P. Špehar - Srednjovekovni nalazi iz oblasti Braničeva

8/7/2019 P. pehar - Srednjovekovni nalazi iz oblasti Branieva

1/28

Apstrakt: Obra|eni su slu~ajni nalazi iz sredwovekovnog perioda sa {ireg prostoraBrani~eva, koji se prvenstveno odnose na nakit (nau{nice, prstewe, narukvice) imetalne delove ode}e (dugmad, igle), ali i predmete religijskog karaktera (krst-re-likvijar, deo raspe}a) i novac (bilon trahej dinastije Paleologa). Sakupqenimaterijal ukazuje na postojawe kontinuiteta ìvota na {irem prostoru Bra-ni~eva. Svi nalazi osim jedne pozla}ene min|u{e i olovnog dugmeta su od bronze. Naosnovu materijala izdvojena su ~etiri horizonta: najstariji horizont vezuje se zaperiod VIIIIX v., naredni se opredequje u vreme IXXI v., sledi razdobqe XIXIII v.(kome ujedno pripada najve}i deo nalaza), dok se kao najmla|i izdvaja horizontXIVXVI v.

Kqu~ne re~i: Brani~evo, nakit, bronza, krst-relikvijar, slu~ajni nalazi, VIIIXVIvek.

Na temeqima rimskog Viminacijuma, glavnog grada i episkopskogsedi{ta provincije Mezije I, nastalo je sredwovekovno Brani~evo (sl. 1),oko koga se kasnije formirala istoimena oblast. Sme{ten na levojobali Mlave, neposredno iznad wenog u{}a u Dunav, grad je u sredwemveku predstavqao va`no pograni~no utvr|ewe i sedi{te episkopije.Premda je Brani~evska oblast veoma rano postala predmet nau~nihistraìvawa, saznawa o istorijskom razvoju grada uglavnom su ogra-ni~ena na tuma~ewe o~uvanih pisanih izvora. Sa druge strane, dosa-da{wa arheolo{ka iskopavawa prete`no su bila usmerena ka anti~kimostacima Viminacijuma, tako da je za sada utvr|en samo poloàj Bra-ni~eva, delovi podgra|a sredwovekovnog grada i ostaci nekropola (Po-povi} i Ivani{evi} 1988: 125, sl. 4).

Prve korake u prou~avawu pro{losti brani~evskog kraja poduzeo

je grof Marsiqi, koji je po~etkom XVIII v. obi{ao ovu oblast i ostaviopodatke o utvr|ewu koje je zatekao; tom prilikom zabeleìo je poloàjBrani~eva, kao i odnos sa anti~kim lokalitetom na suprotnoj strani(Marsigli 1726: Sectio 9, tab. 1415, fig. XIII). Posle dvovekovne pauze uistraìvawima, po~etkom XX v. prva sonda`na iskopavawa na lokaciji

SREDWOVEKOVNI NALAZIIZ OBLASTI BRANIÊVA

Perica [peharArheolo{ki institut, Beograd

Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva Journal of the Serbian Archaeological Society23 (2007) 363390.


2/28

Mali grad izveo je Vasi} (1906: 5666). Nova istraìvawa sprovode seponovo tek 1975, da bi u razdobqu 19781985, bila obavqena iskopavawa,prevashodno maweg obima, na prostoru grada, kao i u neposrednoj oko-lini na lokacijama Rudine (podgra|e) i Svetiwa, gde je izme|u ostalogotkrivena mawa nekropola, opredeqena u XII po~etak XIII v. Na

osnovu pomenutih arheolo{kih radova utvr|en je jasan poloàj grada napotesu Todi}a crkva (videti: Popovi} i Ivani{evi} 1988: sl. 4), naizdanku Sopotske grede koja dominira okolnim terenom. Konstatovanisu i bedemi utvr|ewa koje se deli na Veliki i Mali grad, kao i ostacijedne male naseobinske insule u podgra|u (Popovi} 1968: 30; Popovi} i

GSAD/JSAS 23 (2007) Iz arheolo{kih zbirki

364

Sl. 1. [ira regionalna mapa sa poloàjem Brani~eva.Fig. 1. Broader region map showing location of Brani~evo.


3/28

Ivani{evi} 1988: 128130). Osim iskopavawa sprovedenih na prostorugrada, neophodno je spomenuti i istraìvawa {ire okoline Brani~eva.Naime, na prostoru dana{weg sela Trwane otkrivena je po~etkom1980-ih nekropola u XIXIII v. (Marjanovi}-Vujovi} 1984), dok su tokom1950-ih izvr{ena prva iskopavawa anti~kog Marguma sredwovekovneMorave, gde su, izme|u ostalog, konstatovani sredwovekovni slojevi(Mano-Zisi, Mari} i Gara{anin 1950; Mari} 1951). Na istom prostoru2004. su preduzeta istraìvawa sonda`nog karaktera koja je obavioNarodni muzej u Poàrevcu, prilikom kojih su uo~eni naseobinskiostaci, ali i nekropola.1

Iako o pro{losti Brani~evske oblasti svedo~e relativno brojniizvori, oni se gotovo iskqu~ivo odnose na doga|aje vezane za grad, dok owegovoj okolini gotovo da nema podataka. Vi{e podataka u tom smislu

ne daju ni rezultati arheolo{kih istraìvawa, budu}i da prelimi-narni izve{taji sa prvih iskopavawa Brani~eva i Morave (Vasi} 1906:5666; Mano-Zisi, Mari} i Gara{anin 1950; Mari} 1951), kao i mawiradovi posve}eni pojedina~nim sredwovekovnim nalazima (Marjano-vi}-Vujovi} 1986; Milenkovi} 1996; Milovi} 2000; idem 2001; idem2003),2 pruàju samo osnovne informacije o sredwovekovnoj pro{lostiovog kraja.3 U te`wi da se, relativno skromna, saznawa o sredwo-vekovnom periodu ovog prostora dopune, obradili smo neobjavqenipokretni materijal4 (napomiwemo da se radi o slu~ajnim nalazima) sa{ire teritorije Brani~eva, koji ~ine: bronzani nakit (nau{nice, pr-stewe i narukvice), metalni delovi ode}e (igle za ode}u i dugmad),predmeti religijskog karaktera, kao i nalaz vizantijskog traheja. Unedostatku izvornog arheolo{kog konteksta, prilikom hronolo{kogopredeqewa materijala kori{}ene su datovane analogije, na osnovukojih su okvirno izdvojena ~etiri horizonta. Najstariji horizont ve-zuje se za period VIIIIX v., dok se naredni opredequje u vreme IXXI v.Sledi razdobqe XIXIII v., kome ujedno pripada najve}i deo nalaza, dokse kao najmla|i izdvaja horizont XIVXVI v.

365

P. [pehar Sredwovekovni nalazi iz oblasti Brani~eva

1 Na ovoj usmenoj informaciji zahvaqujemo se rukovodiocima iskopavawa D. Jaca-novi}u i D. Spasi}-\uri}.

2 Neophodno je naglasiti da zna~ajan deo sakupqenih nalaza poti~e van arheolo{kogkonteksta i da kao takav pruà ograni~en uvid u sredwovekovna doga|awa na ovom pro-storu. Otkrivena arheolo{ka gra|a datovana je u ve}ini slu~ajeva preko odgovaraju}ih

paralela u period XIXIII v. (Marjanovi}-Vujovi} 1986; Milenkovi} 1996; Milovi} 2000;idem 2001; idem 2003).

3 Izuzetak ~ini rad koji prezentuje rezultate iskopavawa Brani~eva tokom 1980-ih, ikoji, po na{em mi{qewu, predstavqa jedinu arheolo{ku studiju posve}enu ovom problemu(Popovi} i Ivani{evi} 1988).

4 Materijalnije inventarisani nalazi se u vlasni{tvu Narodnogmuzejau Poàrevcu.


4/28

Horizont VIIIIX vekaNajstarijim sredwovekovnim horizontom obihva}eno je nekoliko

nalaza bronzanih nau{nica, koje se prema svojim odlikama mogu razvr-stati u ~etiri tipa.

Prvi tip ~ine lunulaste nau{nice (kat. br. 12) sa priveskom uvidu petokrake ili trokrake zvezde, ukra{ene tehnikom pseudogranu-lacije (sl. 2/78).5 Lunulaste nau{nice sa zvezdolikim priveskom jav-qaju se u vizantijskom zlatarstvu tokom VIIVIII v. Bronzani primerciove vrste nakita, tzv. pastirski tip nau{nica, datuju se na prostoruPridwestrovqa i Zakarpatja od VI do po~etka IX v. U ranoj fazirazvoja ovog tipa nau{nica privesci su ka~eni preko odgovaraju}e alke,dok se od druge polovine VII v. liju izjedna sa alkom. Poznati su brojni

nalazi ove vrste materijala, koji poti~u iz Karpatsko-dunavske ob-lasti, gde se datuju od VIII do po~etka IX v. (Vinski 1952; idem 1955: 234;Bajalovi}-Hadì-Pe{i} 1984: 29; Atanasov and Grigorov 2005: 333334, Tab.1/17). Nau{nica sli~na primerku sa petokrakim priveskom poti~e salokaliteta Starmen u severoisto~noj Bugarskoj, gde je datovana u VII v.(Dymaczewski 1973: 19, Abb. 3), dok se nalaz iz Novih Banovaca datuje u

VIIIIX v. (Bajalovi}-Hadì-Pe{i} 1984:55, kat. br. 1, T. XXIII/1). Sa teri-torije Bugarske poti~e i zlatna na-u{nica sa priveskom, sli~na primer-ku sa trokrakom zvezdom (Ercegovi}--Pavlovi} 1970: 91, n. 23a ). Potrebno jenapomenuti da iz Boqetina poti~e

11 bronzanih lunulastih nau{nica sapriveskom koje su otkrivene u okviruostave i hronolo{ki opredeqene ne-{to kasnije, u period XXI v. (ibid.:83, 94).

