Upload
others
View
4
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s. 160-181
Abdurrahman SUBAŞ1
Münevver ÇETİN2
GÜVENİRLİK VE GEÇERLİLİK ÇALIŞMASI
Özet
İnsanın tutum ve davranışlarını etkileyen kişilik tiplerini inceleyen
Enneagram (9 kişilik) sistemi için geliştirilen ölçeklerin, madde sayılarının çok
fazla olması veri toplamayı zorlaştırmaktadır. Bu araştırmada enneagram kişilik
tiplerini tespit etmek amacıyla daha az maddeden oluşan bir ölçek geliştirilmesi
amaçlanmıştır.
Uzman görüşü ile son şekli verilen 4’lü likert tipi taslak soru formunun, 58
kişiyle yapılan pilot uygulamasında tüm maddelerinin test tekrar test kriterine
uygun olduğu görülmüştür. İstanbul’daki okul yöneticilerinden random yöntemi ile
belirlenen 196 kişiden toplanan veriler ile ölçeğin geçerlik ve güvenirlik
çalışmaları yapılmıştır.
Ölçeğin 27 maddesinin (α=0,901) mükemmel güvenirliğe ve anlamlı
düzeyde (p<0,001) madde ayırt ediciliğine sahip olduğu tespit edilmiştir. Yapı
geçerliliği için yapılan AFA sonucunda ölçeğin, 9 faktörle toplam varyansın %
73,899’unu açıkladığı; DFA sonucunda da (p=0,000; χ2/df=1,41; RMSEA=0,045,
CFI =0,949 ve GFI=0,875 değerleri ile) sınanan modelin uyum göstergelerinin
uygun referans aralıklarında olduğu tespit edilmiştir.
Kapsam geçerliliği, güvenirlik ve yapı geçerliliği analizlerinden başarı ile
geçen Enneagram Kişilik Ölçeği, kişilik tiplerinin çeşitli sosyal değişkenlerle
ilişkilerinin incelenmesinde kullanılabilir.
Anahtar Kelimeler: Enneagram, Kişilik, Mizaç, AFA, DFA, Dokuz Kişilik
THE DEVELOPMENT OF THE ENNEAGRAM PERSONALITY TEST:
1 Doktora Öğrencisi., Marmara Üni., Eğitim Bilimleri Enst., [email protected] 2 Prof. Dr., Marmara Üni., Öğretim Üyesi, [email protected]
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s. 160-181
Abdurrahman Subaş _ Münevver Çetin
161
A STUDY OF RELIABILITY AND VALIDITY
Abstract
The great number of scales developed for the Enneagram (9 personalities)
system that examines the personality types influencing human attitudes and
behaviours, as well as high item numbers thereof, make data collection even more
difficult. In this research, it was aimed to develop a scale with fewer items in order
to determine the Enneagram personality types.
In the pilot scheme of 4-point likert type draft questionnaire finalised with
the expert opinion and performed with 58 people, it was observed that all items
were conformed with the retest criteria. The validity and reliability studies were
performed with the data collected from 196 people who were randomly selected by
the school principals in Istanbul.
It was observed that 27 items of the scale (α=0,901) exhibit excellent
reliability and significant (p<0,001) item distinguishing properties. According to
the results of the EFA carried out for the construct validity, it was revealed that the
total variance of the scale with 9 factors was 73,899%; and the CFA results (with
p=0,000; χ2/df=1,41; RMSEA=0,045, CFI =0,949 and GFI=0,875 values) showed
that the conformance indicators of the test taker model were within the suitable
reference ranges.
The Enneagram Personality Test that passed the analysis of content validity,
reliability and conduct validity is suitable for use to observe the relationships of
personality types with different social variables.
Key words: Enneagram, Personality, Temperament, EFA, CFA, Nine
Personalities
GİRİŞ
Kişilik ve Mizaç
Kişilik ve mizaç, tarih boyunca insan davranışlarını anlamak ve açıklamak için
toplumların ve aydınların daima ilgi alanı olmuştur. Hipokrat ve Galen’den günümüze kadar
kişilik ve mizaç üzerine kuramlar geliştirilmiş farklı sınıflandırmalar yapılmıştır. (Clark, 2005,
506). Mizaca göre sınıflandırmayı ilk olarak MÖ.4. yüzyılda yapan Hipokrat, beden kimyasının
mizacı önemli ölçüde etkilediğini ileri sürmüş ve sınıflandırmasını neşeli mizaç, soğukkanlı
mizaç, kozgon mizaç ve melankolik mizaç olarak dört grupta incelemiştir (Zel, 1999, 48). Öte
yandan Muhâsibî (781-857), akıl, bilinç halleri, düşünce, arzu ve dürtüler gibi hususları Kur’an
bağlamında sistemli olarak incelemiş ilk islam düşünürdür (Peker, 2003, 39). Kişilik ve mizaç
üzerine araştırma yapan bir diğer kişi ise Farabi’dir. Farâbî’ye göre, bedenin olgunlaşmasını ruh
sağlar, ancak ruhun olgunlaşması da akıl sayesinde olur (Taylan, 2006. 182 )
Mizaç ve kişilik birçok araştırmacı tarafından farklı tanımlanırken, bazı araştırmacıların
bunları birbirinin yerine kullandığı da görülmektedir. Bireyin davranış ve tutumlar ile bunları
etkileyen faktörlerin örüntüsünün tamamına kişilik denilirken, mizaç doğuştan gelen, biyolojik-
genetik olarak yapılandırılmış tutumlardır. (Goodwin & Jamison, 1990; Atkinson et al., 1999).
Kişilik, farklı zaman ve durumlar karşısında bireyin ayırt edici davranış düzenlemelerini
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s. 160-181
Güvenirlik ve Geçerlilik Çalışması
162
etkileyen, karmaşık ve psikolojik niteliklerin bütünüyken (Gerring & Zimbardo, 2012, 28),
mizaç kişiliği etkileyen dinamikler topluluğundan bir kısmıdır. (Kazantseva et al., 2009, 978;
Shine, 1998, 324; Rothbart & Ahadi, 1994, 55). Mizaç, kişilik üzerinde en etkili faktör olsa da,
mizacı kişilikten ayırabilmek bireysel bazda derinlemesine araştırmalar ile mümkün olabilir.
Kişilik ve mizaç üzerine en önemli çalışmalar aydınlanma dönemiyle başlayan, insanın
psiko-sosyal yönlerini inceleyerek tutum ve davranışlarını açıklamaya çalışan kuramlardır.
Psikoloji biliminde çok sayıda kişilik teorisi bulunmakla birlikte en genel olanlar Freud’un
psikoanalitik kuramı, Cattell ve Norton’un özellikler kuramı, Maslow ve Rogers’ın benlik
kuramı, Erikson ve Jung’un sosyo-psikolojik kuramı şeklinde incelenebilmektedirler (İnanç ve
Yerlikaya, 2002, 54).
Araştırmacıların büyük çoğunluğu kişiliğin bireyin zihinsel, duygusal, sosyal ve fiziksel
niteliklerinden oluşan ve süreklilik gösteren bir yapı olduğu konusunda hemfikirdir (Ewen,
2009, 9 ). Bu sürekliliği sağlayan en önemli dinamiğin mizaç olduğu ifade eden Caspi ve
arkadaşları(2003, 497), 3 yaşındaki çocuklarla 26 yaşındaki yetişkin davranış stilleri arasında
bir tutarlılık ve ilişki olduğunu ortaya koyan araştırmalar yapmıştır. Mizaç ve kişilikle ilgili ilk
bilimsel araştırma, Allport'un, “ayırıcı özellik” (trait) kavramını kullandığı çalışmasıdır.
(Schultz & Schultz, 2002, 586). Ayırıcı özellik, bireyin farklı durumlar içinde benzer tarzda
geliştirdiği davranış eğilimlerini ifade etmektedir. Ayırıcı özellikler kategorik ve boyutsal olarak
iki farklı şekilde değerlendirilmektedir. (Taymur ve Türkçapar, 2012, 158). “Kategorik
yaklaşım, ayırıcı özellikleri var ya da yok şeklinde değerlendirmekte ve temelde benzer
özelliklere sahip bireylerin aynı grupta sınıflandırılabileceğini öne sürmektedir. Aynı zamanda
kaç insan tipi olduğunu ve bireylerin hangi tipe ait olduğunu belirlemektedir. Boyutsal yaklaşım
ise, bireylerin belirli bir ayırıcı özelliğe ne derece sahip olduğunu ve iki uçtan hangisine daha
yakın olduğunu belirlemektedir” (Burger, 2006, 37).
