Osmanlı’dan Lozan’a Batı’nın Paylaşım Projeleri

8/14/2019 Osmanldan Lozana Batnn Paylam Projeleri

1/658

BAfiKENT NVERSTES

STRATEJK ARAfiTIRMALAR MERKEZ

SEMPOZYUM

OSMANLIDAN LOZANA

BATININ PAYLAfiIM PROJELER

Editr: Dr. Ahmet Zeki BULUN

26- 27 NSAN 2006

Prof. Dr. hsan Doramac Konferans Salonu

Baflkent niversitesi Balca Kampusu

Eskiflehir Yolu 20. Km./ANKARA


2/658


3/658

DZENLEME KOMTES

Prof. Dr. nsal YAVUZ

Baflkent niversitesi ATAMER Mdr

Ayfer YILMAZ

Baflkent niversitesi Stratejik Arafltrmalar

Merkezi Genel Sekreteri

Prof. Dr. Stanford SHAW

Bilkent niversitesi retim yesi

Prof. Dr. Seil KARAL AKGN

ODT Tarih Blm Baflkan

Prof. Dr. Mim Kemal KE

Marmara niversitesi retim yesi

Gndz AKTAN

(E) Bykeli

ASAM Baflkan

Dr. mer Engin LTEM

(E) Bykeli

ASAM Ermeni Masas Baflkan

Dr. Ahmet Zeki BULUN

(E) Bykeli

Baflkent niversitesi retim Grevlisi ve

Stratejik Arafltrmalar Merkezi

Ynetim Kurulu yesi


4/658


5/658

SEMPOZYUM KATILIMCILARI

Prof. Dr. fiahin YENfiEHRLOLU Baflkent niversitesi, ANKARA

Dr. Bilal fiMfiR Emekli Bykeli, ANKARA

Prof. Dr. Seil KARAL AKGN Ortadou Teknik niversitesi, ANKARA

Dr. Feroze YASAMEE Manchester niversitesi, NGLTERE

Prof. Dr. Sina AKfiN Ankara niversitesi, ANKARA

Prof. Dr. Aygn ATTAR Dumlupnar niversitesi, KTAHYA

Prof. Dr. Yusuf HALAOLU Trk Tarih Kurumu, ANKARA

Gndz AKTAN Emekli Bykeli, ASAM, ANKARA

Prof. Dr. Mithat BAYDUR Abant zzet Baysal niversitesi, BOLU

Prof. Dr. mer TURAN Ortadou Teknik niversitesi, ANKARA

Do. Dr. Mustafa SOYKUT Ortadou Teknik niversitesi, ANKARA

Prof. Dr. Viacheslav SHLYKOV Moskova Devlet niversitesi, RUSYA

Do. Dr. Hasan NAL Bilkent niversitesi, ANKARA

Prof. Dr. Stanford J. SHAW Bilkent niversitesi, ANKARA

Prof. Dr. Bige SKAN Ankara niversitesi, ANKARA

Yrd. Do. Dr. Hseyin EMROLU Krkkale niversitesi, KIRIKKALE

Do. Dr. Mehmet BULUT Baflkent niversitesi, ANKARA

Prof. Dr. Mustafa KESKN Erciyes niversitesi, KAYSER

Dr. mer Engin LTEM Emekli Bykeli, ASAM, ANKARA

Do. Dr. Yusuf SARINAY T.C. Baflbakanlk Devlet Arflivleri Genel

Mdrl, ANKARA

Dr. fikr ELEKDA Emekli Bykeli, stanbul Milletvekili,ANKARA

Arfl. Gr. Mehmet PERNEK stanbul niversitesi, STANBUL

Prof. Dr. Bayram BAYRAKTAR Erciyes niversitesi, KAYSER

Prof. Dr. Cemalettin TAfiKIRAN Krkkale niversitesi, KIRIKKALE

Prof. Dr. nsal YAVUZ Baflkent niversitesi, ANKARA

Prof. Dr. Salahi R. SONYEL Yakn Dou niversitesi, KKTC

Arfl. Gr. Tlay KESKN ERCOfiKUN Ankara niversitesi, ANKARA

Dr. Birgl DEMRTAfi COfiKUN Baflkent niversitesi, ANKARA

Ali KURUMAHMUT Avukat/Arafltrmac Yazar, ANKARA

v


6/658

Dr. Bayram SOY Krkkale niversitesi, KIRIKKALE Do. Dr. Gme KARAMUK Hacettepe niversitesi, ANKARA

Yrd. Do. Dr. nan ATILGAN TOBB niversitesi, ANKARA

Yrd. Do. Dr. Sabit DUMAN nn niversitesi, MALATYA

Dr. Hayri APRAZ Sleyman Demirel niversitesi, ISPARTA

Do. Dr. Abdullah GNDODU Ankara niversitesi, ANKARA

vi


7/658

NDEKLERSUNUfi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xiii

AILIfi KONUfiMALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xv-xxii

Baflkent niversitesi Stratejik Arafltrmalar Merkezi Mdr . . . . . . . . . xviiProf. Dr. Enver HASANOLU

Baflkent niversitesi Rektr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xixProf. Dr. Mehmet HABERAL

I. OTURUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1-137

OTURUM BAfiKANI: Prof. Dr. fiahin YENfiEHRLOLU

Sevres Antlaflmas Srecine Osmanl Payitahtstanbul ve Trk Boazlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4Dr. Bilal N. fiMfiR

Osmanl mparatorluunun PaylafllmasGirifliminde Amerika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67


1913 1914 Anlaflmalar: Paylaflm Tehlikeleri . . . . . . . . . . . . . . . . 85Dr. Feroze YASAMEE

Sevr Antlaflmas Uygulansayd, Sonrasnda Neler Olabilirdi . . . . 100Prof. Dr. Sina AKfiN

Osmanl Devletinin Paylaflmnda Rusyann Rol . . . . . . . . . . . 107Prof. Dr. Aygn ATTAR

SORU-CEVAP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

II. OTURUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139-202

OTURUM BAfiKANI: Prof. Dr. Yusuf HALAOLU

Batnn Paylaflm Projelerinin Arkasndaki Dinamikler . . . . . . . 126Gzdz AKTAN

vii


8/658

Sovyet Gizli Belgeleriyle Anadolunun Paylaflm Projeleri . . . . . . 149Prof. Dr. Mithat BAYDUR

Sevre Giden Yolda Protestan Misyonerlik Faaliyetleri . . . . . . . . 157

Prof. Dr. mer TURAN

1453ten 1683e Papalk Devletinin Osmanl Politikas . . . . . . . . 164Do. Dr. Mustafa SOYKUT

Kardinal Gilio Alberoni ve Trkiyeyi Paylaflma Plan . . . . . . . . 177Prof. Dr. Viacheslav SHLYKOV

SORU-CEVAP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

III. OTURUM

OTURUM BAfiKANI: Do. Dr. Hasan NAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203-296

Osmanllarn Birinci Dnya Savaflna Girmesi . . . . . . . . . . . . . . . . 206Prof. Dr. Stanford J. SHAW

Fransann Trkiye Politikalar ve Ekonomikarlar (1919-1922) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215Prof. Dr. Bige SKAN

Sanayi Devriminin Osmanl Devletinin Balkan Topraklarnda

Yaflayan Halklar zerinde Yaratt Etki ve Sonular. . . . . . . . . . 238Yrd. Do. Dr. Hseyin EMROLU

Osmanl - Avrupa Ekonomik liflkilerinde

Kapitlasyonlarn Rol ve nemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269Do. Dr. Mehmet BULUT

Batl Glerle Yaplan Antlaflmalar Iflnda

Osmanl Devletinin Paylaflm (1878-1882) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281Prof. Dr. Mustafa KESKN

SORU-CEVAP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

viii


9/658

IV. OTURUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297-427

OTURUM BAfiKANI: mer Engin LTEM

24 Nisan 1915 Ermeni Tutuklamalar ve Gerekler . . . . . . . . . . . . 299Do. Dr. Yusuf SARINAY

Ermeni Savlar ve Soykrm Suunun Hukuksal Nitelii:Bir zm nerisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340Dr. fikr ELEKDA

Boryan ve Karibinin Eserlerinde Osmanldan LozanaErmeni Meselesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395

Arfl. Gr. Mehmet PERNEK

Rus General Mayevskinin Gzlem ve Tespitleri Iflnda,Byk Gler ve Trkiye: Byk Oyunun AracOlarak Ermeni Sorunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404Prof. Dr. Bayram BAYRAKTAR

Trkiyeyi Etnik Kflkrtma ile Blme abalarnaBir rnek: Ermeniler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407Prof. Dr. Cemelettin TAfiKIRAN

SORU-CEVAP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419

V. OTURUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429-507

OTURUM BAfiKANI: Prof. Dr. nsal YAVUZ

Yaylmc Devletlerin Osmanl lkelerini Blme abalarndaRum/Yunan liflkisinin Rol ve Megali dea (18301914) . . . . . . 432

Salahi R. SONYEL

1856 Paris Barfl Antlaflmasnn Osmanl Basnna Yansmas . . 443Arfl. Gr. Tlay KESKN ERCOfiKUN

Osmanlnn Dalma Srecinde Almanyann Balkanlar Politikas:

Bir Denge Arayfl m? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455Dr. Birgl DEMRTAfi OfiKUN

ix


10/658


11/658


12/658


13/658

SUNUfi

Tarihini bilmeyen ve ona sahip kmayan toplumlarn geleceine sahip kmasmmkn deildir. Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl mparatorluunun kllerizerinde kuruldu. O Osmanl mparatorluudur ki dnyada ok nadir olarak

grlen 600 yl yaflamn srdrmfl ve bugn toplumumuzun maalesefpeflinde kofltuu Avrupa lkelerinin o dnemdeki krallklarna dahi yardmetmifl, ynetiminde bulunan lkelerin dinine, diline ve kltrne dokunmamfl

bir bakma o lkeleri sadece ynetmifl, onlara adeta insanlk dersi vermifl bir

imparatorluktur.

Bu mparatorluk, topraklar zerindeki kaynaklarn bir VAHA niteliinde

olmas nedeniyle her zaman dier lkeleri cezbetmifl, zellikle Avrupalkelerinin ihtirasnn ve bitmeyen paylaflm arzularnn sonucu maalesef bulkeler tarafndan yklmfltr.

flte o ykntlarn klleri zerinde Atatrk, arkadafllar ve aziz flehitlerimiztarafndan ancak Misak- Milli snrlar ierisinde kalan lkemiz kurtulabilmifl

ve Lozan Antlaflmas ile dnyaya kabul ettirilmifltir. Bugn de ayn lkeler

tarihten ders almamfl olacaklar ki yine bu senaryolarn gndeme getirmeye

alflmakta, TRUVA atlar yaratarak yandafllaryla beraber lkemize glgedflrmeye uraflmaktadrlar. nanyorum ki Trkiye Cumhuriyetinin

vatandafllar olarak birinci grevimiz tarihin btn bu gereklerini bilereklkemize sahip kmaktr. flte Osmanldan Lozana Batnn Paylaflm

Projeleri sempozyumu Baflkent niversitemiz tarafndan bu nedenledzenlenmifltir. Bu sempozyumun sonular ile lkemizin geleceine katksalayacana inanyorum.

niversitemizin Stratejik Arafltrmalar Merkezine ve katlmclara katklarndandolay teflekkr ediyorum.

Prof. Dr. Mehmet HABERAL

Rektr

xiii


14/658


15/658

AILIfi KONUfiMALARI

Prof. Dr. Enver HASANOLU

Baflkent niversitesi

Stratejik Arafltrmalar Merkezi Mdr

Prof. Dr. Mehmet HABERAL

Baflkent niversitesi Rektr

xv


16/658


17/658

SUNUCU- Prof. Dr. Enver Hasanolunu krsye davet ediyorum.Prof. Dr. ENVER HASANOLU (Baflkent niversitesi Stratejik

Arafltrmalar Merkezi Mdr)

Sayn Rektrm, deerli konuklar ve sevgili renciler; Baflkentniversitesi Stratejik Arafltrmalar Merkezi olarak, yaklaflk yldan beri

lkemizi yakndan ilgilendiren konular kamuoyunun gndemine getirmek,sorumlu bir niversite anlayfl iinde zmlere ulaflmak ve bilgileri aktarmak

amacyla paneller, konferanslar ve arafltrmalar yapmaktayz. Bugn ise,lkemizin tarihi ile ilgili, ancak bir anlamda geleceine de flk tutacak olan

tarihsel bir sreci ele alacaz.

Deerli konuklar; konumuz Osmanldan Lozana Batnn Paylaflm Pro-

jeleri. Sempozyumda ok deerli konuflmaclar, Osmanl mparatorluununkurulufl ve ykselifl dnemlerini takiben, zellikle 17. Yzyl itibariyle girdiincelikle duraklama ve II. Viyana yenilgisiyle bafllayan gerileme srecinde,

Bat siyasi literatrnde Dou Sorunu olarak adlandrlan sorunu zmekzere, sanayi devrimini tamamlayan smrgeci devletlerin gelifltirdii, OsmanlDevletini paralama ve paylaflma projelerini ve uygulama yntemlerini

ayrntlaryla inceleyeceklerdir.