Drugi tip karakteri{u punoli-vene nau{nice sa jednim loptastimpriveskom (kat. br. 37), pri ~emu jespoj alke i priveska uglavnom ukra-{en nizom granula (sl. 2/15). Na je-dnom nalazu (kat. br. 5; sl. 2/3) videse tragovi pozlate.6 Punolivene nau-{nice sa loptastim dodatkom pod-

se}aju prema svom obliku na nau{ni-


366

Sl. 2. Nalazi VIIIIX veka: nau{ni-ce (19).Fig. 2. Findings dated to 8th to 9th cen-

tury: earrings (19).

5 Crteè predmeta uradio je A. Kapuran.6 Osim olovnog dugmeta(kat.br.62) ovoje jedininalaz obra|en u ovom radu koji,budu}i

da ima pozlatu, nije u potpunosti izra|en od bronze.


5/28

ce ~iji su loptasti dodaci pravqeni spajawem dve polulopte od pre-sovanog lima na~iwenog od zlata, srebra ili bronze, karakteristi~neza avarodopski period u Karpatskoj kotlini. Prilikom wihove izrade,~esto je kori{}ena tehnika granulacije, uz povremenu upotrebu stak-lene paste. Na osnovu datovanih grobnih celina nalazi ove vrste arheo-lo{kog materijala opredeqeni su od druge ~etvrtine VI do sredine VIIv. (Garam 1992: 148150, 170). Iako se pomenute nau{nice ~esto sre}u naavarskim nalazi{tima, wihove korene, kao i u prethodnom slu~aju,treba traìti u vizantijskom zlatarstvu. Tehnika granulisawa koja jeprisutna na ovom tipu nau{nica ne javqa se na prostoru Karpatskekotline posle VII v., budu}i da je do tada zavr{en proces upro{}avawanau{nica sa obrnutim piramidalnim priveskom, koje su svedene nanau{nice sa jednostavnim loptastim priveskom (Ormndy 1995: 169170,

Taf. 7). Na osnovu predo~enog moè se pretpostaviti da nau{nice sapunolivenim loptastim priveskom za uzor imaju avarodopski obliknau{nice, uz napomenu da je u ovom slu~aju primewen jednostavnijina~in izrade putem livewa. Na nekropoli u Bijelom brdu sre}u sesli~ne nau{nice sa loptastim priveskom od pozla}ene bronze, ukra-{ene granulama od bronze ili stakla plave boje. Iako se nigde iz-ri~ito ne spomiwe da su pomenuti primerci liveni, moglo bi se, premapriloènoj ilustraciji, pretpostaviti da pripadaju ovom tipu. Po-menuti nalazi opredeqeni su u period XXI v. (Ivani~ek 1949: 136, 143,Tab. XXXII/40, Prilog I/nau{nice II tipa), mada se sa velikom sigurno{}umoè pretpostaviti da se javqaju i ranije, tokom IX v.

Tre}i tip ~ini nau{nica sa vaqkastim dodatkom sa dowe strane

temena alke (kat. br. 8), loptastim oja~awem na o~uvanom kraju alke, tejednim vaqkastim dodatkom mawih dimenzija na istoj strani (sl. 2/6).êtvrti tip ~ini nau{nica (kat. br. 9) koja je na dowem kraju

vertikalno izvedenog i reqefno obra|enog priveska perforisana (sl. 2/9).

Horizont IXXIveka

Drugom horizontu pripada ne{to ve}i broj bronzanih nalaza uvidu nau{nica, prstewa, kao i jednog dugmeta.

Kod nau{nica se kao prvi tip (kat. br. 10) izdvajaju one u vidukari~ice (sl. 3/1). Nau{nice kari~ice su sude}i prema raspoloìvimparalelama uglavnom izra|ene od bronze, mada su poznati i primercina~iweni od plemenitih metala. Tokom sredwovekovnog perioda, ovaj

tip nau{nica na teritoriji Srbije uglavnom se javqa u XIXII v., madase sre}e i u starijim horizontima (Bajalovi}-Birta{evi} 1960: 30;Marjanovi}-Vujovi} 1984: 80; Bajalovi}-Hadì-Pe{i} 1984: 2223). Odgo-varaju}e analogije poti~u sa nekropole u Mirijevu iz nekoliko grobova(Bajalovi}-Birta{evi} 1960: 30, T. VIII/34, XI/2, XII/6), dok nalaz iz

367



6/28

groba 239 u Trwanima, datovan novcem Manojla I Komnina (11431180),potvr|uje da se ova vrsta nakita koristila i tokom XII v. (Marja-novi}-Vujovi} 1984: 40, 80). Sli~ni nalazi poznati su i sa prostoraMoravske, gde se javqaju u {irokom vremenskom rasponu VIIXI v.(Dostl 1966: 3132, Obr. 7).

Drugi tip ~ine lunulaste nau{nice sa priveskom i bez wega (kat.br. 1114), ukra{ene tehnikom pseudogranulacije (sl. 3/25). Analogijeza lunulaste nau{nice bez priveska (kat. br. 1314) sre}emo u Slo-veniji, na lokalitetu Svete gore u grobu 1, gde se datuju od kraja IX dopo~etka XI v. (Koro{ec i Koro{ec 1973: 132, T. V/Abb. 1). Slede potomnalazi sa lokaliteta Karaburma i Ritopek, opredeqeni u XXI v.(Bajalovi}-Had`i-Pe{i} 1984: 67, kat. br. 103104, T. III/56), te Brani~eva(Milovi} 2000: 103104, T. I/3-6) i Qubi~evca (grob 30), datovani uXXII v. (Radosavljevi}-Kruni} 1986: 330-331, 335, Fig. 4/4). Osim toga,ovakve nau{nice sre}u se i na drugim lokalitetima na teritorijiSrbije, gde su hronolo{ki sli~no opredeqene (]orovi}-Qubinkovi}1951: 52, sl. 17).

Tre}i tip (kat. br. 15) ~ini fragmentovani primerak grozdolikihnau{nica (sl. 3/6). Grozdolike nau{nice karakteristi~ne su za raz-dobqe IXXI v., mada ih ima i tokom XII, pa i po~etkom XIII v. Prave seod bronze, srebra i zlata, pri ~emu se u prvom slu~aju liju, dok seprilikom izrade od plemenitih metala primewuje tehnika granulacije,


368

Sl. 3. Nalazi IXXI veka: nau{nice (18); prstewe (912); dugme (13).Fig. 3. Findings dated to 9th to 11th century: earrings (18); rings (912); button (13).


7/28

kao i filigran (]orovi}-Qubinkovi} 1951; Biki} 2000: 2733). Budu}ida je u oblasti Brani~eva otkriven samo privezak, nemogu}e je odreditiodgovaraju}e paralele.

êtvrtom tipu (kat. br. 1617) pripadaju nau{nice sa ~etiri jagode(sl. 3/78). Sude}i prema raspoloìvim podacima, poreklo nau{nica sa~etiri jagode, koje su mogle biti na~iwene od bronze, ali i plemenitihmetala, vezuje se za kasnorimski ili ranovizantijski period (Biki} 2000:3334). Najve}i broj nalaza poti~e sa dalmatinske obale, gde se datuju uIXXI v., dok se na teritoriji Srbije sre}u znatno re|e. Prema Gisleru,(Giesler 1981: 94103, Taf. 53) ovakav tip nau{nica predstavqa prelaznuformu izme|u staroma|arskih i tzv. bjelobrdskih nau{nica, te se kaotakav vezuje za prvu polovinu X v. Sli~no datovawe vaì i za nalaze sabugarske teritorije (XXI v.), dok se na teritoriji Albanije javqaju

krajem IX, tj. po~etkom X v. (Vàrova 1976: 358, Obr. 217/12; Jelovina1976: 102, T. XII, XL/10-11, LXI/78, LXXXVII/12; Atanasov and Gri-gorov 2005: 338342, Tab. 4, 5, 6/16). Nalaz sa jednostavnom alkom (kat.br. 16) identi~an je primercima iz Gamzigrada i Pontesa, koji se datujuu XI v. (Biki} 2000: 17, kat. br. 5051, sl. 3/50), dok je, sa druge strane,nalazu sa granulisanom alkom (kat. br. 17) sli~an primerak iz DowegMilanovca, kao i dva nalaza sa nekropole u Ravni datovana u XIII v.(ibid.: 1617, kat. br. 4748, sl. 3/47), mada ovakvo datovawe treba uzeti sarezervom.

