06Makale Gönderm Tarh/Receved Date: 27.04.2021
Makale Kabul Tarh/Accepted Date: 24.06.2021
DOI: 10.30692/ssad.929053
OSMANLI DEVLET LE YUNAN KRALLII ARASINDA YAANAN ESK ESER (ÂSÂR-I
ATÎKA) REKABET VE AVRUPALI DEVLETLERN ROLÜ
(1821-1914)
The Antqutes (Âsâr- Atîka) Rvalry Between the Ottoman State and
Greek Kngdom and the Role of the European States (1821-1914)
Gürsoy AHN
Prof. Dr.
Fen-Edebyat Fakültes, Tarh Bölümü
ORCID ID: 0000-0002-7817-2043
[email protected]
Atf/Ctaton: Gürsoy ahn (2021), “Osmanl Devlet le Yunan Krall
Arasnda Yaanan Esk Eser (Âsâr-I Atîka) Rekabet ve Avrupal
Devletlern Rolü (1821-1914)”, Stratejk ve Sosyal Aratrmalar Dergs
Türk-Yunan lkle- r Özel Says, C. 5, 30 Austos 2021,
s.117-137.
Öz: Bu çalmann temel amac Yunan Krallnn bamszlk sonras zled
rredentst poltka balamnda Osmanl, Yunan ve Avrupal devletler
arasndak esk eser (âsâr- atîka) rekabetn ve bunun sonuçlarn
rdelemektr. Bamszlk sonras “Megal dea”y temel amaç olarak kabul
eden Yunan Krall, Bzans’n tarh ve kültürel mras üzernde hak dda
edyordu. Böylece geçmte Bzans’n sahp olduu topraklara sahp olmay ve
kend topraklar dndak Yunanllarla bütünlemey hedeflyordu. Bu poltka
çerçevesnde Yunanstan’n esk eserlere gösterd lg farkl br boyut
kazand.
Avrupal devletler syaseten kurulmasna öncülük ettkler Yunanstan’n
kültürel mrasna sahp çkma ddasn Atna’da kurduklar arkeoloj
ensttüleryle devam ettrdler. Bu anlamda 1846 ylnda Fransa, 1874’te
Almanya, 1881’de Amerka Brlek Devletler, 1886’da ngltere, 1898’de
Avusturya ve 1909’da talya devletler Atna’da brer arkeoloj ensttüsü
açtlar. Rusya, Atna’da arkeoloj ensttüsü açmamakla brlkte 1894’te
stanbul’da kurduu ensttü araclyla bölgede arkeolojk aratrmalar
yapmaktayd.
Atna’da esk eserlerle lgl yaanan gelmeler karsnda Osmanl ülkesnde
müzeclk faalyetlernde Helenstk dönemden kalma eserlere farkl br
anlam yüklenmeye baland. Bu dönemden kalma eserler Müze- Hümâyn’da
adeta mesaj verlmek amacyla merkez yerlerde serglend. Avrupal
devletler, Osmanl Devlet’n parçalamaya çalrken Müze- Hümâyn,
devletn egemenln kaybett bölgelerde dah ülkenn tarh eserlern
korumaya çalt. Bu eklde syas alandak Osmanl-Yunan rekabet kültürel
corafyada da vücut buldu.
Anahtar Kelmeler: Atna, esk eser (âsâr- atîka), stanbul, Müze-
Hümâyn.
Abstract: The man purpose of ths study was to examne the antqutes
(âsâr- atîka) rvalry between the Ottoman, Greek, and European
states and ts results wthn the context of the rredentst polcy
pursued by the Greek Kngdom
Specal Issue 1, 30 August 2021
[email protected]
Makale Gönderm Tarh/Receved Date: 27.04.2021
Makale Kabul Tarh/Accepted Date: 24.06.2021
DOI: 10.30692/ssad.929053
OSMANLI DEVLET LE YUNAN KRALLII ARASINDA YAANAN ESK ESER (ÂSÂR-I
ATÎKA) REKABET VE AVRUPALI DEVLETLERN ROLÜ
(1821-1914)
The Antqutes (Âsâr- Atîka) Rvalry Between the Ottoman State and
Greek Kngdom and the Role of the European States (1821-1914)
Gürsoy AHN
Prof. Dr.
Fen-Edebyat Fakültes, Tarh Bölümü
ORCID ID: 0000-0002-7817-2043
[email protected]
Atf/Ctaton: Gürsoy ahn (2021), “Osmanl Devlet le Yunan Krall
Arasnda Yaanan Esk Eser (Âsâr-I Atîka) Rekabet ve Avrupal
Devletlern Rolü (1821-1914)”, Stratejk ve Sosyal Aratrmalar Dergs
Özel Says 1: Türk- Yunan lkler, 30 Austos 2021, s.117-137.
Öz: Bu çalmann temel amac Yunan Krallnn bamszlk sonras zled
rredentst poltka balamnda Osmanl, Yunan ve Avrupal devletler
arasndak esk eser (âsâr- atîka) rekabetn ve bunun sonuçlarn
rdelemektr. Bamszlk sonras “Megal dea”y temel amaç olarak kabul
eden Yunan Krall, Bzans’n tarh ve kültürel mras üzernde hak dda
edyordu. Böylece geçmte Bzans’n sahp olduu topraklara sahp olmay ve
kend topraklar dndak Yunanllarla bütünlemey hedeflyordu. Bu poltka
çerçevesnde Yunanstan’n esk eserlere gösterd lg farkl br boyut
kazand.
Avrupal devletler syaseten kurulmasna öncülük ettkler Yunanstan’n
kültürel mrasna sahp çkma ddasn Atna’da kurduklar arkeoloj
ensttüleryle devam ettrdler. Bu anlamda 1846 ylnda Fransa, 1874’te
Almanya, 1881’de Amerka Brlek Devletler, 1886’da ngltere, 1898’de
Avusturya ve 1909’da talya devletler Atna’da brer arkeoloj ensttüsü
açtlar. Rusya, Atna’da arkeoloj ensttüsü açmamakla brlkte 1894’te
stanbul’da kurduu ensttü araclyla bölgede arkeolojk aratrmalar
yapmaktayd.
Atna’da esk eserlerle lgl yaanan gelmeler karsnda Osmanl ülkesnde
müzeclk faalyetlernde Helenstk dönemden kalma eserlere farkl br
anlam yüklenmeye baland. Bu dönemden kalma eserler Müze- Hümâyn’da
adeta mesaj verlmek amacyla merkez yerlerde serglend. Avrupal
devletler, Osmanl Devlet’n parçalamaya çalrken Müze- Hümâyn,
devletn egemenln kaybett bölgelerde dah ülkenn tarh eserlern
korumaya çalt. Bu eklde syas alandak Osmanl-Yunan rekabet kültürel
corafyada da vücut buldu.
Anahtar Kelmeler: Atna, esk eser (âsâr- atîka), stanbul, Müze-
Hümâyn.
Abstract: The man purpose of ths study was to examne the antqutes
(âsâr- atîka) rvalry between the Ottoman, Greek, and European
states and ts results wthn the context of the rredentst polcy
pursued by the Greek Kngdom
Clt 5, Türk-Yunan lkler Özel Says | Volume 5, Specal Issue:
Turksh-Greek Relatons, 30 Austos/30 August 2021
Osmanl Devleti ile Yunan Krall Arasnda Yaanan Eski Eser (Âsâr-
Atîka) Rekabeti 118 ve Avrupal Devletlerin Rolü (1821-1914)
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
following the independence. The Greek Kingdom accepting “Megali
Idea” (Great Design) as the main aim after the independence staked
a claim on the historical and cultural heritage of Byzantine. Thus,
it aimed to own the lands that Byzantine owned in the past and
become integrated with the Greeks who were out of its own lands.
Within the frame of this policy, the interest that Greece showed to
the antiquities took on a different dimension.
The European states leading to the establishment of Greece
politically maintained the claim of Greece to protect its cultural
heritage through the archaeology institutions that they established
in Athens. In this sense, France open an archaeology institution in
1846, Germany in 1874, the United States in 1881, England in 1886,
Austria in 1898, and Italian states in 1909 in Athens. Despite not
opening an archaeology institution in Athens, Russia conducted
archaeological research in the area through the institution they
established in stanbul in 1894.
In relation to these progresses about the antiquities in Athens, it
was started to attribute a different meaning to the artefacts from
the Hellenistic period in the museum studies in the Ottoman
country. The artefacts from this period were exhibited in Müze-i
Hümâyn (The Imperial Museum) so as to give a message in the central
parts. While the European states disrupt the state the Ottoman
State, Müze-i Hümâyn (The Imperial Museum) attempted to protect the
historical artefacts of the country even in the areas where the
state lost its dominance. In this way, rivalry between the Ottoman
and Greek in the political arena also occurred in the cultural
geography.
Keywords: Athens, antiquities, stanbul, Müze-i Hümâyn (The Imperial
Museum).
GR
Osmanllarn Balkanlar’daki ilerleyii esas olarak 1360’lardan
itibaren hz kazand. Bu tarih Yunanllar için de yeni bir dönemin
balangc oldu. 1364’ten itibaren Yunanllarn yaad topraklar Osmanl
hakimiyetine girmeye balad. 1371 ylndaki Çirmen zaferinden sonra
Türklerin ilerleyii, Makedonya topraklarna doru devam etti. 1380’de
Makedonya’nn dier bölgeleri fethedildi. 1387’de Selanik ele
geçirildi ancak 1402’den sonra tekrar Bizans’a brakld. Bilahare
1430’da Selanik ve Yanya, Türk yönetimine geçti. 1456’da Atina,
1460’da Venedik’in elindeki kaleler hariç Mora’nn tümü Osmanl
hakimiyetine girdi. II. Bayezid döneminde balayan seferler ve
Kanuni Sultan Süleyman döneminde gerçekletirilen fetihler sonucunda
Mora tamamen Osmanllarn eline geçti. Bu dönemde Rodos, dier Ege
adalar ve 1669’da Girit’in fethi ile Yunanistan tamamen Osmanl
yönetimine dahil oldu (Hacsaliholu, 2013: s. 586).
Yunan tarih yazclnda Bizans dönemi “gericiliin sembolü”, yaklak
dört yüz yl boyunca devam eden Türk hakimiyeti dönemi ise “kölelik
dönemi”, “Yunan dünyasnn esaret altna girii ve Türkokratia (Türk
egemenlii)” olarak deerlendirilmekte ve “en karanlk dönem” olarak
nitelendirilmekteydi (Özsüer, 2018; s. 164). Ancak son zamanlarda
gerçekletirilen incelemelerde Osmanl dönemi, Yunanllarn önemli
gelimeler gösterdikleri bir süreç olarak ortaya konulmaya baland.
Bu anlamda XVIII. yüzyl ile XIX. yüzyln balarnda Yunanistan’da
nüfusun ve ekonomik potansiyelin artt görülmekteydi (Hacsaliholu,
2013, s. 587).
XVII. yüzyldan XVIII. yüzyla kadar devam eden “Aydnlanma Ça”nda
Avrupa’daki milletler kendilerini klasik çan, Yunan ve Roma
medeniyetlerinin mirasçs olarak görmeye balamt. Avrupal arkeologlar
ve bilim adamlar Aydnlanma’nn da etkisiyle XVIII. ve XIX.
yüzyllarda Yunan corafyasna bilimsel geziler düzenlemekte,
gerçekletirilen geziler sonucunda Antik Yunan medeniyetine ait
birçok eser tespit edilmekteydi (Demirhan, 2012, s. 41-64). Bu
dönemde Yunanistan adeta yeniden kefedilmeye baland. Tüm bu süreç
Helenseverliin/Yunanseverliin siyasallamasnn admlar olarak
deerlendirilmelidir (George, 2016, s. 54).