Yafladmz dnemin siyasal, ekonomik, toplumsal i ve dfl

dinamiklerinin iyi anlafllmas amacyla bu sempozyum dzenlenmifltir.Osmanl Devletinin hedef olduu Bat politikalar, stratejileri ve yntemleri

dnya tarihinin ders alnacak en nemli rneklerinden biri olmufltur. Batlkeleri oturarak, pergellerle, cetvellerle haritalar izmifltir ve bu haritalarOsmanl toprana uygulayarak, gen fleklinde, drtgen fleklinde, dikdrtgen

fleklinde 23 devlet oluflturmufllardr. Oluflturmufllar da ne olmufltur? fltegzmzn nnde, Balkanlar atefl zerinde oturmakta, iflte Ortadou, iflte

Filistin, iflte Irak.

Bu sempozyumun gnmzde emperyalist devletlerin olas planlarna

karfl btn mazlum devletleri aydnlatacak, tarihin tekerrrn nleyecek birnitelik taflmaktadr. Bu koflullarda tarihi hatrlamak, hatrlatmak, Osmanlnn

yklfln hazrlayan tarihi gereklerin ve Trkiye Cumhuriyetinin doufl

dneminin aa karlmas, geleceimizin belirlenmesi asndan oknemlidir.

xvii


18/658


19/658

Prof. Dr. MEHMET HABERAL (Baflkent niversitesi Rektr)Deerli konuklar; Stratejik Arafltrmalar Merkezimize gerekten ok

teflekkr ediyoruz. lkemizin zaman zaman gndeme getirilmesi gerekenkonularn burada sizlere anlatmaya alflyoruz veya anlatmaya alflyorlar vebir flekilde, zellikle son zamanlarda tarihi unutanlarn veya tarihibilmeyenlerin veya bildiklerini zannedenlerin ne kadar yanlfl bildiklerini vetarihi hatrlamalarnn gerektiini belirtmek zere bu toplantnn yaplmasnnok yerinde olacan bana getirdikleri zaman, arkadafllara hakikaten bu artkzorunlu hale gelmifltir diye grflm sylemifltim ve onlar da bu toplantydzenlediler.

Gerekten sadece bir bakma ulusumuz iin deil, uluslararas dzeyde debtn toplumlarn, zellikle Trkiye Cumhuriyetinin nasl kurulduunu,hangi flartlarda kurulduunu, bir baflka deyimle, 600 yllk Osmanlmparatorluunun hangi dnemlerden getiini ve hangi noktaya geldiini,bir bakma nasl, hani malum, Everestin tepesine kp, sonra en dibine naslindiini herkese gstermenin, bizlerin en nemli grevi olduunu grp,onlar burada sizlerle paylaflmak bizim niversite olarak bir grevimizdir vebugn de bunu yapyoruz.

Toplum olarak baktmz zaman, lkemizin yerleflimi, zellikle corafibakmndan ve Atatrkn syledii gibi, kaynaklar bakmndan, iktisadikaynaklar bakmndan, yeralt, yerst kaynaklar bakmndan, bizimdflmzda bulunan lkelerin ne kadar ifltahn kabarttn artk tarih yaflad vemaalesef bugn de yaflamaya devam etmektedir.

Baktmz zaman, lkemizle ilgili btn sorunlar gelip, burayadayanmaktadr. O kadar ki, Osmanl mparatorluunun o paylaflmdnemlerinde, hani bugn de ayn fley yaplyor ya, demokrasi deniliyor, insanhaklar deniliyor, lkeler deniliyor, lkelerin hr yaflamas, demokratik

yaflamas falan deniliyor ya, iflte bunlarn nasl altst edildii dnemlerde,hangi toplumlarn Osmanl mparatorluunu bu noktaya getirdiini ve hangidnemlerden getiini burada ok deerli panelist arkadafllarm sizlere tek tekanlatacaklar ve bafltan sylediim gibi, hi olmazsa biz zaman zaman, maalesefburadan sylyorum, tarihimizi ok bilmiyoruz. Aslnda genelde de ok fazlada okumak istemiyoruz. Dolaysyla hi olmazsa bu panel dolaysyla o tarihibir szgeten geiririz ve anlamak istemeyenler belki bu vesileyle bu gereklerirenirler: Bilmeyenler de iflte tarih budur diye hi olmazsa bilirler ve

xix


20/658

problemler karfllarna geldii zaman, savafl dnemiyle barfl dnemini hiolmazsa birbirine karfltrmaktan belki vazgemezler de, hi olmazsa bu tipfaaliyetlerini biraz daha artk etkisiz bir dzeyde srdrrler. O nedenle bupanel ok nemli. Onu arkadafllarmz sizlere detayl bir flekilde anlatacaklar.

Tabii, bir noktay burada itiraf etmek isterim, zellikle altn izmek isterim:Gnl isterdi ki, bu toplantlar biz daha baflka fleyler iin yapalm. Hani hepsylyorum ya, artk insanlar Aya gidiyorlar, acaba Ayda bir lke var m, yokmu? konusunu arafltryorlar. Biz de maalesef diyoruz ki, acaba ne oluyor, buOrtadouda, bizim hudutlarmzla ilgili birtakm fleyler mi oluyor? Bunlar

belki bir bakma bizim iin zc olabilir, ama aslnda yine Atatrknsyledii gibi, zc deil, tam tersine, bunlar bizi deta kamlayan, bizimgcmz, enerjimizi artran olaylardr. Ne kadar devam ederse, biz o kadardaha gl oluruz, bunun herkes tarafndan bu flekilde bilinmesini isterim.Neden? Neden gayet bellidir. nk benim lkem sfrdan bu noktaya geldi.Sfrdan, bugn asrn medeniyet dzeyini yakalayacak noktaya geldi okflkr. Ne diyorum ben? Bugn lazer kullanyoruz, odun ateflinin flndanlazere, bofluna bunu sylemiyorum. Ne kadar zamanda? lkelerin yafl iin okksa bir zamanda Trkiye bu noktaya geldi. Acaba dnyada baflka bir lke varm byle? Ben bilmiyorum, eer bilen varsa sylesin, biz de bu vesileyle

buradan renmifl olalm. Kim yapt onu? Trkiye Cumhuriyetinin insanlar,baflka bir deyiflle Misak Milli hudutlar ierisinde yaflayan TrkiyeCumhuriyetinin vatandafllar bunu yapt, bundan sonra daha gl bir flekildebiz yolumuza devam edeceiz. Btn bunlar, yani lkemizin bugn bu

ynyle ulaflt nokta elbet ki, hepimizin gurur kaynadr, hepimiz bununlagurur duyuyoruz ve bunu gerekten dnyann her yerinde gururlagsteriyoruz; bu iflin memnuniyet verici taraf.

Byle de, hani madalyonun teki yz de var. Hani buradan yine zaman

zaman sylyorum, bu durumumuzla Atatrk, arkadafllar ve aziz flehitlerimiz

rahattr, rahat uyuyorlardr; nk onlarn can, kan pahasna biz buradayz.Dieri, zellikle son zamanlarda lkemizin karfllaflt durumu elbet ki

kabul etmemiz mmkn deildir; bunu zellikle belirtmek istiyorum. Neoluyor? Maalesef, sylediim gibi, bizim lkemizin konumu itibariyle birtakmgerekler yanlfl ynlerde deerlendiriliyor. rnein, globalleflmeyle, globalbirlikle istiklal birlik birbirine karfltrlyor. Yabanc dil renmekle, eitimin

yabanc dilde olmas birbirine karfltrlyor. retimle, lkenin kaynaklarnn

xx


21/658


22/658


23/658

I. OTURUM

OTURUM BAfiKANI: Prof. Dr. fiahin YENfiEHRLOLU

Svres Antlaflmas Srecinde Osmanl Payitaht stanbul ve TrkBoazlar

Dr. Bilal N. fiMfiR

Osmanl mparatorluunun Paylafllmas Girifliminde Amerika


1913 1914 Anlaflmalar: Paylaflm Tehlikeleri

Dr. Feroze YASAMEE

Sevr Antlaflmas Uygulansayd, Sonrasnda Neler Olabilirdi

Prof. Dr. Sina AKfiN

Osmanl Devletinin Paylaflmnda Rusyann Rol

Prof. Dr. Aygn ATTAR


24/658


25/658

SUNUCU- Deerli konuklar; programmzda baz konuflmaclarmznkonuflma sralarnda deifliklikler olmufltur. Bu deifliklikler oturumlar

boyunca sizlere iletilecektir.

Birinci Oturum Baflkann ve konuflmaclarn davet etmek istiyorum.

Oturum Baflkan Prof. Dr. fiahin Yeniflehirliolu, Baflkent niversitesi; Dr.

Bilal fiimflir, Emekli Bykeli; Dr. Feroze Yasamee, Manchester niversitesi;Prof. Dr. Sina Akflin, Ankara niversitesi; Prof. Dr. Seil Karal Akgn, Orta

Dou Teknik niversitesi; Prof. Dr. Aygn Attar, Dumlupnar niversitesi.

OTURUM BAfiKANI- Prof. Dr. fiAHN YENfiEHRLOLUki gn srecek olan toplantnn ilk oturumunu ayorum.

Deerli konuflmaclar 20fler dakika zaman sresiyle snrllar. Ayrca,oturum bittikten sonra da yine 20 dakikalk soru-cevap ksm var. Programa

gre srasyla konuflacak olan deerli konuflmaclar; Emekli Bykelimiz Dr.Bilal fiimflir, Sevr Srecinde stanbul ve Boazlar konusunda; Manchesterniversitesinden Dr. Feroze Yasamee, Pertition Solution Date Never Vice

adl sunuflu yapacak; Ankara niversitesinden Prof. Dr. Sina Akflin, Sevr Anlaflmas Uygulansayd, Sonrasnda Neler Olabilirdi varsaymn gndeme

getirecek; Orta Dou Teknik niversitesinden Prof. Dr. Seil Karal Akgn,Osmanl mparatorluunun Paylafllmas Girifliminde ABD politikasnaklayacak; Dumlupnar niversitesinden Prof. Dr. Aygn Aktar, Osmanl

Devletinin paylaflm projesinde Rusyann roln belirtecek.

Ksaca bir fley syledikten sonra, ilk sz Sayn Bilal fiimflire vereceim.

Bu lkenin insanlarnn belki kaderi bu; kck bir afliret boyundan yola

klyor 1281de, yani 13. Yzyl bitmek zereyken ve 29 Ekim 1923te, o aradageen srede bir devlet ve rejim deiflikliine gidiliyor. Tarihleri hesaplarsanz,

1281-1923, 642 yl dolduruyor. Bu 642 yl tarih de, tarih bilginlerininincelemeleri sonrasnda yeryznde ve zellikle de Akdeniz HavzasndaRoma mparatorluundan sonra en uzun srmfl bir imparatorluu dile

getiriyor.

Oradan ykselen ve Anadoludaki eflitli kltrlerin balamnda yavaflyavafl toprak iflgalleriyle -onlara biz fetih diyoruz, Batllar iflgal diyorlar- iinekatt uygarlklar araclyla, yepyeni bir uygarlk modeli yeryznde

3


26/658

yaratyor ve buna biz, Batllar ve btn dnya tarihileri Osmanlmparatorluu adn veriyor. mparatorluk demek, hkimiyet demek, Osmanl

hkimiyeti. Birok saltanat geliyor, gidiyor, fakat iflin ilgin yan, ykselifldneminden sonra, II. Viyana Kuflatmasndan itibaren geriye doru saymaya

bafllyor. Temeldeki asl neden, zihniyet deiflikliini kaydedemiyor. Oysa Atatrk devrimlerinin baflard ve ilk amac da, bu zihniyet devrimini

gereklefltirmekti. Osmanl, zihniyet devrimini gereklefltirseydi, bugn hlAmerikan imparatorluu gibi varln srdrebilecekti.

Neden zihniyet devrimini gereklefltiremedi? nk Akdeniz Havzasna

kapal kald ve onu evreleyen kta lkeleri zerine kuruldu, topraklar zerinekuruldu. Oysa kck bir Hollanda, Osmanly aflamad iin, kalkt ahflap

gemileriyle Afrikay dolaflt, bugn Kzl in dediimiz in ktasn ele geirdi.Oysa Osmanl byle bir fley yapmad. Neden gereksinim duymad ya da duydu

da, neden yapmad? Kck Avrupann hapishanelerinden boflalan bir ynhaydut ktaya giderek Amerika Birleflik Devletlerini oluflturdu. Oysa Osmanl

o ktaya da gitmedi. flin ilgin yan, Osmanl sadece bu blgede, AkdenizHavzasnda ve kendi uygarl iinde kendisiyle yetinerek, yavafl yavafldnyadan koptu. Kopunca da, gerek ticaret yollar, gerek askeri harektlar

sonucu, gerek ulaflm yollarnn el deifltirmesinden sonra da Osmanl

mparatorluunun kfl gerekleflti.

Bunda bir baflka faktr de, Fransz Devriminin getirdii, uluslarn ortayakmasyd ve Batllarn kflkrtmasyla Osmanl snrlarndaki paracklar ulusa

dnflmek istediklerinden dolay, gelinen sonuta da Yce nder MustafaKemal Atatrk, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin varln gsteren Trkiye

Cumhuriyeti ulusunu oluflturdu. O ulusun oluflturulma tarihi 29 Ekim 1923. flinilgin yan, 24 Temmuz 1923te de birka ay nce Lozan Antlaflmasyla da butarihe kesin bir imza olarak atld.

Ben bu noktada artk susuyorum ve resmen oturumu ayorum. lk sz

Sayn Emekli Bykelimiz Dr. Bilal fiimflire veriyorum.

Buyurunuz efendim.

4


27/658

Dr. BLAL N. fiMfiR (Emekli Bykeli, Tarihi, Yazar )-

Teflekkr ederim Sayn Baflkan. Burada hazr bulunan herkesi saygylaselamlyorum.