Slede}u vrstu nalaza ~ini prstewe. Prvom tipu pripadaju nalazisa trakastom alkom (kat. br. 1819), kod kojih je glava naknadno lemqena(sl. 3/910). Prema na~inu izrade alke i obliku glave, javqaju se dve

varijante. Prvu karakteri{e alka izra|ena tehnikom filigrana ikru`nom glavom na kojoj se nalazi leì{te za umetak (kat. br. 18).Sli~an nalaz sre}emo na nekropoli u Sremskoj Mitrovici u grobu IV(Parovi}-Pe{ikan 1981: 184185, sl. 3/6), u Mati~anima (grobovi 46 i16), te na lokalitetu Badova~ko poqeBadovac u grobu 4. Pomenutiprimerci, na~iweni od bronze i srebra, datovani su u period XXI v.(Ba~kalov 1998: 683, kat. br. 356-357; 685, kat. br. 361; 694, kat. br. 373).Odgovaraju}e paralele poznate su i sa teritorije Makedonije, iz DemirKapije, kao i sa nekropole Krstevi (grobovi 4 i 19), gde se primercina~iweni od zlata opredequju u kraj X i po~etak XI v. (Maneva 2000:8489, 99, 130131, sl. 64, 64v, 79, T. XVII/34; idem 2001: Fig. 6). Druguvarijantu (kat. br. 19) prvog tipa prstewa ~ini nalaz kod koga jeo~uvana samo kupasto oblikovana glava, izra|ena u tehnici filigrana.

Odgovaraju}e analogije na~iwene od bronze i srebra poznate su izMati~ana (grob 46), gde se datuju u XXI v. (Ba~kalov 1998: 682, kat. br.354-355), kao i sa Rasa iz sloja XII v. (Popovi} 1999: 245, 342, kat. br. 371, sl.203/1). Sli~ni nalazi izra|eni od bronze ili srebra poti~u sa teri-torije Kosova (ê~an), gde se tako|e datuju u XXI v. (Jovanovi} 1976:

369



8/28

131133, 139141, Taf. IVV), sa nekropole Krstevi iz istog perioda(Maneva 2000: 7072, 130131), kao i sa brojnih lokaliteta na teritorijiMakedonije, gde su opredeqeni u period XXII v. (Maneva 1992: 86).

Drugi tip (kat. br. 2021) ~ine primerci trakastog prstewa saovalno izvedenom glavom (sl. 3/1112). Za prsten sa ovalnom glavom ioja~anim ramenima (kat. br. 21) analogan nalaz poti~e iz Ma~vanskeMitrovice, gde je opredeqen u drugu polovinu XII, tj. po~etak XIII v.(Biki} 2000: 146, kat. br. 639, sl. 22/639). Ovakvo datovawe odstupa odhronolo{kog opredeqewa sli~nih nalaza sa teritorije Bugarske, kojise datuju u period IXXI v., mada su najzastupqeniji tokom X v. (Ata-nasov and Grigorov 2005: 357, T. 12, 15/14). Sli~ni primerci na~iweniod srebra poti~u sa nekropole Krstevi (grobovi 1, 9, 17, 34, 39), gde suopredeqeni u kraj X i XI v. (Maneva 2000: 8183, 90, 97, 108110, 112113,

130131, sl. 61/5; 69; 77; 94; 99; T. XIX/1, 35, 7, XXI/1).Kao posledwa vrsta nalaza koja se vezuje za horizont IXXI v., javqa

se bronzano dugme (kat. br. 22), ukra{eno zrakasto raspore|enim ure-zima (sl. 3/13). Identi~na dugmad sa petqasto izvedenim gorwim krajempoti~u sa sredwovekovne nekropole u Ravni (grob 21 i 115), gde suopredeqena u kraj X i po~etak XI v. (Jovanovi} and Vuksan 2005: 183, pl.II/Gr. 21/6; 197, pl. X/Gr. 115/1, 219).

Horizont XIXIIIveka

Tokom ovog razdobqa odvijao se, sude}i prema koli~ini nalaza iwihovoj raznovrsnosti, najintenzivniji ìvot na {irem prostoru Brani-

~eva. Sakupqeni bronzani nalazi dele se prema svojoj nameni na nakit(nau{nice, prstewe, narukvice) i predmete religijskog karaktera.Nau{nice ovog horizonta mogu se prema svojim odlikama razvrs-

tati u tri tipa. Prvi ~ine primerci sa jednom punolivenom ili jagodomna~iwenom od presovanog lima (kat. br. 2325), pri ~emu alka moèbiti ukra{ena obmotanom ìcom (sl. 4/13). Izra|ene mahom od bronzei bakra, uz povremenu upotrebu plemenitih metala, poznate su sa broj-nih lokaliteta. Odgovaraju}e paralele sre}u se na teritoriji Hrvat-ske, gde se datuju u period IXXI v. (Jelovina 1976: 98, T. XV/915,XVIXVIII, XXXVI/78, XLIII/36, 8, XLIV/34, XLVII/34, XLVIII/34,1112, LXXIV, LXXV/12), Bugarske (Vàrova 1976: 361, Obr. 219/5-7,10), te Makedonije gde su mahom opredeqene u XIXII v., mada se javqajukasnije i tokom XIII v. (Maneva 1992: 4748, T. 58/67).

U drugi tip spada nau{nica izra|ena tehnikom livewa i gra-nulacije, tzv. naroskana nau{nica (kat. br. 26), koja ima tri dvostrukaravnomerno raspore|ena kolenca (sl. 4/4). Naroskane nau{nice pri-padaju nau{nicama sa tri kolenca, ali su, budu}i da im je alka gra-nulisana, izdvojene kao poseban tip. Mahom su izra|ene od bronze, mada


370


9/28

371


Sl. 4. Nalazi XIXIII veka: nau{nice (15); narukvice (615); pektoralni krsto-vi-relikvijari (1618).Fig. 4. Findings dated to 11th to 13th century: earrings (15); bracelets (615); pectoralcrosses, reliquary (1618).


10/28

se ponekad javqaju i primerci na~iweni od srebra. Brojne nalaze ovevrste materijala sre}emo na teritoriji Hrvatske, Bosne i Srbije, gdese datuju u period od X/XI do prvih decenija XIII v. (Gara{anin iGara{anin 1958: 2526; Ercegovi}-Pavlovi} 1972: 43; Marjanovi}-Vujovi}1976: 101, 106; Dimitrijevi} 1982: 44, kat. br. 99; Marjanovi}-Vujovi}1984: 86; Biki} 2000: 46, 49). Odgovaraju}e paralele datovane u XIIXIII v.poti~u iz Brestovika, Trwana i Kur{umlije nekropola kod crkve Sv.Bogorodice (Biki} 2000: 4041, kat. br. 151153, sl. 7/151, 153), kao i sabrojnih lokaliteta na teritoriji Srbije (Marjanovi}-Vujovi} 1976:102104, T. IIV), gde su hronolo{ki istovetno opredeqene.

Kao tre}i tip (kat. br. 27) izdvaja se nau{nica sa pet kolenaca(sl. 4/5).

Slede}u vrstu nalaza ~ini prstewe, koje se prema na~inu izrade

deli na trakasto i punoliveno, pri ~emu se ova dva osnovna tipa daqedele u vi{e varijanti. Sakupqene primerke je najverovatnije koristila`enska populacija, budu}i da se pre~nik alki kre}e 1,32,7 cm.

Kod trakastog prstewa (kat. br. 28) javqa se jednostavni primerakbez glave, ukra{en motivom pletenice (sl. 5/1), kao i primerci saplo~astom glavom kru`nog ili ovalnog oblika (kat. br. 2938), koja jere|e bez ukrasa (sl. 5/2) ili naj~e{}e ukra{ena (sl. 5/311). Kori{}enimotivi su raznovrsni i obuhvataju ornamente kru`nog ili ovalnogoblika postavqene du` ivice glave, pravolinijske i lu~ne ureze urazli~itim kombinacijama, motiv okaca, stilizovanu predstavu krsta,krin, itd. Sledi zatim prstewe sa pravougaonom (kat. br. 39) (sl. 5/12),tj. kvadratnom plo~astom glavom (kat. br. 4041), ukra{eno sa pet

unakrsno postavqenih motiva okaca (sl. 5/1314). Prsten identi~annalazu sa kru`nom glavom bez ukrasa (kat. br. 29) poti~e iz Trwana(grob 344), gde je datovan u XIXIII v. (Marjanovi}-Vujovi} 1984: 55,T. XXVII/344/2), dok za prsten ~ija je glava ornamentisana polukru`nimi pravolinijskim urezima (kat. br. 32) analogiju sre}emo tako|e nanekropoli u Trwanima, u grobu 180 (ibid.: 32, T. XII/180/2). Prsten sakru`nom glavom ukra{enom motivom romba sa lu~no izvedenim ivicama(kat. br. 33) poseduje brojne paralele datovane u {iri vremenski rasponXIXIV v., koje poti~u iz Ma~vanske Mitrovice, Vin~e, Trwana (grob350), kao i sa nepoznatog lokaliteta (Marjanovi}-Vujovi} 1984: 56, T.XXVIII/350; Milo{evi} 1990: 63, 71, 133, kat. br. 23, 51, 193; Erce-govi}-Pavlovi} 1980: 59, pl. XXVI/10). Neophodno je napomenuti da sunavedeni primerci na~iweni kako od bronze, tako i od srebra, te da je

~esto osnovni motiv romba sa lu~no izvedenim linijama i {rafiranimpoqima uz ivicu glave dopuwen motivom u obliku slova X, sedmo-krake zvezde, rozete, itd. Nalazi sli~ni prstenu sa urezanim rombom,oko koga se nalaze zrakasto raspore|ene linije (kat. br. 36), opre-deqeni su u XIV v., i poti~u iz Vin~e, Ritopeka i Kostolca, kao i sa


372


11/28

{ire teritorije Brani~eva (Milo{evi} 1990: 6162, kat. br. 19; Mi-lenkovi} 1996: 138, kat. br. 40, T. IV/40), mada pomenuto datovawe trebauzeti sa rezervom. Primerci sli~ni prstenu ~ija je glava ukra{enaneorganizovano postavqenim motivom okaca (kat. br. 37) sre}u se nateritoriji Makedonije, gde se datuju u XIIXIII v. (Milo{evi} 1990:5758, kat. br. 16), dok za nalaze sa kvadratnom glavom ukra{enommotivom pet okaca (kat. br. 4041) analogije poti~u sa nekropole uRavni (grobovi 34 i 71), gde se datuju u IXX v., kao i sa lokalitetaGrabovicaPozajmi{te (grob 17), te iz Demir Kapije (Jovanovi} andVuksan 2005: 184185, 189190, 219, pls. III/Gr. 34/8, VII/Gr. 71/8; Erce-govi}-Pavlovi} and Mini} 1986: 349, Fig. 6.3; Aleksova 1966: T. XVII/169).