XVIII. yüzyln son çeyreinde yeni bir gelime yaand. 1781 ylnda Rusya
ile Avusturya- Macaristan ittifak çerçevesinde Çariçe II. Ekaterina
ve mparator II. Joseph arasnda gerçekleen kiisel mektuplamalar
çerçevesinde ekillenen “Bizans’n yeniden ihyas” olarak ifade
edilebilecek “Grek Projesi” ortaya atld. Bu düünce siyaseten
kullanlmakla birlikte resmi olarak herhangi bir anlamann konusu
olmamt. Ancak bu projeyi Avrupa’daki Yunan
119 Gürsoy AHN
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
hayranlnn bir tezahürü olarak deerlendirmek mümkündür. Keza Çariçe
II. Ekaterina’nn 1787’de Krm’a seyahati, Rusya’nn Osmanl Devleti’ne
kar dümanca tasarlar hakkndaki dedikodularn büyütülmesi için uygun
bir bahane oldu. Bu dönemde Voltaire’in de katklaryla II.
Ekaterina, Avrupa kamuoyunda “Avrupa’nn Osmanllardan kurtarcs ve
Yunan mparatorluunun” kurucusu olarak lanse edilmeye baland
(Yüksel, 2013, s. 99, 114, 122).
Avrupa’da Helenseverlik sadece siyasi söylem boyutunda kalmad.
Antik Yunan ilgisi kültürel miras alannda da etkisini gösterdi. Bu
çerçeveden olmak üzere çalmada Yunan Krallnn bamszlk sonras izledii
irredentist politika balamnda Osmanl-Yunan ve Avrupal devletlerin
eski eserler üzerindeki rekabeti ve bunun sonuçlarn irdelemek
amaçland. Çünkü Yunanistan’n bamszl sonras eski eserlere gösterilen
ilgi farkl bir boyut kazanmt. Avrupal devletler siyaseten
kurulmasna öncülük ettikleri Yunanistan’n kültürel mirasna sahip
çkma iddiasn Atina’da kurduklar arkeoloji enstitüleriyle devam
ettirme çabas içerisine girdiler.
1821 Sonras Filhelenizm/Yunanseverlik
Yunanistan’n bamszlk sürecinde Aydnlanma düüncesi yannda 1789 ylnda
gerçekleen Fransz htilali’nin önemli bir dönüm noktas oluturduunu
söylemek gerekir. Bilahare 1814’te Odesa’da bir grup Rum tüccar ve
siyasetçi tarafndan “Filiki Eterya” (Dostluk Cemiyeti) adl bir
örgüt kurularak Yunan bamszl için çallmaya baland. XIX. yüzylda
Avrupallarn Antik Yunan’a yönelik meraklarnn yanna kültürel
geçmilerine ait kadim bir tarih yaratma arzusu da eklendi. Bu durum
tüm Avrupa’da Yunanllara kar duyulan hayranl arttrd. Neticede 1821
ylnda Aleksandros psilantis önderliinde önce Eflak-Bodan’da ardndan
Mora’da bir isyan balatld (Hacsaliholu, 2013, s. 588).
XIX. yüzylda Avrupa’nn Antik Yunan kültürüyle kurduu yakn ilikinin
bir sonucu olarak “Filhelenizm” (Yunanseverlik) kavram ortaya çkmt
(Özsüer, 2016, s. 342; Özsüer, 2018, s. 135). Ancak Avrupa’daki
Yunan ilgisi ve Filhelenizm hiçbir zaman 1821 ylnda Mora syan
srasnda görüldüünden daha ateli bir noktaya ulamad (Penn, 1938, s.
638; Demirhan, 2012, s. 41-64). Avrupa milletlerinin kendi
kültürlerinin klasik geleneklerine ve geçmilerine olan ilgisi dnda
Yunan bamszlna kar duyarl klan döneme özgü çeitli artlar da
mevcuttu. Bunlar arasnda Metternich sistemi ve Kutsal ttifak önemli
etkenlerdendi (Penn, 1938, s. 638). Keza Avrupa’nn Yunan
meselesindeki tavrnda XIX. yüzyln balarndaki güçlü Hristiyanlk
duygusu ile ticari ilikileri de göz önünde bulundurmak gereklidir
(Demirhan, 2012, s. 45).
Osmanl’ya kar balayan Yunan syannn Avrupa’da alglan ülkelere göre
farkllk arz etmekteydi. Örnein isyann Almanya’da siyasi, insani ve
dini yönleri daha fazla dikkat çekmekteyken Fransa’da Yunanistan’n
kültürüne duyulan minnettarla yönelik ifadeler ön plandayd1.
Avrupa’daki gazete ve dergilerde klasik Yunan çalmalar yannda
modern Yunanistan’ da içerecek ekilde kapsaml aratrmalar yer
almaktayd. O dönemde Yunanistan, Avrupa’daki bilim adamlarna,
gezginlere, sanatçlara ve kültürle ilgilenen herkese ilham
vermekteydi (Demirhan, 2012, s. 45).
Mora’da 1821’de balayan isyana kar Osmanl kuvvetlerinin müdahalesi,
Avrupa’da Yunan sempatisini daha da artrd. Avrupa kentlerinde
Yunanllar için yardmlar toplanmaya baland. Örnein ngiltere’de ünlü
gazete ve dergiler Yunan isyanclar lehine yaynlar yapmaya ve
isyanclara destek olmak için yardm kampanyalar düzenlemeye balad.
Londra Yunan Komitesi veya dier ngilizler elbette meseleye sadece
romantik açdan bakmamaktayd. Bamsz bir Yunanistan’n kurulmasyla
Hindistan yolunun güvenlii ve Dou Akdeniz’de
1 Filhelen kelimesi, Yunan bamszln savunan kiileri ifade eden
tarihsel bir terim olarak 1825’te Franszcaya girdi. 1838’de ise
“Helenizm” terimi kullanlmaya baland. Ayn zamanda Yunan davasna
olan ilgiyi ve Yunan ulusal bamszlk mücadelesine verdii destei
ifade eden tarihsel bir terimdi. Dier Bat dilleri sözlüklerinde ise
Helenizm “Yunan davasnn dostlar ve destekçileri, özellikle bamszln
yeniden kazanlmas sorunu” “Rumlarn, Türklere kar kurtulu
mücadelesini destekleyen siyasi-romantik hareket” olarak tanmland
(George, 2016: s. 51).
Osmanl Devleti ile Yunan Krall Arasnda Yaanan Eski Eser (Âsâr-
Atîka) Rekabeti 120 ve Avrupal Devletlerin Rolü (1821-1914)
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
ngiliz ticareti açsnda da önemli kazanmlar salanaca düünülmekteydi
(Demirhan, 2012, s. 50, 61).
Yunan Ayaklanmas, Avrupa kamuoyunu ortak dayanmadan siyasi
aktivizme, sanattan edebiyata kadar çeitli alanlarda etkiledi
(George, 2016, s. 51). Yunanistan’daki Türk egemenlii dönemi
Avrupallar tarafndan “Hristiyan alemine kar bir aalama hatta bir
meydan okuma” olarak deerlendirilmekteydi. Dier taraftan 1821 ylnda
balayan Yunan syan, Viyana Kongresi’nde kabul edilen Avrupa’nn
güçler birliine veya ahengine bir saldr ve olumsuz bir hareket
olarak kabul edilmiyordu (Penn, 1938, s. 639-641).
Bu süreçte ngiltere’den “Yunan Bamszlk Savana katlmak, Osmanl
kuvvetlerine kar mücadele etmek” amacyla binlerce kiinin Mora’ya
gittii bilinmekteydi. Bu isimler arasnda; Richard Church, hukukçu
Jeremy Bentham, Thomas Cochrane, air Lord Byron, gelecein tarihçisi
George Finlay, General Norman, Albay Fabvier, denizci Hastings,
eitimci Guilford ve Thomas Gordon gibi kendince önemli özellikleri
bulunan kiiler de yer alyordu. Örnein Thomas Gordon, Yunan syannn
ilk iki ylnda isyana destek veren az saydaki ngiliz’den birisiydi.
ngiliz donanmasnda görev yapm ve birçok yere seyahatler
gerçekletirmiti. 1810 ylndaki seyahatinde Yunanistan’a da uram ve
buradaki antik kalntlardan çok etkilenmiti (Demirhan, 2012, s.
47-48; Penn, 1938, s. 645-646).
Yunan isyanclara yaplan askeri yardm umulan düzeyde olmadndan bir
süre sonra propagandann younluu daha da artt. Filhelen komiteleri,
Yunanistan’n bamszlk sürecinde askeri, siyasi ve kültürel alanlarda
destek vermekteydi. Bu süreçte Yunan çocuklarna eitim burslar ve
kültürel alanlarda da önemli destekler saland. Keza Filhelenlerin
önemsedikleri bir baka konu Yunan çocuklarnn dini eitimi idi.
Askeri destek, Filhelen taburu kurulmasyla sürdürülmeye çalld.
Ancak yaanan kayplar ve hayal krklklar sebebiyle sistemli bir
ekilde devam etmedi (Özsüer, 2016, s. 333-335, 339-341).
Filhelenler, 1824 ylndan itibaren Yunanistan’da gazete çkarma, okul
ve salk kurulular açma ve tarm gelitirme gibi faaliyetler de
gerçekletirdi (Demirhan, 2012, s. 57-58). Ancak bu gazeteler çok
uzun ömürlü olamad (Özsüer, 2016, s. 329).
Bu dönemde Yunanseverlii etkileyen unsurlardan birisi de Romantizm
akm idi. Bu akm 1789 Fransz htilali’nden sonra ortaya çkm ve XIX.
yüzyl sonlarna kadar Avrupa toplumlar üzerinde güçlü bir ekilde
kendini göstermiti. Romantizmin getirdii millet olma bilinciyle ve
bunun sonucunda gösterilen çabalarla Filhelen ruhu daha da cokun
bir hal ald. Keza Yunan aydnlar, Romantizmin ruhuyla Yunan
aydnlanma hareketi içerisinde aktif rol oynadlar (Özsüer, 2016, s.
342).
Bamszlk Sonras (1830) Yunanseverlik ve Eski Eserler
Mora syanyla balayan ve Yunanistan’n bamsz bir kralla dönümesine
giden süreç, Filhelenizm sayesinde Avrupal devletlerin kontrolünde
ekillendi. Yunanistan sadece kendi imkanlaryla elde edemeyecei bir
bamszlk mücadelesi verdi. ngiltere, Fransa ve Rusya devletleri 1827
Navarin deniz muharebesinde etkin rol oynamasa Yunanistan diye bir
devletin kurulmas pek de mümkün görünmemekteydi. Bu anlamda
Yunanistan’n bamszl Avrupa’nn sunduu bir hediye olarak kabul
edilmelidir (Özsüer, 2016, s. 342-343).
Netice itibariyle 1830’da Avrupal devletlerin desteiyle bamsz bir
Yunan Krall kuruldu (Hacsaliholu, 2013, s. 586). Bu tarihten sonra
Osmanl Devleti ile Yunan Krall arasndaki ilikiler bazen uzlamac
bazen de yaylmac bir d politika takip eden Yunan siyaseti
çerçevesinde ekillendi. Bu dönemde Yunanllarn temel olarak iki
hedefi bulunmaktayd. Bu hedeflerden birincisi bamsz bir Yunan
devletinin kurulmasyd. kinci hedef ise dank vaziyetteki Yunan
ulusunu bir araya getirmek yani Osmanl topraklarnda yaayanlarn da
yeni kurulan devletle bütünletirilmesini salamakt. Burada önemli
olan husus “Helen halknn
121 Gürsoy AHN
corafi birliini savunan Megali dea”nn Anadolu Rumlar arasnda
yaylmas ve onlarn da yeni kurulan Yunan devletine katlma fikri
etrafnda buluturulmasyd (Erman, 2019, s. 94).
“Megali dea”y temel amaç olarak kabul eden Yunan Krall, esasen
Bizans’n tarihsel ve kültürel miras üzerinde hak iddia etmekteydi.
