1

Osamotnienie

dziecka w rodzinie.

Autor opracowania : mgr Marzena Nowakowska

2

„Dzieci myślą sercem –

nie rozumem

Dlatego nieraz jest nam

tak trudno

Odnaleźć wspólny język z nimi.”

Iwan Dracz

3

Spis treści Wstęp........................................................................................................4

ROZDZIAŁ I

Rodzina jako wspólnota emocjonalno – społeczna

1.1 Czym jest rodzina w Ŝyciu dziecka?...................................................6

1.2 Znaczenie więzi emocjonalnej w rodzinie dla rozwoju dziecka.........8

ROZDZIAŁ II

Sieroctwo duchowe dzieci

2.1 Poczucie osamotnienia – charakterystyka zjawiska............................11

2.2 Sieroctwo duchowe dzieci jako konsekwencja zaburzeń więzi

emocjonalnych w rodzinie...................................................................13

2.3Samotność dziecka................................................................................15

ROZDZIAŁ III

Analiza badań własnych.............................................................................18

Zakończenie................................................................................................26

Bibliografia.................................................................................................28

4

WSTĘP

Dziecko przychodzi na świat wśród bliskich mu osób. Chce być kochane i

podziwiane. To właśnie narodziny dziecka stanowią początek rodziny, która

odgrywa bardzo waŜna rolę w Ŝyciu kaŜdego człowieka. „Jest ona pierwszym

środowiskiem w Ŝyciu jednostki i najczęściej towarzyszy jej przez całe Ŝycie.

Spełnia waŜną i odpowiedzialną funkcję, zaspokajając potrzeby swoich

członków. Przyczynia się do fizycznego, psychicznego i społecznego rozwoju

dziecka, przygotowuje je do samodzielnego, aktywnego Ŝycia, przekazuje

wartości, normy, wzory zachowań i obyczajowość kulturową”.1

W ciągu ostatnich lat rodziny naraŜone zostały na wiele zagroŜeń i sytuacji

kryzysowych. Zmiany w Ŝyciu politycznym, gospodarczym i kulturowym

przyniosły ze sobą powaŜne trudności w wewnętrznym Ŝyciu rodzin. Zmieniły

się struktury, funkcje i zadania wychowawcze. Zmniejszyło się poczucie

bezpieczeństwa, pewności jutra, wzrosły obawy dotyczące utraty pracy. Wiele

rodzin bezpośrednio dotknął problem bezrobocia lub pogorszył się standard

Ŝycia materialnego. Nasiliło się zjawisko ubóstwa a wraz z nim wątpliwości co

do moŜliwości zapewnienia dzieciom odpowiedniego standardu Ŝyciowego.

Wszystko to spowodowało nasilenie się problemów takich jak : uzaleŜnienia,

choroby i konflikty, niejednokrotnie prowadzące do trwałej destabilizacji Ŝycia

rodzinnego. WaŜnymi wskaźnikami określającymi dezorganizację rodziny są

między innymi : osłabienie więzi uczuciowej między członkami rodziny, utrata

poczucia przynaleŜności oraz eliminowanie sfer emocjonalnych w rodzinie na

korzyść wartości rzeczowych – materialnych. To z kolei niesie ze sobą

zuboŜenie psychicznego kontaktu dziecka z rodzicami. Stąd teŜ wzrosła liczba

1 M. Sendyk : Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego. Kraków 2001, s.7

5

dzieci osieroconych duchowo, a więc dzieci mających poczucie braku

akceptacji, braku zrozumienia przez rodziców i przeŜywających w związku z

tym osamotnienie wśród osób najbliŜszych. Dziecko osierocone duchowo nie

czuje się w swojej rodzinie kochane, potrzebne i szczęśliwe, a rodzice nie są

osobami, u których zawsze moŜna znaleźć akceptację, pomoc i wsparcie

psychiczne.2

Środowisko rodzinne odgrywa waŜną rolę w rozwoju społecznym dziecka .

Więź uczuciowa pomiędzy dzieckiem i rodzicami wpływa na jego

funkcjonowanie w szerszych kręgach społecznych ( równieŜ w roli ucznia ).

Wyniki badań dowodzą, Ŝe dzieci mające złe stosunki z rodzicami

przejawiają trudności w przystosowaniu się do zadań i wymagań szkoły.

Ponadto niewłaściwe relacje emocjonalne dziecka z osobami z najbliŜszego

otoczenia powodują często trudności w nawiązywaniu poprawnych stosunków

społecznych z dorosłymi i dziećmi, a tym samym uzyskaniu aprobaty

społecznej.

2 A. Maciarz : Więzi emocjonalne w rodzinach dzieci osieroconych duchowo, w : Problemy Rodziny nr 6/1992b

6

ROZDZIAŁ I

Rodzina jako wspólnota emocjonalno – społeczna

1.1 Czym jest rodzina w Ŝyciu dziecka?

Od pierwszych chwil Ŝycia dziecko wychowuje się w domu rodzinnym, który

jest pierwszym i zasadniczym środowiskiem wychowawczym. To właśnie w

domu zdobywa pierwsze doświadczenia i wrasta w środowisko społeczne.