Kod punolivenog prstewa (kat. br. 4245) imamo primerke se alkom

punog preseka, kao i plo~astom glavom razli~itog oblika (sl. 5/1518).Pomenuti tip prstewa sre}e se ~esto na teritoriji Srbije, na nekro-polama XXIII v., mada pojedine varijante imamo i kasnije, pri ~emu sena glavi javqaju raznovrsni ornamenti, koji su, najverovatnije, po-vezani sa lokalnim tradicijama (Marjanovi}-Vujovi} 1984: 8993). Pri-

373


Sl. 5. Nalazi XIXIII veka: prstewe (118).Fig. 5. Findings dated to 11th to 13th century: rings (118).


12/28


13/28

kako se ~ini, uspravnom polo`aju glave, mogla predstavqati Bogo-rodicu, te bi se i u ovom slu~aju radilo o reversu (sl. 4/17). Posledwiprimerak je tako|e pripadao istom tipu krsta (kat. br. 58), ali je bioukra{en urezima u vidu motiva ribqe kosti i stilizovane predstavekrsta, tako da je nemogu}e utvrditi da li se radi o aversu ili reversu(sl. 4/18). Uzori za pektoralne krstove sre}u se jo{ tokom VIVII v.,kada se javqaju tri osnovna tipa, koja su mogla biti na~iwena od bronze,srebra ili zlata. Ova vrsta nalaza sastoji se iz dva dela spojena{arkom na gorwem i dowem delu, pri ~emu se na gorwem delu nalazialka za ka~ewe na lanac. U zavisnosti od na~ina na koji su izvedenikraci krsta, Pitarakis (Pitarakis 2006: 23-26, 28-39, figs. 10, 12) izdvajadeset tipova pektoralnih relikvijara, kao i identi~an broj tipovakukica za ka~ewe na lanac. Brani~evski krstovi-relikvijari sa pro{i-

renim kracima (kat. br. 5657) pripadaju, prema pomenutoj podeli, IVtipu, kod koga se uvek na aversu javqa predstava razapetog Hrista, dokse na reversu nalazi Bogorodica Oranta. Prema poznatim analogijama,ovaj tip se naj~e{}e sre}e na prostoru Balkana i dela centralneEvrope tokom XXII v. Kombinacija motiva razapetog Hrista na aversui Bogorodice Orante na reversu najkarakteristi~nija je za XXI v., pri~emu se iznad Hristove glave ponekad javqaju simboli sunca i meseca,kao i natpis (), koji ukazuje na ve~nu Hristovu svetlost. Osim toga,ispod ruku Hrista se ponekad javqaju poruke jevan|elista, koje kasnijezamewuje natpis () () , tj. Isus Hrist pobe|uje. U daqemikonografskom razvoju, ovaj motiv nasle|uje predstava Bogorodice iJovana Krstiteqa ispod Hristovih ruku, tzv. skra}eni deizis, koji je

karakteristi~an za prostor Balkana tokom XIXII, ali i XIII v. Pred-stava Hrista se zatim pojednostavquje, pa ~ak i mewa, tako da su mu rukeponekad u stavu za molitvu. Sa druge strane, Bogorodica je uvek prika-zana u stavu molitve sa natpisom i uglavnom je uokvirenapredstavama ~etvorice jevan|elista. Umesto jevan|elista, ponekad sejavqaju apostoli Petar i Pavle, odnosno Petar i Jovan, na hori-zontalnom kraku krsta, kao i natpisi Bo`ja majka, Hristova majka, itd.(Pitarakis 2006: 32, 6971, 7790, fig. 12). Ne{to druga~ije datovawe ovevrste nalaza nudi Lovag (Lovag 1999: 11), koja wihovo prisustvo nateritoriji Ma|arske dovodi u vezu sa hodo~asni~kim pohodima u Svetuzemqu posle 1018, kao i ja~awem uticaja pravoslavne crkve, smatraju}ida se ova vrsta nalaza ne javqa na nekropolama unutar ma|arske terito-rije posle kraja XI v., budu}i da Jerusalim 1071. pada u ruke muslimana.Smatramo ipak da ovo mi{qewe treba uzeti sa rezervom. Primercisli~ni pomenutim krstovima-relikvijarima javqaju se na brojnim lokali-tetima na prostoru Balkana (Srbija, Rumunija, Bugarska, Gr~ka), ali iMa|arske, gde se datuju u {iri vremenski raspon XXIII v. (Barnea 1967:358362, fig. 191/20; Ercegovi}-Pavlovi} 1984: Sl. 2/cd; Marjanovi}-Vujovi}

375



14/28


15/28

ka, koje je sa dowe strane ukra{eno motivom rozete, izvedenim teh-nikom granulacije (sl. 6/4). Dugmad ukra{ena granulacijom javqa se jo{tokom XI v., ali se sre}e sve do XVIXVII v. U ranijim fazama wihovedimenzije su mawe, da bi se vremenom uve}avale (]orovi}-Qubinkovi}1958: 153, sl. 5; Mini} 1984: 2324). Sli~no dugme poti~e iz Pe}kepatrijar{ije, gde se datuje u XIV v. (Milo{evi} 1990: 186187, kat. br.314), kao i sa nekropole u Mirijevu (grob 123), gde je nalaz opredeqen uXV v. (Bajalovi}-Birta{evi} 1960: 32, n. 53, T. XV/12).7 Odgovaraju}eparalele sre}emo i u Novom Pazaru, Trgovi{tu, gde su otkriveniprimerci datovani u period XVXVI v. (Biki} 2000: 7778, kat. br. 311b,315de, sl. 13/311b, 315de).

Ovom horizontu pripada i bronzani deo Hristovog raspe}a (kat. br.63), koje je bilo pri~vr{}eno za veliki drveni ili bronzani, procesij-

ski ili oltarski krst (sl. 6/5). Sli~ni nalazi, na kojima je Hrist iko-nografski druga~ije prikazan, poznati su sa teritorije Ma|arske, gdese javqaju tokom XIVXV v. Najsli~niji primerak poti~e sa bronzanogkrsta, koji je prona|en zajedno sa novcem kraqa Ludviga I (13421382)(Lovag 1999: 14, 4249, Kat. Nr. 6690, Abb. 6690).

Posledwi predmet svrstan u horizont XIVXVI v. predstavqa pri-merak ~ankastog novca traheja (kat. br. 64), koji se moè opredelitikao kovawe Paleologa. Radi se o va`nom nalazu, budu}i da je u pitawuprva dokumentovana emisija novca Paleologa otkrivena na prostorusredwovekovnog Brani~eva (Ivani{evi} 1991).

ZAKQUÂK

Pro{lost Brani~evske oblasti poznata je relativno dobro naosnovu pisanih izvora, koji se prvenstveno odnose na sam grad i wegovuulogu u ratnim sukobima Vizantije i Ugarske tokom XIXII v. Me|utim,vreme osnivawa grada, kao i na~in wegovog razvoja, i daqe su nepoznati.Naime, prvi pisani podaci o sredwovekovnom periodu na {iroj teri-toriji Brani~eva vezuju se za drugu polovinu IX v., kada je na ovomprostoru formirana episkopija Morava, koja nastavqa tradicije Vi-minacijumske episkopije. Iako je poznato da je na Saboru odrànom879/880. g. u~estvovao i episkop Morave Agon, poloàj episkopskogsedi{ta i daqe je nepoznanica. Budu}i da se episkopija prvenstvenovezuje za u{}e Morave u Dunav, te da Konstantin Porfirogenit pomiwearhonta Morave (De cerimoniis I: 666, 1516), moè se pretpostaviti da se

wen centar najpre nalazio na prostoru anti~kog Marguma, a da je tekkasnije preme{ten u Brani~evo, kako se navodi u poveqi Vasilija II

377


7 Bajalovi}-Birta{evi} (1960: 32, n. 53, T. XV/12) navodi da su u pitawu po trigranulisana zrnca, ali se na osnovu fotografije ~ini da je u pitawu motiv rozete.