Böylece geçmite Bizans’n elinde bulundurduu bölgelere sahip olmak
ve irredentist bir politika olarak tanmlanan kendi topraklar dndaki
Yunanllarla bütünlemek hedeflenmekteydi. Yunan Krallnn siyasi
hedefleri Osmanl yönetimindeki bölgelerin geleceine yönelik siyasi
ve kültürel bir program yahut hedef de sunmaktayd. 1830’lu yllarda
Yunan ahalisinin antik Yunanllarn torunlar olduu iddialarnn tartld
dönemde, XIX. yüzyla kadar devam etmi olan Osmanl yönetimi göz ard
edilmekte, yüzyllarca süren “kesintisiz bir Yunanlln” varl ileri
sürülmekteydi (Erman, 2019, s. 5, 19-20).
Bamszlktan sonraki süreçte Avrupal devletlerin Yunanistan’a destei
ve ilgisi çeitli alanlarda devam etti. Bu balamda eski eserler,
Osmanl-Yunan ilikilerinde göz önünde bulundurulmas gereken önemli
bir unsur olarak ortaya çkt. Genel olarak Osmanl ülkesi ve özel
olarak Yunanistan’n kurulduu veya hak iddia ettii topraklar son
derece zengin bir eski eser potansiyeline sahipti. XIX. yüzyldaki
atmosfer içerisinde Yunanllarn idealleri ve iddialar açsnda “Bizans
mirasna” sahip çkmak son derece anlaml idi. Antik Yunan
medeniyetine ev sahiplii yapm topraklar, Roma mparatorluu döneminde
ve bilahare Osmanl Devleti zamannda önemini korumutu. Bölge adeta
açk hava müzesi görünümündeydi ve bu özelliinden dolay Avrupal
arkeologlarn ilgi odanda yer almaktayd (Tanyeri-Erdemir, 2012, s.
15).
Esasen Avrupal arkeologlar, XVIII. yüzyln ikinci yarsndan itibaren
Osmanl Devleti’nin hakimiyetindeki bölgelerde eski Yunan eserlerine
büyük bir ilgi göstermekteydi. Örnein 1780 ylnda Fransa’nn Atina
konsolosu Comte de Choiseul-Goffier, Türk yöneticileriyle kurduu
iyi ilikiler sayesinde Yunanistan ve adalardan pek çok eseri
Fransa’ya götürmütü (Özkan, 1999, s. 450; Koay vd., 2013a, s. 35).
Avrupallarn eski eserlere yönelik ilgilerini bireysel bir merak
olarak deerlendirmek de mümkün görünmekteydi. Örnein 1799-1803
arasnda stanbul’da ngiliz elçisi olarak görev yapan VII. Elgin
Kontu (Lord Elgin) Thomas Bruce’in ilk atand srada ngiltere, Osmanl
topraklarndaki eski eserlerle resmi olarak ilgili deildi. Ancak
Lord Elgin, bireysel olarak ülkedeki eski eserlere ar ilgi
göstermekteydi (Tanyeri-Erdemir, 2012, s. 15). Bu balamda 1801’de
Lord Elgin kontrolünde Atina’da Parthenon’da 300-400 içinin çalt
kazlar gerçekletirildi (Çelik, 2016, s. 163).
Lord Elgin ve Mimar Thomas Harison, bireysel bir teebbüs olarak
Parthenon’un bir levhasn (metop) ngiltere’ye götürmek üzere Osmanl
hükümetinden izin aldlar (Özkan, 1999, s. 450; Koay vd., 2013a,
35). Fakat kendilerine tannan iznin dnda baka eserleri de Londra’ya
götürdüler2. 1811’de bu kez ngiliz, Alman ve Danimarkallardan oluan
bir heyet, Zeus ve Apollon tapnaklarnda kaz yapt. Bulunan
kabartmalar anlan heyet tarafndan British Museum’a satld. Ayn
dönemde Fransz ressam ve antikac Louis-François-Sébastien Fauvel,
yine Parthenon’un bir levhasn Louvre Müzesine nakletti. XIX. yüzyln
balarnda bu türden baka örneklere rastlamak mümkündü. ngiltere’deki
British Museum ile Fransa’daki Louvre Müzeleri arasnda
Yunanistan’daki eserleri elde etme konusunda bir rekabet
yaanmaktayd. Ancak bu dönemde Osmanl Devleti’nin eski eserleri
sistematik anlamda koruma ile ilgili bir çabas henüz söz konusu
deildi (Özkan, 1999, s. 450-451; Çelik, 2016, s. 20).
XIX. yüzyldaki eski eser aratrmalarnda Helen kültürüne duyulan ilgi
yannda “Kitab- Mukaddes Arkeolojisi”nin üzerinde de durulmaldr. Bu
yüzylda eski eserler ve arkeoloji,
2 Yunan hükümeti, Lord Elgin tarafndan Londra’ya götürülen eserleri
geri alma çabasn devam ettirmekte olup özellikle 2009’da Yeni
Akropol Müzesi’nin açlmasndan sonra bu talepler yeniden
alevlenmitir. Ancak ngiliz taraf Elgin mermerlerinin “Atina’ya
olduu kadar British Museum’a da kök saldn” ifade etmektedir (Çelik,
2016: s. 238).
Osmanl Devleti ile Yunan Krall Arasnda Yaanan Eski Eser (Âsâr-
Atîka) Rekabeti 122 ve Avrupal Devletlerin Rolü (1821-1914)
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
Avrupa’nn miras ile Kitab- Mukaddes’te bahsedilen Yakndou’daki
miras arasnda somut bir ba kurmak için yeni bir yol sunmaktayd.
Kitab- Mukaddes’te bahsedilen olaylarn geçtii ifade edilen Msr,
Mezopotamya, Filistin gibi bölgeler Osmanl Devleti’nin snrlar
içerisinde yer almaktayd. Bu bölgelerde yaplan aratrmalarla hem
Kitab- Mukaddes’te anlatlan hikayelerin gerçekliini kantlama hem de
Avrupa mirasnn önemli bir ksmnn temelini oluturmu yerlerde yönetim
hakkn elde etme umulmaktayd (Shaw, 2015, s. 61).
XIX. yüzylda tartlmaya balanan evrim kuramlar ve Kitab- Mukaddes
kronolojisi tartlrken Yakndou’da gerçekletirilen kazlarda Eski
Ahit’te bahsedilen kültürlere ait somut deliller elde edilmeye
baland. Bu durum Kitab- Mukaddes Arkeolojisinin, Yakndou’da ve
özellikle Filistin’de farkl bir anlam kazanmasn beraberinde
getirdi. ngiltere’de ve ABD’de, Yakndou’da yaplacak aratrmalarla
ilgili vakflar ve dernekler kurulmaya baland. Böylece Dou Akdeniz
ile Frat ve Dicle nehirleri civarnda arkeolojik aratrmalar
younlamaya balad. Sonuç olarak Yunanllar ve Yahudiler, kadim kültür
ile modern kültür arasnda balant kollar olarak nitelendirilmeye
baland (Shaw, 2015, s. 62-64).
Osmanl Devleti’nde Müzecilik Faaliyetleri
Osmanl yöneticilerinin eski eserlere yönelik kaytszl 1821 ylna
kadar devam etmiti. Batl devletlerin eski eserler konusundaki tüm
talepleri kabul edilmekteydi. Ancak 1821 Mora syan ile Osmanl
yöneticilerinin eski eserlere yönelik ilgisi balam özellikle de
1826’da Osmanl kuvvetlerinin Atina’y kuattklar srada eski eserlerin
siyaseten önemi daha iyi anlalmt. Bu anlamda 4 Haziran 1826
tarihinde ngiliz elçisi Stratford Canning’in Atina’daki eski
eserlerin korunmasna dair Osmanl kuvvetlerinin komutan Mehmed Reid
Paa’ya gönderdii mektup anlamlyd (BOA, HAT, 943/40671, A-1;
Serbestolu, 2020, s. 363; bkz. Ek-1, Ek-2). Mehmed Reid Paa’nn 19
Austos 1826 tarihli cevabi yazsnda Atina’nn çok kadim bir ehir
olduundan bahsedildikten sonra Atina Kalesi’ndeki eski eserlerin
muharebe sebebiyle harap olmamas için gerekli özenin gösterildii
bildiriliyordu (BOA, HAT, 943/40671, B-1).
Eski eserlere yönelik ilginin artmasnda Avrupal arkeologlarn Osmanl
ülkesindeki arkeolojik aratrmalar da etkiliydi. Eski eserlere
yönelik merak XIX. yüzyln ortalarnda zirve noktasna ulat. Avrupa’da
Helenizm, Filhelenizm eklinde siyasal olarak yeniden canlandrlmt.
Bu dönemde bir tarafta Yunan miras ve Atina, dier tarafta Kitab-
Mukaddes ve Kudüs adeta göklere çkarlrken stanbul alabildiine
eletirilmekteydi. Bu veriler nda Osmanl Devleti’nde arkeolojik
çalmalar hzlandran etkenlerden birisi Kitab- Mukaddes Arkeolojisi
olurken dier önemli etken XIX. yüzylda Helenizm’in yükseliiydi
(Shaw, 2015, s. 60, 65, 73).
Avrupa’da ve Yunan Krallnda eski eserler simgesel anlam kazanrken
Osmanl yöneticileri de Helenistik dönemden kalan eserleri görmezden
gelmedi. Osmanl yetkilileri, ülkedeki eski eserlerin yurt dna
kaçrlmas veya zarar görmesinin önüne geçilmesi için XIX. yüzyln
ortalarnda önemli admlar att. Damat Fethi Ahmet Paa’nn
gayretleriyle 1846 ylnda stanbul’da bir müze nüvesi kurulmas saland
(Atasoy, 1983, s. 1458; Özkan, 1999, s. 454; ahin, 2007, s. 110;
ahin, 2021, s. 336-340). Bu adm Osmanl Devleti’nin yeni kültürel
hedeflerini göstermesi açsndan da simgesel bir öneme sahipti (Shaw,
2015, s. 75).
Yaanan birtakm sorunlardan sonra 1868-1869’da Sadrazam Âli Paa
zamannda daha kapsaml bir müze meydana getirilmesi fikri yeniden
canland (Karaduman, 2004, s. 76; Atasoy, 1983, s. 1460). Gösterilen
çabalar sonucunda Maarif Nazr Safvet Paa tarafndan 1869 ylnda
Müze-i Hümâyn ziyarete açld. Bu dönemde ülkenin çeitli yerlerinden
eski eserlerin stanbul’daki müzeye getirilmesi ve müzenin buna göre
düzenlemesi kararlatrld (BOA,
123 Gürsoy AHN
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
A.MKT.NZD., 223/73). Bu dönemde Osmanl Devleti’nin ilk Âsâr- Atîka
Nizamnamesi de yine 1869’da yaynland (Mumcu, 1969, s. 66; Gerçek,
1999, s. 265-266; ahin, 2019, s. 554)3.
Maarif Nazr Safvet Paa vilayetlere gönderdii genelgede ülke
genelindeki eski eserlere ve bunlarn önemine dikkat çekerek bu
eserlerin yollarda zarar görmeyecek biçimde paketlenerek Müze-i
Hümâyn’a gönderilmesini istedi. Böylece eski eserleri koruma ve
toplama ii daha da hz kazand. Bu süreçte ülkenin her yerinden eski
eserler stanbul’a gönderilmekteydi. Örnein Girit Mutasarrf Kostaki
Adossides Paa ve Selanik Valisi Sabri Paa her frsatta bakente
tarihi eser göndermeye çalmaktayd. Bu isimlerin dnda Anadolu’dan ve
Trablusgarp’tan stanbul’a eski eser gönderen valiler de
bulunmaktayd (Koay vd, 2013a, s. 17; Ogan, 1947, s. 4; Ortayl,
2002, s. 259-260; Shaw, 2015, s. 107). Selanik’ten stanbul’a
gönderilen eserlerin dökümüne bakldnda ilk olarak 1853 ylnda Vali
Yusuf Sddk Mehmed Paa’nn gönderdii Hippolyt’in tasvirleri bulunan
mermer lahit zikredilmelidir. Girit’teki Dreros’tan da dört yazt
gönderilmiti (Shaw, 2015, s. 89; Eldem, 2015, s. 141).