Mizaç ve kişiliğe boyutsal olarak yaklaşan çağdaş modelleri Costa ve McCrae'nin Beş
Faktör Kişilik Modeli (BFM) (1990) ve Cloninger'ın (1993) yedi faktörlü Psikobiyolojik Kişilik
Modelidir (PKM). Mizaç ve kişiliğe kategorik yaklaşan modeller ise; Akiskal'ın beş kategoriden
oluşan Afektif Mizaç Modeli (AMM) (1987), Myers-Briggs’in Kişilik Modeli, Schutz,
(1998)’un Temel Kişilerarası İlişkiler Yaklaşımı (FİRO) ve Gurdjieff’in Enneagram modelidir.
Anılan modellerin hepsinde tümevarım metodu kullanılırken, yalnızca Gurdjieff’in Enneagram
modeli tümdengelim metodunu kullanmıştır. Enneagram, insanı bir bütün olarak ele almış ve
incelemiştir.
Enneagram Kişilik Teorisi
Tarihsel kökenler konusunda farklı görüşleri olan yazarlar, Enneagramı batıya taşıyan ilk
kişinin Kars doğumlu, George Ivanovich Gurdjieff (1877-1949) olduğu konusunda
müttefiktirler. Gurdjieff’ten önce batıda enneagram bilinmiyordu. Gurdjieff’in hiçbir kitabında
ve konuşmasında ve talebelerinin kitaplarında enneagramı nerede ve nasıl keşfettiğine dair açık
ve net bilgi olmamasına rağmen, Enneagramı 1920’lerde Fransada kurduğu “Ruhun Harmonik
Gelişimi” enstitüsünde anlatan ve batı dünyasında bu kelimeyi açıktan zikreden ilk kişidir (Riso,
2000, 23-24). Enneagramı bugünkü şekliyle batıda ilk kez anlatan kişi ise Şilili Oscar
Ichazo’dur (Randall,1979, 18). Kendisi enneagramı Afganistan’da sufi öğretmenlerden
öğrendiği belirtir. Oscar Ichazo’nun 1970’lerde Newyork’da kurduğu Arica Enstitüsünde,
Psikaytr Claudio Naranjo’nun eğitimlere katılması, enneagramın bugünkü durumuna
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s. 160-181
Abdurrahman Subaş _ Münevver Çetin
163
gelmesinde önemli etken olmuştur. Naranjo’nun psikyatrik çalışmaları ile modern psikolojiyle
yoğrulan enneagram günümüzde özellikle Kuzey Amerika’da yaygın şekilde kullanılmaktadır
(Naranjo, 2004, 19) İlerleyen yıllarda, Enneagram’a Riso & Hudson (2003) ve Palmer (1991),
tarafından en güncel şekli verilmiş ve insanın detaylı tutum ve davranışları açığa çıkarılmıştır.
Enneagram'ın kişilik tiplerini bilimsel olarak belirlemek amacıyla Zinkle (1974), Randall
(1979), Wagner ve Walker (1983), Wagner (1996), Palmer, (1991), Riso ve Hudson (1999)
psikometrik çalışmalar yapmışlardır. Yapılan çalışmalar aile terapileri ve iş dünyası içerisindeki
insan kaynakları departmanlarında yoğun olarak kullanılmaktadır (Arthur, 2008, 56).
Türkiye’de ise, Enneagram’la ilgili iki yüksek lisans tezi (Pesen, 2015; Karabulut, 2007)
ve az sayıda araştırma makalesi (Uzunoglu ve ark., 2004; Yılmaz ve ark., 2011; Yılmaz ve ark.,
2014a, Yılmaz ve ark., 2014b; Yılmaz ve ark., 2015) bulunmaktadır.
Enneagram insanı bir bütün olarak ele almış ve insanın üç merkezi olduğunu ileri
sürmüştür. Her merkezde üretilen üçer kişilik tipi ile toplamda dokuz temel kişilik tipi olduğunu
ortaya koymuştur (Palmer, 1991; Riso & Hudson, 2003 ). İnsanın karar mekanizması olarak
tanımlanan merkezler, diğer başka kuramlarca da incelenmiştir. Enneagram teorisinde “duygu,
zihin ve içgüdü” merkezi olarak ele alınan yapı, Riso, ve Hudson, 2015; Palmer, 1991), islam
geleneğinde Muhâsibî (781-857), tarafınfan “kuvve-i şeheviye, kuvve-i akliye, ve kuvve-i
gadabiye” şeklinde isimlendirilmiştir. Transaksiyonel analizde ise “ebeveyn ego, yetişkin ego
ve çocuk ego” durumları (Berne, 1954) olarak sınıflandırılan merkezler, FIRO (Temel
kişilerarası oryantasyon) skalasında “duygusallık, içerme ve kontrol” Schutz (1998) olarak
isimlendirilmiştir. Öte yandan Psikanaliz kuramı da süper ego, ego ve id (Freud, 1994) ile
insanın üç karar merkezi tarafından yönetildiği hususunda görüş açıklamıştır.
Farklı teorilerde farklı isimler alsa da, ilgili teorilerde bu sınıflandırmaların
fonksiyonları incelendiğinde, hepsinin insanın üç potansiyeli keşfettiği, bunu farklı kavram ve
fonksiyonlar ile açıklamaya çalıştıkları söylenebilir.
İnsanın üç merkezi ya da üç potansiyeli olarak ifade edilen yapı, İslam felsefesinde, FİRO
skalasında, Transaksiyonel analizde ve Psikanaliz kuramındaki fonksiyonları incelendiğinde
aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi eşleştirilebilir:
Tablo 1: Farklı Yaklaşımlara Göre İnsanın Üç Potansiyeli (Üç Merkez)
Ennegram
(Riso ve Hudson, 2008;
Palmer, 1991)
İslam felsefesi
(Muhâsibî,
781-857),
Transaksiyonel
analiz
(Berne, Eric. 1961)
FIRO
(Schutz, 1998)
Psikanaliz
(Freud, 1994;
Riso ve Hudson,
2015, 307)
İçgüdü (fizik)
merkezi
Kuvve-i
gadabiye Yetişkin ego
Kontrol-
denetim İd
Duygu merkezi Kuvve-i
şeheviye Çocuk ego
Duygusallık-
sevgi Ego
Zihin merkezi Kuvve-i akliye Ebeveyn ego Dahil olma -
içerme Süper ego
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s. 160-181
Güvenirlik ve Geçerlilik Çalışması
164
Enneagramın, herkesin beynindeki sinir dokusunda doğal bir kodlamanın açıklaması
olduğu söylenir (Ledlow ve Coppola, 2014, 8). Bu kodlama, beyinde fiziksel presedürleri üretir
ve bireyin çevresel uyarana dayalı olarak belirli bir şekilde davranmasını sağlar. Bu
kodlamalar, enneagramda açıklanan merkezlerin beyindeki bölümlerince çalıştırılmaktadır.
Merkezden gelen dürtüler, kişi üzerinde yönlendirici etkiye sahiptir (Zinkle, 1974; Randall,
1979; Wagner & Walker, 1983; Palmer, 1991; Riso & Hudson, 1999). Enneagram teorisindeki
merkezler ve bu merkezlerdeki kişilik tipleri, 1’den 9’a kadar numaralar sınıflandırılmış olup,
aşağıdaki şekil 1’de görülen
Şekil 1’de görüldüğü gibi, insan duygu merkezi, zihin merkezi ve içgüdü (fizik) merkezi
olarak isimlendirilen merkezlere sahiptir. Bu merkezlerdeki kişilik (mizaç) tipleri şu şekildedir:
Duygu Merkezinde: Tip 2-Yardımcı, Tip 3-Başaran, Tip 4-Özgün;
Zihin Merkezinde: Tip 5-Gözlemci, Tip 6-Sorgulayan, Tip 7-Maceracı;
İçgüdü merkezinde: Tip 8-Reis, Tip 9-Uzlaşmacı, Tip 1-Mükemmeliyetçi.
Bu merkezlerden, duygu merkezi hissetme fonksiyonuna sahiptir. Zihin merkezi
düşünme fonksiyonuna sahiptir. İçgüdü merkezi ise varlığını koruma fonksiyonuna sahiptir.
Enneagram teorisine göre her bir tip sağında ya da solundaki mizaç tipine doğru kayma
göstermiş olabilir. Buna kanat etkisi denilmekte olup, bundan dolayı ortaya çıkan alt tiplere de
kanat tipler denilmektedir. Buna göre her bir tip, kendi içerisinde 3 ayrı tip potansiyeli taşıdığı
düşünülmektedir (Riso & Hudson, 1999, 25, 26).