16/28

(9761025) iz 1019. (Dini} 1958: 3, 10; Kali} 1979: 2949, sa navedenomliteraturom; Popovi} 1978: 3438, sa navedenom literaturom; @iv-kovi} 2004: 173175). Arheolo{ka iskopavawa sprovedena u Brani~evuna prostoru Malog grada, ukazuju na to da je tek za vreme Vasilija II Vi-zantija ponovo izbila na Dunav i stabilizovala vlast na prostorucentralnog Balkana. Tokom prve ~etvrtine XI v. Vizantijska vojska jenajpre zaposela staro kasnoanti~ko utvr|ewe, da bi tek od Jovana II(11181143) i Manojla I (11431181) otpo~ela aktivnija delatnost nasevernim granicama carstva (Popovi} 2006: 60). Kao osnova budu}eg gradaiskori{}ena je ranovizantijska utvrda kvadratne osnove, sa 4 kru`nekule na uglovima, ~ija je povr{ina iznosila 2 ha. Posle brojnih obnav-qawa tokom XII v. utvr|en je i prostor Velikog grada, tako da jepovr{ina utvrde pove}ana na 4,5 ha. Posle pada Konstantinopoqa 1204,

grad polako odumire, da bi krajem XIII v., najverovatnije prilikomukqu~ivawa Brani~evske oblasti u sastav srpske dràve, stagnirao(Popovi} i Ivani{evi} 1988: 166168, 170176).

Kako smo ve} naglasili, pokretni materijal obra|en u ovom raduhronolo{ki je opredeqen, s obzirom na to da se radi o slu~ajnimnalazima, samo na osnovu odgovaraju}ih analogija. Na osnovu datovanihparalela, moè se pretpostaviti da je do obnove ìvota na {iremprostoru Brani~eva do{lo tokom VIIIIX v., na {ta, pre svega, upu}ujumalobrojni nalazi lunulastih nau{nica sa priveskom u obliku peto-krake ili trokrake zvezde (kat. br. 12), kao i nau{nice sa loptastoizvedenim, punolivenim priveskom (kat. br. 37). Slede, zatim, nalazinau{nica i prstewa, tipi~nog za period IXXI v., pri ~emu su lunulastenau{nice (kat. br. 1114), nau{nice sa ~etiri jagode (kat. br. 1617),

kao i dva primerka prstena (kat. br. 1819), tipi~ni za period XXI v.Najve}i deo nalaza pripada periodu XIXIII v. (kat. br. 2358), koji,ujedno, predstavqa i vreme punog procvata Brani~eva, o ~emu, izme|uostalog, svedo~i i tipolo{ka raznovrsnost nakita. Sa druge strane,svega nekoliko nalaza moè se vezati za period punog sredweg veka(kat. br. 5964), tj. za period XIVXVI v. Budu}i da su gotovo svisakupqeni nalazi na~iweni od bronze, izuzimaju}i pomenuti primerakpozla}ene nau{nice (kat. br. 5), dobija se utisak da je stanovni{tvooblasti Brani~eva bilo skromnih ekonomskih mogu}nosti, po{to nijemoglo nabaviti predmete na~iwene od plemenitih metala. Ipak, pri-metno je da pojedini nalazi, poput prstewa iz horizonta IXXI v. (kat.br. 1821) ili igala iz perioda XIVXVI v. (kat. br. 5960) predstavqajupoku{aj da se nemogu}nost kupovine luksuznih predmeta nadokonadi

izradom wihovih bronzanih imitacija. Hronolo{ko opredeqewe pri-kupqenih nalaza je u skladu sa ve} pomenutim pisanim podacima, pokojima je tokom IX v. na ovom prostoru uspostavqena episkopija Mo-rava. Uspon Vizantije tokom XIXII v. i ponovno uspostavqawe kon-trole nad prostorom centralnog Balkana, stavqaju Brani~evo u prvi


378


17/28

plan, kao zna~ajno pograni~no utvr|ewe u vizantijsko-ugarskim bor-bama (Ioan. Cin. 10. 1112. 8; 12. 913. 9; 113. 17118. 19; 130. 23134. 10; Nic.Chon. 23. 423. 15; 24. 825. 11; 132. 6134. 10; 173. 5178. 6; 347. 1347. 4;Popovi} i Ivani{evi} 1988: 126127, sa navedenom literaturom).Po~etkom XIII v. grad polako po~iwe da gubi na svom zna~aju, dok seposle pada Konstantinopoqa 1204, za prevlast nad Brani~evom boreMa|ari i Bugari. Ne{to kasnije, 1219, dolazi i do osnivawa @i~kearhiepiskopije, u koju ulazi i Moravi~ka episkopija sa sedi{tem uBrani~evu (Jankovi} 1979: 73, 77, 82). Deceniju kasnije, 1230, Brani~evose, kao i Beograd, u poveqi Ivana Asena II (12181241) Dubrov~anima,spomiwu kao deo bugarske dràve. Dve godine potom, gradom upravqajuUgari, dok od kraja XIII v. oblast Brani~eva kona~no ulazi u sastavsrpske dràve (Dini} 1958: 95). Tom prilikom su vo|ene borbe protiv

odmetnute vlastele Drmana i Kudelina, ~ije se upori{te nalazilo udràvi zemqe Brani~evske u mestu zvanom @drelo. Podatke o prisa-jediwewu Brani~evske oblasti srpskim zemqama sre}emo kod Danila II,koji me|utim nigde ne spomiwe izri~ito sam grad (Danilo II 1988:86-87). Tokom XIV v. javqaju se posredna svedo~ewa o ovoj oblasti, dokse posledwi jasan pomen grada vezuje za kraj ~etvrte decenije XV v., kadaje despot \ura| Brankovi} (14271456) bio prinu|en da Muratu II(14211451) preda svoj veoma bogati grad, zvani Brani~evo (Popovi} iIvani{evi} 1988: 127).

Iz svega predo~enog moè se pretpostaviti da do obnove ìvota naprostoru Brani~evskog okruga, posle prodora Avara i Slovena po-~etkom VII v., dolazi tokom perioda VIIIIX v., te da se tragovi ìvotana osnovu sakupqenih nalaza mogu pratiti sve do razdobqa XIVXVI v.Ipak, budu}i da pokretni arheolo{ki materijal koji je obra|en u ovomradu ne poti~e, kao {to smo naglasili, iz jasno definisanih celina,ovakve zakqu~ke treba uzeti sa rezervom. Upravo stoga su neophodnadaqa iskopavawa na prostoru Brani~eva, ali i anti~kog Marguma Morave, kako bi se arheolo{ki dopunila postoje}a slika o sredwo-vekovnom periodu oblasti Brani~eva.

KATALOG

1. Lunulasta nau{nica (sl. 2/7) sa priveskom u vidu petokrake zvezde,ukra{ena tehnikom pseudogranulacije; bronza, livewe; duìna 3,1 cm.

2. Lunulasta nau{nica (sl. 2/8) sa priveskom u vidu trokrake zvezde,ukra{ena tehnikom prolamawa; bronza, livewe; duìna 2,2 cm.

3. Nau{nica (sl. 2/1) sa loptastim dodatkom na dowem delu, koji jeukra{en pseudogranulacijom; bronza, livewe; duìna 2 cm; pre~nikdodatka 1,9 cm.

379



18/28

4. Nau{nica (sl. 2/2) sa loptastim dodatkom na dowem delu. Prelaz lukau dodatak ukra{en je granulacijom; bronza, livewe; duìna 1,6 cm;pre~nik dodatka 0,9 cm.

5. Nau{nica (sl. 2/3) sa loptastim dodatkom na dowem delu. Prelaz lukau dodatak ukra{en je granulacijom; bronza, livewe, pozlata; duìna2,3 cm; pre~nik dodatka 0,8 cm.

6. Nau{nica (sl. 2/4) sa loptastim dodatkom na dowem delu. Prelaz lukau dodatak ukra{en je granulacijom; bronza, livewe; duìna 1,8 cm;pre~nik dodatka 1 cm.

7. Nau{nica (sl. 2/5) sa loptastim dodatkom na dowem delu. Prelaz luka

u dodatak ukra{en je granulacijom; bronza, livewe; duìna 1,4 cm;pre~nik dodatka 1,1 cm.

8. Nau{nica (sl. 2/6) sa vaqkastim dodatkom sa dowe strane temenaalke, loptastim oja~awem na o~uvanom kraju alke, te jednim vaqkastimdodatkom mawih dimenzija na istoj strani; bronza, livewe; duìna2,8 cm.

9. Nau{nica (sl. 2/9) sa vaqkastim, reqefno obra|enim dodatkom nadowem kraju koji je kru`no perforisan; bronza, livewe; duìna 2,9 cm;pre~nik alke 2,2 cm.

10. Nau{nica (sl. 3/1) kari~ica izra|ena tehnikom livewa koje po-draàva tordirawe; bronza, livewe; pre~nik 1,7 cm.

11. Lunulasta nau{nica (sl. 3/2) ukra{ena tehnikom pseudogranulacije.Delimi~no o{te}ena; bronza, livewe; o~uvane dimenzije 2,2 x 2,2 cm.

12. Lunulasta nau{nica (sl. 3/3) ukra{ena tehnikom pseudogranulacijeu vidu trougaonih motiva; bronza, livewe; dimenzije 2,2 x 2 cm.

13. Lunulasta nau{nica (sl. 3/4) ukra{ena tehnikom prolamawa; bronza,livewe; dimenzije 2,5 x 1,6 cm.

14. Lunulasta nau{nica (sl. 3/5) ukra{ena tehnikom prolamawa; bronza,

livewe; dimenzije 2,8 x 2,5 cm.