W. Shaw, Selanik valilerinin sürekli eski eser göndermelerinin
gerekçesini bu bölgelerin Yunanistan’da meydana gelen olaylar
sonucu imparatorluktan ayrlma ihtimaline balar. Ona göre valiler,
Osmanllarn bu bölgenin sahibi olduunu kantlamak istemekteydi.
Osmanl Devleti’nde bir anlamda ulusalc ayaklanmalarn ülkenin
bütünlüünü tehdit etmeye balad bir süreçte Müze-i Hümâyn, devletin
merkezi bir yapda olduu fikrini yaymaya çalmaktayd. Keza Avrupa
devletleri Osmanl Devleti’ni parçalamaya çalrken müze, devletin
egemenliini kaybettii bölgelerde dahi ülkenin tarihi eserlerini
korumaktayd (Shaw 2015, s. 104, 231, 237-238).
Bu dönemde vilayetlerden stanbul’a gönderilen eserler, Aya rini’de
açlan müzedeki eser saysn gittikçe artrmaktayd. Ancak binann nem
oran eski eserlere zarar vermeye balamt. Bu sebepten müze için yeni
bir bina ihtiyac hissedilince Çinli Kök’ün uygun bir mekan
olabilecei düünüldü. Gerekli tadilat sonunda 1880’de Çinili Kök
Müzesi açld (Atasoy, 1983, s. 1459-1460; Ogan, 1947, s. 5;
Serbestolu ve Açk, 2013, s. 166-167). Müze müdürü Detheir’in 1881
ylnda ölümünden sonra bu önemli göreve Sadrazam brahim Edhem Paa’nn
olu Osman Hamdi Bey getirildi (Ogan, 1947, s. 5; Hisar, 2010, s.
30).
Osman Hamdi Bey döneminde çok önemli çalmalar gerçekletirildi.
Müzede askeri eserlerin yerine tarihi eserler yerletirildi. Böylece
müzenin omurgasn Helen-Bizans döneminden kalma eserler oluturdu. Bu
eserler bir mesaj verilmek amacyla binann merkezinde
sergilenmekteydi. Ana salonun üç bölümünden her birine farkl
bölgelerden getirilmi bir eser yerletirilmiti. Bu anlamda
Selanik’ten getirilen bir kabartma ile Aydn yaknlarndan getirilen
bir Apollon heykelinin ba ve gövdesi serginin odak noktalarn
oluturmutu. Hitit, Asur, Fenike gibi kültürlere ait eserlerin
toplanlmasna ikinci derece önem verilmekteydi. Roma ve Bizans
dndaki eserlere daha az deer verilerek esasen pek çok Osmanl aydnnn
düündüü gibi Osmanl ülkesinin corafi olarak Avrupal olduuna vurgu
yaplyordu. Müzenin temel hedefi Osmanl Devleti’nin Avrupa’ya
yaknlamasn salamakt (Shaw, 2015, s. 76-77, 213; Çelik, 2016, s.
105). Osman Hamdi Bey’in çabalaryla Müze-i Hümâyn’a kazandrlan ve
sergilenmeye balayan Sayda lahitleri gibi eserler son derece
deerliydi. Bu haliyle müze, British Museum, Louvre, Berlin, Münih
Glyptothek, Vatikan ve Atina müzeleri gibi önde gelen müzelerle
birlikte “XIX. yüzyln ruhunu ortaya koymaktayd” (Çelik, 2016, s.
68).
Baz kiliselerdeki eski Yunan’a ait yap parçalar da çkarlarak Müze-i
Hümâyn’a yerletirilmiti. Selanik ehrinde bulunan Aya Yorgi ve
Ayasofya’daki eserler bu duruma örnek gösterilebilir. Bu durum
esasen eski Yunan eserlerinin Bizans dini yaplarnda da sk sk
kullanldn göstermekteydi. Bu tür bir yaklamn tehir gibi bir amac
olduu gibi koruma amac tad da ifade edilebilir (Shaw, 2015, s.
31-32).
3 E. Z. Karal, ilk eski eserler nizamnamesinin 1867 ylnda
hazrlanarak eski eserlerin kontrolünün Maarif Nezareti’ne brakldn
ifade etmekteydi. (Karal, 1977: s. 218-219).
Osmanl Devleti ile Yunan Krall Arasnda Yaanan Eski Eser (Âsâr-
Atîka) Rekabeti 124 ve Avrupal Devletlerin Rolü (1821-1914)
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
Osmanl yetkilileri ülkedeki eski eserleri koruma konusunda admlar
atmaya ve tedbir almaya çallrken eski eser kaçakçlnn önüne geçmek
her zaman mümkün olamamaktayd. Örnein Çanakkale’de Biga Sancandaki
Truva antik ehrindeki eski eserler, 1873’te Henrich Schliemann
tarafndan Atina’ya kaçrlm ve söz konusu hazinelerinin geri
getirilmesi için bir hukuk mücadelesi verilmiti (Sönmez, 2011, s.
215-228; Koay vd., 2013a, s. 45-46). Ancak kaynaklardan anlald
üzere H. Schliemann’n tespit ettii baz antik eserlerin kendisine
verildii ve bu tür eserlerin ülke dna çkarlmas srasnda herhangi bir
engelleme yaanmamas için ilgili makamlar tarafndan verilmi hükümler
de bulunmaktayd (Yüksel, 2012, s. 417).
H. Schliemann, bulduu deerli eserleri saklayarak onlar “bilim adna
kurtardn ve kendisini bütün uygar dünyann alklayacan” ifade
etmekteydi (Yüksel, 2012, s.417). Truva hazinelerini önce Yunan
hükümetine sonra da Fransz hükümetine satmay teklif eden
Schliemann, 1876’da ise Petersburg’daki bir Rus baronuna mektup
yazarak hazinelerin fiyatn 40.000 liraya kadar indirmiti (Koay vd.,
2013a, s. 30-31).
Osmanl Devleti ile Yunan Krall arasnda eski eserler arasnda ad
konulmam bir rekabet söz konusuydu. Bu anlamda Türkiye’deki eski
eserlerden bazlar nasl olduu anlalmaz bir ekilde Atina’ya
götürülmekteydi. Örnein Müze-i Hümâyn kaz memurlarndan olup ayn
zamanda müfetti olarak görev yapan Bedri Bey, 1877 Temmuz aynda
Ka’ta gerçekletirilen kazdan deniz yoluyla stanbul’a dönerken
Pire’ye uram, bu srada eski bir arkada olan Alman profesörü
Atina’da ziyarete gitmiti. Bu srada Behramkale (Assos)’deki iki
kabartma frizin Atina’da olduunu görmütü (Koay vd., 2013c, s.
33).
Eski eserlerin Atina’ya götürülmesinde kimi zaman Müze-i Hümâyn
çalanlarnn da ihmal veya i birlii olabilmekteydi. Örnein müze
çalanlarndan Theodor Makridi’nin müzeden emekli olduktan sonraki
dönemlerde Atina’ya eski eserler götürdüüyle ilgili üpheler dile
getirilmekteydi. Makridi Bey, 1892 ylnda Müze-i Hümâyn’da Franszca
yazmadan sorumlu kâtip olarak ie balayp müze adna komiserlik,
müfettilik gibi önemli görevler yaptktan sonra 1930’da müzedeki
görevinden emekliye ayrlmt. Bu srada Atina’da kurulmakta olan
Benaki Müzesi’ne davet edilen Theodor Makridi, Türk hükümetinden
izin alarak ad geçen müzenin kuruluunda çalm, ilk katalogunu
hazrlam, keza müdürlüünü de yürütmütü (Eldem, 2017, s. 161-162;
Cinolu, 2002, s. 11 vd). Theodor Makridi’nin Benaki Müzesi’ni
düzenlemeye giderken birçok eseri Atina’ya götürdüü üphesi S. Eyice
tarafndan ifade edilmekteydi. Bu anlamda 1597-1598 yllarnda Osmanl
sadrazam olan Hadm Hasan Paa’nn stanbul’da bulunan türbesinin içi
tamamen boaltlmt. Paaya ait tombak (altn kaplamal bakr) iki mifer
Atina’daki Benaki Müzesi’nin envanterine kaytl bulunmaktayd (Eyice,
1997, s. 6).
Avrupal Devletlerin Atina’da Açtklar Arkeoloji Enstitüleri
Yunanistan’n bamszl sonras hem Osmanllar hem Yunanllar hem de
Avrupal devletler tarafndan eski eserlere gösterilen ilgi farkl bir
boyut kazand. Avrupal devletler siyaseten kurulmasna öncülük
ettikleri Yunan devletinin kültürel mirasna sahip çkma iddiasn
Atina’da kurduklar eski eserler okullaryla (arkeoloji enstitüleri)
devam ettirdiler. Bu anlamda 1846 ylnda Fransa, 1874’te Almanya,
1881’de Amerika Birleik Devletleri, 1886’da ngiltere, 1898’de
Avusturya ve 1909’da talya gibi devletler Atina’da birer eski
eserler okulu açt. Rusya, Atina’da arkeoloji enstitüsü açmamakla
birlikte 1894’te stanbul’da kurduu enstitü araclyla bölgede
arkeolojik aratrmalar yapmaktayd. Atina’da günümüzde halen on yedi
farkl ülkenin arkeoloji enstitüsünün bulunmas söz konusu ilginin
devamnn bir göstergesi olarak deerlendirilmelidir (List of Foreign,
2021). Avrupal devletler, bu enstitüler araclyla Yunanistan’da
büyük masraflar yaparak eski eser aratrmas yapmakta, kefedilen
eserler kendi ülkelerine nakledilmeyip Atina’da muhafaza
edilmekteydi (Koay vd., 2013a, s. 22).
125 Gürsoy AHN
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
Atina’da kurulan ilk enstitü Fransa’ya aitti. Fransa, General
Marquis de Maison’un komutasndaki kuvvetlerle Yunanistan’n bamszlk
sürecine aktif olarak katlmt. General Maison’un komutasndaki keif
gücü Kavalal Mehmed Ali Paa’nn olu brahim Paa’nn kontrolündeki
Modon’u 8 Ekim 1828’de el geçirdi. Birkaç ay sonra da ehri
Yunanllara teslim etti (Kiel, 2005, s. 222-224). Franszlar
tarafndan Mora syan srasnda askeri yardmla balantl olarak daha önce
Napolyon’un Msr’da yapt gibi Mora’da da 1829-1831 yllarnda bilimsel
bir keif seferberlii balatld. Bu süreçte arkeoloji, mimarlk,
heykel, corafya ve botanik alanlarnda gerçekletirilen aratrmalar
sonucunda sadece antik Yunan deil Bizans antlar da tespit edildi
(Étienne, 1996, s. 3-22). Yani Yunanistan’a asker ve bilim
adamlarnn ortak hareketi ile siyasi, bilimsel ve kültürel alanlar
olmak üzere farkl yönlerde destek saland.
Mora’daki bilimsel keif gezisi ve bölgeye gösterilen ilginin sonucu
olarak 1846’da Atina’da bir Fransz Eski Eserler Okulu açld. Okulun
yöneticilerinden Théophile Homolle burasnn açl gerekçesini “biri
politik, dieri edebi olmak üzere iki devrime borçluyuz, Yunan
Devrimi ve Romantik Devrim” olarak ifade etmekteydi (Étienne, 1996,
s. 3-22).