Birey, karşılaştığı bazı durumlarda mevcut tipinin donanımları ile baş edemeyebilir. Bu
durumda birey farklı bir kişilik noktasına gider. Kişi, normal hayatındaki seyirden daha fazla bir
güven ortamında kendini hissettiğinde güven noktasına, normal hayattan daha fazla stresle
karşılaştığında ise stres noktasına gider. Her bir tipin gittiği güven ve stres noktaları farklıdır ve
şekil 1’de gösterilmiştir. Bir tip, güven noktasına gittiğinde, gittiği mizacın pozitif tutumlarını
sergiler. Şartlar
normalleştiğinde asıl mizacına
geri döner. Bir tip stres
noktasına gittiğinde ise gittiği
tipin negatif tutumlarını
sergiler. Stres durumunda,
kişi, şekil 1’de görülen ok
yönündeki kişiliğe gider ve o
kişilik tipinin olumsuz
potansiyelleri ile hareket
ederken, güven durumunda
kişi okların ters yönündeki
kişiliğe gider ve o kişiliğin
olumlu potansiyelleri ile
hareket eder (Palmer, 1991,
35; Riso & Hudson, 1999, 56).
Enneagramda açıklanan doğal mizaç, her bireyin kişisel hikayesindeki etkiler ile farklı bir
görünüm sergileyebilir. Buna sentetik kişilik ya da sentetik mizaç diyoruz. Örneğin doğal
Şekil 1. Enneagram Sembolü
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s. 160-181
Abdurrahman Subaş _ Münevver Çetin
165
kişiliği 1 mizacında olan birisi, toplumsal etki ile 3 tipindeki kişilerin özelliği olan başarı odaklı
bir görünüm sergileyebilir. Ya da 4 mizacındaki birisi, sosyal etki ile bilgiye çok önem verip 5
görünümlü bir mizaç sergileyebilir (Selçuk ve Demirel, 2015, 9)
Amaç ve Önem
Sosyal araştırmalarda önemli bir değişken olan kişilik ve mizacın incelenmesi önem arz
etmektedir. İnsanı bir bütün olarak ve tümdengelim yöntemi ile inceleyen enneagram kişilik
sistemi, çağdaş araştırmalar için önemli bir tanımlama aracı olma potansiyeline sahiptir. Bu
nedenle bu araştırmada, insanların enneagram kişilik tiplerini belirlemeye yönelik pratik ve
kullanışlı olmasının yanında, geçerlik ve güvenirliği sınanmış bir ölçek geliştirilmesi
amaçlanmıştır.
Enneagram kişilik tiplerini tespit etmek ve incelemek için Wagner ve Walker (1983)’in
135 maddeli Enneagram Kişilik Stil Ölçeği (WEPSS), Riso ve Hudson’un (2015) 124 maddeli
Enneagram Testi 2.5 (RHETI.2,5) dünyada en çok kullanılan enneagram ölçeklerdir. Türkiye’de
de Yılmaz ve arkadaşları (2014a) tarafından geliştirilen ennneagram tipi kişilik ölçeği olan
DTMM ölçeği 91 maddeden oluşmaktadır.
Ancak bu ölçeklerdeki soru sayısının fazla olmasından dolayı özellikle ilişkisel
araştırmalarda kullanma zorluğu ortaya çıkarmaktadır. Bundan dolayı yetişkinlerin enneagram
kişilik tiplerini tespit edebilecek nitelikte madde sayısı çok olmayan bir ölçek ihtiyacı problem
olarak karşımıza çıkmaktadır.
Yöntem
Bu araştırma, tarama modelinde yapılmış bir çalışmadır. Tarama modeli, mevcut durumu
betimlemeye çalışan araştırma türüdür (Büyüköztürk ve ark., 2012.14; Karasar, 2014.79; Balcı,
2011. 235; Punch, 2003). Araştırmada nicel veriler kullanılacaktır.
Araştırmanın evreni İstanbul’da bulunan okul yöneticileridir. İstanbul İlinde, 7895 okul
yöneticisi vardır. Araştırmanın örneklemi, evrenden şeçkisiz (random) yöntem ile belirlenen 3
ilçedeki 196 okul yöneticisinden oluşmaktadır. Örneklem büyüklüğü, araştırma modelini test
etmek için veri gücünü etkiler ve evreni temsil eder (Brown, 2006: 413; Punch, 2003,125).
Barret (2007, 820), 0,80 düzeyindeki alpha güvenirlik katsayısı için 134-369 arası örneklemin
yeterli olduğunu belirtmiştir. Araştırmacıların belirttiği örneklem büyüklükleri dikkate alındığında
araştırmaya katılan 196 yöneticinin örneklem büyüklüğü için yeterli sayıda olduğu söylenebilir.
Araştırmada, test tekrar test geçerliliği için 58 okul yöneticisi, veri toplama araçlarının
geçerlik ve güvenirlik çalışması içinse 196 okul yöneticisi araştırmaya dahil edilmiştir.
Tablo 2: Örneklemin, sosyo demografik dağılımı
Değişken Alt grup f % % geçerli % yığılmalı
Cinsiyet kadın 47 24,0 24,0 24,0
erkek 149 76,0 76,0 100,0
Görev kurum müdürü 87 44,4 44,4 44,4
müdür yardmc. 109 55,6 55,6 88,3
Kurum türü kamu kurumu 137 69,9 69,9 69,9
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s. 160-181
Güvenirlik ve Geçerlilik Çalışması
166
özel kurum 59 30,1 30,1 100,0
Toplam 196 100,00 100,00
Tabloda görüldüğü gibi, araştırmaya katılan 196 yöneticinin %24’ü kadın, %76’sı erkek;
%44’ü kurum müdürü, %56’sı ise müdür yardımcısıdır.
Araştırmada veri toplama amacıyla kişilik tipleri anket formu geliştirilmiştir. Veri
toplama aracında, sosyo demografik özellikler bölümü ve 27 maddeden oluşan kişilik tipleri
maddeleri bulunan iki kısım bulunmaktadır. Ölçeğe ait geçerlik ve güvenirlik bulguları,
araştırmanın bulgular kısmında yer verilmiştir.
Araştırmada, 9 kişilik tipini tespit edecek nitelikte olduğu düşünülen kişilik tipleri soru
formu oluşturulmuş ve elde edilen veriler ile ölçeğin geçerlik güvenirlik çalışması yapılmıştır.
Ölçme araçlarında, güvenirlik ve geçerlik olması beklenilen iki nitelik olup (Punch, 2011, 98)
bunun için bilimsel yöntemler kullanılması beklenmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2011, 255).
Araştırmada, Büyüköztürk’ün (2005, 135) önerdiği “1.Problemi tanıma, 2.madde yazma ve
taslak form oluşturma, 3.uzman görüşü alma ve ön uygulama, 4.ankete son şeklini verme”
olarak tanımlanan dört aşamalı yol izlenmiştir.
Araştırmada geliştirilen “Enneagram Kişilik Ölçeği” 4’lü likert tipi ölçektir. Likert tipi
ölçekler, insanların bir bildirime katılıp katılmadığına ilişkin görüşünü sunulan katılma derecesi
içerisinde ifade edebileceği derecelendirilmiş cevaplardan oluşan ölçeklerdir (Neuman, 2014,
316). Veri toplama araçları için 2 ayrı uzman görüşü alınıp maddelere son hali verildikten sonra,
İstanbul İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nden araştırma izni alınıp uygulama yapılmıştır.
Ölçeğin geliştirilmesinde önce enneagram metodolojisi incelenmiştir. Bu kapsamda
öncelikle enneagram metodolojisinde belirtilen dokuz kişilik tipinin özellikleri listelenmiştir. Bu
özelliklerden diğer tiplerden farklılık gösteren tutumlar seçilmiş ve bu tutum kavramları 36
maddede toplanmıştır. Her maddede birkaç özellik ifade edilip, katılımcılardan bu ifadelerin
kendilerini anlatma derecelerini seçmeleri istenmiştir. Hazırlanan 36 maddelik soru formu,
kapsam geçerliliği için, yüksek lisans düzeyinde enneagram kişilik tipleri üzerine çalışmış 2 ayrı
uzman görüşüne sunulmuştur. Kapsam geçerliliği yapının tamamının kapsanıp kapsanmadığı,
tanımın bütün bölgelerinden örneklem alınmasını ve tanımın bütün bölümlerini kullanan
gösterge geliştirilmesini öngörür (Neuman, 2014, 296; Punch, 2003, 179). Uzman görüşleri
doğrultusunda madde sayısı 27’ye indirilmiştir. 27 soruluk anket formu, kolay ulaşılabilir
olmasından dolayı İstanbul İli Çekmeköy İlçesinde test tekrar test güvenliği sınamasına tabi
tutulmuştur. Çekmeköy ilçesinde bulunan ve araştırmaya gönüllü olarak katılacağını bildiren 58
okul yöneticisine uygulanan kişilik tipleri soru formu, 18 gün arayla iki kez uygulanmış ve ilk
uygulama verileri ile ikinci uygulama verileri arasında eşleştirilmiş gruplar t testi ile analizi
yapılarak sınanmıştır. Test tekrar test güvenliğine ilişkin veriler, bulgular kısmında
sunulmuştur.