15. Grozdolika nau{nica (sl. 3/6) od koje je o~uvan samo bikoni~nidodatak sa doweg kraja alke, ukra{en pseudogranulacijom; bronza, li-vewe; o~uvana duìna 4,2 cm.


380


19/28

16. Nau{nica (sl. 3/7) sa ~etiri jagode. Nedostaje jedan kraj luka;bronza, livewe; duìna 3,7 cm.

17. Nau{nica (sl. 3/8) sa ~etiri jagode, kod koje je luk ukra{en teh-nikom pseudogranulacije; bronza, livewe; duìna 4,2 cm.

18. Trakasti prsten (sl. 3/9) sa leì{tem za umetak kru`nog oblikakoji je zalemqen za alku. Delimi~no o{te}ena i deformisana alkatrakastog oblika ukra{ena je tehnikom filigrana. Umetak nedostaje;bronza, livewe; pre~nik alke 2 cm; pre~nik glave 1 cm.

19. Prsten (sl. 3/10) od koga je ostala o~uvana samo blago deformisana,kupasto oblikovana glava izvedena tehnikom filigrana, granulacije iprolamawa; bronza, livewe; pre~nik 2 cm; visina 1,1 cm.

20. Trakasti prsten (sl. 3/11) sa uskom plo~astom glavom ovalnog ob-lika. Na ramenima se nalazi malo loptasto oja~awe; bronza, livewe;pre~nik alke 2,2 cm; dimenzije glave 1,3 x 0,9 cm.

21. Trakasti prsten (sl. 3/12) sa ovalnom glavom u vidu tri spojenakruga; bronza, livewe; pre~nik alke 1,9 cm.

22. Dugme bikoni~nog (sl. 3/13) oblika bez petqastog dodatka, ukra{enozrakasto urezanim linijama; bronza, livewe; pre~nik 11,4 cm.

23. Nau{nica (sl. 4/1) sa jednom bikoni~nom jagodom od lima; bronza,livewe; duìna 4,8 cm; pre~nik jagode 1,8 cm.

24. Nau{nica (sl. 4/2) sa jednom puno livenom bikoni~nom jagodom;bronza, livewe; duìna 4,8 cm; pre~nik jagode 1,1 cm.

25. Nau{nica (sl. 4/3) sa jednom bikoni~nom jagodom od lima. Alka jeobmotana namotajima ìce; bronza, livewe; o~uvane dimenzije 1,7 x1,4 cm; pre~nik jagode 1 cm.

26. Naroskana nau{nica (sl. 4/4). Delimi~no o{te}ena; bronza, livewe;o~uvane dimenzije 3,7 x 2,5 cm.

27. Nau{nica sa pet kolenaca (sl. 4/5), od kojih su po dva sme{tena nakrajevima luka obmotanog namotajima ìce. Na sredini se nalazi aù-rirana jagoda. Jedan kraj je polomqen; bronza, livewe; o~uvane di-menzije 2,4 x 1,4 cm.

381



20/28

28. Trakasti prsten (sl. 5/1) ukra{en motivom pletenice. Blago o{te-}en; bronza, livewe; pre~nik alke 1,8 cm.

29. Trakasti prsten (sl. 5/2) sa plo~astom glavom kru`nog oblika;bronza, livewe; pre~nik alke 1,8 cm; pre~nik glave 1,4 cm.

30. Trakasti prsten (sl. 5/3) sa plo~astom glavom pravougaonog oblika,na kojoj se du` ivice nalaze lu~no izvedeni pravolinijski urezi, a ucentralnom delu glave nejasno definisan, urezan motiv; bronza, li-vewe; dimenzije glave 1,6 x 1,3 cm.

31. Trakasti prsten (sl. 5/4) sa plo~astom glavom kru`nog oblika, nakojoj se du` ivice nalaze pravolinijski urezi; bronza, livewe; pre~nik

alke 2,4 cm; pre~nik glave 1,1 cm.32. Trakasti prsten (sl. 5/5) sa plo~astom glavom kru`nog oblika, nakojoj se nalaze lu~no izvedeni i pravolinijski urezi; bronza, livewe;pre~nik glave 2 cm.

33. Trakasti prsten (sl. 5/6) sa plo~astom glavom kru`nog oblika, nakojoj se nalaze lu~no izvedeni i pravolinijski urezi. U sredini senalazi stilizovani motiv krsta; bronza, livewe; pre~nik glave 1,3 cm.

34. Trakasti prsten (sl. 5/7) od koga je o~uvana samo tanka plo~astaglava kru`nog oblika, ukra{ena predstavom krina; bronza, livewe;pre~nik 1,4 cm.

35. Trakasti prsten (sl. 5/8) sa glavom nepravilnog kru`nog oblika,koja je ukra{ena neprepoznatqivim motivom. Ramena su ukra{ena sa po~etiri horizontalno izvedena ureza; bronza, livewe; pre~nik alke2,3 cm; pre~nik glave 1,3 cm.

36. Trakasti prsten (sl. 5/9) sa plo~astom glavom kru`nog oblika, nakojoj se nalaze pravolinijski urezi u vidu romba i zrakasto raspore-|enih linija; bronza, livewe; pre~nik alke 2,3 cm; pre~nik glave 1,1 cm.

37. Trakasti prsten (sl. 5/10) sa plo~astom glavom nepravilnog kru`nogoblika, na kojoj se nalazi motiv neorganizovano postavqenih koncen-tri~nih kru`i}a; bronza, livewe; pre~nik alke 1,7 cm; pre~nik glave1,3 cm.

38. Prsten (sl. 5/11) sa plo~astom glavom ovalnog oblika, na kojoj senalazi stilizovana predstava krsta; bronza, livewe; pre~nik alke 1,7cm; dimenzije glave 1,8 x 1 cm.


382


21/28

39. Trakasti prsten (sl. 5/12) sa plo~astom glavom pravougaonog oblika,~ije su ivice talasasto izvedene. Na ramenima je ukra{en sa po trirebra; bronza, livewe; dimenzije glave 1,1 x 0,9 cm.

40. Trakasti prsten (sl. 5/13) sa plo~astom glavom kvadratnog oblika,na kojoj se du` ivice nalaze pravolinijski urezi, a u sredini pet kon-centri~nih krugova postavqenih unakrsno. Ramena alke su blago raz-grnuta; bronza, livewe; pre~nik alke 2,7 cm; dimenzije glave 1,2 x 1,2 cm.

41. Trakasti prsten (sl. 5/14) sa plo~astom glavom kvadratnog oblika.Nema pravolinijske ureze du` ivice glave; bronza, livewe; duìna 3,5cm; dimenzije glave 1 x 0,8 cm.

42. Prsten (sl. 5/15) sa plo~astom glavom kru`nog oblika, na kojoj senalazi horizontalno izvedena predstava ptice ra{irenih krila. Naramenima je ukra{en tankim plasti~nim rebrima; bronza, livewe;pre~nik alke 1,6 cm; pre~nik glave 1 cm.

43. Prsten (sl. 5/16) sa plo~astom glavom ovalnog oblika, na kojoj senalazi floralno izveden motiv. Na ramenima je ukra{en mawim pro{i-rewima u vidu ìvotiwske glave; bronza, livewe; pre~nik alke 1,8 cm;dimenzije glave 1,3 x 1,1 cm.

44. Prsten (sl. 5/17) sa plo~astom glavom kru`nog oblika, na kojoj senalazi neidentifikovana predstava. Na ramenima je ukra{en malim

pro{irewima u vidu ìvotiwske glave; bronza, livewe; pre~nik alke1,9 cm; pre~nik glave 1,2 cm.

45. Prsten (sl. 5/18) sa plo~astom glavom kru`nog oblika, na kojoj senalazi neidentifikovana predstava. Na ramenima sa nalaze pro{irewau obliku zmijske glave; bronza, livewe; pre~nik alke 2 cm; pre~nikglave 0,9 cm.

46. Trakasta narukvica (sl. 4/6) otvorenog tipa sa pro{irenim trape-zoidnim krajem, koji je ukra{en horizontalno postavqenim rebrom;bronza, livewe; pre~nik 5,2 cm.

47. Trakasta narukvica (sl. 4/7) otvorenog tipa sa pro{irenim krajem

ovalnog oblika. Ukra{ena je vertikalno postavqenim urezima, kao ikvadratnim motivima; bronza, livewe; o~uvana duìna 3,8 cm.

48. Trakasta narukvica (sl. 4/8) otvorenog tipa, ukra{ena vertikalnopostavqenim urezima; bronza, livewe; o~uvana duìna 3,3 cm.

383



22/28

49. Trakasta narukvica (sl. 4/9) otvorenog tipa, ukra{ena motivomplasti~nih rebara; bronza, livewe; o~uvana duìna 4,2 cm.

50. Trakasta narukvica (sl. 4/10) otvorenog tipa sa pro{irenim krajemtrapezoidnog oblika. Ukra{ena je motivom koncentri~nih krugova, kaoi pravolinijskim urezima postavqenim horizontalno, vertikalno ikoso; bronza, livewe; o~uvana duìna 4,3 cm.

51. Trakasta narukvica (sl. 4/11) otvorenog tipa sa pro{irenim krajemkru`nog oblika, oja~anim pravougaonim pro{irewem. Ukra{ena je mo-tivom koncentri~nih krugova; bronza, livewe; o~uvana duìna 3,9 cm.