Na „dom rodzinny” składa się :

a) współŜycie rodziców i ich wzajemny stosunek do siebie,

b) poziom kulturalny rodziców i ich pozycja społeczna,

c) warunki materialne rodziny,

d) płaszczyzna stosunków między rodzicami a dziećmi,

e) atmosfera w rodzinie,

f) stosunek rodziców do świata zewnętrznego i reprezentowanych przez

niego wartości.

Stosunki panujące między rodzicami nie są wyłącznie ich sprawą osobistą. W

wielu domach wciąga się dzieci w zawiły świat konfliktów i nieporozumień

dorosłych a ich reakcje na konflikty panujące między najbardziej kochanymi

osobami bywają róŜne. Jedne cierpią i głęboko przeŜywają, inne przyjmują

postawę buntu i samoobrony.

Szczególnie waŜną rolę w kształtowaniu się osobowości dziecka odgrywają

pierwsze trzy – cztery lata jego Ŝycia. Okres dzieciństwa jest okresem

największej plastyczności psychicznej, największej podatności na wpływy

zewnętrzne. Jakim będzie w przyszłości dorosły człowiek, zaleŜy od jego

7

wychowania, gdy jest dzieckiem. Dlatego teŜ właśnie rodzinie przypada

niezmiernie waŜna funkcja wychowawcza. W niej poprzez naśladownictwo i

wpływ najbliŜszego otoczenia dziecko przyswaja sobie róŜne przyzwyczajenia,

zwyczaje i obyczaje, uczy się mowy, nabywa wiadomości o rzeczach i

zjawiskach dających się objąć zmysłami, przeŜywa pierwsze uczucia.

Rola środowiska rodzinnego w kształtowaniu i rozwoju się osobowości

dziecka w duŜym stopniu zaleŜy od sposobu zaspokajania lub niezaspokajania

potrzeb, które spełniają waŜną rolę w funkcjonowaniu człowieka.

W literaturze moŜna zetknąć się z róŜnymi próbami klasyfikacji potrzeb.

Najogólniej moŜna je jednak podzielić na biologiczne i psychiczne.

Zaspokojenie potrzeb biologicznych jest warunkiem sprawnego funkcjonowania

organizmu i prawidłowego przebiegu takich procesów biologicznych jak

oddychanie, krąŜenie, przemiana materii itd. Wielu rodziców zna potrzeby

biologiczne swoich dzieci i stara się je zaspokajać. NaleŜy jednak zwrócić

uwagę na skrajność w zaspokajaniu potrzeb. Rodzice 6,2% dzieci zaspokajają

wszelkie ich prośby a nawet zachcianki, natomiast 81,1% dzieci nie ma

zaspokojonych bardzo podstawowych potrzeb. Przyczyny tego tkwią zapewne

nie tyle w nieznajomości potrzeb biologicznych co w trudnościach natury

ekonomicznej.

Zdecydowanie częściej rodzice nie uświadamiają sobie istnienia potrzeb

psychicznych, do których zaliczyć moŜna : potrzebę bezpieczeństwa,

aktywności, samodzielności, wzrostu, rozwoju, osiągnięć, kontaktu

emocjonalnego, społecznego, potrzebę przynaleŜności, akceptacji, uznania,

dodatniej samooceny, posiadania oraz potrzebę sensu Ŝycia, a to właśnie

zaspokojenie potrzeb psychicznych ma decydujący wpływ na prawidłowy

rozwój dziecka. RównieŜ rozwinięcie takich cech, jak czułość, szacunek do

siebie, pewność siebie poczucie bezpieczeństwa, moŜliwe jest przy zaspokojeniu

podstawowych potrzeb emocjonalnych – przynaleŜności, miłości i szacunku.

8

Do właściwego funkcjonowania rodziny nie wystarczy jednak tylko

zaspokojenie podstawowych potrzeb i zgodne współŜycie rodziców. W dobrej

rodzinie powaŜną role odgrywają równieŜ stosunki między rodzicami i dziećmi.

Zarówno zbytni dystans, chłód i surowość, jak i nadmierne spoufalanie się są

szkodliwe. Dzieciom, w takim samym stopniu jak dorosłym, potrzebne jest

uczucie, zaufanie i szacunek.

1.2 Znaczenie więzi emocjonalnej w rodzinie

dla rozwoju dziecka.

Jedną z najwyŜej cenionych wartości jest zgodna, szczęśliwa rodzina.

Stanowi ona najkorzystniejsze środowisko Ŝycia i wychowania. Od niej zaczyna

się Ŝyciorys człowieka, ona towarzyszy mu przez całe Ŝycie. Rodzina wywiera

istotny wpływ na zachowanie jednostek, ich stosunek do innych osób, świata

wartości, systemu norm i wzorów postępowania. Dzieje się tak dlatego, Ŝe Ŝycie

w rodzinie obejmuje długi okres. Oddziaływanie rodziny jest silne takŜe dzięki

więzom biologicznym i emocjonalnym łączącym członków tej wspólnoty.

W samej istocie rodziny ( wspólnoty opartej na więzach krwi ) tkwi element

bliskości silniejszy niŜ w jakichkolwiek innych środowiskach ludzkiego Ŝycia.