Test tekrar test güvenliğinin ardından, araştırma evreninden random yöntemi ile seçilen 3
ilçede (Çekmeköy, Beşiktaş, Fatih) 196 okul yöneticisinden toplanan veriler ile ölçek geliştirme
(geçerlik-güvenirlik) çalışmaları yapılmıştır. Bu kapsamda, iç tutarlılık için Cronbach's Alfa ve
Split Half, madde ayırt ediciliği için bağımsız gruplar t testi, madde toplam korelasyonu için
pearsen çarpım korelasyon analizi, yapı geçerliliği için Açımlayıcı Faktör analizi (AFA) ve
doğrulayıcı faktör analizleri(DFA) yapılmıştır.
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s. 160-181
Abdurrahman Subaş _ Münevver Çetin
167
27 maddeden oluşan veri toplama aracı “0: Beni hiç anlatmıyor, 1: Bir kısmı beni
anlatıyor, 2:Geneli beni anlatıyor ve 3: Tamamı beni anlatıyor” şeklinde derecelendirilmiş 4’lü
likert tipi ölçektir.
İkinci olarak ölçeklerin geçerlik ve güvenirliğini sınamak için 196 okul yöneticisinden
veriler toplanmıştır. Bu veriler ile ölçek geliştirme çalışmaları tamamlanmıştır.
Toplanan veriler SPSS.21 paket programına girilmiştir. Test tekrar test, güvenirlik ve
geçerlilik çalışmaları SPSS.21 paket programı ile yapılmıştır. Doğrulayıcı faktör analizi (DFA)
ise AMOS.21 paket programında yapılmıştır.
Bulgular
Enneagram kişilik ölçeğinin geliştirilmesi için toplanan veriler ile yapılan geçerlik ve
güvenirlik çalışmalarına ilişkin bulgular aşağıda sunulmuştur. Güvenirlik ve geçerlilik,
ölçümleri yapılara bağlamakla ilgilidir. Yapılar doğrudan gözlemlenemeyeceği için geçerlik ve
güvenirlik çalışması önemlidir (Neuman, 2014, 276).
Geçerlik güvenirliğe geçmeden önce, 27 maddelik ölçek taslağının normallik sınaması
için Kolmogrov Smirnov testi yapılmıştır.
Tablo 3: Enneagram Kişilik Ölçeği Betimsel İstatistik Değerleri
Ölçüt Değer
Frekans 196
Aritmetik Ortalama 2,00
Standart Sapma 0,39
En küçük puan 0,70
En yüksek puan 2,96
Ranj 2,26
Çarpıklık -0,26
Basıklık 0,22
Ortanca 2,00
Kolmogrov Smirnov ,054
p ,200*
Shapiro-Wilk ,990
p ,208
Taslak ölçeğin 27 maddelik yapısının normallik sınaması için yapılan Kolmogrov
Smirnov testi sonucunda, p>0,05 olduğu için dağılımlar arasında anlamlı farklılık olmadığı ve
bunun ölçek puanlarının homojen olduğunu gösterir. Normal dağılım gösteren yapının geçerlik
ve güvenirlik çalışmaları aşağıdadır.
Test Tekrar Test
Test tekrar test tekniğini kullanmanın amacı güvenirliği artırmak için pilot uygulama
çalışması yapmak ve ölçek maddelerinin her seferinde birbirine yakın sonuçlar verip
vermediğini sınamaktır (Neuman, 2014, 273; Özdamar, 1999, 27). Ölçeğin test tekrar test
güvenirliğini sınamak için yapılan eşleştirilmiş gruplar t testi soncunda, bütün maddelerde ön
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s. 160-181
Güvenirlik ve Geçerlilik Çalışması
168
test puanları ile son test puanları arasında istatistiksel olarak p<0,05 düzeyinde anlamlı bir
farklılık tespit edilmemiştir. Bu bulgular ölçeğin test tekrar test kriterine sahip olduğunu
göstermektedir (tüm maddeler için p>0,05).
Güvenirlik İçin İç Tutarlılık (C.Alfa)
Ölçeklerin güvenirliğinde “içsel tutarlılık” için en yaygın kullanılan yöntem Cronbach
Alpha değeri (Punch, 2003; Altunışık ve ark., 2007, 115-116), 0 ile 1 arasında değerler alır
(Sipahi, Yurtkoru, Çinko, 2008, 89) ve alfa katsayısı 1’e yaklaştıkça güvenirliği yükselen
ölçeklerin (Tekin, 1993, 16) C. Alfa katsayısı; 0,80≤ α <1,00 aralığında ise ölçek yüksek
derecede güvenilirdir (Özdamar, 1999, 67). Ölçeğin 27 maddesinin cronbach’s alfa değeri
0,901’dir. Buna göre, ölçeğin güvenirliği yüksek düzeydedir denilebilir. Ayrıca, 27 maddeden
herhangi biri güvenirlik katsayısını negatif yönde etkilemediği için madde atılmadan çalışmaya
devam edilmiştir.
Ölçeğin ikiye ayırma (Split-Half) yöntemi sonucunda birinci grupta bulunan maddelerinin
(M01, M02, M03, M04, M05, M06, M07, M08, M09, M10, M11, M12, M13, M14) c.alfa
değeri 0,817 olarak tespit edilmiştir. İkinci grupta bulunan maddelerin ise, (M14, M15, M16,
M17, M18, M19, M20, M21, M22, M23, M24, M25, M26, M27) c.alfa değeri 0,813 olarak
tespit edilmiştir. Ölçeğin guttman güvenirlik katsayısı 0,915 tespit edilirken, Spearman brovn
katsayısı 0,917 bulunmuştur.
Madde Ayırdedicilik ve Madde Toplam
Tutum ölçeklerinde madde analizi, likert ölçekleme tekniğinin en önemli konusu olan tek
boyutluluk özelliğini sağlamak için yapılır (Tavşancıl, 2002, 148-151; Tezbaşaran, 1997, 45).
Her hangi bir ölçme aracının bütününde ya da alt faktörlerinde yer alan maddelerin anlamlı
olarak yer alıp almadığını tespit etmek için katılımcılardan alt ve üst çeyrekteki (%27’lik)
kişilerin aldıkları puanlar, ilişkisiz grup t testi ile karşılaştırılması ile madde ayırt ediciliği
sınanır (Otrar, 2006, 101-102). Madde ayırt ediciliği için yapılan ilişkisiz gruplar t testi
sonucunda tüm maddelerde, üst %27’lik grup ile alt %27’lik grup arasında p< 0,001 düzeyinde
anlamlı bir fark olduğu tespit edildiği için, ölçek maddelerinin tamamının madde ayırt ediciliği
özelliğinin yüksek olduğu söylenebilir.
Testten elde edilen toplam puanlarla her bir maddenin arasındaki ilişkiyi açıklayan madde
toplam korelasyonu (Otrar, 2006, 101) için yapılan pearson çarpım moment korelasyon analizi
sonucunda tüm maddelerin korelasyonları istatistiksel olarak p<0.001 düzeyinde anlamlı
bulunmuştur.
İç tutarlılık ve madde analizleri sınamalarından geçen 27 maddeli ölçek taslağı için yapı
geçerliliği sınamalarına geçilmiştir. Yapı geçerliliği, birden çok göstergenin, farklı
uygulamalarda aynı şekilde işleyip işlemediğinin test edilmesidir. Yapı geçerliliği
sınamalarında, birden çok göstergenin birbiri ile uyuşması ve ayrışmasının sınaması yapılır
(Neuman, 2014, 298).
Veri toplama aracının yapı geçerliliğini test etmek için, önce Açımlayıcı Faktör Analizi
(AFA), ardından Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) yapılmıştır.
Açımlayıcı Faktör Analizi (AFA) (Explanatory Factor Analysis: EFA)
Faktör analizinde temel mantık, karmaşık bir olgunun daha az sayıda faktörler (temel
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s. 160-181
Abdurrahman Subaş _ Münevver Çetin
169
değişkenler, alt boyutlar) yardımıyla açıklanabileceği düşüncesidir (Altunışık ve diğerleri, 2007,
222). Faktör analizi yapılırken öncelikle faktör sayısının nasıl belirleneceğine karar verilmelidir.
Faktör sayısı araştırmacı tarafından belirlenebileceği gibi, özdeğerlere (eigen) bakılarak veya
açıklanan toplam varyans miktarına göre de belirlenebilir. “Hangi yöntemin tercih edileceği
araştırma problemine ve araştırmacının tercihine bağlı olarak değişmektedir” (Altunışık ve ark.,
2007, 231-233; Çetin ve Subaş, 2014, 274). Bu araştırmada ilgili literatüre uygun olarak eigen
kesme değeri (özdeğer) belirleme yerine faktör sayısı belirleme tercih edilmiş ve Enneagram
literatüründe, dokuz farklı kişilik tipi olduğu göz önünde bulundurularak ölçeğin 9 alt boyuttan
(faktör) oluşması tercih edilmiştir. Ayrıca faktörlerin birbirinden bağımsız olmasını sağlamak
için varimax dik döndürme tercih edilmelidir (Sipahi, Yurtkoru, Çinko, 2008, s.76-77; Altunışık
ve diğerleri, 2007, 235-236) Bu bağlamda analize başlanmadan 25 eksen döndürme sayısı ve
varimax dik döndürme yöntemi tercih edilmiştir. Literatürde faktör örüntüsünün
oluşturulmasında 0.30 ile 0.40 arasında değişen faktör yüklerinin alt kesme noktası olarak
alınabileceği (Erdoğan, Bayram, Deniz, 2007, 7) için araştırmada AFA alt kesme noktası olarak
0.40 (Çetin ve Subaş, 2014, 275) kabul edilmiştir.
Bu tercihler yapıldıktan sonra 27 madde ile AFA yapılmış ve sonuçlar aşağıda
sunulmuştur.
Tablo 4: KMO and Bartlett's Test
Kaiser-Meyer-Olkin Örneklem Yeterliliği ,844
Bartlett's Testi Ki-kare 2557,987
S Derecesi 351
p 0,000
Tabloda görüldüğü gibi, KMO küresellik testi sonucunda KMO= 0,844 bulunmuş,
KMO=0,800 üstünde olduğu için (Sipahi, Yurtkoru ve Çinko, 2008, 80), maddelerin faktör
analizi için mükemmel bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir (p<0.001).
Ayrıca AFA sonucunda, tüm maddelere ait son varyanslar, 0,600’ün üzerinde tespit
edilmiştir.
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s. 160-181
Güvenirlik ve Geçerlilik Çalışması
170
Tablo 5: Faktör Analiz Sonuçları F
aktö
r
Başlangıç Özdeğerleri
(Initial Eigenvalues) Toplam Faktör Yükleri
Faktör Yüklerinin
Döndürülmüş Toplamları
Toplam %
Varyans
Küm.
% Toplam
%
Varyans
Küm.
% Toplam
%
Varyans
Küm.
%
1 7,685 28,462 28,462 7,685 28,462 28,462 2,612 9,675 9,675
2 2,734 10,126 38,588 2,734 10,126 38,588 2,447 9,064 18,740
3 2,312 8,563 47,151 2,312 8,563 47,151 2,392 8,859 27,598
4 1,627 6,027 53,178 1,627 6,027 53,178 2,258 8,363 35,961
5 1,403 5,197 58,375 1,403 5,197 58,375 2,141 7,931 43,892
6 1,225 4,538 62,913 1,225 4,538 62,913 2,127 7,877 51,769
7 1,100 4,075 66,988 1,100 4,075 66,988 2,010 7,443 59,212
8 1,003 3,717 70,704 1,003 3,717 70,704 1,993 7,381 66,593
9 ,863 3,195 73,899 ,863 3,195 73,899 1,973 7,306 73,899
Tabloda görüldüğü gibi yapılan AFA sonucunda, 9 alt boyuttan oluşan ölçeğin, aldığı
19,952 faktör yükü ile toplam varyansın % 73,899’unu açıkladığı görülmektedir. Ayrıca;
1.faktör, aldığı 2,612 faktör yükü ile toplam varyansın % 9,675’ini açıkladığı, 2.faktör, aldığı
2,447 faktör yükü ile toplam varyansın % 9,064’ünü açıkladığı, 3.faktör, aldığı 2,392 faktör
yükü ile toplam varyansın % 8,859’unu açıkladığı, 4.faktör, aldığı 2,258 faktör yükü ile toplam
varyansın % 8,363’ünü açıkladığı, 5.faktör, aldığı 2,141 faktör yükü ile toplam varyansın %
7,931’ini açıkladığı, 6.faktör, aldığı 2,127 faktör yükü ile toplam varyansın % 7,877’sini
açıkladığı, 7.faktör, aldığı 2,010 faktör yükü ile toplam varyansın % 7,443’ünü açıkladığı,
8.faktör, aldığı 1,993 faktör yükü ile toplam varyansın % 7,381’ini açıkladığı, 9.faktör, aldığı
1,973 faktör yükü ile toplam varyansın % 7,306’sını açıkladığı, tespit edilmiştir.
.
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s. 160-181
Abdurrahman Subaş _ Münevver Çetin
171
Tablo 6: AFA Sonucu Oluşan Dönüştürülmüş Bileşenler Matriksi
madde no Faktör No
1 2 3 4 5 6 7 8 9
M09 ,909
M27 ,898
M18 ,827
M03
,813
M12
,808
M21
,760
M11
,818
M20
,815
M02
,809
M25
,828
M16
,783
M07
,755
M01
,825
M19
,740
M10
,681
M22
,743
M13
,738
M04
,715
M14
,852
M05
,757
M23
,609
M24
,763
M06
,712
M15
,638
M08
,778
M17
,726
M26
,613
Tabloda görüldüğü gibi, M09, M27, M18 nolu maddeler 1. faktörde, M03, M12, M21
nolu maddeler 2. faktörde, M11, M20, M02 nolu maddeler 3. faktörde, M25, M16, M07 nolu
maddeler 4. faktörde, M01, M19, M10 nolu maddeler 5. faktörde, M22, M13, M04 nolu
maddeler 6. faktörde, M14, M05, M23 nolu maddeler 7. faktörde, M24, M06, M15 nolu
maddeler 8. faktörde, M08, M17, M26 nolu maddeler 9. faktörde yer almıştır.
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s. 160-181
Güvenirlik ve Geçerlilik Çalışması
172
Ölçeğinin alt boyutları arasındaki korelatif ilişkileri sınamak için pearsen çarpım moment
korelasyon analizi yapılmış ve tüm alt boyutlar arasında (3-9 hariç) en az p<0,05 düzeyinde
anlamlı ilişki bulunurken, 3 ve 9 no’lu faktörler arasındaki ilişki p=0,067 ile istatistiksel olarak
anlamlı bir ilişki içerisinde olmadığı tespit edilmiştir.
Enneagram kişilik tipini tespit için geliştirilen veri toplama aracının ismine “Enneagram
Kişilik Ölçeği” (EKÖ) ismi verilmesi uygun görülmüştür. Maddelerin toplandığı 9 faktöre,
literatüre uygun olarak isimlendirme yapılmıştır. Faktörlerin isimlendirilmesinde, Riso, Hudson
(1996), Palmer, (1991), Wagele (2001), Bogda (2007), Daniels & Price (2016 ) Selçuk, Yılmaz
(2015); Özdemir, Acarkan (2014); Batı (2012) ve Karabulut(2007)’un çalışmalarındaki
isimlendirmelerden esinlenilerek en uygun olduğu düşünülen aşağıdaki tablodaki isimler
verilmiştir.
Tablo 7: Enneagram Kişilik Ölçeği’nin faktör isimleri
Madde Numaraları Faktör
Numarası
Enneagram
Tip
Numarası
Faktör (Tip)
Adı
M09, M27, M18 1 Tip 9 Uzlaşmacı
M03, M12, M21 2 Tip 3 Başaran
M11, M20, M02 3 Tip 2 Yardımcı
M25, M16, M07 4 Tip 7 Maceracı
M01, M19, M10 5 Tip 1 Mükemmeliyetçi
M22, M13, M04 6 Tip 4 Özgün
M14, M05, M23 7 Tip 5 Gözlemci
M24, M06, M15 8 Tip 6 Sorgulayan
M08, M17, M26 9 Tip 8 Reis
Tabloda görüldüğü gibi, EKÖ alt faktörleri, enneagram literatürüne uygun olarak
sırasıyla Uzlaşmacı (Tip 9), Başaran (Tip 3), Yardımcı (Tip 2), Maceracı (Tip 7),
Mükemmeliyetçi (Tip 1), Özgün (Tip 4), Gözlemci (Tip 5), Sorgulayan (Tip 6) ve Reis (Tip 8)
olarak isimlendirilmiştir.
Açımlayıcı faktör analizi ile test edilen modelin geçerliliği, Doğrulayıcı Faktör Analizi
(AFA) (Confirmatory Factor Analysis-CFA) ile de sınanmıştır. Doğrulayıcı faktör analizi,
açımlayıcı faktör analizine göre daha sıkı geçerlilik denetimi yapan bir tekniktir (Tabachnick ve
Fidell, 2007, 706).
Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) (Confirmatory Factor Analysis: CFA)
Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) önceden belirlenmiş faktör yapılarının doğru olup
olmadığını test ettiği gibi, (Bayram, 2013, 42), Psikometrik değerlendirme, yöntem etkilerini
belirleme, yapıyı doğrulama ve ölçme değişmezliğinin değerlendirilmesi gibi çeşitli amaçlar
için de kullanılır. Ancak günümüzde daha çok ölçek geliştirme çalışmalarında ölçme aracının
yapı geçerliliğini sınamak için kullanılmaktadır (Brown ve Moore, 2013, 3).
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s. 160-181
Abdurrahman Subaş _ Münevver Çetin
173
DFA’da model uyumu sınamasında ki-kare değerleri ve uyum iyiliği indeksleri en çok
başvurulan referans değerleridir (Jöreskog, 2004). Bu nedenle ölçeğin DFA sınamasında, ölçek
yapısının uygunluğu Ki-Kare (Chi square; χ²) test istatistiği, df (Degrees of freedom, Serbestlik
derecesi), χ2/df oranı, GFI (Goodness-of-fit index, Uyum iyiliği indeksi), AGFI (Adjusted
goodness-of-fit index, Düzeltilmiş uyum iyiliği indeksi), CFI (Comparative Fit Index,
Karşılaştırmalı Uyum İndeksi), RMSEA (Root mean square error of approximation, Ortalama
hataların karekök ortalaması), RMR (Root mean square residuals, ortalama hataların karekökü),
SRMR (standardized root mean square residual, standardize edilmiş kalıntıların ortalama
karakökü) göstergelerinden yararlanılmıştır (Bayram, 2013; Jöreskog, 2004; Çelik ve Yılmaz,
2013; Tabachnick ve Fidell, 2007; Sümer, 2000; Çokluk, Şekerçioğlu, Büyüköztürk, 2012;
Şimşek, 2007).
Doğrulayıcı faktör analizi yapılmadan önce dağılım normalliğine bakılır. Araştırmada
yapılan DFA için çoklu normallik testi sonucunda, çoklu değişken (multivariate) kritik oranı
(c.r.) <10,00 olduğu için dağılım normaldir (Kline; 2005; Mardia, 1974:118) denilebilir. Her
maddenin skiw ve kurtosis değerlerinin Kline (2005) ve Mardia, (1974, 118)’e göre çarpıklık ve
basıklık değerinin 2,5 ’den küçük olması verilerin çok değişkenli normal dağılıma sahip
olduğunu göstermektedir ve bu durumda DFA yapılabilir. Yapılan DFA analizi sonucunda,
EKÖ ölçüm uyum indeksleri aşağıdaki tabloda sunulmuştur.
Tablo 8: EKÖ, DFA Ölçüm modeli uyum göstergeleri
Uyum Ölçüm
Göstergeleri
Mükemmel
Uyum * İyi Uyum *
DTMM
Ölçeği **
Enneagram
Kişilik Ölçeği Uyum
χ2 15193 406
p değeri 0,05≤p≤1,00 0,01≤p≤0,05 0,000 0,000 Mükemmel
Uyum
df 3968 288
χ2/df 0≤ χ2/df ≤3,00 3≤ χ2/df ≤5,00 3,828 1,410 M. Uyum
RMSEA
0≤RMSEA≤0,05 0,05≤RMSEA≤0,08 0,050 0,045 M. Uyum
SRMR
0≤ SRMR ≤0,05 0,05≤ SRMR ≤0,08 0,028 M. Uyum
NFI 0,95≤NFI≤1,00 0,90≤NFI≤0,95 0,820 0,849 Kabul edilebilir
uyum
CFI 0,95≤CFI≤1,00 0,90≤CFI≤0,95 0,880 0,949 İyi uyum
GFI 0,95≤GFI≤1,00 0,90≤GFI≤0,95 0,840 0,875 Kabul edilebilir
uyum
AGFI 0,90≤AGFI≤1,00 0,85≤AGFI≤0,90 0,730 0,836 İyi uyum
(*Referasn aralıkları kaynakları : Bayram, 2013; Brown ve Moore, 2013; Jöreskog, 2004; Çelik
ve Yılmaz, 2013; Tabachnick ve Fidell, 2007; Sümer, 2000; Çokluk, Şekerçioğlu, Büyüköztürk,
2012; Şimşek, 2007).
(** Yılmaz ve diğerleri, 2014a).
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s. 160-181
Güvenirlik ve Geçerlilik Çalışması
174
Tabloda görüldüğü gibi, Enneagram Kişilik Ölçeğinin 27 maddenin 9 faktörde
toplanmasını sınamak için yapılan DFA sonucunda, model uyum ölçülerinin literatürde verilen
referans aralıklarına göre değerlendirildiğinde, AFA ile tespit edilen modelin DFA sonuçlarına
göre de istatistiksel olarak uygun bir model olduğu söylenebilir. Ayrıca EKÖ’nin, Yılmaz ve
arkadaşlarının (2014a) geliştirdiği DTMM’nin uyum ölçülerinden daha iyi referasn değerlerine
sahip olduğu tabloda görülmektedir.
χ2= 406; df= 288; χ2/df=1,410; p=0,000; RMSEA= 0,045
Şekil 2: EKÖ, DFA Sonucu Standardize Edilmiş PATH Diyagramı
AMOS grafik menüsü yardımıyla çizilen yol diyagramında, elde edilen tüm standardize
edilmiş değerlerin 0,700’e yakın yakın olması ve 1,00’dan küçük olması gerekir. Tabloda
görüldüğü gibi, Enneagram Kişilik Ölçeği standardize regresyon ağırlıkları en düşük 0,640; en
yüksek 0,909 düzeyinde ve istatistiksel olarak p<0,001 düzeyinde anlamlıdır.
Ayrıca, DFA sonucunda, Enneagram Kişilik Ölçeği varyans (en düşük 0,236; en yüksek
0,562) ve kovaryans değerlerinin tümünün istatistiksel olarak p<0,001 düzeyinde anlamlı
olduğu tespit edilmiştir.
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s. 160-181
Abdurrahman Subaş _ Münevver Çetin
175
SONUÇ ve TARTIŞMA
Sosyal araştırmalar, insan tutum ve davranışlarının incelenmesine dayanmaktadır. İnsan
tutum ve davranışlarında kişilik ve mizacın etkisi birçok araştırmada ortaya konulmuştur.
Kişiliği inceleyen birçok teori ve model bulunsa da, Enneagram (dokuz kişilik) sistemi,
tümdengelim yöntemi ile insanın mizacını inceleyen tek kişilik modelidir. Enneagram kişilik
tiplerinin tespiti için geliştirilen ölçeklerdeki (Wagner ve Walker, 1983; Riso ve Hudson, 2015;
Yılmaz ve ark., 2014a) madde sayılarının çok fazla olması, yüksek sayıda örneklem ile evren
parametrelerine ulaşmaya çalışan araştırmacıların veri toplamasını zorlaştırmaktadır. Bundan
dolayı bu araştırmada enneagram kişilik tiplerini tespit etmek amacıyla soru sayısı çok olmayan
bir ölçek geliştirilmiştir.
İki uzman görüşü alınarak son şekli verilmiş ölçeğin, test tekrar test için yapılan pilot
uygulamada tüm maddelerinin test tekrar test kriterlerini karşıladığı tespit edilmiştir.
Ölçeğin 27 maddesinin cronbach’s alfa değeri 0,901; guttman güvenirlik katsayısı 0,915;
Spearman brovn katsayısı ise 0,91’dir. Ölçek p< 0,001 düzeyinde anlamlı madde ayırdedicilik
özelliğine; p<0.001 düzeyinde anlamlı madde toplam korelasyonuna sahiptir. 27 madde ile
yapılan açımlayıcı faktör analizi sonucunda, KMO= 0,844 örneklem yeterliliğine sahip olan
ölçek, 9 faktörde aldığı toplam 19,952 faktör yükü ile toplam varyansın % 73,899’unu
açıklamaktadır.
Ölçek modeli DFA ile de sınanmış ve p değeri=0,000; χ2/df=1,41; RMSEA=0,045,
SRMR=0,028, NFI=0,849; CFI =0,949; GFI=0,875 ve AGFI=0,836 değerleri ile sınanan
modelin uyum göstergelerinin yeterli referans aralıklarına sahip olduğu tespit edilmiştir. DFA
sonucunda, Enneagram Kişilik Ölçeği standardize regresyon ağırlıkları en düşük 0,640; en
yüksek 0,909 düzeyinde ve tüm maddelerde istatistiksel olarak p<0,001 düzeyinde anlamlı;
varyans (en düşük 0,236; en yüksek 0,562) ve kovaryans değerlerinin tüm maddelerde
istatistiksel olarak p<0,001 düzeyinde anlamlı olduğu tespit edilmiştir.
Enneagram Kişilik Ölçeği’nin (EKÖ) 27 maddesinin 9 faktörde toplanmasını sınamak
için yapılan DFA uyum ölçüleri, literatürde verilen referans aralıklarına göre
değerlendirildiğinde, tasarlanan modelin istatistiksel olarak uygun bir model olduğu
söylenebilir. Ayrıca, Yılmaz ve arkadaşlarının (2014a) geliştirdiği DTMM’nin uyum ölçüleri ile
karşılaştırıldığında daha iyi referans değerlerine sahip olduğu tespit edilmiştir.
EKÖ alt boyutları, enneagram literatürüne (Riso & Hudson, 1996; Palmer, 1991;
Wagele, 2001; Bogda, 2007; Daniels & Price , 2016; Selçuk ve Yılmaz, 2015; Özdemir ve
Acarkan, 2014; Batı, 2012; Karabulut, 2007) uygun olarak faktör sırasıyla Uzlaşmacı (Tip 9),
Başaran (Tip 3), Yardımcı (Tip 2), Maceracı (Tip 7), Mükemmeliyetçi (Tip 1), Özgün (Tip 4),
Gözlemci (Tip 5), Sorgulayan (Tip 6) ve Reis (Tip 8) olarak isimlendirilmiştir.
Kapsam geçerliliği, yapı geçerliliği ve güvenirlik analizlerinden sonra, Enneagram
Kişilik Ölçeği’nin (EKÖ) sosyal araştırmalarda bireylerin kişilik tiplerinin tespiti ve kişilik
tipleri ile diğer sosyal değişkenlerin ilişkilerinin incelenmesinde kullanılabilecek bir veri
toplama aracı olduğu söylenebilir.
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s. 160-181
Güvenirlik ve Geçerlilik Çalışması
176
KAYNAKLAR
AKİSKAL, H. S., Mallya, G. (1987). Criteria for the soft bipolarspectrum: treatment
implications. Psychopharmacology Bulletin, 23, 68-73.
ALTUNIŞIK, R., Coşkun, R., Bayraktaroğlu, S. ve Yıldırım, E. (2004). Sosyal bilimlerde
araştırma yöntemleri (3. Baskı). Adapazarı: Sakarya. Seçkin Yayınları
ARTHUR, K. B. (2008). Attachment Styles and Enneagram Types: Development and
Testing of an Integrated Typology for use in Marriage and Family Therapy.
Dissertation of doctor of Philosophy in Human Development. Virginia Polytechnic
Institute and State University, Virginia
ATKİNSON, R. L., Atkinson, R. C., Smith, E.E., Bem, D. J., Hoeksema, S.N. (1999).
Psikolojiye Giriş. (çev: Yavuz, A.). İstanbul. Arkadaş yayınları.
BALCI, A. (2011). Sosyal bilimlerde araştırma yöntem, teknik ve ilkeler (9. baskı).
Ankara: Pegem A.
BARRET, P. (2007). Structural equation modelling: Adjudging model fit. Personality and
Individual Differences 42, 815-824.
BATI , U. (2012). Enneagram İle Kişilik Analizi. İstanbul. Alfa Yayınları.
BAYRAM, N. (2013). Yapısal eşitlik modellemesine giriş. Bursa: Ezgi yayınları.
BERNE, E. (1961). Transactional Analysis İn Psychorherrapy. New York. Grove Pres
BOGDA, G.L. (2007). What Type Of Leader Are You ? New York. McGraw-Hill.
BROWN, T. A. (2006). Confirmatory factor analysis for applied research. New York:
Guilford Press. http://www.guilford.com/books/Confirmatory-Factor-
Analysis-for-Applied-Research/Timothy-A-Brown/9781462515363 (E.T.:
07.09.2016)
BROWN, T. A., & Moore, M.T. (2013). Confirmatory factor analysis. In R. H. Hoyle
(Ed.), Handbook of structural equation modeling (pp. 361-379). New York:
Guilford Press
BURGER, M. J. (2006). Kişilik. (Çev: İnan Deniz Erguvan Sarıoğlu). İstanbul: Kaknüs
Yayınları
BÜYÜKÖZTÜRK, Ş. (2005). Anket geliştirme. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 3(2), 133-
151.
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s. 160-181
Abdurrahman Subaş _ Münevver Çetin
177
BÜYÜKÖZTÜRK, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş. ve Demirel, F.
(2012). Bilimsel araştırma yöntemleri (12. baskı). Ankara: Pegem A.
CASPİ, A., Harrington, H., Milne, B., Amell, J. W., Theodore, R. F., Moffitt, T. E. (2003).
Children's behavioral styles at age 3 are linked to their adult personality traits at age
26. Journal of Personality, 71(4), 495-515.
CLARK, L. A. (2005). Temperament as a Unifying Basis for Personality and
Psychopathology. Journal of Abnormal Psychology, 114(4), 505-521.
doi:10.1037/0021-843X.114.4.505
CLONİNGER, C. R., Svrakic, D. M., & Pryzbeck, T. R. (1993). A psychobiological model
of temperament and character. Archieves of General Psychiatry, 50, 975-990.
COSTA, P. T. Jr., McCrae, R. (1990). Personality Disorders and The Five-Factor Model of
Personality. Journal of Personality Disorders, 4 (4), 362-371. doi:
10.1521/pedi.1990.4.4.362.
ÇELİK, H. E. ve Yılmaz, V. (2013). Yapısal eşitlik modellemesi. Ankara: Anı.
ÇETİN, M. Subaş, A. (2014). Öğrenen Okul Ölçeği’nin Geliştirilmesi Ve Öğretmenlerinin
Öğrenen Okula İlişkin Algılarının İncelenmesi. Erzincan Üniversitesi Eğitim
Fakültesi Dergisi Cilt-Sayı:16-1
ÇOKLUK, Ö., Şekerçioğlu, G. ve Büyüköztürk, Ş. (2012). Sosyal bilimler için çok
değişkenli istatistik SPSS ve Lisrel uygulamaları. Ankara: Pegem A.
DANİELS & Price (2016). Enneagram Kendini Bilme Sanatı. Çev: Seda Darcan Çiftçi.
İstanbul. Kaknüs Yayınları
ERDOĞAN, Y. Bayram, S. Deniz, L. (2007). Web Tabanlı Öğretim Tutum Ölçeği:
Açıklayıcı Ve Doğrulayıcı Faktör Analizi Çalışması. Uluslararası İnsan Bilimleri
Dergisi. 4 (2) 1-14
EWEN, R.B. (2009). An Introduction to Theories of Personality, 7th ed. East Sussex, UK,
Psychology Press.
FREUD, S. (1994). Psikanaliz Üzerine. (Çev: A. Avni Öneş). 7. Baskı. Ankara.Say
Yayınları.
GERRİG, R.J. and Zimbardo, P.G. (2012). Psikolojiye giriş-psikoloji ve yaşam (Çev. Sart,
G.). Ankara: Nobel Yayın
GOODWİN, F. K., Jamison K. R. (1990). Manic-depressive illness. New York: Oxford
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s. 160-181
Güvenirlik ve Geçerlilik Çalışması
178
University Press
İNANÇ, B.Y.; Yerlikaya, E.E. (2002). Kişilik Kuramları. PEGEM Akademi. Ankara
JÖRESKOG, K. G. (2004). On chi-squares for the ındependence model and fit measures in
Lisrel. http://www.ssicentral.com/lisrel/techdocs/ftb.pdf (02.01.2017)
KARABULUT, Y. (2007). Yeni kişilik teorisi enneagram ve din psikolojisi açısından
kullanım alanları. Marmara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü. Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi. İstanbul
KARASAR, N. (2014). Bilimsel araştırma yöntemi. Ankara: Nobel.
KAZANTSEVA, A. V., Gaysina, D. A., Malykh, S. B., & Khusnutdinova, E. K. (2009).
Role of dopamine transporter gene (DAT1) polymorphisms in personality traits
variation. Russian Journal of Genetics, 45(8), 974-980.
KLİNE, P. (2005). An Easy Guiede to Factor Analysis. New York: Routledge
KLİNE, R. B. (2011). Principles and practice of structural equation modeling New York:
The Guilford Press.
LEDLOW, G.R., Coppola, N.M. (2014). Leadership for Health Professionals, Second
Edition. Chapter 2: Determining Your Own Leadership Style. Jones & Bartlett
Learning, LLC ISBN: 9781284026887
MARDİA K. V. (1974). Applications of Some Measures of Multivariate Skewness and
Kurtosis in Testing Normality and Robustness Studies, The Indian Journal of
Statistics, Series B, 36(2), 115-129
NARANJO, C. (2004). The Enneagram of Society. Gateways Books and Tapes. Nevada
City, California
NEUMAN, W.L. (2014). Toplumsal araştırma yöntemleri. (Çev: Sedef Özge). Ankara.
Yayın Odası.
OTRAR, M. (2006), Öğrenme Stilleri İle Yetenekler, Akademik Başarı Ve Öss Başarısı
Arasındaki İlişki. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Marmara üni. Eğitim Bilimleri
Enstitüsü. İstanbul.
ÖZDAMAR, K. (2016). Eğitim, sağlık ve davranış bilimlerinde ölçek ve test geliştirme
yapısal eşitlik modellemesi. Eskişehir: Nisan yay.
ÖZDEMİR L.K.; Acarkan, İ. (2014) Dokuz Mizaç Modeline Göre: Çocuklarda Mizaç
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s. 160-181
Abdurrahman Subaş _ Münevver Çetin
179
Farklılıkları ve Kişilik Gelişimi. İstanbul. Kurtuba Yayınları.
PALMER, H. (1991). Ruhun Aynası Ennegrama Yansıyan İnsan Manzaraları. (Çev. Orhan
Gündüz). İstanbul. Kaknüs Yay.
PEKER, H. (2003). Din Psikolojisi, İstanbul. Çamlıca Yayınları.
PESEN, S. R. (2015). Grafik Tasarım Göstergelerinin Algılanmasında Kişilik Faktörünün
Enneagram Modeline Göre İncelenmesi. İstanbul Kemerburgaz Ünı̇versı̇tesı̇.
Sosyal Bı̇lı̇mler Enstı̇tüsü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul
PUNCH, K,F. (2003). Survey Research. The Basics. London. England. SAGE
Puplicatiosn.
RANDALL, S. (1979). The Development of an Inventory to Assess Enneagram Personality
Type, PhD Dissertation California Institute of Assian Studies.
RİSO, D. R, Hudson, R. (2015). Enneagram ile Kişilik Analizi. Çeviri : Günseli Aksoy.
Butik Yayınları.
RİSO, D. R., & Hudson, R. (1999). The wisdom of the Enneagram: the complete guide to
psychological and spiritual growth for the nine personality types. New York.
Bantam Books.
RİSO, D. R., Hudson, R. (2000). Understanding the enneagram. New York: Houghton
Mifflin Company Çeviri : Günseli Aksoy. Butik Yayınları.
RİSO, Don Richard and Russ Hudson. (2003). Discovering Your Personality Type. Boston:
Houghton Mifflin Company.
ROTHBART, M. K., Ahadi, S. A. (1994). Temperament and the development of
personality. Journal of Abnormal Psychology, 103(1), 55-66. doi: 10.1037/0021-
843X.103.1.55
SCHULTZ, D. P. & Schultz, S. E. (2002). Modern Psikoloji Tarihi. (2. baskı.) İstanbul:
Kaknüs Yayınları.
SCHUTZ W. (1998). FIRO, WSA Inc, Muir Beach, CA.
SELÇUK, Z. Yılmaz, E.D. (2015). Rehber Benim: Dokuz Tip Mizaç Modeli’ne Göre
Rehberlik Yaklaşımına Giriş. Ankara. Pegem Akademi.
SHİNE, R. L. (1998). How shall we speak of childrens personalities in middle childhood?
A preliminary taxonomy. Psychological Bulletin, 124(3), 308-332
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 11, Haziran 2017, s. 160-181
Güvenirlik ve Geçerlilik Çalışması
180
SİPAHİ, İ. B. Yurtkoru, E.S. Çinko, M. (2008). Sosyal Bilimlerde SPSS’le Veri Analizi.
İstanbul. Beta Yayıncılık.
SÜMER, N. (2000). Yapısal eşitlik modelleri: Temel kavramlar ve örnek uygulamalar. Türk
Psikoloji Yazıları, 3(6), 49-74.
ŞİMŞEK, Ö. F. (2007). Yapısal eşitlik modellemesine giriş (Temel İlkeler ve Lisrel
Uygulamaları). Ankara: Ekinoks.
TABACHNİCK, B. G., Fidell, L. S. (2007). Using multivariate statistics (5th ed). Boston.
USA. Allyn and Bacon.
TAYLAN, N. (2006). Anahatlarıyla İslam Felsefesi, İstanbul. Envar Neşriyat.
TAYMUR, I., Türkçapar, M. H. (2012). Kişilik: Tanımı, sınıflaması ve değerlendirmesi.
Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 4(2), 154-177.
TEZBAŞARAN, A. (2008). Likert tipi ölçek hazırlama kılavuzu. Üçüncü Sürüm e-Kitap.
https://www.academia.edu/1288035/Likert (E.T. 07.04.2016)
UZUNOGLU, S., Karakas, F., Fındıkçı,L., Uzunoglu, F.; Karakaya, F.M. (2004). Sıfır
Merkez Yaklasımı Perspektifinden Aile Sirketlerine Bakıs. 1. Aile İsletmeleri
Kongresi. Editör: Prof.Dr. Tamer Koçel. İstanbul. S. 120-128
WAGALE, E. (2001). Enneagram yöntemiyle çocuk yetiştirmek. (Çev: Günseli Aksoy).
İstanbul: Rota Yayınları.
WAGNER, J. P., Walker, R. E. (1983). Reliability and validity study of a sufi personality
typology: the enneagram. Journal of Clinical Psychology, 39(5), 712-717.
WAGNER, J.P. (1996). The Enneagram spectrum of personality styles: an introductory
guide. Portland: Metamorphous Press.
YILDIRIM, A. ve Şimşek, H. (2011). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (8.
baskı). Ankara: Seçkin.
YILMAZ, E. D., Gençer, A. G., & Aydemir, Ö. (2011). Tarihsel bir sistemin yeni bir
mizaç modeline evrimi: Dokuz tip mizaç modeli. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 12(2),
YILMAZ, E. D., Gençer, A. G., Aydemir, Ö., Yılmaz, A., Kesebir, S., Ünal, Ö., ve ark.
(2014a). Dokuz tip mizaç ölçeği'nin geçerlik ve güvenirliği. Eğitim ve Bilim,
171(39), 115-137.
YILMAZ, E.D., Gençer, A.G., Ünal, Ö., Aydemir, Ö. (2014b). Enneagram'dan Dokuz Tip
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:11, Haziran 2017, s. 160-181
Abdurrahman Subaş _ Münevver Çetin
181
Mizaç Modeli'ne: Bir Öneri. Eğitim ve Bilim. 2014, Cilt. 39, Sayı 173 (395-415)
YILMAZ, E.D.; Gençer, G.; Ünal, G.; Örek, A; Aydemir, Ö.; Devecı,E; Kırpınar, İ.
(2015). Dokuz tip mizaç modeli ile psikobiyolojik kişilik modeli ve affektif mizaç
modeli arasındaki ilişki. Anadolu Psikiyatri Dergisi. Cilt: 16 Sayfa : 95-103
ZEL, U. (2011). Kişilik ve Liderlik. İkinci Baskı, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım
ZİNKLE, T. (1974). A pilot study toward the validation of the Sufi personality
typology. Dissertation Abstracts International-B, 35, 2418