52. Narukvica (sl. 4/12) od {ipke kvadratnog preseka. Raskucana je na

jednom kraju i ukra{ena {ematizovanom predstavom ìvotiwske glave.Fragmentovana; bronza, livewe; pre~nik 4,4 cm.

53. Narukvica (sl. 4/13) od {ipke ovalnog preseka; bronza, livewe;o~uvana duìna 5 cm.

54. Narukvica (sl. 4/14) od {ipke ovalnog preseka, ukra{ena motivomplasti~nih rebara; bronza, livewe; o~uvana duìna 2,8 cm.

55. Narukvica (sl. 4/15) od {ipke ovalnog preseka sa pro{irenimkrajem ovalnog oblika, ukra{ena vertikalno postavqenim urezima;bronza, livewe; o~uvana duìna 3,8 cm.

56. Krst-relikvijar (sl. 4/16) u obliku latinskog krsta, od koga je ostaoo~uvan samo gorwi deo vertikalnog kraka trapezoidnog oblika, sa ~ijepredwe strane se nalazi {ematizovana predstava vertikalno postav-qene glave iznad koje je poprsje jevan|eliste. Iznad gorwe ivice krakanalaze se ostaci malih pravougaonih ispup~ewa. Radi se o {arkama, nakojima je stajala alka pomo}u koje je krst ka~en na lanac; bronza,livewe; o~uvana duìna 2,4 cm; {irina 1,7 cm.

57. Krst-relikvijar (sl. 4/17) u obliku latinskog krsta, od koga je ostaoo~uvan samo gorwi deo, sa ~ije se predwe strane nalazi slabo o~uvanapredstava gorweg dela tela sa vertikalno postavqenom glavom i kako se~ini ra{irenim rukama; bronza, livewe; o~uvana duìna 2,1 cm; {irina2,4 cm.

58. Krst-relikvijar (sl. 4/18), od koga je ostao o~uvan samo deo horizon-talnog kraka trapezoidnog oblika, sa ~ije se predwe strane nalazimotiv ribqe kosti i urezana predstava krsta; bronza, livewe; o~uvanaduìna 3 cm; {irina 1,7 cm.


384


23/28

59. Igla za ode}u (sl. 6/1), od koje je ostala o~uvana samo loptastoizvedena glava izra|ena od lima. Ukra{ena je tehnikom filigrana igranulacije; bronza, livewe; pre~nik 2,2 cm; o~uvana visina 1,7 cm.

60. Igla za ode}u (sl. 6/2), od koje je ostala o~uvana samo loptastoizvedena glava izra|ena od lima. Ukra{ena je tehnikom filigrana igranulacije; bronza, livewe; pre~nik 2,5 cm; o~uvana visina 1,9 cm.

61. Dugme (sl. 6/3) bikoni~nog oblika na~iweno od lima, sa petqasto iz-vedenim dodatkom na gorwem kraju. U gorwem delu dugme je simetri~no,ovalno perforisano na dva mesta; bronza, livewe; pre~nik 1,7 cm.

62. Dugme (sl. 6/4) bikoni~nog oblika sa petqasto izvedenim dodatkom

na gorwem kraju. Sa dowe strane je ukra{eno motivom rozete izvedenimtehnikom granulacije; olovo, livewe; pre~nik 1,6 cm.

63. Deo Hristovog raspe}a (sl. 6/5). Nedostaje glava i desna ruka, dok sunoge paralelno ispruène. Na levoj ruci, kao i u predelu prepona, vidise ostatak kru`ne perforacije koji je sluìo za u~vr{}ivawe nadrveni ili bronzani krst; bronza, livewe; o~uvana duìna 6,1 cm;o~uvana {irina 3,1 cm.

64. Novac bilon trahej neodre|enog vladara dinastije Paleologa;bronza, kovawe; pre~nik 1,8 cm.

BIBLIOGRAFIJA

Aleksova, B.1966 Prosek Demir Kapija: slovenska nekropola i slovenske nekropole u Make-

doniji. Dissertationes 1. Skopje i Beograd: Arheolo{ko dru{tvo Jugoslavije iArheolo{ki muzej.

Atanasov, G., and Grigorov, V.2005 Metalni nakit ot rannosrednovekovni kreposti v `na Dobruya.

Izvesti na Narodni Muze Varna 38-39 (53-54) (2002-2003): 331390.Ba~kalov, A.

1998 Rani sredwi vek. Str. 376-391 u Arheolo{ko blago Kosova i Meto-hije od neolita do ranog sredweg veka, ur. N. Tasi}, Katalog iz-lo`be 90. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti i Muzej uPri{tini.

Bajalovi}-Hadì-Pe{i}, M.1984 Nakit VIIIXVIII veka u Muzeju grada Beograda. Beograd: Muzej gradaBeograda.

Bajalovi}-Birta{evi}, M.1960 Sredwevekovna nekropola u Mirijevu. Beograd i Zemun: Muzej grada

i Sava Mihi}.

385



24/28

Barnea, I.1967 Obiecte de cult. Pp. 357366 in Dinogetia I, eds. Gh. Stefan, et al. Bucureti:

Academia Republicii socialiste Romani.Biki}, V.

2000 Vizantijski import i uticaj me|u arheolo{kim nalazima iz naselja i nekropola uSrbiji (1115. vek). Doktorska disertacija, Filozofski fakultet, Univerzitet uBeogradu.

ângova, .1992 Pernik III: krepostta Pernik VIIIXIV v. Sofi: Blgarska Aka-

demi na Naukite.

]orovi}-Qubinkovi}, M.1951 Metalni nakit belobrdskog tipa (Grozdolike nau{nice). Starinar

(n.s.) 2: 2155.1958 Prokupa~ki nalaz srpskog sredwevekovnog nakita. Zbornik radova

Narodnog muzeja (Beograd) 1: 145158.

Danilo II, arhiepiskop1988 @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih. Beograd: Prosveta i Srp-

ska kwièvna zadruga.

De cerimoniis I= Constantini Porphyrogeniti, De cerimoniis aulae byzantinae I1959 Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije II, ur. G. Os-

trogorski i F. Bari{i}. Vizantolo{ki institut SANU posebnaizdawa 7. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.

Dimitrijevi}, D.1982 Prsten [kat. br 99]. Str. 44 u Nakit na tlu Srbije: iz sredwove-

kovnih nekropola od IXXV veka, ur. J. Jevtovi}, Beograd: Narodnimuzej.

Dini}, M.

1958 Brani~evo u sredwem veku. Poàrevac: Narodni univerzitet.Dostl, B.

1966 Slovansk pohebi{te ze stedn doby hradi{tnna Morave. Praha: Academia.Dymaczewski, A.

1973 Die frhmittelalterliche Siedlung von Starmen in Nordostbulgarien. Bal-canoslavica 2: 1731.

Ercegovi}-Pavlovi}, S.1970 Ostava nau{nica iz rimsko-vizantijskog kastela iz Boqetina na

Dunavu. Starinar (n.s.) 20: 8394.1972 Prilog prou~avawu nau{nica u Srbiji od 9. do 13. stoqe}a. Stari-

nar (n.s.) 21: 4049.1980 Les ncropoles romaines et mdivales de Ma~vanska Mitrovica. Sirmium

12: 1-69.1984 Ravna, Sredwovekovno naseqe i nekropola. Starinar (n.s.) 33-34

(1982-1983): 253257.

Ercegovi}-Pavlovi}, S., and Mini}, D.1986 Le site dhabitation et la ncropole de Pozajni{te. \erdapske sveske 3:

346368.


386


25/28

Garam, .1992 Die Mnzedatierten Grber der Awarenzeit. Pp. 135-250 in Awarenforsc-

hungen I, ed. F. Daim. Wien: Institut fr Ur- und Frgeschichte derUnivesitt Wien.

Gara{anin, M., i Gara{anin, D.1958 Iskopavawa tumula u Beloti}u i Beloj crkvi. Zbornik radova Na-

rodnog muzeja (Beograd) 1: 1750.

Giesler, J.1981 Untersuchungen zur hronologie der Bijelo Brdo-Kultur. Praehistorische

Zeitschrift 56/1: 3167.Ioan. Cin. = Ioannis Cinnami, Epitome rerum ab Ioanne et Manuele Comnenis gestarum

1971 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije IV, ur. G. Os-trogorski i F. Bari{i}. Vizantolo{ki institut SANU posebnaizdawa 12. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.

Ivani~ek, F.1949 Istra ivanja nekropole ranog srednjeg vijeka u Bijelom Brdu. Ljetopis Ju-

goslavenske akademije znanosti i umjetnosti 55: 111144.Ivani{evi}, V.

1991 Vizantijski novac (10921261) iz zbirke Narodnog muzeja u Po arevcu.Numizmati~ar14: 5772.

Jankovi}, M.1979 Episkopije srpske crkve 1220. godine. Str. 7383 u Sava Nemawi}

Sveti Sava (istorija i predawe), ur. V. \uri}. Beograd: Srpskaakademija nauka i umetnosti.

Jelovina, D.1976 Starohrvatske nekropole na podru~ju izme|u rijeka Zrmanje i Cetine. Split:

âkavski sabor.Jovanovi}, V.

1976 ber den frhmittelalterlichen schmuk von ê~an auf Kosovo. Balca-noslavica 6: 123145.

Jovanovi}, S., and Vuksan, M.2005 Medieval necropolis. Pp. 179275 in Roman and Medieval Necropolis in

Ravna near Knjaèvac, ed. M. Vasi}. Beograd: Arheolo{ki institut.Kali}, J.