Tym, co róŜni rodzinę od innych środowisk, jest jej emocjonalny charakter, a

czynnik emocjonalny, jakim jest więź między członkami rodziny : małŜonkami,

rodzicami i dziećmi, pełni zasadniczą rolę w zapewnieniu jej trwałości i

integracji.

Bliskość rodzica z dzieckiem narzuca się jakby sama przez się.

Charakterystyczny stan bliskości i mocne poczucie więzów między dzieckiem a

wydającymi go na świat i otaczającymi ludźmi uznaje się za elementy tworzące

9

sytuację właściwą i poŜądaną. Od wypowiadania słów określających bliskie

dziecku osoby zaczyna się jego edukację. Na podstawie bliskości rodziców,

rodzeństwa i rodziny dziecko odkrywa świat wartości. Na fundamencie więzi z

bliskimi osobami buduje się u dorastającego dziecka znajomość świata.

Dla utrzymywania i rozwoju więzi w rodzinie bardzo waŜne są trzy

elementy: obecność, czas razem przeŜyty i wspólne uczestnictwo zarówno w

pracach dnia powszedniego, jak i w wydarzeniach odświętnych. Obecność nie

oznacza tylko przebywania w tym samym domu, gdyŜ moŜe się ona sprowadzać

tylko do przebywania obok siebie. Chodzi tu raczej o obecność psychiczną,

która polega na byciu dla siebie nawzajem. Tylko częsta i dłuŜej trwająca

obecność pozwala ujawnić miłość.

Miłość stanowi podstawę Ŝycia rodzinnego, a za jej kształt odpowiadają

przede wszystkim rodzice. Miłość rodzicielska powinna być mądra i dobra.

Mądrość ułatwia przystosowanie do zmieniających warunków Ŝycia, ułatwia

współŜycie z innymi, zmniejsza w rodzinie liczbę napięć i konfliktów. Miłość

rodziców potrzebna jest dziecku do prawidłowego rozwoju fizycznego i

psychicznego. Świadomość posiadania uczuć najbliŜszych wyrabia większą

odporność na bodźce zewnętrzne, hartuje Ŝyciowo, gromadzi kapitał ciepła na

całe Ŝycie.

Szczególną rolę w zakresie Ŝycia uczuciowego rodziny odgrywa kobieta –

matka. To ona jest osobą, która stanowi oparcie moralne dla członków rodziny,

kształtuje kulturę uczuć.

Wpływ matki na dziecko jest widoczny jeszcze przed jego urodzeniem. Po

urodzeniu dalej jest zespolone z nią do tego stopnia, Ŝe nie odczuwa własnej

odrębności. Ciągłość związku dziecka z matką we wczesnym dzieciństwie jest

istotnym warunkiem jego prawidłowego rozwoju. Matka jest oparciem i

przystanią. Dziecku niezbędna jest jej obecność i serdeczność. To uczucie

miłości i ciepła, w którym wzrasta dziecko, przenika do tego stopnia jego

psychikę, Ŝe kształtuje charakter jego przyszłych kontaktów z ludźmi.

10

Wraz z wiekiem dziecka coraz większy udział w zapewnieniu miłości i

bezpieczeństwa ma osoba ojca. Miłość ojcowska ma inną postać niŜ miłość

matczyna. Ojciec jest dla kaŜdego dziecka, szczególnie starszego, osobą

pośredniczącą między domem a ciekawym i nieznanym światem poza nim.

Do prawidłowego rozwoju dziecka potrzebny jest zatem dom, w którym są

oboje rodzice, Ŝyjący ze sobą w trwałej wspólnocie uczuciowej, kochający się

wzajemnie, ponoszący trud wychowania dzieci, zapewniający im odpowiednie

warunki egzystencji. Matka jest dla dziecka symbolem ciepła, troskliwości i

poświęcenia, natomiast ojciec ma mu dawać poczucie bezpieczeństwa

osobistego, siły, pewności siebie, odwagi i mądrości Ŝyciowej, która ułatwi w

przyszłości pokonywanie licznych trudności Ŝyciowych.

Więź rodzinna jest jednym z najstarszych typów więzi i trudno jest przecenić

jej znaczenie. Trwały związek uczuciowy dziecka z rodziną odgrywa ogromną

rolę w jego rozwoju i wychowaniu, jest „mechanizmem zabezpieczającym”

jednostkę w późniejszym wieku przed wykolejeniem lub wypaczeniem. Silna

więź rodzinna jest elementem wzbogacającym osobowość członków rodziny i

jednocześnie warunkiem przetrwania róŜnych sytuacji kryzysowych. Natomiast

rozkład więzi rodzinnych niesie za sobą wiele negatywnych skutków, do

których moŜna zaliczyć : sieroctwo duchowe, społeczne, brak tolerancji dla

innych ludzi, nienawiść, przemoc i agresję w stosunkach między ludźmi.

11

ROZDZIAŁ II

Sieroctwo duchowe dzieci

2.1 Poczucie osamotnienia – charakterystyka zjawiska.

Uczucie osamotnienia znane jest wielu osobom. RóŜnorodne przypadki

osamotnienia zdarzają się zarówno wśród dorosłych, jak i dzieci. Osamotnienie

definiowane jest w róŜny sposób:

Osamotnienie... jest niezwykle silnym i nieprzyjemnym doświadczeniem

związanym z brakiem lub niewłaściwym rozładowaniem potrzeby intymnych

związków z innymi ( S. H. Sullivan) .