Atina’da açlan okulda Yunan dili, tarihi ve eski eserlerin
incelemesi amaçlanmaktayd. Bu okul, beeri bilimler, tarih veya
felsefe bölümlerinden mezun olan “École Normale Supérieure”in
örencilerinden olumaktayd. Bu kiiler bir fakülte profesörünün veya
enstitü üyelerinden birinin yönetimine verilirdi. Okulda Yunan
Kral’nn izniyle Fransz dilinde ve Fransz ve Latin edebiyatlar
alanlarnda halka yönelik ücretsiz kurslar da açlabiliyordu. Okulda
görev yapan yöneticiler arasnda Amédée Daveluy (1846-1867), Emile
Burnouf (1867-1875), Albert Dumont (1875-1878), Paul Foucart
(1878-1890), Jean Théophile Homolle (1891-1903) gibi önemli isimler
vard. Okulun ilk dönemlerdeki ilgi alan daha geni iken 1923-1975
yllar arasnda Yunan topraklarna odaklanld (Étienne, 1996, s. 3-22;
De 1846 à nos jours, 2021)4.
Fransz arkeoloji enstitüsünün üyeleri gerek XIX. yüzylda gerekse
daha sonraki dönemlerde kurulu misyonu çerçevesinde Anadolu’da da
eski eser aratrmalar yaptlar. Örnein enstitünün üyelerinden Mösyö
Georges Radet ve Mösyö Gustave Fougères 12 Ekim 1886’da Ankara’da
(BOA, DH.MKT., 1371/87), Mösyö Paul Perdrizet 10 Austos 1896’da
Konya ve Adana’da (BOA, BEO, 824/61729; BOA, MF.MKT., 330/15, 01;
BOA, MF.MKT., 330/15), bilahare 5 Nisan 1897’de yine Mösyö
Perdrizet ve Mösyö Charles Fossey, Halep vilayetine bal Antakya’ya
be saat mesafede Amik ovasnda Çataltepe denilen yerde kaz için izin
talebinde bulunarak aratrmalar yaptlar (BOA, MF.MKT., 354/25; BOA,
MF.MKT., 356/30; Koay vd., 2013c, s. 445). Enstitü üyeleri Anadolu
yannda Balkan ehirlerinde de aratrmalarda bulunmaktayd. Örnein
Mösyö Perdrizet 23 Haziran 1899’da Selanik ve Kosova
vilayetlerindeki mehur mekanlar ve bölgedeki eski eserleri inceleme
talebinde bulunarak izin ald (BOA, DH.MKT., 2214/6).
Enstitünün önemli isimlerinden bir dieri Gustave Mendel idi.
Arkeolog ve bilim adam olan Mendel, 1898-1903 yllar arasnda Anadolu
ile ilgilenerek çeitli seyahatler yapt, kitabeleri derledi ve
Konya’da bulunan eski eserlerin bir katalogunu yaynlad
(Tanyeri-Erdemir, 2012, s. 32-33). Keza 22 Haziran 1899 tarihinde
Mösyö G. Mendel ve Mösyö Joseph Laurent’a Çatalca, zmit, Bursa,
Kastamonu ve Ankara’da aratrma izni verildi (BOA, HR.TH., 227/106,
1-4; Koay vd., 2013c, s. 132, 321-322).
Enstitünün üyelerinin izin talepleri genellikle olumlu
karlanmaktayd. Ancak 16 Nisan 1897’de Yunan kuvvetlerinin Osmanl
topraklarna saldrs üzerine Osmanl-Yunan Harbi balamt5. Bu sebepten
12 Temmuz 1897’de asar- atika aratrmalarnda bulunmak üzere
4 Kurum, halen Yunanistan ile ilgili tüm alanlarda aratrma
yapmakta, arkeolojik kazlar ve aratrmalar yürütmekte, Atina’da
büyük bir fotoraf ve harita koleksiyonunun yan sra oldukça büyük
bir kütüphane iletmektedir. (Discovering the Archaeologists, 2014:
s. 36). 5 Bâbâli, Yunan diplomatlar ve vatandalarnn hemen Osmanl
snrlarn terk etmesini istedi. Bunun için 15 gün süre tannd. Büyük
devletlerin araya girmesiyle bu süre uzatld. Savan ksa sürede
bitmesiyle de Osmanl
Osmanl Devleti ile Yunan Krall Arasnda Yaanan Eski Eser (Âsâr-
Atîka) Rekabeti 126 ve Avrupal Devletlerin Rolü (1821-1914)
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
Teselya’ya gitmek isteyen okul müdürü Théophile Homolle’in talebine
olumlu cevap verilemedi (BOA, Y.MTV., 162/132).
Enstitünün XX. yüzyln balarnda Türkiye’de ve Ege adalarnda
arkeolojik aratrmalar ve kazlar devam etti. Örnein Albert Gabriel
1908’de Delos Adasnda rölöve yapmaya balad. 1909 ylnda bu çalmasnn
yannda Mykenos, Delos, zmir, Milet ve Rodos’ta yüzey aratrmalarnda
bulundu. A. Gabriel’in çalmalar 1911’de Rodos’ta Lindos denilen
yerde ayrca Delos Adasnda, 1912’de Kudüs, am, Baalbek, Taberiye,
Rodos, znik, Milet, Ka ve Atina’da devam etti. A. Gabriel çalmalarn
1913 ylnda ve bilahare 1918’de de sürdürdü (Koay vd., 2013a, s.
64-68; Koay vd., 2013b, s. 586-587, 592).
Taoz Adasnda bulunan Limenas adl yerde 1909 ylnda Makridi Bey
tarafndan gerçekletirilen kaznn devam niteliinde aratrmalar da
gerçekletirildi. 9 Austos 1910’da Mösyö Adolphe-Joseph Reinach,
Taoz Adasnda Limenas’da kazlara devam etti (BOA, DH.MU., 121/13).
Bilahare Mösyö Charles Picard izin alarak Mart 1911’den itibaren
ayn yerde kaz yapmaya balad. Çalmalar Mays 1912’ye kadar devam etti
(BOA, .MF., 17/29). Enstitünün üyelerinden Mösyö Reinach 18 Temmuz
1911’de Anadolu’nun muhtelif yerlerinde eski eserler konusunda
aratrmalar yapt (BOA, DH.D., 28/30).
Kurumun Türkiye’deki kazlarndan bir dieri Aydn vilayetinde Karacasu
kazasnda Afrodisias adl yerde gerçekletirildi (Koay vd., 2013c, s.
45). Enstitü üyelerinin Türkiye’de katkda bulunduklar dier bir kaz
1907 ylndan itibaren Müze-i Hümâyn adna kaz yaplan Aydn vilayetinde
Seydiköy nahiyesinde bulunan Notion harabeleridir (Koay vd., 2013c,
s. 377). Enstitü üyelerinin sonraki dönemlerde Türkiye’de kaz
çalmalar devam etti (Koay vd., 2013c, s. 392; Koay vd., 2013b, s.
582-583; Uluslararas Kaz, 2008, s. 86, 260; Koay vd., 2013a, s.
87).
Almanlarn arkeolojik aratrmalar bir grup bilim adam, sanatç ve
diplomat tarafndan 1829’da Roma’da açlan arkeoloji enstitüsü ile
balatld. 1833’de enstitünün yönetimi Berlin’e tand. 1871’de
Almanya’nn siyasi birliinin tamamlanmasnn ardndan ansölye Otto von
Bismarck’n da tevikiyle kurum gelimesini sürdürdü ve bu kapsamda
1872’de enstitünün Atina ubesi resmen kuruldu. Ancak enstitü
1874’de arkeolojik faaliyetlerine balad6.
Almanlarn Anadolu’daki arkeolojik aratrmalar arlkl olarak Bat
Anadolu’da Pergamon, Menderes Magnesias, Priene ve Milet ile Didyma
gibi Hellenistik dönemin önemli kentlerine odaklanmt (1929-2004 –
Alman Arkeoloji Enstitüsü, 2021, s. 2). Bu anlamda Atina Alman
Arkeoloji Enstitüsünün Anadolu’da gerçekletirdii kazlardan birisi
Artemis Tapnann bulunduu Aydn Germencik ilçesindeki Magnesia’daki
kazyd. XIX. yüzyln bandan itibaren bölge, arkeolojik olarak dikkat
çekmeye balam ve baz ön aratrmalar yaplmt. Enstitü 1890 ylnda dar
kapsaml bir kaz düzenlemek için O. Kern’i görevlendirdi. O. Kern,
F.F.H. von Gaertringen ile birlikte Magnesia’ya gitti. 1 Aralk
1890’da Artemision’un arka ksmnda balatlan kaz sonucunda Berlin
müzeleri, bölgede sürekli kaz yapmay kararlatrd. Bu kazlardan
F.F.H. von Gaertringen, 1890 yl k ayndan Temmuz’a kadar tiyatro
alannn kazsn gerçekletirdi. Bölgedeki kazlar Carl Humann bakanlnda
O. Kern ve R. Heyne tarafndan 1893’e kadar devam ettirildi (Koay
vd., 2013c, s. 83-84).
Osmanl ülkesindeki Alman nüfuzunun artmasna paralel olarak enstitü
üyelerinin Osmanl topraklarndaki aratrmalar derinlemiti. Örnein
1892’de Çanakkale Biga’da Hisarlk’ta kaz
topraklarnda yaayan Yunanllar yerlerinde kaldlar (Serbestolu, 2014:
s. 1084). Ancak bu süreçte farkl örneklerle karlald. 11 Kasm
1895’te Müze-i Hümâyn’da kataloglarnn düzenlenmesi görevine atanan
(BOA, MF.MKT., 292/34) aslen zmirli olan Osmanl tebaasndan Mösyö
Milonas “Ben Yunanlym” diyerek 29 Nisan 1897 (17 Nisan 1313)
tarihinde görevini terk etti (Koay vd., 2013c: s. 445). Katalog
memuru Milonas Efendi’nin yerine bir bakas tayin edilmedi (BOA,
MF.MKT., 357/13). 6 Arkeolojik kaz ve aratrmalar yapmasnn yannda
Atina’da büyük bir kütüphane ve fotoraf arivi iletmektedir.
(Discovering the Archaeologists, 2014: s. 36; Vom Instituto di
corrispondenza, 2021).
127 Gürsoy AHN
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
yapan Alman asll Amerikan vatanda H. Schliemann’n ölümü üzerine ayn
yerde kaz yapmak üzere Atina’daki enstitünün müdürü Dr. Wilhelm
Dörpfeld bir senelik kaz izni verilmesini talep etti (Koay vd.,
2013a, s. 53). Osmanl hükümeti de kendisine 10 Austos 1892’de bir
sene müddetle izin verdi (BOA, MF.MKT., 147/67, 1; Yüksel, 2012, s.
418)7.
Alman arkeoloji enstitüsünün üyeleri sonraki tarihlerde adalarda ve
Anadolu’da inceleme gezilerinde bulundu8. Bu anlamda Dr. Dörpfeld
ve beraberindeki altm kadar ilim adam Semadirek Adasnn kuzey
tarafndaki harabeler ile Truva harabelerini ziyaret ettiler (BOA,
HR.TH., 173/5; BOA, BEO, 764/57265; BOA, .HR., 350/55; BOA,
Y.A.RES., 75/45; BOA, .HR., 347/42). Enstitünün üyeleri
Balkanlar’da da eski eser aratrmalar yapmaktayd. Örnein enstitünün
üyelerinden Adolf, Selanik ehrindeki eski surlar ve Beyaz Kule’de
incelemelerde bulundu (BOA, BEO, 3345/250804).
Atina’da eski eser aratrmalar yapmak üzere arkeoloji enstitüsü
kuran bir dier devlet Amerika Birleik Devletleri’dir. 1881’de
ABD’nin önde gelen i adamlaryla i birlii içinde dokuz Amerikan
üniversitesinden oluan bir konsorsiyum tarafndan Atina’da bir eski
eserler okulu (enstitüsü) kuruldu. Enstitü, ABD’nin denizar ilk
aratrma merkezi olup Roma’daki Amerikan Akademisi ile birlikte en
büyüü idi. Keza Atina’da bulunan yabanc arkeoloji enstitülerinden
en büyüü yine ABD’nin kurduu enstitü idi9.