Baflkent niversitesine teflekkrlerimi ve takdirlerimi arz ediyor, busempozyumu hazrlayan ve emei geen herkese teflekkr ediyorum.

Bu vesileyle kk bir duyuruda bulunmak istiyorum: Bu yl Atatrkn

doumunun 125inci yldnmdr. Bu vesileyle Atatrk anmak iin,Atatrk 125inci yln kutlamak iin byk bir etkinlik dzenliyor Yksek

Kurum, 15-16-17 Mays tarihlerinde. Ben umuyorum ki, burada hazrbulunanlar hep beraber orada da hazr bulunur. Yer Trk Dil Kurumusalonlar, Kavakldere.

Efendim, bu sempozyum dolaysyla ben flahsen kendi adma sylyorum, yeniden uyanmfl gibi oldum. Diplomasi tarihi kkenliyim, niversitede

diplomasi tarihi asistanl yaptm, biliyorum zannederdim tarihimizi, fakat ifliniine girince, ne kadar reneceimiz konu olduunu bir kere daha grdm ve

hele bugnk geliflmeler flnda yakn tarihimiz zerine eilince, okfevkalade etkilendim. Burada nce zetle sizinle paylaflmak istiyorum, sonra

genifl tebliimi sunacam.Osmanl mparatorluu 1914 ylnda Birinci Dnya Savaflna srklenince,

btn hrslar Osmanl Devletini ortadan kaldrmak iin, paylaflmak iin, btnhrslar, btn ihtiraslar su yzne kyor. lk nce Rusya tarihi emeli olan,Boazlar ve scak denizlere inme emelini dile getiriyor ve Mart 1915te ngiltere

ve Fransaya birer nota sunuyor ve stanbul zerinde haklarnn resmentannmasn istiyor. nce ngiltere, arkasndan Fransa, tam anakkale

Savafllarnn bafllamak zere olduu bir srada, Rus emellerini onaylyorlar. Bunota, deiflimiyle bir anlaflmadr, gizli bir anlaflmadr. Biz bunu sonradan,Bolflevikler iktidara geldikten sonra reniyoruz, o gizli anlaflmalar akladlar.

Rusyann istedii Boazlar denilince neresi anlafllyor, onu tespit etmek lazm.Yalnz stanbulu ve Boazlar Rusyaya katmakla yetinmiyor, fakat Boazlarnbtn evresinde, bat ve dou evresinde, btn bir toprak fleridini Rusyaya

katyor. Bu Trakyada Midye Enes hattdr, Anadoluda Sakaryadan itibarenbtn Bat Anadolu kylar ve btn Marmara Denizidir. Bugnk Bozcaada

ve Gkeada da dhil, btn bu blge Rus topra oluyor. ngiltere bunu

tasdik ederken biraz buruk davranyor, biz anakkale savafln yapyoruz,

5


28/658

anakkale zaferini kazansak bile, -amiyane tabirle sylyorum- parsayRusya toplamfl oluyor diyor. Fakat o kadar deil, Rusya da ngilterenin,

baflka yerde, Osmanl mparatorluunun baflka blgelerdeki haklarn, dahadorusu paylaflm iddialarn nceden, peflinen kabul ediyor. Bunu da

anlaflmaya derc ediyorlar. ngiltere ileride Osmanl mparatorluunun petrolblgesi olan Kerkk, Musul petrollerini ve Gney Irak dhil Irak petroln

zaptetmeyi Rusya nceden onaylamfl oluyor. Keza Fransann iddialarn,Anadolu zerindeki iddialarn Rusya nceden kabul etmifl oluyordu. stanbulbir ak flehir haline getirilecek, ak liman haline getirilecek ve btn dnyaya

alacak.

Bu birinci projeydi. Bunun mr ksa oluyor, anlaflma 1915te yaplyor,1917 Kasm baflnda Rusyada ihtilal oluyor ve Rusya dimyata pirince giderken,

evdeki bulgurdan oluyor; yani byk Rusya emeli, Akdenize kma emeligderken, i ihtilalle karfllaflyor. Fakat Osmanly paylaflma, Boazlar veOsmanl payitaht zerindeki hedefler, emeller burada bitmiyorum.

SEVRES ANTLAfiMASI SRECNDE

OSMANLI PAYTAHTI STANBUL

VE TRK BOAZLARI

Birinci Dnya Savaflnda stanbul ve Boazlar

Osmanl Devletinin Byk Savafla Srklenmesi

Saraybosna suikast zerine, 1914 yazndaBirinci Dnya Savafl patlak verince, ngiltere, inanlmaz bir krlkle veya kastla, Osmanl DevletiniAlmanyann kucana itti ve Trkiyenin Almanya yannda savafla sokulmasn

hazrlad.

Trk Hkmeti, ngiltereye Sultan Reflatve Osmaniye adl iki savaflgemisi smarlamflt. 1912-1913 Balkan Savafl yenilgisinin ve zellikle o savafltaTrk donanmasnn Yunan zrhls Averoff karflsnda ciddi bir varlkgsterememifl olmasnn eziklii iinde Trk halk, bu iki zrhlya byk umut

balamfl ve btn yoksulluuna ramen diflinden trnandan arttrarak bugemiler iin gnll para yardmnda bulunmufltu. Bylece gemilerin paralarpeflin olarak ngiltereye denmiflti. Dnya Savafl bafllarken ngiltere, Trk

6


29/658

halkn flok eden bir karar ald: Her Anadolu kylsnn birer kurufl dediibu gemilereel koydu ve deta koskoca Osmanl mparatorluunu iki zrhlya

feda etti.1

ngilterenin bu davranfl zerine Osmanl Hkmeti 2-3 Austos 1914gecesi Almanya ile ittifak antlaflmas imzalad. Birka ay sonra, Kasm 1914teOsmanl Devleti, Almanyann yannda byk savafla srklendi.

Trkiyenin Dnya Savaflna girmesile birlikte titilaf Devletlerinin, yani en

baflta Rusya, ngiltere ve Fransann Osmanl mparatorluunu paralamaemelleri bir eflit meflruluk kazanr hale geldi.

Birinci Dnya Savafl, Osmanl mparatorluunun da stanbulunpayitahtlk statsnn de sonunu hazrlad.

Rusyann tutumu

Rus Dfliflleri Bakan B. Sazanof, 1913te ara sunduu bir muhtrada,Rusyann karlar bakmndan Boazlarn Trkiye gibi ne ok gl ne deok gsz bir devletin elinde bulunmasnn en uygun koflul olduunu

belirtmiflti. Fakat o sralarda Alman Generali Limon von Sanders heyetininstanbulda bulunmas Rusyay ve tilf Devletlerini pirelendirdi. Almanlarn

Trkiyeye yerleflmesi, lkeyi blflmek niyetinde olan teki Batl devletleritedirgin etti.

Dnya Savafl zerine Osmanl topraklarn paylaflma hrslar birer birerdflar taflt. ngiltere ve Fransann anakkale Boazna denizden saldr

hazrlklar baflarl olacak sanlnca, Rusya, daha Osmanl paytaht dflmedennce orasnn kendisine ait olaca ynnde Mttefikler arasnda yazl biranlaflmaya varlmasn istemeye bafllad.

Rusya, savafln baflnda, Boazlara hakim olmak, fakat Trkleri stanbul

flehrinden ve evresinde braklacak kk bir baheden atmamak niyetindeidi. Savafln geliflmesiyle Rusyann Trkleri stanbulda brakmak niyeti dedeiflti. anakkale harekt bafllarken Churchillin Yunan kuvvetlerinin

yardmn dflnmeye bafllamas Rus hkmetini pek kuflkulandrd.

7

1Osman Olcay, Svres Andlaflmasna Doru (eflitli Konferans ve Toplantlarn Tutanaklarve Bunlara liflkin Belgeler), A-SBF Yaynlar, 100. Doum Ylnda Atatrke Armaan Dizisi 8, Ankara, 1981, s. XI; Bill N. fiimflir,Ankara...Ankara...Bir Baflkentin Douflu, Bilgi Yaynevi, 2.Basm, Ankara, 2006, s. 61-62.


30/658

Yunanllarn ruh ve yrei Ayasofyada birleflecek yeni Bizans mparatorluudfl yeniden canlanabilirdi. Bu geliflme karflsnda Ruslarn Tsarigrad dfl

yksek sesle dile getirilmeye baflland.

Rus Dfliflleri Bakan B. Sazanof, Petrograddaki ngliz Bykelisi Sir G.

Buchanana sunduu 4 Mart 1915 gnl notada, stanbulun ve BoazlarnRusyaya braklmasn resmen istedi. Ayn nota, ayn gn Petrograddaki

Fransa Bykelisi B. Palologuea da sunuldu. Notann bir rnei, 6 Martgn Londradaki Rus Bykelisi tarafndan ngiltere Dfliflleri Bakan SirEdward Greye de iletildi. Asl Franszca olan bu notann Trkeye evirisi

flyledir:Son olaylarn akfl nedeniyle, Majeste mparator Nikola, stanbul ve

Boazlar sorununu kesin biimde, Rusyann kk yzyllara giden

istemlerine uygun olarak, zlmesi gerektiini dflnmeye bafllamfltr.

stanbul kenti, stanbul ve anakkale Boazlar ile Marmara Denizinin

bat kylar ile Midye-Enez izgisine kadar Gney Trakya, Rus

mparatorluunun iine alnmadka varlacak tm zmler eksik ve ireti

kalacaktr.

Ayn biimde, stratejik gereksinmelerle, Asya kysnn stanbul Boaz ileSakarya Irma ve zmit Krfezi zerinde saptanacak bir nokta arasndaki

blm ile Marmara Denizi adalar, Bozcaada ve Gkeada mparatorluk

(Rusya) iine alnmaldr.

Yukarda tanmlanan blge iindeki Fransz ve Byk Britanya zel

karlarna zenle sayg gsterilecektir.

mparatorluk Hkmeti, yukardaki dflncelerin iki mttefik hkmete

anlayflla karfllanacan ummak ister. Ad geen mtefik hkmetler,

Osmanl mparatorluunun baflka blgeleri ya da baflka yerler hakknda

besleyebilecekleri emellerin gereklefltirilmesinde mparatorluk Hkme-tinden ayn anlayfl bulabileceklerinden emin olabilirler.

Petrograd, 19 fiubat / 4 Mart 19152

8

2Osman Olcay, s. LIV-LV; fiimflir,Ankara, s. 62-63.


31/658

ngiltere 12 Mart 1915 tarihli ve Fransa da 10 Nisan 1915 tarihli notalarlaRusyann bu isteklerini resmen kabul ettiklerini bildirdiler. Rusyaya verilen 12Mart tarihli ngiliz cevabnda flyle denildi:

Savafln baflarl bir sonuca dek srdrlmesi ve ...Byk Britanya ve

Fransann Osmanl mparatorluunda ve baflka yerlerdeki istemlerinin de

gerekleflmesi kofluluyla, Majesteleri Hkmeti, metni geen 19 fiubat / 4

Martta EkselansB. Sazanoftarafndan Majeste Britanya Kral Bykelisine

verilmifl olan stanbul ve Boazlara iliflkin Rus Hkmeti notasn kabul

edebilir.3

ngiltere, ayn 12 Mart gn Rusyaya uzunca bir nota daha verdi. Bunotada, stanbulun ve Boazlar blgesinin Rusyaya braklmasnn, tmsavafln belki de en zengin dl saylabileceibelirtildi. Rusyaya verilen butavizin, Majesteleri Hkmetinin geleneksel politikasnn tmden tersinednmesi anlamna geldii ve tm ngilizlerin paylaflt duygu vedflncelere kesinlikle aykr olduu sylendi. ngilterenin anakkaleBoazna karfl bafllatlmakta olan harekt baflarl olsa bile bunun artkMajesteleri Hkmetine hibir yarar salamayaca,... bu harektnmeyvelerini dorudan doruya Rusyann toplayaca.. savunuldu. AsyaTrkiyesinde, Fransa ile Byk Britanyann gelecekteki karlar sorununu

bir tm olarak ele almak gerekeceine Rusyann dikkati ekildi. RusyannBoazlar ve stanbulu Bulgaristan ve Romanyann zararna kullanmamas vestanbulda bir serbest liman kurulmas istendi. Bu noktada ngiliznotasnda aynen flyle denildi:

stanbulun her zaman iin Gney-Dou Avrupa ve Kk Asyann bir

ticaret merkezi olarak kalaca bir gerek olduuna gre, Majesteleri

Hkmeti, Rusyadan, bu kente sahip olaca zaman, Rusya dfl lkelere ya

da lkelerden transit geecek mallar iinbir serbest liman kurulmasnisteyecektir. Ayrca, Majesteleri Hkmeti, B. Sazanofun sz vermifl olduu

gibi, Boazlardan geen ticaret gemilerine ticaret zgrl tannmasn daisteyecektir.4

ngiltere, Rusyann stanbul ve Boazlar blgesi zerindeki isteklerinikabul etmiflti. Ancak savafln kazanlmasn ve ngiliz emellerinin degerekleflmesini flart koflumufltu.

9

3Olcay, op. cit., s.LV4Ibid., s. LVI


32/658


33/658

Ermenistan. ABDnin savafl sonrasndaki amalarnn dayand ilkeleri, 8 Ocak1918de Kongreye demecinde dile getiren Baflkan Wilsonun nl Ondrt

Noktasnn XIInci noktas Trkiye ile ilgiliydi ve flyleydi:

fiimdiki Osmanl mparatorluunun Trk olan blmlerine gvenilir

bir egemenlik salanmakla birlikte, flu srada Trk ynetimi altnda olan teki

ulusal topluluklara da kuflkusuz bir yaflam gvencesi ve kesinlikle

dokunulamayacak bamsz bir geliflme olana salanmal veBoazlar

(Dardanelles) uluslararas gvence altnda tm uluslarn gemicilik ve

ticaretin zgr geifline srekli olarak ak tutulmaldr."