1979 Crkvene prilike u srpskim zemqama do stvarawa arhiepiskopije1219. godine. Str. 2752 u Sava Nemawi} Sveti Sava (istorija ipredawe), ur. V. \uri}. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.

Koro{ec, P., i Koro{ec, J.1973 Svete Gore bei Bizeljsko in Frhslawischer zeit. Balcanoslavica 2: 125136.

Lalovi}, A.

1996 Krstovi u zbirci Gamzigrada Romulijane. GSAD 12: 207213.Lovag, Z.

1999 Mittelalterliche Bronzegegenstnde des Ungarischen Nationalmuseums. Cata-logi Musei Nationalis Hungarici Series Archaeologica III. Budapest: FeketeSas Kiad.

387



26/28

Maksimovi}, M.

2004 Krst-relikvijar [kat. br. 248]. Str. 239 u Arheolo{ko blago Ni{a:od neolita do sredweg veka, ur. D. Davidov. Galerija Srpske akade-mije nauka i umetnosti 102. Beograd: Srpska akademija nauka iumetnosti.

Maneva, E.1992 Srednovekoven nakit od Makedonija. Skopje: Republi~ki zavod za

za{tita na spomenicite na kulturata.2000 Krstevi srednovekovna nekropola. Skopje: Republi~ki zavod za

za{tita na spomenicite na kulturata.2001 Le Bandeau dargent de la Ncropole Krstevi prs de Prosek (Demir

Kapija). Zbornik Narodnog muzeja (Beograd) 17-1: 403413.Mano-Zisi, \., Mari}, R., i Gara{anin, M.

1950 Iskopavawa na Ora{ju (prethodni izve{taj o radovima u 1947 go-dini). Starinar (n.s.) 1: 143164.

Mari}, R.1951 Iskopavawa na Ora{ju (prethodni izve{taj o radovima u 1948 i 1949

godini). Starinar (n.s.) 2: 113133.Marjanovi}-Vujovi}, G.

1976 Rasprostrawenost nau{nica naroskanog tipa u Srbiji. Starinar(n.s.) 27: 101108.

1984 Trwane srpska nekropola (kraj XI po~etak XIII veka). Beograd:Narodni muzej.

1986 Arheolo{ki nalazi XI-XIII veka iz oblasti Brani~eva. Viminacivm 1:6582.

1987 Krstovi od VI do XII veka iz zbirke Narodnog muzeja. Beograd:Narodni muzej.

Marsigli, L. F.

1726 Danubius Pannonico-Mysicus Observationibus Geographicis, Aastronomicis,Hydrographicis, Phisicis Perlustratus III. Hagae and Amstelodami: Co-mitum Apud P. Gosse, R. Chr. Alberts, P. de Hondt, and Apud Harm.Uytwerf & Fran. Chaanguion.

Milenkovi}, M.1996 Prstewe Brani~evske oblasti iz Narodnog muzeja u Poàrevcu.

Viminacivm 10: 125150.Milo{evi}, D.

1990 Nakit od XIIXVveka iz zbirke Narodnog muzeja. Beograd: Narodnimuzej.

Milovi}, O.2000 Nau{nice lunulastog tipa iz sredwovekovne zbirke Narodnog muzeja

u Poàrevcu. Viminacivm 11: 101109.2001 Nakit od uvijene ìce iz sredwovekovne zbirke Narodnog muzeja u

Poàrevcu. Viminacivm 12: 211221.2003 Nau{nice sa jagodom iz sredwovekovne zbirke Narodnog muzeja u Po-àrevcu. Viminacivm 13-14: 159168.

Mini}, D.1984 Ostava nakita iz sredwovekovnog Trgovi{ta kod Novog Pazara.

Novopazarski zbornik 8: 2335.


388


27/28

Nic. Chon. = Nicitae Choniatae, Historia1971 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije IV, ur. G. Os-

trogorski i F. Bari{i}. Vizantolo{ki institut SANU posebnaizdawa 12. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.

Ormndy, J.1995 Granulcis Dszts Avar Kori Trgyakon (Gla-s lemezgmbcsngs

arany flbevalk). A Mra Ferenz Mzeum vknyve Studia Archaeologica1: 151181.

Parovi}-Pe{ikan, M.1981 Sredwovekovna nekropola u Sremskoj Mitrovici. Starinar (n.s.)

31: 179190.

Pitarakis, B.2006 Les Croix-Reliquaries pectorales Byzantines en bronze. Paris: Picard.

Popovi}, M.1999 Tvr|ava Ras. Beograd: Arheolo{ki institut.2006 Beogradska tvr|ava. Beograd: Arheolo{ki institut.

Popovi}, M., i Ivani{evi}, V.1988 Grad Brani~evo u sredwem veku. Starinar (n.s.) 39: 125176.

Popovi}, V.1968 Uvod u topografiju Viminacijuma. Starinar (n.s.) 18: 2949.1978 Episkopska sedi{ta u Srbiji od IX do XI veka. Godi{wak grada

Beograda 25: 3340.

Radojkovi}, B.1969 Nakit kod Srba. Beograd: Muzej primenjene umetnosti.

Radosavljevi}-Kruni}, S.1986 Une ncropole mdivale Ljubi~evac. \erdapske sveske 3: 329341.

Stanojev, N.1989 Nekropole XXV veka u Vojvodini. Novi Sad: Arheolo{ko dru{tvo

Vojvodine.

Vasi}, M.1906 Starosrpska nalazi{ta u Srbiji (prilozi za poznavawe stare srpske

kulture). Starinar (n.r.) 1/1: 3988.

Vinski, Z.1952 Nau{nice zvjezdolikog tipa s posebnim obzirom na nosioce srebrnog nakita

^a|avica. Starohrvatska prosvijeta 3/2: 2956.1955 Ponovo o nau{nicama zvjezdolikog tipa. Glasnik Zemaljskog muzeja 10:

227259.V`arova, @.

1976 Slavni i prablgari (po danni na nekropolite ot VIIX v. nateritorita na Blgari). Sofi: Blgarska Akademi na Naukite.

Ze~evi}, E.2006 Nakit Novog Brda. Beograd: Narodni muzej.

@ivkovi}, T.2004 Crkvena organizacija u srpskim zemqama (rani sredwi vek). Beograd:

Istorijski institut i Slu`beni glasnik.

389



28/28

PERICA [PEHAR

MEDIAEVAL FINDS FROM THE BRANI^EVO AREA

Summary

Medieval Brani~evo was established on the foundations of Roman Vimi-nacium, the capital of the province Moesia Superior and the Episcopal center ofthe late Roman province of Moesia Prima (fig. 1). Situated on the left bank of theRiver Mlava, in the vicinity of its confluence with the Danube, the Mediaeval townwas an important border fortification and Episcopal see. Even though the Brani-~evo area has long been under investigation, data on the historical development ofthe town is mainly limited to the interpretation of the written sources. The mate-rial presented here (figs. 26) encompasses chance finds from the wider territory ofBrani~evo and mostly consists of bronze items that include earrings, rings, brace-

lets, metal parts of clothes (pins and buttons), objects of religious character (figs.4/1618; 6/5) and one find of a Byzantine trachey. We were able to define fourchronological horizons: 8th to 9th century; 9th to 11th century; 11th to 13th century;14th to 16th century. According to reliably dated analogies of the earrings in theshape of a crescent with pendants in the form of five and three-pointed stars (Cat.Nos. 1-2; fig. 2/7-8), as well as the earrings with spherical, solid-cast pendants (Cat.Nos. 3-7; fig. 2/1-5), it is possible to assume that occupation resumed in theBrani~evo area during the 8th and 9th centuries. For the next habitation horizon, 9thto 11th century, the finds of earrings in the shape of a crescent (Cat. Nos. 11-14; fig.3/2-5) are typical, as are earrings with four globular pendants (Cat. Nos. 16-17; fig.3/7-8), and two rings (Cat. Nos. 18-19; fig. 3/9-10). The greatest part of the col-lected material belongs to the period from the 11th to the 13th century (Cat. Nos.23-58; figs. 4-5), which corresponds to the time when Brani~evo was at its peak. In

contrast, only a few finds (Cat. Nos. 59-64; fig. 6) could be dated to the 14 th to 16thcentury. Since all the finds (aside from the lead button Cat. No. 62; fig. 6/4) weremade of bronze, including the gilded bronze earring (Cat. No. 5; fig. 2/3), it seemsthat the economic status of the inhabitants of the Brani~evo area was low and theywere not able to buy products of gold or silver. However, there are a few finds,such as the rings from the 9th-11th century (Cat. Nos. 18-21; fig. 4/9-12) or the pinsfrom the period 14th -16th century (Cat. Nos. 69-69; fig 7/1-2), that represent an at-tempt to imitate luxury objects. It seems that habitation in the Brani~evo area,brought to an end by the Avars and Slavs at the beginning of the 7 th century, wasrenewed during the 8th and 9th century and continued, according to the finds, tothe period of the 14th to 16th century. However, since the items, all of them chancefinds, were not found in an archaeological context, these conclusions should betaken with some reserve. It will be necessary to excavate further in the area of

Brani~evo (and Margum) to improve our understanding of the Mediaeval periodin the region.

Primqeno: 13. juna 2007.

UDC 904-034:739.5.033](497.11 Brani~evo)07/15


390

Documents

P. Špehar - Srednjovekovni nalazi iz oblasti Braničeva