ABD’nin Osmanl ülkesindeki en önemli faaliyeti Alman asll olup
1868’de Amerikan vatanda olan Heinrich Schliemann tarafndan Truva
hazinelerinin bulunmas ve 1873’te Yunanistan’a kaçrlmas idi
(Sönmez, 2011, s. 215-228). Bu olay Atina’daki enstitü ile dorudan
ilgili olmamakla birlikte açldktan sonra enstitü üyelerinin
Türkiye’deki aratrmalarn etkiledii düünülebilir. Osmanl arivlerinde
ABD’nin açt enstitü üyelerinin eski eser aratrmalarna yönelik
tespit edilen bir izin talebi 18 Eylül 1884 tarihine aittir.
Belgeye göre Amerikan enstitüsünün üyeleri Doro, Clark ve Sturd adl
aratrmaclar, Dicle ve Frat vadisinde eski eser aratrmas yapmak
amacyla izin talep etmeleri üzerine Osmanl makamlar bu talebi uygun
buldu (BOA, HR.TO., 148/35, 1).
Bilahare ABD’nin enstitü üyelerinden Kaskay(?) ile Atina’daki
ngiliz enstitüsünden Alan John Bayard Wace ve sorumluklarnda
bulunan örencilerden oluan grup 18 Mart 1907’de Yunan adalar,
ardndan Hisarlk’taki Truva arkeolojik alann ziyaret etmek için izin
talep etti (BOA, Y.A.RES., 145/51; BOA, HR.D., 2122/103). Ancak bir
gün sonra bu istekten feragat edilerek talebin geri alnd bildirildi
(BOA, HR.D., 2122/104).
ngiltere’nin Atina’da bir arkeoloji okulu kurmasna yönelik ilk
fikir Profesör Jebb’in 1883 ylnn Mays aynda Fortnightly Review’de
yaynlanan “Plea for a British Institute at Athens” balkl
makalesiyle ortaya atld. Ayn yln Haziran aynda Kral VII. Edward,
Gladstone, Lord Salisbury, Lord Rosebery ve dier önemli kamu
görevlilerinin katld bir toplantda konu deerlendirildi ve Atina’da
bir ngiliz arkeoloji okulu kurulmasnn zamannn geldiine karar
verildi (Macmillan, 1910/1911, s. ix). Okul 1886’da Francis Cranmer
Penrose’un kurucu müdürlüünde çalmalarnda balad. Atina’da açlan bu
enstitü ngilizlerin arkeoloji ve kültürel alanda çalmalar yapmak
üzere kurduklar ilk arkeoloji okulu özelliini tamaktayd.
7 Dr. Dörpfeld, Hisarlk’ta gerçekletirecei kazlar tamamlamak üzere
gerekli alet ve edavatn gönderecei sandklarn gümrükte muayene ve
vergiden muaf tutulmasn istedi. Ancak bu istisnann mümkün olmad 29
Austos 1892’de kendisine ifade edildi (BOA, BEO, 58/4337). 8 Bu
dönemde Osmanl ülkesine gelen Almanlar arasnda arkeolojik kazlar
gerçekletirmeyi düünen, tbbî veya nebatî incelemelerde bulunmak
gibi bilimsel amaçlar tayan ilim adamlar yannda turistik seyahat
yapmak isteyenler de bulunmaktayd (Yüksel, 2012: s. 416). 9 Okul
bugün, kurucularnn öngördüü gibi Yunanistan’da özel bir kültür
kurumu olarak faaliyet gösteren, özel olarak finanse edilen, kâr
amac gütmeyen bir eitim kurumu olmaya devam etmektedir.
Yunanistan’n kültürel mirasnn aratrlmasn, korunmasn ve sunumunu
destekleyen kurum; Atina’da iki büyük aratrma kütüphanesi (Blegen
Kütüphanesi, Gennadius Kütüphanesi) ve bir arkeoloji laboratuvar
(Wiener Laboratuvar) iletmektedir. (Discovering the Archaeologists,
2014: s. 36; History and Mission, 2021).
Osmanl Devleti ile Yunan Krall Arasnda Yaanan Eski Eser (Âsâr-
Atîka) Rekabeti 128 ve Avrupal Devletlerin Rolü (1821-1914)
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
Enstitü genellikle klasik aratrmalar ve arkeoloji alannda çalmalar
yürütmekteydi. Bilahare 1901’de Roma ehrinde de ngiltere’ye ait bir
arkeoloji enstitüsü kuruldu (Dosdoru, 2018, s. 51)10.
Atina’daki ngiliz Arkeoloji Enstitüsü, ilk yllarndan itibaren tarih
öncesi çalardan Klasik, Helenistik, Roma, Bizans ve Osmanl
dönemlerine kadar Helen dünyasnn tüm yönlerini incelemeyi
hedeflemiti. Keza Yunan topraklaryla ilgili tüm disiplinlerde ve
tüm dönemlerde yaplacak aratrmalar tevik edilecekti (Director of
the British School at Athens, 2021).
Okulun üyelerinin Anadolu’daki aratrmalaryla ilgili tespit edilen
bir örnek 1897 ylna aitti. Enstitünün müdürü Sir Cecil
Harcourt-Smith, 17 ubat 1897 zmir’de Develiköy civarnda Deirmendere
köyünde Kolofon (Kolophon) denilen antik ehirde kaz yapmak için
izin talep etti (BOA, HR.TH., 194/39). Neticede 26 Temmuz 1897’de
gerekli izinler verildi (BOA, HR.TH., 197/90).
Enstitünün XX. yüzylda da aratrmalar söz konusu oldu. Ariv
belgelerine yansyan izin taleplerine göre ngiltere’nin Atina
enstitüsünün müdürü Richard MacGillivray Dawkins, enstitü
üyelerinden Alan John Bayard Wace ve bir okul talebesi ile birlikte
29 Austos 1906’da Vamurgos(?) yoluyla Ostropalya’ya gelerek manastr
ziyaret ettiler (BOA, DH.MKT., 1113/65). Gezilerine devam eden
heyet 8 Eylül 1906’da stanköy’den Kalimnoz’a geçerek Eskiköy
mahalli ile Nepheya kilisesinde aratrmalar yapt (BOA, DH.MKT.,
1116/67).
Enstitü müdürü Richard MacGillivray Dawkins, 29 Austos 1911’de Aydn
Vilayeti’ne bal Marmaris kazas Dadya (Datça) nahiyesinde Burgaz’da
enstitü adna 1911 yl Eylül aynn bandan itibaren bir sene müddetle
hafriyat yaplmasna izin verilmesini talep etti. Yaplan
deerlendirmeler sonucunda sahiplerinin rzasnn alnmas artyla izin
verildi (BOA, .MF., 18/23).
ngiliz enstitüsünün üyelerin güvenlik problemleri yaanabilecek
yerlerde ve dönemlerde dahi aratrmalarn devam ettirmeye çaltklar
anlalmaktadr. Örnein A.J.B. Wace, 22 Mays 1912’de Alasonya, Teselya
ve Serfice bölgelerinde aratrma ve keif gezisinde bulunmak
istediini bildirmi, kendisine ekya bulunan veya güvenlik sorunlar
yaanabilecek yerlerde dolamamak artyla izin verilmiti. Keza
Serfice’ye giderken güvenlii için Osmanl yetkilileri tarafndan be
adet jandarma da görevlendirildi (BOA, DH.D., 60/14). Enstitü, Dou
Akdeniz’deki pek çok bölgede arkeolojik aratrmalar yapmakta ancak
Yunanistan’a özellikle odaklanarak Knossos, Sparta ve Mycenae gibi
baz alanlarda kazlar yapmaktayd. Keza Kbrs, Türkiye’nin bats ve
Msr’n yan sra Ege, Makedonya’dan Epiros ve Tesalya’dan Boeotia,
Attika ve Mora’ya, Girit, Kikladlar, Euboea, Kithira ve Sakz Adas
gibi birçok adadaki pek çok yerde aratrmalar yapld (History,
2021).
Ruslarn, Osmanl ülkesindeki Bizans dönemi eserlerine özel bir
ilgileri vard. Bu amaçla 1894’te stanbul’da Arkeoloji Enstitüsü
açarak Fyodor vanoviç Uspenski’nin yönetiminde I. Dünya Sava’na
kadar aralksz yirmi yl gerek Anadolu’da gerekse Balkanlar’da
aratrmalar yaptlar. Rusya, Atina’da arkeoloji enstitüsü açmad.
Bölgedeki arkeolojik aratrmalar, stanbul’daki enstitü tarafndan
organize edilmekteydi. Bu anlamda enstitünün Atina’ya ilk keif
gezilerinden birisi 1895’te gerçekletirildi. Gezide Yunanistan’n
tarihi eserlerinin incelenmesinin yan sra Atina’daki Fransz
Arkeoloji Enstitüsü ile Alman Arkeoloji Enstitüsü tarafndan bir
müddetten beri yürütülen kazlar hakknda bilgi edinmek amaçlanmt.
Ayrca
10 Atina’daki ngiliz Arkeoloji Enstitüsü, Atina’daki bu tür on yedi
yabanc kurumdan birisiydi. Enstitüde arkeolojik kazlar ve
aratrmalar yürütülmekte, eitim öretim verilmektedir. Balangçta ilk
direktörü Francis Cranmer Penrose tarafndan tasarlanan tek bir
binada yer alan enstitüde bir pansiyon, Atina’da büyük bir
kütüphane ve Yunanistan’daki en eski arkeolojik buluntularn
incelendii bir laboratuar (Marc ve Ismene Fitch Laboratuvar)
iletilmektedir. Keza Girit’in Knossos ehrinde, burasnn ilk ngiliz
arkeologu olan Sir Arthur Evans tarafndan kurulan 1900’lerden kalma
arazide büyüyen bir aratrma merkezine sahiptir. Merkez, Stratigrafi
Müzesi, konaklama yeri ve küçük bir kütüphaneden olumaktadr
(Discovering the Archaeologists, 2014: s. 36; History, 2021).
129 Gürsoy AHN
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
Yunanistan’da faaliyet gösteren ilmi kurum ve cemiyetlerle i birlii
yaplmas planland. Enstitüde görevli Y. . Smirnov, E. M. Pridik ve
M. . Rostovtsev’den oluan heyet, burada yaplan kazlar izleyerek
müzelerde incelemelerde bulundu. Keza Atina yaknlarndaki tarihi
mekanlar ile kiliseler gezilerek fotoraflar çekildi. Heyetten E. M.
Pridik, Teselya’ya giderek buradaki Türk, Yahudi ve Hristiyan
mezarlklarndaki mezar talar üzerinde çalmalar yapt. Bu çalmalara
talyan arkeolog Gaetano de Sanctis de katld. Yunan idareciler,
gerçekletirilen çalmalara her türlü destei ve kolayl salad. Ayrca
Manastr, Larissa, Trnova, Zarkos, Volo ve Fersal gibi ehirlerde
yaplan incelemelerde 140 civarnda yazt tespit edilerek bunlar
incelendi ve tercümeleri yapld (Ünal, 2015, s. 106-107).
Avusturya’nn Atina’daki arkeoloji enstitüsü 1898’de Otto Benndorf
tarafndan kuruldu. Okul, Yunanistan’da kurulan en eski beinci
arkeoloji kurumu idi. Kurum, Yunanistan’da arkeoloji projelerini
desteklemekte ve arkeolojik kaz ve aratrmalar yapmaktayd
(Discovering the Archaeologists, 2014, s. 36). Atina enstitüsünün
kurulmasyla, arkeolojik aratrma faaliyetleri için merkezi bir tesis
oluturulmu oldu. Böylece daha önce balatlan birçok bilimsel
faaliyetin bir araya getirilmesi mümkün klnd. Örnein 1895’te Otto
Benndorf tarafndan balatlan Efes kazlarn 1898’de zmir’de ve ayn
tarihte Atina’da kurulan enstitüler organize etmiti. Avusturyal
arkeologlar tarafndan Türkiye’de Efes kazs yannda Yunanistan’da
Lousoi, Elis ve Aigeira’da kazlar gerçekletirildi (100 Jahre
Österreichisches , 2021).
talya, Fransa ve ngiltere gibi ülkeler eski eserleri koruma
kanunlarn ilk oluturan devletlerdendi. talya, Roma mparatorluunun
mirasna sahip olmas nedeniyle eski eserler açsnda oldukça zengindi.