Osamotnienie jest nieprzyjemnym uczuciem związanym z niemoŜnością

realizowania potrzeby posiadania róŜnorodnych form interakcji z wybranymi

osobami ( Z. H. Lopata ).

Osamotnienie jest oderwaniem od potrzebnych związków z innymi lub

niezbędnego związku z bliską osobą ( S. R. Weiss ).

Osamotnienie to przykry stan psychiczny spowodowany niezadowalającą

ilością i jakością społecznych oraz emocjonalnych interakcji. Towarzyszą mu

gniew, poczucie zawiedzionych nadziei, pesymizmu oraz niezaradności (D.

Perlman, A. L. Peplau ).

Osamotnienie to uczucie zagroŜenia spowodowane brakiem lub

niezadowalającymi społecznymi interakcjami. Towarzyszą mu symptomy

stresu. Osamotnienie moŜe być reakcja na brak waŜnych społecznych

wzmocnień ( E.J. Young ).

12

Wszystkie definicje przedstawione w literaturze zgodne są w trzech

punktach:

1. Stwierdzają , Ŝe osamotnienie jest odczuciem subiektywnym i nie naleŜy

utoŜsamiać go ze społeczną izolacją.

2. Podkreślają, Ŝe osamotnienie jest rezultatem braku poŜądanych

społecznych relacji.

3. Stwierdzają, Ŝe osamotnienie zawsze jest związane z przykrymi emocjami

prowadzącymi do licznych zaburzeń zachowania.

Szukając przyczyn osamotnienia naleŜy zwrócić uwagę na wczesne

doświadczenia jednostki, historię wzmocnień społecznych, wartości i normy

kulturowe, poglądy jednostki.

W początkowym okresie dojrzewania ludzkie potrzeby intymne ulegają

zmianie w konsekwencji nawiązywania kontaktów koleŜeńskich i

przyjacielskich. Osamotnienie moŜe być kształtowane w okresie dzieciństwa,

kiedy formułuje się społeczna zaradność, społeczne umiejętności oraz koncepcja

samego siebie. Kiedy dziecko nie ma odpowiedniego towarzystwa do zabaw

dziecięcych, wówczas złoŜone relacje społeczne stają się niezrozumiałe dla

dziecka. Zachowanie dzieci znajdujących się w takich sytuacjach charakteryzuje

się niezaradnością i skrępowaniem. Ich społeczna niezaradność prowadzi

najczęściej do odrzucenia przez inne dzieci, negatywnej samoakceptacji, a w

konsekwencji do osamotnienia.

13

2.2 Sieroctwo duchowe dzieci jako konsekwencja zaburzeń

więzi emocjonalnych w rodzinie.

Sieroctwo jako zjawisko związane bezpośrednio z funkcjonowaniem rodziny

występuje między innymi w populacji dzieci, które mieszkają w swoich domach

rodzinnych. MoŜe ono przybrać postać sieroctwa społecznego, gdy rodzice nie

podejmują odpowiedniej opieki nad dzieckiem, nie zaspokajają jego

podstawowych potrzeb biologicznych i psychicznych, nie interesują się jego

sprawami, wynikami w nauce, kontaktami z rówieśnikami, nie troszczą się o

jego zdrowie itp., bądź postać sieroctwa duchowego, którego głównym

wyznacznikiem nie jest brak lub niedobór opieki rodzicielskiej, ale raczej

przeŜywanie przez dziecko faktu odtrącenia emocjonalnego.

Sieroctwo duchowe moŜe towarzyszyć sieroctwu społecznemu lub

naturalnemu, ale moŜe teŜ wystąpić odrębnie na tle braku zrozumienia i miłości

w rodzinie, przy zabezpieczeniu potrzeb biologicznych dziecka. Bardzo często

zdarza się, Ŝe dzieci maja zapewnione bardzo dobre, czasem wręcz luksusowe

warunki materialne, a jednak boleśnie odczuwają swoje osamotnienie.

W sytuacji, gdy dziecko zwraca się do swoich rodziców, szukając w nich

objawów uczuć, i nie znajduje odzewu, bo rodzice zaabsorbowani są swoimi

sprawami albo okazują w tym czasie zainteresowanie drugiemu dziecku, łatwo o

przykre emocjonalnie przeŜycia.

W ostatnich latach zaobserwowano wzrost liczby dzieci, które czują się

odtrącone przez swoich rodziców. Odtrącenie to nie jest jednoznaczne z

zaniedbywaniem materialnych potrzeb dziecka i coraz częściej występuje w tzw.

„dobrych” rodzinach.

„Poczucie sieroctwa duchowego zawiera trzy sprzęŜone ze sobą elementy

strukturalne :

▪ poczucie braku akceptacji emocjonalnej w rodzinie,

14

▪ poczucie braku zrozumienia przez rodziców,

▪ poczucie osamotnienia w rodzinie.”3

Jest ono zatem reakcją dziecka na niezaspokojenie przez rodziców potrzeby

miłości, psychicznego zrozumienia, więzi z rodziną, akceptacji i uznania

społecznego. Niezrealizowanie tych waŜnych potrzeb sprawia, Ŝe dziecko

faktycznie zaniedbane nie ma poczucia osierocenia, a Ŝyjące w „dobrej” rodzinie

moŜe tego doświadczać.

Na subiektywne odczuwanie własnego sieroctwa wpływa wiele rozmaitych

czynników. Podstawowym źródłem sieroctwa duchowego jest zaburzenie więzi

emocjonalnej między rodzicami a dzieckiem. MoŜe ono wyraŜać się wrogością

emocjonalną ( jawne odrzucanie dziecka, demonstrowanie wobec niego

negatywnych uczuć, okazywanie mu dezaprobaty ), obojętnością emocjonalną (

brak pozytywnych uczuć do dziecka, unikanie kontaktu, brak zainteresowania

nim i jego sprawami). Niekiedy wiąŜe się to z niedorozwojem ekspresji uczuć,

jednak najczęściej jest to spowodowane brakiem czasu , późnymi powrotami do

domu z pracy, zmęczeniem, nadmiernym angaŜowaniem się w sprawy

zawodowe czy towarzyskie.

Dziecko, które nie czuje w rodzicach oparcia uczuciowego i uwaŜa, Ŝe nie

jest przez nie kochane, odczuwa brak poczucia bezpieczeństwa, które jest

niezbędne dla prawidłowego psychicznego i fizycznego rozwoju dziecka.

Dziecko zagroŜone staje się niepewne, lękliwe, nieufne, zamknięte w sobie lub

teŜ okazuje niechęć lub nawet wrogość w stosunku do rodziców.

Dla dziecka więź z rodzicami jest niezbędna nie tylko do zaspokojenia

potrzeb uczuciowych, lecz jest równieŜ warunkiem jego prawidłowego rozwoju

emocjonalnego, bez czego nie moŜe być pełnowartościowej osobowości.

Źródło sieroctwa duchowego dzieci tkwi równieŜ w niewystarczającym

rozumieniu ich przez rodziców. Spowodowane to jest słabym kontaktem

psychicznym rodziców z dzieckiem, nieznajomością jego indywidualnych

3 A. Maciarz : Sieroctwo duchowe dzieci , w : Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze nr 6/ 1991b

15

potrzeb oraz złym interpretowaniem jego reakcji i zachowań. W konsekwencji

rodzice niewiele wiedzą o swoich dzieciach, a w podejmowanych działaniach

wychowawczych nie biorą pod uwagę jego indywidualnych potrzeb.

2.3 Samotność dziecka.

Termin człowiek samotny w powszechnym rozumieniu ujmowany jest

dwojako : jako ten, kto jest pozbawiony bezpośredniego kontaktu z ludźmi lub

jako ten, kto nie ma Ŝadnej bliskiej mu uczuciowo osoby.

Osamotniony człowiek dorosły , mając swój wewnętrzny świat, moŜe się do

niego schronić, natomiast dziecko jeszcze tego wewnętrznego świata nie posiada

lub posiada w stopniu bardzo ograniczonym i ściśle powiązanym ze światem

zewnętrznym.

Poczucie dziecięcego osamotnienia moŜe być świadome i nieświadome

(niemowlę nie ma jeszcze świadomości braku matki, lecz ma juŜ odczucie jej

braku). MoŜe tez mieć róŜne stopnie intensywności i róŜne zakresy. Dziecko

moŜe czuć się osamotnione całkowicie (dziecku wydaje się, Ŝe jest niczyje), lub

osamotnione częściowo (kiedy spośród bliskich dziecku osób jedna odchodzi,

lecz jedna pozostaje).

O samotności dziecka wciąŜ jeszcze wiemy mało. Mało teŜ ludzie dorośli

przywiązują wagi do dziecięcego poczucia osamotnienia. Wydawać by się

mogło, Ŝe w rodzinie pełnej , akceptującej dziecko nie ma podstaw do mówienia

o dziecięcej samotności, a jednak od jakiegoś czasu zwiększyła się częstotliwość

powstawania u dzieci poczucia osamotnienia. Decydujący wpływ ma na to styl

Ŝycia i niedocenianie przez rodziców psychicznych potrzeb dziecka.

PodwyŜszanie stopy bytowej ludności, szybkie tempo Ŝycia i powszechny brak

czasu sprawia, Ŝe rodzice próbują kompensować braki w stosunkach

16

emocjonalnych z dziećmi pieniędzmi, prezentami, itp. Wpływają w ten sposób

na kształtowanie u dzieci postaw konsumpcyjnych, co nie sprzyja wzmacnianiu

więzi uczuciowej.

Człowiek, dopóki nie moŜe o własnych siłach egzystować w otaczającej go

rzeczywistości, dopóki uzaleŜniony jest od dorosłych, chce być pewny, Ŝe jest

przez nich kochany, Ŝe go nie skrzywdzą, ani nie opuszczą. Jeśli takiej pewności

nie ma, powstaje u niego lęk przed osamotnieniem. Lęk ten ( nawet w formie

podświadomej ) daje się zauwaŜyć w zachowaniu i postawie dziecka. Wykazuje

ono większą chwiejność, lękliwość i niezdecydowanie.

Jednym z elementów wzmacniających więzi uczuciowe między rodzicami i

dziećmi są rozmowy zwierzeniowe. Dziecko chce opowiadać rodzicom, co

przeŜyło, co widziało, o czym przeczytało w ksiąŜce. Rodzice, którzy zawsze

znajdą czas dla dziecka i właściwie zareagują na jego zwierzenia, maja szansę

tak utrwalić potrzebę zwierzeń dziecięcych, Ŝe pozostanie ona stałym

składnikiem więzi. Jeśli jednak rodzice strofują dziecko za gadanie, śmieją się z

powaŜnych dla niego problemów, prosząc by dało im spokój, bo są zmęczeni,

odpowiadają, Ŝe nie mają czasu na słuchanie, odsyłają je do zabawek, kiedy ono

chce im coś waŜnego powiedzieć, zatracają tym samym szansę na wzmacnianie

więzi przy pomocy odwiecznego środka, jakim w stosunkach międzyludzkich są

właściwie stosowane słowa. Przedstawione wyŜej postawy rodziców sprawiaj, iŜ

dziecko łatwo zniechęca się do mówienia o sobie, zamyka się przed rodzicami i

ogranicza z nimi kontakty słowne.

DuŜe znaczenie dla usunięcia lub niedopuszczenia do poczucia osamotnienia

u dziecka ma kontakt fizyczny między nim a rodzicami. W Ŝyciu dziecka

pojawiają się waŜne chwile, w których nie słowa, lecz gesty i dotyk znaczą

najwięcej. Otarcie łez, pocałowanie i przytulenie likwiduje najskuteczniej

dziecięce cierpienie.

Poczucie osamotnienia u małego dziecka najczęściej spowodowane jest

fizyczną nieobecnością rodziców. U dziecka duŜego, wchodzącego w okres

17

dojrzewania, stan taki spowodowany jest psychicznym oddaleniem się od

rodziców. Jest to bardzo trudny okres rozwojowy. MłodzieŜ w tym czasie moŜe

przejawiać niepokój, agresywność, buntowniczość, zmienność nastrojów.

Rodzice, którzy nie starają się wtedy zrozumieć swego dziecka i pomóc mu a

takŜe nie znajdują czasu na rozmowę mogą stracić z nim zupełnie kontakt

psychiczny.

Niebezpieczeństwo dziecięcej samotności niesie ze sobą nie tylko burzliwy

okres dojrzewania. Grozi ono takŜe innym okresom rozwojowym, jeśli brakuje

rodzicom właściwej dozy uczucia. Zjawisko odtrącenia dzieci przez rodziców

występuje nierzadko w normalnych, tak zwanych „dobrych” rodzinach. Reakcją

dziecka na osamotnienie jest wrogość skierowana do rodziców, którą z czasem

przenosi na wszystkich dorosłych. Oprócz wrogości, dziecko odrzucone częściej

od innych skłonne jest do autoagresji i do ucieczki od rzeczywistości.

Zjawiskiem powodującym częściowe, a niekiedy nawet całkowite

osamotnienie dziecka jest rozwód rodziców. Jest ono konsekwencją rozluźnienia

lub zerwania więzi ojcowskiej czy macierzyńskiej. Więzi te moŜna jednak

zachować mimo rozwodu, choć wymaga to duŜego wysiłku i dobrej woli ze

strony ojca jak i matki, zrozumienia psychicznych potrzeb dziecka i prawdziwej

do niego miłości.

18

ROZDZAŁ III

Analiza badań własnych

PoniewaŜ w ostatnich latach odnotowano wzrost poczucia osamotnienia

dzieci w rodzinie, postanowiłam sprawdzić, czy zjawisko to występuje wśród

uczniów naszej szkoły.

W roku szkolnym 2007/2008 przeprowadziłam anonimową ankietę wśród

uczniów klas 4-6.

PoniewaŜ moim celem nie było zbadanie skali zjawiska, dokonałam tylko

badań wycinkowych, którymi objęłam 89 uczniów z losowo wybranych klas 4,

5 i 6. Do przeprowadzenia badania wykorzystałam narzędzie opracowane przez

panią Marzenę Sendyk.4 Kwestionariusz uzupełniłam pytaniami dotyczącymi

wieku, płci i sytuacji rodzinnej badanych. Ankietę anonimowo wypełniło 41

chłopców i 48 dziewczynek. Wśród badanych dzieci, 10 pochodzi z rodzin

wielodzietnych , 17 jest jedynakami a 62 posiada jedno lub dwoje rodzeństwa.

Jeśli chodzi o sytuację rodzinną, 66 dzieci mieszka z obojgiem rodziców,21 z

mamą i 2 z opiekunami. Zdecydowana większość rodziców badanych dzieci

pracuje ( 41 – oboje rodziców, 33 – tylko tata, 9 – tylko mama, 4- rodzice nie

pracują ). Aby zorientować się, jak duŜo czasu w tygodniu dzieci spędzają z

rodzicami, zapytałam o godzinę powrotu rodziców z pracy. Odpowiedzi dzieci

były następujące :

a) „między 14.00 a 16.00” ( 25 osób );

b) „po 16.00 i później” ( 12 osób );

c) „między 21.00 a 22.00” ( 8 osób );

d) „rodzice pracują na zmiany” ( 5 osób );

e) „mama jest zawsze w domu gdy przychodzę ze szkoły” ( 1 osoba ). 4 M. Sendyk : Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego. Kraków 2001, s.259

19

Druga część ankiety zawierała twierdzenia dotyczące relacji dzieci z

rodzicami.

Na podstawie wyników badań moŜna stwierdzić, Ŝe rodzice badanych dzieci

bardzo często zwracają na nie uwagę ( 71% ) i martwią się gdy ich dzieci są

smutne ( 42% ). Tylko 8% dzieci uwaŜa, Ŝe ich rodzice zwracają na nich uwagę

rzadko lub nigdy i nie martwią się gdy są smutni.

Zdecydowana większość dzieci ( 81% ) ma zaufanie do swoich rodziców,

jednak ze swoich osobistych problemów rodzicom zwierza się tylko 68%

badanych dzieci.

24% dzieci nie zwierza się rodzicom nigdy lub robi to bardzo rzadko. W

większości

przypadków, dzieci czują się w domu bezpieczne i szczęśliwe ( 97% ).

Połowa ankietowanych uwaŜa, Ŝe rodzice bardzo często wiedzą, co moŜe

sprawić im radość.

Znaczna grupa dzieci ( 79% ) czuje się rozumianych przez rodziców.

Pozostałe 21% uwaŜa, Ŝe rodzice rozumieją ich rzadko.

Na pytanie, jak często rodzice wiedzą jak cię pocieszyć, 53% dzieci

odpowiedziało, Ŝe sytuacja taka ma miejsce bardzo często, natomiast dla 21%

badanych – często lub czasem. Niestety były i dzieci, których odpowiedź

brzmiała – „rzadko” ( 5% ).

Nieco niepokojące okazały się wyniki dotyczące pytania : „czy myślisz, Ŝe

jesteście kochającą się rodziną?” AŜ 11% badanych dzieci stwierdziło, iŜ są

kochającą się rodziną tylko czasem, rzadko a nawet pojawiła się odpowiedź –

„nigdy” ( 3% ).

Pokaźna grupa dzieci ( 89% ) odczuwa bliskość swoich rodziców i

doświadcza okazywania uczuć w róŜnej formie ( 92% ).

Na pytanie : „jak często rodzice uśmiechają się do ciebie?”, 63% dzieci

odpowiedziało – bardzo często, 21% – często, 13% – czasem i 3% – rzadko.

20

Na podstawie wyników uzyskanych z ankiety moŜna stwierdzić, Ŝe 47%

rodziców często pomaga dzieciom rozwiązywać osobiste problemy, 34%

badanych dzieci mniema iŜ bardzo często, 11% – czasem a 8% ankietowanych

dzieci przyznaje się, Ŝe nigdy.

Jeśli chodzi o rozmowę rodziców z dziećmi, wyniki wyglądają następująco :

31% dzieci stwierdza, iŜ rodzice bardzo często przychodzą porozmawiać z nimi

do ich pokoju, 21% uwaŜa, Ŝe często, 16% odpowiedziało, Ŝe rodzice

rozmawiają z nimi czasem, natomiast aŜ 32% dzieci ujawniło, iŜ rodzice

rozmawiają z nimi rzadko lub nigdy.

Dobre porady dotyczące postępowania otrzymuje od swoich rodziców 92%

pytanych dzieci. Rodzice 83% dzieci wybaczają swoim dzieciom popełniane

błędy.

Zdecydowana większość dzieci ( 86% ) uwaŜa, Ŝe rodzice są z nich

zadowoleni bardzo często lub często, 11% twierdzi, Ŝe czasem a 3% myśli, Ŝe

rzadko.

Na pytanie : „jak często rodzice chwalą cię za twoje zachowanie?”, 47%

odpowiedziało, Ŝe bardzo często, 31% – często, 13% – czasem, 5% – rzadko a

3% – nigdy.

50% dzieci stwierdza, iŜ rodzice bardzo często okazują zainteresowanie ich

sprawami i przeŜyciami, 36% uwaŜa, iŜ rodzice interesują się nimi często, 8%

myśli, Ŝe czasami a 5% przyznaje, iŜ rodzice interesują się nimi rzadko.

O problemach szkolnych z rodzicami bardzo często lub często lubi

rozmawiać 69% dzieci, 21% – czasem a 10% rzadko lub nigdy.

Większość dzieci ( 73% ) lubi spędzać wolny czas w domu.

Oto wnioski wypływające z ankiety :

1. Dzieci mają zaufanie do swoich rodziców i czują się przez nich kochane.

2. Dom rodzinny jest dla dzieci bezpieczny i szczęśliwy.

21

3. Dzieci nie zawsze chętnie zwierzają się rodzicom ze swoich osobistych

problemów.

4. Rodzice niechętnie podejmują rozmowę z dziećmi.

Analizując przedstawione wyŜej wyniki badań moŜna stwierdzić, iŜ wśród

badanych dzieci istnieje znikomy procent dzieci, które mogą czuć się

osamotnione w swoich rodzinach. PoniewaŜ badania przeprowadzone były na

małej, losowo wybranej grupie, zdaję sobie sprawę, iŜ nie obrazują one całej

skali zjawiska. Ponadto nie mam pewności, czy dzieci odpowiadając na pytania

były całkowicie szczere, gdyŜ niektóre pytania dotykały ich sfery emocjonalnej.

1

3

5

7

911

13

15

17

19

21

23

25

27

29

bar

dzo

czę

sto

czę

sto

czas

em

rzad

ko

nig

dy

0

5

10

15

20

25

pytania ankiety

wyniki ankiety-klasa 4

22

12345678910111213141516171819202122232425262728293031

bard

zo c

zęst

o

czę

sto

czas

em

rzad

ko

nigd

y

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

pytania ankiety

wyniki ankiety-klasa 5

23

1

4

710

13

16

19

22

25

28

31

bar

dzo

czę

sto

częst

ocz

asem

rzad

kon

igd

y

0

5

10

15

20

25

30

35

pytania ankiety

wyniki ankiety - klasa 6

24

1234567891011121314151617181920212223242526272829

bard

zo

często

często

czasem

rzad

ko

nig

dy

0

10

20

30

40

50

60

70

80

pytania ankiety

wykres zbiorczy

25

ZAKO ŃCZENIE

Rodzina stanowi waŜny element kaŜdego społeczeństwa. Obecnie

znajduje się ona pod wpływem wielu czynników, które decydują o jej

przemianach. Nie zawsze przemiany te mają charakter pozytywny. Często niosą

za sobą wiele zagroŜeń, do których zaliczyć moŜna : bezrobocie, ubóstwo,

kryzys wartości społecznych i moralnych a takŜe zagubienie cywilizacyjne

młodego pokolenia. W ostatnich latach nastąpił równieŜ rozwój patologii

społecznej oraz wzrost liczby rodzin o zaburzonej strukturze wewnętrznej.

Trudności, które powstały w nowych warunkach społeczno –

gospodarczych, spowodowały niewydolność wielu współczesnych rodzin,

wyraŜającą się między innymi zaburzeniami w stosunkach między rodzicami a

dorastającymi dziećmi.

Powszechne stało się stanowisko, Ŝe przyczyną większości niepowodzeń

wychowawczych rodziców jest niedocenianie psychicznych potrzeb dzieci, a

takŜe nieznajomość ich problemów i stanu emocjonalnego. Niezbędne jest więc

zainteresowanie rodziców sprawami dzieci, czas na bezpośrednie z nimi

kontakty, przede wszystkim w postaci rozmów.

Jednocześnie rodzice powinni zachęcać dziecko do mówienia o sobie, swoich

przeŜyciach i zwierzania się ze swoich kłopotów. Rodzice, którzy zawsze

znajdują czas na rozmowę i pozytywnie reagują na jego zwierzenia, mają szansę

utrwalić tę naturalna potrzebę dziecka. Jeśli natomiast je strofują, lekcewaŜą

jego sprawy i śmieją się z nich, nie maja czasu na słuchanie, reagują

obojętnością bądź wykorzystują jego szczerość przeciwko niemu, nie mają szans

na wzmocnienie więzi z dzieckiem poprzez słowa.

26

JeŜeli dziecko ma świadomość, Ŝe rodzice powaŜnie traktują jego problemy,

Ŝe moŜe liczyć na ich pomoc i wsparcie, utrwala się zaufanie.

Innym sposobem wzmocnienia więzi między rodzicami a dzieckiem jest

włączenie dziecka w sprawy rodzinne poprzez wspólne planowanie i

realizowanie róŜnorodnych zamierzeń, uczestnictwo w pracach domowych a

takŜe atrakcyjne spędzanie czasu wolnego.

Dla utrzymania więzi waŜne jest równieŜ kształtowanie u dziecka

przekonania, Ŝe jest

kochane, poprzez otwarte wyraŜanie uczuć. Pewność uczuć ze strony rodziców

umoŜliwia zaspokojenie potrzeby miłości, przynaleŜności, a takŜe potrzeby

bezpieczeństwa co z kolei wiąŜe się z prawidłowym rozwojem

psychospołecznym jednostki i funkcjonowaniem jej w społeczeństwie w

dorosłym Ŝyciu.

27

BIBLIOGRAFIA

1. Dymara B., Dziecko w świecie rodziny. Kraków 1998

2. Gajewska G., Elementy pedagogiki opiekuńczej oraz metodyki opieki i

wychowania.

Zielona Góra 2001

3. Gajewska G., Pedagogika opiekuńcza i jej metodyka. Zielona Góra 2004

4. Izdebska H., Nasze dzieci i my. Warszawa 1961

5. Jodłowska B., Dziecko w kręgu wychowania. Kraków 2002

6. Kawula S., Człowiek w relacjach socjopedagogicznych. Toruń 1999

7. Kawula S., Brągiel J., Janke A., Pedagogika rodziny. Toruń 2001

8. Kmiecik – Baran K., Poczucie osamotnienia – charakterystyka zjawiska.

„Przegląd Psychologiczny” 1988, nr 4

9. Łopatkowa M., Samotność dziecka. Warszawa 1983

10. Maciarz A., Cechy rodzin dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego.

„Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze” 1992, nr 8

11. Sendyk M., Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa

duchowego.Kraków 2001