ABD Dfliflleri Bakan Lansing, Barfl Konferansna katlacak Amerikanheyetine verdii talimatta, Trklerin Avrupadan karlarak sadece Anadoludabrkaklmas gerektii, Bulgaristana, Egede Yunanistana brakaca topraklara

karfllk stanbul dolaylarnda toprak verilmesi de yer alyordu.5 Yani DouTrakya Yunanistan ile Bulgaristan arasnda paylafltrlacak, Trkler butopraklardan atlacakt. Uluslararas hale getirilecek olan Boazlar blgesi

zerindeki Trk egemenliine de son verilecekti. ABD, ak kap politikasizlerken ve Trk Boazlarn uluslararas hale getirmek isterken, PanamaKanal konusunda ayn flekilde davranmyordu.

...stanbul Devleti

ABD, Svres ncesinde bir de, stanbul Devleti Tasars ortaya att.

Befl Byk Devlet temsilcileri Pariste, Fransa Dflifleri Bakanlndatoplanmfllard 31 Temmuz 1919 gn Bulgaristan snrlar tartfllrken

Amerikal stanbul Uluslararas Devleti konusunu at.

Yunanistan ile Bulgaristan arasnda toprak anlaflmzlklar, daha dorusu

Trkiyeden koparlacak topraklar paylaflmalar konusu doruk noktasndayd.

Dedeaa, Yunanistana m verikecekti yoksa Bulgaristana m? Bu tartflmasrasnda Amerikan temsilcisi sorunu zmek iin BaflkanWilsonun nermiflolduu flu hkmn Bulgar Anlaflmasna konulmasn istedi:

Bulgaristan, bu belgede tanmlanan Bulgar Trakyas topraklarn,

kurulmas tasarlanan Uluslararas stanbul Devletine aktarmaa,

Bafllca Mttefik ve Ortak Devletlerin hakk olduunu kabul eder ve

11

5Olcay, op. cit., s.XV.


34/658

yapldnda, bu aktarma iflleminin gerekleflmesini kabul etmeyi ve bununiin iflbirliinde bulunmay ykmlenir.

Ancak bu tasar kabul edilmedi. Clemanceau, stanbul flehrini ve

Boazlar aflacak genifllikte bir Devletin sorumluluunu kabul etmesinin okzor olacan syledi. Svres Antlaflmas ciddi olarak ele alnmaa bafllandktansonra da stanbul Devleti tasars ortadan kalkt.6

Uluslararas stanbul Devleti adyla bir devlet resmen kurulmadysa da

bunun yerine bir Uluslararas Boazlar Komisyonu kurulcakt. Bukomisyon, Devlet niteliine yakn bir durumda olacakt. Yani, Svresde

Trkiye, stanbul ve Boazlar zerindeki eemenliini bu komisyonadevretmek zorunda braklacakt.

ABD, Birinci Dnya Savaflnn ardndan yine fildifli kulesine ekildi veSvres Antlaflmasnn hazrlanmas mzakerelerine dorudan katlmad gibibu antlaflmay imzalayanlar arasnda da yer almad. Bununla beraber tilaf

Devletlerinin Trkiye hakkndaki tutumlarnda ve kararlarnda Amerikannglgesi azok hissedildi.

Dflman Donanmas stanbulda

Osmanl Devleti, Birinci Dnya Savaflnda yenildiini anlaynca, Ekim

1918de mtareke ister. Mtareke Anlaflmasn mzakere edip imzalamakgrevi, Hseyin Rauf Beye (Orbay) verilir. Hamidiye kahraman RaufBey, o tarihteAhmet zzet Paflakabinesinin 10 gnlk Bahriye Nazrdr. tilf

Devletleri adna mtarekeyi imzalama iin de ngiliz Akdeniz FilosuBaflkomutan AmiralArthur Calthorpe seilmifltir.

ki dflman denizci, 26 Ekim 1918 gecesi Limni Adasnn Mondroslimannda buluflurlar. Amiral Calthorpe, Rauf Beyi bir dflman gibi deil,

saygdeer bir konuk olarak karfllar. Nazik, kibar ve konuksever grnr. Trkheyetini, kumandan gemisinin kaptan kflknde arlar. Rauf Bey, Bizigvertede samim bir tarzda kabul eden Amiral (Calthorpe), istirahatmz

salamak maksadyla, geminin kendisine mahsus mevkilerini bize ayrtmak

centilmenliini gsterdider.7

12

6 bid, s. XVII.7 Rauf Orbayn Hatralar,Yakn Tarihimiz, Cilt I, s. 210; Bill N. fiimflir, Malta Srgnleri, Bilgi

Yaynevi, Ankara, 1985, s. 17 vd.


35/658

27 Ekim sabah bafllayan mtareke grflmelerinde de ngiliz amiral,centilmenliini srdrr. Olduka yumuflak grnr. Rauf Beye 27 maddelik

bir anlaflma tasla sunar. ngilizler bunun ilk drt maddesiyle yetinebilecekler-di.8 Rauf Beyin bundan haberi yoktu. Amiral Calthorpe, tasla madde madde

Trk heyetine kabul ettirmee bafllar. Grflmeler bir dikta havasndan uzaktr.Kaytsz flartsz teslim sz konusu edilmez. Rauf Beyin kuflkular daha ok

Yunan emelleri bakmndandr. Bu kuflkular giderilir. ngiliz amiral Trk

tarafn yatfltrc szler syler. Yarm azla gvenceler verir. Rauf Bey, pek azdeifliklikle taslaktaki 24 maddenin tmn kabul eder. Befl oturumda

grflmeler tamamlanr. 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesiimzalanr.

Mondros Mtarekesi, ilerde Osmanl Devletine dikte edilecek Svres

Antlaflmasnn ilk admyd. Kaypak hkmlerle, tuzaklarla doluydu. Ktniyetle yorumlanp uygulannca, Trkiye iin ldrc olabilecekti.

Ama Rauf Bey, ngilizlerin kt niyetli olabilecekleri kansnda deildi.Amiral Calthorpeu, ak szl, drst, genifl grfll, anlayfllbir kifli diye

niteler. ngilizlerin Trkiyeyi yoketmek istemeyeceini syler. Drt yllkDnya Savaflnda Trkiyede bir ngiliz dflmanl domadn ileri srer.

ngilterede bir Trk dflmanl bulunmadn zanneder.9 Krm Savaflndaki

silah arkadaflln hatrlar. Aradan geen altmfl yl iinde kprlerin altndannice sular aktn fark etmemifl gibidir.

Rauf Bey, Mondrosta byk bir baflar kazanmfl gibi stanbula dner.Umutludur. yimserdir. evresine de iyimserlik saar. Basna demeler verir:

Mtarekeyi imzalamak greviyle stanbuldan yola karken bugnk

gibi vn ve sevinle dneceimi hi aklmdan geirmiyordum.

mzaladmz mtarekeyle devletimizin bamszl, saltanatmzn hukuku

tmyle kurtarlmfltr... Sizi temin ederim ki, stanbulumuza bir tek

dflman askeri kmayacaktr... Maltada ngilizler bize olaanst iyi

niyet gsterdiler... Yaptmz mtareke umudumuzun stndedir.Devletimizin bamszl, saltanatn hukuku, milletin onuru tmyle

kurtarlmfltr.10

13

8 ngiltere Devlet Arflivleri: FO Cab. P. No. 494 A. ngiliz Savafl Kabinesinin 31.10.1918 gnloturumu.9 Orbay, Cilt 2, s. 18-19.10 Cell Bayar, Ben de Yazdm, Mill Mcadeleye Gidifl, kinci Bask, Cilt I, stanbul, 1967, s. 96-98;Yeni Gn, 2.11.1918; fiimflir, Malta Srgnleri..., s. 18.


36/658

Bu iyimserlik ve zlem, genellikle paylafllr. Trkiyede iyimserlik oldukayaygndr. Mondros Mtarekesi Trk kamuoyuna bir baflar olarak tantlr.

Osmanl Parlamentosu, Mtareke Anlaflmasn oybirliiyle onaylar. OsmanlPTTsi, mutlu bir olay kutlarcasna Mtareke iin anma pullar karr!...

Derken, olaylar bambaflka biimde geliflmeye bafllar. Rauf Beyin

yukardaki demecinden on gn sonra, 13 Kasm 1918 gn, 55 paralk birdflman donanmas anakkale Boazndan girip Dolmabahe nndedemirler. Bu byk armada, 22 ngiliz, 17 talyan, 12 Fransz ve 4 Yunan

gemisinden oluflmaktadr. Rauf Beyin Balkan Savaflndan beri pekiyi tand

Averoffzrhls, Yunan savafl gemilerinin baflndadr. Oysa Amiral Calthorpe,hibir Yunan gemisinin Boazlardan gemeyecei yolunda Mondrosta sz

vermiflti. Beyoluna 3500 dflman askeri kar. Cadde bir anda Yunanbayraklaryla donatlr. Amiral Calthorpe, flimdi stanbulda ngiliz Yksek

Komiseridir. Smrge genel valisi gibidir. stanbula tepeden bakar. ngiltereBykelilii binasnda deil, namlular Dolbahe Sarayna evrilmifl olanSuperb zrhlsnda ikamet etmektedir. Hibir Trke yz vermemeyolunda

talimat almfltr.

te yandan, iflgaller bafllamfltr. Dflman ordular Suriyeden, Iraktan,Kafkasyadan ve Egeden Anadolu ilerine doru yrmektedirler. Rauf Bey,flimdi, Mtarekenin mrekkebi henz kurumadan Fransz, talyan vengilizler, stanbulda bir smrge havas yaratmaktan geri kalmadlardiye

yaknr.11

Bundan sonra Rauf Bey, Atatrkn yannda yer alacaktr. SivasKongresinin kinci Adamdr. Mill hareketin nclerinden biridir. SonOsmanl Meclisine Sivas Mebusu seilir. Milliyeti diye ngilizlerce

damgalanmfl bir kifli olarak Sivastan stanbula dner. Misak- MillininOsmanl Meclisince kabul edilmesine nclk eder.

ngilizler darbeyi indirir: 16 Mart 1920 gn Osmanl paytaht stanbul,iflgal edilir. Son Osmanl Parlamentosu baskna urar. Ayn gn Rauf Bey, bir

grup mebus arkadaflyla birlikte, Meclis binas iinde ngilizlerce tutuklanr. kign sonra yeni ngiliz Yksek Komiseri Amiral De Robeck, Malta Valisi Lord

Plumere flunlar teller:

14

11 Selhi Sonyel,Trk Kurtulufl Savafl ve Dfl Politika, Cilt I, Ankara, 1973, s. 15; fiimflir, MaltaSrgnleri, s. 19.


37/658

18 Mart (1920) gn, 30 kadar nemli Trk siyasi sulusunuBenbowgemisine yklyorum. Majesteleri Hkmetinin talimatyla tutuklandlar.

Bunlarn Maltada kabul ve emin bir yere hapsedilmeleri iin emir verirseniz

mteflekkir kalrm.Benbow, 21 Martta Maltada olacak.12

De Robeck, gemiye ykleyip Maltaya postalad tutuklular ksaca LordCurzona tantr. Listenin 3. srasnda yer alan Hseyin Rauf Bey iin: Eski

Bahriye Nazr. Milliyeti hareketin bafllca teflkiltlarndan biri, Sivas

mebusuder. Adnn karflsnda bir de rakam vardr: 2776 13. Bu, Rauf Beyin

Maltadaki srgn numarasdr.

Bundan byle Rauf Bey, artk ngilizlerin bir konuu deildir. Kaptankflknde arlanmaz. Maltada, Polverista kampnda, tel rgler arkasndatutukludur. Hamidiye kahramanl, bahriye nazrl, mtarekenin imzacs

sfatlaryla da anlmaz. Kendisinden Maltada savafl tutsa, savafl sulusu,siyasi sulu diye sz edildii olacaktr. Ama bu dnemin ngiliz belgelerindeo, srekli olarak sadece bir numarayla anlr: 2776 Rauf Bey!

Rauf Beyi Maltada brakp stanbula dnelim.

ngilizlerin Trkleri stanbuldan Atma Tasarlar

stanbulu Trkiyeden koparp Rusyaya katmay ngren 1915 tarihli Rus-ngiliz-Fransz gizli anlaflmas 1917de iflas etti. Ama stanbulun ilesi bitmedi.

Osmanl paytaht iin kara gnler asl bu tarihten sonra, Mondros

Mtarekesidneminde bafllad. Bu dnemde ngiltere, Trkleri stanbuldanatmay amalayan yeni yeni tasarlar ortaya srd.

Bu tasarlardan biri 1919 yl sonlarnda ortaya kt. Son Osmanl

Meclisinin nerede toplanaca tartfllyordu. ngiliz Yksek Komiseri Amiral

de Robeck, 1 Kasm 1919 gn Osmanl Hariciye Nazr Mustafa Reflit

Paflayziyaret etti. Arzulanmayan baz dfl etkenlerdenuzak olmas iinMustafa Kemalin parlamentoyu Anadoluda toplamak istedii yolundakihaberlerin doru olup olmadn sordu. Hemen ardndan tehdidini yetifltirdi:Mustafa Kemalin dflncesinin kabul, baflkentin fiilen Bursaya taflnmas

demek olurdedi.

15

12 F.O. 371/5089/E. 2210; fiimflir, Malta Srgnleri, s. 20.13 F.O. 371/5089/E. 2805: De Robeckten Curzona Yaz, stanbul, 25.3.1920, No. 402/R.2886;

fiimflir, Malta Srgnleri, s. 20.


38/658

Amiral De Robeck, yalnz Osmanl Nazrn telafllandrmakla yetinmedi,ayn zamanda Trkleri stanbuldan kovmak (The Expulsion of the Turks

from Constantinople) konusunda hazrlad ve 4 Kasm 1919 tarihini taflyanbir muhtray Londraya sundu.14

Muhtrada aynen flyle deniliyor:

1) Trk Parlamentosunun Bursada toplanmas dflncesi belki olumlu

karfllanabilecek bir dflncedir. Trk mparatorluunun Anadolu ilerine

itilecei... Haflmetli Padiflah Hazretlerinin kk bir taflra yneticisi

derecesine dflrlecei sylenebilir.

2) stanbul kenti, gerek corafyas, gerek tarih geleneiyle flahane

(Imperial) bir kenttir ve nc snf bir Asya sultanlnn, bakm

masraflarn bile karfllayamayaca bylesine byk bir baflkente sahip

olmas hi yakflk almaz. Bu, iftlii ve mlk tam harap kk bir iftinin,

srf aile gururuyla eski ve tarihi bir flatoyu elinde tutmasna benzer.

3) stanbulun slmn kutsal flehri olduu yolunda son zamanlarda sk

sk ortaya atlan iddiann gerek dayanan ise ben bulabilmifl deilim.

Camilerin ve dini yaplarn, her lkede grlenler gibi, birer ibadet yeriolmaktan teye hibir kutsall yoktur. Bu yerlerin kendi kontrollerinden

kmas, Trklerin gururlarn ve bunlara ballk duygularn incitirse de

dini duygular ve coflkular etkilemez.

4) Trkler, yenilmifl ve fethedilmifl olduklarn gya bilmiyorlar veya

kabullenemiyorlarmfl. Baflkentlerinden mahrum braklmak kadar baflka

hibir fley Trklerin burnunu yere srtemez. Saltanat, artk ii koflaflmfl

baya bir flov haline gelmifltir ve bugnk padiflah, zayf karakterli ve korkak

bir kimsedir. Osmanl hanedan tkenmifltir ve bugn, halkn ynetebilecek

yetenek ve gce sahip bir Osmanl flehzadesi kalmamfltr. Ama stanbnul, ta

kurulduu gnden beri entrika ve fesat yuvas olmufltur... Trkleri

stanbuldan kovmann Mslman dnyas zerinde yarataca floku

bytmek hata olur; asl byk tehlike, Trkleri stanbulda brakmaktr ve

onlarn yklan eski byklkleri zerinde kara kara dflnp bir fleyler

kurmalarna frsat vermektir. Trkler, yalnz kuvvetten anlar ve flimdi fliddetli

16

14 Bill N. fiimflir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, TTK, Ankara, 1973, Cilt I, s. 184-185, No. 68: DeRobeckten Curzona yaz, 4.11.1919, No.2066; fiimflir,Ankara...Ankara..., s. 66-67.


39/658

bir darbe yemeye hazr durumdadrlar. Bylece ngiltereye karfl duranlarnbundan pek zararl kacaklarn dnya Mslmanlarna gstermenin bir

sakncas olmasa gerektir.

5) Trklerin elinden alndktan sonra stanbulun ynetimi iflinin

glklerle dolu olduu apaktr. Kentte ulusalararas bir rejim

kurmaktan baflka bir zm yolu grnmemektedir. Tek bir devletin

mandasna verilemez ise, dengeli ve pratik bir ynetim tasars hazrlamak,

insan yaratcln aflan bir fley deildir.

6) Trkleri Avrupadan karmak flu sralarda Majesteleri Hkmetine

uygun gelmiyor ise, pek acmasz ve tatsz bile olsa, barfl flartlarnn kabulkonusunda herhangi bir dikleflmeye karfl, stanbul, onu tutsak etmifl olann

isteine gre,rehin olarak elde tutulabilir.15

stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiral De Robeckin 4 Kasm1919da Londraya sunduu muhtra budur. Burada da grld gibi, 1919

ylnda ngilizler, Trkiyenin baflkentini veya payitahtn stanbuldan Anadoluya kaydrmak istiyorlard. Asl amalar, Trkleri stanbuldan

kovmakt. stanbuldan mahrum braklacak Trkiye iin yeni bir baflkent

arayfl iine girmifllerdi. lk dflndkleri yer, Bursa idi. Zatan Bursa birzamanlar Trklerin baflkenti deil miydi? Trkler Asyadan geldiklerine gre,

flimdi tekrar Asyaya dnmeliydiler. yleyse Anadoluda bir baflkent,klmfl, kltlmfl Osmanl devletine uygun grlyordu.

stanbulu Trklerden koparmak iin ngilizler eflitli gerekeler nesryorlard. ngiltereye karfl Byk Savafla girmifl ve savafln iki yl daha fazla

uzamasna neden olmufl Trkleri cezalandrmak istiyorlard. Baflkent stanbulellerinden gidince dik bafll Trklerin akllar bafllarna gelecekti. Trklere

verilecek bu ders, ayn zamanda btn slam dnyasna da bir ibret olacakt.

Dnya Mslmanlar, Trklerin stanbuldan bile kovulduklarn grnce,ayaklarn denk alacaklar, Haflmetli Britanya mparatorluuna bafl

kaldramayacaklar; boyunlarn bkp uslu uslu oturacaklard. ngiliz smrgedzeni sittin sene srp gidecekti. Asya ve Afrikann ezilen halkarndan hibiringiliz smrgecisine karfl dikleflemeyecekti.

17

15 Bu belgenin ngilizce asl iin bkz. fiimflir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, I, s. 185-187, No. 68/1:F.O. 424/41, s. 329-330, No. 154/1; tarafmzdan yaplan Trkeye evirisi, fiimflir,Ankara...Ankara..., s.66-67


40/658

ngilizler artk grkemli stanbul flehrini Trklere ok gryorlard. Onlarngznde Trkiye artk nc snf bir Asya devletii durumunadflmflt. Osmanl Padiflah artk bir Hint mihracesi gibiydi. Oysa stanbul,corafyasyla, tarihiyle haflmetli bir mparatorluk baflkentiydi; bin yl DouRoma mparatorluuna baflkentlik etmiflti. Bylesine grkemli, bylesine ulubir flehrin, kck ve zavall Trkiyenin baflkenti olarak kalmas hi yakflkalmaz, kel bafla flimflir tarak gibi ireti kalr, srtd. Birinci Dnya Savaflndangalip kmfl olan ngiliz, smrgecilere zg kibirli bir kabalk ve kstahlklaTrke dil uzatyor, saldryordu: Sen bir garip ingenesin telli zurna neyinediyordu!

Bu arpk grfl, ngiltere Dfliflleri Bakanlnca da benimsendi.

Londrada stanbul Tartflmalar

stanbul konusu, 1919-1920 yllarnda hem tilf Devletleri arasnda, hemde ngilizlerin kendi aralarnda uzun uzun tartflld. Osmanl Hkmetinedikte edilecek barfl antlaflmasnn hazrlklar erevesinde, Londrada yaplanngiliz-Fransz grflmelerinde Franszlar, Trk hkmetinin stanbuldakalmasgrfln savundular. ngiltere Baflbakan Lloyd George, Dfliflleri

Bakan Lord Curzon, tam tersine, Trkleri stanbuldan atmak gerektiiniileri srdler.

Curzon, Vatikan forml diye bir grfl de ortaya att. Buna gre,Trkiyenin siyasi baflkenti Anadoluya kaydrlacak, ama dini merkezstanbulda kalabilecekti. Papann Vatikanda oturmas gibi, Halife destanbulda oturacak, stanbul bir eflit Vatikan olacakt. Ama Cleamanceau,byle bir forml kabul edemeyeceini bildirdi, bunun yarm yamalakbirplan olduunu belirtti. Bu forml ile Trkler ne stanbuldan atlmfl, ne destanbulda braklmfl oluyorlard. stanbulun neye benzeyecei belli deildi.Ne kufl, ne deve! Vatikan forml bir kenara itildi.

Curzon, Trkler stanbuldan atldktan sonra burada ngiliz-Fransz ortakynetimi (condominium) kurulabileceini dflnyordu. Ama Franszlar, bukonuda ngilizlere pek gvenemiyorlard. ngilizler nce ortak ynetim der,sonra Franszlar bir kenara itip tek bafllarna stanbulun zerine otururlard.Msrda bunu yapmfllard. Franszlar, bu yzden, stanbulun Trklerdekalmasn istiyorlard. Curzonun aklamas buydu.16

18

16 fiimflir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, I, s.. 300 vd.; fiimflir,Ankara...Ankara... s. 69-70


41/658

Lloyd George ve Lord Curzon, o yllarn ngiliz devlet adamlar arasndaTrk dflmanln en ileri noktaya vardranlard. Trklere karfl sonsuz bir hn

besliyorlard. Trkiyenin Almanya yannda savafla girmifl olmas ngilizlerepahalya mal olmufltu; flimdi almak istiyorlard. ngilizler, Birinci Dnya

Savaflnn iki yl kadar sreceini hesaplamfllard. Bu iki ylda smrgeaskerleriyle savafl gtreceklerdi. Trkler devreye girince savafl fazladan iki yl

daha uzamfl ve drt yl srmflt. Son iki ylda ngilizler, kendi ocuklarncepheye srmek ve tarihlerinde ilk defa mecburi askerlik hizmeti koymakzorunda kalmfllard. Bundan Trkleri sorumlu tutuyorlard. fiimdi, yenik

dflmfl olan Trkleri cezalandrmak kararndaydlar. Lord Curzon iflte byle

duygularla Trkleri stanbuldan atmak gerektiini savunuyordu.

Curzonun Trkleri stanbuldan atma plan, kimi ngiliz Bakanlararasnda flaflknlk yaratt. Hindistan flleri Bakan Montagu, Curzonun tumunu

elefltiren bir muhtra hazrlayp 1 Ocak 1920 gn ngiliz Bakanlar Kurulunasundu. Curzon, kplere bindi, Hem Montaguya karfllk vedi, hem de Trkleri

stanbuldan atmak gerektiini bir kez daha savundu.16

Montagu, Hindistan bakmndan kayglyd. Trkiyeyi cezalandrmak,Hindistanda tepkiyle karfllanacakt. Sonunda Hindistan zerindeki ngiliz

egemenlii sallanmaya bafllayacakt. Bunun belirtileri 1919 ylnda grlmeyebafllanmflt. Montagu bunu nlemeye alflyor, bu yzden Trkleri adamakll

ezmek isteyen Curzona karfl kyordu. Hkmete sunduu muhtradaMontagu, Trkleri Avrupadan atyoruz, bari Asyada rahat

brakalm demiflti. Curzon buna verdii karfllkta, Trk Hkmetinin

sabkal olduunu, Avrupann bir ucunda yzyllardan beri kt bir ynetimsrdrdn, ayn suu Anadoluda da tekrarlamasn diye Trkiyenin pek

ok mali ve idari yabac kontrol altna sokulduunu sylyordu.

Montagu, slam dnyasnn, zellikle Hindistan Mslmanlarnn tepksini

dflnerek, Ayasofya Camiinin kiliseye evrilmesine karfl kmflt. DnyaMslmanlarnca neredeyse Kudsteki Mescid-i Aksa gibi grlen Ayasofya,470 yldan beri cami idi. Curzon, yle ama, Ayasofya ondan nce de 920 yl

boyunca kilise olarak kullanlmfltdiyordu.

Curzon, Bakanlar Kuruluna sunduu 4 Ocak 1920 tarihli muhtrasnda(veya raporunda) aynen flyle diyordu:

19

17 fiimflir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, I, s. 300-309, No. 107.


42/658

...Anadoluda yeni bir baflkent seilmesi ifline gelince, Mr. Montagu,Trke kendi baflkentini seme hakk bile tanmadmz flphesine kaplmfl.Byle bir flphe yersizdir. Padiflah, istedii yere gidebilir. Ama bizimraporumuzda Bursa veya Konyadan baflka nc bir seenek ilerisrlmemifltir. (Ankara hi akla gelmemifltir-BNfi).

fiuna kuvvetle inanyorum ki, Trkleri Avrupadan atmak iin bugnelimize gemifl olan frsat karlmamaldr. Yoksa Dou Avrupada, gelecein

kargafla, entrika ve savafl ortamn kendi elimizle hazrlamfl oluruz ki,

kuflaklar boyunca buna piflman oluruz.

Bizim zamanmzda Hindistan Mslmanlar arasnda, halifelikmakam veya slam baflkenti diye stanbul lehine aka bir duygu yoktu.

Nerede oturursa ortursun halife, halifedir. Hindistan Mslmanlar iinstanbulun hibir kutsall ya da saygnl olmamfltr, bugn de yoktur.

Trkler stanbuldan atlnca flphesiz bir yaygara kopacaktr. Ama

benim kanaatim ve Hindistan iyi tanyanlarn ortak kanaati odur ki, bu

yaygara, yapmack ve geici bir parlamadan teye geemeyecek ve abucaksnp gidecektir.

Curzon, kendi inancn da ekleyerek raporuna flyle devam ediyor:

Aka iddia ediyorum ki, Avrupadan atlaca Mttefiklerce kezaklanmfl olan Trkiye, yine de Avrupadaki baflkentinde braklr ise, bu

karar, btn Dou dnyasnda, Mttefiklerin Trkleri Avrupadan atmak is-

temediklerinden deil, atamadklarnn bir delili olarak grlecektir...Trki-yeyi stanbuldan atmak, Yunanistan, Makedonya, Teselya, Bulgaristan,Girit, Msr ve daha birok topraklardan onu mahrum brakmakla sonulan-mfl yzlerce yllk bir srecin devam olacaktr. Dounun gzndestanbul, dini g simgesi deil, siyasi g simgesidir. Montagunun Trkburada brakmak tedbiri btn Dou iin byk nem taflr...

stanbuldaki ngiliz grevliler de Trkleri (stanbuldan) atmak iin elegeirilmifl bugnk frsatn karlmamas grflndedirler.

Sorun fludur:

Yeni bir Trk milliyetiliiyle uraflmak zorunda kalrsak ki kalacaz

sanrm acaba bu milliyetilik, Padiflah stanbulda kalrsa m, yoksa

Bursaya giderse mi daha tehlikeli olur? Eski baflkentin Trklerin elinde

20


43/658

kalmas, Trk milliyetilik hareketini daha da kamlamaz m?MustafaKemal nderliindeki Anadolu milliyetilii etin ceviz olabilir. Amastanbulda padiflahyla birlikte bir Milliyeti Parti kaleleri ve savafl gemileri

olmasa bile ok daha kayg verici bir sorun olur.

Son olarak, biraz da gelecee bakmamz gerekmez mi? stanbul,

yzyllardan beri, hatta bir Roma mparatorunun baflkentini buraya tafld

gnden beri, Dou dnyasnda gz dikilen bir yer olmufltur. Bugne kadar

Fransa, Yunanistan, Rusya ve hatta Bulgaristan bile stanbula gz

dikmifllerdir. Bugn stanbulu uluslararas bir denetim altna

koymazsak, yarn bu kentin birbririne zt ihtiraslarn kurban ya da

gelecekteki bouflmalarn savafl alan olmasn nasl nleyebiliriz?..

Sonu olarak, benim tezim fludur: Trkleri stanbuldan kovma

polikasnn bugnk sakncalarna ramen - ki bunlar gsleyebiliriz -

Trkleri Avrupada brakma veya Asyaya yollama konusunda uzun vadeli

olarak ileriye bakmak flunu gerektirir ki, savafla katlmas savafl en az iki yl

daha uzatmfl ve bize milyonlarca Sterline ve on binlerce cana mal olmufl bir

dflmann yenik dflmesiyle nmze kan ve tek baflna Avrupa siyasetini

500 yl boyunca dejenere etmifl birsorunu (stanbul sorununu) kesin bir

zme balama frsatn heba edemeyiz.18

stanbulun kaderi konusunda, Londradaki bu tartflmalar, tam MustafaKemal Paflann Sivastan Ankaraya gelip yerlefltii gnlere rastlyordu.

Ankara, Anadoluda de facto hkmet durumunda olan Heyeti Temsiliyenin

merkezi olmufltu artk. stanbulda ise son Osmanl Meclisinin alfl hazrlklar yaplyordu. Anadoludan seilen mebuslarn bir blm ise Ankarayauruyor, orada Mustafa Kemal Pafla ile grfltkten sonra stanbula gidiyordu.

Mustafa Kemal Paflann kendisi de Erzurumdan mebus seilmiflti amastanbula gitmiyor, Ankarada Heyeti Temsiliyenin baflnda kalyor vegeliflmeleri izliyordu.

Anadolu, ngilizlerin stanbul Plann Protesto Ediyor

Trkleri stanbuldan atma ve Trkiyenin baflkentini Anadoluya itme

21

18 ngiliz Bakanlar Kuruluna sunulmufl olan 4 Ocak 1920 tarihli bu uzun ve nemli muhtrannngilizce aslnn tam metni iin bkz. fiimflir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, I, s. 300-309 :Memorandum by Earl Curzon on the future of Constantinople, January 4, 1920. (Circulated to theCabinet).


44/658

planlar henz gizliydi. ngilizlerle mttefikleri arasnda, kapal kaplararkasnda konufluluyordu. Ama o kadar ok konuflulmufl olacak ki bu planlar

sonunda basna szd. Kim bilir belki ngilizlere inat, Franszlar ya da talyanlartarafndan basna szdrlmflt. Haberler ok gemeden Ankarada da duyuldu.

Ankarada Heyeti Temsiliye Baflkan Mustafa Kemal Pafla, 8 Ocak 1920

gn nc Ordu Komutanlna flu flifre telgraf gnderdi:

ngiltere Hkmeti BaflkanLloyd Georgeun, stanbul ve Boazlarn

milletleraras hale getirilecei, Trk Hkmertinin yeni merkezinin

Anadoluda olaca ve stanbulun yalnz halifelik merkezi ve dini bir baflkent

olarak kalaca yolunda barfl konferansna teklifte bulunaca gazetelerdegrld. Mill geleneklerimize ve dinimize aykr olan byle bir kararn

milletimizce asla kabul edilmeyecei doaldr. (Yabanc) Temsilcilere bu

yolda sert protestolarda bulunulmas ve (gnderilecek protestonun) bir

rneinin de bilgi iin Heyeti Temsiliyeye tellenmesi rica olunur.19

Londrada kan Pall Mall Gazette ve Pariste kan Journal des Dbatsgazeteleri, stanbul ile ilgili haberi en nce yaynlamfllard. Haberde,stanbulda bir ngiliz-Fransz ortak ynetimi (condominium) kurulaca ve

Trkiyenin baflkentinin Aadoluya atlaca yazlmflt. Anlafllan Ankaraya bu

haber ulaflmflt. Lord Curzonun son raporundan sadece drt gn sonra, 8Ocak 1920 gn, Anadoludan stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserliineprotesto telgraflar gitmeye bafllad.

Anadolu, dflmann hazrlad baflkenti stanbuldan Anadoluya nakletmeplannn fliddetle protesto ediyordu. nk o gn baflkentin Anadoluya

kaydrlmas stanbulun elden gitmesi demek olacakt. Mustafa Kemalinyukardaki flifreli buyruu zerine Anadolu bu plana sert tepki gsteriyordu.20

9 Ocak gn ngiliz Yksek Komiseri de Robeck, Anadoludan 15protesto telgraf birden ald. fiaflrd kald. Telgraflar peflpefle akyordu. Her biri

Anadolunun deiflik yerlerinden geliyordu. ngiliz kaytlarna gre o gnalnan protesto telgraflarnn listesi flyleydi:21

22

19 Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri,Ankara, 1964, s.151, No. 139 (sadelefltirilmifltir);fiimflir,Ankara... Anakara..., s. 73.

20 fiimflir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, I, s. 346-347, No. 118: De Robeckten Curzona yaz,29.1.1920, No. 161.

21 Ibid., fiimflir,Ankara...Ankara..., s. 74.


45/658

STANBUL PLANLARI KONUSUNDAANADOLUDAN NGLZ YKSEK KOMSERLNE

ERKLEN PROTESTO TELGRAFLARI

Geldii yer Tarihi Telgraf ekenlerHacbektafl 9 Ocak Bektafli Tekkesi fleyhi ve iki tekke yesi, Mdafaai

Hukuk Komitesi ve Belediye Baflkan Halilve bazeflraf.

Kastamonu 9 Ocak Miting delegeleri.

Akdamaden 9 Ocak Mdafaai Hukuk Komitesi adnaRzave BelediyeBflk.

Tekke 9 Ocak Mdafaai Hukuk Komitesi BaflkanYusuf TalatveBelediye Baflkan Hsn.

Trabzon 9 Ocak Mdafaai Hukuk Komitesi BaflkanAhmet.

Boazlyan 9 Ocak Belediye Baflkan Seyid, Mdafaai Hukuk KomitesiadnaAhmet Cevdetve Mft Abdullah

Gerede 9 Ocak Mdafaai Hukuk Komitesi Baflkan Mehmet Cemal,Belediye Baflkan Ltfive baz eflraf.

Beypazar 9 Ocak Mdafaai Hukuk Komitesi Baflkan Nuri, BelediyeBaflkan Hakkve baz eflraf.

Develi 9 Ocak Mdafaai Hukuk Komitesi Baflkan Osman.

Ayafl 9 Ocak Mft ve Mdafaai Hukuk Komitesi BaflkanHasanve baz eflraf.

Osmanck 9 Ocak Belediye BaflkanAlive Mft fievket.

erkefl 9 Ocak Belediye BaflkanAhmet.

Yabanabad 9 Ocak Mdafaai Hukuk Komitesi Baflkan Mesudve ikiyesi.

Nazilli 9 Ocak Mdafaai Hukuk Komitesi Baflkan mer Ltf.

23


46/658


47/658

ANADOLUDAN NGLZ YKSEK KOMSERLNE EKLENPROTESTO TELGRAFLARININ ZET DKM (821 Ocak 1920)

Tarih Telgraf Telgraflarn ekildii yerleradedi

8 Ocak 2 Konya, Tokat

9 Ocak 14 Hacbektafl, Kastamonu, Akdamaden, Tekke,Trabzon, Boazlyan, Gerede, Beypazar, Zonguldak,Develi, Ayafl, erkefl, Yabanabad, Nazilli.

10 Ocak 9 Keskin, Sungurlu, Merzifon, Terme, Dzce, Narman,Rize, Mecidiye, Nide.

11 Ocak 18 Burdur, Ersper, Bartn, Polathane, Bl, Sivrihisar,Tirilye, fiehirkflla, Konya, Karaaa, Dersim,Haymana, Hasankale, Divrik, Ktahya, Bozdoan,Gmflhacky, Kavak.

12 Ocak 15 Divrii, Mut, Tortum, al, Uluborlu, Sarayky, Ktek,Isparta, Mudurnu, Kayseri, Bykekmece, Yozgat,Kastamonu, Mardin, Acbadem.

13 Ocak 27 Krflehir, Ankara, Erzincan, Sinop, Alanya, Behesni,Ordu, Darende, Tavas, Mucur, Piar, Tirebolu,Sandkl, Bolu, Amasya, Denizli, Mecidz, Kangal,Kuruay, Elaziz, Kole, Ktek, Giresun, Alaflehir,Konya Erelisi, Elbistan, fiogat.

14 Ocak 14 Of, Gemlik, orum, Demirci, Siverek, Aziziye,Derizor, Kamah, Karadeniz Erelisi, Karakilise,Kiahte, Antep, Yozgat.

15 Ocak 3 Gerede, Salihli, Alaam.

16 Ocak 6 Seydiflehir, Ladik, Trabzon, Kedos, Nallhan,Karahisar Sahih.

17 Ocak 3 Fatsa, Boyabat, Saray.

18 Ocak 3 Bozkr, Mudurnu, Saray.

21 Ocak 2 Arapkir, Trabzon.

8-21 Ocak 117

25


48/658


49/658

Madde 4 slm Halifeliinin ve Yce Saltanatn merkezi ve Osmanl Hkmetinin baflkenti olan stanbul kenti ile Marmara

Denizinin gvenlii her trl tehlikeden uzak tutulmaldr. Bu ilke

sakl kalmak koflulu ile Akdeniz ve Karadeniz Boazlarnn

(anakkale ve stanbul Boazlarnn) dnya ticaret ve ulaflmna

almas konusunda, bizimle birlikte, teki tm Devletlerin oybirlii

ile verecekleri karar geerlidir.25

Son Osmanl Meclisinin stanbulda Misak- Milliyi kabul ettii gnlerde,

te yanda ngiltere, Fransa ve talya Baflbakanlar ise Londrada toplanmfllar,

Osmanl Devletine dikte ededecekleri Svres Barfl Antlaflmasnn easlarnhazrlamakla meflgul idiler. Onlar da stanbul ve Boazlar konularn

grflyorlard. Neler konufltuklarn grelim.

Svres Antlaflmasnn Hazrlk Toplantlarnda stanbul ve

Boazlar

tilaf Devletleri, Osmanl Devletine dikte edilecek Svres Barfl

Antlaflmasn hazrlayabilmek iin, 1919-1920 yllarnda, kendi aralarnda veok kez baflbakanlar dzeyinde bir dizi toplant yaptlar. Bu toplantlar ya da

konferanslar dizisi, 1920 Austosuna kadar uzad. Aflada bu konferanslartutanaklarnndan alntlar bulunacaktr.

BRNC LONDRA KONFERANSI

(12 fiubat-10 Mart 1920)26

Bu konferansta ngiltereyi Baflbakan D. Lloyd George, Dfliflleri Bakan

Lord Curzon; Fransay Baflbakan B. Millerandve talyay Baflbakan B. Nittitemsil ediyor. 14 fiubat 1920 oturumu mzakerelerinden alntlar afladadr

(Ksmen alnd; baz kelimeler tarafmdan koyu siyah gstrerildi.-BNfi):D. LLOYD GEORGE Kurulun nce stanbul sorununu ele almasn

nerdi. Padiflah orada kalacak myd? Kalacaksa, durumu ne olacaktr ve

27

25 Sadelefltiren smail Soysal,Trkiyenin Siyasal Andlaflmalar, I. Cilt (1920-1945), Trk TarihKurumu Basmevi, Ankara, 1983, s. 15.

26 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, (Ed. by Rohan Butler, M.A & J.P.T. Bury,M.A), First Series Volume VII, 1920, Her Majestys Stationary Office, London: 1958, s.1-462; eviriler,Osman Olcay, Svres Antlaflmasna Doru..., s. 6 vd.


50/658


51/658


52/658

hkmetinin, Trklerin baflkenti olarak kalacak stanbulda kalmalarnaizin verilecektir.

2. Trkiye... eskiden Avrupa Trkiyesi olan ve Bulgaristandan alnan

blgeleri de ieren topraklarn Yunan egemenliine aktarlmasn

tanyacaktr (atalcaya kadar)...

3. Trkiye, Mttefiklerin, izin verecekleri baz vergileri alma yetkisi ve

stanbulu da kapsamak zere Avrupa Trkiyesi ve suyollar zerinde

ynetim yetkileri bulunacak bir Komisyonu, Akdeniz ve Karadenizi

balayan suyollarnn zgrln gzetim altnda tutmak amacyla

kurmak hakkn tanyacaktr....28

Evet, stanbul Osmanl devletinin paytaht olarak kalacakt. Padiflah ve

hkmet, stanbulda ikamet edebilecekti. Ancak, tilf Devletlerinin iki flartvard:

1) Trkiye, ad henz konmamfl olan Svres Antlaflmas na tmyleboyun eecekti;

2) Ermeni, Rum gibi aznlklarn haklarna sayg gsterecekti.

Trk hkmeti bu flartlar yerine getirmekte kusur ederse ne olacakt?

Cevab Lord Curzonverdi: 21 fiubat 1920 gn, stanbulla ilgil karara flu

cmleyi ekletti:

Trk Hkmetinin bu flartlar yerine getirmemesi halinde, Mttefik

devletler, kararlarn yeniden gzden geirmekte serbest olacaklardr.29

Demek ki, stanbul srekli tehdit altnda tutulcakt. Osmanl payitahtnntepesinde Demoklesin klc srekli sallanacakt. Trk Hkmeti bir kusur muetti; Trkler stanbuldan kovulacak, Anadoluya atlacak, Padiflaha da

Anadolunun yolu gsterilecekti. fimark bir Ermeninin burnu mu kanad;bunun cezas, Trklerin stanbuldan atlmas ve tarihi baflkentin elden kmas

olacakt. Barfl Antlaflmasnda (Svresde) bylesine kaypak bir hkmbulunduka, Trk Hkmeti azyla kufl tutsa yine sulanabilecekti. tilafDevletleri, stanbulla ilgili kararlarn her zaman gzden geirmekte

30

28 Olcay, op.cit., s. 61-62.29 Ibid., s. 89; fiimflir,Ankara...Ankara..., s. 80.


53/658

serbest olacaklard. Yani istedikleri zaman Trkleri baflkentleri stanbuldanatabileceklerdi. Padiflah, Batllarn elinde tutsak gibi, rehin gibi olacakt.

flte bu flartlarda stanbul Trkiyenin paytaht olarak braklyordu.

Padiflah da stanbulda oturacakt; ama diken stnde oturacakt.

stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiral De Robeck, Barfl

Konferansnn bu kararn renir renmez hemen Sadrazama kofltu.ngilterenin Trklere byk ltfuymufl gibi mjdeyi verdi: stanbulun

Trklerde, padiflahn da stanbulda kalabilecini bildirdi.

Bunu duyan Fransz Generali Franchet dEsperey de basna fluaklamay yapt:

stanbul konusunda, Londra Konferans Fransz grfln kabul etmifl

ve padiflah orada brakmaya karar vermifltir.

Bu aklama ngilizleri kzdrd. Lord Curzon, 21 fiubat toplantsndabundan yaknd: Mttefiklerin ortak karar sanki Fransann eseriymifl gibigsterilmiflti. ngiltere bunu kabul edemiyordu. Fransz delegeleri de, ncengiliz Yksek Komiserinin gididip haberi Trklere yetifltirdiini belirttiler.Sonunda, Mttefik Yksek Komiserlerinin stanbulda tek bafllarna

giriflimlerde bulunmamalar yolunda bir ynerge karlmas uygun grld.

Bir hafta sonra stanbulun iflgali konusu gndeme geldi.

stanbul zerinde Yunan Emelleri

tilf Devletleri, btn Trakyay ve Anadoluda zmiri ve Ege blgesini

Yunanistana peflkefl ekiyorlard. Trkiyeye dikte edilecek BarflAntlaflmasnda (Svresde) bu konularda hkmler yer alacakt. Ama a gzlYunanistan stanbula da gz dikmiflti.

tilf Devletleri kendi aralarnda stanbul iflini konuflurken, Rumlar ve

Yunanllar da harekete getiler. stanbuldaki Rum Ortodoks Patrik Vekili L.

Dorotheos, 14 fiubat 1920 gn, ngiltere Baflbakan Lloyd Georgea birmektupla bir muhtra yollad. Yunan emellerini dile getirdi. Lloyd George, bu

mektup ve ekini, Londra Barfl Konferansna gtrd.

Patrik Vekili, Trkiyenin gelecei hakknda karar verilirken, stanbul

31


54/658


55/658

hattnn dousunda kalan btn Anadolu topraklarn Ermenilere vermeyekalkflmfl ve Atatrkn sert tepksini ekmiflti. Baflkan Wilsonun bu defa,

devletimizin paytaht stanbulu Trkiyeden koparmay ve buradaUluslararas stanbul Devleti adyla ireti bir devlet kurdurmay konferans

gndemine getirmiflti. Grnen odur ki, ABD Baflkan bu szde devleti Yunanistana sunmay amalamflt. Ancak Fransa Baflbakan Clemanceau,

bunu kabul edemeyeceini bildirmiflti.31

ktidardan dflmfl olmalarna ramen, devrik arlk yanls Ruslar da

stanbul Devleti dflncesinden medet ummufllard. Amiral Kolak

Hkmetinden bir grup Rus, szde Yeni Rusya adna, 5 Temmuz 1919datilf Devletlerine bir mektup verdiler. Bunda flyle deniliyordu:

a) Boazlarn Rusya iin yaflamsal bir nemi vardr...

b) Hibiri devletin stanbulu tek baflna ynetmesi kabul edilemez;

burada kurulacak uluslararas ynetimde Rusyaya en genifl lde katlma

ve katkda bulunma olna ngrlmelidir.32

stanbul Rum Patriklii, Kurulacak stanbul Devletinin ynetimi

Yunanistana verilsin diyordu. Patrik Vekiline, Mektubunun alnd ve

ieriinin yce kurulca (Barfl Konferansnca) dikkatle inceleneceibildirildi.33

Birka ay sonra, 11 Temmuz 1920 gn Yunanistan BaflbakanVenizelosda stanbul Devleti dflncesini Spa Konferansnda dile getirdi.

Venizelos bu devletin nerelerini kapsamas gerekiini de syledi: Karadeniz

Boaz (Bosphorus), Marmara Denizinin Anadolu kys ve Biga Sancannstanbul flehri ile birlikte ayr bir devlet haline getirilmesini istedi.

Venizelos:

Boazlarn gvenlii ve serbestlii bu yeni devlete emanet edilmezse,stanbulun Trklerin elinden alnmas, Boazlarn gvenlik ve serbestliini

salamaya yetmez...dedi.34

33

31 Olcay, op.cit. s.VVI.32 bid. s. XLVII; fiimflir,Ankara...Ankara..., s. 86.33 Olcay, op.cit. s. 345; fiimflir,Ankara...Ankara..., s. 86.34 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume VIII, s. 545, No. 62;

Olcay, op.cit., s. 597; fiimflir,Ankara... Ankara..., s. 86.


56/658


57/658


58/658


59/658


60/658


61/658

Mttefikler, 5 Martta stanbul konusunu yeniden ele aldlar. Lloyd George,Hazrlanan Barfl Antlaflmas(Svres) ok serttir dedi. Hangi topraklarn

Trklerin elinden alnacan ksaca anmsatt. Byle bir antlamayTrklere kabul ettirebilmek iin, ok sert nlemler almak gerektiini

belirtti. fiunlar ekledi:

fiimdi fliddetli nlemler alnmayacak olursa, Trkler bize yine meydan

okurlar... Mustafa Kemalin komutas altnda gl, dzenli, iyi

rgtlenmifl ve iyi ynetilen bir ordu var... Mustafa Kemal baya bir haydut

ya da bir soyguncu bafl deil... Hemen en fliddetli eyleme gemeli. nce

Mustafa Kemalin ifline son verilmesini istemek, sonra da stanbulu birmttefik kuvvetiyle iflgal etmek gerekir.48

Fransz delegesi Cambon, Lloyd Georgeu destekledi. stanbul hemeniflgal edilmeli. Trk baflkentinde belli noktalar ele geirilmeli dedi. Mustafa

Kemalin iflten atlmas iin Osmanl Hkmetine ar bask yaplamasgerektiini de szlerine ekledi. stanbulun iflgali iin Fransz hkmetinin

asker kullanmaya hazr olduunu ve stanbul yresinde 14 Fransz taburubulunduunu bildirdi.49

Curzon, Mustafa Kemalin atlmasn istersek Osmanl hkmeti

buna, szde raz olur ama Kemalin kendisi ele avuca smaz bir yaratktr;bugn Sivasta, yarn Erzurumda olabilir ve ele geirilmesi hemen hemen

imknsz gibidir dedi.50

talyan Delegesi Scialojada Curzon gibi konufltu: Mttefikler ok zor birdurumla karfl karflya bulunuyorlar... Osmanl Hkmetinin Mustafa Kemali

Erzurum Valiliinden (!) atmasn salayabiliriz ama bunun uygulamada etkisisfrdr dedi.51

Lloyd Georgeyine sz alarak:

Mttefikler, akllarn bafllarna toplayp Trklere Barfl Antlaflmasn(Svresi) uygulatabileceklerini gstermelidirler... Britanya Hkmeti, Ermeni

krmn nlemek iin stanbulun rehin tutulaca hakknda Avam

Kamarasna kesin gvence vermifltir... Bu szden dnemez. Umarm

39

48 fiimflir, ibit, s. 429; Olcay, op.cit., s. 221.49 fiimflir, ibit, I, s. 429-430; Olcay, op.cit., 221-222.50 fiimflir, ibit,, I, s. 432; Olcay, op.cit.,s. 223.51 fiimflir, ibit, I, s. 433; Olcay, op.cit.,s. 223-224.


62/658


63/658


64/658


65/658


66/658

olurlar da itimaa devam ederlerse, o zaman Meclisin Ankarada toplanmasmeselesi ciddi flekilde tehlikeye girer fleklinde karfllk verdim.60

Bylece Rauf Bey, Atatrkn son arsn da itmifl olur. stanbuldakalmak iin ayak direrken Evvelce kararlafltrdmz gibiszlerinden neyinkastedildiini anlamak zordur. Evelce kararlafltrlan Atatrkn isteksizliineramen kararlafltrlanMeclisin Anadoluda deil de stanbulda toplanmflolmasyd. Ama tehlike kapya dayanncaya kadar stanbuldaki Mecliste kalma

yolunda Mustafa Kemal Pafla ile birlikte alnmfl bir karar yoktu. Bizimbilmediimiz byle bir karar olduunu farz etsek bile, deiflen flartlarkarflsnda eski kararn da deiflmesi gerekmez mi? Hele Mill KurtuluflHareketinin lideri stste Anadoluya gelin diye arda bulunurken eskikararlarn artk hkmsz saylmas gerekmez miydi? stanbulda kalacak bazmebuslar muber etmemek iin Mustafa Kemali muber etmeninmantn anlamak gerekten gtr.

Sivas Kongresinin kinci Adam, Meclisi Mebusanda Felah- VatanGrubunun lideri, dflman tehdidi altndaki stanbuldan kmak iin bir admatmaz. Mustafa Kemal Pafla, Ankarada Hkmet kurabilmek iin yetiflmifladam ararken, Rauf Bey stanbulda ngilizlerin gelip Meclisi Mebusanbasmalarn, kendisini tutuklayp Maltaya srmelerini bekler ve Gelsin

deyuslar, iflte buradayz!diye sylenir.61

Sonunda beklenen bafla gelir.

16 Mart 1920 sabah Mttefikler stanbulu iflgal ederler. Rauf Bey(Orbay), o sabah, birka gndr kalmakta olduu fiifllideki bir dost evindeuyanr, sabah gazetelerini arar. Ama gazeteler gelmemifltir. Nedenini sorunca,ngilizlerin, fiehzadebafl karakolundan bafllayarak yer yer stanbulu iflgalettiklerini renir. Ama telafla kaplmaz. Kalkar, Fndkldaki Meclis binasnagider.

Yunus Nadi Bey, o sabah Rauf Beyin Meclisteki halini flyle anlatr:

le zeri Meclise gittim. Byk kapnn ksa bir merdivenle kard

alt kat salonundaRauf Beyi bir afla bir yukar dolaflyor buldum. Beni flen

ve fluh karfllad:

44

60 Rauf Orbayn Hatralar,Yakn Tarihimiz, Cilt II, s.275; fiimflir, Malta Srgnleri, s. 159.61Yunus Nadi,Ankarann lk Gnleri, stanbul, 1955, s.14.


67/658


68/658


69/658

(b) Posta, telgraf ve telefonlar kontrol etme,(c) Polisi tmyle kontrol etme ve iflgal altna alnan blgenin huzur ve

gvenlii iin gereken btn ynetmelik ve dzenlemeleri hazrlama,

yaynlama ve uygulama.

stanbul, 15 Mart 1920

A. DEFRANCE

J. N. DE ROBECK

MAISSA

ngiliz tercmann beklenmedik ziyareti, sadrazamlk koltuuna otural ongn olan Salih Paflay flaflrtmflt. Tercmann sunduu iki belgeyi okuyuncaSalih Pafla, Bu, stanbul Hkmetinin sonu demektirdiye inledi. Telefonu

ap kabineyi saat 11de toplatya ard.

Yksek Komiserler, iflgalin bafllad dakikalarda, flgal Kuvvetleri

imzasyla bir de bildiri yaynladlar ve bunu telgrafla Anadoluya yaymayaalfltlar. Bildiride, Trk milli hareketi sulanyor ve stanbulun iflgali haklgsterilmeye alfllyordu. Milli hareketin, barfl iin tehlike olduu, bu yzden

stanbulun iflgal edildii syleniyordu:

...Herkesin sonsuz bir istekle bekledii barfl iin byk bir tehlike

yaratan bu duruma karfl tilf Devletleri, yaknda karara balanacak barfl

hkmlerinin uygulanmasn salayabilmek iin, gerekli nlemleri dfln-

mek zorunda kaldlar. Bu da stanbulu geici olarak iflgal etmek idi...65

flgalin Padiflaha Duyurulmas

Ayn 16 Mart 1920 sabah saat 9.30 sularnda, stanbuldaki Fransa YksekKomiserlii Msteflar ve tercman M. Ledoulx, habersiz ve randeevusuz

olarak, Yldz Saraynn kapsn ald. Padiflahn Baflktibi Fuat Beyhenzmakamnda deildi. Hemen Niflantaflndaki evinden saraya arld. Soluksolua geldi. Fransz Msteflar, o sabah saat 10.00dan bafllayarak stanbulun

iflgal altna alnacan bildirdi. flgal ile ilgili Mttefiklerin ortak notasyla ekini

Fuat Beye sundu ve bunun hemen padiflaha arz edilmesini istedi.

47

65 Bu bildirinin tam metni iin bkz. Gazi Mustafa Kemal (Atatrk), Nutuk (Sylev), I. Cilt (1919-1920),Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1981, s. 555-557.


70/658


71/658


72/658

Bizim en gvendiimiz bir arkadaflmz var ki, yalnz o deil herkes, yanigelenler sylyorlar. fiimdi de Harbiyeye girdiklerini haber aldk. DahasBeyolu telgrafnamesinin nnde ngiliz erleri olduunu rendik; fakattelgrafhaneyi iflgal edip etmeyecekleri belli deildir.

Bu arada baylar, Harbiye telgrafhanesinde grevli Ali, bilgi vermeyebafllad:

Sabahleyin ngilizler basarak, alt kifli flehit oldu; on befle yakn da yaralvar. fiimdi ngiliz erler dolaflyor. fiimdi, iflte ngiliz erleri Harbiye Nazrlnagiriyorlar. flte ieri giriyorlar. Nizamiye kapsna. Teli kes! ngilizler

buradalar.Yeniden Manastrl Hamdi Efendi bizi buldu:

Pafla Hazretleri, Harbiye telgrafhanesini de ngiliz deniz erleri iflgal edipteli kestii gibi, bir yandan da Tophaneye giriyorlar. Bir yandan dazrhllardan asker karlyor. Durum arlaflyor efendim. Sabahkiarpflmada 6 flehit, 15 yaralmz vardr. Pafla Hazretleri, yce buyruklarnzbekliyorum. 16 Mart 1920

Hamdi

Hamdi Efendi flyle srdrd:Sabahleyin bizim erler uykuda iken, ngiliz deniz erleri karakola gelip

giriyor. Erlerimiz uykudan flaflkn kalknca arpflmaya bafllanlyor.Sonunda bizde alt kifli flehit oluyor, on befl kifli yaralanyor. Bunun zerine,nceden bu alakl tasarlamfllar ki, hemen zrhllar rhtma yanafltrpBeyolu blgesini ve Tophaneyi iflgal etmifller. Bir yandan da HarbiyeNazrln iflgal etmifller. Dahas, flimdi de haber almfl olduuma gre,Derinceye dek yaylyorlarmfl efendim.

flte Beyolu telgrafhanesi de yok. Orasna da el koydular sanrm. Tanrkorusun. Buraya da gelmesinler. flte Beyolu telgraf grevlileri, mdrlerigeldiler. Kovmufllar.

Bu saate dek buras da iflgal olunacaktr. fiimdi haber aldm efendim.

Rahmetli Hayati Bey, ilk haberi veren telyazs zerine benim yaptmiflarete uygun olarak verilen bilgileri zetlemifl. Rumeli ve Anadoludaki btn

50

70 Bill N. fiimflir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt II (Nisan-Aralk 1920),2. Bask, Ankara: 2000,s.5-6.


73/658

komutanlarn adreslerine ektiriyordu. Bir an nce stanbul zerindenEdirneye ektirilmesini sylemifltim. Hamdi Efendi:

Yce buyruklarnz yerine getiriliyor. Edirneye yazyorum, btnmerkezleri hazr ettirdik.

Diye bildirdi. Hamdi Efendiden:

Milletvekilleri iin bir haber aldn m? Meclisi Mebusan telgrafhanesi ile

haberleflme oluyor mu?

Diye sordum. Hamdi Efendi:

Evet oluyor. On Drdnc Kolordu Komutan hazr. Pafla istiyordu,

verelim mi?

Baylar, bundan sonra artk Hamdi Efendinin szn iflitmedik. stanbultelgraf merkezinin de iflgal edilmifl olduu kansna vardk.

Bir ngiliz istihbarat raporunda bu konuda flyle deniyor:

Baflkentin iflgali haberi, daha iflgal devam ederken Ankaraya

tellenmifltir. Sorumsuz telgraflarn verdikleri ayrntlar pek abartlmfltr.

Milliyeti lider (Mustafa Kemal) haberi alr almaz yandafllarna yumuflakbir bildiri yaynlayarak, kiflisel eylemlerden ve taflknlklardan kanmalarn

istemifltir. Heyeti Temsiliyenin gerekli nlemleri alaca yolunda

yandafllarna gvence vermifltir. Anadolu basnnda flidddetli yazlaryaynlanmfltr. Daha sonraMustafa Kemal, ikinci bir bildiri yaymlamfl vestanbulun mttefiklerce iflgaliyle Trk Hkmetinin ve Trk aydnlarnn

felce uratldn ve bunun halifenin otoritesine karfl Hristiyan dnyasnn

dorudan bir saldrs olduunu sylemifltir.70

Trk telgraflar, iflgal olayn abartmamfllardr. Tersine, ngilizler o gn

kallefle kan dkmfllerdir. flgal saat 10da bafllayacak diye saat 9.25te resmibildirimde bulunmufllar, aslnda ise saat 06.00da iflgale fiilen bafllamfllard.fiehzadebaflndaki karargh sabahn altsnda basmfllar, henz yataklarndaolan Trk askerine atefl amfllard. Alt eri flehit etmifller, on befl kadarn da

yaralamfllard. stanbuldaki Trk telgraflar, olay abartmak flyle dursun tamduyurmaya vakit bulamadan susturulmufllard.

Mustafa Kemal Pafla o gn trl aralarla afladaki protestoyu gnderdi:

51


74/658


75/658

Baylar, olay (iflgal) zerine daha ok bilgi almay beklemeksizin,Manastrl Hamdi Efendinin verdii bilgiden ve bu bilgiyi destekleyen, flgal

Kuvvetleri bildiriminden durumun i yzn anlayarak, gerekli grdmivedi nlemleri, akland zere, hemen iflgal gn aldm ve uyguladm.

stanbulun iflgali ve yaplan tutuklamalar zerine eflitli kaynaklardan birbirinitutmaz ve fliflirilmifl bilgiler gelmeye bafllad. Bir de eflitli yollardan

soruflturmalar srdrdk. Yasama grevlerini yapmaya olanak gremeyerekdalan milletvekillerinin ve kimi kiflilerin stanbuldan kap Ankarayagelmekte olduklar anlaflld. Yolculuklarn kolaylafltrmak iin geecekleri

yerlerdeki ilgililere gerekli buyruklar verdim.

Baylar, 16 Martta stanbulun iflgali gerekleflir gerekleflmez, aldmnlemler arasnda daha bir takmlar vardr ki onlar Byk Millet Meclisinin ilk

alflnda bildirmifl olduum iin burada yeniden ayrntya girmedim. rnein:Eskiflehir ve Afyonkarahisardaki yabanc birliklerinin silahlarnn alnmas yada oradan uzaklafltrlmalar; Geyve, Ulukflla yaknlarnda demiryollarnn

ifllemez duruma getririlmesi ve Anadoluda bulunan yabanc subaylarntutuklanmalar vb gibi....

Bu nlemler arasnda en nemlisi, olaanst yetkili bir meclisin Ankarada toplanmasn salama amacn gden ulusal ve yurtsal (mill ve

vatan) grevlerimizle ilgili karar ve bu kararn uygulanmasdr... 72

Ankarada TBMMnin toplanmasna doru

Ankarada Heyeti Temsiliye Baflkan Mustafa Kemal Pafla, stanbuluniflgalinden gn sonra, 19 Mart 1920 gn flu bildirmi yaymlad

(Sadelefltirilmfl metindir):

53

72 Ibid, s. 561-563.


76/658

LLERE, BAIMSIZ SANCAKLARA VEKOLORDU KOMUTANLARINA

Devlet baflkentinin de tilf Devletlerince resm olarak iflgali;

yasama, yarg ve yrtme gcnden meydana gelen ulusal devlet

gcn krmfl ve Meclisi Mebusan, bu durum karflsnda grev

yapamayacan hkmete resmi olarak bildirerek dalmfltr. fiu

duruma gre devlet baflkentinin korunmasn, ulusun bamszln

ve devletin kurtarlmasn salayacak nlemleri dflnp uygulamak

zere ulusa olaanst yetki verilecek bir meclisin Ankarada

toplantya arlmas ve dalmfl olan milletvekillerinden Ankaraya

gelebileceklerin de bu meclise katlmalar zorunlu grlmfltr.

Bunun iin, aflada bildirilen ynerge gereince, seimlerin

yaplmasn yurtseverlik onurunuz ve anlayflnzdan beklerim:

1- Ankarada, olaanst yetkili bir meclis, ulusun ifllerini yrtmek

ve denetlemek zere toplanacaktr.

2- Bu meclise ye olarak seilecek kifliler, milletvekilleri ile ilgili

yasal hkmlere uyacaklardr.

3- Seimlerde, sancaklar seim blgesi olacaktr.4- Her sancaktan befl ye seilecektir.

5- Her sancakta, ilelerden gelecek ikinci semenlerle sancak

merkezinden seilecek ikinci semenlerden ve sancak idare ve

belediye meclisleriyle Mdafaai Hukuk ynetim kurullarndan;

illerde, il merkez kurullarndan ve il merkezi ile merkez ilesi ve

merkeze bal ilelerin ikinci semenlerinden oluflmufl bir kurulca

zdefl gnde ve zdefl oturumda seim yaplacaktr.

6- Bu meclis yeliine, her parti, her topluluk ve derneke aday

gsterilebilecei gibi, her kiflinin de bu kutsal savaflma eylemliolarak katlmas iin bamsz adayln istedii yerden koymaya

hakk vardr.

7- Seimlere her yerin en byk sivil yneticisi baflkanlk edecek ve

seimin doru yaplmasndan sorumlu olacaktr.

8- Seim, gizli oyla ve salt ounlukla yaplacak; oylar kurulun

kendi iinden seecei iki kifli, kurul nnde sayacaklardr.

54


77/658

9- Seim sonunda, btn kurul yelerinin yelerinin imza edecekleri, ya da kendi mhrleri ile mhrleyecekleri tane tutanak

dzenlenecek; bir tanesi yerinde alkonularak, teki iki tanesin-

den biri seilen kifliye verilecek, teki de Meclise gnderilecektir.

10- yelerin alacaklar denek, daha sonra Meclise kararlafltrla-

caktr. Ancak, gelifl yolluklar seimi yapan kurullarn zorunlu

giderleri olarak, uygun grecekleri miktarlar zerinden, her

yerin hkmetince salanacaktr.

11- Seimler, en ge on befl gn iinde Ankarada ounlukla

toplanmay salamak zere bitirilerek, yeler yola karlacak vesonu, yelerin adlaryla birlikte hemen bildirilecektir.

12- Bu telin varfl saati bildirilecektir.

Ek: Kolordu Kumandanlarna, llere, Bamsz Sancaklara

bildirilmifltir.

Hayeti Temsiliye Adna

Mustafa Kemal73

stanbulun iflgaliyle yeniden srgnler bafllad. Mondros Mtarekesininardndan ngilizler stanbula ayak basnca stanbulda bir insan av

baflatlmfl, birok sekin kifli sorgusuz sualsiz yakalanmfl, Bekiraa Bldenen urusuz hapishaneye tklmflt. Tutuklananlarn bir blm daha sonraMalta Adasna srlmflt. O zaman yakalanp srlenler ounlukla

ttihatlard. stanbulun iflgali zerine bu defa srlenler, ncelikleKemalistler oldu.

stanbulun iflgalinin asl amac, yaknda aklanacak olan BarflAntlaflmasn (Svresi) Trklere empoze etmek ve buna karfl direnifli krmakt.

Yeniden bafllayan tutuklamalar ve srgnlerle, Mustafa Kemalinnderliinde rgtlenmifl olan Mill Harekete ar bir yumruk indiritrilmek

isteniyordu. flgalciler, 16 Mart 1920 gn yaymladklar bildiriyle iflgalinsuunu Kemalistlere yklediler ve bu yurtseverleri birinci hedef olarak ald