Henüz XIII. yüzylda eski eserlerin korunmasna ilikin çeitli
düzenlemeler yaplan ülkede, 1600’lü yllardan itibaren Papaln ald
karar ile eski eserlerin yurtdna çkarlmas yasakland. 1700’lü
yllarda antlara ilikin belgeler sistemli bir ekilde toplanmaya ve
deerlendirilmeye baland. 1865’te kiilerin ve kurumlarn ellerindeki
tarihî eserlere kamu yararna el konulmas esasn kabul eden bir
koruma kanunu çkarld. Eski eserlerin korumasna yönelik temel bir
kanun olma özelliini tayan ilk düzenleme ise 1902 ylnda kabul
edildi (Nesli, 2018, s. 439).
talyan aratrmaclar 1884’ten itibaren Girit ve Kiklad adalarna
birtakm aratrma gezileri düzenledi. 1899’da Girit’te talyan
Arkeoloji Misyonu kuruldu. Daha sonra 1908’de yine Girit’te Festòs
ve Haghia Triada kazlar için imtiyaz alnd. 1909’da ise Atina’daki
arkeoloji enstitüsü kuruldu (La Storia Della Scuola, 2021). Bölgede
arkeolojik kaz ve aratrmalar yapan enstitünün Atina’da oldukça
büyük bir kütüphane kurduu bilinmektedir (Discovering the
Archaeologists, 2014, s. 36). Ariv belgeleri arasnda talya’nn
arkeoloji enstitüsünün aratrlan dönemde izin talebine rastlanmad.
Ancak daha sonraki yllarda izin talepleri söz konusu oldu.
Görülecei üzere Atina, adalar ve Türkiye’de ad geçen enstitülerin
üyeleri hummal bir ekilde antik Yunan ve Bizans dönemine ait
eserler tespit etmeye çalmaktayd.
Atina’da lk Uluslararas Arkeoloji Kongresinin Düzenlenmesi
(1905)
Atina sahip olduu kültürel zenginlik sebebiyle sembol bir ehir
olarak görülmekteydi. Dolaysyla ehir sadece Avrupal devletlerin
arkeoloji enstitüleri açtklar bir yer olarak kalmad. lk uluslararas
arkeoloji kongresi de 1905’te Atina’da topland. Esasen XIX. yüzyln
sonlarnda Yunan Arkeoloji Servisinin önemli bir hedefi vard. Bu
amaç; arkeoloji disiplininin hem bilimsel hem de pratik konularnn
aratrlmas ve tartlmas yoluyla ilerletmek üzere düzenli aralklarla
uluslararas bir arkeoloji kongresinin toplanmasyd. Bu fikir
Yunanistan’da bulunan yabanc arkeoloji okullar tarafndan da
hararetle desteklendi ve tevik edildi. Bu düünceyi gerçekletirmek
için baz giriimlerde bulunulmakla birlikte ilk etapta bir sonuç
alnamad.
Yunan Hükümeti, 1901’de uluslararas bir arkeoloji kongresi
düzenlenmesine dair bir kararname yaynlanarak ilk toplanty Atina’da
düzenleyecek bir komite atad. Neticede “Birinci Uluslararas
Arkeoloji Kongresi”nin ilk toplants 6-12 Nisan 1905 tarihinde
Atina’da
Osmanl Devleti ile Yunan Krall Arasnda Yaanan Eski Eser (Âsâr-
Atîka) Rekabeti 130 ve Avrupal Devletlerin Rolü (1821-1914)
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
gerçekleti. Kongre, Yunan Arkeoloji Servisi, Atina Arkeoloji Dernei
ve Atina Üniversitesi tarafndan Yunanistan’daki yabanc arkeoloji
enstitülerinin i birlii ile gerçekletirildi. Katlan tüm ülkeler
kendi hükümetlerinin temsilcilerini göndermi, böylece toplant
önemli bir diplomatik etkinlik haline gelmiti. Kongreye 19 ülkeden
üniversiteleri, bilimsel topluluklar, müzeleri ve hükümet organlarn
temsil eden 459 delege ve 406 ilgili üye katld. Kongrenin ifade
edilen amac, arkeolojiyi mümkün olan en geni anlamda incelemekti
(Hodgkin, 1905, s. 79-95; The First International Congress, 2021).
Yunan Hükümeti kongreye Osmanl Devleti’ni temsilen Müze-i Hümâyn
Müdürü Osman Hamdi Bey’in de katlmas için 16 Ocak 1905’te davet
gönderdi (BOA, HR.D., 2115/30). Bunun üzerine Osman Hamdi Bey’in
(BOA, Y.A.RES., 130/10) ve Atina sefirinin kongreye katlmasna izin
verildi (BOA, .HUS., 127/33; BOA, HR.TH., 316/69; BOA, Y.MTV.,
271/88).
Geni bir corafi ve kronolojik yelpazede hem genel hem de özel
konular kapsayan 120’den fazla makale ngilizce, Franszca, Almanca,
Yunanca ve talyanca gibi çeitli dillerde sunuldu. lki Atina’da
düzenlenen kongrede, arkeoloji ile ilgili müze etii ve eski
eserlerin yasad trafii gibi birçok konu gündeme getirilirken uzun
vadeli projelerin üretilmesine de katk saland (Hodgkin, 1905, s.
79-95; The First International Congress, 2021). Bir sonraki
kongrenin Msr’da toplanmas planland (BOA, Y.A.HUS., 486/135).
Atina’da toplanan Arkeoloji Kongresi’ne katlan bilim insanlarnn bu
süreçte Osmanl ülkesindeki arkeolojik mekanlar ziyaret etmek için
çok sayda izin talebi söz konusu oldu. Örnein kongre üyelerinin
Kuadas, Didim ve sair yeri ziyaret edecei bildirilerek
ziyaretçilere kolaylk gösterilmesi istendi (BOA, Y.A.HUS.,
486/135). Keza kongreye katlmak üzere Almanya’dan gelecek olanlarn
Atina’daki Alman Arkeoloji Enstitüsü Müdürü Dr. Wilhelm Dörpfeld
ile birlikte stanköy, Didim, Ayasuluk (günümüzde Selçuk) ve Bergama
adl kadim ehirleri gezip görmelerine 28 ubat 1905 tarihinde izin
verildii bildirildi (BOA, HR.TH., 315/53). Sonraki tarihlerde de
Almanya’dan ilim adamlarnn Osmanl ülkesinin deiik ehirlerine
seyahatleri söz konusu oldu (Yüksel, 2012, s. 419).
Kongreye katlmak üzere Amerika’dan gelen elli kadar delegenin 23
Nisan 1905’te Asos’u ve 24 Nisan’da Hisarlk’ görmek üzere Kumkale
yaknndaki Karanlk Liman’a çkmalar ve bölgeyi ziyaret etme talepleri
ABD sefareti araclyla 14 Nisan 1905 tarihinde Hariciye Nezaretine
iletildi (BOA, Y.A.RES., 130/42). Ancak Sadaretten yazlan yazda ad
geçen elli delegenin ziyaretlerine izin verilmedii bildirildi.
Ancak belgede izin verilmemesinin gerekçesi belirtilmemiti (BOA,
HR.TH., 317/106).
SONUÇ
Aratrmann amac 1830’da Yunan Krallnn bamszln kazanmas sonras
izledii irredentist politika balamnda Osmanl-Yunan ve Avrupal
devletler arasndaki eski eser rekabetini irdelemek olarak
tanmlanmt. 1821 ylnda Mora’da balayan isyan, Filhelenizm ve Avrupal
devletlerin kontrolünde ekillenerek Yunanistan’n kendi imkanlaryla
elde edemeyecei bir bamszla dönütü.
“Megali dea”y temel amaç olarak kabul eden Yunan Krall, Bizans’n
tarihsel ve kültürel miras üzerinde hak iddia etmekteydi. Böylece
Bizans’n sahip olduu corafyaya sahip olmak ve irredentist bir
politika hedeflenmekteydi. Bu balamda eski eserler, Osmanl-Yunan
ilikilerinde göz önünde bulundurulmas gereken çok önemli bir
kültürel unsur olarak ortaya çkmaktayd. Osmanl yöneticileri
özelikle 1826’da Osmanl kuvvetlerinin Atina’y kuattklar srada eski
eserlerin siyaseten önemi daha iyi anlad.
Kaynaklardan elde edilen veriler Yunanistan’n bamszl sonrasnda iki
devletin de eski eserlere bakn derinletirdiini göstermektedir.
Yunanistan’n “Megali dea” çerçevesinde
131 Gürsoy AHN
güttüü irredentist politika, kültürel yaylmay da içinde barndrd
için eski eserlere olan ilgisi siyasi boyutla birlemiti. Osmanl
Devleti ise Yunanistan’n bamszln kazanmas ve Bizans mirasna sahip
çkma iddiasna bir tepki olarak bu kültürel mirasn kendisi tarafndan
korunmas hususunda çaba gösterdi. Osmanl yöneticileri Helenistik
dönemden kalma eserlere farkl bir anlam yükleyerek Müze-i Hümâyn’un
merkezi alanlarnda bu eserleri sergilemeye balad.
Bamsz bir Yunan Krallnn kurulmas sonras Avrupal devletler siyaseten
kurulmasna öncülük ettikleri Yunanistan’n kültürel mirasna sahip
çkma iddiasn Atina’da kurduklar arkeoloji enstitüleriyle
desteklediler. 1846’da Fransa, 1874’te Almanya, 1881’de Amerika
Birleik Devletleri, 1886’da ngiltere, 1898’de Avusturya ve 1909’da
talya devletleri Atina’da birer arkeoloji enstitüsü açtlar. Rusya,
Atina’da arkeoloji enstitüsü açmamakla birlikte 1894’te stanbul’da
kurduu enstitü araclyla bölgede arkeolojik aratrmalar yapt. Bu
enstitüler Antik Yunan’a yönelik meraklarnn yanna kültürel
geçmilerine ait kadim bir tarih yaratma arzusu ve “Kitab- Mukaddes
Arkeolojisi”nin etkisiyle Yunanistan ve Türkiye’de eski eser
aratrmalar gerçekletirdi.
Sonuç olarak Avrupal devletler, Osmanl Devleti’ni parçalamaya
çalrken Müze-i Hümâyn devletin egemenliini kaybettii bölgelerde
dahi ülkenin tarihi eserlerini korumaya çalmaktayd. Böylece siyasi
alandaki Osmanl-Yunan rekabeti, kültürel alanda simge eserler,
geçmiin sorumluluu ve miras üzerinden devam ettirildi.
KAYNAKÇA
A.MKT.NZD. (Sadaret-Nezaret ve Devâir Evrak), 223/73.
BEO (Bab- Ali Evrak Odas), 3345/250804; 58/4337; 764/57265,
824/61729.
DH.D. (Dahiliye Nezâreti dare), 28/30; 60/14.
DH.MKT. (Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi), 1113/65; 1116/67;
1371/87; 2214/6.
DH.MU., (Dahiliye Nezareti Muhaberât- Umumiye daresi),
121/13.
HAT (Hatt- Hümâyûn), 943/40671, A-1; 943/40671, B-1.
HR.D. (Hariciye Nezâreti dare), 2115/30; 2122/103: 2122/104.
HR.TH. (Hariciye Nezâreti Tahrirât- Hariciye Odas), 173/5; 194/39;
197/90; 227/106, 1-4; 315/53; 316/69; 317/106.
HR.TO. (Hariciye Nezâreti Tercüme Odas), 148/35, 1.
.HR. (râde Hariciye), 350/55; 347/42.
.HUS. (râde Hususi), 127/33.
