naimi këshillon, nënvizon gjithashtu edhe

rrugët përmes të cilave mund të mbërrihet në njohjen e Perëndisë. Këto

rrugë janë përmes zemrës, përmes mendjes, përmes ndërthurjes së dy

përvojave, por mbi të gjitha, përmes njohjes së vetvetes.

Prej këtej vërehet edhe një herë ajo që autorët më të hershëm kanë

pikasur lidhur me ushqimin shpirtëror dhe formimin mendor të Naim

Frashërit prej dy amave dhe prej dy vatrave kulturore. Kjo pasi te Naim

Frashëri njohja si proces, ndërthurur me dijen sokratike, besimin biblik

dhe kuranor, diturinë e lashtësisë, ka mbërritur te ne përmes sentencës

njih vetveten. Kjo njohje e shpirtit suprem, si një nga thelbet e mistikës

së Naimit, na mbërrin edhe prej “Fletore e Bektashinjet” përmes fjalëve

“kush njohu veten e tija, e di ç’është Perëndia”.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Ali Akbar Zijai, studiues, ish-drejtor i Fondacionit Kulturor “Saadi Shirazi” në Tiranë (1995–1998). (Shën. i përkthyesit). © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Ali Akbar ZIJAI

BOTËKUPTIMI MISTIK I NAIM FRASHËRIT:

VËSHTRIM ANALITIK I VEPRËS TEHAJJULAT

Vepra e çmuar Tehajjulat e poetit Naim Frashëri hedh dritë rreth të vërtetave dhe

mirësive që i janë dhënë njeriut në këtë botë.

Botëkuptimi i Naimit për gjithësinë dhe botën

në veçanti është shprehur në mënyrë shumë të bukur e të qartë nëpërmjet poezisë dhe lirikës

së tij. Ajo çka zemra e poetit ndiente i dha

formë poezie, megjithëse mund të themi se ndjenja e lartë dhe e pastër e perceptimit të

bukurisë dhe të mirësisë së natyrës dhe asaj

çka Krijuesi i Gjithësisë i kishte falur nuk

mund të shprehej e plotë dhe ashtu siç duhet me anë të gjuhës letrare. Ky mjeshtër i madh i poezisë mundi të paraqiste në mënyrën më të përafërt të

mundshme ndjesinë dhe mirësinë që i ka falur Zoti botës. Tehajjulat që i

përkasin vendit gjithmonë të gjelbëruar e të begatë të shqiponjave është në të vërtetë një prej veprave më të rëndësishme jo vetëm të kulturës islame, por

me plot gojën mund të themi që është një prej veprave më të rëndësishme të

kulturës botërore. Njeriu në ditët e sotme me mirësitë materiale që e rrethojnë endet në botën e paqartë të materies, duke mos gjetur përgjigje për pyetjet që

e rrethojnë. Në këtë kontekst njeriu gjithmonë është në kërkim të gjetjes së

rrugëzgjidhjes më realiste dhe më të mirë për vete duke iu rikthyer edhe

njëherë vetvetes dhe unit për të marrë atë përgjigje bindëse dhe që u jep kuptim të gjitha pikëpyetjeve dhe dyshimeve që e rrethojnë. Por uni që nuk

ndodhet brenda unit është një pikëpyetje edhe më e madhe për vetë njeriun

dhe për këtë arsye Tehajjulat është një prej veprave të plota dhe që i jep përgjigje shumë dyshimeve të njeriut, duke e bërë atë një prej veprave shumë

të rëndësishme për lexuesin shqiptar dhe të huaj.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Hysen Bejat, Studiues i Historisë Islame. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Hysen BEJAT

BALLKANI NË SHKRIMET E GJEOGRAFËVE

MYSLIMANË GJATË SHEKUJVE TË MESJETËS

Që prej shekullit të dytë hixhri (shek. VIII) myslimanët në përgjithësi dhe kryesisht studiuesit myslimanë në veçanti kanë qenë të interesuar për të

njohur e popujt dhe kombet jashtë territorit islamik. Myslimanët udhëtonin

në këto vise me qëllim përhapjen e fesë islame dhe zhvillimin e tregtisë, duke marrë informacione dhe të dhëna të shumta nga vendet që vizitonin dhe

përshkonin. Rajoni i Ballkanit, duke qenë se ishte nën sundimin e Bizantit

dhe kishte një tregti të zhvilluar, ishte shumë i lakmuar nga ana e

myslimanëve. Që prej shekullit IX (shek. III hixhri) myslimanët janë përpjekur të marrin informacione të shumta dhe të sakta rreth rajonit që sot

thirret me emrin Ballkan. Në këtë kontekst mund të themi se Muslem bin Ebi

Muslem Xhermi ishte një prej vizitorëve të parë myslimanë që udhëtoi për të njohur nga afër rajonin e Ballkanit. Shënimet dhe të dhënat e lëna prej

Xhermit janë përdorur më vonë prej gjeografëve iranianë si Ibn Kherdadbe

dhe Estakhri. Në shekujt që pasuan shënimet e dijetarit mysliman Xhermi u plotësuan prej një tjetër udhëtari i quajti Idrisi. Këto udhëtime dhe ekspedita

të kryera prej myslimanëve bëheshin me qëllim për paraqitjen sa më të plotë

dhe të saktë të rajonit të ballkanit në veprat e studiuesve dhe të gjeografëve

myslimanë të shekujve të Mesjetës. Ballkani në tekstet e gjeografëve myslimanë ishte i ndarë në zona të ndryshme, duke i specifikuar edhe me

emërtimet përkatëse. Këtu mund të përmendim rajone si Tafla, Terakijeh,

Maqedonia, Biladil Sekalbeh (Vendi Salkala), Mali Bullgar etj.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Fatime Xhan Ahmedi, anëtare e bordit shkencor në Departamentin e Historisë të Universitetit Tarbiat Modares. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Fatime Xhan AHMEDI

TIPOLOGJIA E MENDIMIT

TEK MEHMET NAIM FRASHËRI

Mehmet Naim Frashëri (lindur 1846) është një prej mendimtarëve dhe figurave

më të shquara shqiptare, që kishte një njohje

të gjerë dhe shumë të mirë të gjuhës, letërsisë dhe kulturës perse, e cila

pasqyrohet edhe në veprën e tij. Mirëpo për

arsye të ndryshme kjo figurë e madhe e kulturës dhe letërsisë shqipe dhe asaj perse

nuk njihet shumë në mesin e studiuesve të

huaj, kryesisht atyre iranianë. Veprat e

ndryshme të tij me këndvështrimin e thellë të një magjistari të fjalës për të nxjerrë në

pah të vërtetat historike, por jo vetëm, mund

t’i lexojmë në rreshtat e poezive të bukura që ka shkruar. Gjuha e pasur dhe shprehjet e larmishme të përdorura në

poezitë dhe veprat e tjera tregojnë për madhështinë e këtij personaliteti. Duke

lexuar poezitë e Naim Frashërit, përveç stilit të bukur dhe gjuhës së pasur, ne

do të vërejmë këndvështrimin e thellë të ngjarjeve me karakter historik, kulturor, fetar dhe atdhetar. Ai kishte dhuntinë të shprehte ëmbël për lexuesin

ngjarjet historike të ndodhura shekuj më parë. Interesimi i tij për gjuhën e

dijes në kohën kur jetoi (d.m.th. persishtja), nga njëra anë e ndihmoi të ruante dhe të promovonte gjuhën e mëmës (shqipen). Përveç kësaj Naimi ka

përfituar edhe prej gjuhës së sheriatit ose të fesë (arabishtes), duke e pasuruar

dhe zbukuruar më shumë veprën e tij. Po të lexojmë dhe analizojmë me kujdes veprën e Naimit, do të vërejmë se: ai ishte një atdhetar që shkroi për

82 Përmbledhje e kumtesave të studiuesve iranianë në Konferencën kushtuar Naim Frashërit

identitetin kombëtar, promovues i kulturës dhe traditës së popullit të tij,

ndërthurte në mënyrë elegante kombësinë me rregullat e fesë, e njeh brendinë

e fesë, krijon lidhje midis fesë dhe politikës, mistika dhe sufizmi janë të

pranishme në poezinë dhe letërsinë shqipe dhe atë perse të shkruar prej tij, ajo që është më e rëndësishmja nga të gjitha sa thamë më lart, është interesimi

dhe vëmendja e madhe për përhapjen e gjuhës amtare shqipe, duke shkruar

disa vepra me karakter didaktik dhe mësimor.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Nexhme Dari, anëtare e Bordit Shkencor në Departamentin e Gjuhës dhe të Letërsisë Perse të Universitetit Tarbiat Modares. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Nexhme DARI

TARIKATI BEKTASHI NË SHQIPËRI

DHE PASQYRIMI I TIJ NË POEZITË

E NAIM FRASHËRIT

Dialogu kulturor mes kombeve dhe

etnive të ndryshme me fetë, besimet, gjuhën dhe mendimin tjetër është një prej

diskutimeve kryesore dhe shumë të

rëndësishme në lëmin e kulturës për njeriun modern. Në këtë kontekst është shumë i

rëndësishëm dhe vlen për t’u vlerësuar

studimi dhe hulumtimi i jetës dhe veprës së personaliteteve dhe individëve që kanë ecur

në këtë rrugë dhe kanë ndihmuar në

zgjerimin e dialogut ndërkulturor.

Fillimi i përhapjes së fesë islame në Shqipëri përkon me shekujt XVI dhe XVII

deri në fund të shek. XVIII, periudhë në të cilën u shfaq dhe lulëzoi

bektashizmi, duke ardhur prej Azisë së Vogël dhe duke u përhapur pothuajse në të gjithë Gadishullin e Ballkanit. Të gjithë e njohin Pir Haxhi Bektash

Veliun si themeluesin e Tarikatit Bektashi. Ai ka jetuar në periudhën e disa

prej sulltanëve të fuqishëm osmanllinj dhe falë mbështetjes së jeniçerëve, nga njëra anë, dhe afrimit të Kezelbashëve të lidhur me Dinastinë Safavide, nga

ana tjetër, bëri të mundur përhapjen e tarikatit Bektashi në zona dhe rajone të

ndryshme të Azisë, por jo vetëm. Ky tarikat në thelb është i ndikuar dhe është

pjesë e medhhebit shiia. Megjithëse duke parë dhe analizuar rregullat vërejmë se është ndikuar dhe ka në vetvete edhe elemente fetare të medhhebeve të

84 Përmbledhje e kumtesave të studiuesve iranianë në Konferencën kushtuar Naim Frashërit

tjera. Njësimi i Zotit, dashuria për Ehli-Bejtin1, Tragjedia e Qerbelasë, numri

i “të dëlirëve”2 etj., janë disa prej pikave themelore që mund të përmendim

për këtë tarikat. Një prej pashallarëve më të fuqishëm të Shqipërisë Ali Pasha,

pas ardhjes së Bektashinjve në viset shqiptare dhe kryesisht në territorin që ai kontrollonte, urdhëroi të ndërtoheshin teqe, një prej të cilave ishte edhe teqeja

e ndërtuar në Frashër, në jug të Shqipërisë. Ky fshat së bashku me

personalitetet e mëdha që lindi përgjatë historisë, luajti një rrol të rëndësishëm në përhapjen e mendimit bektashian. Mendimtari dhe poeti i shquar shqiptar

Naim Frashëri kishte përqafuar besimin bektashian dhe kishte arritur deri në

nivelin e myhibit në këtë tarikat. Për njohjen më të mirë dhe kuptimin e poezive në gjuhën perse të këtij poeti të madh Shqiptar lipset që ne të njohim

mendimin, bazat dhe përhapjen e tarikatit bektashi në Shqipëri. Parë në këtë

këndvështrim në punimin që do t’ju paraqes jam munduar të hedh dritë rreth

rregullave, mendimeve, zhvillimeve dhe përhapjes së tarikatit Bektashi veçanërisht në rajonin e Ballkanit dhe kryesisht gjatë periudhës kur ka jetuar

poeti i madh shqiptar. Duke analizuar veprën poetike në gjuhën perse të Naim

Frashërit, jam munduar të hedh dritë rreth botëkuptimit dhe ndikimit bektashian në poezitë e tij.

1 Ehli-Bejti, Familja Profetike. (Shën. i përkthyesit) 2 Sipas medhhebit Shiia numri i të dëlirëve (njerëzve që nuk kanë bërë mëkate dhe gjynahe) është 14. Këtu përfshihen Profeti Hazreti Muhamed (S), bija e tij Fatimeja dhe 12 Imamët duke filluar nga Imam Aliu (a.s).

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Hasan Zulfekori, Profesor në Departamentin e Letërsisë Perse në Universitetin Tarbiat Modares. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Hasan ZULFEKORI

DIALOGU I NAIMIT ME HËNËN

(ANALIZË E POEZISË “HËNA”

TË NAIM FRASHËRIT)

Një prej temave shumë të përhapura në poezitë e poetëve persë dhe

iranianë është gjuha e bisedës me hënën. Poetët, duke pasur parasysh veçoritë,

atributet dhe cilësitë e hënës, kanë trajtuar tema shumë të veçanta në këtë aspekt. Një prej tyre është edhe poeti shqiptar Naim Frashëri, që ka një poezi

me 55 bejte (dyvargësha) në gjuhën perse të titulluar “Hëna”.

Ai shkruan:

Nga na vjen me kaqë bujë e mengadalë,

Që nga prapa malit befas duke dalë?

Herë çfaqesh, herë fshihesh, s’dukesh më,

Herë nxin dhe herë ndrin që ç’ke me të.

Naim Frashëri në këtë poezi të thjeshtë në pamje të parë ka përcjellë të

gjitha veçoritë dhe karakteristikat e hënës, parë kjo edhe në këndvështrimin

dhe qasjen e poetëve realistë. Ai që është një poet i dashuruar pas natyrës, ka mundur të paraqesë gjithë madhështinë dhe bukurinë e hënës në poemën

kryesisht të gjatë të titulluar “Hëna”. Padyshim që këtë poemë duhet ta

konsiderojmë si një prej krijimeve më të arrira që i kushtohet hënës në letërsinë perse. Disa prej veçorive, atributeve dhe virtyteve që e

karakterizojnë hënën shpesh janë me dy kuptime: lëviz lehtë e qetë, del dhe

fshihet, hënë e plotë (në formë rrethi) ose gjysmë hënë (në formë drapri), e

zezë dhe e shndritshme, vezulluese, e hijshme, tregon për gjendjen e njerëzve dhe të botës dhe poeti i jep hënës edhe atribute të reja që i falin asaj më shumë

86 Përmbledhje e kumtesave të studiuesve iranianë në Konferencën kushtuar Naim Frashërit

bukuri dhe hijeshi, që, parë në këndvështrimin e njohjes të së bukurës ka një

rëndësi shumë të madhe. Nga ana tjetër poeti nxjerr në pah edhe një cilësi

tjetër të hënës që është shoqëruese e historisë, duke e konsideruara hënën një

dëshmitare okulare të ngjarjeve me karakter historik, social, politik, letrar dhe, pasi ka kaluar dhe ka parë shumë ngjarje të bukura dhe të trishtuara. Në

fund poezia merr një formë udhëzuese dhe këshilluese, duke nxjerrë në pah

shpirtin e trazuar dhe kërkues të poetit.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Seyed Ali Seraxh, Studiues, profesor i gjuhës dhe letërsisë perse në Universitetin Peyame Nur (Iran). © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Seyed Ali SERAXH

VËSHTRIM RRETH QASJES DHE AFRIMIT

TË MUZIKËS ME TEKSTIN NË POEZITË

E NAIM FRASHËRIT

Parë nga këndvështrimi i së bukurës,

mund të themi se, sa më shumë afri të ketë muzika me tekstin e një poezie, aq më

shumë poetike dhe tingëlluese është poezia

e shkruar. Poetët më të shquar dhe që kanë një lloj stili poetik janë munduar gjithmonë

t’i kushtojnë vëmendje dhe rëndësi

muzikalitetit të tekstit në poezitë e tyre. Naim Frashëri është poeti i fundit dhe më i

madh shqiptar që ka shkruar poezi në

persisht në fund të shek. XIX. Ai i ndikuar

edhe prej teksteve dhe poezive shumë të arrira të mistikëve dhe poetëve klasik persë

si Rumiu dhe Atari, është munduar të ruajë lidhjen midis tekstit dhe muzikës

(duke ruajtur rimën, radhitjen, rrokjet) dhe ka krijuar poezi shumë të arrira dhe të bukura. Në këtë studim është bërë një vështrim i detajuar rreth lidhjes

së muzikës me tekstin dhe muzikalitetin e poezive të Naim Frashërit.

Rezultatet më të rëndësishme në këtë punim janë nxjerrja në pah e gjuhës së pasur, tekstit të bukur dhe veçorive karakteristike të muzikalitetit në poezinë

e Naim Frashërit dhe lidhjen e ngushtë që krijon teksti i veprës së tij me

muzikën. Nga ana tjetër, krahasimet me elemente të natyrës u japin poezive

të tij një vlerë akoma më të madhe nga ana e muzikalitetit të brendshëm.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Maksud Sadeki, Anëtar i Bordit Shkencor të Departamentit të Historisë në Universitetin Tarbiat Modares. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Maksud SADEKI

VENDI QË ZË HAKIM EBU EL KASEM FIRDEUSI

TE SAMI FRASHËRI

Naim Frashëri me veprën e tij në gjuhën

perse “Tehajjulat” zë një vend të rëndësishëm

dhe shumë të respektuar në gjuhën dhe

letërsinë perse. Në këtë kontekst një tjetër anëtar i familjes së Frashërllinjve, vëllai i tij

Samiu, megjithëse nuk ka një punim dhe një

vepër me poezi në persisht si i vëllai, është shumë i ndikuar dhe i dashuruar me poezinë

dhe letërsinë perse. Mund të themi që Samiu

ka ndikuar tek vëllai i tij Naimi për t’u njohur dhe ndikuar nga letërsia perse. Në mesin e

kryeveprave të letërsisë perse Samiu i kushtoi

një rëndësi të veçantë Shah-Namesë të

Firdeusit. Ajo që është më e rëndësishme, mund të themi që është përkthimi i një pjese të Shah-Namesë në gjuhën turke,

duke i bërë një shërbim të madhe dhe shumë të vlefshëm historisë dhe

letërsisë perse. Përveç kësaj Samiu ka përdorur pjesë nga tekstet e Shah-Namesë edhe në dramat që ka shkruar, ku mund të përmendim këtu dramën

“Gjave”, “Sohrabi” etj. Në këtë aspekt në punimin e paraqitur do të hedh dritë

aq sa kam mundësi edhe rreth lidhjes së tij me mendimin dhe veprën e

Firdeusit.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Sohejla Selahi Mokadam, Prof. Asoc. i gjuhës dhe letërsisë perse në Universitetin El-Zehra.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Sohejla Selahi MOKADAM

NAIM FRASHËRI DHE EKBAL LAHURI DY POETË

MYSLIMANË QË KANË SHKRUAR NË PERSISHT

(vështrim i stilit poetik të mesnevisë “Zoti” dhe mesnevisë “Surja

Ihlas”)

Naim Frashëri, poeti dhe mendimtari shqiptar që shkroi në persisht,

është i famshëm për diturinë dhe njohjen e thellë që kishte rreth islamit,

Kuranit dhe shiizmit në përgjithësi dhe tragjedisë së “ashuras” (Qerbelasë)

në veçanti, ndërsa Ekbal Lahuri mendimtari, filozofi dhe poeti pakistanas që

shkroi në persisht e që konsideronte islamin dhe Kuranin dhe njohjen e

vetvetes si rrugën e vetme të shpëtimit të myslimanëve e të popujve të tjerë,

janë përfaqësuesit më të mirë dhe konkretë të fuqisë së islamit dhe të gjuhës

perse. Naimi dhe Ekbali e adhuronin gjuhën perse dhe e konsideronin atë si

gjuhën më të përshtatshme në krijimin e lirikave dhe poezive me karakter

formues për njeriun.

Duke parë dhe analizuar poezinë “Zoti” nga libri Tehajjulat të Naim

Frashëri dhe “Komentimin e Suresë Ihlas” të librit të fshehtat e pafundme të

Ekbal Lahurit, vërejmë se të dy këta poetë ishin të ndikuar nga filozofia e

njësimit të Zotit dhe në një farë mënyre poezia e tyre karakterizohej nga një

lloj misticizmi, që e ftonte njeriun të ishte i vetëdijshëm për mirësitë dhe

bukuritë që na ka dhënë Krijuesi i Gjithësisë. Në pamje të jashtme,

vështruar nga mënyra e krijimit të poezisë së këtyre dy poetëve, do të

vërejmë se që të dy këta poetë të mëdhenj janë ndikuar prej mesnevive të

Mevlana Xhelaledin Rumiut dhe përdorin të njëjtin stil poetik. Mesnevitë e

Ekbalit janë më të gjata se ato të Naimit, ndërkohë që të dy këta poetë kanë

përdorur një stil të thjeshtë dhe rimues për shkrimin e mesnevive.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Turan Tulabi, Prof. Assoc. dhe anëtare e bordit shkencor në departamentin e historisë, Universiteti Lorestan. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Turan TULABI

KULTURA EPIKE IRANIANE NË VISET OSMANE

DHE VENDET BALLKANIKE

(Analizë e veprave: Kamus-ul âlam dhe drama Gjave)

Lidhja dhe marrëdhëniet mes popullit

iranian dhe rajonit të Azisë së Vogël kanë

ekzistuar që në kohët e lashta. Gjatë shekujve të fundit lidhjet dhe marrëdhëniet janë

zgjeruar edhe në rajonin e Ballkanit. Këto

lidhje kanë bërë që kultura dhe gjuha perse të depërtojnë deri në viset më te largëta të

këtij rajoni dhe kjo e vërtetë është e

prekshme deri në ditët e sotme. Në këtë shkëmbim kulturor dhe përafrim kanë pasur

një rol të rëndësishëm edhe tekstet historike

me karakter epik dhe kombëtar iranian, siç

mund të konsiderohet vepra Shah-Name e Firdeusit. Përcjellja dhe përhapja e këtyre teksteve me përmbajtje epike, nga

njëra anë, tregon për kulturën tërheqëse të qytetërimit iranian dhe, nga ana

tjetër, duhet të falënderojmë personalitetet e popujve të tjerë që kanë qenë të interesuar për kulturën dhe qytetërimin perso-iranian. Vëllezërit Frashëri të

udhëhequr nga dy figurat kryesore të tyre, Naimi dhe Samiu, kanë qenë prej

atyre personaliteve që me njohjen e gjuhës perse dhe informimin e plotë të

kulturës dhe civilizimit perso-iranian, kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm për përhapjen e gjuhës perse dhe njohjen e kulturës iraniane në

viset shqiptare. Shemsedin Sami, mendimtari dhe shkencëtari i shquar

shqiptar që ishte pjesë e familjes së Frashërllinjve, e ka treguar ndikimin e marrë prej kulturës dhe qytetërimit pers, në veprat e shkruara nga pena e tij,

veçanërisht në veprën “Kamus-ul âlam” dhe në dramën “Gjave”. Në këtë

Përmbledhje e kumtesave të studiuesve iranianë në Konferencën kushtuar Naim Frashërit 91

punim jam munduar të hedh dritë dhe të analizoj veprën e Sami Frashërit dhe

ndikimin e saj në përhapjen e kulturës iraniane në territoret osmane. Për sa i

takon dramës “Gjave” dhe përmbajtjes së saj, kuptojmë që Sami Frashëri e

njihte shumë mirë gjuhën perse dhe simbolet historiko-epike të kulturës iraniane, pasi kjo dramë është marrë nga vepra epike Shah-Name e Firdeusit.

Që prej periudhës së Tanzimatit e më pas u përhap në masë të gjerë shkrimi i

dramave në territoret osmane. Në dramën “Gjave” ne shohim një përpjekje të mendimtarit dhe letrarit të madh shqiptar për të kritikuar gjendjen politike të

Perandorisë Osmane dhe politikat e gabuara të saj ndaj vendeve të rajonit të

Ballkanit. Edhe përdorimi i simboleve epike iraniane bëhet me qëllim për zgjimin e identitetit kombëtar, që deri në atë periudhë nuk ka qenë shumë i

theksuar.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Sasan Fazli, student i doktoraturës për letërsinë perse në Universitetin Tarbiat Modares. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Sasan FAZLI

VËSHTRIM KRAHASUES RRETH VEPRËS

SË FARKHI SISTANIT DHE VEPRËS

SË NAIM FRASHËRIT

Naim Frashëri është nga ata poetë, stili i vjershërimit i të cilit i përafrohet stilit të

Khorasanit. Parë në këtë këndvështrim

kemi zgjedhur poetin Farkhi Sistani që ka

të njëjtin stil vjershërimi që, duke e krahasuar me gjuhën dhe figurat e

përdoruara, i ngjason stilit të poetit

shqiptar. Nga kjo ne do të bëjmë një vështrim krahasues rreth veçorive të gjuhës,

letërsisë dhe mendimit poetik të dy poetëve

të sipërpërmendur. Ajo për të cilën do të hedhim dritë në këtë punim, janë pikat e takimit rreth mendimit filozofik, universal dhe ëndërrimtar të përdorur

në poezitë e dy poetëve të mëdhenj.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Razijeh Kazemi Kuds, studente e doktoraturës në Universitetin Tarbiat Modares. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Razijeh Kazemi KUDS

IMAGJINATA DHE STILI POETIK NË VEPRËN

E NAIM FRASHËRIT

Në këtë punim do të mundohemi të

hedhim dritë rreth imagjinatës dhe stilit të

vjershërimit të Naim Frashërit në veprën

Tehajjulat. Rëndësia e këtij studimi përkon me faktin se një poet i huaj ka shprehur

ndjenjat e tij në gjuhën perse. Në këtë mënyrë

do të dëshmojmë edhe ndikimin që ka pasur ky poet nga personalitetet e mëdha të

kulturës, poezisë dhe mistikës perse.

Gjithashtu do të hedhim dritë edhe rreth interesimit dhe përqafimit të gjuhës perse

jashtë territorit iranian. Imagjinata dhe figurat

letrare dhe poetike të përdoruara nga Naim

Frashëri në veprën Tehajjulat tregojnë për stilin e lartë të vjershërimit dhe talentin e madh që kishte ky poet. Vepra e Naim Frashërit karakterizohet nga

figura të thjeshta me kuptime metaforike, çka e bën atë një vepër shumë të

arrirë për sa i takon shkrimit dhe stilit të vjershërimit. Edhe përdorimi i figurave letrare për bukuritë e natyrës tregon qartë që ky poet ka qenë i

ndikuar nga stili i vjershërimit të Khorasanit.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Ali Kalirad, Anëtar i bordit shkencor në Departamentin e Historisë të Universitetit të Teheranit. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Ali KALIRAD

KOMBËTARIZIMI I TARIKATIT

(Vendi që zë epopeja e “Qerbelasë” e Naim Frashërit në zgjimin e

identitetit kombëtar)

Në shek. XIX një grup atdhetarësh e

veprimtarësh të kulturës shqiptare krijuan lëvizjen që njihet si “Rilindje”, duke synuar

dhënien e një identiteti kombëtar dhe

modern popullit shqiptar. Disa prej këtyre veprimtarëve janë përpjekur që identitetin e

ri kombëtar ta paraqesin edhe nëpërmjet

tarikatit Bektashi në Shqipëri. Kjo gjë është

bërë e mundur me rishkrimin e disa prej teksteve shiite, në veçanti tragjedia e

Qerbelasë në gjuhën shqipe. Shembulli i

parë i këtij këndvështrimi janë dy epopetë Hadikaja-Shuada (1842) dhe Mohtar Name

(1868) të shkruara përkatësisht nga Taleb

dhe Shahin Frashëri. Këto lloj veprimtarish dhe shkrimesh arritën kulmin e tyre me epopenë “Qerbelaja” të Naim Frashërit, i cili ishte një nga figurat

kryesore të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ajo çka e bën të veçantë

Qerbelanë e Naim Frashërit është se poeti ka marrë pikënisjen e tij nga një

prej ngjarjeve kryesore dhe kuptimplote të historisë shiite për ta risjellë me qëllim që të rizgjonte identitetin kombëtar shqiptar. Vepra e Naim Frashërit

qëndron më lart sesa një rishkrim letrar apo elegji fetare, pasi qëllimi kryesor

ishte vazhdimësia e procesit të atdhedashurisë dhe forcimi i ndjenjës së identitetit kombëtar, duke marrë shkas nga një ngjarje me ngjyra fetare dhe

jo kombëtare.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Muhamed Muhamedpur, Student i doktoranturës për historinë islame në Universitetin Tarbiat Modares. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Muhamed MUHAMEDPUR

ROLI I ASHURAS (TRAGJEDIA E QERBELASË)

NË POEZITË E NAIM FRASHËRIT

Duke pasur parasysh ardhjen e fesë islame në territoret e rajonit të

Ballkanit dhe rrjedhimisht përhapjen mendimeve aleviane të përfaqësuara

nga Tarikati Bektashian, kultura e besimit shiit gjithashtu pati një përhapje të

gjerë në këto vende. Një prej veçorive kryesore që i karakterizon pasuesit shiitë, është respekti i madh për Ehli-Bejtin dhe rikujtimi i tragjedisë së

Ashuras (Qerbelasë). Poetët e këtij vendi kanë shkruar vargje të shumta duke

i thurur elozhe Imamëve të Ehli-Bejtit. Poetët më të shquar që kanë shkruar për Ehli-Bejtin janë: Taleb Dalib Frashëri, Baba Qemaledin Shemimi, Baba

Ahmet Turani dhe Baba Sersen Ali. Naim Frashëri është një prej poetëve më

të shquar të Shqipërisë, i cili duke u ndikuar dhe marrë shembull nga poetët iranianë si Hafiz Shirazi, Saadi Shirazi dhe Mevlana Xhelaledin Rumi ka

thurur poezi të bukura në gjuhën perse. Ai ashtu sikurse dhe poetët e

mëparshëm bejtexhinj ka përdorur në poezitë e tij temën e Qerbelasë. Libri i

Qerbelasë është një prej veprave më të bukura që përshkruan në mënyrën më të mirë të mundshme tragjedinë dhe padrejtësinë që iu bë Ehli-Bejtit në

betejën e Qerbelasë. Ajo çka është më e rëndësishme, është se Naim Frashëri

si aktivist i çështjes kombëtare, betejën e Qerbelasë e konsideron si bazën dhe shembullin më të mirë për Lëvizjen Kombëtare të Pavarësisë së Shqipërisë.

Ai me anë të kësaj tragjedie dhe këtij tregimi u tregon bashkëkombësve të tij

që, duke marrë shembull nga sakrifica e Imam Hysejnit në fushën e

Qerbelasë, të luftojnë dhe të sakrifikojnë për të fituar lirinë dhe pavarësinë e Shqipërisë.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Xhevad Marshadlu, Anëtar i bordit shkencor në Departamentin e Historisë të Universitetit Tarbiat Modares. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Xhevad MARSHADLU

ZHVILLIMI DHE PËRHAPJA E MISTIKËS

DHE E SUFIZMIT IRANIAN NË PERIUDHËN

MODERNE DERI NË DITËT E SOTME

(Vështrim i përgjithshëm rreth zhvillimit dhe përhapjes së mistikës,

sufizmit dhe tarikateve islame në Perandorinë Osmane dhe Evropën

Lindore)

Një prej rezultateve më të arrira dhe të prekshme në procesin e modernizimit të Perëndimit dhe krijimit të identiteteve të reja kombëtare dhe

kulturore ka qenë depërtimi dhe ndikimi i kulturave më të hershme, përfshirë

këtu kulturën mistike dhe sufiste iraniane. Duke i hedhur një këndvështrim më të gjerë dhe të përgjithshëm jetës kulturore dhe qytetërimit iranian, do të

shohim se në periudhën mes shekujve XIII–XIV realiteti botëror kulturor

iranian kishte zgjeruar depërtimin e tij nga Kina në Verilindje, duke vazhduar me Indinë e duke përfunduar në Azinë e Vogël. Në përhapjen dhe zgjerimin

e këtij realiteti botëror, një rol të rëndësishëm ka luajtur edhe gjuha perse

bashkë me tekste e pasura të kulturës dhe qytetërimit iranian. Një nga

shëmbëlltyrat më të rëndësishme për zgjerimin kulturor dhe ndikimin perso-iranian jashtë territorit iranian kanë qenë tarikatet sufiste dhe mistike, të cilat

patën një zhvillim të madh dhe u përhapen shumë pas shek. XIII. Shembulli

më konkret dhe më i prekshëm i krijimit të tarikateve mistike janë tarikati Mevlevi dhe tarikati Bektashi, të cilët prej asaj periudhe u përhapën në

mënyrë të shpejtë në gjithë Azinë e Vogël. Përhapja, zhvillimi dhe lulëzimi i

këtyre tarikateve do të vazhdonte edhe pas ardhjes në pushtet të dinastisë Safavide dhe forcimit të Perandorisë Osmane, të cilat në një farë mënyre ishin

aleatë kundër tarikateve sufiste dhe mistike. Por, me kalimin e kohës kjo

gjendje do të ndryshonte dhe pas krijimit të realiteteve të reja botërore në

Perëndim, të cilat ishin në kërkim të një identiteti kombëtar, duke hapur debat për mënyrën e shtetformimit. Në këtë punim, duke pasur parasysh sa thamë

Përmbledhje e kumtesave të studiuesve iranianë në Konferencën kushtuar Naim Frashërit 97

më lart, do të paraqesim zhvillimin dhe përhapjen e ndikimit të mendimit

sufist dhe mistik në Azinë e Vogël dhe në Ballkan. Punimi ka për qëllim

gjithashtu të vërtetojë që, deri në shpërbërjen e Perandorisë Osmane dhe

krijimin e shteteve të reja kultura sufiste dhe mistike iraniane nuk i kishte ndryshuar kufijtë e ndikimit të saj, pavarësisht realiteteve të reja, shteteve dhe

kombeve që u krijuan pas shpërbërjes së kësaj perandorie. Në këtë kontekst

shembulli më i mirë dhe i qartë është vepra e Naim Frashërit dhe në veçanti përmbledhja poetike “Ëndërrimet” (“Tehajjulat?) që do të analizohet në

detaje.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Muhamed Nasiri, anëtar i Bordit Shkencor të Fakultetit të Shkencave Islame në Universitetin e Teheranit. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Muhamed NASIRI

KRAHASIMI I SEKRETIT TË FJALËS “BEHAR”

NË POEZITË E NAIM FRASHËRIT ME TRADITËN

E ARDHJES SË PRANVERËS NË KULTURËN

PERSE

Për njohjen e sekretit të fjalëve që cilësojnë gjuhën, letërsinë dhe

mistikën islame në përgjithësi dhe letërsinë perse në veçanti një shembull i

zgjedhur është fjala behar. Kjo fjalë është përdorur gjerësisht dhe në mënyrë të shpeshtë në vargjet dhe tekstet e poetit shqiptar Naim Frashëri. Ai, ashtu

sikurse poetët e mëdhenj klasikë persë si Mevlana Xhelaledin Rumi, Saadi

Shirazi, Hafiz Shirazi, Atar Nejshaburi, Senai dhe shumë të tjerë, të cilët fjalën behar e përdornin si simbol të ringjalljes së natyrës, bollëkut, lulëzimit

dhe ardhjes së periudhës së lumtur e të gëzuar, ka përdorur këtë fjalë në shumë

prej teksteve të shkruara prej tij. Ai është i mendimit që, me ardhjen e

pranverës, pemët dhe lulet lulëzojnë, natyra gjallërohet dhe e gjitha kjo vjen si rezultat i madhështisë dhe mirësive që Krijuesi i Gjithësisë na ka dhuruar.

Naimi gjithashtu ardhjen e beharit e krahason me heqjen e vellos së zymtë të

natyrës dhe ndonjëherë beharin e konsideron si ndryshim të gjendjes dhe të humorit të njeriut. Sipas Naim Frashërit ditët e behari janë të gëzueshme, pasi

natyra është zgjuar, lulet kanë çelur dhe jeta është gjallëruar. Të gjitha këto ai

i vështron si një dhuratë që Zoti i ka dhënë njeriut. Pika kulmore e mendimit

të Naim Frashërit, e cila është e njëjtë me mendimin e shumë mistikëve dhe poetëve të mëdhenj persë, është këndvështrimi pozitiv dhe krahasimi në

mënyrë metaforike i fjalës “behar” me erën e mirë dhe flladin qetësues të

mirësive të Krijuesit të Gjithësisë. Me fjalë të tjera, simbolika e beharit te Naim Frashëri përdoret më shumë për t’i kujtuar botës mirësitë, bollëkun dhe

dhuratat e shumta që Zoti i ka falur njeriut.

Përmbledhje e kumtesave të studiuesve iranianë në Konferencën kushtuar Naim Frashërit 99

Me fjalë të tjera në këtë punim jemi përpjekur që të nxjerrim në pah

vetëm një pjesë nga e vërteta e kuptimit të fjalës behar, duke shpjeguar për

metaforën dhe simbolikën që Naim Frashëri ka përdorur në veprën e tij.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Faruk Nimeti, Prof. Asoc. në Universitetin Pejame Nur. © Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Faruk NIMETI

ROMANTIZMI NË POEZITË E NAIM FRASHËRIT

DHE MAHMUD SAMI BARUDI

Romantizmi është një prej rrymave më të rëndësishme letrare të

periudhës moderne, e cila ka dalë jashtë vendlindjes së tij (Evropës) dhe ka

depërtuar në letërsitë e pothuajse të gjithë kombeve dhe gjuhëve. Naim Frashëri (1846–1900) poeti shqiptar që shkroi në persisht dhe Mahmud Sami

Barudi (1838–1904) poet i periudhës bashkëkohore të Egjiptit, janë prej atyre

personaliteteve dhe intelektualëve modernë, vepra e të cilëve është e ndikuar nga rryma letrare e romantizmit. Hidhërimi dhe izolimi, përshkrimi i natyrës,

dashuria, individualizmi, vëmendja për ndjenjat dhe emocionet, idealizmi,

imagjinata, ëndërrimi, nostalgjia janë disa prej komponenteve bazë që

karakterizojnë rrymën e romantizmit dhe që janë përdorur gjerësisht në poezitë e Naim Frashërit dhe Barudit. Në këtë punim krahasues jam munduar

të hedh dritë rreth të përbashkëtave dhe veçorive që karakterizojnë poezitë

me karakter romantik të këtyre dy poetëve. Si rezultat i këtij krahasimi do të shohim se një pjesë e teksteve të veprës romantike të Naim Frashërit ka një

qasje mistike, ndërkohë që Barudi është përpjekur që romantizmin e tij ta

lidhë me çështjet shoqërore.

AlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologji

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Natalia Aleksandrovna Çistjakova, studiuese, albanologe.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

VITI MBARËKOMBËTAR I GJERGJ KASTRIOTIT –

SKËNDERBEUT

Në kuadrin e Vitit mbarëkombëtar të Gjergj Kastriotit –

Skënderbeut, me rastin e 550-vjetorit të vdekjes së tij (17 janar

1468) revista “Perla” do të botojë disa artikuj të studiuesve të huaj,

që kanë mbetur thuajse të panjohur për lexuesin shqiptar.

Natalia Aleksandrovna ÇISTJAKOVA

JEHONA E GJERGJ KASTRIOTIT - SKËNDERBEUT

NË RUSI

FAQE HEROIKE NGA HISTORIA MESJETARE E SHQIPËRISË

Që nga koha kur historia e Herodotit u bë shkenca e historisë, asaj i

drejtohen shumë specialistë nga fusha të ndryshme të shkencave

humanitare. Disave prej tyre u interesojnë ngjarjet, të tjerëve veprimtaria

e njeriut dhe arritjet e saj, një pale të tretë i intereson ligjërimi njerëzor

në të gjitha aspektet, duke filluar që nga lindja e tij. Në këtë mes termi i

prejardhur humanus (‘njerëzor’), si të thuash e lë në hije fjalën bazë

homo d.m.th. ‘njeri’. Ç’njerëz kanë qenë nismëtarët dhe pjesëmarrësit e

ngjarjeve? Kush kanë qenë krijuesit e gjithçkaje që është kryer gjatë

mijëvjeçarëve? Pse, si dhe çfarë kanë folur ata? Çfarë i ka nxitur ata të

kumtojnë ndërmjet tyre dhe t’u drejtohen brezave të ardhshëm? Thelbi i

këtyre pyetjeve dhe i të tjerave si këto mbetet i njëjtë. Çfarë dimë ne për

njerëzit që kanë lënë gjurmë në jetën tonë të sotme ose kanë mbetur të

panjohur për ne? Askush nuk nuk ia hyn t’i numërojë ata e të tjerët.

Homeri famëmadh u drejtohej bashkëkohësve të vet, nuk dihet ku e kur.

Aleksandri i Maqedonisë u printe mijëra ushtarëve, që krenoheshin për

104 Çistjakova

emrin e ngadhënjimtarit dhe vdisnin të panjohur shkretëtirave,

mbyteshin nëpër këneta ose duke kaluar lumenjtë, shuheshin nga plagët

e nga sëmundjet. Kush kanë qenë ata? Të përmendur e të papërmendur,

autorë heroizmash të kurorëzuar me dafina dhe krejt të panjohur?

Bota e interesave të mia prej kohësh i përket një populli të vogël nga

numri, i cili dikur e ka quajtur veten Helenë dhe vendin Heladë. Këtë

popull ne e quajmë Grekët e lashtë. Vendi i tyre në fillim shtrihej në

disa zona të veçanta të gadishullit të Ballkanit, por më pas erdhi duke u

zgjeruar e u hap në tërë brigjet e detit Mesdhe, u ngjit deri në brigjet e

Detit të Zi dhe në brigjet e

Kaspikut e të Azovit e të

lumenjve që derdhen në këto

dete.

I çuditshëm ky popull, që na

flet gjatë më se tre

mijëvjeçarëve, që ka lënë dëshmi

për vendbanimin më të lashtë ose

paraatdheun e vet në veri të

Ballkanit, për Pellazgët dhe

Pellazgotidën e mistershme, për

Lapitët1 dhe Kentaurët2 po aq të

mistershëm etj.etj. Por atëherë,

në vitet 1930–1940 e më vonë,

përtej Homerit shikonin vetëm

Kretën, Mikenën dhe bregun e

Azisë së Vogël, – gjithçka tjetër

mbetej tabu. Disa rrethana të

paparashikuara dhe të rastit më

lidhën me Shqipërinë dhe që nga

fillimi i viteve 1950 ky vend u bë

dashuria ime e dytë e

pashlyeshme, krahas Greqisë së

Lashtë. Ballina e botimit të parë të librit të

Marin Barletit.

1 Lapitët – popull mitologjik që ka banuar në Tesali; u bë i famshëm për luftën kundër

centaurëve dhe shfarosjen e tyre. 2 Kentaurët – racë njerëzish të egër, që kanë banuar në Tesali; më vonë janë paraqitur si

përbindësha përrallash me trup njeriu nga mesi e lart dhe me trup kali nga mesi e poshtë.

U shfarosën nga lapitët.

Jehona e Gjergj Kastriotit - Skënderbeut në Rusi 105

Në sektorin e dorëshkrimeve të Bibliotekës Kombëtare të Rusisë

ishte zbuluar një dorëshkrim rusisht i pabotuar i fillimit të shekullit

XVII për jetën dhe bëmat e heroit të popullit shqiptar, Gjergj Kastriotit -

Skënderbeut. Ashtu si shumica e historive të vjetra ruse edhe ky është

anonim. Por ndërkaq në sektorët e dorëshkrimeve dhe në arkivat e

Sankt-Peterburgut, Moskës, Saratovit, Jaroslavit e të qyteteve të tjera u

gjetën 14 kopje të kësaj historie. Kjo dëshmon për interesin e lexuesve

të shek. XVII–XVIII për këtë histori. I shkruar diku pranë trojeve

polake, kjo histori ruse për

Skënderbeun, e afërt me

“Kronikën botërore” të

Martin Bielskit 3 (1495–

1575), gjatë një shekulli arriti

deri në ishujt e Soloveckit4.

Kreu për Skënderbeun në

kronikën e Martin Bielskit

dhe historia e sllavëve të

jugut për Skanderbeg-

Cërnojeviçin5, e zbuluar nga

P. A. Rovinski në Mal të Zi

dhe e botuar sipas

dorëshkrimit të Bibliotekës

Shtetërore Publike nga P. A.

Lavrovi më 1906 ishin sa të

afërt, aq edhe të largët me

historinë e lashtë ruse. Doli

se kjo histori përfaqësonte

një vepër të mëvetësishme

dhe shumë interesante. Fundi i dorëshkrimit të "Historisë së

Skënderbej-Çernojeviçit" në sllavishten e

jugut (Biblioteka shtetërore publike e Sankt-

Peterburgut, Dorëshkrimi Q IV-341).

Njohës i thellë i dorëshkrimeve të vjetra ruse, ithtar i pasionuar i tyre

dhe konservues i librave rusë në dorëshkrim në Bibliotekën Shtetërore

3 Historian polak; vepra e tij e sipërpërmendur u botua tri herë, u përkthye rusisht dhe e

bëri shumë të njohur në kohën e vet. 4 Grup ishujsh në Detin e Bardhë në hyrje të gjirit të Onegës. Janë të njohur edhe për

manastirin e Soloveckit, ndërtuar në shek. XV. 5 Stanisha Cërnojeviç (1457-1530), i biri i tretë i Ivan Cërnojeviçit, sundimtari i Zetës

(Mali i Zi). Më 1485 i ati e dërgoi si peng në oborrin e sulltanit; atje u konvertua në fenë

islame dhe mori emrin Skanderbeg. U dërgua nga Osmanët si sanxhakbej në Malin e Zi

(1513-1528), ku hyri në konflikt me popullin për shkak të taksave të rënda. Përmendet

në poezinë epike të Malit të Zi.

106 Çistjakova

Publike, N. N. Rozov ishte ... im shoq. Ai vendosi ta botojë historinë me

një kusht: gjithë pjesën e gjerë historike, pa të cilën botimi do të ishte i

pamundur, duhej ta bëja unë, meqë burimet në pjesën më të madhe ishin

të shkruara latinisht. Si një shtysë për pranimin tim atë mbrëmje shërbeu

shpjegimi për Shqipërinë në fjalorin tonë të vjetër enciklopedik të K. T.

Soldatenkovit:

Shqipëria. Provincë e Turqisë

që shtrihet në bregdetin malor të

Adriatikut e të Jonit (vilajetet:

Shkodra, Janina, pjsërisht Kosova

dhe Selaniku); 1000 milje katrore,

2 milionë banorë, thuajse të gjithë

shqiptarë (siç e quajnë ata veten,

arnautë – siç i quajnë turqit);

popull shumë trim e luftarak

(mbahen si pasardhës të

drejtpërdrejtë të pellazgëve të

lashtë), gjatë shumë shekujsh ka

luftuar për pavarësi; në shekullin

XIX jo më pak se 10 herë

Shqipëria u përfshi nga trazira dhe

revolta kundër sulltanit, ndonëse

pushteti i këtij ishte thuajse

nominal. Mjeshtëria kryesore –

blegtoria (mbarështimi i të

imëtave). Fleta e kreut për Skënderbeun nga

"Historia botërore e M. Belskit"

(Biblioteka shtetërore publike e

Sankt-Peterburgut).

Në atë kohë nuk ishin pellazgët mitikë, që Homeri i ka quajtur

“hyjnorë” (“Odisea”, XIX, 117), kurse Herodoti “të mistershëm” (I, 57),

ata që tërhoqën vëmendjen time ndaj Shqipërisë. Por ishte vetë ky vend

dhe populli i tij, që ishin karakterizuar aq qartë në mes të shekullit XIX

nga një autor i panjohur i zërit për Shqipërinë. Ndër autorët e një vepre

të tillë si fjalori enciklopedik nuk mund të kishte romantikë.

Në fillim të viteve 1950 u takova me A. V. Desnickajën6 në një festë

familjare në një shtëpi dhe i zura në gojë historinë ruse për heroin

6 Agnija Vasiljevna Desnickaja (1912–1992) – gjuhëtare e njohur, figuara qendrore e

albanologjisë në BRSS. Autore e shumë studimeve për gjuhën shqipe dhe historinë e saj.

Më 1957 themeloi degën e gjuhës shqipe në Fakultetin e Filologjisë të Universitetit të

Leningradit (sot Sankt-Peterburg), që vazhdon pa ndërpreje dhe është vatra kryesore e

studimeve albanologjike në Rusi.

Jehona e Gjergj Kastriotit - Skënderbeut në Rusi 107

shqiptar, Skënderbeun. Agnija Vasilevna në atë kohë merrej me

ballkanistikë dhe studionte ngultas gjuhën shqipe. Ajo jo vetëm e

përkrahu dhe e përshëndeti vendimin tim për t’u marrë me historinë e

Skënderbeut, por edhe ofroi ndihmën e saj. I zoti i shtëpisë, I. M.

Tronski7, mësuesi im i paharruar, që kishte qenë para pak kohësh edhe

oponent për disertacionin tim të parë, u bë dëshmitar i bisedës sonë. ”Hë

pra, mos e zgjatni, – na foli

me buzëqeshje, – por

sidoqoftë për specialisten e

antikitetit kjo punë nuk ka

ndonjë dobi”. Për herë të

parë dhe të fundit në jetë u

tregova e pabindur.

Në vitet 1950 Shqipëria

po luante një rol të

rëndësishëm në politikën e

jashtme të BRSS. Qeveria

me të gjitha mjetet

përkrahte zhvillimin e

lidhjeve kulturore ndërmjet

vendeve tona. Në Institutin

e Historisë të Akademisë së

Shkencave filluan të merren

me historinë e Shqipërisë

(N. D. Smirnova, I. G.

Senkeviç). Në Mosfilm po

xhiroheshin pjesë të filmit

Skënderbeu. Fletë nga kopja rusisht e "Historisë së

Skënderbeut" (Biblioteka shtetërore publike

e Sankt-Peterburgut).

Në atdheun e Gjergj Kastriotit gjatë pesë shekujsh ishin thurur për të

këngë e gojëdhëna, ishin shkruar drama e romane. Skënderbeu kishte

mbetur i pavdekshëm në kujtesën e popullit të vet. Që në të gjallë (vdiq

më 17 janar 1468) ai qe bërë hero legjendar e folklorik. Një literaturë

tepër e gjerë qe krijuar për të. Në Itali papa Piu II, duke shpresuar se

Skënderbeu do të udhëhiqte një kryqëzatë kundër Turqve, e quajti atë

“shpata e krishterimit”. Më vonë studiuesit janë marrë me krahasimin e

biografisë reale të Skënderbeut me romanin më tërheqës të krijuar për

7 Iosif Moisejeviç Tronski (1897–1970) – filolog i shquar klasik i Universitetit të Sankt-

Peterburgut.

108 Çistjakova

të. Në sheshin qendror të Tiranës, kryeqytetit të Shqipërisë, është ngritur

një përmendore e Skënderbeut. Edhe në Romë ka një përmendore për të.

Mua m’u desh të zhytesha në një literaturë të panumërt e të panjohur

për problemin dhe nga naiviteti nuk i mora me mend vështirësitë që më

prisnin.

Por në një mënyrë të papritur pata ndihmën e A. V. Desnickajës. Në

njërin nga udhëtimet e saj në Tiranë ajo qe njohur me profesorin e

Institutit të Shkencave, Aleks Budën, dhe me punimet e tij për

Skënderbeun. Ajo e ftoi A. Budën të merrte pjesë në librin tonë të

ardhshëm. A. Buda jo vetëm u tregua i gatshëm, por erdhi dy herë në

Leningrad për të na takuar. Gjithmonë më del përpara syve ai njeri

shtatmesatar dhe pak i hequr, me sy të zjarrtë djalosharë, jo për moshën

e tij. Nën ndikimin e tij e kaluam pa vështirësi barrierën gjuhësore dhe

arritëm të merreshim vesh, duke komunikuar me një përzierje të

pabesueshme të frëngjishtes, latinishtes e greqishtes së re. Falë A. Budës

u njoha me veprat e F. S. Nolit, A. Gegajt8, F. Palit9, J. Radoniçit10, si

edhe me shumë kronistë e burime greke e turke. Natyrisht jo të gjitha

mund të gjendeshin në bibliotekat dhe arkivat e Leningradit e të

Moskës.

Nuk ishte e vështirë të gjendeshin veprat e studiuesve P. A. Lavrov11,

V. V. Makushev12, P. A. Rovinski13, A. M. Selishçev14, I. S. Jastrebov15

8 Atë Athanas Gegaj, klerik katolik, autor i studimit “L’Albanie et l’invasion turque au

XVe siècle” (“Shqipëria dhe invazioni turk në shek. XV”), Louvain 1937, 169 f., botuar

shqip me titullin “Arbëria dhe Gjergj Kastrioti Skënderbe 1405–1468)”, Eurorilindja,

Tiranë 1995, 204 f. Fan Noli e çmon shumë veprën e A. Gegajt duke u shprehur se ajo

“është nofta më e mbaruara që ka parë dritën gjer më sot si nga forma, nga lënda dhe nga

baza dokumentare.” (“Historia e Skënderbeut Kryezotit të Arbërisë (1405–1468)”,

Boston, Mass. 1950, f. 127. 9

Francis Pall (1911–1992) – historian rumun, autor i një vargu artikujsh për

Skënderbeun dhe marrëdhëniet e tij me Italinë e Hungarinë; ka shkruar gjithashtu një

studim për Marin Barletin si historian i Skënderbeut: “Marinus Barletius uno storico

umanista” (Marin Barleti historian humanist), 1938. I dashuruar pas figurës së

Skënderbeut, i vuri së bijës emrin Donika. 10

Jovan I. Radoniç (1873–1956), historian serb, autor i një studimi të vëllimshëm për

princin Gjorgje Brankoviç, sundimtar serb i kohës së Skënderbeut. Është marrë

drejtpërdrejt edhe me Skënderbeun e me Shqipërinë e asaj periudhe në studimin “Gjergj

Kastrioti Skënderbeu dhe Shqipëria në shek XV” (1942). 11

Sllavist rus, akademik (1823–1900); autor veprash e studimesh për sllavët e Ballkanit. 12

Vikenti Vasiljeviç Makushev (1837–1883); historian rus, autor i studimit Istoriçeskie

pazyskanija o slavianah v Albanii v srednie veka (“Hulumtime historike për sllavët në

Shqipëri gjatë mesjetës”), Varshavë, 1871. Ka zbuluar dhe botuar një varg dokumentesh

për Skënderbeun në arkivat e Venedikut dhe të Napolit. 13

Etnograf rus (1831–1916); ka studiuar e përshkruar kryesisht popujt sllavë, duke

përfshirë edhe sllavët e Ballkanit.

Jehona e Gjergj Kastriotit - Skënderbeut në Rusi 109

dhe të sllavistëve e

ballkanistëve të tjerë rusë. Disa

të dhëna bibliografike e disa

libra të veçantë A. Buda i solli

ose i dërgoi në Leningrad: mua

për t’i përdorur përkohësisht, A.

V. Desnickajës si dhuratë.

Në serinë “Përmendore

letrare” (Literaturnye

pamjatniki) të shtëpisë botuese

të Akademisë së Shkencave të

BRSS, ku duhej të dilte nga

shtypi edhe historia e vjetër

ruse, pas tekstit, sipas

rregullave, botoheshin të gjitha

shtojcat. Ato hapeshin me një

artikull të gjatë të prof. A.

Budës “Lufta e popullit shqiptar

nën udhëheqjen e Skënderbeut

kundër pushtuesve turq”. Donika, gruaja e Skënderbeut. Gravurë

e sh. XVI nga koleksioni i D. A. Rovinskit

(Biblioteka shtetërore publike e Sankt-

Peterburgut).

Libri ynë i përbashkët pa dritën e botimit më 195716, por artikulli i A.

Budës, me gjithë firën në përkthimin jo fort të qëlluar nga origjinali

frëngjisht dhe me mjaft tipare koniunkturale të kohës kur u shkrua, nuk

e ka humbur rëndësinë e vet.

14

Gjuhëtar rus, sllavist (1886–1942); ka studiuar sidomos sllavët e Ballkanit. Autor i

veprës Slavianskoje naselenije v Albanii (“Popullsi sllave në Shqipëri”), 1931; në një

recension të hollësishëm për këtë vepër albanologu austriak Norbert Jokl (1877–1942)

kritikon ndër të tjera mbivlerësimin e elementit sllav në Shqipëri nga ana e autorit. 15

Historian e filolog rus, profesor i Universitetit të Sankt-Peterburgut; ka studiuar ndër të

tjera veprimtarinë e Cirilit dhe të Metodit (apostuj të sllavëve të Jugut, përkthyes të

Biblës nga greqishtja në sllavishten kishtare të krijuar prej tyre, autorë të alfabetit sllav

cirilik). 16

Përmbajtja e librit: Teksti i historisë së Skënderbeut (f. 7–53); Aleks Buda, Lufta e

popullit shqiptar nën udhëheqjen e Skënderbeut kundër pushtuesve turq (f. 57–92); N. N.

Rozov, Histori e vjetër ruse për heroin e popullit shqiptar dhe burimet e tij (f. 93–147);

N. N. Rozov, Kopje të “Historisë së Skënderbeut” (f. 148–163); N. N. Rozov, Leximet e

ndryshme dhe korrigjimet më të rëndësishme (f. 159–163); N. A. Çistjakova, Komentar

(f. 164–228); Fjalor për tekstin e Historisë (f. 229–230); Tregues të emrave (231–242);

libri ka edhe nëntë ilustrime ndër të cilat dy portrete të Skënderbeut dhe një të Donika

Kastriotit.

110 Çistjakova

Barleti – Homeri i Skënderbeut

Pa dashur të hyj në polemikën e atyre historianëve që merren me

Shqipërinë e sh. XV dhe duke parakuptuar njohjen e lexuesit me

historinë e problemit, ndër të tjera edhe me botimin tonë të “Historisë së

Skënderbeun” bashkë me materialet e gjera si shtojcë, po kaloj tek ai

autor që e kanë quajtur Homeri i Skënderbeut, këngëtari i bëmave të tij.

Në rininë e tij ai ka qenë bashkëkohës i Skënderbeut. Emrin e tij e

njohim në transkriptimin latin: Marinus Barletius (Marin Barleti17). Ishte

prej Shkodre, qendra e Shqipërisë Veriore. Barleti ka qenë mjaft i ri atë

vit kur vdiq Skënderbeu, por

është jashtë çdo dyshimi që ai

ka marrë pjesë në luftën për liri

të popullit shqiptar. Deri në

rënien e Shkodrës më 1479 ai e

ka mbrojtur qytetin e vet me

shpatë në dorë. Pastaj emigroi

në Venedik dhe, si u shugurua

e veshi petkun e abatit,

vazhdoi t’i shërbejë atdheut

duke e ndërruar shpatën me

pendën. Vepra kryesore e jetës

së tij është “Historia de vita

et gestis Scanderbegi,

Epirotarum Principis”

(Historia e jetës dhe e bëmave

të Skënderbeut, Princ i

Epirotëve), botuar në Romë

më 1508–1510 me 13 libra

(krerë) me 317 faqe18. Gjergj Kastrioti-Skënderbeu. Gravurë

e sh. XVI nga koleksioni i D. A. Rovinskit

(Biblioteka shtetërore publike e Sankt-

Peterburgut).

Gjatë shekujve XVI–XVII vepra e Barletit u përkthye pesë herë në

gjermanishte, pesë herë në italishte, katër herë në spanjishte, shtatë herë

në frëngjishte dhe gjithashtu në anglishte e në polonishte. Përkthimi në

polonishte është edhe burimi i historisë së lashtë ruse për Skënderbeun.

Vetë autori thotë se i hyri kësaj pune, meqë askush nuk i kishte

17

Marin Barleti (latinisht Marinus Barletius, 1460 – 1512-13) – humanist i shquar,

historian i luftërave të Skënderbeut dhe i luftës për mbrojtjen e Shkodrës së rrethuar nga

osmanët. 18

Përkthyer shqip nga Stefan I. Prifti dhe botuar nga Universiteti i Tiranës më 1964, 507

f.

Jehona e Gjergj Kastriotit - Skënderbeut në Rusi 111

përshkruar bëmat e Skënderbeut dhe vetëm ai u kujdes që t’i shpëtonte

nga harresa. Kjo thënie është një përsëritje gati fjalë për fjalë e fillimit të

“Historisë”19 së Herodotit. Në të vërtetë Barleti ka pasur një formim të

mirë dhe mjaft herë u është drejtuar autorëve paraardhës, veçanërisht

shkrimtarëve antikë. Ai nuk di asgjë për paraardhësin e tij, kinse oficer e

madje adjutant i Skënderbeut, vëllai i të cilit, i lindur në qytetin shqiptar

të Tivarit (Antibarus), ka shkruar i pari për fitoret dhe humbjet e

Skënderbeut e të ushtrisë së tij.

Disa pjesë të kësaj vepre i

njohu vetëm G. Biemmi20, që i

botoi më 1742. Botuesi, një

prift nga Bresha, fitoi më pas

famën e dyshimtë të një

falsifikuesi përsëritës. Shumica

e historianëve të sotëm e

hedhin poshtë origjinalitetin e

shkrimeve të Tivarasit. Prandaj

unë po e lë mënjanë atë, duke

pasur parasysh artikullin e N.

N. Rozovit “Historia e lashtë

ruse për heroin e popullit

shqiptar dhe burimet e saj”, i

cili vjen pas artikullit të

lartpërmendur të A. Budës në

shtojcat e librit (f. 93 e

vijueset), si edhe

karakterizimet mospërfillëse të

këtij “burimi” në të gjitha

punimet e A. Budës dhe në

kumtimet gojore të tij. Portreti i Skënderbeut nga botimi i parë

i librit të M. Barletit.

19

Herodoti (484–420 para erës së re); historian grek i cilësuar edhe si “babai i historisë”.

Ka shkruar disa libra që i quajti “Historia”. 20

Giammaria Biemmi – prift italian nga Bresha. Në veprën që ka botuar për

Skënderbeun më 1742 pretendon se është mbështetur në një biografi të Skënderbeut të

shkruar nga një shqiptar prej Tivari dhe të botuar në Vendik më 1480, një kopje të

gjymtë të së cilës e paska pasur në duar. Në historiografinë e Skënderbeut autori i

pretenduar i kësaj vepre njihet si Anonimi Tivaras. Vepra e Biemmit mashtroi jo pak

historianë, derisa kritika e sotme historiografike e vuri në dyshim qenien e librit të

Tivarasit (për të cilin nuk ka asnjë dëshmi tjetër) dhe më tej u vërtetua se Biemmi ka

qenë një falsifikues profesionist. Një punë të ngjashme ka bërë edhe me disa kronika

mesjetare italiane kinse të zbuluara prej tij.

112 Çistjakova

Marin Barleti e kishte njohur mirë në Itali Gjon Kastriotin, të birin e

Skënderbeut, dhe veprën e vet ia kushtoi Ferdinandit të mitur, nipit të

heroit. Që në botimin e parë të librit është vënë edhe një portret i

Skënderbeut, i punuar pas gjase në të gjallë të tij nga një piktor i

panjohur. Me gjithë karakterin konvencional të traditës së artit figurativ

në gjysmën e dytë të sh. XV (Skënderbeu është paraqitur në moshë

pleqërie), piktori ka arritur të japë tipare të një ngjashmërie reale, më

fort të individualitetit të heroit. Tiparet e mprehta të fytyrës, hunda e

madhe dhe me një lakim karakteristik, rrudhat përreth syve shprehës nën

vetullat e dendura, mjekra e plotë dhe e derdhur. Por ajo që bie më

shumë në sy është se qafa dhe zverku, që dalin mbi buzinën prej gëzofi

të rrobës madhështore, qëndisma e së cilës përsëritet te kapela, janë

paraqitur të rruara. Ai nuk është tullac, por i rruar. Nuk mund të thuhet

nëse kjo është një zakon i sjellë nga mjedisi turk, apo një zakon i

artistokracisë shqiptare të asaj kohe21. Gravura e sh. XVI nga koleksioni

i Rovinskit është krijuar më fort sipas modelit të portretit të parë.

Skënderbeu tek ajo është më i ri, por tiparet e fytyrës së tij janë më të

ashpra, më asketike; veshja është tjetër, po ashtu edhe forma e vetullave.

Dhe përqark pikturës elipsoidale është gdhendur mbishkrimi latinisht

“Princeps Georgius Castriot Scanderbegus Epiri et Albanie” (Sundimtari

Gjergj Kastrioti Skënderbeu i Epirit dhe i Shqipërisë).

Barleti nuk mund të ishte kronist objektiv dhe as ka dashur të ishte i

tillë. Ai e adhuronte Skënderbeun. Duke iu përmbajtur fakteve, që i

njihte mirë, ai i këndoi panegjirikë heroit të tij. Duke e pranuar këtë dhe

duke pasur shpresë te vijuesit e veprës së tij, ai ka shkruar në

parathënien e librit:

“Unë nuk pata në këtë rrugë asnjë udhërrëfyes, që herë të mund t’i

shkoja pas, ta imitoja, herë të përpiqesha t’ia kaloja me vrullin e

mendjes, sipas shembullit të të cilit edhe veten time ta rregulloja, edhe

rendin e atyre që duhen thënë ta trajtoja; nuk pata mundësi të shikoj as

anale të vjetra, as historira të reja, të cilat, një njeriu të ri dhe që hyn në

një det kaq të madh, do t’i jepnin njëfarë ndihme. Por, megjthatë, nuk

dyshoj kurrsesi se më pas do të jenë të shumë ata që do të provojnë të

hyjnë në rrugën e hapur me shenja më të mbara dhe me dashamirësi më

të madhe të perëndive. Por sigurisht këto janë në dorë të fatit.

Përkundrazi, çka më përket mua, unë do ta bëj pa dyshim me dorë në

zemër (bona fide), do të përpiqem që asnjeri të mos mundet ta akuzojë

punën time as për mungesë besimi (infedelis), as për plogështi, sepse

unë nuk kam shkruar trillime, por ato që më kanë treguar me kujdes më

21

Të vihet re komenti interesant dhe origjinal i autores për këtë portret mjaft të njohur të

Skënderbeut.

Jehona e Gjergj Kastriotit - Skënderbeut në Rusi 113

të mëdhenjtë dhe ato që kanë parë me sytë e tyre disa që kanë marrë pjesë...” 22 Sipas traditave të kësaj gjinie, ai rrëfen për ëndrra të

habitshme, për shenja të çuditshme parathënëse, i vë personazhet e veta

të mbajnë fjalime të gjata, duke i detyruar studiuesit të kërkojnë

paralelet antike të metodës së tij artistike. Por ai mbetet i çiltër dhe i

drejtë kur shkruan sesi Skënderbeu ishte i zoti t’i frymëzonte të gjithë

luftëtarët e tij (“luanë që u prijnë luanëve”), kur përshkruan me ngjyra të

gjalla taktikën e veçantë të luftës partizane që zbatonte Skënderbeu, kur

me pak fjalë e në mënyrë

shprehëse përshkruan

rrethimet e qyteteve nga

shqiptarët e nga turqit dhe

madje humbjet e

pashmangshme të

shqiptarëve, që jo rrallë

shkaktoheshin nga

mospajtimet e nga grindjet

e prijësve të tyre. Një

dramaticitet i lartë e

përshkon fjalimin e

shkurtër të Lekë

Dukagjinit, njeri i afërt

dhe shok armësh i

Skënderbeut, i cili doli t’i

kumtonte popullit vdekjen

e heroit. Nuk dimë si ka

qenë në të vërtetë ai

fjalim, që Barleti na e jep

si një vaj tipik popullor

shqiptar: Ballina e librit “Tregim për Skënderbeun”,

botuar nga Akademia e Shkencave e BRSS

(1957).

Ejani, ejani me vrap këtu të gjithë o princër dhe sundimtarë

arbërorë!

Sot u shqyen dyert e Epirit dhe të Maqedonisë!

Sot u rrëzuan ledhet dhe kështjellat tona!

Sot humbi tërë forca dhe fuqia jonë!

Sot bashkë me këtë burrë u shua edhe çdo shpresë jona!

22

Shih përkthimin e Stefan I. Priftit, f. 48.

114 Çistjakova

Ky vaj është përsëritur në përkthim të lirë në historinë e sllavëve të

Jugut, në kronikën e Bielskit dhe në historinë ruse. Por ndryshe nga

Barleti, në të gjitha fjalitë është ulur tragjizmi i rreshtit të fundit.

Por për ç’arsye ngjarjet që kishin ndodhur në Shqipërinë e vogël dhe

që kishin përfunduar pa ndonjë sukses të dukshëm, për shekuj me radhë

kishin pasur një jehonë aq të gjerë? Historia, siç dihet, nuk përsëritet

kurrë. Njerëzit e saj largohen e nuk rikthehen më, por diçka e shënuar

mbetet e pavdekshme. Mbarë Evropa u rrëqeth kur pranë Prishtinës, në

luginën e fushës së Kosovës (kështu është shkruar atëherë), më 1389,

forcat e bashkuara të të gjitha shteteve të gadishullit të Ballkanit pësuan

disfatë nga agresorët turq. Në këtë betejë të shënuar kishte marrë pjesë

edhe fisi i Kastriotëve, ndoshta gjyshi i Skënderbeut. Fuqia e

Perandorisë Osmane kishte ngjallur panik edhe në Itali. Por nuk kishin

kaluar as pesëdhjetë vjet, kur Skënderbeu mundi t’i ngrejë shqiptarët në

luftë kundër pushtuesve; ai për 23 a 24 vjet u ndesh me Muratin e Dytë e

me Mehmetin Dytë dhe doli fitimtar. Ushtritë e të dy sulltanëve jo

vetëm e tejkalonin nga numri ushtrinë e Skënderbeut, por në atë kohë

mbaheshin edhe si të pathyeshme. Por nuk ishte çështja vetëm në atë që

Skënderbeu mundi ta dobësonte fuqinë e turqve. Ai mundi t’u rrënjoste

njerëzve për shekuj besimin në epërsinë e tyre morale ndaj armikut

pushtues. Kjo rrethanë, që ishte vendimtare në shekujt XV, XVII dhe

XVIII, nuk mund të lëkundet as tani, siç dëshmon e siç na mëson

historia edhe sot e gjithë ditën.

Më 1957 doli nga shtypi libri ynë “Povest’ o Skanderbege”, ku për

arsye që nuk vareshin nga ne, redaksia e kishte hequr falënderimin tonë

për A. V. Desnickajën. Ky botim pati jehonë të menjëhershme në

recensionin e historianit grek G. H. Suli për studimet e reja për Gjergj

Kastriotin - Skënderbeun. Na dërgoi mendimin e tij edhe historiani i

talentuar gjerman Willy Steltner, që u nda para kohe nga jeta, por që

arriti të botojë një artikull të shkëlqyer “Për figurën historike të Heroit

Kombëtar shqiptar Gjegj Kastrioti, i quajtur Skanderbeg”23 (1956).

Më 1957 në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Leningradit,

pranë katedrës së gjuhësisë së përgjithshme, me ndërhyrjen e

drejtpërdrejtë të A. V. Desnickajës, u hap dega e filologjisë shqipe. Unë

pata nderin të thirrem për t’u dhënë gjuhën latine studentëve të parë, me

të cilët lexuam edhe Marin Barletin. Lexuam për disa vjet pjesë nga

biografia e Skënderbeut, por nuk arritëm deri te libri më i hershëm i

23

"Zum Geschichtsbild der albanischen Nationalhelden Georg Kastriota, genannt

Skanderbeg", në "Zeitschrift für Geschichtswissenschaft" (1956), f. 1033–1044.

Jehona e Gjergj Kastriotit - Skënderbeut në Rusi 115

Barletit për rrethimin e Shkodrës24 (Venedik, 1504). Sa keq që u hoqën

nga programi edhe njëri, edhe tjetri!

Dhe tani më duhet të kthehem prapë te pellazgët. Kohët e fundit jam

marrë me aventurat e pasardhësve të tyre (minosasit, lapitët,

tesaliasit), të cilët në gjysmën e dytë të mijëvjeçarit të dytë para erës

sonë, shumë kohë përpara Homerit, lundronin me një anije me

pesëdhjetë rrema, krejt pa skllevër, përgjatë brigjeve perëndimore të

asaj që do të ishte në të ardhshmen Shqipëria mesjetare. Ata patën

marrëdhënie me banorët e brigjeve, qëndruan në Korfuz dhe

gabimisht, në vend që të shkonin në Tesalinë e tyre (Pellazgjiotida,

Pellazgjia), dolën në Egjipt (miti për argonautët).

Titulli i origjinalit: “Geroičeskie stranicy srednevekovoj

Albanii”.

Marrë nga: “Materialy XXVII mezhvuzovskoj nauçno-

metodičeskoj konferencii prepodavatelej i aspirantov”.

Vypusk 21 Balkanskie issledovanija. Čast’ I. Izd. Sankt-

Peterburgskogo Universiteta, 1999, f. 36–41.

Përkthyer nga origjinali dhe pajisur me shënime nga

Emil LAFE

Shënim i përkthyesit.

Në qershor të vitit 2000 mora pjesë në një konferencë shkencore të

organizuar nga Instituti i Gjuhësisë i Akademisë së Shkencave të Rusisë

(fililali i Sankt-Peterburgut) për nder të filologut të shquar klasik I. M.

Tronski. Pasi lexova kumtesën me temë “Rëndësia e gjuhëve klasike për

historinë e gjuhës shqipe”, një grua në moshë, por e mbajtur dhe energjike,

m’u afrua e më dha dorën jo thjesht për një përgëzim të rastit, por me një

shprehje të veçantë gëzimi që po takonte një studiues shqiptar. Menjëherë

më pyeti nëse e kisha njohur prof. Aleks Budën, dhe kur i tregova se e kisha

pasur profesor në Universitet e më tej kisha punuar në të njëjtin institut me

historianin e nderuar dhe dashamirin entuziast e të papërsëritshëm të

shkencëtarëve të rinj, u duk sikur edhe ne ishim njohur me njëri-tjetrin që

nga koha kur kishim njohur edhe A. Budën. Dhe kështu biseda jonë rrodhi

si ndërmjet miqsh të vjetër. Gruaja që më takoi, ishte N. A. Çistjakova,

autorja e shkrimit të mësipërm. Ndenjëm pranë në seancën tjetër të

24

Është fjala për librin “De obsidione Scodrensi”, përkthyer shqip nga Henrik Lacaj:

“Rrethimi i Shkodrës”, Tiranë 1962, 112 f.

116 Çistjakova

konferencës dhe herë pas here duhej të përmbushja kureshtjen e saj për

shkencën shqiptare, veçanërisht për filologjinë klasike te ne, dhe për

gjendjen në Shqipëri në përgjithësi. Të nesërmen N. A. Çistjakova më solli

një broshurë, përmbledhje e kumtesave me tema ballkanologjike të

mbajtura në Konferencën XXVII shkencore të profesorëve dhe aspirantëve

të Universitetit të Sankt-Peterburgut dhe më tregoi kumtesën e saj “Faqe

heroike nga historia mesjetare e Shqipërisë”. Si filologe klasike shkroi

latinisht mbi titullin e kumtesës Ab auctore bono animo (Nga autorja me

gjithë zemër). Më tej vijoi të shprehej me entuziazëm për Skënderbeun, për

Marin Barletin … për Shqipërinë, që nuk e kishte parë ndonjëherë, por që e

përfytyronte nga ato që kishte përjetuar duke lexuar Barletin dhe historianë

të tjerë. Me një ton të vendosur, që shprehte një bindje të formuar me kohë,

më tha se ishte në anën e Shqiptarëve … (le të kujtojmë: ishte mesi i vitit

2000 me ngjarje të rëndësishme për historinë e Shqiptarëve dhe të

Ballkanit).

Nuk kisha pasur dijeni më parë për librin “Povest’ o

Skanderbege”(“Histori e Skënderbeut”) të botuar nga Akademia e

Shkencave e BRSS më 1957 me një tirazh prtej 6000 kopjesh. E gjeta në

bibliotekën e Akademisë së Shkencave dhe, duke e shfletuar me kureshtje,

më dukej se nëpër faqet e ngjeshura të tij bashkë me bëmat e Skënderbeut

dhe të luftëtarëve të tij lexoheshin përkushtimi shembullor dhe përpjekjet e

përgatitësve të librit për ta nxjerrë atë në dritë me cilësinë më të lartë që

kërkon autoriteti i një Akademie dhe vetë figura e kryetrimit shqiptar, fama

e të cilit kishte arritur aq larg. E kam ndier si peng që ta shpërblej në

njëfarë mënyre mundimin e profesoreshës N. A. Çistjakova dhe të

bashkëshortit të saj të ndjerë N. N. Rozov për përgatitjen e botimit të

“Historisë së Skënderbeut” duke ia bërë të njohur punën e tyre lexuesit

shqiptar me përkthimin dhe botimin e kësaj kumtese interesante në Vitin e

Skënderbeut 2018.

Natalija Aleksandrovna Çistjakova kishte lindur në Petrograd (siç

quhej atëherë Sankt-Peterburgu i sotshëm) më 3 maj 1920. Atje kreu

shkollën e mesme me diplomë të shkëlqyer. Më 1938 filloistudimet në

Universitet për filologji klasike dha arriti të kryente tre vjet dewri sa

shpërtehu lufta më 1941, kur u largua nga qyteti. U rikthye në Leningrad

më 1943, punoi si mësuese gjimnazi, përfundoi studimet universitare dhe

dha lëndën e letërsisë klasike në klasat e larta të shkollës së kuadrove

politikë të garnizonit të Leningradit. Ndoqi studimet pasuniversitare dhe më

1951 mbrojti disertacionin për gradën “Kandidat i shkencave” me temën

«“Argonautika” e Apolonit të Rodosit. Veçoritë ideore dhe artistike». Më

1974 fitoi gradën “Doktor i shkencave” me disertacionin “Poezia greke e

epigrameve e shek. VIII–III para erës së re. Sprovë analize e prejardhjes

dhe e etapave kryesore të zhvillimit të saj”; më pas fitoi edhe titullin

“Profesor”. Gjithë veprimtarinë e saj studimore e pedagogjike e zhvilloi në

Uniiversitetin Shtetëror të Sankt-Peterburgut (ish-Leningrad). Përveç dy

Jehona e Gjergj Kastriotit - Skënderbeut në Rusi 117

disertacioneve ka botuar edhe disa monografi si dhe dhjetëra artikuj

studimorë për letërsinë klasike (kryesisht për letërsinë greke). N. A.

Çistjakova ishte një autoritet shkencor i mirënjohur në fushën e studimeve

për botën antike greko-romake e indoeuropiane edhe jashtë kufijve të

Rusisë. U nda nga jeta më 17.10.2008 në Sankt-Peterburg.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Zef (Giuseppe) Chiaramonte, studiues, albanolog.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Zef (Giuseppe ) CHIARAMONTE

GJUHËT AMTARE NË SHËRBESËN E SHENJTË:

RASTI I SHQIPES:

MESHARI I GJON BUZUKUT (1555)*

Status quæstionis

Vendosja e Turqve osmanë në Ballkan, që kishte filluar që nga

gjysma e dytë e shekullit XIV, mbartte me vete një tjetër ndarje fetare,

përveç asaj ndërmjet Konstantinopojës dhe Romës, që tashmë ishte bërë

tradicionale: pushteti i ri, hyqimeti, e favorizonte, kur nuk e impononte,

konvertimin e miletit të krishterë në Islam.

Ndërsa Grekët dhe Sllavët ortodoksë – hierarkitë kishtare të të cilëve

gjetën menjëherë një marrëveshje me Sulltanin – do të rezistojnë duke u

mbështetur në liturgjinë bizantine të kremtuar në gjuhët e tyre përkatëse,

Shqiptarët katolikë, të shtypur në shtëpinë e vet nga Turqit dhe të izoluar

nga Roma, do të mundohen në mënyra të ndryshme të bëjnë qëndresë,

duke kultivuar gjuhën e vet dhe duke bërë çmos për ta futur atë në

kontekstin liturgjik, pothuaj duke luajtur me hershim mbi “uniformitetin”

qe do të dalë nga Koncili i Trentos.

Gjon Bdek Buzuku

Vepra më e gjerë dhe më e plotë prej orvatjeve të sprovuara për të

futur gjuhën amtare në liturgjinë katolike është padyshim ajo e Gjon

Buzukut, Meshari i të cilit, në të vetmin ekzemplar1 që ka mbetur, e që

* Ligjëratë e mbajtur më 25 gusht 2015 në Prishtinë, gjatë Seminarit XXXIV

Ndërkombëtar për Gjuhën Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Teksti që po botohet këtu, i

Gjuhët amtare në shërbesën e shenjtë: rasti i shqipes 119

gjendet sot në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit, u zbulua herën e parë

nga gjysma e shekullit XVIII dhe u rizbulua më 1909.

Nga kjo datë e fundit fillojnë edhe studimet mbi të, përveç dy

botimeve kritike nga Namik Resuli, 1958 dhe nga Eqrem Çabej, 1968.

Ky studim që po paraqesim, i mbështetur edhe në kërkime pranë

arkivave të Vatikanit, ka për qëllim të ndriçojë aspekte të Buzukut që

kanë të bëjnë me historinë e liturgjisë dhe me dokumente zyrtarë të

Koncilit të Trentos dhe të periudhës pasuese, aspekte që në përgjithësi

janë lënë pas dore nga studiuesit.

Shërbesa e shenjtë ose, me fjalë greke, liturgjia

Në lashtësinë greke ambasadorët quheshin liturgë dhe detyra e tyre

quhej liturgji: kemi të bëjmë me ushtrimin e një detyre përfaqësuese

publike, shtetërore dhe zyrtare, të kryer në emër të mbarë një bashkësie.

Në mënyrë analoge, në fushën e Krishterimit, lutjet publike të

zyrtarizuara, të caktuara për nga koha e nga rituali, do të quhen liturgji

dhe do të kryesohen nga një klerik, qoftë ipeshkëv, prift apo xhakon.

Ashtu si edhe te Hebraizmi, dhe më vonë tek Islami, lutjet publike të

krishtera ndahen sipas kohëve të kryerjes dhe me fjalë latine

gjithëpërfshirëse quhen edhe officia. Mbi të gjitha gëzon epërsi Mesha

ose Liturgjia Hyjnore, e cila zakonisht celebrohet paradite.

Lutjet personale, qofshin me fjalë apo në heshtje, bëhen gjithmonë

dhe vetvetiu në gjuhën amtare, sepse edhe mendimet themelore njeriu i

ka në gjuhën e vet.

Por në ç’marrëdhënie janë gjuhët amtare me liturgjinë, d.m.th. me

lutjen zyrtare publike?

Gjuhet amtare, deri para disa shekujsh – dhe diku diku edhe sot –

ishin vetëm gjuhë të folura dhe jo edhe të shkruara, prandaj quheshin

“vulgare”, popullore, si p.sh. arbërishtja për shumicën dërrmuese të

Arbëreshëve.

Jo vetëm në antikitet, pra, por edhe sot ndeshemi me qytetërime dhe

komunitete analfabete, ku shkrimi është diçka magjike, sakrale dhe

mbetet në domenin e pak personave, të cilët i përkasin një klase të

veçuar, të sofistikuar, priftërore, e cila, duke trajtuar sende sakrale, nxjerr

prej tyre një prestigj të madh mbi popullin dhe pothuaj edhe mbi klasën

sunduese.

pajisur me shënime e bibliografi, përmban disa përmirësime, shtesa dhe ndryshime në

krahasim me ligjëratën e Seminarit. 1Rreth një kopjeje tjetër në dorëshkrim për të cilën flet Kolë Keta, krh. Demiraj, 2007.

120 Chiaramonte

Kujtojmë këtu shkrimin e hieroglifeve, të shpikur në Egjiptin antik

nga klasa priftërore, dhe atë të gjuhës etruske, të përdorur deri vonë në

Romën antike nga priftërinjtë e aruspicina-s.

Në periudhën e mëvonshme, me monoteizmin, disa gjëra fillojnë të

ndryshojnë. Për shembull: komuniteti hebre i zhvendosur në Aleksandri,

liturgjinë e ruante në gjuhën e prejardhjes, ndërsa, në shekullin III para

Krishtit Bibla përkthehet në greqishten e kohës së Lekës së Madh, pra

helenishtja, sepse të rinjtë e komunitetit nuk e kuptonin më hebraishten.

Kemi të bëjmë me Biblën e të 70-ve, Septuaginta.

Në zanafillën e Krishterimit, liturgjia ndërtohej në gjuhët e

kuptueshme nga popujt që e përqafuan të parët Ungjillin. Ndonëse,

mandej, Shën Vasili i Madh (329–379) i këshillonte ipeshkvijtë që ta

çonin liturgjinë në gjuhët e popullit, megjithatë, me stabilizimin e

“pentarkisë” midis kishave-amë, ose pesë Patriarkateve (Roma,

Konstantinopoja, Antiokia, Aleksandria dhe Jerusalemi), edhe gjuhët

stabilizohen dhe formojnë një grupim i ashtuquajtur – pa u mbështetur te

asnjë ligj, por de facto – “gjuhë liturgjike”.

Në trevat e Siujdhesës së atëhershme Ilirike, gjuhët liturgjike

polarizohen rreth greqishtes dhe latinishtes, sipas frymës së Bizantit a të

Romës, ndërsa, me ardhjen e Sllavëve, ndeshim edhe një gjuhë tjetër, e

cila së shpejti ngrihet në rangun liturgjik.

Gjatë Mesjetës së hershme, kishat e zgjeruan aq shumë rolin e tyre

arsimor dhe kulturor, saqë kufijtë midis religjionit dhe kombësisë u

mjegulluan.

Konteksti

Na del, pra, se “gjuhët liturgjike” tani janë gjuhë të shkruara, të

përpunuara, të zyrtarizuara, të kristalizuara dhe të politizuara, derisa edhe

sakralizohen dhe bëjnë çmos t’i lënë jashtë tempullit gjuhët e tjera. Këto,

megjithatë, aty-këtu, ngrenë krye dhe, sidomos te trevat “kufitare”,

ndikojnë mbi aspektin baritor të religjionit, i cili e ka vështirë frytdhënien

pa përdorimin e mjetit gjuhësor amtar.

Prandaj, po qe se ende mendojmë se Kisha Katolike, duke ndjekur

deri në fund teorinë e gabuar të gjuhëve liturgjike, pati ndaluar njëherë e

përgjithmonë dhe kudo përdorimin e gjuhëve amtare përbrenda liturgjisë

së saj, së paku do ta gjejmë Mesharin tonë si vepër apokrife dhe Buzukun

si prift rebel kundër kishës së cilës i takont.2 Përkundrazi, nëse provojmë

2Në këtë hulli duket se është S. Riza kur e cilëson punën e Buzukut si “iniciativë

individuale heroike e madje objektivisht revolucionare” dhe shprehet kinse “Kuria e

Romës e pamundësoi popullarizimin e librit të Buzukut ndër masat e katolikëve

shqiptarë” Riza 2002, 53.

Gjuhët amtare në shërbesën e shenjtë: rasti i shqipes 121

të përdorim syze të reja për të kontekstualizuar veprën e Buzukut, do të

gjejmë në të aspekte ende të pazbuluara.

Duke marrë hua një shprehje e Umberto Eco-s, rreth rolit që luajnë në

letërsi disa vende a disa vepra, do të thoshim se Meshari i Buzukut

ngërthen në vetvete kapacitetin për të lindur lexime gjithnjë të reja, pa u

sosur e pa u tretur kurrë. Kështu që, duke u mbështetur te

dokumentacioni i Koncilit dhe te pas koncilit të Trentos, rileximi ynë

niset nga këto bindje personale:

- Buzuku, prift dhe jo ipeshkëv 3 , për nga mënyra e të

shkruarit, rrjedh e vjen nga pellgu verior i Shkodrës, me gjasa

nga Shestani;

- ai do të ketë ndjekur fatin e Arbërve të arratisur, duke

shkuar me ta në Friuli ose në toka të tjera të Republikës

Venedikase;

- prej aty ndoqi së afërmi punët e Koncilit;

- veprën e tij e ndërtoi sipas parimeve të Kishës Katolike

dhe të të njëjtit Koncil, asokohe ende në zhvillim e sipër,

- dhe e botoi në Venedik.

Meshari libër-mit

Pas mitit të krijuar rreth figurës së Skënderbeut në traditën shqiptare,

një tjetër mit e ka karakterizuar jetën intelektuale të Shqiptarëve andej e

këndej Adriatikut: kërkimi i një libri të shtypur, i pari i këtij lloji në

gjuhën shqipe deri më sot i njohur, për ekzistencën e të cilit bëhej fjalë në

një dokument epistolar të shekullit XVIII, të ruajtur në arkivin e

Seminarit Arbëresh të Palermos.

Dokumenti në fjalë, pa datë, 4 njofton për një vepër liturgjike në

gjuhen shqipe, të quajtur Meshar, të shkruar ndërmjet viteve 1554 e

1555, nga një prift katolik i ritit latino-roman (emri i të cilit bëhet i njohur

nga colophon-i), të shtypur në një vend të panjohur e për të cilën nuk

kishin mbetur kujtime në jetën e bashkësisë kishtare.

Siç dihet, të njëjtin fat pësoi edhe vepra e dytë të shtypur në gjuhën

shqipe, kësaj here fryt i një përpjekjeje të një arbëreshi nga Sicilia, që

kishte qenë një nga nxënësit e parë të Kolegjit Grek të Romës: Katekizmi

i Lekë Matrangës, Romë, 1591.5

3 Berisha 2014. Ne mendojmë se po të kishte qenë ipeshkëv do të kishte marrë pjesë në

Koncilin e Trentos. 4 Vitin e saktë të zbulimit, pra 1743, ka arritur ta rindërtojë Bardhyl Demiraj nëpërmjet

interpretimit filologjik-historik të tekstit. Krh. Demiraj 2005. 5 Kemi të bëjmë me një përkthim nga italishtja në gjuhën arbëreshe (E mbsuame e

krështerë) të Dottrina

Christiana të jezuitit spanjoll Ledesma. Krh.Mandalà 2004.

122 Chiaramonte

Gjithashtu, edhe kjo vepër ra në humnerën e harresës dhe u rizbulua

vetëm në fillim të shekullit XX nga Marco La Piana më 1912.

Situata tragjike e katolikëve në trevat shqiptare

Autorët e veprave të sipërpërmendura, megjithëse bëjnë pjesë në të

njëjtin areal gjuhësor, u referohen dy traditave kishtare të ndryshme, që të

dyja të pranishme ndër shqiptarë, prejardhja e të cilave rrjedh nga ndarja

e Perandorisë Romake, nga “vija e Teodosit”, e cila administrativisht e

ndante në mes territorin e tyre.

Shqiptarët, si trashëgimtarët e predikimit apostolik të Shën Palit

drejtuar Ilirëve, do t’i nënshtrohen një inkulturimi të dyfishtë të

Krishterimit: lindor në gjuhën greke dhe perëndimor në gjuhën latine. Jo

gjithmonë me një vijueshmëri kronologjike, por patjetër nën të njëjtin

juridiksion administrativ të Papës së Romës, nëpërmjet Vikarit Papnor në

Selanik, së paku deri më 732.

Pas kësaj date, Iliriku – ashtu sikundër dhe Sicilia dhe Kalabria, si

krahina të së njëjtës Perandori me traditë kishtare bizantine, por me

vartësi nga Roma – u detyrua me forcë nga perandori Leoni III Izauriku,

të lidhej me Konstantinopojën. Perandori e bëri këtë për ta goditur Papën,

i cili kishte marrë pjesë me ikonofilët në krizën ikonoklaste.

Prandaj, në këtë trevë do të mbizotërojë tradita lindore bizantine, e

trashëguar deri më sot edhe nga Arbëreshët në Itali, por tradita

perëndimore romano-latine mbijetoi gjithnjë, sidomos në të

ashtuquajturin “trekëndësh katolik shqiptar”: Shkodër, Drisht, Danjë,

Shas, Ulqin, Tivar e në manastiret benediktine e dominikane.

Pushtimi osman, i filluar në pjesën e fundit të shekullit XIV dhe i

përfunduar më 1912, do të ndryshojë tërësisht asetet fetare dhe shoqërore

të mëparshme. Katolikët shqiptarë që, së bashku me shqiptarët ortodoksë

(bizantinë) për një kohë të gjatë kishin pësuar shtypjen e perandorive

bullgare dhe serbe dhe të kishave të tyre përkatëse,– siç e vë në pah Iljaz

Rexha (2005) në veprën e tij mbi onomastikën e Dardanisë,– tani mbetën

krejtësisht të izoluar nga Roma, të shkëputur nga trungu i katolicizmit, të

vështruar me sy të keq nga Sulltani e nga hierarkitë ortodokse greke dhe

sllave, të cilat, falë tij, kishin gjetur një status të ri privilegjesh dhe

epërsie.

E megjithatë, shpirti shqiptar mbeti gjithnjë i orientuar kah

Perëndimi, si thekson shumë herë edhe Fan Noli.6

6“Në sh. XV Shqipëria ishte me shumicë katolike romane me 18 seli ipeshkvnore. Feja

[katolike] ka

shërbyer po ashtu si një lidhje me Perëndimi”.Noli, cit. nga Berisha 2014, fq.73.

Gjuhët amtare në shërbesën e shenjtë: rasti i shqipes 123

Aspiratat politike dhe kulturore ndaj Perëndimit, e gjegjësisht ato

konfesionale ndaj Romës, nuk munguan asnjëherë, sikur edhe dëshmojnë

historia personale dhe familjare e heroit kombëtar Skënderbeut, vendosja

e parisë shqiptare nëpër oborret e fisnikëve italianë, prania e një Shkolle

të Shqiptarëve në Venedik, aktiviteti i humanistëve dhe artistëve

shqiptarë në Italinë Veriore, si edhe diaspora e shkodranëve në Friuli

(Kamsi, 2005) dhe e Arbëreshëve7 në pjesën jugore të Italisë e deri në

Sicili.

Pasi refugjatët shqiptarë që u vendosën në veriun e Italisë, u

asimiluan, vetëm Arbëreshët do të vazhdojnë deri më sot të mbijetojnë,

duke u mbështetur te tradita kishtare bizantine dhe te ruajtja e gjuhës dhe

e folklorit të zanafillës.

Megjithatë, u desh që këto zakone të bëjnënjë qëndresë të fortë pas

Koncilit të Trentos, kundrejt mentalitetit kundërshtor të pushtetit feudal

dhe të ipeshkvijve latinë, prej të cilëve vareshin kolonitë arbëreshe,

vetëmevetëm sepse në to flitej një gjuhë tjetër dhe meshohej në gjuhën

greke (Peri 1975).

Buzuku në Indeks?

Si shkak i ndërprerjes së përdorimit të Mesharit është fajësuar prej

shumëkujt dhe për një kohë të gjatë – së fundmi edhe nga studiuesi i

shquar Robert Elsie (2006) – veprimi bllokues i Kishës Katolike kundrejt

përkthimit të Biblës dhe përdorimit të gjuhëve amtare në liturgji. Veprim

ky i intensifikuar pas Koncilit të Trentos nëpërmjet botimeve të

ripërsëritura të Index librorum prohibitorum, pra, Indeksi i librave të

ndaluar, dhe të 10 Rregullave.

Në të vërtetë, e vetmja kopje e ruajtur e Mesharit i ka të gjitha

karakteristikat që të mund mendojmë se Buzuku pati hyrë në procesin

paraprak të Indeksit në Romë. Siç dihet, kopjes i mungojnë ballina dhe

disa faqe nga mesi i librit: këto janë elementet indiciale që tregojnë se

Meshari do t’i jetë nënshtruar procesit fillestar të komisionit përkatës të

krijuar gjatë Koncilit.

7 Emërtim i vjetër i Shqiptarëve, i ruajtur më vonë, duke filluar nga shekulli XV, nga

pjesa e tyre që deri nëditët e sotme jetojnë në Itali. Nga pikëpamja kishtare Arbëreshët

janë dëshmia e vijës “romane” antike të ortodoksëve (bizantinëve) shqiptarë, kundrejt

atyre të “vijës konstantinopolitane” dhe, më vonë, “moskovite”. Vija romane haset edhe

sot në disa vise të Myzeqesë. Po rikujtojmë, me këtë rast, edhe faktin se vetë Theofan

Stiljan Noli, qysh në fillim të ndërtimit të Kishës Shqiptare – sot Kisha Orthodhokse

Autoqefale e Shqipërisë – mendonte seriozisht ta rregullonte atë sipas modelit të Kishës

Arbëreshe, d.m.th.

ai ëndërronte një kishë lindore shqiptare të lidhur me Romën, siç ishte para vitit 732, pra

jo uniate. Kjo problematikë shqyrtohet në numrat e parë të revistës Ngjallja, organi

zyrtar i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë.

124 Chiaramonte

Komisioni, i krijuar për të shqyrtuar të gjitha veprat të botuara që nga

Gutenbergu e deri tek ditët e Koncilit ende në zhvillim e sipër, duke

vepruar me ngut për të dorëzuar punën para mbylljes së vetë Koncilit, u

jepte në dorë “lektorëve” të besuar, njohës së gjuhëve të ndryshme, vetëm

ballinën dhe disa faqe të veprës objekt ndëshkimi, të hequra me rast e pa

rast nga çdo vepër. Në qoftë se lektori, duke u betuar, dhe me anë të një

shënimi përmbledhës, nuk e konsideronte të rrezikshme veprën, ajo nuk

kalonte në fazën e dytë ndëshkimore dhe nuk radhitej në Indeks.

Duke u nisur nga mendimi se dosja e hapur duhej të kishte mbetur ne

arkiv, ku përveç shënimit të lektorit do të ishte ruajtur edhe materiali

objekt ndëshkimi - në rastin tonë ballina dhe faqet që i mungojnë

Mesharit - megjithatë, me gjithë hulumtimet e bëra, nuk kemi gjetur

gjurmë të kësaj dosjeje.

Na duhet pra të pajtohemi me faktin që ajo do të ketë mbetur, dhe

pastaj u dogj, në Francë, ku gjithë arkivi i Sant’Ufficio-s dhe arkivat e

tjerë të Vatikanit u zhvendosën nën perandorinë e Napoleon Bonapartit.

Mbas rënies së tij, arkivat u kthyen në Romë, përveç materialit të

konsideruar pa interes, i cili u asgjësua në vend.

Mbetet për t’u hulumtuar arkivi i Indeksit të Venedikut, ku ka gjasa të

bazuara që të jetë botuar vepra. Po qe se edhe atje Meshari iu nënshtrua

ndëshkimeve paraprake, dosja përkatëse mund të jetë ruajtur dhe mund të

na japë ndonjë surprizë!

Ndërkaq, aksioma e ndalimit të veprës buzukjane me anë të Indeksit

nuk vërtetohet. Në përgjithësi, ngase veprat e futura në Indeks ishin

vetëm ato që konsideroheshin kundërshtare ndaj doktrinës dhe moralit

katolik. Por as në veçanti kjo aksiomë nuk vërtetohet. Ajo është vënë

qëmoti në dyshim nga Çabej (1968) dhe nga Kamsi (1995), pikërisht për

sa i përket veprës së Buzukut.

Kjo aksiomë, në fakt, nuk vërtetohet as nga botimi i parë i Indeksit

(1559)8, botim që sot çdokush mundet ta konsultojë lehtësisht në internet

8 Botimit të parë të Indeksit i parapriu hartimi i një liste të publikimeve të ndaluara, e

renditur në mënyrë alfabetike për mbiemër dhe emër të autorit. Ajo është fryt i një pune

të përfunduar gjatë koncilit nga njëkomision i themeluar ad hoc. Autorët “për

shumëllojshmërinë dhe numrin e madh të librave, [Koncili]nuk mund t’i gjykojë një nga

një, ndërkaq, urdhëron që krejt materiali i përgatitur t’i prezantohet Atit të Shenjtë, me

qëllim që të përfundohet dhe publikohet sipas gjykimit të tij”, krh.Conciliorum

Oecumenicorum decreta, SessioXXV, 1563, fq. 797 (përkthimi ynë). Lista, në

dorëshkrim, gjendet në Arkivin e Kongregatës për Doktrinën e Fesë (A.K.D.F. –

INDEXLIBR. XVI, 1, viti 1595). Aty nuk rezulton i përfshirë emri i Buzukut. Duhet

vënë në dukje se, edhe pse gëzonte imprimatur, pra të drejtën e publikimit, kjo listë e

tillë nuk qe publikuar, por, e plotësuar me tituj veprash të tjera, mbeti në bazë të botimit

të parë të Indeksit.

Gjuhët amtare në shërbesën e shenjtë: rasti i shqipes 125

në zërin Index librorum prohibitorum. Në të nuk rezulton e rreshtuar

vepra e Buzukut.

Për më shumë, vepra monumentale në 11 vëllime e Jezùs Martinez

De Butanda (1984–2002) Index des livres interdits, 9 na jep fjalën

përfundimtare: Buzuku nuk hyri kurrë në Indeksin e librave të ndaluar, as

nga Inkuizicioni i Sorbonës, as nga ai i Venedikut, as nga ai i Maltës dhe

as nga ai i Romës.

Në fakt, nëse e pranojmë që Reforma Protestante i ka inkurajuar

përkthimet e Biblës dhe të liturgjisë në gjuhët amtare, jo gjithmonë është

e vërtetë që Kisha Katolike dhe Reforma e saj t’i kenë ndaluar me akte

formale dhe me futjen e tyre në Indeks. Duket, përkundrazi, që për

krahinat “kufitare”, edhe pas Koncilit të Trentos, Kisha Katolike t’i ketë

pranuar dhe këshilluar për arsye pastorale, baritore.

Arsyet e rënies në mospërdorim të Mesharit, nëse Osmanët do ta

kenë lejuar qarkullimin e tij të lirë në territoret shqiptare të pushtuara, do

t’i kërkojmë, ndërkaq, duke parashtruar një ekskurs historiko-liturgjik

dhe, mbi të gjitha, duke u hedhur një shikim sa më të thellë dokumenteve

zyrtare lidhur me Koncili e Trentos, sidomos tek ato pjesë që lidhen

drejtpërsëdrejti me problemin e përdorimit të gjuhëve amtare në

Shërbesën e shenjtë.

Pal Sqirò-i (1866–1941): zbuluesi dhe studiuesi i parë i Buzukut

Si dihet, merita e rizbulimit të këtij inkunabulum-i të letërsisë

shqiptare i detyrohet Mons. Pal Sqirò-it, ipeshkvit të Arbëreshëve të

Sicilisë, një arbëresh që nga kjo vepër e rigjetur mori frymëzimin për ta

futur arbërishten në praktikën liturgjike të Kishës Arbëreshe në Itali më

parë se kjo të ndodhte në Kishën Ortodokse në Shqipëri.

Lajmi i rizbulimit u dha nga Faik Konica në revistën “Dielli” të

Bostonit të datës 18 mars 1910, i ndjekur nga lajmi se i njëjti Monsinjor

po përvishej për të përgatitur ribotimin e shoqëruar nga një studim i tij.

Studimet e para mbi veprën e Buzukut, megjithatë, janë botuar nga

Justin Rrota në vitin 1930. Rrota pothuajse e fajëson Sqirò-in që nuk e ka

mbajtur besën e fjalës së dhënë rreth ribotimit të veprës buzukjane.

Kështu që nuk na duket pavend për të pyetur veten: pse vallë Pal

Sqirò-i nuk e ribotoi Buzukun dhe as e botoi studimin e tij të

paralajmëruar rreth kësaj vepre, i cili mbetet deri më tani dorëshkrim

pranë trashëgimtarëve të tij?10

9 Vëllimi i 11-të (vitet 1600–1996) mund të konsultohet në internet.

10 Mbetet i botuar vetëm transkribimi fonetik i Mesharit nga Pal Sqirò-i, me shënime

gramatikore, në:

Petrotta-Schirò 1932–33.

126 Chiaramonte

Përgjigjja qëndron në ndodhitë e rrëmujshme që karakterizuan jetën e

tij në dhjetëvjeçarin e mëpasshëm të zbulimit të Buzukut, të cilat i japim

në shënim11.

Vepra e zbuluar: “Meshar” ?

Vepra që Mons. Sqirò-i zbuloi ndër vëllimet e pakataloguara të

Bibliotekës Apostolike Vatikane, kishte tashmë një titull: Meshar.

Meshar e quajti Mons. Kazazi, arqipeshkvi i Shkupit, kur për këtë e

njoftonte Atë Gjergj Guxetën (1682–1756), dhe Meshar vazhduan ta

quanin si Guxeta ashtu dhe pasardhësit e tij në rektoratin e Seminarit

11

Papasi arbëresh Paolo Schirò, pasi ushtroi me nder detyrën e profesorit të greqishtes së

vjetër në Seminarin e Bitonto-s (Bari), në vitin 1904 emërohet Ipeshkëv Shugurues për

Arbëreshët e Sicilisë. Kthehet në Sicili, ku kryen edhe detyrën e rektorit të Seminarit

Arbëresh të Palermos, nxënës i të cilit kishte qenë vetë në rini, së bashku me poetin Zef

Skiro senior, që të dy të ushqyer me veprat albanologjike të bashkëvendësit Dhimitër

Kamarda. Në Palermo, sipas një tradite të konsoliduar, kryen edhe detyrën e famullitarit

të kishës së Shën Kollit të ngjitur me Seminarin. Kjo kishë, e themeluar më parë nga

grekët autoktonë, u ishte ofruar Arbëreshëve të ardhur nga Korona e Moresë, tani të

vendosur në qytetin e Palermos, duke marrë parasysh koincidencën e traditës kishtare e

të gjuhës liturgjike të të dy bashkësive: ajo greke dhe ajo arbëreshe. I zellshëm ndaj

gjuhës amtare, deri tek hapja në selinë e Seminarit e një shtypshkronje për të shtypur në

gjuhën shqipe, duket të ketë lënë pakëz nën hije administrimin ordinar të Institutit edhe

atë të shkollimit ndaj studentëve. Rreth këtyre mungesave të Sqiroit, regjistrohet në fakt

një ankesë nga ana e një grupi papasësh të bashkësisë arbëreshe të Sicilisë që i bëjnë

apel Benediktit XV. Mbi arsyet e kësaj ankese mund të ushqejmë më shumë se një

dyshim, se Sqiroi, përveç që merrej me gjërat sakrale e me kultivimin e studimeve

albanologjike, ngarkohej edhe me probleme sociale dhe politike. Në një epokë ku

katolikët italianë ishin akoma të obliguar të qëndronin jashtë sferës politike për shkak të

“çështjes romane”, Pal Sqiroi na del si bashkëthemelues i Partisë Popullore të don

Sturzo-s dhe merrej me çështjet e kontratave agrare, duke i bërë ato më të drejta

nëpërmjet marrëveshjeve me pronarët e latifondeve. Kjo lëvizje, e quajtur edhe

“Kooperativat e bardha”, vinte në krizë rrënjësisht sistemin e “gabeloteve”, në fuqi në

Sicili edhe pas bashkimit kombëtar. Rezultatet e reformës që vinte pas konfiskimit të

“dorës së vdekur kishtare” (1886), kishin falimentuar në dëm të fshatarësisë. Pa dyshim

që vepra shumëformëshe e Sqiroit në fushën e traditës së krishterë dhe arbëreshe të

lirive personale, nuk mund të mos shkaktonte konflikt, si një konkurruese e rrezikshme,

kundrejt predikimit social-komunist të personifikuar në Sicili nga Nicola Barbato, një

tjetër arbëresh. Nga ana tjetër, një rol të rëndësishëm kundër Sqiroit luante Masoneria,

në të cilën merrnin pjesë edhe disa eksponentë të shoqërisë arbëreshe të kohës, që më

vonë kaluan në fashizëm. Atyre u atribuohet kryerja e një atentati, edhe pse i kufizuar në

plagosjen e ipeshkvit. Në vitin 1919 ai u largua nga detyra e rektorit e për ushtrimin e

detyrës së ipeshkvit, u tërhoq në Piana degli Albanesi, ku, i ngushëlluar nga vëllimet e

bibliotekës së pasur private, përfundoi një përkthim të çmueshëm të Liturgjisë Hyjnore

të Shën Jan Gojartit dhe dha një kontribut të çmuar në pasurimin e traditave

paraliturgjike arbërisht. Mbajti edhe një korrespondencë të rregullt me albanologët e

kohës, si Çabej, dhe vazhdoi të punonte mbi Buzukun deri në prag të vdekjes.

Gjuhët amtare në shërbesën e shenjtë: rasti i shqipes 127

Arbëresh të Palermos, përveç Ketës, i cili e quan Ritual nga një burim

tjetër dorëshkrim (Demiraj 2007).

Duke ndjekur këtë udhëzim, të gjithë e kanë quajtur Meshar, duke u

mbështetur, ndoshta, tek terminologjia që u bë e zakonshme më vonë pas

botimit të Mesharit Roman të botuar më 1570 nga Papa Piu V. Ky

meshar, që përfshinte dhe sistemonte disa libra liturgjikë të përparshëm,

ishte bërë tashmë meshari zyrtar – në gjuhën latine – për ritin roman,

d.m.th. për pjesën dërrmuese të katolikëve.

Terminologjia

Kushtëzohemi të nënvizojmë këtu mjegullimin terminologjik në

emërtimin e veprës së Buzukut përballë terminologjisë së përdorur në

vëllimin e botuar më 2003, nën përkujdesjen e UNESCO-s mbi Kodikët e

Shqipërisë.

Këtu përdoret dy herë i njëjti term “meshar”, por për të treguar gjëra

tepër të ndryshme nga vepra e Buzukut. Te botimi i UNESCO-s, termi

“meshar” është përdorur për emërtimin e kodikut 70 të Beratit12 si edhe të

kodikut 80 të Gjirokastrës.13 Ata rezultojnë me këto përmbajtje: i pari, me

tekstet e Liturgjisë Hyjnore të Shën Gjon Gojartit dhe të Liturgjisë së të

Parashenjtëruarëve, kurse i dyti, me Liturgjinë Hyjnore të Shën Vasilit të

Madh.

Tekstet që përmban vepra e Buzukut, në të kundërtën, janë të

shumta.14

Ndërsa kodikët e lartpërmendur përmbajnë vetëm lëndën e

palëvizshme të liturgjive përkatëse, te vepra e Buzukut mungojnë

pikërisht ordo missae, pjesa e palëvizshme e Meshës, si edhe canon-i dhe

prefatio. Kurse gjejmë sequentia-t pothuajse të plota me pjesët

neotestamentare: epistula dhe ungjilli, dhe, gjatë kreshmëve,

postcommunio dhe oratio super populum.

E gjithë kjo, referuar meshëve të të dielave dhe të festave të vitit

liturgjik të ritit latino-roman, duke u kushtuar vëmendje të veçantë

meshëve përkujtimore të shenjtërve të urdhrit françeskan dhe të

shenjtërve më popullorë të botës shqiptare.

12

Krh. Kodikët e Shqipërisë 2003, fq.155. 13

Ibidem., fq. 163. 14

Ufici i Vogël i Shën Marisë Virgjër, shtatë Psalmet pendestare, Litanitë e shenjtërve,

disa pjesë të Ritualit (Pagëzimi dhe Martesa), Urdhërimet, pjesë të Katekizmit, fjali dhe

tekste të bashkërenditura nga vetë Autori, me një vlerë të madhe demo-etno-

antropologjike, dhe, mbi të gjitha, Meshari i mirëfilltë, ndonëse jo i plotë. Për më

shumë, krh. Sorci 2011.

128 Chiaramonte

Të përdorësh, pra, të njëjtën fjalë për të treguar vepra kaq të largëta

ndërmjet tyre, të çon jashtë rruge, ngase për të dy kodikët e cituar– që i

përkasin traditës bizantine – nuk gjendemi në praninë e një meshari.

Më e pëlqyeshme, ndërkaq, do të ishte që të emërtoheshin kodikët me

emrin e përmbajtjes së tyre efektive, sikur është traditë pranë

Arbëreshëve dhe pranë Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, dhe

të ruhet termi “meshar” për comes-in e Buzukut. Por kjo thjesht vetëm

pse tashmë ka hyrë në përdorim, ani se nuk kemi të bëjmë, siç e dimë, me

një meshar në atë kuptim që i jepet kësaj fjale, sidomos që nga aplikimi i

Koncilit të Trentos e këndej.

(Vijon në numrin e ardhshëm)

IranologjiIranologjiIranologjiIranologjiIranologji

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Ahmed Tamimdari, studiues.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Ahmed TAMIMDARI

PERIUDHAT E LETËRSISË PERSIANE

Pa dyshim që letërsia persiane gjatë rrjedhës së historisë, që nga

lindja e saj e deri më sot, duke kaluar nëpër etapa dhe periudha të

ndryshme politiko-shoqërore ka paraqitur forma të ndryshme të

identitetit të saj. Këto periudha kohore, në historinë e letërsisë persiane,

quhen “periudha letrare”. Gjatë këtyre periudhave letrare bien në sy

qëndrimet e dinastive të ndryshme sunduese ndaj letërsisë si edhe

krijimtaria e letrarëve nën ndikimin e këtyre dinastive. Letërsia persiane

ndahet në pesë periudha, por, për herë të parë Muhamed Taki Bahar,

prozën iraniane e ka klasifikuar në katër periudha: periudha e parë

përkon me fillimin e dinastisë Samanite, pra duke filluar nga gjysma e

parë e shekullit 4/10 deri në fund të shekullit 5/11. Periudha e dytë nga

fillimi i shek. 6/12 deri në fillim të shek. 8/14. Periudha e tretë nga shek.

8/14 deri në shek. 13/19. Periudha e katërt është periudha e kthimit letrar

e cila ka filluar në gjysmën e dytë të shek. 12/18 deri në mesin e shek.

14/201. Nëse këtyre katër periudhave ia shtojmë edhe periudhën moderne

të letërsisë, atëherë letërsia persiane, duke filluar nga lindja e deri në

ditët e sotme, mund të ndahet në pesë periudha kohore.

1. Periudha e parë: Nga fillimi i poezisë persiane deri në fund të

shek. 5/11 dhe në fillim të shek. 6/12.

Kjo periudhë në rrafshin politik fillon me ardhjen në pushtet të

dinastisë së Samanitëve në Horosan të Iranit dhe mbaron me pushtimin e

Bagdadit nga ana e Selçukëve. Por para kësaj periudhe jetuan edhe

1 Bahar, SebkShenasi, vëll. 1, fq. 9 – 983.

132 Tamimdari

poetët e parë persianë që krijuan në gjuhën amtare. Sot shtrohet pyetja:

kush ishte poeti i parë persian që krijoi në gjuhën persiane? Dr.

Zebiullah Safa në veprën e tij Historia e letërsisë në Iran ka cituar disa

përmbledhje transmetimesh, ku është edhe autori i veprës Tarihi

Sistan.Ai thotë në të se Muhamed Bin Vasif, sekretari i Ja’kub Lejth

Safariut, ka qenë poeti i parë iranian që ka krijuar në gjuhën amtare. Ai

citon shprehjen: “Pastaj Muhamed Bin Vasif krijoi poezi në gjuhën

persiane dhe mbahet poeti i parë i persianëve (axhemëve)”2. Gjithashtu

në librin Tarihi Sistan thuhet se Muhamed Bin Vasif bashkë me Ja’kubin

në vitin 251/865 ka marrë pjesë në luftërat me të huajt. Ndërsa Muhamed

Avfi në veprën e tij Lebabul Elbab, të cilën e shkroi në vitin 625/1227,

thotë se poeti i parë persian ka qenë Behram Gur3. Edhe Shems Kejs

Raziu në librin El Muaxhem, Behram Gurin e paraqet si poetin e parë

iranian që ka krijuar në gjuhën persiane4. Diku, në një vend tjetër ai

shkruan: “Disa thonë se poeti i parë persian ka qenë Ebu Hafs Hakim

Bin Ehvas Sagdi”5. Alauddin Dede thotë se poeti i parë iranian ka qenë

Ebu Abbas Marvazi 6 . Po ashtu Devlet Shah Semarkandi në veprën

Tezkiretu –sh Shuara shkruan se poeti i parë persian ka qenë Behram

Guri7. Ndërsa Riza Kali Han Hedajet në librin Mexhmeal Fuseha, poetët

e parë iranianë, të erës paraislame, paraqet Hushengunin, mbretin e

vjetër iranian dhe Behram Gurin, ndërsa për periudhën pasislame,

përmend emrin e Ebu Abbas Marvazi, për të cilin thotë se në vitin

173/789 i ka thurur një poezi Me’munit, mbretit Abasit8. Përveç këtyre

poetëve edhe poetët si Hanzelei Badgejsi, Mahmud Verrak Herevi, Firuz

Mashriki dhe Ebu Selik Gorgani quhen si poetët e parë iranianë që

krijuan në gjuhën e tyre amtare. Por prof. Safa, dëshminë e veprës Tarihi

Sistan e konsideron si të vërtetë si edhe transmetimet e tjera. Sipas tij,

kjo e vërtetë është hipotetike dhe si poetin e parë iranian ai quan

Muhammed Bin Vasifin 9 . Kështu që, megjithëse ekzistojnë

mosmarrëveshje rreth fillimit të poezisë persiane, nuk duhet harruar se

poezia e periudhës së parë kulmin e saj e arriti në Horosan. Në fillim të

kësaj periudhe, në gjysmën e dytë të shek. 3/9 dhe në fillim të shek. 4/10

jetoi poeti i madh iranian i quajtur Rudeki Semarkandi (v. 325/936). Ajo

që ka rëndësi letrare në këtë periudhë është numri i madh i poetëve.

2 Safa, Tarihi Edebijat der Iran, vëll. 1, fq. 166. 3 Avfi, Lebabul Elbab, fq. 19. 4 Shems Kejs, El Muaxhem, fq. 19. 5 Ibid, fq. 191. 6 Safa, vep. e cit., vëll 1, fq. 183. 7 Ibid. 8 Hedajet, Mexhmeal Fuseha, vëll. 1, parathënia. 9 Safa, Ibid, vëll. 1, fq. 179.

Periudhat e letërsisë persiane 133

Ndoshta arsyeja ka qenë përkrahja e madhe e oborrtarëve ndaj poezisë

dhe poetëve. Mbretërit në atë kohë poetët i shpërblenin me dhurata dhe

shpërblime të shtrenjta për të cilat është folur edhe në kronologjitë

letrare10. Dinastia Samanite në krahasim me dinastitë e tjera politike ka

treguar interesimin dhe përkrahjen më të madhe për poetët dhe poezinë

persiane. Sundimtarët e kësaj dinastie e konsideronin veten me

prejardhje iraniane dhe i kushtonin kujdes zhvillimit të letërsisë dhe të

kulturës iraniane. Në këtë mes, ata urdhëronin që tregimet epike të Iranit,

komentimet dhe librat historike nga gjuha arabe të përktheheshin në

gjuhën persiane dhe princërit si Naser Bin Ahmed dhe Nuh Bin Mensur

ishin vëzhguesit kryesorë të këtyre përkthimeve. Ministrat e kësaj

dinastie ishin dijetarë që zotëronin dijet e kohës, si p.sh. familja Bel’ami

ku të gjithë ishin të shkolluar dhe dashamirës të letërsisë. Në këtë

periudhë përveç Rudekiut jetuan edhe poetët tjerë si Shehid Belhi dhe

Dakiki. Por, përveç krahinës së Buharas, edhe krahinat si Sistani,

Gaznejni, Gorgni, Nishaburi, Reji dhe Semarkandi konsideroheshin

qendra të poezisë persiane dhe kjo dëshmohet me faktin se shtrirja e

letërsisë në krahinat lindore dhe në Horosan krahasuar me krahinat e

tjera ishte më e madhe. Gjithashtu në pallatin e dinastisë Ale Zijar ishin

poetët si Mahlidi Gorgani, Dejlimi Kazvini dhe Hosrevi Serhasi. Nga

sundimtarët më të njohur të kësaj dinastie ishte Shemsul Ali Kabus Bin

Veshmgir, për të cilin thuhet se ka krijuar në gjuhën persiane dhe sipas

librit Kabusname ka pasur informacione rreth kritikës së parë letrare11.

Në rajonet qendrore, në të cilën sundonte dinastia Ale Bujea, jetuan një

numër i vogël i poetëve si Bahtijari Ahvazi, Manteki Razi, Bediuzzaman

Hamedani dhe Bendar Razi. Në shek. 4/10 përveç poetëve oborrtarë

jetuan edhe poetë të cilët nuk ishin të varur ose nuk përkraheshin nga

ndonjë dinasti e caktuar. Ndër ta mund të përmendim: Ebu Nasr Farabi,

Ebu Abdullah Hafif Shirazi (v. 371/981), Ebu Said Ebil Hajr, Ebul

Kasem Besher Jasin, Baba Tahir Hamedani (v. 410/1019) etj..

Kjo tregon gjithashtu se në shek. 4/10 dalëngadalë filluan të shfaqen

poetët mistikë, të cilët botëkuptimet e tyre mistike dhe letrare i shprehnin

në formën e rubaive12 (katrenave). Por format më të përdorura të poezisë

në këtë periudhë ishin Kasidja dhe Mesnevia. Letërsia epike e shek. 4/10

kulimin e saj e arriti me poetin erudit Ferdusin.

Me ardhjen në pushtet të dinastisë Gaznevite e cila zëvendësoi

dinastinë Sasanite, letërsia persiane pati një zgjerim të veçantë në lindje

dhe në Horosan. Një pjesë e mirë e pasurisë së pafundme, që sundimtarët

10 Nizami Aruzi, Çehar Makale, fq. 52. 11 Kejkavus bin Iskender, Kabusaname, fq. 189. 12 Për gjinitë dhe llojet letrare persiane do të flitet më gjerësisht në kreun e pestë.

(shën. i perkth.).

134 Tamimdari

Gaznevitë kishin sjellë nga India, një pjesë e mirë e saj iu dhurua

poetëve dhe letrarëve të asaj kohe. Gjithashtu në shek. 5/11 fenomeni i

lavdërimit të sundimtarëve në poezinë persiane pati një zgjerim të

dukshëm. Nuk duhet harruar se megjithëse Gaznevitët treguan interesim

tepër të madh për zgjerimin e poezisë persiane, ishin Samanitët ishin ata

që në shek. 4/10 vënë themelet e letërsisë persiane, andaj dhe interesimi i

madh i Samanitëve u bë shkak që poezia persiane të zgjerohet dhe të

zhvillohet edhe më shumë gjatë shek. 5/11, në kohën kur sundonin

Gaznevitët13.

Gazenvitët me pushtimin e krahinave perëndimore të Indisë dhe me

krijimin e lidhjeve me ato krahina, arritën që letërsinë persiane ta fusin

në një rajon krejtësisht të ri; ajo më vonë mori emrin “letërsia e rajonit

indian dhe gjysmë kontinental”. Në këtë rajon krijoi poeti Mes’ud Sa’ad;

ai i thuri lëvdata Lahorit dhe Indisë. Poetët më të njohur që jetuan në

shek. 5/11 janë: Behrami Serhasi, Zejnebi Alevi, Asxhedi, Gazajeri,

Lebibi, Monxhik Tirmidhi, Esedi, Unsuri, Ferdusi, Menuçehri, Ebul

Ferexh Rovni, Mes’ud Sa’ad, Ebu Hanife Eskani, Ujuki, etj..

Karakteristikë e përgjithshme e këtyre poetëve është krahasimi, figurë e

përdorur në poezi si dhe qëndrimet e tyre konkrete për fenomenet e

ndryshme.

Në po këtë shekull u rrit interesimi i sundimtarëve të Azerbajxhanit,

Eranit dhe Shervanit për letërsinë persiane; gjuha dhe letërsia persiane

gradualisht filloi të zgjerohej edhe në rajonet veriperëndimore dhe në

Azerbajxhan. Letërsia persiane në këtë krahinë erdhi nga Gilani dhe

Dilemi dhe një shekull më pas kjo krahinë u shndërrua në një ndër

krahinat më aktive në zgjerimin dhe shtrirjen e letërsisë persiane. Në

shek. 5/11 në këtë krahinë jetuan poetët: Ebu Nasr Ali Bin Ahmed Bin

Mensur esesi, Katran Tebrizi dhe Dibaxhi Semerkandi14.

Në vitin 429/1037 Iranin e pushtuan disa familje me prejardhje

turke që më pas krijuan dinastinë e quajtur Selçuk. Togrol Selçuki, pasi

korri fitore përballë Mes’ud Gazneviut, sundimin e tij e shtriu në

krahinat e Horosanit dhe në kështu veten e paraqiti sundimtar të pavarur.

Selçukët, pasi u ndikuan shumë nga Gaznevitët, treguan përkrahje të

jashtëzakonshme për poetët dhe shkrimtarët, madje mbrojtjen e

civilizimit dhe letërsinë persiane e vendosën si objekt parësor të sundimit

të tyre 15 . Edhe ministrat e kësaj dinastie ashtu sikurse ministrat e

dinastive të kaluara ishin të shkolluar dhe me kulturë të gjerë; mund ta

përmendim njërin prej tyre Nizamul Mulkin. Nga viti 429/1037 e deri në

vitin 498/1104 sunduan sundimtarët si Togroli, Alparslani, Melikshahu

13 Nefisi, Tarihi Nazm ve Nasr der Iran, vëll. 1, fq. 32. 14 Ibid, fq. 48. 15 Ibid, 49.

Periudhat e letërsisë persiane 135

dhe Berkjareku dhe në pallatin e tyre jetuan dhe krijuan shumë poetë

iranianë. Poetët e periudhës së Selçukëve ndoqën po atë metodologji të

periudhës Gaznevite dhe shfrytëzuan botëkuptimet dhe strukturën e

poezisë së mëparshme.

Poetët më me popullaritet të kësaj periudhe janë: Lame’i Gorgani,

Fahruddin Es’ad Gorgani, Emad Zuzeni, Baharzi, Ajjazi, Ezreki, Edip

Zuzeni, Lukeri, Omer Hajam dhe Ebu Said Ebil Hajr. Në këtë shekull,

Fahruddin Es’ad Gorgani shkroi tregimin Vejs Ve Ramin, tregim që e

quajti atë si krijuesin e parë të prozës artistike. Në fund të shek. 5/11

letërsia fetare dhe teologjike pati një shtrirje tepër të madhe me poetin

Naser Hosro. Ai në krahasim me bashkëkohësit e tij, për t’i shprehur

bindjet e tij fetare dhe politike, shfrytëzoi formën e kasidesë dhe format

e tjera të poezisë. Me vdekjen e Nizamul Mulkit, në vitin 485/1092, edhe

fuqia e dinastisë Selçuke filloi të dobësohej. Në mesin e trashëgimtarëve

të sundimtarëve të kësaj dinastie filluan luftëra të gjata dhe të

përgjakshme dhe kjo shkaktoi ndarjen e pushtetit në disa principata të

vogla e të pafuqishme. Në këtë kohë, përfundon edhe periudha e parë e

letërsisë persiane, edhe pse Selçukët akoma ishin në krye të pushtetit.

2. Periudha e dytë: Nga fillimi i shek.6/12 deri në shek. 8/14

Irani gjatë kësaj periudhe ka përjetuar vështirësitë dhe destabilitetin

më të madh politik në historinë e tij. Në shek. 7/13, luftërat në mesin e

Selçukëve, transferimi i pushtetit te Sanxher, shpërbërja e pushtetit të

Sanxherit nga turqit Oguz dhe robërimi i tij, ngadhënjimi i Harezmitëve

dhe sulmet e pamëshirshme të mongolëve ishin ngjarje të mjaftueshme

për fillimin e rënies në Iran. Për këtë arsye dhe letërsia përjeton një rënie

të vogël në këtë shekull, ngase Horosani, qendra e poezisë dhe e poetëve

iranianë ndodhej në mes të kaosit dhe luftërave të njëpasnjëshme.

Megjithëkëtë në shek. 6/12 në Iran jetuan personalitete të mëdha të

letërsisë persiane. Sulltan Sanxheri deri në vitin 511/1107 qeverisi

Horosanin dhe më pas i eliminoi të gjithë pretenduesit për pushtet dhe –

sipas veprës Rahatus Sudur – sundimi i tij u zgjerua në vendet si

Kashgar, Jemen, Tajef, Oman, Azerbajxhan dhe Rom16. Por sundimi i

Sulltan Sanxherit pas vitit 536/1139 filloi të dobësohej dhe u bë shkak i

përforcimit të Harezmitëve. Ky dobësim i tij u bë shkak që në vitin

548/1151 të robërohet nga sundimtari Oguz. Oguzët, pasi morën në duar

Horosanin, kryen veprimet më tragjike në histori. Edhe pse Sanxheri

arriti të dalë nga burgu i Oguzëve, nuk mundi të vazhdojë aq gjatë dhe

vdiq në vitin 552/115417. Këto trazira dhe luftëra të shek. 6/12 dëmtuan

16 Safa, vep. e cit., vëll. 2, fq. 14. 17 Ibid, fq. 15.

136 Tamimdari

rëndë gjendjen dhe sigurinë në Horosan dhe nuk mbeti më vend për

strehimin e poetëve dhe të shkrimtarëve iranianë. Të gjithë historianët,

pa asnjë dallim, këtë periudhë e përshkruan në përgjithësi në mënyrë

tragjike për Horosanin dhe Iranin. Pas vdekjes së Sanxherit, dinastia e

Selxhukëve u nda në principata të vogla dhe pas vitit 552/1154 u krijuan

disa pushtete të Seçukëve, por ato nuk patën asnjë ndikim. Në mesin e

këtyre mund t’i përmendim: Selçukët e Kermanit, të Horosanit, të Azisë

së vogël, të Shamit dhe të Irakut. Përpos këtyre principatave të

Selçukëve, më vonë u krijuan edhe disa principata lokale të quajtura

“Atabekan”, të cilat në kohën e Dinastisë së madhe të Selçukëve kishin

për detyrë të ushtronin dhe të edukonin princërit e rinj. Me kalimin e

kohës edhe Atabekanët arritën të fuqizohen dhe patën një ndikim të

madh në zgjerimin dhe shtrirjen e letërsisë persiane. Atabekanët më të

njohur janë: Atabekanët e Farsit, Azerbejxhanit, Jezdit dhe Lorestanit.

Letërsia në shek. 6/12 pati një shtrirje të madhe jo vetëm në krahinat

lindore dhe në Horosan, por edhe në krahinat tjera të vendit. Said Nefisi,

poetët e kësaj periudhe i ndau në bazë të krahinës së Horosanit dhe të

Irakut dhe ishte i bindur se poetët e shkollës të Horosanit nuk i kushtonin

fare rëndësi mjeshtërive dhe retorikës poetike dhe krijonin poezi të

thjeshta, të cilat kuptoheshin lehtë. Ai gjithashtu mbron qëndrimin se

poetët e krahinës lindore dhe Horosanit janë vazhdues të periudhës së

Samanitëve dhe Gaznevitëve. Këta poetë janë: Suzeni, Um’ak, Enveri,

Saber Tirmidhi, Muezzi, Sejid Hasan Gaznevi, Muhtari, Ezreki,

Reshiduddin Vetvat, Xhebeli, Senai Gaznevi, etj.. Dr. Nefisi këta poetë i

emëron edhe si “Poetët e Horosanit ose të Turkistanit” 18 . Poetët e

lartpërmendur më tepër shfrytëzuan Kasidenë dhe frymën panegjerike në

poezitë e tyre. Për shkaqe politike dhe si pasojë e ndikimit të familjeve

me prejardhje turke, letërsia epike persiane humbi ngjyrën e saj të

mëparshme, por letërsia me koncepte mistike pati një zhvillim të

jashtëzakonshëm gjatë këtij shekulli. Senai Gazneviu në periudhën e

dytë të jetës së tij, me mishërimin e koncepteve mistike dhe letrare, arriti

që letërsisë persiane t’i japë një kahje krejtësisht tjetër. Natyrisht që

elementi kryesor i këtij ndryshimi në letërsi ishte interesimi i

principatave të vogla, të mbetura nga Gaznevitët, ku sundimtari më i

njohur i tyre ishte Behram Shah Gazneviu (512/1118 – 548/1153). Në

kohën e sundimit të tij u shkruan dhe u botuan shumë vepra letrare.

Përveç Senaiut, në pallatin e principatës së tij jetuan edhe poetët si Sejid

Hasan Gazneviu dhe Ebul Meali Nasrullah Menshi, përkthyesi i veprës

Kelile ve Dimne19.

18 Nefisi, vep. e cit. vëll. 1, fq. 74. 19 Ibid, fq. 78-79.

Periudhat e letërsisë persiane 137

Përveç krahinës së Horosanit, edhe dinastia Govrije në Indi ishte

kthyer në një qendër të mbështetjes së poetëve, kurse në oborrin e kësaj

dinastie jetuan poetët Tartari, Xhemaluddin Dekeni dhe Taxhuddin

Zirifarsi20. Ndërsa në Iranin qendror, poezia pati një shtrirje më të vogël

në krahasim me rajonet e tjera dhe në këtë pjesë krijuan poetët si

Bedruddin Kavami Razi, Munxhik Tirmizi, DehHoda Ebul Meali Razi

dhe Ebu Tahir Hatuni. Por në krahinën e Azerbajxhanit letërsia persiane

pati një shtrirje tepër të madhe dhe në të jetuan poetë të shumtë. Poetët e

kësaj zone në shek. 6/12 më tepër kishin prirje për t’ju përshtatur

situatës, natyrisht me rebuse letrare duke përdorur figurat polivalente.

Gjithashtu në poezitë e tyre vërehet një dykuptimësi dhe një stil i

ngatërruar. Nga këta poetë mund të përmendim Hakaniun, kasidetë e të

cilit janë ndër kasidetë më të bukura në letërsinë persiane, Moxhir

Bilkanin, Feleki Shervani dhe Esiruddin Ehsikti. Duhet theksuar se

lulëzimi më i madh i kësaj krahine në letërsi është në poezinë prozaike.

Nizamiu me tregimet tij si Hosro ve Shirin dhe Lelja ve Mexhnun arriti

të krijojë kryeveprat e tregimeve poetike në letërsinë persiane. Përveç

kësaj, në këtë zonë edhe mesnevia u shfrytëzua në një masë të madhe e

sidomos nga poetët si Hakaniu dhe Nizamiu.

Në zonën e Isfehanit në këtë shekull jetuan dhe krijuan poetët

Xhemaluddin Abdurrezak Isfehani dhe Sherifuddin Abdulmu’min

Isfehani. Edhe poetët e kësaj zone sikurse ata të Azerbajxhanit ishin të

prirë për një poezi me figura polivalente dhe përdornin shumë

dykuptimësinë, kurse poezinë e kësaj zone mund ta emërojmë edhe si një

lloj “Stili i natyralizimit iranian”21. Por poetët mistikë të kësaj periudhe

patën një rëndësi të veçantë. Në shek. 6/12, gjendja shoqërore në Iran

dhe struktura politike që mbizotëronte në atë kohë ishin shkaqet kryesore

që iranianët të anojnë më shumë kah mësimet dhe rregullat e tesavufit,

kështu që, edhe poetët e shfrytëzuan këtë gjendje. Ata, për t’i shprehur

bindjet e tyre mistike dhe artistike, përdorën gjuhën dhe figurat letrare.

Kjo jo vetëm që ndihmoi shtrirjen e letërsisë persiane, por gjithashtu i

fali asaj një pasuri madhështore dhe në poezinë e kësaj letërsie solli një

mori botëkuptimesh, konceptesh dhe temash mistike. Ajo gjithashtu

letërsisë persiane i dhuroi një kahje tjetër duke e nxjerrë nga forma e saj

oborrtare.

Feriduddin Atar Nishaburiu është njëri ndër këta poetë, i cili në

poezinë mistike iraniane ka një pozitë të veçantë. Atari ka lindur në vitin

513/1119. Ai me poezitë dhe gazelet e tij mistike, sidomos me

përmbledhjen poetike Mantikut Tajr në letërsinë persiane solli një

20 Ibid, fq. 79. 21 Nefisi, vep. e cit. vëll. 1, fq. 101.

138 Tamimdari

ndryshim themelor, letërsi e cila në shekujt e mëvonshëm u mirëprit nga

shumë poetë të tjerë iranianë, siç është edhe Mevlana Rumiu. Edhe proza

e tij mistike në veprën Tezkiretul Evlija zë një vend të posaçëm në

letërsinë persiane.

Proza e shek. 6/12 për nga teknika dhe stili artistik vazhdon të

ndjekë rrugën e prozës të një shekulli më parë, kurse dallimi i vetëm

është se në prozën e letërsisë persiane të shek. 6/12 më tepër

shfrytëzohen ajetet dhe hadithet në gjuhën arabe. Në këtë shekull asnjë

vepër tjetër prozaike nuk arriti të zërë pozitën e Kelile ve Dimne.

Nasrullah Shahi i cili jetonte në oborrin e Gaznevitëve, përkthimin e

kryevepër Kelile ve Dimne ia dhuroi Behram Shah Gazneviut dhe për

këtë arsye dhe ajo njihet edhe si Kelile Bahram Shahi. Nga poetët e tjerë

të njohur, të këtij shekulli, është Nizami Aruzi Semarkandi, që shkroi

veprën Çehar Makale. Vepra e tij në dallim nga Kelile ve Dimne ka një

stil më të thjeshtë dhe në të vërejmë se Nizamiu më pak ka shfrytëzuar

ajetet dhe hadithet në gjuhën arabe. Ndër mistikët e këtij shekulli, që

merreshin me krijime letrare, ishin edhe nipat e mistikut të madh, Ebu

Said Ebil Hajrit, nga të cilët mbetën disa vepra të rëndësishme letrare22.

Nga poetët e tjerë të këtij shekulli mund të përmendim Ibni Fendikun,

Ebul Futuh Nishaburiun, Shehristanin, Ebu Sheref Xherfadekaniun, Ibni

Isfendijar Katibiun dhe Shems Kajsin, prej të cilëve disa jetuan në fund

të shek 6/12 dhe në fillim të shek. 7/13.

Gjendja e Iranit në shek. 7/13 ishte e trazuar dhe kaotike;

Harezmshahët të cilët kah mesi i shek. 6/12 kishin shfrytëzuar dobësinë e

Selçukëve dhe kishin ardhur në pushtet, arritën të krijojnë një mbretëri të

pavarur dhe dalëngadalë të marrin nën sundim të gjitha krahinat e Iranit.

Por kulmi i fuqisë së Harezmshahëve arriti me hapjen e mongolit

Xhengiz Han në lindje. Xhengiz Hani në vitin 616/1219 sulmoi Iranin

dhe po në atë vit shkatërroi qytetin e Buharasë, i cili ishte qendra e dijes

dhe e shkencës në zonën lindore dhe në atë të Horosanit. Kështu,

Xhelaleddin Harezmshahi nuk pati asnjë rrugëdalje për t’i rezistuar

Xhengiz Hanit prandaj u detyrua të largohet. Ushtria e Xhengiz Hanit i

shndërroi rajonet nga Buhara deri në Hamedan në pronë të tyren dhe aq

shumë punë të liga u bënë, sa që në historinë njerëzore asnjë popull nuk

ka përjetuar një gjendje të këtillë si populli iranian. Këto luftëra dhe

shkatërrime zgjatën deri në vitin 632/1234. gjatë kësaj periudhe u

shkatërruan të gjitha qendrat dhe kampet e dijes dhe shkencës. Vetëm në

kohën e sundimit të Hulakut, që pati nevojë për ministra iranianë, vrasja

dhe krimet ndaj popullit pushuan për një kohë. Kjo ishte arsyeja e ikjes

së dijetarëve dhe poetëve iranianë në drejtim të Indisë dhe të Azisë së

22 Ibid, vëll. 1, fq. 121.

Periudhat e letërsisë persiane 139

Vogël dhe në këtë mënyrë disa qendra të dijes, siç ishte Horosani

pushuan tërësisht zhvillimin dhe progresin. Por në krahinat e tjera,

shtrirja e letërsisë persiane nuk ndaloi aspak. Në Indi, sunduesit e

dinastisë Baberi dhe udhëheqësit myslimanë të atyre krahinave krijuan

vende të sigurta dhe i mirëpritën poetët iranianë. Po ashtu edhe në Azinë

Qendrore, Selçukët romakë i hapën dyert poetëve dhe dijetarëve

iranianë. Si shembull mund të tregojmë Molana Xhelaleddin Rumiun, i

cili jetoi dhe veproi në qytetin Konia.

Kur Mongolët pushtuan Iranin, ky i fundit i kushtonte rëndësi të

madhe historisë, çka u duk edhe në letërsinë persiane. Në këtë kohë

individët si Ibni Isfendijari, Ata Melik Xhovejni, Ebu Sheref

Xherfadkani, Haxhi Reshiduddin Fazlullah, Hamdullah Mostafavi, etj. u

morën me shkrimin dhe regjistrimin e ngjarjeve historike. Ndërsa proza

persiane u lëvrua jo vetëm në veprat e historisë, por edhe në veprat

mistike të Mevlana Xhelaleddin Belhiut, Nexhm Raziut, Ahmed Eflakiut

dhe në veprën Merzban Name e Sa’deddin Veravejniut, kurse historia, jo

vetëm arriti të mbetej si temë e parapëlqyer për letërsinë, por edhe të

freskohej.

Për shkak të krizave politike në shek. 7/13, në lindje, në qendër dhe

në perëndim të Iranit, u krijua një zonë e re e letërsisë persiane e cila me

kalimin e kohës u shndërrua në njërën nga krahinat më të rëndësishme të

letërsisë në Iran. Kjo është zona e Shirazit dhe e Farsit. Përfaqësuesi më i

denjë i kësaj zone është Shejh Muslihuddin Abdullah, i njohur si Sa’di.

Ai jo vetëm që përsosi prozën persiane, por gjithashtu ishte mjeshtër

edhe në poezi, e sidomos në gazel. Në kohën kur stili i prozës ishte

teknik, ai në librin Golistan solli një ritëm dhe rimë të thjeshtë, dhe e

ngriti atë në përsosmëri. Sadiu në Golistan paraqet një letërsi realiste,

kurse në Bostan, shoqërinë ideale e shpreh me gjuhën e letërsisë

moralizuese dhe didaktike. Ky mjeshtër i poezisë persiane, jo vetëm në

veprat Golistan dhe Bostan, por gjithashtu edhe në gazelet e tij tregon

një mjeshtri të jashtëzakonshme, që e kanë pranuar dhe e pranojnë të

gjithë kritikët letrarë të botës. Kasidetë e tij në përgjithësi kanë një

atmosferë moralizuese të ndryshme në botëkuptimin e kasidesë. Ai e

ngriti atë në piedestal.

Në ekolin23 e Isfehanit u paraqit poeti Kemaluddin Isfehani, djali i

Xhemaluddinit, në poezitë e të cilit hasim fenomenet shoqërore dhe

politike të ndikuara nga sundimi i mongolëve në qytetin e tij (Isfehan).

Aty hasim dhe zënkat e divergjencat fetare në mes shkollave hanefite

dhe shafi’ite. Mjeshtëria e këtij poeti në gazel, në kaside dhe në

përdorimin e figurave të koklavitura letrare ishin arsyet që ai më vonë u

23 Ekol, në gjuhën frëngjisht “shkollë”.

140 Tamimdari

quajt “Krijues i semantikës”. Ndërsa në krahinën e Hamedanit jetonte

poeti Esiruddin Evmani, nxënësi i Haxhe Nasriddun Tusiut. Në Azinë

Qendrore në këtë shekull jetonte dhe vepronte poeti më i madh mistik i

letërsisë persiane, Xhelaleddin Muhammed Belhi - Rumiu. Letërsia

mistike kulmin e saj hyjnor e arriti me Mesnevin dhe Ma’nevin dhe me

Divanin (përmbledhjen) e gazeleve të tij. Ky mistik i madh mysliman,

me kapacitetin intelektual dhe horizontin mendor në shprehjen e thjeshtë

dhe kujdesin që kishte për atributet dhe karakteristikat e njeriut, quhet

njëri nga poetët më të mëdhenj në botë24.

Nga poetët e tjerë të njohur të rajonit të Azisë së Mesme mund të

përmendim edhe Ahmed Kanei Tusi dhe Irakiun. Stili i poezisë së këtij

rajoni më tepër i ngjan stilit të poetëve të krahinave lindore dhe të

Horosanit. Kjo vërehet qartë në poezitë e Molana Xhelaleddiun Rumit.

Edhe në rajonin e Horosanit jetuan disa poetë, të cilët kishin afërsi me

oborrin e sovranit dhe ato arritën që familjet e tyre t’i ruajnë në siguri të

plotë. Ndër këta poetë ishin Farsi Hoxhendi dhe Sejfuddin Esferengi,

kurse për të fundit është thënë se ka ndjekur stilin e poetit Hakani25.

Në zonën e Azerbajxhanit dhe në perëndim jetuan poetët si Haxhe

Hemam Tebrizi. Hemam Tebrizi kishte lidhje të afërta me familjen e

njohur të Xhuvejnitëve. Gazelet e tij kanë ngjashmëri të madhe me

gazelet e Saadiut. Në këtë rajon gjithashtu jetoi edhe Sadeddin

Abdulkrim Shebesteri, autori i poemës së njohur mistike Golsheni Raz.

Ai vdiq në qytetin Tebriz në vitin 720/1320.

Në krahinat qendrore të Iranit jetoi dhe veproi Nezari Kahestani, për

të cilin thuhet se ka qenë i lidhur me sektin ismailit. Për arsye të sulmeve

të pamëshirshme të mongolëve, në drejtim të Indisë ikën poetët më të

njohur iranianë, të cilët nuk pranuan t’i nënshtrohen pushtuesit, kurse

poezitë e këtyre poetëve disa i kanë krahasuar me poezitë e Hafizit dhe

të Sa’adiut. Njëri nga këta poet ishte Emir Hosro Dehlevi (v. 725/1324) i

cili në Indi kishte shkuar nga qyteti Belh. Për shkak të gjuhës së

mrekullueshme që kishte shfrytëzuar në gazel, atë e kanë quajtur edhe

‘Sa’adiu i Indisë’26. Karakteristika e Dehleviut ka qenë imitimi i stilit

rrëfimtar të poetit Nizami; nga ai kanë mbetur veprat si: Mot’elea Envar,

Shirin ve Hosro, Mexhnun Ve Lejla, Ajinei Iskenderi, Hasht Behesht dhe

Kur’ani Es Saddin. Poeti tjetër iranian që jetoi në Indi është edhe Hasan

Dehleviu (v. 727/1326 ose 731/1330) i cili për shkak të gazeleve erotike

njihet edhe si Hafizi i dytë27. Edhe pse në poezinë e kësaj periudhe

24 Ibid, vëll. 1, fq. 159. 25 Safa, Mohtesari der Tarihi Tehavvuli Nazm ve Nasri Farsi, fq. 58. 26 Nefisi, vep. e cit. vëll. 1, fq. 170. 27 Ibid, fq. 172.

Periudhat e letërsisë persiane 141

sundonte stili poetik irakian (iraki), poeti Seraxheddin Sekezi kishte

krijuar në stilin e poetëve të periudhës së parë.

(Vijon në numrin e ardhshëm)

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

Muhammad Xhafer Jahaki, studiues.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Muhammad Xhafer JAHAKI

PERIUDHA E ZGJIMIT.

PERIUDHA E LËVIZJES KUSHTETUESE

Urdhri kushtetues që më së fundi u dha në 14 Xhamadi Alakhar të

vitit 1324 hixhri kamari (6 gusht 1906) me nënshkrimin e Muzaferaladin

Shahut ishte si rezultat i ndryshimeve politiko-shoqërore të popullit

iranian të cilat kishin dalë në pah tashmë dhe pikërisht gjatë periudhës së

zgjimit u ndjenë më tepër. Shkaqet që çuan drejt revolucionit kushtetues

kishin karakter të ndryshëm: kulturor, shoqëror dhe ekonomik. Më të

rëndësishmit prej këtyre faktorëve janë si më poshtë:

1. Domosdoshmëria e futjes në vend të teknologjisë dhe shkencës

moderne sidomos gjatë luftës ndërmjet Iranit dhe Rusisë, e cila

udhëhiqej nga Abas Mirzai gjatë mbretërimit të Fetahali Shah

Kaxharit.

2. Hyrje-daljet e iranianëve në vendet europiane dhe njohja e tyre me të

rejat më të fundit në fushat e shkencës, politikës dhe ekonomisë

perëndimore. Është me vlerë për t’u theksuar se grupe të ndryshme

studentësh dërgoheshin për shkëmbim eksperience me qëllim që të

sillnin në vend prurjet e njohurive të reja. (Grupi i parë studentor u

dërgua nga Irani për në Angli me urdhër të Abas Mirzait në vitin

1230 hixhri kamari (1815).

3. Popullarizimi dhe zgjerimi në masë i gazetave si mjeti më i

rëndësishëm informues në kohë rekord për periudhën në fjalë,

tashmë botoheshin kudo.

Periudha e zgjimit. Periudha e lëvizjes kushtetuese 143

4. Po ashtu zhvillimi me hap të shpejtë i industrisë së shtypit që

mbështeste fuqishëm mjetet informuese të cilat ishin efikase në

ndryshimin dhe orientimin e opinionit publik.

5. Përkthimi dhe botimi i shumë veprave nga gjuhë të ndryshme

perëndimore duke i bërë të ditur lexuesit vendas arritjet dhe

gjendjen aktuale të botës perëndimore.

6. Themelimi i shkollave teknike me përpjekjet e Amir Kabirit që

kishte si qëllim përgatitjen e kuadrove të cilët do të ishin të aftë në

një të ardhme dhe kështu do të hapnin rrugën e themelimit të

universiteteve në periudhat pasardhëse.

***

Duke pasur parasysh faktorët e mësipërm, mund të themi se pamja

kulturore e shoqërisë iraniane gjatë periudhës kushtetuese kishte

ndryshuar plotësisht. Grupe të ndryshme iranianësh, të diplomuar jashtë,

botonin artikuj me tema bashkëkohore në gazetat vendase, kështu

ndihmonin në përshpejtimin e ritmit kulturor të shoqërisë vendase. Ata

informonin opinionin vendas për të rejat më të fundit kulturore-

shkencore dhe artistike, nga bota perëndimore, e cila tashmë ishte drejt

progresit dhe zhvillimit të shumanshëm.

Ekstremizmi i shoqëruar me lodhje dhe mërzitje ishte njëri nga

faktorët frenues tradicional, i cili mund të kuptohet si ruajtje e vlerave

tradicionale vendase. Po ashtu disa njerëz “modernë” më vonë do t’i

hapin rrugën mendimeve dhe ideve jokorrekte perëndimore që shumë

shpejt do të përfaqësohen edhe me një fraksion të vetin në parlamentin

kushtetues. Po ashtu ndikimi i tyre në politikën e vendit bëhet i dukshëm

dhe një përplasje e tyre me grupet fetare dhe në veçanti me ndjekësit e

sheriatit të shenjtë islam bëhet i pashmangshëm.

Ndikimi i dijeve shiite në lëvizjen shoqërore gjatë periudhës

Kaxharite, sidomos mbi fraksionet dhe rrymat e dukshme fetare, nga të

cilat varej ekonomia vendase, ishte një faktor vendimtar dhe i

padiskutueshëm për situatën në fjalë. Në qoftë se këtu do të shtojmë

edhe faktin që njerëz kundër despotizmit dhe tiranisë si, për shembull,

Sejed Xhemal Aladin Asad Abadi, bën thirrje për bashkimin e të gjithë

popujve myslimanë “Unioni Islam” mund të pohojmë se me të vërtetë

rrymat dhe grupet fetare në vend patën një rol thelbësor në lëvizjen

kushtetuese iraniane. Duke pasur parasysh faktorët e mësipërm na duket

se lëvizja kushtetuese u finalizua pa pasur forcën dhe pjekurinë e duhur

dhe që në fillimet e saj u përball me rrymat dhe idetë despotike.

Fatkeqësisht Myzafer Aladin Shahu pak kohë mbas nënshkrimit të

urdhrit kushtetues vdiq dhe pas tij në fron ulet i biri i tij, Muhammad Ali

Mirza, që ishte një egoist dhe despot i regjur. Ai ishte i lidhur keq me

Perandorinë Ruse dhe për këtë shkak nuk arriti dot në ndonjë

144 Jahaki

marrëveshje me grupet e lëvizjes kushtetuese. Si rezultat në muajin

Xhamadi Alaval të vitit 1326 hixhri kamari (Qershor 1908) me urdhër të

tij parlamenti kushtetues mitralohet dhe shumë prej revolucionarëve

vriten në kopshtet e mbretit.

Trembëdhjetë muaj dhe disa ditë që Muhammad Ali Shahu qëndroi

në pushtet, quhen ndryshe edhe periudha e diktaturës së vogël. Gjatë

kësaj kohe grupet revolucionare u riorganizuan në Tabriz dhe në qytete

të tjera dhe më së fundi arrijnë të marrin Teheranin në muajin Xhamadi

Alakhar të vitit tjetër (Qershor 1909). Mbreti servil gjatë kësaj

mësymjeje arrin të strehohet në Perandorinë Ruse. Parlamenti mbretëror

dha dorëheqjen dhe u shpërnda plotësisht, nga ana tjetër grupi

revolucionar vendosi në fron të birin e mbretit të arratisur që në atë kohë

ishte trembëdhjetë vjeç dhe e quajti Ahmad Shahu. Që nga ky moment

revolucioni kushtetues iranian, pasi kishte kaluar nëpër këto etapa të

rëndësishme të luftës popullore u rimëkëmb.

Poezia gjatë periudhës së zgjimit

Etapat e evolucionit nëpër të cilat kaloi poezia dhe letërsia perse në

përgjithësi, gjatë periudhës së zgjimit, ishin të pakrahasueshme në lidhje

me çdo lloj periudhe të shkuar. Etapat e mësipërme të ndryshimeve ishin

të lidhura ngushtë dhe shoqëroheshin edhe me ndryshime në fushat e

tjera shoqërore. Letërsia si të gjitha artet e tjera ndihmoi në thellimin e

ideve dhe kulturës popullore duke pasqyruar në ketë mënyrë vlerat e

shoqërisë në atë kohë. Në këtë kontekst mund të theksojmë se poezia

tashmë nuk i përkiste më një grupi të caktuar apo të privilegjuar

lexuesish. Ajo kishte dalë plotësisht jashtë kuadrit të oborrit mbretëror

duke përfshirë kështu grupe të gjera njerëzish që u përkisnin shoqërive të

ndryshme. Poezitë shpërndaheshin lehtë nëpërmjet gazetave

shumëngjyrëshe me përmbledhje politiko-shoqërore, revolucionaro-

kulturore, të cilat kishin tashmë një numër lexuesish të shumtë në çdo

qoshe të vendit.

Veçoritë e poezisë së periudhës së zgjimit renditen si më poshtë:

1. Nga pikëpamja e përdorimit poezia në këtë periudhë pati një

zgjerim në shtresat e thjeshta popullore duke u njohur si gjuha e

revolucionit dhe si e tillë u përdor dendur nga gazetat e asaj kohe.

2. Botëkuptimi i poetëve gjatë periudhës së zgjimit kishte lidhje të

drejtpërdrejtë me ngjarjet dhe me kërkesat e kohës. Në këtë mënyrë

këndvështrimi i tyre në lidhje me botën e jashtme u tjetërsua. Ata

tashmë përballeshin me realitetin duke e konsideruar botën si një të

vërtetë materiale qëllimplotë.

3. Nga pikëpamja e ndërtimit teknik, domethënë gjuha dhe

muzikaliteti, poezia e periudhës së zgjimit ndoqi dy rrugë të

Periudha e zgjimit. Periudha e lëvizjes kushtetuese 145

ndryshme, që nuk ngjasojnë me njëra-tjetrën: grupet si, për

shembull, Adib Almalek Farakhani, dhe Muhammad Taki (mbreti i

poetëve) me vetëdije të plotë dhe duke qenë të lidhur ngushtë me

traditat e vjetra letrare ndoqën një rrugë të rreptë e të ngurtë, por

dhe zyrtare e cila mbështetej në tabanin popullor pers dhe për këtë

arsye konsiderohen një grup i qëndrueshëm. Grupi tjetër si Sejed

Ashraf Aladin Gilani (Nasim Shumal), Mirzade Eshki dhe Aref

Kazvini të cilët nuk ishin të lidhur me rregullat e vjetra letrare,

zhvillonin gjuhën e rrugicave dhe të pazareve. Në këtë formë ata

fituan një popullaritet të lartë duke u shndërruar në figura të dashura

për të.

4. Struktura dhe forma poetike e poezisë gjatë periudhës së zgjimit

kombëtar pothuajse mbeti e pandryshuar. Shembuj të strukturës

poetike gjatë kësaj periudhe mund të marrim poezitë e Mirzade

Eshkisë (për shembull: Tre tablotë e Meriemit). Theksi mbi stilet e

njohura popullore vihet re me tepër te Behar dhe Adib Almalek

ndërsa te grupi që zhvillonte poezinë e rrugicave dhe të pazareve,

ose me fjalë të tjera tek Arefi dhe Sejed Aladini kjo tendencë

dallohet më pak. Grupi i parë parapëlqente më tepër gazelet,

kasidetë dhe masnavitë, ndërsa i dyti ndiqte struktura të reja të

panjohura deri atëherë si, për shembull, poemtha humoristikë,

dyvargëshi i bashkangjitur madje edhe balada e poema. Grupi i dytë

duke qenë se ishte i pavarur nga rregullat strikte të poezisë perse, që

e kishin prejardhjen në të kaluarën, nuk i kushtonte vëmendje

pikave kyçe të poezisë perse për sa i përket rimës dhe strofës, madje

nuk respektoheshin as rregullat e gjuhës zyrtare perse. Ky grup

poezinë e konsideronte me tepër si një mjet për të shprehur përvojën

mendore dhe shpirtërore.

5. Ndryshimet dhe evolucioni i poezisë gjatë periudhës së zgjimit nuk

u përmbajt vetëm në kuadrin e strukturës dhe të formës së poezisë,

por u shtri edhe në tematikat dhe përmbajtjet të cilat trajtoheshin

duke kryer kështu një përparim të dukshëm. Ajo kohë nuk ishte

vetëm periudha e vargjeve lavdëruese dhe e përshkrimit të ndodhive

të ndryshme natyrore, por edhe e misticizmit me gazelet e hapura,

duke u përputhur nëm mënyrë të natyrshme me kushte shoqërore

dhe kulturore të kohës. Po ashtu mund të theksojmë se poezia e

kësaj periudhe po injektonte ide dhe mendime të reja politiko-

shoqërore, të bazuara në konceptet e rilindjes kombëtare, gjë që

ndihmohej edhe nga numri gjithnjë në rritje i njerëzve të thjeshtë,

por që tashmë ishin aktivë në skenat politike të vendit.

146 Jahaki

Disa nga veçoritë kryesore të poezisë gjatë periudhës së zgjimit

janë renditur më poshtë. Këto veçori janë të lidhura ngushtë me

kulturën perëndimore.

a) Liria këtu është përafërsisht me kuptimin e demokracisë disi

perëndimore, ose më saktësisht është me kuptimin që njerëzit

përveç të drejtave dhe lirive personale, gëzojnë edhe pavarësi

shoqërore duke përcaktuar kështu fatin politik dhe ekonomik të

shoqërisë ku ata vetë janë pjesëtar. Kjo bazë nuk ekzistonte dhe

nuk përmendej në poezinë dhe letërsinë perse të periudhave

paraardhëse, sepse ajo lindi për herë të parë gjatë periudhës së

zgjimit kombëtar.

b) Ligji ishte kryesori në përpjekjet e rilindësve me qëllim që vendi

të drejtohej nga ligje të cilat të dilnin në mënyrë të rregullt nga

përfaqësuesit e popullit. Qeveria rilindëse duhet të ishte

respektuese dhe zbatuese e lirive personale dhe shoqërore mbi

bazën e ligjeve. Pra në këtë kontekst kuptohet se edhe tematikat

kryesore të poezisë gjatë periudhës rilindëse ishin përligjja dhe

propaganda pro ligjit.

c) Vatani, me kuptimin e vendit ku jetojnë njerëz me kulturë, gjuhë

dhe tradita të njëjta është një tjetër term mjaft i përdorur gjatë

periudhës së zgjimit në letërsinë perse. Në poezitë e Beharit dhe

Adib Almalekut, të cilët kishin njohuri të mira në lidhje me

kulturën dhe historinë e popullit iranian ndeshet dendur dhe me

plotë kuptim termi “vatan”. Për më tepër termi vatan përdorej me

kuptimin e vendlindjes ku njeriu ishte rritur dhe edukuar, por në

shumë raste kishte edhe kuptimin e mbarë botës islame kur bëhej

fjalë për myslimanët. Rikujtojmë këtu se nga pikëpamja politike

slogani “Bashkimi Islam” ishte tashmë i njohur për lexuesit dhe

përdorej dendur si, për shembull, nga Sejed Xhemaludin Asad

Abadi. Më pas është Alome Muhammad Ekbal Lahuri (1938),

poeti i famshëm persishtfolës në Gadishullin Indian, i cili bën

thirrje për bashkimin e “Vatanit Islam”.

d) Mësimet dhe edukatat e reja, si për meshkujt dhe për femrat,

ishin gjithashtu objekt trajtimi në poezinë e asaj kohe. Një

ndihmës ishte Edhe zhvillimi i industrisë së shtypit dhe

përparimi në fushën gazetareske, duke pasur parasysh këtu

nevojat e popullit për informacion, kanë ndihmuar në këtë

proces. Po ashtu analfabetizmi ishte problemi më i ndjeshëm i

kohës, prandaj poetët i kushtuan vëmendje të plotë luftës kundër

tij.

e) Interesi për shkencat dhe artet e reja, që në të vërtetë ishin

rrjedhim i nevojave të shoqërisë dhe kulturës paraardhëse, ishte

Periudha e zgjimit. Periudha e lëvizjes kushtetuese 147

në qendër të vëmendjes nga ana e poetëve gjatë periudhës së

zgjimit, gjë që u pasqyrua qartë në poezitë e asaj kohe.

f) Vëmendja te populli ishte një tjetër karakteristikë e poezisë gjatë

periudhës së zgjimit. Pra qëllimi kryesor ishte influenca te

njerëzit. Në këtë kontekst poezia e asaj kohe u ndërtua në

mënyrë të tillë që si nga pikëpamja kuptimore, morale dhe

edukative, po ashtu edhe nga stili rima dhe teknika të tjera

poetike të ishte në përputhje të plotë dhe e përshtatshme për

njerëzit e thjeshtë që ta shprehte sa më qartë mendimin e saj.

Duhet të theksojmë këtu se një karakteristikë e tillë është e

dukshme edhe në poezitë e periudhës paraardhëse, sidomos në

poezitë e Beharit dhe Adib Almalekut, por edhe te disa poetë të

tjerë. Dëshira dhe qëllimi i poetëve ishte që me anë të vargjeve

t’u gjendej njerëzve të thjeshtë sa më pranë. Njohuritë e disa prej

poetëve iranian në lidhje me letërsinë dhe ngjarjet e revolucionit

të tetorit në Perandorinë Ruse u bënë shkak që të krijohej një

fraksion i ri në letërsinë perse gjatë periudhës së zgjimit që kishte

si tematikë kryesore padrejtësitë kundër popullit dhe respektimin

e të drejtave të njeriut. Fraksioni që e kishte të theksuar këtë

karakteristike njihej ndryshe edhe me emrin letërsia punëtore,

ose letërsia e të shtypurve. Disa nga poetët të cilët reflektuan

fortë në lidhje me këtë karakteristikë janë, për shembull, Furuki

Jazdi dhe Abu Alkasem Lahuti.

Qytetet dhe qendrat kryesore letrare

Poezia kombëtare e zgjimit e cila trumbetonte lirinë, demokracinë

dhe ishte kundër perandorisë dhe diktaturës së saj që u shfaq hapur

nëpërmjet gazetave dhe shtypit të kohës duke reflektuar në këtë mënyrë

aspiratat kombëtare. Që prej periudhës paraardhëse Teherani ishte

kryeqyteti dhe qendra kryesore e letërsisë dhe kulturës. Edhe në

periudhën e rilindjes për arsye se Teherani kishte aktivitetin më të lartë

politik dhe shoqëror dhe nga ana tjetër kishte një shtyp të gjerë dhe një

mori gazetash mbeti përsëri qendra kryesore e letërsisë dhe poezisë në

krahasim me qytetet dhe krahinat e tjera. Po ashtu mund të themi se

lexuesit më të shumtë të gazetës “Nasim Shumal”, të cilën e botonte

Sejed Ashrafudin Gilani në qytetin e Rashtit ishin kryeqytetas.

Pas Teheranit aktivitetin më të nxehtë publicistik, politik dhe

gazetaresk e kishte qyteti i Tabrizit. Kjo atmosferë letrare u krijua për

këto arsye:

1. Tabrizi është qytet që shtrihet ndërmjet rrugës që lidh Europën

me Iranin dhe duke pasur parasysh këtë shtrirje gjeografike,

lajmet më të reja që vinin nga Europa nëpërmjet Stambollit në

148 Jahaki

fillim kalonin nëpër Tabriz dhe më pas mbërrinin destinacionin e

tyre të fundit, që ishte Teherani.

2. Nga ana tjetër Tabrizi është edhe kryeqendra e Azerbajxhanit

dhe ndodhej midis dy fuqive kryesore të kohës (Turqisë Osmane

dhe Perandorisë Ruse) është një tjetër faktor influencës për

pozicionin e tij në lidhje me shtypin e kohës.

3. Mbretërit Kaxhar që në fillim, për arsyet e përmendura më lart, e

zgjodhën Tabrizin si kryeqendrën e dytë të vendit. Kjo është

edhe arsyeja që në këtë qytet kishte gjithmonë revolucione

mendore dhe politike. Po ashtu mund të përmendim dhe faktin se

në kohën kur Muhammad Ali Shahu shtriu pushtetin e tij mbi

Teheranin duke filluar kështu periudhën e ashtuquajtur

“despotizmi i vogël”, tabrizianët trima, të udhëhequr nga liderë

të thjeshtë popullor si, për shembull, Satar Khani dhe Baker

Khani dhe duke u mbështetur nga luftëtarët gilanas mundën që ta

shpëtonin Teheranin nga thonjtë e diktaturës.

Gjendja e poezisë gjatë periudhës së zgjimit

Mbi bazën e po këtyre rezultateve që nxorëm nga kjo hyrje e

shkurtër dallojmë tri grupe themelore të poezisë gjatë periudhës së

zgjimit. Më poshtë do të vazhdojmë me prezantimin e disa prej

poetëve më të shquar që i përkasin secilit grupim.

1. Grupi i poetëve tradicionalë

Nga kjo rrymë kemi përzgjedhur dy poetët më të spikatur të cilët

do t’i trajtojmë më poshtë:

Adib Almamlek Farakhani, poeti dhe kritiku gazetaresk.

Mirza Muhammad Sadik Amiri, që më vonë u njoh si “Adib

Almamlek”, ishte një nga poetët dhe kritikët gazetareskë më të

njohur të kohës. Ai lindi në vitin 1277 hixhri kamari (1860) në një

nga fshatrat e qytetit Arak. I ati që ishte nga familja e Mirza Abu

Alkasem Kaem Makomit vdiq në vitin 1291 të po këtij kalendari

(1874). Muhammad Sadiku, i cili në këtë kohë nuk ishte më i madh

se pesëmbëdhjetë vjeç duke qenë i shqetësuar për gjendjen financiare

të familjes dhe për shkak të presionit që i ushtronte bashkiaku i

Arakut, u detyrua të ndjekë rrugën drejt Teheranit. Në këtë kohë ai

njihet me Amir Nezam Gurusiun, ose siç njihej ndryshe me

pseudonimin “Amiri” të cilin ai e zgjodhi më vonë si pseudonim për

veten e vet. Të dy këta miq të rinj udhëtojnë së bashku për në qytetin

e Kermanshahut.

Periudha e zgjimit. Periudha e lëvizjes kushtetuese 149

Amiri u kthye me vonë në Teheran dhe u zgjodh nga mbreti i

asaj kohe, Muzafer Aladin Shahu si “Adib Almamlek”.

Adib Almamleku ka lidhje me vendimin e ardhjes në fuqi të

revolucionit, po ashtu ai ka qenë i pranishëm në inaugurimin e

kuvendit popullor kombëtar si dhe ka qenë sekretari i parë i gazetës

që publikonte parlamenti. Vitet e fundit të jetës i kaloi në shërbim të

drejtësisë, por gjithsesi kontributi kryesor i tij ka qenë pa dyshim si

kritiku gazetaresk. Po ashtu duhet theksuar se shumica e poezive të

tij që kanë lidhje me këtë periudhë dhe janë botuar në gazetat e

kohës.

Amiri vdiq në vitin 1335 hixhri kamari (1917) për shkak të një

infarkti.

Metoda poetike e Adib Almamlekut

Koncepti i kritikut gazetaresk ishte në të vërtetë pjesë e jetës

politike të Adib Almamlekut. Poezia e tij ashtu si poezitë e poetëve

të tjerë të asaj periudhe nuk ishte e ndarë nga jeta politike e vendit.

Kjo është edhe arsyeja që shumica e poezive të tij botoheshin në

fillim në gazetat e kohës dhe më pas përmblidheshin në albume të

veçanta dhe botoheshin në mënyrë të pavarur. Divani i Adib

Almamlek Farahanit është botuar në Teheran në kujdesin e Vahid

Dastgerdit. Divani i tij përbëhet nga kaside, poemtha si dhe nga ide

të vetë autorit të shprehura në vargje. Në këtë libër stili i ndjekur

është ai që përdorej dendur nga populli në rrugica dhe pazare, ndërsa

tematika e tyre janë ngjarjet dhe problemet më të mprehta politike të

kohës. Adibi duke pasur një bagazh të madh letrar për sa i përket

letërsisë së hershme perse e pasqyroi atë më tepër në kasidetë e veta.

Stili i kasideve të tij i ngjante poetëve të periudhave të

mëparshme, por më tepër kishte ngjashmëri të madhe me Enverin

sepse që të dy kishin të përbashkët bagazhin e thellë letrar të poezisë

perse si dhe njohjen e plotë të gjuhës arabe. Poezia e tij bazohej në

formën e poezisë arabe, ose në atë të poezisë së hershme perse. Ishte

kjo arsyeja si dhe dëshira e tij e madhe për artet dhe dijet e vjetra si

dhe aftësia e tij fjalëformuese që solli daljen e poezisë së tij jashtë

kuadrit të perceptimit dhe kuptimit popullor. Këto fjalë të reja në

pamje të parë ishin perse, por që nuk ishin të bazuara gjëkundi, ose

siç quheshin ndryshe fjalë të parregullta.

Duke pasur parasysh rregullat dhe elokuencën e fjalës së tij

mund të kuptojmë qartë tematikat e poezisë së tij që kryesisht, siç e

kemi përmendur më parë, kishte në qendër problemet më të mprehta

politiko-shoqërore të vendit. Duhet theksuar se këto poezi ishin për

vite me radhë në qendër të vëmendjes popullore, por edhe të klasës

150 Jahaki

elitare në vend. Po ashtu nga ana tjetër në disa nga polemikat e tij

poetike si dhe në poemthat e tij dallojmë shenja të modernitetit në

poezinë perse, paçka se kjo përqindje është e ulët. Njëra nga poezitë

e tij i është kushtuar profetit islam dhe është poezi tipike që paraqet

qartë stilin poetik të tij, por gjithashtu është dhe nga poezitë më të

famshme dhe më me rëndësi që përmban ky divan.

(Vijon në numrin e ardhshëm)

Pasqyra e LibravePasqyra e LibravePasqyra e LibravePasqyra e LibravePasqyra e Librave

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

“TRASHËGIMIA NATYRORE E SHQIPËRISË

(VLERAT, RREZIQET DHE MENAXHIMI)” E PROF.

DR. PERIKLI QIRIAZIT – NJË STUDIM ME VLERA

SHKENCORE DHE PRAKTIKE TË SHUMANSHME

Çdo vend i kulturuar e cilëson dhe e trajton si të shenjtë trashëgiminë

natyrore dhe kulturore, sepse me to është i lidhur identiteti kombëtar, zhvillimi

ekonomiko-shoqëror dhe e ardhmja e brezave. Njohja dhe mbrojtja e saj është

detyrë për të gjithë: shtetin, studiuesit, shkollën, menaxherët, OJF-të. Njëherazi

ky është një problem i madh mjedisor i kohës së sotme dhe i perspektivës në

botë, por edhe në Shqipëri. Veç të tjerash, zgjidhja e këtij problemi kërkon

studime të plota nga këndvështrime të ndryshme.

Studimi “Trashëgimia natyrore e Shqipërisë (Vlerat, rreziqet dhe

menaxhimi)”, i prof. dr. Perikli Qiriazit dhe i botuar nga Akademia e Shkencave

e Shqipërisë, duke analizuar e trajtuar problemet nga këndvështrimi gjeografik,

plotëson një boshllëk të ndjeshëm të studimeve të trashëgimisë sonë aq të pasur

natyrore dhe kulturore.

Janë një varg arsyesh që motivojnë ndërmarrjen e këtij studimi dhe botimin e

tij. Ndër më kryesoret prej tyre theksojmë: duhet theksuar se në studimet e kryera,

më tepër nga biologë dhe pylltarë, me gjithë vlerën e tyre, mungon ose është

shprehur shumë pak vështrimi gjeografik, tepër i domosdoshëm për njohjen

tërësore të trashëgimisë natyrore dhe për mbrojtjen e menaxhimin e saj shkencor;

mungon analiza tërësore e konceptit të sotëm të trashëgimisë natyrore, të dhënë në

studimet e shumta shumëdisiplinore në botë, në dokumentet zyrtare, deri ligjore të

UNESKO-s dhe të institucioneve të tjera ndërkombëtare dhe kombëtare; ende tek

ne ka kuptim të ngushtë të kësaj trashëgimie dhe nuk njihen metodat e reja të

vlerësimit dhe menaxhimit për mbrojtjen e vlerave të saj në interes të studimeve

shkencore, edukimit ekologjik e patriotik dhe të zhvillimit të qëndrueshëm të

turizmit; ende janë të panjohura plotësisht sitet e mbrojtura, vlerat e tyre,

mundësitë e mëdha që ato ofrojnë për zhvillimin e qëndrueshëm të rajoneve të

veçanta dhe të gjithë vendit tonë.

Theksojmë se natyra tepër e larmishme e vendit tonë, i cilësuar me të drejtë një

“Muze i madh natyror”, kërkon studime të detajuara dhe të thelluara

shumëdisiplinore, të cilat duhet të evidentojnë vlera dhe site unike natyrore, të

154 Pasqyra e librave

argumentuara shkencërisht për statusin ligjor të zonës së mbrojtur. Natyra jonë ka

objekte e vlera të tjera ende të panjohura që meritojnë këtë status. Zgjerimi i

sipërfaqes së mbrojtur ndihmon në plotësimin, në këtë fushë, të kërkesës së

Bashkimit Europian për pranimin e vendit tonë në gjirin e tij. Studimi, duke

njohur mjaft mirë këto probleme dhe kërkesa, i jep të plota konceptet

bashkëkohore të trashëgimisë natyrore dhe zbatimin e tyre në vendin tonë për

diferencimin e trashëgimisë natyrore botërore, kombëtare dhe rajonale, për

evidentimin, vlerësimin dhe menaxhimin e siteve të zonave tona të mbrojtura si

pasuri kombëtare.

Mbi bazën e koncepteve të reja mjedisore dhe analiza shkencore, trajtohen

treguesit mjedisorë, kriteret e përcaktimit të siteve të zonave të mbrojtura,

klasifikimi dhe vlerat e tyre, gjendja dhe menaxhimi për qëllime shkencore,

kulturore, didaktike dhe turistike, duke sjellë kështu një ndihmesë të ndjeshme

në ndërtimin e strategjisë së menaxhimit të integruar të trashëgimisë sonë

natyrore me zhvillimin social dhe ekonomik të qëndrueshëm.

Studimi është kryer mbi bazën e kritereve dhe objektivave të qartë

shkencorë, si: njohja, trajtimi, mbrojtja dhe menaxhimi shkencor i vlerave të

siteve të trashëgimisë sonë natyrore për qëllime studimore, ekologjike,

kulturore dhe turistike etj.

Në këtë monografi trajtohet një problematikë e gjerë që përfshin të gjitha

kategoritë e zonave të mbrojtura, botërore dhe kombëtare. Te këto të fundit

analizohen nga rezervatet strikte të mbrojtura (shkencore) deri tek ekomuzeu

Aos/Vjosë.

Analiza shkencore fokusohet kryesisht në vlerat dhe problemet e

trashëgimisë sonë natyrore. Por, meqë trashëgimia natyrore dhe kulturore janë

të lidhura dhe plotësojnë njëra-tjetrën, analizohen edhe sitet e trashëgimisë

kulturore botërore nga vendi ynë dhe hapësira gjeografike shqiptare, si dhe

vlerat materiale shpirtërore të siteve të trashëgimisë sonë kombëtare. Është hera

e parë që evidentohet dhe trajtohen vlerat shpirtërore të zonave të mbrojtura,

duke hedhur bazat e drejtimet e hulumtimit dhe të trajtimit të këtyre vlerave.

Kjo ndihmon në vlerësimin e tyre turistik, në njohjen dhe ruajtjen më të mirë të

historisë dhe të botës sonë shumë të pasur shpirtërore, duke evidentuar dhe

rrënjosur identitetin tonë kombëtar, traditat tona të pasura. Kjo e bën analizën

më të plotë, ndërsa sitet më interesante për t’u vizituar.

Monografia përgatit kushtet dhe nxit ndërmarrjen e studimeve të tjera për

njësi gjeografike dhe administrative të vendit tonë, për trajtimin e detajuar të

problemeve të vlerësimit të siteve të kategorive të ndryshme të zonave të

mbrojtura etj.

Duke përdorur metoda të reja shkencore dhe duke ballafaquar të dhënat e

burimeve të ndryshme dhe mbi bazën e koncepteve bashkëkohore mjedisore,

autori jep në mënyrë shkencore gjendjen mjedisore dhe problemet e zonave

tona të mbrojtura, rreziqet kërcënuese e menaxhimin për mbrojtjen e vlerave të

tyre.

Vlerë të veçantë në monografi kanë ilustrimet: harta, tabela dhe sidomos

fotografi cilësore, të cilat shërbejnë edhe si burim informacioni shkencor.

Tematika tepër e gjerë, këndi i ri aktual i vështrimit të kësaj tematike

botërore e kombëtare, pasqyrimi i arritjeve të fundit në botë dhe në Shqipëri,

Trashëgimia natyrore e Shqipërisë (vlerat, rreziqet dhe menaxhimi) 155

ndërthurja e koncepteve të sotme teorike me analiza konkrete të gjendjes së

trashëgimisë natyrore botërore dhe kombëtare; trajtimi i metodave të vlerësimit

dhe të menaxhimit shkencor të siteve të kësaj trashëgimie e bëjnë studimin për

trashëgiminë natyrore shqiptare të vetmin dhe të vlefshëm për: ligjvënës,

punonjës dhe organe të mbrojtjes së mjedisit e të pushtetit qendror e vendor,

menaxhues të pasurive natyrore, operatorë turistikë dhe turistë, ambientalistë

dhe dashamirës të natyrës. Njëherazi, kjo monografi shërben si pikë referimi për

studiuesit e natyrës së vendit tonë (gjeologë, gjeografë, klimatologë, hidrologë,

pedologë, biologë, ekologë etj.) dhe trashëgimisë sonë natyrore. Ajo siguron

informacionin bazë për disiplinën e trashëgimisë natyrore, që, me të drejtë, ka

zënë vend në kurrikulat e arsimit parauniversitar, universitar dhe pasuniversitar.

Kemi bindjen se me vlerat e mëdha sa teorike, aq edhe praktike, punimi do

të ndihmojë në zgjidhjen e problemeve praktike të mbrojtjes dhe menaxhimit të

trashëgimisë së pasur dhe të larmishme natyrore të vendit tonë. Ajo ndihmon në

përgatitjen e strategjive dhe planeve të zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit në

rajone dhe njësi administrative të vendit që përbën bazën shkencore për

sensibilizimin e opinionit për njohjen, mbrojtjen dhe menaxhimin turistik të

trashëgimisë sonë natyrore.

Si shkruan në vlerësimin e tij prof. dr. Ferdinand Bego, ky është një “libër i

shkruar me profesionalizëm, dashuri të thellë dhe ndjenjë të lartë përgjegjësie”.

Ai botohet në një kohë kur më shumë se kurrë ka dalë nevoja për njohjen dhe

ruajtjen e trashëgimisë sonë të mbetur natyrore si prioritet kombëtar dhe aksion

i madh për të realizuar detyrimin tonë që t'u lëmë brezave që vijnë një natyrë të

bukur, të pasur dhe të shëndetshme.

Ky libër është një thirrje e fuqishme që autori u bën të gjithëve për t'i njohur

thesaret e natyrës sonë, për t'i shijuar dhe për t’u ripërtëritur shpirtërisht; për t'i

promovuar si objekte me vlera shkencore dhe turistike, për t’i mbrojtur ato me

kujdes, për të ripërtërirë objektet jo të pakta të dëmtuara të natyrës sonë.

Ky libër duhet të jetë pjesë e bibliotekës së çdo familjeje shqiptare, e çdo

shkolle apo Universiteti, e çdo pushtetari dhe ligjvënësi; e çdo operatori turistik;

e çdo publicisti. Vetëm kështu vlerat e trashëgimisë sonë të përbashkët natyrore

do të njihen, mbrohen, menaxhohen dhe ripërtërihen brez pas brezi.

Ky studim është përgatitur duke u mbështetur në informacione të shumta të

siguruara nga literatura vendase dhe e huaj, nga institucionet publike dhe

jopublike mjedisore shqiptare, por sidomos nga vrojtimet dhe rilevimet e

përsëritura të vetë autorit në terren.

Ai është studim origjinal i autorit, sintezë e punës së tij shumë të pasur

studimore mbi trashëgiminë natyrore të Shqipërisë, fryt i formimit të tij solid

profesional për studime të thelluara shkencore.

Vasil KRISTO

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

HARTA E LETËRSISË ARABE NË GJUHËN SHQIPE

FETI MEHDIU, “PËRKTHIMET E LETËRSISË ARABE

NË GJUHËN SHQIPE 1922-1982”, PRISHTINË, 2008,

270 F.

Feti Mehdiu është njëri prej orientalistëve veteranë të Kosovës. Ai është

njëri nga themeluesit e degës së tretë të orientalistikës në ish-Jugosllavi, e cila

është themeluar në Prishtinë në vitin 1973 dhe ka kontribuar shumë në studimin

dhe përkthimin e letërsisë arabe në gjuhën shqipe.

Si rezultat i punës së tij për disa dekada në këtë fushë, del para opinionit

shkencor me veprën (disertacion i doktoranturës) “Përkthimet e letërsisë arabe

në gjuhën shqipe”, i botuar në Prishtinë, në vitin 2008.

Me këtë studim kemi një hartë të plotë e të qartë se çfarë është përkthyer nga

letërsia arabe në gjuhën shqipe gjatë shekullit të njëzetë, veçanërisht gjatë

viteve 1922–1982. Kjo vepër është një pasqyrë e përkthimeve të letërsisë arabe

duke përfshirë edhe atë popullore.

Duhet theksuar këtu se fillimi i përkthimeve ishte nga letërsia popullore

arabe. Kritiku dhe shkrimtari shqiptar i njohur, Faik Konica (1875-1942), në

vitin 1922 botoi një përzgjedhje nga libri “Një mijë e një net” me titull “Nën

hijen e hurmave”. Këtë e kishte përkthyer nga një botim anglisht, të cilin e pati

bërë orientalisti Edvard Lane dhe e kishte botuar për herë të parë në vitin 1847.

Ribotimi i vitit 1912 i ra në dorë Faik Konicës dhe ky botim i shërbeu atij

për veprën “Nën hijen e hurmave”.

Me përjashtim të këtij përkthimi, që pati një botim në Tiranë në vitin 1943

dhe një të tretë në Prishtinë në vitin 1985, në këtë lëmi kemi një ndërprerje të

gjatë që zgjati deri pas Luftës së Dytë Botërore, më saktësisht deri në ndërtimin

e hartës re të Ballkanit, ku shqiptarët u detyruan të jetonin në dy shtete nën

sundimin e Partisë Komuniste (të Shqipërisë dhe të Jugosllavisë). Përkundër

konfliktit të ashpër ideologjik midis tyre u shfaq interesimi për letërsinë arabe

dhe përkthimin e saj. Kështu, faktori ideologjik që mbizotëronte fillimisht ia

lëshoi radhën faktorit akademik (orientalistikës). U shfaq interesimi për

letërsinë arabe dhe përkthimin e saj në të dyja anët: Tiranë e Prishtinë.

Në Shqipëri ideologjia i jepte përparësi përkthimit të “letërsisë progresive”

në botë dhe “letërsisë së popujve të rezistencës” (Algjeri, Vietnam, Palestinë

Harta e letërsisë arabe në gjuhën shqipe 157

etj.), kështu që më të preferuar ishin shkrimtarët e majtë dhe shkrimtarët e

rezistencës. Ky faktor ideologjik në fillim, në Jugosllavi, i jepte rëndësi dhe

përparësi “lëvizjes së mosinkuadrimit”.

Nga viti 1955 kjo lëvizje kontribuoi në zgjerimin e hartës së përkthimit të

letërsisë arabe, ku përfshiheshin shkrimtarë me orientime “të majta” dhe “të

djathta” që mbulohen me ombrellën e “mosinkuadrimit”. Falë kësaj situate,

orientalistika në Jugosllavi përjetoi zhvillim më të hovshëm pas vitit 1950 kur u

themelua dega e orientalistikës në Universitetin e Sarajevës dhe u themelua

Instituti Oriental në Sarajevë (që ende është i vetmi i këtij lloji). Më vonë, në

vitin 1973 u themelua edhe dega e tretë e Orientalistikës në Prishtinë.

Edhe pse dega e parë në Beograd (e themeluar në vitin 1926) ishte e zënë

më shumë me filologjinë orientale, ajo nxori gjenerata që kanë pasur rol të

rëndësishëm gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX në studimin dhe përkthimin e

letërsisë arabe (si Rade Božović, Vojislav Simić, Sulejman Grozdanić, Esat

Duraković etj.). Dega e Orientalistikës e Prishtinës luajti rol të veçantë si e

vetmja e këtij lloji te shqiptarët. Ajo pati ndikim të rëndësishëm në përkthimin e

letërsisë arabe në gjuhën shqipe.

Duke marrë parasysh të gjithë këta faktorë: ideologjikë, politikë dhe

akademikë, nuk është për t'u habitur që Jugosllavia konsiderohet hapësira

kryesore e përkthimit të letërsisë arabe dhe aty shfaqet gjatë viteve pesëdhjetë të

shekullit të kaluar antologjia e parë e poezisë arabe, e cila na njeh me poetët

arabë, e pastaj botohet gjatë viteve gjashtëdhjetë antologjia e parë e poetëve

(Abdulvehhab el Bajati) dhe e prozatorëve arabë (Mahmud Tejmur).

Në bazë të kësaj vihet re se faza e parë e përkthimit të letërsisë arabe në

gjuhën shqipe ishte e lidhur ngushtë me përkthimet në gjuhën serbokroate, në të

cilën ishin botuar edhe antologji të letërsisë arabe. Është për t’u vënë re

gjithashtu se poetët më të rëndësishëm të Kosovës kanë kontribuar më pas në

përkthimin e poezisë arabe nga gjuha serbokroate në shqipe, si Esat Mekuli

(1916–1993), Enver Gjerqeku (1928–2009) dhe të tjerë.

Me themelimin e degës së Orientalistikës në Prishtinë shfaqet faza e dytë, e

cila dallohet nga e para. Përveç vëllimit të përkthimeve që publikohen, kjo fazë

dallohet edhe me përkthime drejtpërdrejtë nga arabishtja në gjuhën shqipe. Në

këtë fazë, si përkthyes nga origjinali paraqiten: Hasan Kaleshi1, Feti Mehdiu

2,

Muhammed Mufaku3, Shemsi Ajvazi, Ismail Ahmeti, Abdullah Hamiti etj.

Nëse kthehemi te harta e letërsisë arabe në gjuhën shqipe, shohim se ajo

shtrihet nga Maroku deri në Liban dhe prej Sirisë deri në Sudan dhe përfshin

poezinë, tregimin e romanin. Nga poezia, në këtë hartë gjenden emrat e rreth

njëqind e tridhjetë poetëve arabë, nga Imru-l- Kajsi (poet i shekullit të gjashtë-

shtatë) e deri te Mahmud Dervishi (poet i shekullit të njëzetë) dhe Mahmud

Tejmuri (prozator i shekullit të njëzetë).

Këtu vërehet fakti se numri më i madh i poetëve ishin nga Palestina (22

poetë), nga Algjeria (19 poetë), Siria (15 poetë) dhe Maroku (2 poetë). Në

fushën e prozës gjejmë emrat e rreth gjashtëdhjetë shkrimtarëve me tregime dhe

1 Mahmud Tejmur, Haxhi Çelebiu dhe tregime të tjera, Prishtinë, 1968. 2 Poezi arabe, Shkup, 1983. 3 Antologji e poezisë së re arabe, Prishtinë, 1979.

158 Pasqyra e librave

romane, duke filluar nga Siria (me 26 shkrimtarë) e deri te Jemeni (me 1

shkrimtar). Këtë e dëshmon fakti se tani kemi antologji me tregime të shkurtra

vetëm nga një vend, siç është rasti i antologjisë “Tregime Siriane”, e botuar në

vitin 1982 në Prishtinë.

Përmbyllja e librit sjell disa ilustrime që dëshmojnë se ndikimi i letërsisë

arabe është reflektuar te shkrimtarët bashkëkohore shqiptarë në Kosovë.

Dr. Muhamed M. ARNAUTI

Ky recension është botuar së pari në gjuhën arabe në al-“Hajat”,

dt. 19 maj, 2009

Përktheu dr. Valon MYRTAJ

Kronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturore

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

ALBANOLOGJIA NË KINË: ARRITJE

DHE PERSPEKTIVA. KONFERENCË

E PROF. DR. KE JING

Më 20 shkurt 2018 Shoqata e Gjuhësisë Shqiptare organizoi një takim

mbresëlënës me albanologen Ke Jing, shefe e Departamentit të marrëdhënieve

me botën e jashtme dhe pedagoge në katedrën e gjuhës shqipe në Universitetin

e Gjuhëve të Huaja në Pekin (BFSU). Takimi u zhvillua në sallën kryesore të

Bibliotekës së Kryeministrisë në Tiranë, ku përgjegjësja e bibliotekës znj.

Ardita Repishti, kishte krijuar kushte shume të mira për zhvillimin e

veprimtarisë.

Merrnin pjesë studiues e pedagogë të shkencave e filologjike, studentë

kinezë që ndjekin studimet për kualifikim në Universitetin e Tiranës, gazetarë,

anëtarë të Shoqatës së Miqësisë Shqipëri – Kinë e të ftuar të tjerë. Fjalën e

hapjes dhe të paraqitjes së albanologes kineze e mbajti prof. dr. Emil Lafe,

kryetar i Shoqatës së Gjuhësisë Shqiptare. Pasi përshëndeti dhe falënderoi

pjesëmarrësit e shumtë për interesimin e tyre rreth kësaj veprimtarie, ai bëri një

paraqitje të shkurtër të karrierës shkencore të prof. dr. Ke Jing dhe të Katedrës

së gjuhës shqipe në Pekin, të cilën ajo e ka drejtuar me aftësi e me përkushtim

deri në vitet e fundit, kur u ngarkua me detyrën e shefes së Departamentit të

marrëdhënieve me botën e jashtme në Universitetin e Gjuhëve të Huaja të

Pekinit, i cili ka lidhje bashkëpunimi me rreth njëqind vende të botës. Prof. Ke

Jing, e cila ka kryer studimet për gjuhë e letërsi shqipe në Universitetin e

Prishtinës (1989), ndodhej në Tiranë për një qëndrim studimi njëmujor dhe kjo

ishte vizita e saj e pestë në Shqipëri. Tema e konferencës së prof. dr. Ke Jing

ishte “Albanologjia ne Kinë, arritje dhe perspektiva”. Në vijim po japim një

përmbledhje të fjalës së saj:

Katedra e Gjuhës Shqipe ne Pekin është krijuar ne vitin 1961, e vetmja në

Kinë dhe në Azi. Gjatë periudhës 1961–2000 kanë kryer studimet 87 studentë.

Ne vijimësi kemi pasur 24 studentë të nivelit universitar (Bachelor) në vitin

akademik 2000–2004, ndërsa në vitin 2004–2008 kanë ndjekur mësimet 22

studentë. Ne vitin akademik 2008–2012 kanë qenë 16 studentë, ndërsa në vitin

akademik 2012–2016 vijuan 10 studentë. Dhe në vitin 2016 ishin 16 studentë.

Në nivelin master kemi pasur 5 studentë, ndërsa në nivelin pasuniversitar

(doktoranturë) kemi pasur 2 studentë. Katedra jonë mbulon mësimdhënien e

162 Kronika kulturore

gjuhës shqipe në të gjitha nivelet (Bachelor, Master dhe Doktoranturë), punë

kërkimore-shkencore dhe ura shkëmbimi kulturore dhe miqësore. Programi

Bachelor është 3+1. Në vijim të punës sonë kemi pasur kurse të detyruara, si

shqipja fillestare, e mesme dhe e avancuar, gjendja e përgjithshme e Shqipërisë,

shqipja në të folur, audio-vizuale, shkrimi i shqipes dhe përkthimi me gojë

shqip-kinisht, gjithashtu kemi organizuar, studime për historinë dhe kulturën e

Shqipërisë, historinë e marrëdhënieve diplomatike kino-shqiptare, historinë e

letërsisë shqipe, shkrim akademik.

Në kurset me zgjedhje kemi pasur kryesisht drejtimet: historia e

shqiptarëve, historia dhe e tashmja e Ballkanit, historia fetare e Shqipërisë,

studimi arkivor i marrëdhënieve Kinë–Shqipëri, historia e filmave shqiptarë. Në

kurset me zgjedhje me drejtim politik fusha studimi kanë qenë: politika dhe

diplomacia e Shqipërisë bashkëkohore, sistemi politik dhe partitë politike në

Shqipëri, diplomacia kino-shqiptare, diplomacia e Shqipërisë, Europës dhe

SHBA.

Mjaft frytdhënës ka qenë shkëmbimi akademik me profesorët nga

Akademia e Shkencave e Shqipërisë Emil Lafe e Shaban Sinani. Këta dy

profesorë të nderuar kohët e fundit kanë bërë vizitë pune në katedrën tonë të

gjuhës e letërsisë shqipe në Pekin, duke u sjellë përvojën e tyre studentëve

kinezë.

Në vitin akademik 2014 u kemi dhënë katër studentëve terma doktoranture

në mënyrën me bashkudhëheqje. Temat janë: Imazhi i Kinës në letrat shqipe,

Krahasimi i Kadaresë me I. Andriç, Marrëdhëniet kino-shqiptare, Krahasimi i

mentalitetit kinez me atë shqiptar. Gjithashtu puna kërkimore-shkencore na ka

dhënë rezultate të kënaqshme: tekstet “Gjuha Shqipe (I–IV)” shërbyen gjatë

vitit akademik 1989–2003 si tekste bazë mësimore të gjuhës shqipe;

“Gramatika e gjuhës shqipe 1988”, ribotuar në vitin 2007, libër referues mbi

rregullat gramatikore të gjuhës shqipe; po ashtu libri me bashkëbisedime shqip-

kinisht nga Zhang Linhui dhe Ruzhdi Stringa. Ndërsa me mjaft përkushtim janë

drejtuar kursi i ri i gjuhës shqipe (I–IV) (2003–2007) nga Ke Jing dhe Xiao

Guifen. Na kanë vlejtur në punën tonë përkthimet shqip-kinisht dhe kinisht-

shqip nga Xjao Guigfen, si dhe gramatika praktike e gjuhës shqipe nga Ke Jing

dhe Chen Fenghua. Po ashtu kursi dëgjimor i gjuhës shqipe nga Chen Fenghua.

Nga punimet që na kanë ndihmuar në punën tonë mësimore, kanë qenë

kryesisht: Xiao Guifen, Theksi i fjalëve në gjuhën shqipe (2006); Ke Jing, Roli i

korpusit shqip dhe vënia e tij në provë në punët kërkimore dhe shkencore

(2006–2007); Përkthimet e letërsisë kineze në Shqipëri: në vitin 2009 Chen

Fenghua, për Driteroin dhe më 2013, Ke Jing. Në fushën e kulturës dhe të

traditave: Xiao Guifen, Familjet dhe martesat në Shqiperi (2006); Prejardhja e

simbolit “shqiponjë” të shqiptarëve (2007); “Besa” në kulturën tradicionale

shqiptare (2008), Chen Fenghua. Studime rajonale: Historia, gjendja aktuale

dhe e ardhmja e Kosovës (2006), perspektivat e anëtarësimit në BE te vendeve

te Ballkanit Perëndimor (2007), Ke Jing; Politika e Amerikës ndaj Kosovës, Ke

Jing. Studime per Kadarenë: Personaliteti i personazheve kryesore tek “Prilli i

thyer” (2007); Çështja e Kosovës në veprat e Ismail Kadarese (2008), Ke Jing.

Studime fetare: Kombi Shqiptar dhe sekti mysliman-bektashi (2013), tolerancë

fetare në kulturën fetare shqiptare dhe kineze ( 2017), Jin Qiao.

Albanologjia në Kinë: Arritje dhe perspektiva. Konferencë e prof. dr. Ke Jing 163

Sot biblioteka e katedrës sonë ka mbi 1700 libra shqip, ndërsa biblioteka e

Universitetit të Gjuhëve të Huaja mbi 1700 libra.

Perspektivat që mendojmë për të ardhmen janë: nismat “Një brez një rrugë“

dhe “16+1” të Kinës (më shumë studentë më shumë shanse). Qendra

albanologjike, studime më të thella në fushat përkatëse, pjesëmarrja në

konferencë, botime të duhura. Vizion global i pedagogëve, me Shqipërinë, më

Ballkanin dhe institucionet prestigjioze. Pjesëmarrja në projektin e përkthimit të

25 veprave klasike shqiptare në gjuhën kineze (Encikolpedi e shkurtër e

historisë dhe trashëgimisë kulturore të Shqipërisë, Historia e Skënderbeut,

Otello arapi i Vlores, …). Fjalori prej 40 mijë fjalësh shqip-kinisht e kinisht-

shqip. Enciklopedia kineze (mbi 50 krijues shqiptarë në pjesën e letërsisë

botërore). Do të vijojë doktoratura me trema albanologjike (pesë doktorantë).

Pas fjalës së prof. Ke Jing u zhvilluan diskutime e u bënë pyetje lidhur me

zhvillimin e marrëdhënieve kino-shqiptare në fushën e kulturës, të shkencës, të

arrtit e të shkëmbimeve akademike. Pjesëmarrësit e përgëzuan nxehtësisht prof.

Ke Jing për shqipen e saj të rrjedhshme (foli pa tekst të shkruar përpara), për

kontributet në rritje studiuesve kinezë në fushën e gjuhës e të letërsisë shqipe

dhe për rolin e Katedrës së gjuhës shqipe në Universitetin e Gjuhëve të Huaja të

Pekinit si urë miqësie ndërmjet dy popujve.

Ibrahim HAJDARMATAJ

NekrologjiNekrologjiNekrologjiNekrologjiNekrologji

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

ALBINA H. GIRFANOVA

(1957 – 2018)

Më 2 shkurt 2018 u nda nga jeta gjuhëtarja ruse Albina H. Girfanova,

pedagoge në degën e gjuhës dhe të letërsisë shqipe në Fakultetin e Filologjisë të

Universitetit Shtetëror të Sankt-Peterburgut (Rusi), studiuese e njohur në fushën

e ballkanologjisë, të albanologjisë, të turkologjisë dhe altaistikës. A. H.

Girfanova kishte lindur më 1 shkurt 1957 në Vajmar të Gjermanisë, ku i ati

shërbente në radhët e trupave sovjetike të vendosura në ish Republikën

Demokratike Gjermane. Pasi u kthye në atdhe, familja e saj u vendos në

Leningrad (sot Sankt-Peterburg), ku Albina filloi studimet universitare në

Fakultetin e Filologjisë, nëë degën e gjuhës dhe të letërsisë shqipe, e cila ishte

themeluar në vitin 1957 pranë katedrës së gjuhësisë të përgjithshme, me nismën

e prof. Agnia V. Desnickaja. Edhe në vitet e ndërprerjes së plotë të

marrëdhënieve diplomatike ndërmjet BS dhe Shqipërisë ajo degë ka vijuar

rregullisht, duke pranuar studentë të rinj çdo dy vjet, me gjithë vështirësitë për

gjetjen e literaturës dhe mungesën e kontakteve e të shkëmbimeve.

Albina H. Girfanova u formua si filologe e albanologe me njohuri të gjera

nën drejtimin e profesorëve A. V. Desnickaja, G. I. Entrej, I. I. Voronina etj. Si

studente e dalluar, e diplomuar me rezultate të larta, u emërua bashkëpunëtore

shkencore në Institutin e Gjuhësisë të filialit të Akademisë së Shkencave të BS

për Leningradin. U caktua të merrej me studimin e gjuhëve altaike, por gjuha

shqipe, letërsia dhe kultura shqiptare e kishin bërë për vete në vitet e studimeve

dhe ajo nuk u nda prej tyre. Kështu jeta e saj shkencore kaloi në dy caqe të

skajshme të hemisferës sonë: herë Lindjen e Largët të Rusisë, te popullsitë e

lashta vendëse pranë lumit Amur, gjatë viseve të bregut të detit Ohotsk dhe në

ishullin Sahalin, herë në Ballkan, në vendet ku flitet gjuha shqipe (Shqipëri,

Kosovë, Maqedoni, Mali i Zi). Në Institutin e Gjuhësisë ishte formuar një grup

albanologësh shumë të zellshëm e aktivë, që studionin probleme të ndryshme të

gjuhës shqipe sipas orientimeve shkencore të A. V. Desnickajas, duke e

vështruar shqipen sidomos në kuadrin edhe të gjuhëve të tjera të Ballkanit, për

të njohur më mirë tiparet e saj si gjuhë ballkanike dhe njëkohësisht si gjuhë e

veçantë. Për fat të mirë kjo traditë vijon, ndonëse jo në atë shkallë si më parë.

Në degën e gjuhës e të letërsisë shqipe A. Girfanova dha kryesisht mësime

të gjuhës praktike. Ka ndjekur me kujdes zhvillimet e prurjet e reja në leksikun

168 Nekrologji

e shqipes, sidomos në fushën e leksikut shoqëror-politik dhe në fushën e

terminologjisë; përpiqej të zgjidhte materiale sa më të përshtatshme për t’u

mësuar mirë studentëve shqipen standarde dhe varietetet e tjera të saj, gjuhën e

ligjërimit të përditshëm bisedor, gjuhën e shtypit, veçoritë e gjuhësore të

dialekteve në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni. Për të gjitha këto ajo mbante lidhje

të vijueshme e të dendura me kolegët shqiptarë dhe ka ardhur në Shqipëri gati

për vit gjatë shtatorit së bashku me grupin e studentëve që ndiqnin kursin veror

të gjuhës shqipe në Universitetin e Tiranës. Për nevoja të procesit mësimor

hartoi dy fjalorë të rëndësishëm rusisht – shqip e anasjelltas: fjalorin e leksikut

shoqëror-politik dhe fjalorin e termave të gjuhësisë. A. Girfanova ishte gjithnjë

kureshtare dhe e etur të mësonte sa më shumë jo vetëm nga fjalët, shprehjet dhe

hollësitë e gjuhës shqipe, por edhe nga historia, jeta e kultura shqiptare në

përgjithësi, nga zakonet e traditat dhe nga bukuritë e natyrës. Udhëtimet nëpër

viset shqiptare i jepnin kënaqësi të veçantë.

Duket se njohja e gjuhës tatare (që bën pjesë në një familje me turqishten)

në rrethanat e mjedisit familjar qe një shtysë dhe premisë që në veprimtarinë e

saj shkencore albano-ballkanologjike të merrej më fort me ndikimin e turqishtes

e të gjuhëve turkike në përgjithësi në gjuhën shqipe dhe më gjerë në hapësirën e

Ballkanit. Artikulli i i saj i parë nga kjo fushë ka si temë hulumtimin e

toponimeve me burim nga gjuhët turkike në Ballkan (1993). Këtë drejtim

studimesh e thelloi hap pas hapi, disa herë edhe në bashkëpunim me prof. N. L.

Suhaçev. Të dy së bashku në shtator të vitit 2017 referuan në Universitetin e

Vlorës dhe në Tiranë mbi gjendjen e punës për fjalorin “Turkizmat në gjuhët e

Europës Juglindore” si sprovë e një përshkrimi përmbledhës të të dhënave

historike-leksikore dhe etimologjike nga ana e tyre. Ky fjalor, me parime e

kritere të përparuara, kishte arritur atëherë në mbi 2200 faqe kompjuteri.

Burimet dhe materialet nga gjuha shqipe zënë një vend të rëndësishëm në këtë

fjalor.

Albina H. Girfanova ka pasur gjithnjë dëshirë të madhe për të zgjeruar

bashkëpunimin ndërmjet filologëve shqiptarë dhe studiuesve të gjuhës e të

letërsisë shqipe në Rusi. Ajo ka marrë pjesë në veprimtari të ndryshme

shkencore në vendin tonë dhe ka botuar artikuj e kumtesa me vlerë. Ka qenë në

ballë të punëve për organizimin e disa veprimtarive albanologjike në Sankt-

Peterburg; po ashtu ka qenë bashkëpunëtorja më aktive e Shoqatës së Gjuhësisë

Shqiptare për organizimin e veprimtarisë së përvitshme “Takime Shkencore

Shqiptare Ruse”, të zhvilluar në Tiranë (shtator 2014 – 2017). Botimet e saj

shkencore dhe mësimore, siç e dëshmon bibliografia në vijim, janë vlera të

çmuara në fushën e albanologjisë.

Ndarja nga jeta e A. H. Girfanovës ka prekur thellë ndjenjat e kolegëve të

saj të shumtë në rrethet shkencore të albanologjisë e ballkanologjisë, të

turkologjisë e altaistikës. Me përzemërsinë, optimizmin dhe gjallërinë e saj

karakteristike Albina H. Girfanova ka gëzuar simpati të veçantë dhe dashuri te

të gjithë kolegët shqiptarë që e kanë njohur dhe që ndiejnë hidhërim për ndarjen

e saj të papritur nga jeta.

Emil LAFE, Nikolai L. SUHAÇEV

Albina H. Girfanova (1957-2018) 169

Bibliografia e punimeve ballkano-albanologjike e Albina H. Girfanovës

(libra e artikuj të botuar) – kronologjikisht

1993

Zametki po balkanskoj toponimii tjurkskogo proishoždenija (Ardžeš. Astan,

Balabanci i dr.) - në: Kunstkamera. Ėtongrafičeskie tetradi. Vypusk 2–3, 1993, f.

195– 207. (bashkautor Suchačev, Nikolai L.)

1994

Zametki po balkanskoj toponimii tjurkskogo proishoždenija (Valahija, Kumanija) -

në: Kunstkamera. Ėtongrafičeskie tetradi. Vypusk 5–6, 1994, f. 156–172.

(bashkautor Suchačev, Nikolai L.)

Zametki po balkanskoj toponimii tjurkskogo proishoždenija (Bessarabija,

Bogdanija, Budžak, Dobrudža). - në: Türk Dilleri Araştirmalari (Ankara). 1994.

Cilt 4. f. 88–108 (bashkautor Suchačev, Nikolai L.)

Zametki po balkanskoj toponimii tjurkskogo proishoždenija (Badčik, Grad

Kračuna, Tungužej). - në: Rocznik orientalistyczny (Warszawa). 49/1994, Zesz. 2, f.

65–72 (bashkautor Suchačev, Nikolai L.)

1995

Mbi leksikun autokton në gjuhën shqipe dhe në gjuhët romane-lindore. - në:

Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare.

Përmbledhje e ligjëratave dhe e kumtesave të lexuara në seminaret XV e XVI - 1989

e 1990. - Universiteti i Prishtinës Fakulteti Filologjik. Prishtinë, 1995, f. 95–96.

1996

Zametki po balkanskoj toponimii tjurkskogo proishoždenija (Bejlik, Eničer’, He š’).

- në: Kunstkamera. Ėtongrafičeskie tetradi. Vypusk 10, 1996, f. 167–177.

(bashkautor Suchačev, Nikolai L.)

1997

K harakteristike tjurkskih dialektov v kontekste balkanskogo jazykogogo sojuza. -

në: Materialy XXVI mežvuzovskoj naučno-metodičeskoj konferencii prepodavatelej

i aspirantov, 11–14 marta 1997 g. Sankt-Peterburg, Vyp. 3: Balkanskie, čtenija.

Sankt-Peterburg. 1997, f. 10–13.

Notes on Balkan Toponymy of Turk Origin (Walachia). në: Türk Dilleri

araştirmalari (Ankara). 1997. Cilt 7, f. 141–147. (bashkautor Suchačev, Nikolai L.)

1999

K istorii bektašizma v Albanii. - në: Materialy XVIII mežvuzovskoj naučno-

metodičeskoj konferencii prepodavatelej i aspirantov, 15–22 marta 1999 g. Sankt-

Peterburg, Vyp. 21: Balkanskie issledovanija, čast’ 1. Sankt-Peterburg. Idatel’stvo

Sankt-Peterburgskogo gosudarstvennogo Universiteta, 1999, f. 14–18.

170 Nekrologji

2001

Tjurkskie ėtnosy rannego srednevekov’ja v Jugo-Vostočnoj Evrope (K probleme

tjurkskih “zaimstvovanij”). - Studia linguistica et balcanica. Pamjati Agnii

Vasil’evny Desnickoj (1912–1992). Sankt-Peterburg, “Nauka”, 2001, f. 256–265.

2002

Albanija. MC «Evropa». (Serija «Evropa – naš občščij dom»). Sankt-Peterburg.

2002, 23 f. (bashkautore Voronina, I. I.)

2003

O tjurksikih zaimstvovanijah na istoričeskoj karte Jugo-Vostočnoj Evropy (Dannye

toponimii). - në: V poiskah «oriental’nogo» na Balkanah: Antičnost’,

Srednevekov’e, Novoe vremja. Institut slavjanovedenija RAN. Balkanskie čtenija 7.

Tezisy i materialy. Moskva, 2003, f. 64–69. (bashkautor Suchačev, Nikolai L.)

Rreth çështjes së standardizimit të gjuhës shqipe (bazuar në përvojën e përkthimit të

terminologjisë kompjuterike). - në: Konferenca shkencore “Shqipja standarde dhe

shoqëria shqiptare sot”. Tiranë, 11–12 nëntor 2002. Akademia e Shkencave e

Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Shtëpia botuese “Shkenca”. Tiranë,

2003, f. 296–300.

2004

Anglo-serbsko-albanskij razgovornik dlja sotrudnikov Rossijskogo kontingenta

Meždunarodnoj policii OON v Kosovo. Kosovo, 2004, 28 f. (në bashkautorësi me

Voronina, I. I.)

Balkanskaj toponimika tjurkskogo proishoždenija. - në: Doklady rossijskih učenyh.

IX Kongress po izučeniju stran Jugo-Vostočnoj Evropy (Tirana, 30.08.–

03.09.2004). Rossijskaja Akademija Nauk Institut Lingvističeskih Issledovanij

Institut Slvajanovedenija i Balkanistiki. Sankt-Peterburg “Nauka”, 2004, f. 90–100.

Balkanskaj toponimika tjurkskogo proishoždenija. - Association Internationale

d’Études du Sud-Est européen, IXe Congrès International d’Études du Sud-Est

européen - IXth International Congress of South-East European Studies. Résumés.

Tirana, 30 août – 3 septembre, 2004. Academie des Sciences d’Albanie, 76–77.

2005

Evropa – Stambul – Balkany (Turcizmy zapandoevropejskogo proishoždenija v

balkanskih jazykah. – Balkanskie čtenija 8. V poiskah “zapadnogo” na Balkanah.

Predvaritel’nye materialy. Moskva 2005, f. 84–88. (bashkautor Suchačev, Nikolai

L.)

2007

Balkano-tjurkskie izoglossy, izopgramy i izodoksy (Muzykal’nye instrumenty i

terminy). në: Vostok i Zapad v balkanskoj kartime mira. Pamjati V. N. Toporova.

Moskva, Institut slavjanovedenija RAN, Izdatel’stvo «Indrik», 2007, f. 182–189.

(bashkautor Suchačev, Nikolai L.)

O projekte slovarja “Tjurkizmi v jazykah Jugo-Vostočnoj Evropy (opyt svodnogo

opisanija istoriko-leksikologičeskih i etimologičeskih dannyh)”. - Revue des Études

des Sud-Est Européennes. (Bucarest) 45/2007, nr. 1–4, f. 461–490. (bashkautor

Suchačev, Nikolai L.)

Albina H. Girfanova (1957-2018) 171

Obščestvenno-političeskaja leksika albanskogo jazyka. Russko-albanskij slovar’-

minimum po materialam sovremennoj albanskoj pressy. Učebnoje posobije. Sankt-

Peterburgskij gosudarstvennyj Universitet. Filologičeskij fakultet. Sankt-Peterburg

2007, 146 f.

Tjurkizmy v jazykah Jugo-Vostočnoj Evvropy (Proekt opisanija istoriko-

leksikologičeskih i etimologičeskih dannyh). - në: Sovremennaja albanistika:

dostiženija i perspektivy. Meždunarodnaja naučnaja konferencija, posvjaščonnaja

pjatidesjatiletiju osnovanija otdelenija albanskoj filologii SPbGU. Sankt-Peterburg,

26–29 sentjabrja 2007 g. Tezisy dokladov. Filologičeskij Fakultet Sankt-

Peterburgskogo gosudarstvennogo universiteta. Institut lingvističeskih issledovanij

Rossijskoj Akademii nauk. “Nestor-Istorija”. Sankt-Peterburg, 2007, 40–41.

[Përmbledhje]

Irina Ivanovna Voronina (1939 – 2007). - Gjuha jonë (Tiranë) 27/2007, nr. 1–4, f.

214–216. (bashkautorë: Lafe, Emil; Zhugra, Alvina V.)

2009

Istočniki izučenija tjurkskih zaimstvovanij v albanskom jazyke. - në: Acta

Linguistica Petropolitana. St. Petersburg. Trudy Instituta lingvističeskih

issledovanij, tom V, čast’ 1. Sankt-Peterburg, “Nauka”, 2009, f. 37–50.

O rabote nad svodnym slovarjem “Tjurkizmy v jazykah Jugo-Vostočnoj Evropy”. -

në: Acta Linguistica Petropolitana. St. Petersburg Trudy Instituta lingvističeskih

issledovanij, tom V, čast’ 1. Sankt-Peterburg, “Nauka”, 2009, f. 266–274.

(bashkautor Suchačev, Nikolai L.)

2010

About “The Notes of the Yanychar”. - në: Lucrările simpozionului internaţional:

Cartea. România. Europa. Ed. a II-a – 20–24 sept. 2009. 550 de ani de la prima

atestare a oraşului Bucureşti. Biblioteca metropolitană Bucureşti. Bucureşti, 2010,

f. 590–595.

Albania as a World Center of the Bektashi tariqat. - në: Symposium International:

Le Livre. Le Roumanie. L’Europe. Troisième éd. 300 ans après la intronisation de

l’erudit roumain Dimitrie Cantemir en Moldavie. Résumés des communications.

22–24 Septembre 2010. Bibliothèque Métropolitain de Bucarest; Mairie de

Bucarest; Academie Roumain; Université de Bucarest. Bucarest, 2010, f. 82–83.

Tjurkskie zaimstvovanija v leksiko-tematičeskoj grupe «Nazvanija odeždy»

(Predvaritel’nye dannye slovar’ja «Tjurkizmy v Jugo-Vostočnoj Evrope. - Revue

Des Études Sud-Est Européennes (Bucarest), 48/2010, nr. 1-4, f. 25–69.

2011

Cvetooboznačenija tjurkskogo proishoždenija v jazykah Jugo-Vostočnoj Evropy

(monohromnye i smešannye tona). - në: Balkanskij spektr: ot sveta k cvetu.

Balkanskie čtenija 11. Tezisy i materialy. 22–24 marta 2011 g. Moskva. Institut

slavjanovedenija RAN. Moskva, 2011, f. 174–181. (bashkautor Suchačev, Nikolai

L.)

Cvetooboznačenija tjurkskogo proishoždenija v jazykah Jugo-Vostočnoj Evropy

(hromatičeskie tona). - në: Identitate, etnecitate, limbă în Sud-Estul Europei. Actele

Colocviului organizat de Institutul de Studii Sud-Est Europeene din Bucureşti şi

Institutul de Studii Lingvistice din Sankt-Petersburg, 29 septembrie, 2010,

172 Nekrologji

Bucureşti. Institutul de Studii Sud-Est Europeene al Acad. Române, Biblioteca

metropolitană Bucureşti) (Biblioteca de studii Sud-Est Europeene. 3. Bucureşti: Ed.

Biblioteca Bucureştiului, 2011. f. 81–95. (bashkautor Suchačev, Nikolai L.;

Lopašov, Ju. A.)

On the History of Bektashism in Albania. – në : Travaux de Symposium

international: Le Livre. La Roumanie. L’Europe. Troisieme édition – 20 à 24

Septembre 2010. T. 3. La troisième section: Étude Euro- and Afro-Asiatique.

Bucarest: Ed. Bibiliothèque de Bucarest, 2011, f. 650–655.

2012

O gipotetičeskih i realnyh izoglossah v toponimii. - Albanskaja filologija,

balkanistika, problemy jazykoznanija. Materialy meždunarodnoj konferencii,

posvjaščennoj 100-letiju so dnja roždenija člena-korrespondenta RAN Agnii

Vasil’evny Desnickoj. 27-30 sentjabrja 2012 g. Rossijskaja Akademija Nauk –

Sankt-Peterburgskij Naučnyj Centr - Institut Lingvističeskih Issledovanij. Sankt-

Peterburg, “Nestor-Istorija”, 2012, f. 91-96. (bashkautorë: Suchačev, Nikolai L.;

Lopašov, Ju. A.)

Turkish military and administrative vocabulary for Balkan Realities. - në: 55th PIAC

Annual Meeting, Hierarchy and Status in the Altaic World. July 22–27 2012, Cluj-

Napoca, Romania: Program. Abstracts. The Babeş-Bolyai Univ. of Cluj-Napoca,

The Institute of Turkology and Central Asian Studies, under the Patronage of the

Romanian Academy. Cluj Napoca, 2012, f. 10. (bashkautor Suchačev, Nikolai L.)

Učebnyj russko-albanskij i albansko-russkij slovar’ lingvističeskih terminov. Sankt-

Peterburgskij Gosudarstvennyj Universitet. Filologičeskij Falkultet. Sankt-

Peterburg, 2012, 75 f.

2013

Istorija nastave albanskog jezika u Rusiji [Abstract: The history of teaching

albanian language in Russia]. - në: Nastava albanskog jezika kao stranog

Mësimidhënia e gjuhës shqipe si gjuhë e huaj.. Filološki Fakultet, Univerzitet u

Beogradu - Fakulteti i Filologjisë Universiteti i Beogradit. Beograd, 2013, 115–120.

Për historinë e studimit të huazimeve turke në gjuhën shqipe. - në: Studia

linguistica et balcanica. Albanskaja filologija, balkanistika, problemy

jazykoznanija. K 100-letiju so dnja roždenija člena -korrespondenta RAN Agnii

Vasilevny Desnickoj. Rossijskaja Akademija Nauk - Institut lingvistiçeskih

issledovanij. Sankt-Peterburg, “Nauka”, 2013, 56–65 [Përmbledhje rusisht: Istorija

izučenia tjurkskih zaimstvovanij v albanskom jazyke]

2014

Tureckaja voenno-administrativnaja leksika v nominacii balkanskih realej. - në:

Aktualnye voprosy tjurkologičeskih issledovanij. Sbornik statej k 75-letiju V. G.

Guzeva. Sankt-Peterburgskij gosudarsvennyj Universitet. Vostočnyj fakultet. Sankt-

Peterburg. Izd. RHGA, 2014, f. 39-50.

2015

Tjurkizmy v balkanskih jazykah kak ėtnografičeskij istočnik (leksika svadebnogo

obrjada). – në:

Alkïş bitig. Scripta in honorem D. M. Nasilov. Sbornik statej k 80-letiju D. M.

Nasilova. Мoskva: ООО «Izdatelstvo MBA», 2015, f. 89–97.

Albina H. Girfanova (1957-2018) 173

2016

Turkic Borrowings in the Albanian language. - The 6-th International symposium

on oriental ancient documents studies. Faculty of Asian and African studies. St.

Petersburg. October 2–6, 2016. Abstracts. St. Petersburg State University, f. 30.

2017

Gjendja e punёs pёr “Turkish loan words in the languages of the South-Eastern

Europe” (“Fjalor i huazimive turke nё gjuhёt e Europёs Juglindore”). – në: Maping

Balkan routes: literary, cultural and linguistic Landscapes. International

Conference on Balkan Studies. Organized by the Department of Foreign Languages

and the department of Albanian Language and Litterature, Universiry of Vlora

“Ismail Qemali” in collaboration with the Faculty of Philology, University of

Belgrad. 8–9 September 2017. Vlora, Albania. Book of Abstracts. Vlora: Print. by

“Triptik”, 2017, f. 55–56. (bashkautor: Suchačev, Nikolai L.)

The etymology of toponym “Berat”, the former Beligrad (Etymological identity or

heterogeneous toponyms. - Maping Balkan routes… f. 63–64.

Balkanskaja toponimija tjurkskogo proishoždenija. - në: Meždunarodnaja naučnaja

konferencija. XIX Ivanovskie čtenija. Sankt-Peterburg, 19 maja 2017 g. Materialy

konferencii. Sankt-Peterburg. Centr sodejstvija obrazovaniju, 2017, f. 23-25.

Perla, vëllimi 81, numri 1, 2018

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

PROF. DR. REMZI NESIMI

(1933-2018)

Më 3 shkurt 2018 ndërroi jetë në Shkup prof. dr. Remzi Nesimi, gjuhëtar i

njohur, veprimtar i shquar i shkollës shqipe në Maqedoni, profesor universitar me karrierë të pasur dhe merita të spikatura për formimin e disa brezave filologësh ndër shqiptarët e Maqedonisë, delegat në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe.

Prof. Remzi Nesimi kishte lindur më 25 dhjetor 1933 në fshatin Odër të Tetovës, në një kohë kur Mbretëria e Jugosllavisë jo vetëm shqiptarëve, por as maqedonasve sllavë nuk u lejonte të shkolloheshin në gjuhën e vet amtare. Por mësuesit shqiptarë që u dërguan në ato treva nga qeveria e Tiranës më 1941, pas shpërbërjes së Mbretërisë Jugosllave, ndezën atje flakën e dashurisë për gjuhën dhe shkronjat shqipe. Remzi Nesimi kreu shkollën fillore në vendlindje dhe ndoqi më pas gjimnazin në Tetovë. Më 1955 një shtysë e brendshme e çoi të regjistrohej në degën e Albanologjisë në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Beogradit, ku u diplomua me rezultate të larta më 1960. Filloi punën si redaktor letrar në entin botues “Rilindja” të Prishtinës. Më pas kaloi me po këtë detyrë në Shkup, në gazetën “Flaka e vëllazërimit”, që ka qenë gazeta kryesore në gjuhën shqipe në Republikën Socialiste të Maqedonisë. Gjatë ushtrimit të kësaj detyre u ndesh me probleme të shumta të praktikës gjuhësore, mori pjesë në diskutime rreth tyre dhe dha ndihmesën e tij për një kulturë gjuhësore më të lartë në botimet dhe shtypin shqip. Prej atëherë çështjet e normës letrare, kujdesi për zbatimin e rregullave gjuhësore dhe veçanërisht për ruajtjen e pastërtisë së gjuhës shqipe do të bëheshin temë e përhershme e hulumtimeve dhe shkrimeve të tij.

Në vitet 1962–1964 R. Nesimi punoi si lektor i gjuhës shqipe në katedrën e albanologjisë në Beograd, aty ku kishte kryer studimet. Në atë mjedis universitar pati mundësi të fitonte një kualifikim shkencor më të ngritur si në fushën e albanologjisë, ashtu edhe të gjuhësisë në përgjithësi. Me këtë përvojë të re të fituar, u kthye në mjedisin shqiptar në vitin shkollor 1964–1965 si pedagog i Akademisë Pedagogjike të Shkupit, ku përgatiteshin arsimtarë për arsimin e përgjithshëm në gjuhën shqipe. Më 1975 u emërua profesor i gjuhës shqipe në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Shkupit, ku shërbeu deri në fund të karrierës së tij si profesor universitar. Veprimtaria e prof. Remzi Nesimit në arsimin e lartë në gjuhën shqipe dhe puna e tij kërkimore-shkencore, e shtrirë në gati 40 vjet, i kanë dhënë një vend nderi jo vetëm në Maqedoni, por

Remzi Nesimi (1933–2018) 175

në mbarë arsimin universitar dhe në shkencat filologjike shqiptare. Edhe pas daljes në pension ai mbeti i rrethuar nga miradija e çiltër e kolegëve më të rinj dhe e studentëve të tij të shumtë.

Në Shqipëri prof. Remzi Nesimi u bë më i njohur veçanërisht gjate përgatitjeve dhe zhvillimit të Kongresit të Drejtshkrimit, që u mbajt në prag të 60-vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë, si përmbushje e programit gjuhësor e kulturor të Rilindjes Kombëtare. R. Nesimi dha ndihmesën e tij të vyer si përfaqësues i Maqedonisë në Komisionin e organizimit të Kongresit, ndërsa në Kongres mbajti referatin “Procesi i njësimit të shqipes letrare në Maqedoni” dhe ishte anëtar i komisionit të hartimit të Rezolutës së Kongresit. Në referatin e tij prof. R. Nesimi parashtroi rrethanat dhe prirjet e lëvrimit të gjuhës shqipe te shqiptarët në Maqedoni pas Luftës II Botërore, si vijim i traditave të mëparshme, të Kongresit të Manastirit, të veprimtarisë së familjes Qiriazi e të atdhetarëve të tjerë. Ai vuri në dukje se në Maqedoni, hap pas hapi, gjuha e shkruar erdhi duke u afruar me formën letrare të Shqipërisë. Kështu, pas botimit të projektit të drejtshkrimit në Tiranë (shkurt 1967), gazeta “Flaka e vëllazërimit” në Shkup filloi ta zbatonte atë projekt, duke i paraprirë vendimit të njohur Konsultës Gjuhësore të Prishtinës (prill 1968) për njësimin gjuhësor me praktikën e shtetit amë, sipas parimit “Një komb – një gjuhë letrare kombëtare.” “Është e natyrshme, – theksoi ai në Kongres, – se u paraqitën edhe vështirësi serioze në zbatimin dhe përvetësimin e kësaj gjuhe e sidomos në komunikimin gojor ..., por me këtë u realizua edhe një e vërtetë shkencore, u realizuan dëshirat qindvjeçare, sepse vetë shprehja gjuhë e njësuar letrare kumbon ëmbël për çdo shqipfolës.” Prof. R, Nesimi solli në Kongres optimizmin e përligjur të shqiptarëve në Maqedoni se gjuha letrare e njësuar do të përparojë edhe më tej në ato troje si rruga e vetme e zhvillimit dhe e konvergjencës së kulturës, shkollës shqipe e të shkencës shqiptare.

Pas Kongresit të Drejtshkrimit prof. R. Nesimi dha një ndihmesë thelbësore që idetë dhe vendimet e atij forumi mbarëkombëtar të përçoheshin te masat e intelektualëve e të arsimtarëve shqiptarë në Maqedoni. Që më parë, më 1970, ai kishte botuar një varg shkrimesh te “Flaka e vëllazërimit” për të shpjeguar se një gjuhë e përbashkët letrare për të gjithë shqiptarët, kudo ku jetojnë, është domosdoshmëri historike, se gjuha letrare e njësuar është mjet i pazëvendësueshëm për përparimin kulturor e arsimor të popullit shqiptar në tërësi, për zhvillimin e traditave kombëtare dhe për zgjerimin e lidhjeve të bashkëpunimit në të gjitha fushat e veprimtarisë shoqërore.

Prof. Remzi Nesimi i ka ndjekur me vijimësi problemet teorike dhe praktike të gjuhës letrare, veçanërisht në fushën e drejtshkrimit e të gramatikës, të zhvillimit, të pasurimit e të pastrimit të saj, si dhe të zbatimit të normës letrare në botimet, në shtyp, në shkollë, në veprimtarinë publike. Pjesa më e madhe e artikujve që ka shkruar ai rreth këtyre temave, janë përfshirë në kreun e parë e të dytë të librit të tij “Çështje gjuhësore” (Shkup, 1998), i cili përbëhet nga pesë krerë: I. Çështje të normës letrare dhe të pastërtisë së gjuhës letrare; II. Shqipja e shkruar në Maqedoni; III. Nga të folmet shqipe në Maqedoni; IV. Përvjetorë; V. Shqipja në kontekstin ballkanik. Duhet përmendur me këtë rast vëmendja e tij e veçantë për të vlerësuar e për të bërë të njohura për shqiptarët në Maqedoni disa figura të shquara të letërsisë e të filologjisë shqiptare, si Naim Frashëri, Pashko Vasa, Josif Bageri, Aleksandër Xhuvani, Eqrem Çabej, po ashtu edhe disa albanologë me merita në fushën e studimeve shqiptare.

176 Nekrologji

Prof. Remzi Nesimi i ka pasur shumë për zemër studimet nga fusha e ligjërimeve popullore. Ai ishte vëzhgues i mprehtë i gojës së popullit në të gjitha rrafshet e gjuhës. Kësaj fushe studimi i ka kushtuar një numër artikujsh si dhe disertacionin e doktoratës “E folmja e Dervenit” (krahinë ndërmjet Tetovës dhe Shkupit), të cilin e zgjeroi dhe e plotësoi më pas hap pas hapi, duke na dhënë një punim dialektologjik klasik, si nga ndërtimi, ashtu edhe nga përmbajtja dhe analizat që përmban (botuar më 2008, 500 faqe). Studimi i tij i gjerë e i thelluar për të folmen e Dervenit plotëson hartën e dialektologjisë shqiptare me të dhëna të sigurta e me shpjegime të hollësishme për një të folme me karakteristika të veçanta të gegërishtes qendrore. Përshkrimi i së folmes së Dervenit në masën dhe në mënyrën si është bërë në këtë studim parakupton një njohje të gjerë të dialektologjisë shqiptare, nga njëra anë, dhe të sistemit të përgjithshëm të gjuhës shqipe në gjendjen e sotme e në zhvillimin historik të tij, nga ana tjetër. Studimi dëshmon se autori i tij i ka arritur të dyja këto caqe.

Shumë e rëndësishme është ndihmesa e prof. Remzi Nesimit në fushën e teksteve dhe botimeve të tjera shkollore. Teksti universitar i mësimit të gjuhës shqipe i hartuar në bashkëpunim me kolegen e tij, dr. Gjystina Shushka (botim i i parë Prishtinë 1987, i dyti Shkup 1989, i treti Beograd 1997) është përdorur vite me radhë në disa universitete të ish-Jugosllavisë. Prof. Remzi Nesimi ka hartuar rreth 12 tekste (në disa raste me bashkautorë) të gjuhës shqipe për arsimin parauniversitar në Maqedoni (për klasat V, VI, VII, VIII dhe për shkollat e mesme).

Prof. Remzi Nesimi ka meritë të veçantë për gjallërimin e jetës shkencore e kulturore të shqiptarëve në Maqedoni. Ai ka qenë pjesëmarrës në konferenca e simpoziume shkencore të rëndësishme, ka botuar artikuj edhe në revistat shkencore maqedonase, ku ka trajtuar çështje të marrëdhënieve të shqipes me maqedonishten, duke dëshmuar vullnetin për bashkëpunim me kolegët maqedonas dhe për trajtimin objektiv të marrëdhënieve ndërgjuhësore. Botimi i përvitshëm “Godishen zbornik (Vjetar)” i Fakultetit të Filologjisë të Universitetit të Shkupit “Shën Kirili dhe Metodi” për vitin 2014 i është kushtuar prof. Remzi Nesimit në shenjë nderimi me rastin e 80-vjetorit të lindjes. Në këtë vëllim prej rreth 750 faqesh kanë botuar ndihmesat e tyre shkencore dhjetëra studiues shqiptarë, maqedonas e të tjerë.

Ndarja nga jeta e prof. Remzi Nesimit është një humbje e ndjeshme për gjuhësinë shqiptare dhe më gjerë për kulturën e shkollën shqiptare në përgjithësi. Vepra e tij shkencore dhe njerëzore do të rrojnë e do të jenë mbështetje e shembull për pasardhësit. Prof. Remzi Nesimi do të kujtohet gjithnjë si personalitet i shquar i botës intelektuale shqiptare. Ai është ndër ata njerëz për të cilët thuhet se janë ndodhur në kohën e duhur, në vendin e duhur për të kryer punën e duhur. Si mësues i nderuar i shumë brezave, ai ka ditur t’u mësojë mirë studentëve të vet jo vetëm dijet shkencore që përmbajnë librat, por edhe diçka më tepër, që nuk e kanë librat, por që e rrezaton personaliteti i mësuesit, zemra dhe sjellja e tij. Prandaj prof. R. Nesimi do të kujtohet jo vetëm si një mësimdhënës shembullor, por edhe si një edukator kombëtar, si një Mjeshtër i Madh i gjuhës shqipe dhe i shkollës shqipe. Për veprimtarinë e tij të gjatë e të frytshme për gjuhën e për shkollën shqipe dhe për kulturën tonë kombëtare prof. Remzi Nesimi ka marrë vlerësime e mirënjohje të larta nga institucionet shtetërore e shoqërore-kulturore.

Emil LAFE

آلبانی شناسی

٣٠١ اکووایستیالکساندروانا ک ایناتال _ هیدر روس گیشهرت اسکندرب

٣٣٨ ارامونتهیزف ک _ یمورد زبان آلبان: یمادر زبان در متون مقدس

ایران شناسی

٣١٣ ی اردیماحمد تم _ یفارس اتیادب یدوره ها

٣٢٤ محمد جعفر یاحق _ یفارس اتیدوره انقالب مشروطه در ادب ،یداریدوره ب

معرفی کتاب

٣٥١ ستویکر لیواس _( تیریارزش ها، خطرات و مد) یآلبان یعیطب راثیم

٣٥١ یآرناووت. محمد م _ ییاین آلبانبه زبا یعرب اتیادب

گزارش فرهنگی

دستاوردها ن؛یدر چ یشناس یآلبان: با موضوع نگیج یک. کنفرانس پروفسور دکتر

٣١٣ یدارماتایح میابراه _ها دگاهیو د

ضمیمه

٣١١ سوهاچو. ل یکوالیالفه، ن لیام _ رفانووایگ. ح نایدرگذشت آلب

٣١٢ الفه لیام _ یمینس یرمض درگذشت

٣١١ فهرست فارسی

‍PERLA‍“مرواريد”‍

‍ومسبیست‍و‍فرهنگي،‍سال‍‍–علمي‍‍فصلنامه

‍‍‍‍٨١شماره‍مسلسل‍‍–‍میالدي ‍‍٢٨١٠سال‍اولشماره‍

‍

‍فهرست ٥ یدمل ويدیل _ "محمد نعیم فراشری یها بررسی انديشه" یالملل نیب یکنفرانس علم

٤١ یدمل ويدیل _ "یفراشر مینع یها شهياند یبررس" علمی کنفرانسپايانی هیانیب

کنفرانس‍محققان‍آلبانیايي‍در‍مقاالت‍

٤١ الست ینیاحمد حس دیس _ "ناتیدر تع التیتخ"

٧٢ ینانیشعبان س _های فرهنگی ايران و آلبانی نقش نعیم و موالنا در مشابهت

٩١ ویعل یعل _عر نعیم فراشری با الهام از ابن عربی شزيبايی خوانش

١٤ یعبداهلل رجب _نعیم فراشری درباره شعر و شاعران فارسی ديدگاه

حماسه دينی کربال و حماسه ملی اسكندربیگ : حماسه بزرگ اثر نعیم فراشری دو

٥٧ فلورشا دادو _

٥٢ یكایادهم ل _ايران پارسی در آثار نعیم فراشری لهاماتا

ر فارسی شع غنی فرهنگ برابر در فراشری نعیم آثار فرهنگی –تطبیقی بررسی

٤٤ یجعفر دیحم _

با ماهیت ینعیم فراشری و ساير آثار و «یدفترچه بكتاش»بودن در کتاب یو اله الوهیت

٢٧ لكا انيآر _ یو تعلیم یدين ،یشعر

‍يالملل‍نیب‍يدر‍کنفرانس‍علم‍يرانيمحققان‍ا مقاالت‍دهیمجموعه‍چک

‍‍"محمد‍نعیم‍فراشري يها‍‍بررسي‍انديشه‍"

یدعلیدکتر س، یحسن ذوالفقار، ینجمه در، یفاطمه جان احمد، اتیب نیحس، ضیايی اکبر یعل

، قدس یکاظم هیراض، یساسان فضل، یطوالب توران، مقدم یصالح الیسه، یصادق یمقصودعل، سراج

٢٢ یدکتر فاروق نعمت ،یریمحمد نص، جواد مرشدلو، محمد محمدپور، رادیکال یعل