MF.MKT. (Maârif Nezâreti Mektubî Kalemi), 147/67; 292/34; 330/15,
01; 330/15; 354/25; 356/30; 357/13.
Y.A.HUS. (Yldz Sadâret Hususi), 486/135.
Osmanl Devleti ile Yunan Krall Arasnda Yaanan Eski Eser (Âsâr-
Atîka) Rekabeti 132 ve Avrupal Devletlerin Rolü (1821-1914)
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
Y.A.RES. (Yldz Sadâret Resmi Evrak), 130/10; 130/42; 145/51;
75/45.
Y.MTV. (Yldz Mütenevvi Maruzât Evrak), 162/132; 271/88.
B. Kitap, Makale ve Dier Kaynaklar
Atasoy, S. (1983). Türkiye’de Müzecilik, Cumhuriyet Dönemi Türkiye
Ansiklopedisi, M. An vd. (Yay. Haz.), C. 6, stanbul: letiim Yay.
1458-1471.
Cinolu, U. (2002). Türk Arkeolojisinde Theodor Makridi, (Baslmam
Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Aratrmalar
Enstitüsü, stanbul.
Çelik, Z. (2016). Asar- Atika, Osmanl mparatorluunda Arkeoloji
Siyaseti, A. Gür (Çev.), stanbul: Koç Üniversitesi Yayn.
Demirhan, H. (2012). Yunan syan’nda (1821-1832) Londra Yunan
Komitesi ve ngiliz Yunanseverlerin Faaliyetleri, Güneydou Avrupa
Aratrmalar Dergisi, (22), s. 41-64.
Discovering the Archaeologists of Greece 2012-14, Initiative for
Heritage Conservancy, Opinion 4, Published by Initiative for
Heritage Conservancy 2014.
Dosdoru, B. (2018). Ankara ngiliz Arkeoloji Enstitüsü 1938-1953
(Ankara ngiliz Enstitüsü), (Baslmam Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe
Üniversitesi Atatürk lkeleri ve nklâp Tarihi Enstitüsü,
Ankara.
Eldem, E. (2015). “Μια να ματι σε μια αρχα πλη: Η Θεσσαλονκη στην
οθωμανικ Αρχαιολογα, 1882- 1912”, Θεσσαλονκη: Μια πλη σε μετβαση,
1912-2012, D. Keridis (Ed.) Thessaloniki, Epikentro.
Eldem, E. (2017). Theodor Makridi Bey ve 1907 Boazköy Kazs, M.
Doan-Alparslan, A. Schachner, M. Alparslan (Ed.), içinde Bir
Anadolu mparatorluunun Kefi, (s.159-192), stanbul: Türk Eskiça
Bilimleri Enstitüsü Yayn.
Erman, A. (2019). Erken Dönem Osmanl Devleti-Yunanistan Krall
likileri: Problemler, Çatan Faktörler ve Uzlama, (Baslmam Doktora
Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Ankara.
Étienne, R. (1996). L’École française d’Athènes, 1846-1996,
Bulletin de correspondance hellénique. Vol. 120, livraison 1, ss.
3-22; doi: https://doi.org/10.3406/bch.1996.4585
Eyice, S. (1997). Hadm Hasan Paa Külliyesi, slâm Ansiklopedisi, C.
15, stanbul: TDV Yayn, s. 5-7.
George, T. (2016) The Resilience of Philhellenism, The Historical
Review/La Revue Historique, C. 13, s.51-70.
Gerçek, F. (1999). Türk Müzecilii, Ankara: Kültür Bakanl
Yaynlar.
Hacsaliholu, M. (2013). Yunanistan, II. Tarih, slâm Ansiklopedisi,
C. 43, stanbul: TDV Yayn, s. 586-595.
Hisar, A. . (2010). Türk Müzecilii, N. Turinay (Yay.Haz.), stanbul:
Yap Kredi Yaynlar.
Hodgkin, T. (1905). Archaeological Congress at Athens. April
6–12th, 1905, The Archaeological Journal, 62, (1), s. 79-95.
Karaduman, H. (2004). Belgelerle lk Türk Asar- Atika Nizamnamesi,
Belgeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, C. XXV, (29), (Aralk), s.
73-92.
133 Gürsoy AHN
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
Karal, E.Z. (1977) Osmanl Tarihi, Islahat Ferman Devri 1861-1876,
C. VII, 2. bask, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayn.
Kiel, M. (2005). Modon, slâm Ansiklopedisi, C. 30, stanbul: TDV
Yayn, s. 222-224.
Koay H. Z. vd., (2013a). Osmanl mparatorluu ve Türkiye Cumhuriyeti
Çalarnda Türk Kaz Tarihi, C. I, 1. Kitap, Ankara: TTK Yayn.
Koay H. Z. vd., (2013b). Osmanl mparatorluu ve Türkiye Cumhuriyeti
Çalarnda Türk Kaz Tarihi, C. I, 2. Kitap, Ankara: TTK Yayn.
Koay H. Z. vd., (2013c). Osmanl mparatorluu ve Türkiye Cumhuriyeti
Çalarnda Türk Kaz Tarihi, C. II, Ankara: TTK Yayn.
Macmillan, G. A. (1910-1911). A Short History of the British School
at Athens, 1886-1911, The Annual of the British School at Athens,
17, ss. ix-xxxviii.
Mumcu, A. (1969). Eski Eserler Hukuku ve Türkiye, Ankara
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XXVI, (3-4), 45-78.
Nesli, A. (2018). Eski Eserlerin Korunmasnn Hukuk Tarihi Yönüyle
ncelenmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 20,
(1), s. 431-478.
Ogan, A. (1947). Türk Müzeciliinin 100üncü Yldönümü, stanbul:
Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbulu Sevenler Grubu
Yaynlar.
Ortayl, . (2002). mparatorluun En Uzun Yüzyl, stanbul: letiim
Yaynlar, 13. bask.
Özkan, S. (1999). Osmanl Devleti’nde Arkeolojik Kaz ve Müzecilik
Faaliyetleri, N. Bilgi vd. (Ed.) içinde Prof. Dr. smail Aka Armaan,
(s.449-478), zmir: Beta Basm Yayn.
Özsüer, E. (2016). 19. Yüzyl Avrupa Romantiklerinin 1821 Mora syan
Üzerindeki Siyasi ve Kültürel Etkileri, Türkiyat Mecmuas, 26 (2),
s. 325-344.
Özsüer, E. (2018). Türkkokratia, Avrupa’da Türk maj, stanbul:
Kronik Yaynlar.
Penn, V. (1938). Philhellenism in Europe, 1821-1828, The Slavonic
and East European Review, 16 (48), (Apr.), s. 638-653.
Serbestolu, . ve Açk T. (2013). Osmanl Devleti’nde Modern Bir Okul
Projesi: Müze-i Hümâyûn Mektebi, Gazi Akademik Bak, 6, (12), (Yaz),
s. 157-172.
Serbestolu, . (2014). Yunanistan’a Geçi Sürecinde Tesalya
Müslümanlarnn Durumu”, Belleten, LXXVIII, (283), (Aralk), s.
1075-1098.
Serbestolu, . (2020). Antikiteye Emperyal lgi: Osmanl Devleti’nin
Son Yüzylnda Baalbek’te Arkeoloji ve Turizm, N. pek ve . Serbestolu
(Ed.) içinde Doç. Dr. lknur Karagöz’e Armaan, (s.361-389), Trabzon:
Serander Yaynlar.
Shaw, W. M. K. (2015). Osmanl Müzecilii, E. Soanclar (Çev.),
stanbul: letiim Yaynlar, 2. Bask.
Sönmez, A. (2011). Truva Hazinelerinin Peinde Bir Hukuk Mücadelesi:
Osmanl Devleti ve Schliemann Davas, OTAM, (29), (Bahar), s.
215-228.
ahin, G. (2007). Avrupallarn Osmanl Ülkesindeki Eski Eserlerle
lgili zlenimleri ve Osmanl Müzecilii, AÜDTCF Tarih Aratrmalar
Dergisi, XXVI (42), (Eylül), s. 101- 125.
Osmanl Devleti ile Yunan Krall Arasnda Yaanan Eski Eser (Âsâr-
Atîka) Rekabeti 134 ve Avrupal Devletlerin Rolü (1821-1914)
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
ahin, G. (2019). XIX. Yüzyln Sonlarnda Yabanc Arkeologlarn Sivas ve
Çevresinde Eski Eser (Âsâr Atîka) Aratrmaya Yönelik Talepleri,
içinde Sivas Kongresi’nin 100. Ylnda Her Yönüyle Sivas Uluslararas
Sempozyumu, (s. 551-558), C. 1, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi
Yayn.
ahin, G. (2021). Osmanl Döneminde Selanik Vilayetinde Eski Eserler
ve Müze Kurulmasna Yönelik lk Admlar (1869-1912), Tarih ncelemeleri
Dergisi, 36 (1), s. 335-362. DOI: 10.18513/egetid.974627
Tanyeri-Erdemir, T. (2012) Bilimsel Hareketlilik ve Etkileim:
Osmanl’dan Günümüze Arkeoloji ve Müzecilik, Ankara: TÜBTAK SOBAG
Proje, Proje No: 107K512, EK-1.
Uluslararas Kaz (2008). Uluslararas Kaz Aratrma ve Arkeometri
Sempozyumu’nun 30. Yl Ansna Türkiye Arkeolojisi, F. Bayram
(Yay.Haz), Ankara: Kültür Varlklar ve Müzeler Genel Müdürlüü.
Ünal, F. (2015). Ruslar Bizansn Peinde, stanbul Rus Arkeoloji
Enstitüsü (1894-1914), stanbul: lgi Kültür Sanat Yayn.
Yüksel, A. (2012). II. Abdülhamid Döneminde Bilimsel, Kültürel ve
Turistik Amaçlarla Osmanl Ülkesine Gelen Almanlar, The Journal of
Academic Social Science Studies, 5 (5), October, s. 413-433.
Yüksel, S. (2013). 1781 Rus-Avusturya ttifak ve Grek Projesi,
Güneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, (23), s. 99-122.
nternet Sitesi Kaynaklar
1929-2004 – Alman Arkeoloji Enstitüsü stanbul ubesi’nin 75 Yl, s.2,
https://www.dainst.org/documents/10180/670177/DAI+istanbul+2-2004+Trk.pdf/
1668bae7-e8dc-4608-9569-459e05c9e246. (21 ubat 2021 tarihinde eriim
saland).
De 1846 à nos jours,
https://www.efa.gr/fr/ecole-francaise-athenes/histoire/histoire-de-l-ecole
(1 Nisan 2021 tarihinde eriim saland).
History, https://www.bsa.ac.uk/about-us/history/ (21 Nisan 2021
tarihinde eriim saland).
La Storia Della Scuola,
https://www.scuoladiatene.it/saia/storia/cronologia.html (8 Nisan
2021 tarihinde eriim saland).
List of Foreign Archaeological Institutes in Greece
https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Foreign_Archaeological_Institutes_in_Greece
(11 Nisan 2021 tarihinde eriim saland).
The First International Congress of Archaeology,
http://nam.culture.gr/portal/page/portal/deam/virtual_exhibitions/HAAS/Congress1905
(17 Ocak 2021 tarihinde eriim saland).
Vom Instituto di corrispondenza archeologica zum Deutschen
Archäologischen Institut, https://www.dainst.org/en/dai/geschichte
(20 Nisan 2021 tarihinde eriim saland).
Osmanl Devleti ile Yunan Krall Arasnda Yaanan Eski Eser (Âsâr-
Atîka) Rekabeti 136 ve Avrupal Devletlerin Rolü (1821-1914)
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
EKLER
EK 1. ngiliz Elçisi Stratford Canning’in Atina Muhasaras Srasnda
Eski Eserlerin Korunmasna Dair Osmanl Komutan Mehmed Reid Paa’ya
Bir Mektup Göndermesi Hk. (BOA, HAT, 943/40671, A-1).
137 Gürsoy AHN
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi