O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Áåðäî3 íîìèäàãè ¹àðîêàëïî3 Äàâëàò óíèâåðñèòåòè Ôèçèêàâèé êèìå âà êèìå òåõíîëîãèÿñè êàôåäðàñè

ÒO’QIMAChILIK ÌÀÒÅRIÀLShUNOSLIGI

fanidan

ma’ruzalar matni

Òuzuvchilar: Ç.Áåêìóðàòîâà,Ã.Áàéìóðàòîâà

Нукус - 2007 y.

M U N D A R I J A

1. 1-Ma’ruza: To’qimachilik materialshunosligi fanining ahamiyati. O’zbekistonda to’qimachilik sanoatining rivojlanishi..................................................... 2. 2-Ma’ruza: To’qimachilik tola, ip moddalarining molekula tuzilishi, tsellyuloza, oqsil moddalarning tuzilishi va xususiyatlari................................................ 3. 3-Ma’ruza: To’qimachilik tabiiy tolalarning olinishi..................................................... 4. 4-Ma’ruza: Kimyoviy tolalarning olinishi..................................................................... 5. 5-Ma’ruza: Tola va iplarni sinishda namuna olish. Namuna turlari, namunani sinashda olingan natijalarni baholash........................................................... 6. 6-Ma’ruza: To’qimachilik, tola, iplarning geometric xususiyatlari. Tolalarning uzunligi....................................................................................................... 7. 7-Ma’ruza: To’qimachilik, tola, iplarning chiziqli zichligi va nuqsonlari...................................................................................................................... 8. 8-Ma’ruza: To’qimachilik tola, iplarning mexanik xususiyatlari. Yarim davrli cho’zilishi deformatsiyada olinadigan ko’rsatkichlar................................. 9. 9-Ma’ruza: To’qimachilik tola, iplarning bir davrli va ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlar.................................................... 10. 10-Ma’ruza: To’qimachilik tola va iplarning siqilishi, iplarning eshilishi va egilishi...................................................................................................... 11. 11-Ma’ruza: To’qimachilik gazlamalarining tasnifi. O’rilish turlari............................................................................................................. 12. 12-Ma’ruza: Gazlamalarning tuzilishi bo’yichsa ko’rsatkichlari: zichligi, iplar bilan to’ldirilishi va kovakligi................................................................ 13. 13-Ma’ruza: Trikotajning tasnifi , o’rilish turlari. Tuzilish bo’yicha ko’rsatkichlari................................................................................. 14. 14-Ma’ruza: Noto’qima materiallarning tuzilishi va asosiy ko’rsatkichlari............................................................................................................. 15. 15-Ma’ruza: Tayyor mahsulotlarning mexanikaviy xususiyatlari............................... 16. 16-Ma’ruza: Gazlamalarning yemirilishiga chidamliligi, g’ijimlanishi va bikrligi.................................................................................................................... 17. 16-Ma’ruza: Tayyor mahsulotlarning fizikaviy xususiyatlari (namlik,havo,chang,bug’ o’tkazuvchanligi,elektrlanishi va optic xususiyatlari)..................................................

18. 18-Ma’ruza: To’qimachilik materiallarning nuqsonlarini va navini aniqlash ...........

1-ÌÀ’RUZA

Ìàvzu: ÒO’QIMAChILIK MATERIALShUNOSLIGI FANINING AHAMIYATI. O’ZBEKISTONDA ÒO’QIMAChILIK SANOATINING

RIVOJLANIShI

Ìà’ruza rejasi: 1. To’qimachilik materialshunosligi fanining rivojlanishi 2. To’qimachilik materialshunosligi fanining fundamental fanlar bilan bog’liqligi 3. O’zbekistonda to’qimachilik sanoatining rivojlanishi 4. To’qimachilik tola và iplarning tasnifi

À d à b i yo t l à r :

1. I.Karimov «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida» Ò. «O’zbekiston» nashriyoti, 1995 y. 2. G.N.Êukin., À.N.Sîlîvåv. Òåkstilnoe materialovedenie. 1-qism 1985 y, 2-qism 1989 y, 3-qism 1992 y., Ì., Lågpromizdat. 3. À.I.Êîblyakîv và boshqalar: «Laboratorniy praktikum pî tekstilnomu materialovede- niyu», Ì. 1989 y. 4. U.Ì.Ìàtmusaev. Poya po’stlog’idan olinuvchi tolalar. Ò., 1992 y. 5. N.G.Àbbosova., À.Z.Àbdulaev. Òàbiiy ipak ishlab chiqarish. Ò., 1992 y. 6. Sh.Isxakov. To’qimachilik tolalari. Ò., 1988 y. 7. To’qimachilik tolalarining standartlari O’z RST 614-94; 634-94 y. 8. U.Ì.Ìàtmusaev. To’qimachilik materialshunosligi fanidan ma’ruzalar matni. Ò., ÒÒYÅSI, 1999 y. 1. To’qimachilik materialshunosligi fani to’qimachilik materiallarining, ya’ni: tola, ip, eshilgan mahsulot, gazlama, trikotaj và noto’qimalarning olinishini, tuzilishini, xususiyatlarini và shu xususiyatlarni o’rganishda ishlatiladigan uslub và asboblardan foydalanishni o’rgatadi. To’qimachilik sanoatining rivojlanishi bilan to’qimachilik fani ham rivojlana boshlagan. XVI asrning boshlanishida Leonardo và Vinchi (1452-1519) kemalarda ishlatiladigan arqonlarning namligini, ishqalanishga chidamliligini và yog’onligini o’gangan. XVII àsrning 2-yarmida ingliz olimi Guk deformatsiyani kuchlanishi bilan proportsionallik qonunini yaratgan và tibiiy ipakni tuzilishini o’rganib, kimyoviy tolalarni olish mumkinligini bayon etgan.

1750 yil Italiyaning Òurin shahrida «konsitsion» degan laboratoriya tashkil etilib, tibiiy ipakning namligi maxsus asboblarda aniqlangan. XVIII asrning 2-yarmida Rossiya Akademiyasining olimi - P.I.Richkov to’qimachilik materiallarining xususiyatining o’rganib, yangi tolalarni ishlab chiqarish bo’yicha ish olib borgan. 1828 yil prof. À.F.Ozerskiy «Paxtani yigirish» kitobini yozgan. 1850 yil prof. À.F.Ozerskiy, prof. N.À.Vasilevlar Moskva Oliy texnik bilim yurtida to’qimachilik materiallarining sifatini aniqlash bo’yicha laboratoriya tashkil etishgan. 1927 yil prof. S.A.Fedorov rahbarligida NITI-to’qimachilik ilmiy-tadqiqot institute tashkil etilgan. Bu institutda to’qimachilik sohasi bo’yicha yirik olimlar: N.Ya.Kanarskiy, A.A.Sinisiin, V.V.Linde, V.V.Zotikov va A.N.Solov’evlar ishlashgan. 1934 yil “NITI” ayrim tarmoq bo’yicha mustaqil institutlarga ajrab ketdi. 1944 yil MTI (Moskva to’qimachilik ibstituti)da to’qimachilik materialshunosligi kafedrasi ochildi. Uning rahbari bo’lib prof. G.N.Kukin 1980 yilga qadar ishladi. O’zbekistonda paxtaning xususiyatlarini o’rganish bo’yicha Respublika paxta sanoati ilmiy markazi hamda to’qimachilik va yengil sanoat institutining kafedra olimlari ilmiy ishlarni olib boradilar. Tabiiy ipakning xususiyatlarini o’rganish bo’yicha O’zbekiston tibiiy ipak sanoati shug’ullanadi. To’qimachilik materialshunosligi fanini rivojlantirishda O’zbekiston olimlari - akademik, M.A.Xojinova, professorlar, M.X.Xolmatov va V.V.Yakovlevlar katta hissa qo’shganlar. Bizning institutda 1957 yil prof. M.A.Xojinova rahbarligida to’qimachilik materialshunosligi kafedrasi ochildi va 1973 yildan boshlab kafedra “Materialshunoslik va to’qimachilik mahsulotlarining sifatini boshqarish” bo’yicha muhandislarni tayyorlab chiqara boshladi. Chet el materialshunos olimlaridan V.Jurek (Polsha), Peres, Xerl (Ingliz), A.Parizo (Frantsiya) Shvarts, Sakel (AQSh) fanni rivojlanishga katta hissa qo’shganlar. Shvetsariyaning “Tsel’veger-Uster” firmasining olimlari butun dunyo bo’yicha tarqalgan “Uster” asbobini yaratishdi. Paxta tolasining sifatini aniqlashda AQShda “Spinlab” sistemasi yaratildi.

2. To’qimacholik materialshunosligi fani fizika, kimyo, matematika, mexanika fanlariga asoslangan holda taraqqiy etadi. To’qimachilik meterialshunosligi fani texnikaviy fanlarga kiradi. Shuning uchun mexanika eliktrotexnika, avtomatika fanlariga tayanadi.

To’qimachilik materialshunoslik faniga yaqin fanlardan: sanoat mollarining tovarshunoslik fani, tikuvchilik sanoatining materialshunosligidir.

To’qimachilik materiallarining ahamiyati. To’qimachilik materiallari xalq xo’jaligi tarmoqlarida keng ishlatiladi. Uni ishlatmagan birorta sanoat tarmoqlari yo’q.

Asosiy to’qimachilik mahsulotlari kiyim kechak va xo’jalikda ishlatiladi. Masalan: rivojlangan davlatlarda kiyim kechak uchun 35-40 foiz, xo’jalik maqsadlari uchun 20-25 foiz, texnikada 30-35 foiz va boshqa maqsadlar uchun 10 foizgacha islatiladi. Shu foizlardan ko’rinib turibdiki, texnikada ham to’qimachilik maxsulotlari ko’p ishlatilar ekan. Hozirgi yo’nalish texnikada ishlatiladigan mahsulotlarni asosan kimyoviy tolalardan ishlab chiqarishni talab etmoqda. Tibbiy tolalar asosan kiyim-kechak uchun ishlatilmog’I lozim.

3. Avval sobiq Ittifoq tarkibida O’zbekiston xom-ashyo manbai bo’lib hisoblanar edi. Chunki respublika paxta, ipak, kanop tolalarini ishlab chiqarish bo’yicha birinchi o’rinda turar edi.

Yetishtirilgan paxts tolasining faqat 9-10 foizi Respublikada to’qima-chilik tayyor mahsulotlarini ishlab chiqarishga ishlatilar edi. Paxtaning qolgan 90 foizi tola sifatida sotilgan. Bugungi kunda 25 foiz paxta tolasidan mahsulot ishlab chiqarilmoqda. To’qimachilik xom-ashyolaridan mahsulot ishlab chiqarish uchun yirik to’qimachilik va yengil sanoat korxonalari mavjud. Toshkent, Buxoro, Andijon, Namangan to’qimachilik kombinatlari va ularning shohobchalari, Toshkent, Samarqand, Jizzax, Buxoro, Andijon trikotaj fabrikalari, yirik “Yulduz”, “Qizil tong” tikuvchilik fabrikalari, Toshkent, Chrchiq, Yangi yo’l, Namangan, Farg’ona poyabzal fabrikalari, yirik Marg’ilon, Namangan va Shaxrisabz ipak fabrika va kombinatlari mavjud. Bu kombinat va fabrikalarning ishlari, ya’ni ta’minoti, mahsulotning sotilishi hammasi markazdan - Moskvadan rejalashtirilar edi.

Ittifoq tarqab Respublikamiz o’z mustaqilligiga erishgandan keyin rejalashtirish, taqsimlash tizimidan voz kechib, jahon tsivilizataiyasi yo’liga tushib oldi.

Hozir bizning Respublika taraqqiyoti Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan bozor iqtisodiyotining tamoyillari asosida rivojlanmoqda.

1. Iqtisodiyot siyosatdan yuqori bo’lishi kerak 2. Davlat bosh islohotchi bo’lishi lozim 3. Qonun barcha narsadan ustivor bo’lishi kerak 4. Kuchli ijtimoiy siyosat yuritish zarur 5. Islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish lozim Bugungi kunda katta-katta zavod va fabrikalar aktsionerlik, hissadorlik

jamiyatlarga, kichik fabrikalar esa birjalarda sotilmoqda va qo’shma korxonalarga aylantirilmoqda. Ilgarigi engil sanoat vazirligi xozirda “O’zbekengilsanoat” aktsionerlik jamiyatiga aylantirilgan. 1996 yil 29-apreldagi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 166-qarori bilan O’zbekengilsanoat va Mahalliy Sanoatlarga kredit berish yo’li bilan yangi korxonalarni ishga tushirish rejalashtirilgan.

Bugungi kunda O’zbekengilsanoat aktsionerlik jamiyati tarkibida 9 korxona mahsulot ishlab chiqarmoqda.

1. Qabul-To’ytepa tekatil. 2. Marg’ilon “Ipakchi” xissadorlik jamiyati qoshida “Spining silk”

qo’shma korxonasi. Ipak chqindilaridan ip yigirish (Italiya). 3. Farg’ona poyabzal korxonasida “UZSALAMAN” qo’shma korxonasi

(Germaniya). 4. G’alaba payon Toshkent viloyatida Gulmir-Deri (Turkiya). 5. Erkaklarning charm kurtkasini ishlab chiqaruvchi Qarshiteks-Turkiya

bilan. 6. Namanganda “Asnam tekstil” (Turkiya) bilan. 7. Andijon to’qimachilik birlashma “ANTONTEKS” qo’shma korxonasi

(Turkiya) keng choyshablar ishlab chiqaradi. 8. Samarqand pillakashlik korxonasi qoshida “Afg’on-Samarqand-

Buxoro” ishlab chiqaruvchi qo’shma korxonasi. Bundan tashqari O’zbekengilsanoat aktsionerlik jamiyati tarkibida 15 ta

qo’shma korxona ishga tushirish rejalashtirilgan. Shu vaqt ichida Mahalliy sanoat bo’yicha 8 qo’shma korxona ishga tushirish rejalashtirilgan.

4. To’qimachilik sanoatida ishlatiladigan hamma tolalar kelib chiqishi bo’yicha ularni olish usuli va kimyoviy tarkibi bo’yicha ikkita sinfga bo’linadi.

1. Tabiiy tolalar 2. Kimyoviy tolalar. Tabiiy tolalar tabiatdan organic moddalardan ya’ni: o’simliklardan va

jonivorlardan olinadi. Noorganik tolalar mineral birikmalardan asbest tolasi olinadi.

O’simliklardan: 1. Urug’lardan olinadi. (Paxta) 2. Poyalardan (zig’ir, kanop) 3. Barglardan (manila, sisal) Jonivorlardan: 1. Hayvonlardan (qo’y, echki, tuya, quyon juni) 2. Qurtlardan (tabiiy ipak) Kimyoviy tola ikki turga bo’linadi. 1. Sun’iy tolalar 2. Sintetik tolalar. Sun’iy tolalar tabiatda mavjud bo’lgan yuqori molekulali moddalarning

molekulalarini kimyoviy usul bilan boshqatdan tartibli xolatga keltirish yo’li bilan boshqatdan tartibli holatga keltirish yo’li bilan olinadi. (Viskoza, atsetat, kazein).

Sintetik tolalar tabiatda oddiy moddalarning molekulalarini (etilen, benzol, furfurol) yuqori bosimda, yuqori haroratda sintezlash yo’li bilan olinadi.

To’qimachilik iplarining tasnifi. To’qimachilik tayyor mahsulotlar (gazlama, trikotaj, eshilgan iplar va h.k.) asosan to’qimachilik iplardan ishlab chiqiladi

To’qimachilik iplari olinishi bo’yicha 3 tipga bo’linadi.

Elementar iplar-uzunligi bo’yicha bo’linmaydigan yakka ipga aytiladi.

Elementar iplar kompleks iplarni tashkil etadi. Elementar iplarning ko’ndalang kesimi har xil shakida bo’lishi mumkin.

Tsilindr va noto’g’ri geometric shaklda bo’lishi mumkin. Bunday iplarning mexanikaviy xususiyatlari yaxshi bo’ladi, chunki ishqakanish kuchi ortadi. Elementar iplar bir hil va har xil polimer moddalardan olinishi mumkin. Agar iplar har xil moddalardan olingan bo’lsa, bikomponent iplar deb ataladi. Masalan: akril bikomponent ipi.

1. Dastlabki 2. Birlamchi 3. Ikkilamchi iplar

Dastlabki iplar sxemasi

Elementar iplar Mono iplar Tilimlab olingan iplar

Birlamchi iplar

Yigirilgan iplar Kompleks (to’da) iplar Tilimlab olingan iplar

oddiy hajmiy shakldor elimlangan hajmiy ip eshilgan ip

Ikkilamchi iplar

Shakldor Pishitilgan Hajmiy

oddiy kompleks

Monoiplar - yakka iplar uzunligi bo’yicha bo’linmaydi,bevosita to’qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Monoiplarga asosan kimyoviy sintetik iplar (kapron, polipropilen, poliuretan) kiradi.

Tilimlab olingan iplarga yakka iplar kiradi. Bunda qog’ozlarni va metal penkalarni to’g’ri burchakli qilib kesiladi. Bu iplar ham bitta moddadan yoki aralashma moddalardan olinishi mumkin. Har xil ko’rinishdagi kesilgan iplarni elimlab ham olinadi.

2. Birlamchi iplar. Birlamchi iplarni olish uchun dastlabki iplar ishlatiladi. Tibiiy va

kimyoviy tolalarni yigirish usuli bilan olingan iplar ham birlamchi iplarga kiradi.

Kompleks iplar bir qancha elementar iplardan tashkil topgan bo’ladi. Kompleks iplarni ishlatish maqsadiga nisbatan elementar iplarning soni 6-120 tagacha bo’lishi mumkin (texnikada ishlatiladigan iplardan tashqari).

Kompleks iplar asosan kimyoviy elementar iplardan tashkil topgan bo’ladi. Tabiiy ipak ipi elimlangan kompleks iplarga kiradi. Kimyoviy kompleks iplarga qo’shimcha ishlov berib, uning tuzilishi o’zgartirilsa, katta hajmli iplar olinadi (elastik iplar). Kompleks iplar odatda eshilgan holatda ishlatiladi. Ularga ko’p katta bo’lmagan ( )13030 ÷=э eshish beriladi.

Yigirilgan iplar asosan tabiiy tolalarni va kimyoviy shtapel tolalarni yigirish usuli bilan olinadi. Iplar bir jinsli tolalardan yoki har xil tolalarning aralashmasidan yigirib olinishi mumkin.

Tolalarni yigirish usuliga nisbatan yigirilgan iplarning nomi har xil bo’ladi.

Masalan: Paxta tolasi uzunligiga nisbatan uch xil usul bilan yigiriladi. a) Uzun tolali paxta ( )ммLш 5035 ÷= taroqli usul bilan yigirilib olinsa

taroqli ip deb ataladi. Bu iplarning chiziqli zichligi kichik ( )текс4,155 ÷ , ipi teks, mayin bo’ladi.

Nafis gazlamalarni va tikuv sanoatida ishlatiladigan g’altak iplarni olish uchun ishlatiladi.

b) O’rta tolali paxta ( )ммLш 3426 ÷= Karda usuli bilan yigirib olinsa, karda ipi deb ataladi. Karda ipining chiziqli zichligi o’rtacha (11,8-71,4 текс) bo’ladi. Bu iplar asosiy gazlama turlarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.

v) Sifati past bo’lgan va kalta tolalardan ( )ммLш 3018 −= apparat usuli bilan yigirilgan ipni apparat ipi deb ataladi. Olingan ipning yo’g’onligi issiqlikni yahshi saqlaydigan yumshoq gazlamalarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.

Birlamchi iplardan shakldor iplarni olish jarayonida ipni uzunligi bo’yicha ayrim qisimlarini ipning o’rta yo’g’onligiga nisbatan bir qancha barobar kichik yoki katta qilib yigiriladi. Bunday iplardan to’qilgan gazlamalarning yuzasida har xil shakllar hosil bo’ladi. Bu bilan gazlamaning turi o’zgartiriladi.

Chirmovli iplar ikki qismdan iborat bo’ladi.

a) O’zak ip uchun kapron, lavsan ishlatiladi. b) Ipning tashqi qatlamiga paxta tolasi ishlatiladi. O’zak ipni eshish

jarayonida paxta tolasi qo’shib eshiladi, natijada ipning yuzasida faqat paxta tolasi bo’ladi. Paxta ipining xususiyatiga ega bo’lgan, lekin undan mustahkamroq iplar olinadi.

Hajmiy iplar. Kimyoviy termoplastik iplarni qo’shimcha issiqlik bilan ishlov berib olinadi. Bunday iplarning solishtirma hajmi va cho’ziluvchanligi katta bo’ladi. Hajmiy iplarga-elastik, grafon, taslan va hokazo kiradi. Bu iplar kapron, lavsan, nitron. Kompleks iplardan olinada. Hajmiy iplardan olingan gazlamalar tashqi ko’rinish bo’yich jun gazlamasiga o’xshaydi. Issiqlikni yaxshi saqlaydi, yumshoq, f’ijim bo’lmaydi.

3. Ikkilamchi iplar. Ikkilamchi iplar birlamchi iplarni alohida yoki bir-biriga qo’shib

qo’shimcha eshib, pishitib olinadi. Bunday iplarning fizik-mexanik xususiyatlari yaxshi bo’ladi. Ikkilamchi iplardan yuqori sifatli ko’ylakbop, kostyumbop gazlamalar ishlab chiqariladi.

To’qimachilik iplarni pardozlash bo’yicha quyidagi guruhlarga ajratiladi. 1. Oqartirulmagan iplar. 2. Oqartirilgan iplar. 3. Merseritslangan iplar (ishqor bilan ishlov berilgan). 4. Bo’yalgan iplar. 5. Melanj iplar (har xil rangga bo’yalgan toladan olingan ip). To’qimachilik iplarini ishlatish bo’yicha quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. Gazlamalarni ishlab chiqarish uchun ikki xi lip ishlab chiqariladi:

tanda va arqoq. Tanda ipiga arqoqqa nisbatan sifatli tola ishlatiladi. 2. Trikotaj mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun. 3. Tikuvchilik sanoatida ishlatiladigan g’altak iplarni olish uchun. 4. Maxsus maqsadlar uchun - to’r, tyul (deraza parda), kord va h.k. Yuqoridagi mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun yigirilgan iplarga har

xil talablar qo’yiladi. Masalan: trikotaj sanoatida ishlatiladigan iplar yumshoq va kam eshilgan bo’lishi kerak. Yo’g’onligi bo’yicha noteksligi kichik bo’lishi kerak. G’altak iplarni olish uchun yigirilgan iplar mustahkam, silliq, yaxshi eshilgan bo’lishi kerak.

Nazorat savollari:

1. To’qimachilik materialshunosligi faninig vazifasi va maqsadi. 2. To’qimachilik materialshunosligi faninig rivojlanishi. 3. Materialshunoslik fani qaysi fanlarga kiradi. 4. O’zbekistonda to’qimachilik sanoatining rivojlanishi. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti - I.A.Karimov tomonidan ishlab

chiqilgan tamoyillar. 6. O’zbekiston to’qimachilik sanoatida ishlab turgan qo’shma

korxonalardan qaysi birini bilasiz?

7. Tabiiy va kimyoviy tolalar deb nimaga aytiladi? 8. To’qimachilik iplarining tasnifini aytib bering.

2-MA’RUZA

Mavzu: TO’QIMAChILIK TOLA, IP MODDALARINING MOLEKULA TUZILIShI, TSELLYULOZA, OQSIL

MODDALARNING TUZILIShI VA XUSUSIYATLARI

Ma’ruza rejasi: 1. Tola moddalarining molekula tuzilishi 2. Tsellyulozaning tuzilishi va xususiyatlari 3. Tola oqsil moddalarining tuzilishi va xususiyatlari

1. Hamma organic tolalar yuqori molekulali moddalarga kiradi ya’ni, ularni polimer deb ham ataladi. “Poli” - ko’p, “mer” - zarracha. Tola moddalarining molekula tuzilishi uchta omil bilan belgilanadi: 1. Tolani tashkil etuvchi elementar 2. Shu elementarning bir-biri bilan bog’lanishi 3. Elementarlarning o’zaro joylanishi 1. Tolalarni tashkil etuvchi elementar quyidagilardan iborat: a) Molekula-tolalar uchun makromolekula (macros-katta) deb ataladi. Masalan: CH2=CH2 etilin oddiy modda, monomer polimer bo’lsa polietilen bo’ladi (-CH2-CH2-)n n-polimerlanish darajasi b) Mikrofibrill -bir qancha makromolekula birlashmasi v) Mikrofibrill -katta fibril

g) Tola qatlami – fibril qatlami 2. Elementlarning o’zaro bog’lanishi ikki xil bo’ladi. a) Elementar kimyoviy bog’ bilan yoki vodorod bog’I bilan birlashadi. b) Molekulalar o’zaro tortish kuchi bilan, Van-der-Vaals (Niderland

fizigi) kuchi bilan Van-der-Vaals kuchi uch xil bo’ladi. a) Orientatsiya kuchi - bu nochor qutublangan(dipol) molekulalarga oid b) Induktsion kuchlar - bu kuch ikkita molekula zaryadlarini bir-biriga

ta’sirida hosil bo’ladi v) Dispertsion kuchlar - bu kuch ikkita yaqinlashgan molekulalarning

elektronlarini tortish kuchi Eng katta kuch bu kimyoviy bog’ bo’lib hisoblanadi. Bu kuchlarni

quvvat bilan o’lchasak kimyoviy bog’lar - 80-800 êæ/ìîëü. vodorod bog’lar - 20-40 êæ/ìîëü, Van-der-Vaals kuchi - 0,8-8 êæ/ìîëü

3. Molekulalarda elimentlarning joylanishi. Polimer middalarning

molekula tuzilishi 3 xil bo’ladi. Agar har xil element turini A,B,S deb belgilasak, molekula tuzilishini quyidagicha yozish mumkin.

-A-A-A-A-A- GOMOPOLIMER

-A-B-A-B-A- SOPOLIMER -A-A-A-B-B-B- BLOKPOLIMER 2. Tarmoqli tuzilish - asosiy zanjirlardan yon tomonga tarmoqlangan

bo’ladi. -E-E-E- -S-S-D-S-S-D-S-S- Oqsoqli moddalar molekulasi -E-E-E- 3. To’rsimon tuzilish - bu tuzilishda har bir element to’rt tomondan bir

biri bilan bog’langan. Bu tuzilishda polimerlardan tola olib bo’lmaydi. Bu polimer plyonka, plastmassa olishda ishlatiladi.

-A-A-A- -A-A-A- -A-A-A- Polimer moddalar molekulasi ikki xil (amorf va kristall) holatda bo’ladi. Amorf holatda joylashgan molekulalar yo’nalishi va molekulalar ora-

sidagi masofa har xil bo’ladi, ya’ni molekulalar tartibsiz holatda joylashadi (a) Bunday tolalarning cho’ziluvchanligi katta, mustahkamligi kam bo’ladi. Kristal tuzilishidagi molekulalar kristal panjarasini hosil qiladilar, ya’ni

molekulalar tartibli holatda joylashgan bo’ladi (b). Molekula yo’nalishi va ularning orasidagi masofa bir xil bo’ladi. Paxta

tolasi va ipak molekulasi ikkita tuzilish aralashmasidan iborat. (V) jun tolasi amorf tuzilishli bo’ladi.

2. Tsellyulozaning tuzilishi. Tsellyuloza o’simlik tolalarning asosiy

moddasi bo’lib hisoblanadi. Tsellyuloza ayrim sun’iy kimyoviy tolalarni (viskoza, atsetat, triatsetat) olishda ham ishlatiladi.

Tsellyuloza hamma o’simliklarda bo’ladi, lekin hex vaqt sof holda uchramaydi. O’simliklarda tsellyuloza boshqa moddalar bilan o’ralgan holda uchraydi. Tsellyulozaning yo’ldoshiga pentozan, geksozan, lignin, pectin moddalari kiradi. Kimyoviy sun’iy tolani olishda asosan archa yog’ochlaridagi va paxtaning kalta tolasidagi tsellyulozadan foydalanadi.

Tsellyuloza glyukozaning qoldig’idan tashkil topgan, uning emperik formulasi:

[C6H10O5] n yoki [C6H7O2(OH)3] n bu erda: n-polimerlash koeffitsienti, ya’ni qoldiqlar soni. Qanchalik “n” katta bo’lsa shuncha tolalardagi tsellyuloza molekulasi

uzun bo’ladi. Pishgan paxta uchun n=10000, pishmagan paxta uchun n=500, zig’ir tolasida n=20000-30000.

Tellyulozaning struktura formulasi Ikkita qoldiq bir-biriga nisbatan 1800 buralib joylashgan bo’ladi.

Tola tarkibigi moddalar miqdori

№ Tola tarkibi Foiz miqdorida paxta zg’ir jun acha yog’ochi

1. Tellyuloza 96 80,5 71,5 55,2 2. Pektin 1,5 8,4 - 11,2 3. Lignin - 5,2 21,3 27 4. Azotli va oqsil mod. 0,3 2,1 - 0,8-8,0 5. Yog’ mum 1,0 1,7 0,4 - 6. Kul moddasi 1,0 1,1 0,8 1,2 7. Yelim (smola) - - - 2,3

Ligin tsellyulozaga qattiqlik, ya’ni yog’ochlik xususiyatni beradi. Tellyulozaning solishtirma og’irligi 1,54-1,56 g/sm3, tsellyulozani 120-1300C qizitganda tarkibi o’zgarmaydi, 160-1800C molekula tuzilishi buziladi. Quyosh nurining ta]sirida tsellyulozaning glyukozid bog’I oksidlanadi va molekula tuzilishi nochorlashadi. Tsellyuloza yaxshi dielektrik. Tsellyuloza suvda, benzol, spirtida erimaydi. Tsellyulozaga ishqor bilan ishlov berilsa tolasi yaltiroq bo’ladi(mulline ipi). Tsellyulozaga organik kislotalar ta]sir qilib murakkab tsellyuloza efirini olish mumkin.

( )[ ] пНNОНОНС п 23276 + ( )[ ] ОпНОНОNООНСО п 2222762 2+→

Olingan modda-efir nitrotsellyuloza deb ataladi. Agar shu efirda azot miqdori 11-12,7 foiz bo’lsa kolloksilin olinadi. Kolloksilin-plenka, plastmassa olish uchun ishlatiladi. Agar azot miqdori 13-14 foiz bo’lsa piroksilin moddasi, ya’ni portlovchi modda olinadi. Tsellyulozaning murakkab efiri ksatogenat tsellyulozadan viskoza va diatsetiltsellyulozadan atsetat tolalari olinadi(reaktsiyasi yuqorida berilgan). Tsellyulozaning tarkibidagi OH guruhi orqali tsellyuloza namlikni va gaz bug’larini yaxshi tortadi.

Tsellyulozadan tashkil topgan tolalar yaxshi bo’yaladi va yuviladi. Gigroskopik xususiyati yaxshi.

3. Toladagi oqsil moddalarning tuzilishi. Jonivorlardan olinadigan tolaning(jun, ipak) va ayrim kimyoviy tolalarning asosiy-moddasi oqsil moddalardan tashkil topgan bo’ladi. Oqsil moddalar yuqori molekulali birikmalarga kiradi. Oqsil moddalar molekulasi aminokislotalar qoldiqlaridan tashkil topgan.

Ko’p oqsil moddalar molekulasi 15-20 aminokislota qoldiqlaridan takrorlangan holda hosil bo’ladi. Amino kislota qoldig’ining umumiy formulasi

NH2-CH-COOH (monomer) R R-radikal boshqa guruh atomlarini ifodalovchi belgi. Har bir

aminokislota qoldig’i bir0biri bilan peptid yoki karboamid (CONH) guruhi bilan bog’langan bo’ladi. Shuning uchun bunday moddalarni poliamid yoki politeptidlar deb ataladi. Oqsil moddalarida ko’p uchraydigan qoldiqlar (glitsin, elanin, valin).

1) glitsin (α -aminosirka kislotasi) NH2-CH-COOH

H

2) elanin (α -aminopropilen kislotasi) NH2-CH-COOH

CH3

3) asparagin kislotasi (α -aminoyantar kislotasi) NH2-CH-COOH

CH3

COOH

4) valin NH2-CH-COOH

CH

CH3 CH3

5) tsistin NH2 NH2 CH-CH2-S-S-CH2-CH COOH COOH Jun tolasining asosiy moddasini - keratin deb ataladi. Ipak tolasining asosiy moddasini fibroin deb ataladi. Kerotin va fibroin yuqori molekulali birikmalarga kiradi. Oddiy sharoitda tolalarning tarkibida oqsil moddalarining molekulasi egilgan, buralgan holda bo’ladi. Molekula uzunligi ularning ko’ndalang o’lchzmidan (10A) yuz va 1000 baravar katta bo’ladi. Taxminan keratin molekula og’irligi 70000. Fibroinniki esa 100000 ga tengdir. Oqsil moddalarining molekulasi fibrilyar yoki globulyar tuzilishida bo’ladi. Jun tolasi ko’proq globulyar amorf tuzilishida bo’ladi. Ipak tolasi fibrilyar tuzilishida bo’lib ayrim joylari kristal tuzilishiga ega. Fibroinning solishtirma og’rligi 1,25 g/sm3, keratin - 1,28-1,3 g/sm3, 130-1500C ga qadar qizitganda tolalarning tuzilishi o’zgarmaydi. 1700C dan o’tganda tolaning tarkibi buziladiGigroskopik xususiyati yaxshi. Masalan: jun tolasi 35-40 % qadar namlikni o’ziga yutganda ham quruq holatda bo’ladi. Oqsil moddalar havodagi kislorod bilan tez oqsillanadi (jun, ipak sarg’ayadi). Kuchsiz mineral kislotalar tolaning pishiqligiga ta’sir etmaydi. Lekin kuchsiz ishqorlar oqsil moddalarga ta’sir etadi. Sintetik tola moddalarining tuzilishi sintetik tolalarning olinishi mavzusida berilgan.

Nazorat savollari: 1. Polimer degani nima? 2. Polimer moddalarning molekula tuzilishi. 3. Molekulalarning amorf-kristal tuzilishi nima? 4. Tsellyulozaning formulasi va xususiyatlari.

5. Oqsil modda molekulalarini tashkil etuvchi monomer qoldiqlar. 6. Fibroin va keratin moddalarining xususiyatlari.

3-MA’RUZA

Mavzu: TO’QIMAChILIK TABIIY TOLALARINING OLINIShI

Ma’ruza rejasi: 1. Chigitli paxtaning yetilishi va uni terish 2. Jun tolasining olinishi 3. Tabiiy ipak iplarini olinishi 4. O’simlik poyalaridan olinadigan tolalar

Paxta tolasi 4 xil g’o’za o’simligining botanik turidan olinadi. 1. O’rta tolali paxta 2. Uzun tolali paxta 3. O’rtasimon paxta 4. Daraxtsimon paxta Bu paxtalar tolasining uzunligi, nisbiy mustahkamligi, yo’g’onligi va pishib yetilish muddati bilan farq qiladilar. O’zbekistonda asosan o’rta tolali (97 foiz) va uzun tolali (3 foiz) paxta yetishtiriladi. Ularning ko’rsatkichlari quyidagi jadvalda berilgan. № Ko’rsatkichlari Birligi O’rta toltli

paxta Uzun tolali

paxta 1. Tolali uzunligi mm 25-35 35-50 2. Chziqli zichligi mteks 160-220 130-150 3. Nisbiy uzish kuchi cH/teks 25-30 30-38 4. Pishish muddati kun 120-150 150-170 5. Hosildorligi Ts/ga 30÷35 25-30

Jadvaldan ko’rinib turibdiki, uzun tolali paxtaning tolasi uzun, mustahkam va hosildorligi kam. O’rta tolali paxta O’zbekiston hamma viloyatlarida ekiladi. Uzun tolali paxta faqat janubiy viloyatlarida qisman ekiladi.

O’tsimon va daraxtsimon paxta O’zbekistonda yetishtirilmaydi. O’zbekistonda ekiladigan o’rta tolali paxtaning selektsion navlariga

quyidagilar kiradi:108-F, Namangan-77, C6524, T-6, 175-F, Farg’na-3, Yulduz, Buxoro-6, tez pishar Chmboy-3104 va bargi o’zi to’kiladigan va yangi navlarga Mehr, Orzu, Mehnat kabilardir.

Uzun tolali paxtaning selektsion navlari: Ash-25, Termiz-7, Termiz-14, 5904-Y kabilardit.

Hozirgi vaqtda O’zbekistonda 29-03 ga yaqin selektsion navlar mavjud. Shundan har bir viloyat o’zining sharoitiga moslashgan 3-4 selektsion navlarni ekadi.

Chigitli paxtaning yetilishi va uni terish. Paxta gulagandan keyin, ko’sagi hosil bo’lishi bilan 30-40 kun chigitning ustida tola uzunligi bo’yicha o’sadi. Tolaning devoir yupqa bo’lib, ichki qismi protoplazma suyuq modda bilan to’lgan bo’ladi.

Quyosh nurining ta’sirida protoplazma tsellyuloza moddasi hosil bo’lib, tola devoriga joylashadi. Natijada,tola yo’g’onlashadi va uning fizik-mexanik xususyatlari o’zgaradi.

Chigitli paxtani terish ikki usul bilan: qo’lda hamda mashinada bajariladi. Xo’jaliklarda terilgan paxta zavodlarga sotiladi. Paxta zavodlarda texnologik namlikka qadar quritiladi, xas-cho’plardan tozalanadi. Keyin, paxta tolasi chigitdan ajratiladi. Tolalarni chigitdan ajratish ikki xil mashinalarda bajariladi. 1. O’rta tolali paxta uchun arrali mashinalar ishlatiladi. 2. Uzun tolali paxtaga esa valikli mashinalar ishlatiladi. Chigitli paxtadan olinadigan mahsulot turlari. O’zbekiston olimlarining bajargan ilmiy ishlarining (akad. A.Sodiqov rahbarligida) natijasida paxta o’simligidan, toladan chiqindilardan 1200 mahsulot olinishi mumkinligini tasdiqlangan. Olingan mahsulotlarni qishlioq xo’jaligi, to’qimachilik, qurilish, kimyo sanoatlarida ishlatilishi mumkin. To’qimachilik sanoatida asosan ikkita mahsulot ishlatiladi. Uning uzun vakalta tolasi.

Chigitli paxtadan olinadigan asosiy mahsulotlar

O’z RST 604-93 standart bo’yicha paxta tolasi 5 navga bo’linadi: 1,2,3,4,5. Tolaning navi tashqi ko’rinishi, rangi va tolasining pishib etilishi bo’yicha aniqlanadi. Asosan ip, gazlama, trikotaj ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Paxtaning kalta tolasi momiq deb ataladi. Momiq uzunligi bo’yicha 2 tipga bo’linadi. Momiq tibiiy paxta olish uchun va ko’rpa, yostiqlarga to’ldirgich sifatida ishlatiladi. Paxtaning kalta moimig’I (delint) kimyo sanoatida rsellyuloza, plyonka, plastmassa va turli bo’yoqlarni ishlab chiqarishda ishlatiladi. Jun tolasining olinishi. To’qimachilik sanoatida 3 xil jun tolasi ishlatiladi. 1. Tabiiy jun tolasi (mollarni junini qirqish usuli bilan olinadi yoki molar tullaganda olinadi). 2. Zavodda olinadigan jun tolasi (so’yilgan mollarni terisidan olingan jun tolasi). 3. Tililgan jun (qiyqim, laxtalarni maxsus mashinalarda titib tolaga aylantirilgan jun).

Chgitli paxta 100 kg

Chigitli paxta 100 kg

Uzun tola 33-35 kg 1 kg ulyuk Chigit 61-66 kg

Momiq 4 kg yog’ 12 kg

Kalta momiq 3 kg Kunjara 24 kg

Shuxa 24 kg

Oddatda tabiiy junning 97 foizi echkilardan, qolgan 1 foizi esa boshqa mollardan olinadi (tuya, quyon, va boshqa). To’qimachilik sanoatida 97 foiz tibiiy jun ishlatiladi, 2-3 foiz tiklangan jun. Qo’y junining tarkibida 4 xil tola bo’ladi: tibit, oraliq tola, o’zak tola, ulik tola. Jun tolasi keratin oqsil moddasidan tashkil topgan. Keratin 20-30 xil aminokislota qoldiqlaridan tashkil topgan.

NH2-CH-COOH

R

R-radilak, boshqa guruh atomlarini ifodalaydi. Keratin molekulasida asosiy qoldiqlari: gilitsin, alanin, valin, tsitin va h.k. Jun tolasi yog’onligiga nisbatan 4 guruhga bo’linadi. 1. Ingichka tolali jun d=25 mkmgacha 2. O’rta yo’onlikdagi jun d=25-31 mkm. 3. Chala dag’al jun d=31-40 mkm. 4. Dag’al jun d=40 mkmdan katta. Ingichka tolali junnning uzunligi 50-100 mm. Qo’yning ustidan jun qatlami butunlay qirqiladi. Uni “runo” deb ataladi. Runoning tarkibidagi jun tolasining sifati har xil bo’ladi. Shuning uchun runoni yaxsgilab saralab, har bir qismiga alohida dastlabki ishlov beriladi. Runoni dastlabki ishlash sxemasi: 1. Runoni saralash 2. Nazorat saralash 3. Titib yumshatish 4. Yuvib tozalash 5. Quritish 6. Presslash. Ingichka tolali junni yuvib tozalangandan keyin 35-45 foiz toza jun chiqadi. Dag’al jundan esa 55-75 foiz jun chiqadi. Jun tolasi asosan gazlama, trikotaj mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun foydalaniladi. Dag’al jun tolasi texnik materiallarini ishlab chiqarishda keng foydalaniladi (kigiz, filtr, izolyatsion materiallar). Tabiiy ipak iplarini olinishi. Tabiiy ipak iplari ikki xil qurtlardan olinadi. 1. Tut bargi bilan boqilgan qurtlardan 2. Eman (dub) daraxtining bargi bilan boqilgan qurtlardan.

O’zbekistonda 100 foiz tabiiy ipak iplari tut bargi bilan boqilgan qurtlardan olinadi. Ipak qurtining bitta nasli 4 bosqichdan o’tadi. 1. Urug’I (grena). 2. Qurt. 3. G’umbak (kukola). 4. Kapalak. Ipak qurti 25-35 kun tut bargini yev rivojlanadi. Shu o’sish jarayonida 4 marotaba po’st tashlaydi. 5-tullashda qurt o’zini himoya qilish uchun qobiq yasaydi, ya’ni pillani hosil qiladi. Qurt ipini o’rab bo’lgandan keyin pilla ichida g’umbak bo’lib qoladi. 10 kundan keyin g’umbak kapalakka aylanadi va pillani teshib uchib chiqadi. Bir, ikki haftadan keyin urg’ochisi urug’ socib o’ladi. Shu bilan nasl tamom bo’ladi. Cheksiz uzun ip olish uchun teshik bo’lmasligi kerak. Shuning uchun pilla ichidagi g’umbak o’ldiriladi va pilla quritiladi. Quritilgan pilla pillakashlik fabrikalariga topshiriladi. Fabrikalarda pillani saralab qaynoq suvda ipning uchini topib pillani chuviladi. Ya’ni, uzun ipi olinadi. Pillani chiqindilarini titib, tozalab yigirilgan ip olinadi. Bitta pillani ipi ingichka va nochor boladi. Shuning uchun topshiriqqa muvofiq 4-10 pillaning ipi birgalikda chuviladi. Pillada 48-52 foiz ip bo’ladi. C huviladigan uzun ipning miqdori 28-32 foiz ip boladi. Pillalardan asosan 4 xil yo’g’onlikdagi iplar olinadi: 2,33 teks: 3,22 teks: 4,65 teks. Asosiy va qo’shimcha ko’rsatkichlari bo’yicha 3 navga bo’linadi: I, II, III. Pilla ipini xususiyatlari tola, ip assortiment qismida beriladi.

O’simlik poyalaridan olinadigan tolalar.

1. Ingichka poyalardan olinadigan tolalar (zig’ir). 2. Yog’on poyalardan olinadigan tolalar (kanor, jut). Ayrim davlatlarda barglardan ham tola olinadi (sizal, manilla). Poyalardan olinadigan tolalar o’simlikning po’stloq qismida joylashgan bo’ladi. Zavodlarda maxsus texnologiya bo’yicha shu po’stloqdan ikki xil tola ajratib olinadi. 1. Uzun tola. 2. Chiqindilardan kalta tola ajratib olinadi.

Kanop tolasini texnologik sxemasi Ko’k po’stloq

Ivitish

Sovuq suvda Iliq suvda Fizik-kimyoviy usulda Ivitilgan po’stloq

Titib yuvish

Uzun tola Chiqindi Quritish Quritish Ezish Titish-tarash Saralash kalta-tola Presslash Saralash Presslash Kanopni uzun tolasi GOST 11191-77 standart bo’yicha 4 navga bo’linadi 1, 2, 3, 4, kalta tolasi esa 2 navga bo’linadi 1, 2.

Nazorat savollari:

1. Paxta tolasining xususiyatlari va ko’rsatkichlari. 2. Chigitli paxtadan olinadigan mahsulot turlari, foizda. 3. Jun tolasining turlari. 4. Tabiiy ipak iplarining olinishi. 5. Kanor tolasini olish texnologik sxemasi.

4-MA’RUZA

Mavzu: KIMYOVIY TOLALARNING OLINIShI

Ma’ruza rejasi: 1. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning o’sish sabablari 2. Viskoza tolasining olinishi 3. Viskoza eritmasidan ip yigirish 4. Viskozaning shtapel tolasi 5. Atsetat tolasining olinishi 6. Sintetik tolalarning olinishi 1855 yilda Shveytsariya olimi J.Odemar tut daraxtining po’stlog’idan sun’iy ipakni olish patentini olgan. 1878-84 yilda Frahtsuz muhandisi Shardanie eritmadan sun’iy ipakni olish bo’yicha patent olgan. Shu davr sun’iy iplarning yaratilishi sanasi deb hisoblanadi. 1904-1905 yil Angliyada viskoza ipini ishlab chiqarish boshlangan. 1909 yilda Rossiyada Mitishi shahrida viskoza ipi ishlab chiqarilgan. 1912 yilda Frantsiya olimi Jirar to’da viskoza ipini (jugut) kesish usuli bilan shtapel tolalarini ishlab chiqarishga patent oladi. 1930 yilda sintetik tolalar olish usullari yaratiladi. 1939 yilda Amerika olimi Karozers, nemis olimi Shlak va rus olimi Rogovinlar sintetik tolalarni ishlab chiqarish texnologiyasini yaratdilar. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning o’sish sabablari. 1. Ko’p davlatlar tibiiy xom ashyo bazasiga ega emas. 2. Kam harajjat bilan boshlang’ich xom ashyoini olish mumkin. 3. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish uchun kam capital mablag’ talab qilinadi. 4. Olinadigan tolalarning xususiystlarini oldindan rejalashtirish mumkin. 5. Dunyo bo’yicha aholi o’smoqda, ularni tabiiy toladan olingan kiyim-kechaklar bilan ta’minlash qiyin. 6. Zamonaviy texnikalarda yangi xususiyatlarga ega bo’lgan tolalarni ishlatish ehtiyoji katta. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning asosiy bosqichlari. Kimyoviy tolalar ikkita guruhga bo’linadi: sintetik va sun’iy tolalar. Sun’iy tolalar kimyoviy usul bilan tabiiy polimer moddalardan olinadi (tsellyuloza, oqsil moddalar). Sintetik tolalar esa oddiy moddalarni (monomerlarni) sintez qilib olinadi. Kimyoviy tolalarning ishlab chiqarish quyidagi bosqichlardan iborat.

1. Tabiiy polimer xom ashyolarga dastlabki ishlov berish yoki monomer-larni sintezlash. 2. Eritma tayyorlash. 3. Iplarni shakllantirish. 4. Iplarni pardozlash. 5. To’qimachilik ishlov berish (cho’zish, eshish, g’altaklarda o’rash va h.k.). Viskoza tolasini olinishi. Viskoza tolasi archa, yog’ochlarining tsellyulozasidan olinadi. Archa yog’ochlarida 50 foizga qadar tsellyuloza bo’ladi. Archa yog’ochlaridan tsellyuloza ishlab chiqariladigan maxsus zavodlar bor. Tsellyuloza 3 usul bilan yog’ochlardan ajratib olinadi. 1. Sulgat usuli. 2. Sulfid usuli. 3. Qichqil-azot usuli bilan. Viskoza ishlab chiqaradigan zavodlarga tsellyuloza karton qog’oz ko’rinishda keltiriladi. Viskoza tolasi quyidagi sxema bo’yicha ishlab chiqariladi. Tsellyuloza kartoni---------------------------presslangan toy holatida keladi Quritish Tsellyulozani merserizatsiyalash---------------------------18 foiz NaON bilan 45-500C da 1 soat davomida ishlov berish [C6H7O2(OH)3]h+NaOH [C6H7O2(OH)2ONa]n+ +nH2O. Natijada ishqorli tselyuloza (I.Ts) hosil bo’ladi. I.Ts.ni maydalash----------------------------maxsus mashinalarda bajariladi. I.Ts.ni yetilishi-------------------------maydalangan I.Ts.ni transportyirlar ustida 1 soat davomida 25-300C xaroratda aralashtirilib turiladi. Natijada I.Ts. oksidlanadi. Molekula uzunligi kamayadi. Tsellyulozani eritishga imkoniyat yaratiladi. I.Tsga CS2 uglerod sulfide Bilan ishlov beriladi---------------------Natijada ksantogenat tsellyuloza (k.ts) (sariq tsellyuloza) olinadi O[C6H7O2(OH)2]h

[C6H7O2(OH)2]hONa+CS2 C=S SNa Ksantogenat tsellyuloza (K.Ts) K.Ts. eritiladi-----------------------------4-5 foiz NaOH eritmada eritiladi.

Viskoza eritmasi hosil qilinadi. V. eritmasining yetilishi----------------har xil baklardan qo’shilib 30-400C da saqlanadi, eritma yetiladi. V. eritmasini tozalash-----------------havo pufakchalari va erimagan modda- lardan tozalash. (Filtr, vacuum ishlatadi. Viskoza ipini shakllantirish (yigirish) V.Ipini pardozlash To’qimachilik ishlov berish Viskoza eritmasidan ip yigirish. Tayyor bo’lgan viskoza eritmasidan 3 usul bilan ip yigiriladi. 1. Bobina usuli. 2. Tsentrifuga usuli. 3. Uzluksiz usul. 1. Bobina usuli-birinchi ishlatigan usul. 1. filtr 2. cho’ktiruvchi vanna 3. filera 4. ip 5. ip joylashkich moslama 6. bobina (ip). Tayyor bo’lgan viskoza eritmasi P=3÷5 atm. bosimda filera orqali cho’ktiruvchi vannaga beriladi. Vannada tuzlar va sulfat kislotasi bo’ladi. Eritmadan tsellyuloza ip holatida ajrab bobinaga o’raladi. O[C6H7O2(ON)2]h

C=S+H2SO4 NaHSO4+CS2+C6H10O5 SNa gidrat tsellyuloza Tsentrifuga usulida iplarga qo’shimcha eshish beriladi. Uzluksiz usulda viskoza ipi mashinaning o’zida pardozlanadi. Viskoza ipini pardozlashda ipning tarkibida qolgan eritmadan suv va boshqa kimyoviy moddalar yordamida tozalanad. Viskozaning shtapel tolasi. To’qimachilik sanoatida viskozaning uzluksiz uzun iplari va kesilgan shtapel tolalari ishlatiladi.

Uzluksiz uzun iplar kompleks ip bo’lib elementar iplardan tashkil topadi. Kompleks iplardagi elementar iplarning soni olinadigan ipning chziqligiga bog’liq. Odatda elementar iplar soni 12-100 ga qadar bo’ladi. Shtapel tolalarni olishda fileradagi teshikchalar soni 2500-40000 bo’lishi mumkin. Bir qancha fileradan chiqqan kompleks iplar qo’shilib jgut hosil qiladi. Jgut esa ma’lum uzunlikda kesiladi tolaga aylanadi. Kesilgan tolalar pardozlangandan keyin sof eki boshqa tolalar bilan aralashtirilgan holatda yigirilgan tolalar olinadi. Viskoza ipining xossalari: gigroskopik xususiyati bo’yicha paxta ipiga o’xshash, lekin xo’l holatda mustahkamligi 2 barobar kamayadi. 150-1600C da tuzilishi o’zgarmaydi. γ =1,5 g/sm3. Yuvganda kirishadi. Ishqalanish deformatsiyasiga chidamli. Shtapel tolasining uzunligi paxta bilan aralashtirilsa L=38 mm bo’ladi. Jun bilan aralashtirilsa L=64-75 mm qilib kesiladi. Atsetat tolasining olinishi. Atsetat tolasi quruq usul bilan atsetiltsellyulozadan olinadi. Atsetiltsellyuloza esa kimyoviy zavodlarda paxtaning kalta tolasini sirka angidridi bilan ishlash natijasida olinadi.

[C6H7O2(OH)3]n+3(CH3CO)2 [C6H7O2(OCOCH3)3]n+3CH3COOH sirka angidridi triatsetiltsellyuloza- birlamchi atsetiltsellyuloza deb ataladi.

Atsetat tolasi ikkilamchi atsetiltsellyulozadan olinadi, uning uchun birlamchi atsetiltsellyulozani suv bilan ishlov berib ikkilamchi tsellyuloza olinadi. [C6H7O2(OCOCH3)3]n+nH2O [C6H7O2(OCOCH3)2OH]n+nCH3COOH

ikkilamchi atsetiltsellyuloza Ikkilamchi atsetil tsellyulozani yuvib, tozalab, quritib 95foiz atseton, 5 foiz suv eritmasida eritiladi. Eritma nasos bilan fileradan o’tkaziladi. E-eritma 1-filtr 2-filera 3-yigirish shaxtasi 4-atsetat ipi 5-yog’lovchi valik 6-ip joylashtiradigan moslama 7-tayyor ip

Atsetat ipining mustahkamligi viskozadan kam. Lekin, ho’l holatda mustahkamligini kam yo’qotadi. Elastik xususiyati viskozadan yaxshi, lekin gigroskopik xususiyati viskozadan past. Yana kamchiligidan bittasi ishlatilish jarayonida atsetat tolasida static zaryadlar yig’iladi. Lekin, tolasi yaxshi bo’yaladi, har xil kiyim-kechak ishlab chiqiqarish uchun ishlatiladi. Shisha tolalarni olinishi. Shisha tolalari diametric 2 sm bo’lgan shisha shariklaridan olinadi. Bu shariklar 1200-16000C eritilib maxsus fileradan o’tkaziladi. 1-Eliktropech 2-filera 3-shisha ipi 4-yog’laydigan (parafin) dosk 5-ipni joylashtiruvchi moslama 6-tayyor shisha ip-bobina Erigan shisha fileradan o’z og’irligi ta]sirida oqib tushadi. Havo bilan sovutulgan ip g’altakka o’raladi. Iplarni bir-biriga yopishqoqligini kamaytirish uchun va yumshoqligini oshirish uchun ular maxsus yog’lar bilan yoh’lanadi. Shisha tolasini shisha tayoqchalaridan eritib olish mumkin. 1-o’t alangasi 2-shisha tayoqchasi 3-shisha ipi 4-yog’lovchi rolik 5-baraban Metall iplarini olinishi. Metall iplarni asosan mis metallini chizish usuli bilan olinadi. Olingan metal ipini har xil qimmat baholi metall bilan qoplaydi (1-2 foiz oltin, kumush). Metall iplari har xil ko’rinishda bo’ladi. 1. Voloka – misdan cho’zilgan ko’ndalang kesimi yumoloq ip. 2. Plyushenka – volokani tasmaga o’xshatib tayyorlanishi. 3. Kanitel – voloka bilan plyushenkani spiral qilib tayyorlash. 4. Mishura – bir qancha plyushenkani bir-biriga eshilgan holati. 5. Pryadova – plyushenkani paxta, ipak ipi bilan birgalikda eshilgan holati. Bu iplar kiyimlarni va orden, medallarni bezatishga ishlatiladi. Almaz, parcha, jemchug gazlamalarida lyureks degan ip ishlatiladi. Bu ip alyuminiy folgasini kesib ustidan sintetik har xil rangli plyonkalar bilan qoplanadi. Bular material ichida har xil chiroyli ko’rinish beradi. Sintetik tolalarning olinishi. Sintetik tolalar oddiy moddalarning ya’ni, monometrlarning molekulalarini sintezlab olinadi.

Sintetik tolalar makromolekulasini tuzilishi bo’yicha ikki turga bo’linadi: 1. Karbozanjirli tolalar. 2. Getrozanjir tolalar. Agar tolaning makromolekulasining asosiy zanjirchasi faqat uglerod – karbonlardan tashkil topsa u tolalar karbo-zanjir tolalarga kiradi (nitron, xlorin, poliproplen). Agar makromolekulasining asosiy zanjirchasida karbondan boshqa elementlar bo’lsa ular getrozanjir tolalarga kiradi (kapron, lavsan). Kapron tolasining olinishi. Kapron tolasi kaprolaktam monomerini polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. Kaprolaktam esa fenol, benzol, furfurol moddalarga kimyoviy ishlov berib olinadi. Fenol, benzol, furfurol esa neftni, toshko’mirni qaytadan ishlash natijasida olinadi. Monometrlarni sintezlash 2 reaktsiya yordamida bajariladi. 1) Polimer-lash reaktsiyasi. 2) Polikondensatlash reaktsiyasi. Reaktsiyalar farqi: polimerlash reaktsiyasida reaktsiyaga kiradigan monomerlarning tarkibi o’zgarmasdan hosil bo’lgan polimer tarkibida saqlanib qoladi. Polikandensatsiya reaktsiyada monomer tarkibi o’zgaradi va qo’shimcha oddiy modda ajrab chiqadi. Kapron tolasi polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. NH

Kaprolaktam formulasi CO(CH2)5NH, yoki (CH2)5 CO Polimerlash reaktsiyasi 3 bosqichda o’tadi. 1. Monomer molekulasini aktivlash. 2. Molekula zanjirchasining o’sishi. 3. Molekula zanjirchasining o’sishini to’xtatish. Monomer molekulasini aktivlashtirish issiqlik yoki elektr zaryadlari ta]sirida bajariladi. Reaktsiya natijasida monomerning qo’sh bog’lari yoki tsiklik bog’lari uziladi. Aktivlashgan molekulalar bir-biri bilan bog’lashib uzun zanjirchani hosil qiladilar, ya’ni 2-bosqich bajariladi. Tola olish uchun zanjirchalar ma’lum uzunlikda bo’lishi kerak. Zanjirchaning uzunligi eritmaning yopishqoqligi orqali aniqlanadi. Molekula zanjirchasining uzunligini to’xtatish uchun maxsus ingibitor moddalarini eritmaga qo’shiladi. Bu moddalar aktivlashgan zanjirchalarni o’sishini to’xtatadilar. Kaprolaktam monomerlarini polimerlash maxsus idishlarda yuqori xaroratda, ya’ni t-250-2600C, yuqori bosimda 10 atm.da, 12 soat davom etadi. Olingan modda polikaprolaktam deb ataladi, ya’ni [-CO(CH2)5NH-]n Polikaprolaktamdan kapron tolasi quyidagi sxema bo’yicha olinadi.

1-Bunker 2-erituvchi panjara-2800C 3-nasos 4-filera P.K.U. polikapro- laktam ushog’i 5-sovituvchi shaxta 6-yigirish shaxtasi 7-namlivchi disk 8-yog’lovchi disk 9-cho’zuvchi disklar 10-ipni joylovchi moslama 11-tayyor kapron ipi (bobina) Polikarolaktam (PK) ushog’i temir bochkalarda kapron yigirish tsexiga olib kelinadi. Bochkalardan PK ushog’i bunker 1 ga to’kiladi. PK erituvchi panjarada 2 260-2800C eriydi. Nasos 3 bilan 10 atm. bosimda kaprolaktam eritmasi filera 4 dan ip holatida oqib tushadi. Sovituvchi 5 shaxtada ip sovitiladi (bo’lmasa yopishib qoladi). Shaxta 6 me’yoriy havi bilan sovutiladi. Disk 7 ip namlanadi disk 8 yog’langan g’altak 11 ga o’raladi. Kapron ipi pardoz qilinmaydi. To’qimachilik ishlov berilishi mumkin (qo’shish, eshish va h.k.). Kapron tolasining asosiy xususiyatlar: Kapron cheksiz uzunlikdagi ip va qirqilgan shtapel tola ko’rinishida ishlab chiqariladi. Iplar esa mono ip va kompleks ip bo’lishi mumkin. Kompleks iplarda elementar iplar soni ishlab chqariladigan ipning yo’g’onligiga bog’liq (8-60). Monoipning yo'g'onligi 1,67-5 teks (¹ 200-600) Nisbiy pishiqligi Pí=50 cí/teks. Cho’ziluvchanligi Eï=18-32 foiz. Gigroskopligi 4 foiz. T=650C – kapron pishiqligini yo’qota boshlaydi. Ishqor ta’siriga chidamli. Kislotaga chidamsiz. Kamchiligi esa, tolasi silliq, yaxshi ishlamaydi, ishqalanish kuchi kam. Boshqa tolalar bilan aralashtirilgan vaqtda silliqligi tufayli material yuzasiga chiqibishqalanish natijasida pilling (tugunchalar) hosil bo’ladi. O’ziga kam namlikni tortadi. Ayrim kamchiligini (silliqligini) kamaytirish uchun tolalarni tsilindrik emas balki har xil shaklda ishlab chiqiladi. Yaltiroqligini kamaytirish uchun okstitan degan kukini qo’shiladi. Lavsan tolasining olinishi. Lavsan tolasi tereftalat kislota bilan etilenglikol moddasini polikondensatsiya (270-2800C) reaktsiya natijasida olingan polietilentereftalat polimeridan olinadi. nOHOC COOH+nOH (CH2)2OH→ [OC COO-(CH2)2O-]n+nH2O tereftalat Etilenglikol PET (polietilentereftalat

kislotasi polimeri) PET – qattiq modda. Lavsan ipi kapron ipini olish sxemasi bo’yicha olinadi. Lavsan ipining asosiy xususiyatlari. Lavsan cheksiz ip va shtapel tola holatida ishlab chiqariladi. 1. Nisbiy mustahkamligi Pí=35-45 cí/teks. 2. Cho’ziluvchanligi esa ε í=14-17 foiz.

3. Elastiklik xususiyati jun tolasiga o’xshash (sun’iy jun deb ataladi). 4. Issiqqa chidamliligi 150-1700C da pishiqligini yo’qotmaydi. 5. Yorug’likka chidamli. 6. Gigroskopik xususiyati yomon-0,5 foiz normal sharoitda. 7. Tabiiy tola bilan aralashtirilganda yaxshi sifatli mahsulot olinadi (ko’ylak, kostyum, plash, materiallarini ishlab chiqariladi). Nitron tolasini olinishi. Nitron tolasi akrilnitron moddasidan olinadi.

Akrilnitron esa atsetilen (C2H2) va sinil kislota (HCN) aralashmasidan olinadi.

Akrilonitril polimerizatsiya reaktsiyasi natijasida poliakrilonitril polimeri olinadi.

n(CH2=CH) (-CH2-CH-)n

CN CN

akrilnitril PAN (poliakrilonitril) Poliakrilonitril dimetilformamid eritmasida eritilib ho’l yoki quruq usul bilan olinadi. Odatda kompleks nitron iplari quruq usul bilan (atsetatni olish sxemasidek) shtapel tolasi esa ho’l usul bilan olinadi. Nitron tolasining asosiy xususiyatlari. Nitron tolasining tashqi ko’rinishi bo’yicha jun tolasiga o’xshash, engil, quyosh nuriga chidamli. Ho’l holatida mexanik xususiyati o’zgarmaydi. Ishqalanishga chidamsiz. Namligi esa 2,0 foiz, trikotaj mahsulotlariga ko’p ishlatiladi.

Nazorat savollari:

1. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish afzalliklari va kamchiligi. 2. Viskoza tolasi qaysi efirdan olinadi? 3. Viskoza eritmasidan tolasini yigirish turi. 4. Atsetat tolasini olish texnoligik sxemasi. 5. Sintez degani nima? 6. Lavsan tolasi qaysi monomerlardan olinadi?

5-MA’RUZA

Mavzu: TOLA VA IPLARNI SINAShDA NAMUNA OLISh. NAMUNA TURLARI, NAMUNA SINAShDA OLINGAN

NATIJALARNI BAHOLASh.

Ma’ruza rejasi: 1. Namuna turlari va olish usullari 2. Notekslikni aniqlash formulalari 3. Laboratoriyada bajarilgan tajribalar natijasiga baho

berish

To’qimachilik sanoatida ishlatiladigan tolalarning sifat ko’rsankichlari (uzunligi, mustahkamligi, yo’g’onligi) har xil bo’ladi. Tolalardan mahsulot ishlab chiqarishdan avval ularni sifat ko’rsatkichlarini aniqlash kerak. To’qimachilik fabrikalaruga paxta tolasi katta hajmda keladi. Sifat ko’rsatkichi bir xil bo’lgan va bitta hujjat bilan qabul qilingan tolaga to’da deb ataladi. To’dadagi tolalarning hammasi tekshirilmaydi. Odatda undan bir qismi olinadi va o’sha olingan qismdan namunalar olinadi. To’dadan olingan namunalar 3 xil bo’ladi. 1. Nuqtadan olingan namuna (m=100-150 g). 2. Birlashtirilgan namuna (m=1000 g). 3. Sinash uchun olinadigan namuna. Namuna tanlab olish usullari. Paxta tolasidan namuna tanlab olish O’zRST 614-94 standarti bo’yicha bajariladi. Namuna turlari. Nuqtadan olingan namuna – toylanmagan yoki toylangan tolani ma’lum joyidan olingan paxta tolasi. Birlashtirilgan namuna – nuqnadan olingan namunalar yig’indisi. Sinash uchun olingan namuna. O’rtacha namuna, kichik namuna. Nuqtadan olinadigan namuna toylanmagan toladan ya’ni kondensor latogi (tannovi) yoki toylash jarayonida har joyidan 100-150 g olinadi. Namunalar qopqoqli idishga (namligi-aniqlansa) yoki oddiy idishlarga solinadi. Paxta tolasining sifatini tekshirish uchun to’dadagi har 10 toydan tasodifiy usul bilan bittasi olinadi. Agar to’da 5 dan 40 toygacha bo’lsa sinash uchun 5 toy ajratiladi. To’da miqdori 5 toydan kam bo’lsa unda har bir toydan namuna olinadi. Toylangan paxtani tamg’asi buzilmagan holda ikki tasma orasidagi o’ram mato 20-23 sm uzunlikda qirqiladi. Toyning 1-2 sm tola qatlami pastidan namuna olinadi. Agar iloji bo’lsa 1-2 tasma echiladi, keyin namuna olinadi. Har toydan qo’lda 10-12 sm enlikda 100 g tola olinadi. Namunaning umumiy vazni 1000 g bo’ladi. Namuna ichiga zavod

kodi toyning tartib raqami yozilib, qog’ozga o’rab qo’yiladi. Namligi aniqlansa qopqoqli idishga solib qo’yiladi. Paxta tolasining boshqa xossalarini aniqlash uchun birlashtirilgan namunaning ikki tomonidan har joydan umumiy og’irligi 4-5 g bo’lgan kichik namuna olinadi. Kichik namunani titib, tozalab PPL asbobida namuna piltasi tayyorlanadi (laboratoriyaga qarang). Tayyorlahgan namunaviy piltadan uzunasiga 190-200 mg tola ajratib olinadi. Uni yaxshilab titib, tozalab undan yakuniy pilta tayyorlanadi.

P A X T A T O Y L A R I

m=1000 g

Namuna olish usullari.

1. Bir bosqichli mexanik usul. 2. Bir bosqichli tasodifiy usul. 3. Ikki bosqichli mexanik usul. 4. Ikki bosqichli tasodifiy usul. Ikki bosqichli usulda to’dani seriyalarga bo’lib, har bir seriya alohida

tekshiriladi, keyin, seriyalar bo’yicha tekshirib olib boriladi, paxta zavod ishida bir bosqichli tasodifiy usul ishlatiladi.

Iplardan namuna olish. To’qimachilik tayyor ishlar xaridorlarga jo’natilganda yashiklarga, qoplarga solib jo’natiladi. Iplarning eng kichik o’rami kalava, naycha, bobina, kops, g’altak, to’quv navoyi bo’lishi mumkin. Bu ko’rinishdagi iplardan namunani qanday va qancha olish tartibi har bir iplar uchun standartlarda beriladi. Katta uzunlikka ega bo’lgan g’altakdagi iplarning xususiyati qatlamlar bo’yicha bit xil bo’lishi mumkin. U holda har xil qatlamdagi iplarning xususiyati alohida o’rganiladi.

To’qimachilik tola iplarning sifatini ko’rsatuvchi xarakteristikalar. To’qimachilik tola, iplarning fizik va mexanik xususiyatlari bir xil bo’lmasligi

Nuqta Nuqta Nuqta NuqtaNuqta Nuqta Nuqta

Birlashtirilgan 1 ko’rinishdagi namuna Birlashtirilgan2-ko’rinishdagi namuna

m=200 g

O’rtacha namuna m=10-50 g

Kichik namunam=4-5 g

tufayli ularni sinashda ham har xil natijalar olinadi. Ayrim vaqtlarda bu ko’rsatkichlar bir-biridan katta farq qiladi. Bu hollarda matematika statistika fani katta yig’ma ko’rsatkich xarakteristikalardan foydalanishni tavsiya qiladi.

1. O’rtacha arifmetik qiymat. 2. Olingan xarakteristikalarni noteksligini ifodalovchi birorta ko’rsatkich. A) Notekslik koeffitsienti. B) Dispersiya. V) O’rta kvadratik og’ish. G) Variatsiya koeffietsienti. D) O’zgaruvchanlik ko’lami. Agar n < 10 bo’lsa ishlatiladi. O’rta arifmetik qiymat ko’rsatkichlarining yig’indisin ko’rsatkich soniga

bo’linadi.

n∑Μ

=Μ 1

Notekslik uch xil formula bilan aniqlanadi. 1) Notekslik koeffitsienti – o’rtacha mutloq og’ish miqdorini o’rtacha

arifmetik miqdoriga nisbati, foiz, ifodasiga aytiladi.

100⋅=MXH foiz

nXXXX

X n.....321 +++=

MMX −= 11

MMXMMX nn −=−= .........22 2) Tajriba soni katta bo’lsa, notekslik koeffitsienti standart formulasi bilan aniqlanadi.

100)(2⋅

⋅⋅−

=nM

nMMH MM foiz

bu erda: M - o’rta arifmrtik miqdori; MM - M dan kichik bo’lgan ko’rsatkichlarni o’rtacha miqdori; n - tajriba soni; nì - M dan kichik tajriba soni. 3) Prof. Dobichin formulasi

1002 ⋅

−=

SS

nn

H мм foiz

bu erda: S - umumiy ko’rsankichlar yig’indisi; Sì- M dan kichik bo’lgan ko’rsatkichlar yig’indisi; n - umumiy ko’rsatkichlar soni;

nì- M dan kichik bo’lgan ko’rsatkichlar soni. 4) Dispersiya – og’ish miqdorining kvadratik ifodasi dispersiya bo’ladi.

n

X

nXXXX

n

in

∑=

+++= 1

222

322

212 .........

σ

Bu formulani qulayligi shundaki ayrim og’ish miqdori kvadratga ko’tarilishi bilan ularning orasidagi farq yaxshi ko’rinadi. Lekin birligi gs, mm noqulay kvadratda bo’ladi. 5) O’rta kvadratik og’ish miqdori σ bu dispersiyani ildiz ostidagi qiymatiga barobar.

n

MM

n

Xnn

∑∑ −== 1

21

1

21

2)(

σσ bu formula

agar n<20 ishlatiladi

Agar n>20 bo’lsa 1

)(1

21

−

−=∑

n

MMn

σ

6) Variatsiya koeffitsienti – o’rta kvadratik og’ish miqdorini o’rta arifmetik miqdoriga nisbati foiz ifodasida variatsiya koeffitsientini beradi.

100⋅=M

CHσ foiz

bu erda: CH - kichik bo’lsa ko’rsatkichlar xarakteristikalari yaxshi deb

topiladi. 7) O’zgaruvchanlik ko’lami - R Eng katta (max) va eni kichik (min) ko’rsatkichlar orasidagi farqni o’zgaruvchanlik ko’lami (R) deb ataladi.

RH=Mmax-Mmin

Bu formula agar namunadan 10 va undan kichik tajriba qilinsa ishlatiladi. Materiallarning noteksligiga baho berish uchun o’rtacha R topiladi.

n

R

nRRR

R

n

nH

∑=

++= 1

121 .....

Masalan: 5 ta namunadan tajriba qilingan RH topilsin. Tajriba R1 R2 R3 R4 R5 Natija 5 7 9 6 6 (sm) 3 6 5 5 4

25

105

21412==

++++=HR sm

O’rtacha kvadrat og’ish miqdori

n

HH d

R=σ

bu erda: dn - koeffitsient, tajriba soniga nisbatan jadvaldan olinadi.

n 2 3 4 5 dn 1,128 1,69 2,06 2,3

O’rta kvadrat og’ish miqdori to’da material uchun

77,1128,12

1 ===n

H

dR

σ sm

Yuqorida ko’rib o’tilgan notekslikni aniqlovchi formulalar faqat namuna uchun to’g’ri keladi. Butun to’da tarkibidagi materiallarning sifatini aniqlash uchu yuqoridagi formulalarga tajriba o’tkazish vaqtida hosil bo’ladigan xatolarni hisobga olib formulalarga qo’shimcha kirgizish kerak. Xatolar 3 xil bo’ladi. 1. Qo’pol xatolar. Bu xatolar asboblarni noto’g’ri ko’rsatishi natijasida yoki laborantning noto’g’ri yozishi natijasida hosil bo’ladi. Bu xatolarni tuzatish uchun juda katta farq qiladigan ko’rsatkichlar hisoblanmaydi. 20, 21, 18, 22, 45, 20. Bu erda 45 nonormal son. 2. Muntazam xato - bu xato hamma ko’rsatkichlarga bir xil ta’sir qiladi. Bu xatoni tuzatish uchun metodikani qaytadan ko’rib chiqish kerak. Asboblarni etalon asboblar bilan tekshirib chiqish kerak. 3. Namuna xatosi. Tolalarning sifatini tekshirish uchun partiyadagi materialning bir qismi olinadi. Shuning uchun namuna xatosi doim bo’ladi. Lekin, maxsus matematik, statistika usuli bilan bu xato hisobga olinadi. Namuna xatosi o’rta arifmetik qiymat bo’yicha bo’lsa, quyidagi formulalar bilan aniqlanadi.

agar n≥30 bo’lsa 1

2−

=n

m HM

σ

Variatsiya koeffitsienti bo’yicha ishonchli xatosi

nCm H

c 22

=

Bu formulalardan tajriba natijalarini normal taqsimlanishi 0,955 aniqlikda bo’lsa foydalanish mumkin.

agar n<30 bo’lsa 1−

⋅=

ntm H

M

σ

bu erda: t - koeffitsient tajriba soniga bog’liq. n 3 5 10 20 30 va kattat 4,5 2,9 2,3 2,1 2,0

Namuna xatosini hisobga olgan holda butun to’dani o’rta arifmetik miqdori va variatsiya koeffitsienti quyidagi formula bilan aniqlanadi.

Mò=Mí±mì

cn

HT m

nn

aCС ±

−=

1

bu erda: an – koeffitsient, tajriba soniga nisbatan olinadi. n 2 5 10 30 an

0,798 0,973 0,987 1,0 Laboratoriyada bajarilgan tajriba natijasiga baho berish sxemasi To’da Natijasi

standart bilan solishtiriladi Shu ko’rsatkich to’daga joriy bo’yicha to’da etish materialga baho beriladi namuna xatosi aniqlanadi m

M,mc M н Cн

Standart talabi

To’daning MòCò

Mò=Ìí±mì Cò=Ñí±mc

Namuna

Tajriba

Namunaning yig’ma

ko’rsatkichlari

Nazorat savollari:

1. To’qimachilik tolalarning sifat ko’rsatkichinig sifat ko’rsatkichini aniqlash uchun olinadigan namunalarniung turlari. 2. Tolalarning sifat ko’rsatkichlari bo’yicha noteksligini aniqlovchi xarakteristikalar. 3. Koeffitsient variataiya nima? 4. Tajriba xatolari nima? 5. To’da ko’rsatkichlar qanday aniqlanadi?

6-MA’RUZA

Mavzu: TO’QIMAChILIK TOLA VA IPLARNING GEOMETRIK

XUSUSIYATLARI. TOLALARNING UZUNLIGI

Ma’ruza rejasi: 1. Tolalar uzunligining ahamiyati 2. Tolalar uzunligining aniqlash usullari 3. Tola uzunligining yig’ma xarakteristikalari 4. Jun tolasining uzunligining aniqlash. To’qimachlik tola va iplarning geometric xususiyatlariga ularning uzunligi va chiziqiy zichligi kiradi. To’qimachilik tolalarning uzunligi deb – ularning tekslangan holatidagi ikki uchi orasidagi masofaga aytiladi. A B B A B L A To’qimachilik tolalarining uzunligi keng miqyosda o’zgaruvchan bo’ladi. Masalan: o’ta tolali paxtaning uzunligi 25-35 mm, uzun tolali paxtaning uzunligi 35-50 mm, zig’ir tolasi-elementar tolasi 15-20 mm, texnik tolasi 500-750 mm, jun tolasi ingichka tolali jun 50-100 mm, dag’al tolali jun 50-200 mm, kanop tolasi-elementar tolasi 2-20 mm, texnik tolasi 1000-3000 mm, kimyoviy shtapel tolalarning uzunligi ishlatish maqsadiga bog’liq bo’ladi. Agar paxta bilan qo’shib ishlatilsa ularning uzunligi 34-38 mm bo’ladi. Jun tolasi bilan 65-70 va 75-90 mm bo’ladi. Tolalar uzunligini ahamiyati. Tolalarning uzunligi iplarni ishlab chiqarish texnologiyasi uchun katta ahamiyatga ega. Masalan: uzun tolali paxta uchun qayta tarash usuli, kalta tolalar uchun apparat usuli va o’rta tolali paxta uchun karda usuli ishlatiladi. Tolalarning uzunligiga nisbatan ip yigirish tizimidagi mashinalarning tarkibi o’rnatiladi. Tolaning uzunligi ulardan olinadigan iplarning pishiqligiga ta’sir qiladi. Grafikdan ko’rinib turibdiki, agar kalta tolalarni uzunligini ∆L ga oshirsa olinadigan ipning pishiqligi katta miqdorga oshar ekan ( 21 PP ∆>∆ ).

Uzun tolalar uchun uzunligini oshirish katta ahamiyatga ega emas, chunki olinadigan iplarning mustahkamligi kam oshadi. P ∆P2 ∆L1=∆L2 ∆P1>∆P2 ∆P1

Tolalarning uzunligini aniqlash usullari. Tolalarning uzunligini aniqlash usullari 4-guruhga bo’linadi. 1. Yakka tolalarning uzunligini o’lchash. a) Tekslangan tolaning uzunligini aniqlash. b) Tekslanmagan tolani proektsiyasi orqali kurvimetr asbobi bilan o’lchash. 2. To’da tolalarning shtapel uzunligini guruhlarga saralamasdan klasser usuli bilan aniqlash. 3. Tolalardan yasalgan shtapelni uzunligi bo’yicha guruhlarga ajratib massasi orqali aniqlash. 4. Tayyorlangan shtapeldan tolalarning uzunligini fotoelement asbobi bilan aniqlash. O’zRST 633-95 standarti bo’yicha paxta tolasining uzunligini aniqlash uchun ikkita usul tavsiya etiladi. 1) Klassyor usuli. 2) Paxta tolasining uzunligi Jukov asbobida va MShU-1, MPRSh-1 asboblarida aniqlanadi. Shu tola guruhlarining massasi orqali tolalarning uzunliklari formulalari bilan hisoblanadi. Tola uzunligining yig’ma xatakteristikalari. Tolalar uzunligi har xil bo’lganligi uchun ularning uzunligini baholashda har xil yig’ma xarakteristikalar ishlatiladi. 1. O’rta arifmetik uzunlik La mm (1)

∑∑ ⋅

=++++++

=nnl

nnnnlnlnl

La ......

321

33221 (1)

bu erda: L1, L2, L3 - guruh tola uzunligi: n1, n2, n3 - har bir guruhdagi tolalar soni. Paxtaning kalta tolasini va yuvilgan jun tolasini uzunligini aniqlashda ishlatiladi. 2. Guruh tolalarning massasi bo’yicha aniqlanadigan o’rtacha uzunlik. O’rta massa uzunlik - Lg, mm.

∑∑ ⋅

=++

+⋅+⋅=

i

iig m

mlmmmlml

L...

...

21

2211 (2)

(1) formulaga nisbatan bu formula qulay, chunki tolalar sanalmaydi, ya’ni tortiladi. m1, m2, ... har bir tolalar guruhining massasi 3. Modal massa uzunligi – Lm, mm. Shtapeldagi eng ko’p uchraydigan uzunlik

)()()(

)1(11

1

+−

−

−+−−

+−=nnnn

nnnm mmmm

mmblL (3)

bu erda: ln- max og’irlikning o’rtacha uzunligi; mm mn- guruh tolaning max og’irligi; mg mn-1- max og’irlikdan yuqori yotgan og’irlik; mg mn+1- max og’irlikdan pastda yotgan yondosh guruhning

og’irligi, mg Tolalarni Jukov asbobi bilan guruhlarga ajratgan vaqtda har bir guruh tola tarkibida yondosh uzunlikdagi tolalar ham birgalikda ajralib chiqadi. Bu Jukov asbobining kamchiligi. Har bir ajratilgan guruhning o’g’irligida uchta uzunlik mavjud. 1) l-2 - 17 foiz: 2) l - 46 foiz: 3) l+2 - 37 foiz Har bir guruhning haqiqiy og’irligi quyidagi formula bilan topiladi.

Ml = 0,17 m1-2 + 0,4 m1 + 0,37 m1+2

Bu formula bilan arifmetik hisoblashni muhandis Zotikov hisoblash doirasida bajarilishni tavsiya etiladi. 4. Shtapel massa uzunlik - Lsh, mm

Modal uzunlikdan katta bo’lgan guruhlarning o’rtacha massasi bo’yicha aniqlanadi.

∑

∑=

+=

=

+=

++= kj

njj

kj

njj

nsh

my

ibmlL

1

1 (4)

bu erda: ∑=

+=

kj

njjibm

1- modal massa uzunlikdan katta bo’lgan guruhlarning

vaznini guruh o’rtasidagi uzunlik farqini ko’paytmasini yig’indisi;

i - guruhlarning qator soni; v - ikki guruh orasidagi uzunligi bo’yicha farqi v=2.

...232221 3211

+⋅⋅+⋅⋅+⋅⋅=⋅ +++

=

+=∑ nnn

kj

njj mmmmib

y - maksimal massadagi guruhda modal uzunlikdan uzun bo’lgan

tolalarning massasi, mg

nmn mLl

y ⋅−+

=2)1(

Maksimal massadan pastda yotgan guruhlar massasining yig’indisi.

...3211

+++= +++

=

+=∑ nnn

kj

njj mmmm

5. Guruh tolalarning massasi bo’yicha o’rtacha uzunlik - L , mm

∑∑

=

==

=

⋅⋅+=kj

jjkj

jj

n mm

blL1

1

α (5)

α - maksimal guruhdan yuqorida va pastda joylashgan guruhlarning tartib o’zgarishini qator soni yuqoriga (-) bilan, pastga (+) bilan o’zgaradi.

Tolalarning uzunlik bo’yicha noteksligi koeffitsient variatsiya orqali ifodalanadi, C %

100⋅=L

C σ (6)

bu erda L - o’rta uzunlik, σ - o’rta kvadrat og’ish miqdori. Dispersiya, 2σ

⋅−= ∑

∑∑

∑

=

==

=

=

==

=

2

1

1

1

2

1

22 1 kj

jjkj

jj

kj

jjkj

jj

mm

mm

b αασ (7)

2σσ = (8)

Spinlab – HVI tizimida ham paxta tolasining uzunligi aniqlanadi.

Taqsimlanish va shtapel diagrammasi chiziladi. Standart bo’yicha tolalarning tarkibida 16 mm kalta bo’lgan tolalarni

kalta tola deb hisoblanadi. Kalta tolalarning, foiz, miqdori quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi.

100

1

1 ⋅=

∑=

=

kj

jjm

mR foiz (9)

bu erda: m1 – 16 mm dan kalta tolaning massasi, mg

∑=

=

kj

jjm

1- analiz uchun olingan shtapelning massasi, mg

yaxshi navlar uchun R=10 foiz atrofida bo’lishi kerak. Tolaning uzunligi bo’yicha grafigi. Odadta uzunlik bo’yicha ikkita grafik

chiziladi. 1. Uzunlik bo’yicha taqsimlanish grafigi 2. Shtapel diogrammasi 1-grafikni qurish uchun ordinate bo’yicha har bir guruhning vaznini

yoki vazn bo’yicha har bir guruhning foizda miqdori qo’yiladi. Abstsissaga tola guruhining o’rtacha uzunligi qo’yiladi.

1-tola kalta, lekin uzunligi bo’yicha tekisligi yaxshi

2-uzunligi va tekisligi bo’yicha qoniqarli. 3-uzunligi yaxshi, tekisligi yomon. Shtapel diogrammani chizish uchun koordinata o’qlariga ya’ni ordinataga masshtabda guruh tolalarining o’rta uzunligi qo’yiladi, abstsissaga har bir guruhning foiz miqdori qo’yiladi.

L

% To’qimachilik tolalarning (paxta, jun, shtapel) uzunligini aniqlash uchun

elektr asbobi almetr ishlatiladi.

1 - tola shtapeli 2 - plyonka 3 - kondenkator 4 - tok kuchini kuchaytirgich

5 - hisoblash 6 – garif chizadigan moslama Avvalo tolalardan shtapel yasaladi. U shtapelni tiniq plyonka orasiga

joylashtirib asbobga qo’yiladi. Tola asbobdan kichik tezlikda ikkita kondensator orasidan o’tadi. Kondensatorlar orasidagi havoning dielektrik koeffitsienti tolanikidan kichik bo’lganligi uchun kondensator sig’imi o’zgaradi. U esa zanjirdagi tok kuchini o’zgartiradi. Tok kuchi maxsus asboblarda kattalashtirilib, hisoblash vca grafik chizish moslamasiga o’tadi.

Hisoblash moslamasi tolalarning o’rtacha shtapel uzunligini va uzunlik bo’yicha notesligini (variatsiya koeffitsienti) hisoblab beradi. Grafik chizadigan moslama esa taqsimlanish va shtapel diagrammalarini chizib beradi.

Jun tolasining uzunligini aniqlash. Jun tolasi ikki xil uzunlik bilan aniqlanadi.

1. Tabiiy uzunlik. 2. Haqiqiy uzunlik. Tabiiy uzunlik - jun tolasining tekslanmagan holatidagi uzunligi. Haqiqiy uzunlik - tekslangan holatda o’lchangan uzunlik. Jun tolasining uzunligi 50-200 mm gacha bo’ladi va ikki xil usul bilan

aniqlanadi. 1. Yakka tolalarni tekslab o’lchash usuli. Bu usulda 500-1000 tola

o’lchanadi va (1) formula bilan o’rtacha arifmetik uzunlik o’lchanadi. 2. Usulda taroqli analizator asbobi yordamida aniqlanadi. Buning uchun

2-5 g jun tolasidan shtapel tayyorlab analizatorga qo’yiladi. Shtapelning tekis uchi taroqlarning 0-0 holatiga qo’yilib tolalar taroqlar

ustiga joylashtiriladi. Tolalarni guruhlarga ajratish taroqlarning n-n holatidan boshlanadi.

Taroq pastga tushiriladi, chiqib turgan tolalar qisqich ¹ 1 bilan tortib olinadi. Bu jarayon har bir taroq uchun takrorlanadi. Oxirida 1-1 taroqni pastga tushirib qolgan hamma tolani tortib oladi. Har bir guruhni og’irligini tortib (2) formula bilan o’rtacha vazn uzunlik aniqlanadi.

∑∑ ⋅

=++

+⋅+⋅=

mml

mmmlml

Ld ......

21

2211 mm (2)

Olingan natija bo’yicha jun tolasining shtapel diagrammasi quriladi. Zig’ir va kanip tolasining uzunligi standart bo’yicha aniqlanmaydi.

Lekin, ayrim vaqtlarda aniqlashga to’g’ri keladi. Po’stloqdan olinadigan tolalarning uzunligini aniqlash uchun tolalardan

50-100 g namuna olinadi. Ulardan qo’lda shtapel tayyorlanadi va guruhlarga ajratiladi. Har bir guruhning massasi va uzunligi aniqlanib (2) formula bilan o’rtacha uzunligi aniqlanadi.

Nazorat savollari:

1. Modal va shtapel massa uzunlik nima? 2. Paxta tolasining uzunligini aniqlash usullari. 3. Paxta tolasining uzunligini ahamiyati. 4. Jun tolasining uzunligini aniqlash uslubi. 5. Shtapel diagramma va tolalarning uzunligi bo’yicha taqsimlanish diagrammasi.

7-MA’RUZA

Mavzu: TO’QIMAChILIK TOLA, IPLARNING ChIZIQLI ZIChLIGI VA NUQSONLARI

Ma’ruza rejasi: 1. To’qimachilik tola va iplarining yo’g’onligi 2. Tola va iplarning yo’g’onligining ahamiyati 3. Tola iplarning yo’g’onligini aniqlash usullari 4. Nuqsonlarni aniqlash usullari. To’qimachilik tola, iplarning yo’g’onligi bevosita ko’ndalang miqdorini

o’lchash bilan aniqlanmaydi. Chunki, ularning ko’ndalang ko’rinishi tsilindrik shaklga ega emas. Undan tashqari ko’p tola, iplarning ichida bo’shliq (kovaklik) bo’ladi.

Agar tola iplarning yo’g’onligi yuza “S” orqali aniqlansa to’g’ri natija

olinar edi. Lekin, yuza “S”ni aniqlash qiyin (qirqim tayyorlash kerak, S-ni o’lchash zarur). Shuning uchun tola, iplarning yo’g’onligini nisbiy ko’rsatkich-chiziqli zichlik bilan aniqlanadi. Ya’ni, ma’lum uzunlikka to’g’ri kelgan massa bilan aniqlanadi. U “teks” deb ataladi (tekstil so’zidan olingan).

Teks - 1 km uzunlikka to’g’ri kelgan tola, ipning massasiga aytiladi.

LmT = [teks], (g/km)

bu erda: m - tola, ipning massasi, g L - tola, ipning uzunligi, km. Standart 8,417 bo’yicha bu kattalik xalqaro birlik deb qabul qilingan.

Agar tola, iplarning yo’g’onligi bir teksdan kichik bo’lsa milliteksda, ya’ni (mg/km) va yo’g’onligi ming teksdan katta bo’lsa, kiloteksda (kg/km) ifodalash mumkin.

1 teks = 1000 mteks = 0,001 kteks

kmg teks;

kmmg mteks;

kmkg kteks.

Yangi standartga qadar tola, iplarning yo’g’onligini aniqlashda metric nomerdan foydalanib kelingan. Bu erda tolaning uzunligini uning massasiga

nisbati olinadi va birligi boshqacha bo’ladi. Ya’ni, mLNM = mm/mg, m/g,

km/kg. Bu ko’rsatkichni tola, iplarning ingichkaligi deb ataladi. Demak, yo’g’onlik va ingichkalik o’zaro teskari ko’rsatkich

MNT 1=

TNM

1=

Lekin, ularning birliklarida farq bor, bu farq 1000 ga teng. Ya’ni

Nì.T=1000. Bir-biridan o’tish nisbati:

TNM

1000=

MNT 1000=

Tola NM Teks Paxta 4550-7000 0,22-0,14 Jun 500-2000 2,0-0,5

Kapron 1400-3330 0,7-0,3

Har xil moddadan tashkil topgan tola va iplarning ingichka-yo’g’onligini solishtirish uchun ingicnkalik va yo’g’onlik ko’rsatkichidan foydalaniladi.

Ingichkalik ko’rsatkichi - ℘⋅= MNµ [1/mm2] solishtirma og’irlik

Yo’g’onlik ko’rsatkichi - ℘

=Tτ (1/mm2)

(1/mm2) - birlikning ma’nosi - 1 mm2 ko’ndalang yuzada tolalarning soni.

Jun tolasining yo’g’onligi diametr orqali ifodalanadi. U holda mikroskopdan foydalanib okulyar mikrometr bilan o’lchanadi.

Gazlamalarning tuzilishini tahlil qilganda gazlamadagi iplarning diametric quyidagi formulalar bilan aniqlanadi.

℘=

Tdsh 0357,0 mm

bu erda: T - ipning yo’g’onligi ℘ - tola moddasining solishtirma og’irligi

ihis

Tdδ

0357,0= mm

bu erda: iδ - ipning hajm og’irligi, paxta ipi uchun iδ =0,8-0,9 mg/mm3

Tola va iplarning yo’g’onligining ahamiyati. Nazariy va amaliy tajribalardan ma’lumki, tola qancha yo’g’on bo’lsa, undan olinadigan ipning nisbiy mustahkamligi kichik bo’ladi. Bu holat ingichka iplarda yaqqol ko’rinadi.

1 - yo’g’on ip - 100 teks P 2 - ingichka ip - 5 teks Ttola Ingichka toladan ingichka ip olinadi. Ingichka ipdan yupqa, mayin

gazlama to’qiladi. Lekin, ingichka ipning minimal chziqli zichligi standart talabiga javob berish kerak. Ya’ni, mustahkamligi, variatsiya koeffitaienti, yigirishda uzilish soni standart talabiga javob berish kerak.

Ipning minimal yo’g’onligi tola soniga ko’paytmasiga barobar. Tip=nmin

.Ttola bu erda: nmin - ipning ko’ndalang kesimidagi tolalar soni. Agar shu nmin bilan ipning sifati standartga to’g’ri kelmasa nmin ko’proq

olinishi kerak. Demak, ipning Tmin miqdori kattaroq bo’ladi. Paxta tolasining va yuvilgan jun tolasining yo’g’onligi maxsus mikroneyr

asboblarida aniqlanadi. Bu asboblarda tolaning yo’g’onligi ularning havo o’tkazuvchanligiga asoslangan.

Asbob kamerasiga ma’lum og’irlikda va zichlikda joylashtirilgan tola qancha ingichka bo’lsa, u shuncha havoning o’tishiga katta qarshilik ko’rsatadi. Asboblarda ko’rsatilgan bosim orqali tolalarning yo’g’onligi maxsus grafikdan yoki jadvaldan aniqlanadi.

Paxta tolasi uchun LPS-4 va jun tolasi uchun mikroneyr asbobi ishlatiladi.

Tola, iplarning yo’g’onligini aniqlash usullari. 1) Namunadan olingan ma’lum og’rlikdaga tolalarning uzunligini

o’lchash bilan aniqlash.

∑=

++=

nn Lm

LLLmT

3

21

3 10...

10 [mg/m] [teks]

bu erda: m - tola og’irligi. mg L - tola uzunligi. mm Bu usul ko’p vaqt talab qaladi. Ilmiy ishlarda foydalaniladi. 2) Mikroskopda sanalgan to’da tolaning o’rta qismini kesish bilan

aniqlash. Bu usul paxta va shtapel tolalarning yo’g’onligini aniqlashda ishlatiladi.

nLm

Tur

ur

⋅⋅

=310

bu erda: mur - tolalarning o’rta qism og’irligi, mg Lur - o’rta qism uzunligi, mm n - tolalar soni Kanop, zig’ir tolalari uchun shartli chiziqli zichlik aniqlanadi. Tsh, teks 1t 2t 3t 4t

0

3

010

nLm

Tur

ur

⋅=

bu erda: nsh - tolalarning shartli soni. Tolaning soni olingan 10 mm uzunlikdagi tarmoq soni bilan aniqlanadi. Agar tarmoq tola kesimining yarmidan katta bo’lsa, tarmoq soni bo’yicha tola soni hisoblanadi. Iplarning yo’g’onligini ko’ndalang kesimini yuzi orqali aniqlash mumkin. Buning uchun prof. Kukin G.N. usulidan foydalaniladi. Bu usulda ip mikroskopning stoliga mahkamlanib, ikki uchidan ma’lum burchakka buraladi va uning konturlari okulyar mikrometr bilan o’lchanadi. Ip 1800 aylantiriladi. Ipni har bir aylantirganda ikki uchburchak hosil bo’ladi. Shu uchburchalkarning yuzining yig’indisi orqali ipning umumiy yuzi aniqlanadi.

Ikki uchburchak yuzi

21211

1 4sinsin

222122 bbbbS ⋅=⋅

⋅=

αα

Umumiy yuza

( )∑ ⋅+⋅+⋅+⋅== −

n

nnnum bbbbbbbbSS1

1132214sin2 α mkm2

bu etda: b1 b2 ... bn - uchburchaklar tomoni, mkm2

α - buralgan burchak miqdori. n

180=α

Bu usul ilmiy ishlarda qo’llaniladi. 2) Iplarning yo’g’onligi kalta kesim iplarning massasi orqali aniqlanai.

nLmT

⋅⋅

=310 teks

bu erda: m - ipning massasi, g L - kesim uzunligi, m n - kesimlar soni. Iplarning yo’g’onligi kalava ip (pasmaning) massasi orqali aniqlanadi. Uzunligi 100 m bo’lsa kalava ip pasma deb ataladi. Pasmani og’irligini o’lchash uchun maxsus kvadrant asbobi ishlatiladi. Eshilgan, qattiq iplarning yo’g’onligi maxsus mikrometr (tolshinomer) asboblarida aniqlanadi va mm da o’lchanadi. Iplarning chiziqli zichligini aniqlash sharoitga nisbatan ularning nomlari har xil bo’ladi. 1. Haqiqiy yo’g’onlik - Th - tajriba yo’li bilan aniqlanadi, yuqoridagi formulalar bilan hisoblanadi. 2. Nominal yo’g’onlik - Tn - ishlab chiqarishga berilgan topshiriq yo’g’onlik. 3. Konditsion yo’g’onlik - Tk - iplarni konditsion namligini hisobga olib, formula bilan hisoblab iplarni qabul qilishda va sotishda ishlatiladigan yo’g’onlik.

x

kxk W

WTT

++

=100100

bu erda: Wk - konditsion namlik, foiz Wx - haqiqiy namlik, foiz Tx - haqiqiy yo’g’onlik, teks, tajribadan aniqlanadi. Standart bo’yicha konditsion chiziqli zichlikni nominal chiziqli zichlikdan og’ish miqdori me’yorlashtiriladi. Og’ish miqdori quyidagi formula orqali aniqlanadi.

( )100⋅

−=∆

n

nk

TTT %

4. Umumiy chiziqli zichlik - Tu bir qancha iplarni qo’shib eshilganda olingan yo’g’onlik T1 T2 agar T1 ≠ T2 bo’lsa Tu = T1 + T2 agar T1 = T2 = Te; Tu = Te

. n Te – elementar ipning yo’g’inligi. Tu Iplarni qo’shib eshgan vaqtda uzunligi kamayadi, ya’ni qisqarqdi. Shu qisqarishni hisobga olib eshilgan iplarning Tu yo’g’onligi quyidagi formula bilan aniqlanadi.

1

1

100100U

nTT eu −

⋅⋅=

bu erda: U1 - eshilgandagi ipning qisqarishi. ( )100

1

211 ⋅

−=

LLLU

Agar ikki marta eshilgan bo’lsa, unda Tu quyidagi formula yordamida hisoblanadi. T1 T2 T3 -T4 T1 = T2 = T3 = T4 = Te

( )( )21

21

100100100100UU

nnTT eu −−

⋅⋅⋅⋅=

-Tu

To’qimachilik tola, iplarning nuqsonlari. Aniqlash usullari. Paxta tolasining tarkibida har xil nuqsonlar bo’ladi. 1. Tolali nuqsonlar - chigallangan tola murakkab chigallangan tola, pishmagan tolalar, o’lik. Bu nuqsonlar chigitli paxtaning pishib yetilishida va dastlabki ishlash jarayonida hosil bo’ladi. Bu nuqsaonlarni maxsus mashinalarda titib, tozalab past sifatli tolalar olinadi.

2. Chiqindi nuqsonlar - pishmagan chigit, barg, chanoq qoldiqlari va mineral aralashmalar. 3. Zararli nuqsonlar – tolali chigit qobig’I va tugunchalar. Bu nuqsonlar tola bilan iplarga o’tib ketadi. Iplarning sifatini buzadi. O’zRST 604-93 paxta tolasining texnik shartlariga muvofiq I va II nav, uzun tolali paxtaning hamma tiplari uchun tugunchalar miqdori 0,3 foizdan oshmasligi kerak. O’rta va uzun tolali paxtaning hamma tiplari uchun chigit qobig’I 0,6 foizdan oshmasligi kerak. Zigir va kanop tolasining tarkibida, chigallangan tolalar, poya yog’ochining qoldig’I (kostra) va yaxshi ivib titilmagan tola qismlari bo’ladi. Jun tolasining tarkibidagi mineral aralashmalar qoldig’I, va yuvib tozalanganda hosil bo’ladigan kirishgan, yopishgan tolalar. Kimyoviy tolalar tarkibida, chigallangan elementar tolalar, yopishib qolgan tolalar, har xil shaklda sanchadigan qattiq birikmalar. Iplarni nuqsonlari: 1. Xom ashyo bilan o’tadigan nuqsonlar (o’simlik qoldig’I, tuguncha, tolali po’stloq). 2. Texnologik nuqsonlar - iplarni yigirish jarayonida hosil bo’ladigan nuqsonlar, tugunchalar va yo’g’on qism, (kalta tola ipga yopishib yog’on qism hosil qiladi). Nuqsonlarni aniqlash usullari. Paxta tolasining nuqsonlari O’zRST 632-95 standart bo’yicha 2 usul bilan aniqlanadi. 1 - qo’lda ajratish usuli (arbitraj usuli) 2 - paxta analizatori AX-2 yoki FM-30 asboblari. Paxta tolasining iflos aralashmalar miqdorini AX-2 da aniqlash. Birlashtirilgan namunadan 100 g dan uchta o’rtacha namuna olinadi. Ikki namuna AX-2 orqali o’tkaziladi. Uchinchisi zaxiraga olib qo’yiladi. Agar olingan natijaning orasidagi farq 0,4 foiz (mutloq) (iflosligi 5,5 foizgacha) bo’lsa yoki 0,8 foiz (mutloq) (5,6 foizdan katta) bo’lsa, uchinchi namuna o’tkaziladi va shu uchta namuna natijasidan o’rtacha miqdor olinadi. Olingan har bir namuna alohida AX-2 uskunasidan o’tkaziladi, tola va iflos aralashmalar alohida tortiladi. Aralashmalar miqdori quyidagi formula yordamida aniqlanadi.

100⋅Κ⋅=ΠΗmmo %

bu erda: mo - nuqson va aralashmalar massasi, g mí - olingan namunaning massasi, g K - AX-2 koeffitsienti etalon tola orqali aniqlanadi. Paxta tolasi nuqsonlari va aralashmalarining miqdoriga ko’ra navlar bo’yicha 5 sinfga bo’linadi, oily, yaxshi, o’rta, oddiy va iflos.

Tola Nuqson aralashmalar, foiz, ko’pi bilan

Oliy Yaxshi O’rta Oddiy Iflos I 2,0 2,5 3,0 4,0 5,0 II 2,5 3,5 4,5 5,5 7,0 III - 4,0 5,5 7,5 12 IV - 6,0 8,5 10,5 14 V - - 10,5 12,5 16

Bitta navdagi tolalarning sinflar bo’yicha narxi har xil bo’ladi. Kanop, zig’ir, jun va kimyoviy tolalarning nuqsonlari qo’lda ajratiladi. Iplarni nuqsonlarini aniqlash. Iplarning yo’g’onligi bo’yicha nuqsonlari har xil usullar bilan aniqlanadi. 1. Ipning rangiga zid bo’lgan rangli yuzaga ipni ma’lum zichlikda o’rab uning ustidagi nuqsonlarini fotoetalon ko’rinishlar bilan solishtirib aniqlanadi. Fotoetalon ko’rinishlarda ipning tozaligi bo’yicha sinfi ko’rsatilgan bo’ladi (paxta, ipak iplari). 2. Panelga o’ralgan iplarning ustiga trafaret qo’yib, kvadratlar ichidagi iplarning nuqsonlari sanab chiqiladi va 1 g ipga to’g’ri kelgan nuqsonlar miqdori aniqlanadi.

LTnn

31 10⋅

=

bu erda: L - tekshirilgan ip uzunligi, m T - ipning yo’g’onligi, teks n1-L - uzunlikdagi nuqsonlar soni. Paxta ipi uchun A,B,V tozalik sinfi mavjud.

1 g ipdagi nuqsonlar Tozalik sinfi T=33 teks T=20-33 teks T=20 teks

A 20 30 40 B 80 120 140 V 120 200 220

Iplarning ustidagi nuqsonlar (yo’g’onligi bo’yicha) fotoelement usuli va elektr sig’imini o’zgarishi bo’yicha ham aniqlash mumkin. Fotoelement usuli bilan AOPN asbobi bilan foydalaniladi. Elektr sig’imining o’zgarishi bo’yicha aniqlashda “Uster” asbobidan foydalaniladi. Iplarning tozalik bo’yicha sinfi ipning narxiga ta’sir qiladi. Ipning naviga ta’sir qilmaydi.

Nazorat savollari:

1. Teks degani nima? 2. Tolalarning chiziqli zichligining ahamiyati. 3. Tolalarning chiziqli zichligini aniqlash usullari.

4. Zig’ir kanop tolasining yo’g’onligini aniqlash usuli. 5. Konditsion chiziqli zichlikni aniqlash formulasi. 6. Paxta tolasining tarkibidagi nuqsonlarning turlari va aniqlash usullari. 7. Paxta ipining nuqsonlarini aniqlash va hisoblash usullari.

8-MA’RUZA

Mavzu: TO’QIMAChILIK TOLA, IPLARNING MEXANIK XUSUXIYATLARI. YARIM DAVRLI ChO’ZILISh

DEFORMATSIYADA OLINADIGAN KO’RSATKIChLAR

Ma’ruza rejasu: 1. Cho’zilish deformatsiyasi 2. Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlar, ularni aniqlash usullari, asboblari 3. Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlarga ta’sir etuvchi omillar To’qimachilik materiallarini ishlab chiqarishda va mahsulotlarni ishlatish jarayonida ularning mexanik xususiyatlari katta ahamiyatga ega. Chunki mexanik xususiyatlar ularning chdamliligini ifodalaydi va to’qimachilik xom ashyo, tayyor mahsulotlarni navini baholashda mustahkamlik asosiy ko’rsatkichlardan bo’lib hisoblanadi. To’qimachilik materiallarga ta’sir etuvchi kuchlarning yo’nalishi, miqdori har xil bo’ladi. Bu ta’sir etuvchi kuchlar har xil deformatsiyalarni hosil qiladi (cho’zish, egilish, buralish siqilish va h.k.) To’qimachilik tola, iplarning mexanik xususiyatini o’rganish vaqtida 50 dan ortiq ko’rsatkichlar aniqlanadi. Shu maqsadda prof. Kukin G.N. mexanik xususiystlardan o’rganish uchun tafsifnoma tuzgan. Shu tavsifnomaga asosan har bir deformatsiya uchta davrga bo’lib o’rganiladi. 1. Yarim davrli deformatsiya va olinadigan ko’rsatkichlar 2. Bir davrli deformatsiya va olinadigan ko’rsatkichlar 3. Ko’p davrli deformatsiya va olinadigan ko’rsatkichlar. Materiallarga (tola, ip) yuk ta’sir qiladi va ma’lum vaqtdan keyin yukni olib tashlanadi. Aterial dam oladi. Shu jarayonni to’qimachilik materialshunosligida bir davrli deformatsiya qabul qilingan. Demak davrli deformatsiyalar quyidagi sxema bo’yicha o’rganiladi.

Yulni olib tashlash

Yuk ta’sirida Dam olish

Yarim davrli 1 davrl

(1 davr) - n - ko’p deformatsiya bo’ladi.

Agar bir davrni yarmida, ya’ni faqat yuk ta’sirida materiallarning ko’rsatkichi o’rganilsa, u yarim davrli deformatsiyadagi ko’rsatkichlar bo’ladi. Agar bir davrli ta’sirni “ï” barobar takrorlansa, u ko’p davrli deformatsiyada olingan ko’rsatkichlar bo’ladi Cho’zilish deformatsiyasi. To’qimachilik materiallarini ishlab chiqarishda va ularning mexanik xususiyatlarini o’rganishda ular cho’zilish deformatsiyasiga uchraydi. Cho’zilish deformatsiyasi ham prof. Kukin G/N/ tavsiyasiga muvofiq uchta davrga bo’lib o’rganiladi. Uzish yuki, uzishdagi To’liq Chidamliligi, cho’zilish, uzishdagi deformatsiyasining davrli qoldiq kuchlaniosh uzishdagi tarkibi deformatsiya, uzoq bajarilgan ish vaqtga chidamliligi Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan xarakteristikalar 1. Uzish yuki - PM gk, sn Uzish yuki tola, iplarning mutloq mustahkamligini ko’rsatadi. Uzish yuki har xil turdagi uzish mashinalarida (dinamometrlarda) aniqlanadi. 2. Uzilishdagi cho’zilish - tola, iplarning uzilishga qadar uzaygan qismiga aytiladi. Uzilishdagi cho’zilish mutloq va nisbiy miqdorda aniqlanadi. Mutloq cho’zilish - 01 LLlM −= mm

Nisbiy cho’zilish - 1001000

01

0

⋅−

=⋅=LLL

LlE M

H %

Uzilishdagi cho’zilish yakka tola, iplarni uzgan vaqtida dinomometrlardan olinadi. Uzilishdagi cho’zilish miqdori tola, iplarning yumshoq, qattiqligini bildiradi.

Cho’zilish deformatsiyasi

Yarim davrli Bir davrli Ko’p davrli

3. Uzilishdagi kuchlanish - 2mmkgkσ , Pa

σ - Mutloq uzish yukining tola, ipning ko’ndalang yuzini nisbati bo’yicha aniqlanadi.

SPM=σ kgk/mm2 (1)

S-yuza, mm2 Tola, iplarning ko’ndalang yuzini aniqlash murakkab. Shuning uchun S ni nisbiy ko’rsatkich orqali aniqlash mumkin. Tolaning massasi M ni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin ℘⋅⋅= LSM

℘⋅

=LMS

S ni (1) formulaga qo’yamiz

℘⋅⋅=℘⋅⋅

= MMM NPMLP

σ yoki TPM ℘⋅⋅

=310 ,

TPM ℘⋅⋅

=310

σ ; Pa

4. Uzilishdagi bajarilgan ish RM Tola, iplarni uzishda sarf etilgan energiyani mutloq bajarilgan ish orqali aniqlanadi.

MMM lPR ⋅⋅=η [Dj], [kgk sm]

Bajarilgan ish cho’zilish egri chizig’I bilan chegaralangan diagrammaning yuzi orqali aniqlanadi. PM D 0 Elementar bajarilgan ish dRM = PM . dl

To’liq bajarilgan ish ( ) dllfdlPR MM ll

M ⋅=⋅= ∫∫ 00

Murakkab egri chiziq bo’yicha bajarilgan ishni hisoblash qiyin. Shuning uchun amalda uzish, mashinasida chizib olingan egri chiziq diagrammasidan

hosil bo’lgan yuzani (OAVSDA,O) tajriba yo’li bilan aniqlanadi. Olingan yuzani planimetr asbobi bilan o’lchash mumkin. Lekin bu ham ko’p vaqt talab qiladi. Shuning uchun amalda quyidagi usul ishlatiladi.

Diagrammadan ko’rinib turibdiki uzilish nuqtasining koordinatalari Pì va lì shu koordinatalarning ko’paytmasi Rsh-Pì

.lì (1) shartli bajarilgan ishni beradi, agar butun cho’zish davrida bir xilda uzish yuki ta’sir qilsa. Lekin amalda uzish yuki asta-sekin oshib boradi.

Haqiqiy bajarilgan ishning shartli bajarilgan ishga nisbatini cho’zish diagrammasining to’ldirilish koeffitsienti deb ataladi.

0RRΜ=η (2)

Formula (1) dan shartli bajarilgan ishni qiymatini (2) formulaga qo’yib, haqiqiy mutloq bajarilgan ishning formulasini olamiz.

ΜΜ

Μ

⋅=

lPR

η ΜΜΜ ⋅⋅= lPR η Pa

bu erda: η - 0,35-0,65 gacha o’zgaradi η - katta bo’sa tola, ip uzilishga katta qarshilik ko’rsatadi, demak mustahkam, chidamli bo’ladi. Tola, iplarning cho’zilish egri chiziqlari 1- paxta 2-jun, ipak 3-siontetik tola

Nisbiy bajarilgan ish Mutloq bajarilgan ishni tola, ip hajmiga yoki og’irligiga nisbati olinadi.

VP

rvΜ= 2mm

J

⋅

3smsmkgk

mR

rmΜ=

gj

⋅gsmkgk

Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan xarakteristikalarni

aniqlash asboblari va usullar. Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan xarakteristikalarni har xil turdagi uzish asboblarida aniqlanadi.

Uzish asboblari mexanik, elektrik, avtomatik va yarim avtomatik bo’lishi mumkin. Uzish mashinalari asosan quyidagi qismlardan iborat.

1. Harakatga keltiruvchi qism 2. Namunani mahkamlash qismi 3. Mustahkamligini o’lchash qismi 4. Deformatsiyani o’lchash qismi 5. Mustahkamligini, deformatsiyani yozadigan moslama. Mayatnikli dinomometrning sxemasi 1,2-qisqichlar 3-harakatga keltiruvchi qism 4-shkala 5-ko’rsatkich (strelka) 6-yuk 7-mayatnik richagi 8-o’q 9-sektor Uzishdagi kuchlanish (mustahkamlik) quyidagi formula bilan aniqlanadi.

rRSinGP ϕ⋅− [sn] [gk]

bu erda: R - mayatnik richagining uzunligi r - sector radiusi

G - yuk. Bu formulada R/r - nisbati o’zgarmaydi G - yuk o’zgarmaydi (ma’lum shkala uchun). Demak namunaning mustahkamligi P=f (sinα ) burchagiga to’g’ri

proportsional bo’ladi. Shu printsipda ishlaydigan asboblar: Yakka paxta, shtapel tolalar uchun. Polimer-5 va FO-1. Guruh tolalar uchun - DSh - 3M Kalava iplar uchun - RM-3 Yakka paxta tolasini uzish usuli ilmiy ishlarda ishlatiladi. Har bir

namunadan kamida 100 sinov o’tkaziladi. Olingan natija bo’yicha o’rta arifmetik miqdor va variatsiya koeffitsienti aniqlanadi. Amaliy ishlarda standart bo’yicha olingan tola namunasidan shtapel tayyorlab, shtapelni 10 qismga bo’lib, har bir qismini alohida DSh-3M asbobida uziladi.

Asbobda olingan uzish yukini uzilayotgan tola soniga bo’lib, bitta tolaga to’g’ri kelgan mustahkamlik aniqlanadi.

1

11 nQ

P = n

nn n

QP

nQ

P == .......2

22 sN

bu erda: Q1, Q2......Qn - to’da tolaning uzish yuki, sN n1, n2.......nn - to’dadagi tolaning soni. Shtapeldagi tola soni quyidagi formula bilan topiladi.

n1=n1.m1, n2=n1.m2...nn=n1mn

bu erda: n1 - 1 mg og’irlikdagi tolalar soni; m1, m2...mn

- uzilgan tola qismlarini massasi. n1 - quyidagi formula orqali topiladi

uchro

u

mmn

n+

='

1

bu erda: n1 - 1 mg og’irlikdagi tolalar soni; m - uzilgan qismning massasi; nu - umumiy shtapeldagi tolalar soni; mo’r - shtapelning o’rta qism massasi, mg; much - shtapel uchlarining massasi, mg; Bitta tolaga to’g’ri keladigan o’rtacha mustahkamlik aniqlanadi.

10... 10321 PPPP

P+++

=

DSh-3M asbobida tolalarning hammasi bir vaqtda uzilmaydi. Shuning uchun formulaga koef. 0,675 kiritiladi va haqiqiy mustahkamlik aniqlanadi.

675,0PPx = gk,[sn]

Har xil yo’g’onlikdagi tolalarning mustahkamligini taqqoslash uchun nisbiy mustahkamlik ko’rsatkichi ishlatiladi.

TP

P x=1 [gk/teks] [sn/teks]

Zig’ir va kanop tolalarining mustahkamligi ma’lum uzunlikdagi og’irlikka to’g’ri kelgan uzish yuki bilan aniqlanadi. Zig’ir va kanop tolasining o’rta qismidan 27 sm kesib olinadi. Shu kesimdan 420 mg namuna tayyorlanadi. Tayyorlangan namuna DVK-60 asbobida uziladi. Tolaning mustahkamligi kgk, daN (deka Nyuton)da o’lchanadi. Tolaning mustahkamligini aniqlash uslubi, asboblari laboratoriya ishlarida berilgan. To’qimachilik iplarining mustahkamligi yakka iplarni uzish uslubi bilan aniqlanadi. Uning uchun har xil asboblar ishlatiladi. RM-3, RM-30, Instron (AQSh). Uster (Shveytsariya). Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlarga ta’sir etuvchi omillar. Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlarga quyidagi omillar ta’sir etadi. 1. Havoning xarorati va namligi. 2. Uzish tezligi. 3. Namunaning uzunligi. 4. Bir vaqtda sinalayotgan tola, iplarning soni. Atrof-muhitning xarorati va namligi tola, iplarning cho’zilishiga va mustahkamligiga har xil ta]sir qiladi. Termoplastik tolalarning (sintetik) harorat ko’tarilishi bilan mustahkamligi kamayadi, cho’zilishi ortadi. Sintetik tolalarga namlik deyarli ta’sir qilmaydi. Tsellyulozasan tashkil topgan kimyoviy tolalarning mustahkamligi ho’l holatida 1,5-2 barobar kam bo’ladi. Tola iplarni sinashdan oldin ularni konditsion sharoitda 20-24 soat saqlash kerak (maxsus klimatik kameralar mavjud). Shu sharoitda toila, iplar me’yoriy namlikka ega bo’ladi. Sinash davrida laboratoriyada konditsion sharoit yaratilishi kerak. Ya’ni t=20± 20C 265 ±=ϕ foiz Uzish tezligi ortishi bilan deformatsiya vaqti kamayadi, natijada tola, iplarning ustidagi shikastlanishlar, elastic va plastik deformatsiyalar o’sishga ulgurmaydi.

Agar namunalar sekin uzilsa ko’rsatkichlar aksincha bo’ladi. Demak, uzish tezligini ortishi bilan mustahkamlik yuqori bo’ladi, to’liq cho’zilish kamayadi. Shuning uchun standartlarda har bir tola, iplarning turi uchun uzish tezligi beriladi. P l 3. Namuna uzunligi. Dinomometrda ikki qisqich orasidagi masofa katta bo’lga, mustahkamlik kichik bo’ladi. Chunki uzish tezligi kamayadi va tola ipning uzun qismida shikastlangan joylari ko’p bo’ladi. Shuning uchun uzish mashinalarida har bir tola, iplar uchun qisqichlar orasidagi masofa doimiy bo’lishi kerak. Ya’ni: Guruh paxta, shtapel tolasi uchun - Lx=3,0 mm. Yakka paxta tolasi uzilsa - Lk=10 mm. Iplar uzilsa - Lk=500 mm. Zig’ir, kanop tolasi uchun - Lk=100 mm. 4. Bir vaqtda snalayotgan tola, iplarning soni. Tola, iplarni yakka va guruh holda uzilsa (uzilayotgan tola, ipni sonini hisobga olib) natija bir xil bo’lmaydi. Ikkinchi usulda ularning mustahkamligi past bo’ladi. Chunki hamma tolalar, iplar bir xil kuchlanish bilan uzilmaydi. Avval bir qancha nochor tola, iplar uziladi, uning natijasini asbob sezmaydi. Guruh tola, iplar uzilganda bitta tolaga, ipga to’g’ri kelgan mustahkamlik quyidagi formula bilan aniqlanadi.

tolalar uchun ϕ⋅

=nQ

P tt [gk, sn]

bu erda: QT - guruh tolaning mustahkamligi, gk n - tolalar soni ϕ - tolalarning bir vaqtda uzilmasligini hisobga oluvchi koeffitsient ϕ - paxta uchun - 0,675. viskoza uchun - 0,85.

Iplar uchun ϕ⋅⋅

=nQ

P nt 2

[gk, sn]

bu erda: Qn - pasmaning mustahkamligi, gk n - iplar soni ϕ - to’g’rilash koef. Paxta ipiga ϕ=0,77; ipak ipi pasmada 200 ip bo’lsa ϕ=0,86

Nazorat savollari:

1. Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlar. 2. Tola, iplarni uzishda bajarilgan ishni aniqlash usullari. 3. Paxta tolasining mustahkamligini aniqlash uslubi. 4. Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlarga nimalar ta’sir qiladi. 5. Uzish mashinasining tuzilishi. 6. Mustahkamlikni hisoblashda tuzatish koeffitsientining ahamiyati.

9-MA’RUZA

Mavzu: TO’QIMAChILIK TOLA, IPLARNING BIR DAVRLI VA KO’P DAVRLI ChO’ZILISh DEFORMATSIYASIDA

OLINADIGAN KO’RSATKIChLAR

Ma’ruza rejasi: 1. Bir davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlar va ularga ta’sir etuvchi omillar 2. Ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlar va ularga ta’sir etuvchi omillar 3. Pulsator asboblarida olinadigan ko’rsatkichlar. To’qimachilik tola, iplarni ishlab chiqarishda va ulardan olinadigan

mahsulotlarni ishlatishda ular qisqa vaqt ichida kuch ta]sirida cho’ziladi va undan keyin dam oladi.

Shu davrda materiallarning fizik-mexanik xususiyatlarini tahlil qilish katta amaliyot va nazariy ahamiyatga ega.

Bir davrli to’liq cho’zilish deformatsiyasi uchta qismdan iborat: 1. Qayishqoq deformatsiya. 2. Elastik deformatsiya. 3. Plastik deformatsiya. Qayishqoq deformatsiyani hosil bo’lishi tolaga tashqi kuch ta’sir

qilganda tola moddasining zarrachalari orasidagi masofa ozgina o’zgaradi va tola tarkibida qayishqoq energiya yig’iladi. Tolaning tashqi shakli o’zgarmaydi. Qayishqoq deformatsiya juda tez tarqaydi. Professor Kragelskiy I.V.ning tahlili bo’yicha eshilgan paxta ipida bu tezlik 1425 m/s gat eng. Lekin amalda tola, iplarni sinashda bu deformatsiya qismiga 1-3 sekund ichida o’zgargan uzunlik olinadi.

Elastik deformatsiyani hosil bo’lishi tolaga tashqi kuch ta’sir qilganda tola moddasining zarrachalari katta masofaga siljiydi. Polimerlarning tashqi shakli o’zgaradi. Bu o’zgarish ma’lum vaqt ichida o’tadi. Tola molekulalarining o’zaro tortish kuchi ta’sir etuvchi kuch bilan muvozanat holatiga keladi, ya’ni relaksatsiya jarayoni o’tadi. Tola, iplarni tuzilishida relaksatsiya jarayonining o’tisho atrof-muhitning parametrlariga bog’liq (harorat va namlik).

Plastik deformatsiyani hosil bo’lishi tolaga tashqi kuch ta’sir qilganda tola moddasining zarrachalari katta masofaga siljib qaytmaydi. Shuning uchun bu deformatsiya qismini qaytmas-qoldiq deformatsiya deb ataladi.

To’liq cho’zilish deformatsiyasi ychta deformatsiyaning yig’indisiga teng.

lt = lq + le + ln

To’liq deformatsiyasining tarkibi har xil turdagi relaksometr asboblarida o’rganiladi, ya’ni “stoyka”, RM-5.

“Stoyka” asbobida to’liq deformatsiyaning tarkibi quyidagi sxema bo’yicha o’rganiladi.

1) Mutloq qayishqoq deformatsiya lq = L1 - L2 mm Nisbiy qayishqoq deformatsiya

1001000

21

0

⋅−

=⋅=LLL

Ll

E qq %

2) Mutloq elastic deformatsiya le = L2 - L3 mm Nisbiy elastic deformatsiya

1001000

32

0

⋅−

=⋅=LLL

Ll

E ee %

3) Mutloq plastic deformatsiya lp = L3 - L0 mm Nisbiy plastic deformatsiya

1001000

03

0

⋅−

=⋅=LLL

Ll

E pp %

4) To’liq mutloq deformatsiya lt = lq + le + lp mm To’liq nisbiy deformatsiya

1001000

01

0

⋅−

=⋅=LLL

Ll

E tt %

Ayrim vaqtlarda deformatsiyalarning qismi aniqlanadi.

;t

qq L

l=∆ ;

t

ee L

l=∆ ;

t

pp L

l=∆

Bularning yig’indisi 1 ga teng.

1' =∆+∆+∆ poq To’qimachilik iplarining qayishqoq va elastic deformatsiyasi qismi katta bo’lsa, shu iplardan olingan mahsulot kam g’ijimlanadi va chidamligi yuqori bo’ladi. Shuning uchun ustki kiyimlarga qaytish deformatsiyasi yuqori bo’lgan materiallar ishlatiladi. Har xil tolalar uchun to’liq deformatsiyaning tarkibi bo’yicha ma’lumot.

qismi Tola, ip To’liq deformatsiya,

foiz q e p

Paxta tolasi 4 0,23 0,21 0,56 Jun tolasi 4,5 0,71 0,16 0,13

Lavsan tolasi 16,2 0,49 0,24 0,27 Kapron tolasi 9,5 0,71 0,13 0,16 Viskoza ipi 6,4 0,11 0,19 0,70

Bir davrli cho’zilish deformatsiyasini tarkibini vaqt ichida o’zgarishini kuzatib quyidagi diagrammani chizish mumkin. OA - tola, ipning cho’zilish egri chizig’i A – tola, ipdan yukni olib tashlash nuqtasi ABC – tola,ipning dam olishdagi egri chizig’i AB – qayishqoq deformatsiya (1-3 soat davomida)

BC – plastic deformatsiya qismi (1-3 soat davomida) OE – plastic deformatsiya qismi (3 soatdan keyin) OO1 – cho’zilishdagi qayishqoq deformatsiya qismi. Har xil iplar uchun deformatsiyaning diagrammasi. 1-jun ipi 2-paxta ipi 3-zig’ir ipi Bir davrli cho’zilish deformatsiyasida olingan ko’rsatkichlarda ta’sir etuvchi omillar. To’liq deformatsiyaning qismlarining tarkibi quyidagi omillarga bog’liq: 1. Ta’sir etuvchi yukning miqdoriga bog’liq. Agar yuk katta bo’lsa, to’liq deformatsiya va uning ayrim qismlari (elastic, plastic) katta bo’ladi. Shuning uchun ta’sir etuvchi yukning miqdori tola. ipning mutloq mustahkamligiga nisbatan olinadi, ya’ni Q=0,25-0,75 Rm. 2. Tola, iplarning yuk ta’sirida turish muddatiga bog’liq, uzish vaqtining o’sishi bilan to’liq deformatsiya ortadi, qayishqoq, elastic deformatsiya kamayadi, plastic deformatsiya esa o’sadi. 3. Atrof-muhitning parametrlariga bog’liq. Ya’ni, havoning harorati va nisbiy namligiga bog’liq. Havoning namligi oshishi bilan tola, iplarning tuzilishidagi relaksatsiya jarayoni tezroq o’tadi. Paxta, lavsan tolalari, iplari ho’l holatida 700 haroratda ikki barobar, jun iplari esa 11 barobar quruq holatiga nisbatan cho’ziladi. Yuqori haroratda termoplastik tolalarning to’liq deformatsiyasi ortadi, bu haroratda tsellyulozadan va oqsil moddalardan tashkil topgan tabiiy tola, iplarning cho’zilishi o’zgarmaydi. Shuning uchun bir davrli cho’zilish deformatsiyasini o’rganishda atrof muhitning parametrlari doimiy bo’lishi kerak t=20± 20C; ϕ=65± 2 foiz Atrof-muhitning parametrlari tajriba vaqtida o’zgarsa, ya’ni t2, 2ϕ -bo’lsa to’liq deformatsiyaning tarkibi ham o’zgaradi. Ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlar. To’qimachilik tola, iplar ishlab chiqarish va iplardan olinadigan mahsulotlarni ishlab chiqish jarayonida ko’p davrli deformatsiyalarda uchraydi. Natijada ularning tuzilishida murakkab o’zgarishlar hosil bo’ladi. Bu o’zgarishlar uchta bosqichda o’tadi. Birinchi bosqichda bir qancha cho’zilish davridan keyin tola, iplarning tuzilishi yaxshilanadi, ulatning mustahkamligi oshadi. Ikkinchi bosqichda

tuzilishi yaxshilangan tola, iplar uzoq muddat ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasiga chidaydi. Uchinchi bosqichga esa qoldiq deformatsiyalarning yig’ilishi va shikastlangan qismlarning o’sishi natijasida tola, iplar uzayadi va bir qancha davrdan keyin uziladi. Ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasida davrli qoldiq deformatsiyasining Ed.kd o’zgarishi quyidagi diagrammada berilgan. 1-tuzilishi yaxshi ipning egri chizig’i 2-tuzilisi yomon ipning egri chizig’i OA- 1-bosqich AB- 2-bosqich BC- 3-bosqich Ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasi har xil turdagi pulsator asboblarida o’rganiladi. PK-3 (Kukin G.N. pulsatori), PBG (gotizontal Borodovskiy pulsatori), PBV (vertical Borodovskiy pulsatori), PN-5 (ip pulsatori). Puldator PK-3 ning sxemasi. 1-tebranuvchi qisqich 2-ip 3-harakatdagi qisqich 4-davrli qoldiq deformatsiya egri chizig’ini yozuvchi moslama 5-reykali uzatma 6-ekstsentrik 7-turtkich 8-richag 9-purjina Pulsator asboblaridan olinadigan ko’rsatkichlar: 1-Davrli qoldiq deformatsiya egri chizig’I olinadi. 1-yaxshi 2-yomon

2. Davrli qoldiq deformatsiyaning miqdori olinadi. 3. Tola, iplarning ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasidan davrlar soni olinadi. Davrlar soni chidamlilik deb ataladi - nx. 4. Davrlar soni vaqt bilan o’lchansa, uzoqqa chidamlilik deb ataladi (Dolgovechnost) - Dch (soat) 5. Berilgan davrli deformatsiyaning miqdori bo’yicha chidamlilik egri chizig’I olinadi. nx – chdamlilik (davrli soni) Ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlarga ta’sir etuvchi omillar. 1. Atrof-muhit parametric ta’sir etadi. Harorat termoplastik iplar uchun salbiy ta’sir qiladi. Havoning nisbiy namligi esa ta’sir qilmaydi.

2. Chastota (1 sek ichida tebranish soni) sek

V 1= . Chastotaning o’sishi

bilan iplarning chidamliligi oshadi. Paxtadan yigirilgan ipning tahlili: Paxta ipiga qo’yilgan yuk q=50 cH, berilgan davrli deformatsiya Eb.d.d.=1,2foiz, T=25 teks. Agar chastota R=1,8 Gts bo’lsa, chidamlilik Pch-1270 davr V=4,2 Gts------- Pch=1712 davr V=6,6 Gts------- Pch=7073 davr 3. Qisqichlar orasidagi uzunlikka bog’liq. Agar bu uzunlik katta bo’lsa, chidamlilik ortadi. Chunki qoldiq deformatsiyasining yig’ilish tempi kam bo’ladi. 4. Tola iplarning chiziqli zichligiga chidamlilik to’g’ri proportsionaldir. 1. Paxta ipi 2. Jun ipi A-koef. tola, ip turiga

Pch=106A Tx

bog’liq. 5. Statik qo’yilgan yuk miqdoriga bog’liq. Yuk oshsa chidamlilik kamayadi. Masalan: paxta ipi T=26,5 teks, ... aaδΕ , foiz, V=4,2 Gts Agar Q=50 cH bo’lsa, pch=1712. Q=60 cH bo’lsa, pch1443, Q=70 bo’lsa, pch=358 6. Berilgan davrli deformatsiyaning miqdori aaδΕ - oshsa chdamlilik kamayadi.

Nazorat savollar:

1. Bir davrli deformatsiyasida qaysi ko’rsatkichlar olinadi? 2. Qaytadigan deformatsiya nimf? 3. To’liq deformatsiyalar tarkibi nimalarga bog’liq? 4.Relaksometr asbobining ishlash tartibi. 5. Ko’p davrli cho’zish deformatsiyasida qaysi ko’rsatkichlar olinadi? 6. Iplarning chdamliligi degani nima? 7. Pulsator asbobida iplarning ko’rsatkichlariga nima ta’sir qiladi? 8. Pulsator asbobining tuzilishi.

10-MA’RUZA

Mavzu: TO’QIMAChILIK TOLA VA IPLARNING SIQILIShI, IPLARNING EShILIShI VA EGILIShI

Ma’ruza rejasi: 1. Siqilish deformatsiyasi 2. Ko’p davrli siqilish deformatsiyasi 3. Tola, iplarning ishqalanishga chidamliligi 4. Eshishda iplarning qisqarishi 5. Eshishni aniqlash usullari. Siqilish deformatsiyasi. Paxta va kanop tola mahsulotlarini sotishdan oldin hajmini kamaytirish uchun presslanadi. Presslash jarayonida tolalar siqilish deformatsiyasiga uchraydi. Tolalardan mahsulot olish jarayonida ular har xil valiklar orasidan siqilib o’tadi, iplar g’altaklarga o’ralganda siqilib o’raladi, gazlamalarda iplar bir-biri bilan to’qilganda siqilishdeformatsiyasiga uchraydi. Siqilish deformatsiyasining paxta uchun prof. Baydyuk P.V. zig’ir tolasi uchun, prof. Komarov B.P. va boshqa har xil tolalar, iplar uchun prof. Balyasov P.D.lar o’rganishganlar.

Siqilish deformatsiyasi ham uch davrga bo’lib o’rganiladi: yarim davrli, bir davrli va ko’p davrli deformatsiya.

Siqilish deformatsiyasi kameradagi tolalalr qatlamining balandligi yoki hajmini o’zgarishi bilan aniqlanadi.

Mutloq siqilish deformatsiyasi quyidagi formula yordamida hisoblanadi.

â=Vo – Vk (sm3) (mm3)

bu erda: Vo – boshlang’ich hajmi. Vk – tola siqilgandan keyingi hajmi. En nisbiy siqilish quyidagi formula yordamida aniqlanadi.

1001100100100 ⋅

−=⋅

−=⋅

−⋅=⋅

−=

o

k

o

ko

o

ko

o

kon h

hhhh

ShShhS

VVV

E foiz

S-kamera yuzasi, sm2; ho-kamerada tolaning boshlang’ich balandligi, sm; h-tolaning siqilishdan keyingi balandligi, sm.

Siqilish deformatsiyasini aniqlovchi ko’rsatkichlardan yana bittasi tolalarning hajm og’irligini ko’payishidit. Hajm og’irligi bosimga nisbatan o’zgarishi quyidagi formula bilan aniqlanadi.

aAσδ = [mg/mm3] [g/sm3]

A, a – doimiy koeffitsientlar Bu formulaning kamchiligi bosim oshishi bilan “δ ” ko’payadi, bu noto’g’ri.

koeffitsientlar Tola A a

Paxta Zig’r

192 480

0,33 0,17

Aniq natija prof. Budnikov V.I. formulasi bilan olinadi.

)/(1 σδ

++=

sBA [mg/mm3] [g/sm3]

bu erda: A,B,C - koeffitsientlar

Siqilish deformatsiyasida bosim oshishi bilan siqilgan tolaning xususiyatlari o’zgaradi. Masalan: 200 105 Pa bosim bilan siqilganda tolaning hajm og’rligi δ =0,4-0,8 g/sm3 qadar siqiladi, ya’ni presslanadi. Lub tolalarning pishiqligi 50-75 105 Pa da bosimda siqilganda kamayadi. Tolaning pishiqligining kamayishi ularning o’zaro kamera ichida joylashishiga bog’liq. Masalan: 1) Tolalar bir-biri bilan kesishgan holda joylashsa 600 105 Pa da pishiqligi kamayadi. 2) Tartibsiz holda joylashsa 1000 105 Pa. 3) Parallel holda joylashsa 3300 105 Pa pishiqligi kamayadi. Tolalarga kamera ichida bosim bir xil ta’sir etmaydi. Katta bosim o’rtada bo’ladi. Katta bosim berilsa, tolalar yorilib ketadi. Bir davrli siqilish deformatsiyasi. Bir davrli siqilish deformatsiyasi bir davrli cho’zilish deformatsiyasiga o’xshab siqilish va dam olish jarayonidagi ahamiyati o’rganiladi.

Grafikni ko’rinib turibdiki, ta’sir etuvchi bosim oshishi bilan tolaning hajmi og’irligi ortmoqda. Siqilish deformatsiyasining cho’zilish deformatsiyasidan farqi shundaki, siqilish deformatsiyasida yuk ta’sirida va yukni olib tashlagandan keyin tolalar qisqa vaqt ichida muvozanatga keladi. Qaytish deformatsiyasi katta bo’lsa, yaxshi. Plastik deformatsiya katta bo’lgan tolalardan yigirilgan iplar olish va ishlatish jarayonida ko’p uziladi. Ko’p davrli siqilish deformatsiyasi – to’dirilgan materiallar (yostiq, matras va boshqa.) uchun albatta o’rganiladi. Pausson koeffitsienti. Pausson koeffitsienti – nisbiy ko’ndalang siqilishning nisbiy cho’zilish deformatsiyasiga nisbati bilan aniqlanadi. Puasson koeffitsienti quedagi formula bilan aniqlanadi.

( )

( )00

00

'

.

LLdLdd

EE

k

k

zcho

sk

−⋅−

==µ 4,025,0 ÷=µ

Ko’ndalang siqilish 1000

0. ⋅

−=

ddd

E ksk foiz

Nisbiy cho’zilish 1000

0' ⋅

−=

LLL

E kzcho foiz

Bu erda: d0 - siqilishdan olidingi diametr dk - siqilishdan keyingi diametr L0 - boshlang’ich uzunlik Lk – cho’zilish deformatsiyasidan keyingi uzunlik. Iplarning egilishi, bikrligi, ishqalanishga chidamliligini aniqlash usullari. To’qimachilik iplarini ishlab chiqarishda va ulardan mahsulot olish jarayonida doimo egilish deformatsiyasiga uchraydi, chunki ular ingichka va yumshoq. Egilish deformatsiyasi ham uchga bo’lib o’rganiladi. 1. Yarim davrli egilish deformatsiyasi va olinadigan ko’rsatkichlar. 2. Bir davrli egilish deformatsiyasini va olinadigan ko’rsatkichlar. 3. Ko’p davrli egilish deformatsiyasi va olinadigan ko’rsatkichlar. Agar iplar 80-90 mkm radiusda egilsa shikastlanishi mumkin. Lekin amalda bunday radiusda iplar egilmaydi. Shuning uchun yarim davrli egilish deformatsiyasi ahamiyatga ega emas.

Bir davrli egilish deformatsiyasidan keyin iplarning avvalgi holatiga kelishi o’rganiladi. Agar iplarning plastic deformatsiyasi katta bo’lsa, ularning egilgan holati saqlanib qoladi. Bir davrli egilish deformatsiyasi iplarning egilgandan keyin tiklanish burchagi bilan aniqlanadi. Ip qog’ozga o’raladi 2-3 soat yuk ta’sirida bo’ladi. Yukni olib tashlab, ip kesiladi. Ochilish burchagi bo’yicha egilish miqdori aniqlanadi. Ochilish burchagi kichik bo’lsa egilish katta bo’ladi, paxtaniki α =530, atsetat α =600, viskoza α =400 - bular yomon, jun α =1180 - yaxshi. Iplarning egilish deformatsiyasi ularning bikirligi orqali ham ifodalanadi. Qattiq iplar yomon egiladi. Egilishdagi iplarning bikirligi mkN sm2 da o’lchanadi va quyidagi formula bilan aniqlanadi.

B = EJ [mkN.sm2] Bu erda: E - ipning bo’yi bo’yicha qayishqoqlik moduli mkN/sm2 J - ipning markaziy o’qiga nisbatan inetsiya momenti “sm4”. Agar iplar tselindr shaklida deb hisoblansa, J=0,05 d4; B=0,05 Ed4 bo’ladi. Agar d-o’rniga qiymatini qo’ysak

ya’ni δTd x 0357,0= [mm]

unda bikirlik formulasi quyidagicha bo’ladi. B = 8,15 . 10-12 . ET2/δ 2

E-ni topish uchun ipni ikkita tayanchda yotgan balkaga o’xshatib hisoblash mumkin, unda materiallar qarshiligidan ma’lum formula bilan aniqlanadi.

fJPLEeG ⋅⋅

=48

3

[mkN/sm2]

bu erda: P - ta’sir etuvchi kuch, mkN L - ipning uzunligi, sm j - inertsiya momenti, sm4 f -egilish miqdori, sm. Agar atsetat ipi tsilindrik shaklida bo’lsa, J=1,42 10-8mm4. Agar ellips shaklida bo’lsa, J=0,21 10-8mm4.

Amalda iplar ko’proq ko’p davrli egilish deformatsiyasi (Indyurans usuli). 1-ip 2-qo’zg’almas qisqich 3-harakatdagi qisqich 2. Ikki tomonlama egish usuli (“sinus” (Vengriya) asbobi va PLV-4). 1-ip 2-qisqich ipni egadi 3-qo’zg’almas qisqich 4-yuk

Tola paxta jun viskoza atsetat kapron nitron Egilishga

chidamlilik soni

70 300 30 10 500 200

3. Iplarning Roliklar yordamida egilishi. 1-ip 2-ekstsentrikli disk 3-roliklar 4-yuk

Ekstsentrikli disk aylanishi bilan roliklar orasidan o’tib egiladi va ishqalanadi. Tola, iplarning emirilishga chidamliligi. Tola, iplarning ishqalanishga chidamliligi ularning emirilishi orqali o’rganiladi. Tola, iplar quyidagi omillar ta’sirida emiriladi: 1. Mexanik ta’sir natijasida ya’ni ko’p davrli ishqalanishbilan. 2. Fizikaviy-kimyoviy emirilishi ya’ni quyosh nuri, suv, sovun, poroshok va h.k. ta’sirida. 3. Biologik ta’sir natijasida - mikrootganizmlar, qurt-qumursqalar bilan emirilish. 4. Aralashma emirilishi - kiyim-kechaklar yuvilganda, quritilganda, sovun, havo, suvning ta’sirida. Tola, iplarning mexanik ishqalanishiga chidamliligi har xil asboblar bilan o’rganiladi.

1. TKI-4-27-1 (Vengriya) 1-tola 2-qisqich 3-dastak 4-ishqalaydigan valik 5-yuk 6,7-kontaktlar (ip uzilsa yuk tushadi, kontakt bilan asbob o’chadi).

2. TKM-5-25-1 (Vengriya) - bu asbobda bir vaqtda 10 ipni ishqalanishiga chidamliligi o’rganiladi.

1-ip 2-qo’zg’almas qisqich 3-mashina ignasi 4-yuk Mashina ignasi o’rniga hohlagan yuzani qo’yish mumkin. Katta chastotali ishqalanishda sintetik iplar erib ketishi mumkin. Iplarni ishqalanishga chidamliligini NPP asbobi yordamida aniqlanadi. 1-qisqich 2-dastak 3-tyaga tortish 4-ip

5-blok 6-dastak 7-yuk Tola iplarning emirilishiga chidamliligi quyidagi mezonlar bilan aniqlanadi. 1. Materialga ta’sir etuvchi davrlar soni bilan. 2. Materialning shikastlangan qismi bilan. 3. Materialning mexanik xususiyatlarini kamayishi bilan. 4. Materialning massasini kamayishi bilan. 5. Ayrim fizikaviy xususiyatlarining o’zgarishi bilan (havo, suv o’tkazuvchanligi). 6. Tola moddalarining molekula og’irligini o’zgarishi bilan.

Iplarni eshish Tolalardan cheksiz uzunlikdagi iplarni olish uchun eshish asosiy jarayon bo’lib hisoblanadi. Iplarni eshilishi bir metr uzunlikka to’g’ri kelgan buramlar soni bilan aniqlanadi. Iplarni eshish katta texnologik ahamiyatga ega. Eshishni o’zgarishi bilan: birinchidan iplarning hususiyatlari o’zgaradi; ikkinchidan iplarni eshadigan mashinalarning ish unumdorligi o’zgaradi. Eshilishning ko’payishi bilan iplarning hajm og’irligi (δ ) ortadi, diametric (d) kamayadi; bikirligi (u) va ko’p davrli deformatsiyaga chidamliligi (pk.d) ortadi. Uplarning mustahkamligi (R) kritik eshishga qadar ortadi, undan keyin ortadi, chunki burash, ezish deformatsiyasi tolalarni uzadi. Iplarni eshadigan urchuqni (vereteno) aylanishiga nisbatan iplar chapga va o’ngga eshilishi mumkin.

Iplarni ikki marta va undan ko’p eshilishida ularning yo’nalishi o’zgartiriladi. Natijada, ipning mustahkamligi oshadi va eshilish bo’yicha muvozanat holatga keladi. Iplarni yo’nalishini o’zgartirish gazlamalarning tashqi ko’rinishiga va xususiyatiga ta’sir qiladi. Bir xil yo’nalishda eshilgan arqoq va tanda iplaridan to’qilgan gazlamaning yuzasida o’rilish guli yaxshi bo’rtib ko’rinadi. Har xil yo’nalishda eshilgan arqoq va tanda iplaridan to’qilgan gazlamani tarash usuli bilan bayka, bumazeya degan yumshoq, issiq gazlamalar olinadi. Har xil yo’g’onlikdagi iplarning eshilish jadalligini eshish koeffitsienti orqali baholanadi.

100Tэ

=α

bu erda: α - katta bo’lsa iplarning eshilish jadalligi (intensivligi) yuqori bo’ladi. Paxta ipi uchun α =25-44 Jun ipi uchun α =14-47 Viskoza - arqoq α =3,8-5,1 tanda α =8-9,5 Ipak krep materiallari uchun α =57-75. Eshishda iplarning qisqarishi (Ukrutka). Iplarni eshish jarayonida uzunligi o’zgaradi, ya’ni qisqaradi. Iplarning qisqargan qismining boshlang’ich uzunlikka nisbati foiz hisobida iplarning qisqarishi deb ataladi.

1001

21 ⋅−

=LLL

U foiz

bu erda: L1 - boshlang’ich uzunlik

L2 - eshilgandan keyingi uzunlik. Ayrim vaqtlarda qisqarish koeffitsienti ishlatiladi.

ULL

K 01,011

2 −==

Agar iplar necha marotaba eshilgan bo’lsa, iplarning umumiy qisqarishi quyidagi formula bilan aniqlanadi.

( )1001100

1

1

1

11 ⋅

−=⋅

−= ++

LL

LLL

U nn foiz

bu erda: Ln+1 - “p” marotaba eshilgan ipning uzunligi. Iplarning qisqarish miqdori eshilgan iplarning umumiy chiziqli zichligini

aniqlaganda hisobga olinadi. Masalan: bir xil yo’g’onlikdagi iplarni bir marta qo’shib eshilganda

umumiy yo’g’onligi-Tu bo’ladi. T1=T2=Tэ

( )1

1

100100U

nTT uu −

⋅⋅=

bu erda: Tý - yakka ipning yo’g’onligi n - birinchi marta qo’shib eshilayotgan iplar soni u - iplarning qisqarish, foiz. Ko’p marta eshilganda umumiy chiziqli zichlik bo’ladi.

( )( ) ( )xyэ

u UUUnnnT

T−−−

⋅⋅⋅⋅=

100.........100100100........100100

21

21 [teks]

Eshishni aniqlash usullari. Iplarning asosan ikkita usul bilan KU-500

krutkomer asbobida aniqlanadi. 1-usul - pishitilgan iplarni teskariga eshish usuli. Birinchi usul ikkita va undan ko’p yigirilgan iplarni qo’shib eshilganda

va pishitilgan iplar uchun ishlatiladi. Bu usulda pishitilgan ip parallel holatga kelguncha teskariga eshiladi.

Bir metrga to’g’ri elgan haqiqiy eshilish soni L

nЭ310⋅

=

n - L - masofadagi eshilish soni, asbob hisoblagichidan olinadi. L - qisqichlar orasidagi uzunlik, mm. 1-Ip; 2-3qisqichlar; 4-ko’rsatkich; 5-shkala; 6-yuk; 7-hisoblagich.

Bu usulda iplarning eshilishdagi qisqarishi asobob 4-ko’rsatkichining oxirgi holati bo’yicha 5 shkaladan olinadi.

Ikkinchi usul-ikki marta eshish usuli deb ataladi. Bu usul yigirilgan yakka iplar uchun ishlatiladi. Birinchi eshishda iplar teskarisiga yoyiladi, natijada ular uzayadi.

Ikkinchi eshishda iplar yoyilgan tomonga eshiladi, natijada ular qisqaradi, ya’ni asbob ko’rsatkichi boshlang’ich holatga keladi, krutkomerning hisoblash qismida olingan uzunlikka nisbatan ikki marta ko’p natija ko’rsatadi. Bir metrga to’g’ri kelgan eshish soni quyidagi formula yordamida aniqlanadi.

LnЭ

2103⋅

=

bu erda: L - qisqichlar orasidagi uzunlik, 250 mm n - buramlar soni 103 - 1 metrga o’tkazish koeffitsienti.

Nazorat savollari:

1. Siqilish deformatsiyasida tolalarning xususiyatini o’zgarishi nimaga bog’liq? 2. Bir davrli siqilish deformatsiyasi qanday tahlilqilinadi? 3. Tolaning hajm og’irligining bosim bilan bog’liqligi. 4. Puasson koeffitsienti nima? 5. Iplarning egilish deformatsiyasi qanday tahlil qilinadi? 6. Iplarning bikirligi va formulasi. 7. Iplarning ko’p davrli egilish deformatsiyasini o’rganish usullari. 9. Eshish degani nima? 10. Eshish iplarning qaysi ko’rsatkichlariga ta’sir qiladimi? 11. Rshishni aniqlash usullari. 12. Pishitilgan iplarning umumiy yo’g’onligini aniqlash formulasi. 13. Eshish iplarning qisqarishini aniqlash. 14. Krutkomer asbobining tuzilishi.

11-MA’RUZA

Mavzu: TO’QIMAChILIK GAZLAMALARNING TASNIFI. O’RILISh TURLARI

Ma’ruza rejasi: 1. Gazlamalarning tasnifi, tuzilishi, rapport turlari; 2. Polotno, sarja, satin va atlas o’rilishlar. Gazlamalarning tasnifi, tuzilishi, rapport turlari. To’qimachilik buyumlariga – gazlama, trikotaj, noto’qima materiallar, (NTM) eshilgan mahsulotlar, to’qilgan attorlik buyumlar kiradi. To’qimachilik matolar asosan kiyim-kechak, uy-xo’jalik buyumlariga ishlatiladi. To’qimachilik buyumlar texnikada va tibbiyotda ham ishlatiladi. Umuman 35-40 foiz kiyim-kechaklarga, xo’jalik maqsadlar uchun, 20-25 foiz va boshqa maqsadlar uchun 10 foizga qadar ishlatiladi (madaniy molar, tibbiyotda va boshqa maqsadlar uchun). Texnikada esa 30-35 % ishlatiladi. Gazlamalarning tasnifi. Gazlamalar: tola tarkibi ishlatilishi, ularni ishlab chiqarish va pardozlash usuli bo’yicha ayrim guruhlarga bo’linadi. 1. Tolalar tarkibi bo’yicha: a) bir xil iplardan to’qilgan gazlamalar (paxta, jun, ipak, zig’ir). 2. har xil iplardan to’qilgan gazlama (tanda va arqoq har xil iplar). 3. aralashma tolalardan yigirilgan iplardan to’qilgan gazlamalar (paxta- viskoza, paxta-lavsan, jun-lavsan...) Ishlatish bo’yicha: 1. Uy xo’jaligida ishlatiladigan gazlamalar. 2. Kiyimkechaklarga ishlatiladigan gazlamalar. 3. Texnikada ishlatiladigan gazlamalar (kord, brezent, uzatma tasmalar). Ishlab chiqarish bo’yicha: 1. Silliq yuzali gazlamalar (chit, satin, sarja). 2. Tukli gazlamalar (baxmal). 3. Gazlamalarning tarash natijasida hosil bo’lgan tukli gazlamalar

(bayka-bir tomoni tukli matolar, bumazey-ikki tomoni tukli mato). 4. Ola-chipor gazlama (har xil rangli iplardan to’qilgan gazlama- shotlanka). 5. Ko’p qavatli gazlamalar (1,5; 2; 3 qavatli gazlamalar). Pardozlash bo’yicha. 1. Xom to’qima-oqartirilmagan to’qima. 2. Oqartirilgan to’qima. 3. sidirg’a rahgga bo’yalgan to’qima. 4. Gul bosilgan gazlamalar. Gazlamalarga maxsus ishlov berish yo’li bilan kerakli xususiyatga ega bo’lgan gazlamalar olinadi, ya’ni: kam kirishadigan, kam g’ijimlanadigan, suv o’tkazmaydigan va h.k. Gazlamalarning tuzilishi. Gazlamalarning o’rilishiga nisbatan ularning tashqi ko’rinishi, tuzilishi va xossalari o’zgaradi. Gazlamalar ikki to’da iplarning o’zaro o’rilishi natijasida hosil bo’ladi. Gazlamalarning uzunligi bo’yicha joylashgan iplar tanda deb ataladi. Eni bo’yicha joylashgan iplar arqoq deb ataladi. Gazlamalarni to’qish jarayonida gazlama yuzasiga goh arqoq, goh tanda ipi chiqadi. Agar tanda ipi bir yoki bir qancha arqoq ipi ustidan o’tsa to’qimaning bu qismini tanda qoplanishi deb ataladi, aks holda arqoq qoplanishi deb ataladi. O’rilish ipi katakka chiziladi. Shu katak qog’ozning vertical kataklarini tanda ipi deb qabul qilinadi. Gorizontal kataklarni - arqoq deb qabul qilinadi. Natijada har bir katak ikkita ipning kesishgan joyi bo’ladi. Agar shu kesishgan joyda tanda qoplanishi bo’lsa, u holda shu katak bo’yaladi. Agar arqoq qoplanishi bo’lsa, u holda shu katak oq bo’yicha qoladi. Tanda va arqoq qoplanishlari ma’lum iplardan keyin takrorlanadi. O’rolish gulining takrorlanishiga qadar bo’lgan iplarning soniga to’qimaning rapporti deb ataladi. Rapport tanda va arqoq bo’yicha aniqlanadi. Hamma gazlamalar o’rilishi bo’yicha 4 sinfga bo’linadi. 1. Oddiy o’rilish (silliq, bosh o’rilish). 2. Mayda gulli o’rilish (hosila o’rilish). 3. Murakkab o’rilish (ko’p qavatli o’rilish). 4. Yirik gulli o’rilish (jakkarda o’rilish). Har qaysi to’qima o’rilishida tanda bo’yicha va arqoq bo’yicha rapport bo’ladi. Tanda bo’yicha rapport-o’rilish gulini hosil qiladigan tanda iplarining soni bilan aniqlanadi. Arqoq bo’yicha rapport o’rilish gulini hosil qiladigan arqoq iplarining soni bilan aniqlanadi. To’qima o’rilishlari ichida eng ko’p tarqalgan o’rilish-oddiy o’rilishdir. Bu o’rilishga polotno, sarja, satin (arlas) o’rilishlar kiradi. Oddiy o’rilishlarda har qaysi tanda ipi rapportda arqoq ipi bilan faqat bir marta o’rilishadi. Har doim tanda bo’yicha rapport arqoq bo’yicha rapportga teng bo’ladi.

Polotno o’rilish. Bu to’qimada arqoq va tanda iplari shaxmat holatida kesishib joylashadi. To’qimaning yuziga bir gal tanda ipi, bir gal arqoq ipi chiqadi. Polotno o’rilish rapporti tanda va arqoq bo’yicha ikki ipga teng. Polotno o’rilishdato’qilgan to’qimaning o’ngi va teskarisi bir xil va tekis bo’ladi. Boshqa o’rilishga nisbatan polotno o’rilishdagi gazlama mistahkam bo’ladi. Agar polotno o’rilishda tanda arqoqqa nisbatan yo’g’on bo’lsa, to’qimada ko’ndalang yo’llar hosil bo’ladi. Arqoq yo’g’on bo’lsa, bo’ylama yo’llar hosil bo’ladi. Ra RT=Ra=2 RT

Sarja o’rilish. Tanda va arqoq qoplanish bir tomonga yo’nalib bitta ipga surilib to’qiladi.

Sarja rapportida minimal iplarning soni uchga teng bo’ladi. To’qimaning o’ngida, odatda diagonal yo’llar chapdan o’ngga qarab, pastdan yuqoriga, ba’zan o’ngdan chapga qarab ketadi.

Sarja o’rilishning rapporti kasr bilan belgilanadi. (1/2, 1/3...). Kasrning surat rapportdagi tanda qoplanishlar sonini bildiradi. Maxraji esa, arqoq qoplanishlarni bildiradi. Sarja rapporti surat va maxrajdagi raqamlar yig’indisiga teng bo’ladi.

Sarjaning o’ngida arqoq qoplanishlar ko’p bo’lsa, arqoqli sarja deb ataladi, aksincha gazlama o’ngida tanda qoplanishlar ko’p bo’lsa, tandali sarja deb ataladi.

arqoq sarja - 1/2; 1/3; 1/4.... tandali sarja - 2/1; 3/1; 4/1.... Sarja rapportdagi iplar soniga hamda tanda va arqoqning zichligiga

qarab sarja o’rilishdagi diagonal yo’llarning qiyalik burchagi har xil bo’ladi. Sarja o’rilishdagi to’qimalar yumshoq, mayin, elastic bo’ladi, lekin

mustahkamligi polotno o’rilish to’qimaga qaraganda pastroq bo’ladi. Arqoqli sarja 1/2 Tandali sarja 2/1

Ra Ra Rt=Ra=3

Rt Rt

Satin va atlas o’rilish. To’qimaning o’ngida cho’ziq uzun qoplanishlar

bo’ladi. Shuning uchun to’qimaning o’ngi, odatda silliq bo’ladi. Agar to’qimaning o’ngida ko’proq arqoq qoplanishi bo’lsa, uni satin

o’rilishi deb aytiladi. Aksincha, gazlama o’ngida ko’proq tanda qoplanish bo’lsa atlas o’rilishi bo’ladi.

Satin va atlas o’rilishlar rapportida eng kamida beshta ip bo’ladi va qoplash siljishini ikkitadan kam bo’lmasligi kerak.

Satin va atlas o’rilishlar rapporti kasr bilan belgilanadi. (5/2; 5/3; 7/2; 7/3). Kasrning surati rapportidagi iplarning sonini ko’rsatadi. Maxraji esa qoplash siljishini ko’rsatadi.

Satin va atlas o’rilishdagi to’qimalar ishqalanishga chidamli lekin sitiluvchan bo’ladi.

Satin 5/2 atlas 5/2 Ra Ra

Rt=Ra=5

Rt Rt

Mayda gulli o’rilishlar. Oddiy o’rilishda tanda yoki arqoq iplari bo’yicha

qoplanishlar kuchaytirilsa (cho’ziq bo’lsa) mayday gulli o’rilish xosil bo’ladi. Mayda gulli o’rilishgareps, ragojka to’qimalari kiradi.

Tandali reps arqoqli reps rogojka

Ra Ra Ra

Rt Rt Rt

Mayda gulli o’rilishda gazlama o’ngida mayday naqshlar sezilib turadi. Murakkab o’rilishda ikkita tanda bitta arqoq yoki ikkita tanda va ikkita

arqoq iplar ishlatilib ikki qavatli, ikki yuzlama va tukli gazlamalarni olinadi (drap, baxmal, sun’iy mo’yna...)

Yirik gulli o’rilish bilan gazlama ustida yirik naqshlar, gullar, portretlar hosil qilinadi. Yirik gulli to’qimalar maxsus jakkarda dastgohlarida ishlab chiqariladi.

Nazorat savollari:

1. Gazlamalarning guruhlarga bo’linish asoslari. 2. Rapport nima? 3. Gazlamalarning o’rilishi bo’yicha guruhlarga bo’linishi. 4. Sarja o’rilishdagi rapportlarni belgilash. 5. Satin - atlas rapportlarini belgilash. 6. Mayda gulli o’rilishga nimalar kiradi?

12-MA’RUZA

Mavzu: GAZLAMALARNING TUZILIShI BO’YIChA KO’RSATKIChLARI: ZIChLIGI, IPLAR BILAN

TO’LDIRILIShI VA KOVAKLIGI

Ma’ruza rejasi: 1. Gazlamalarning chiziqli o’lchamlari 2. Gazlamalarning og’irligi bo’yicha ko’rsatkichlari 3. Gazlamalarning tuzilishi bo’yicha ko’rsatkichlari. Gazlamalarni tahlil qilganda quyidagi ko’rsatkichlar aniqlanadi: 1. Chiziqli o’lchamlari 2. Og’irligi bo’yicha ko’rsatkichlari 3. Tuzilishi bo’yicha ko’rsatkichlari Gazlamalarning ko’rsatkichlarini aniqlash uchun ishlab chiqarilgan to’da gazlamalardan 0,5-5,0 foizga qadar o’ram namuna olinadi. Lekin namunadagi o’ramlar soni 3-5 dan kam bo’lmasligi kerak. Har bir o’ram gazlamalardan bittadan kesim namuna olinadi. Olingan 3-5 kesim namuna natijasi bo’yicha hamma gazlamaga baho beriladi. Gazlamaning eniga nisbatan standartda uchta bichish sxemasi berilgan. 1-sxema-agar gazlamaning eni B=400-600 mm bo’lsa,namunaning kesim uzunligi L=600 mm. bo’ladi. 2-sxema-agar B=600-700 mm bo’lsa, L=420 mm. 3-sxema-agar B>700 mm bo’lsa, L=270 mm bo’ladi. Namunani bichish sxemasi laboratoriya darsida berilgan. Gazlamaning chiziqli o’lchamlari. Gazlamaning chiziqli o’lchamlariga: uzunligi, eni, qalinligi kiradi. To’qimachilik sanoati ma’lum uzunlikdagi to’p gazlamalar va yakka buyumlar ishlab chiqaradi. Bir to’p gazlamaning uzunligi gazlama xiliga va undan qanday buyumlar tikilishiga bog’liq. Masalan: Paxta gazlamasining uzunligi – 70-100 m, Jun gazlamasi 25-30 mm (paltobop)

40-60 m (ko’ylakbop) Ipak gazlamasi 60-80 m bo’ladi. Gazlamalarning eni ishlatilishiga qarab har xil bo’ladi. Paxta gazlamasining eni -90; 100; 140; 152 sm. Zig’ir gazlamasi 85-140 sm Jun--------------120; 130; 142 sm. Ipak-------------90; 95; 130 sm. Gazlamalarning qalinligi - t=0,1÷5 mm bo’ladi. Ko’ylakbop---------------t=0,1-0,2 mm Kostyumbop--------------t=0,7-0,9 mm Paltobop------------------t=1,5-3,5 mm Texnika gazlamalarning qalinligi - t=5,0 mm gacha bo’ladi. Gazlamalarning qalinligi tolshinomer asbobida o’lchanadi. Gazlamalarning og’irligi bo’yicha ko’rsatkichi. Gazlamalar sirt zichligi bo’yicha 1 kv.m massasi bo’yicha 3 guruhga bo’linadi: yengil gazlamalar; o’rta og’irlikdagi gazlamalar va og’ir gazlamalar.

sirt zichligi g/m2 Gazlama turi yengil o’rta Og’ir

Paxta gazlama 100 100-200 200 dan katta Jun gazlama 300 300-500 500 dan katta Ipak gazlama 50 50-100 100 dan katta

Gazlamalarning og’irligi bo’yicha ko’rsatkichlar quyidagi formulalar

bilan aniqlanadi. 1. Gazlamalarning chiziqli og’irligi, ya’ni 1 pog.m

LmM

3

110⋅

= [g/m]

bu erda: m - namuna massasi, g; L - namuna uzunligi, mm 2. Gazlamalarning sirt zichligi, ya’ni kv.m. og’irligi.

BLmM

⋅⋅

=6

310 [g/m2]

bu erda: B - namunaning eni, mm. 3. Gazlamaning hajm og’irligi, mg/mm3

tBLmM

⋅⋅⋅

=3

310 [mg/mm3]

bu erda: t - gazlamaning qalinligi, mm

yoki tM 2001,0=δ [mg/mm3]

Gazlamalarning tuzilishi bo’yicha ko’rsatkichlari. Gazlamalarning

tuzilishi bo’yicha ko’rsatkichlariga gazlamadagi iplarning zichligi, gazlamalarning iplar bilan to’ldirilishi, tuzilish fazasi va tayanch yuzasi kiradi.

Gazlamadagi iplarning zichligi tanda va arqoq bo’yicha aniqlanadi. To’qimaning 10 sm eniga to’g’ri kelgan tanda iplar soni uning tanda

bo’yicha zichligi (3t) deb ataladi. To’qimaning bo’ylama bo’yicha 10 sm to’g’ri kelgan arqoq iplar soniga

uning arqoq bo’yicha zichligi (3a) deb ataladi. Gazlamaning zichligi keng miqyosda o’zgaradi. Z=50÷1270 boladi.

Z=50 bo’lsa qo’pol jun gazlamalar bo’ladi. Z=1270 nafis, mayin ipak gazlamalar bo’ladi.

Asosiy gazlamalarning zichligi Z=100-500 bo’ladi. Bir xil zichlikdagi gazlamalarning iplari qancha ingichka bo’lsa, gazlama shuncha siyrak bo’ladi, ya’ni uning iplar bilan to’ldirilishi kam bo’ladi. Gazlamaning iplar bilan to’ldirilishini aniqlovchi ko’rsatkichlar quyidagilar: 1. Chiziqli to’dirilishi. 2. Sirt to’ldirilishi. 3. Xajim to’ldirilishi. 4. Og’irligi bo’yicha to’ldirilishi. 1. Chiziqli to’ldirilish - har bir arqoq yoki tanda ipi o’rilishdagi elementar uchastkaning (ABSD) qaysi qismini yoki necha foizini to’ldiriladi.

à=tZ

100 ìì

â=aZ

100 ìì

Ipning egallagan qismi e=adt e=

вda

Chiziqli to’ldirilish: tanda bo’yicha

Et=et ttttt ZdZd

ad

⋅=⋅=⋅=⋅ 100100

100100

arqoq bo’yicha Et=dt.Zt % dt=0,0357

t

tTδ

aaaaa

aa ZdZd

вd

lE ⋅=⋅⋅

=⋅=⋅= 100100

100100

aaa ZdE ⋅= % a

aTdδ

0357,0=

2. Gazlamaning sirt to’ldirilishi. To’qimadagi elementar uchastkada arqoq va tanda iplarning proektsiya maydonining umumiy elementar uchastka maydon nisbatiga aytiladi.

100100 ⋅+

=⋅=yuzaABSD

yuzaLMCNyuzaAKNDyuzaABSD

DyuzaAKLMCNEs

%01,001,01003/100

)/100(/100(atataattaatt

ttaats EEEEZdZdZdZd

dZdZdE ⋅−+=⋅⋅⋅−⋅+⋅=⋅

−+⋅=

3. Gazlamaning xajm to’ldirilishi. Gazlamadagi iplarning xajmini gazlama xajmi nisbatiga aytiladi.

%100100100 ⋅=⋅⋅

⋅=⋅=

ip

gaz

gazip

gazip

gaz

ipv m

mVV

Eδδ

δδ

;ip

ipip V

m=δ

ip

ipip

mV

δ=

gazip mm =

;gaz

gazgaz V

m=δ

gaz

gazgaz

mV

δ=

4. Gazlamaning massasi bo’yicha to’ldirilishi. Gazlamadagi iplarning massasini gazlamaning maksimal massasining nisbatiga aytiladi. Agar gazlamaning xajmi ip moddasi bilan butunlay to’lgan bo’lsa, gazlama maksimal massaga ega bo’ladi.

100max

⋅=mm

E ipm ipipip Vm ⋅= δ

100100100100 ⋅=⋅⋅

⋅=⋅

⋅

⋅=⋅

⋅

⋅=

γδ

δγδδ

δγδδ

γδ gaz

ip

gazip

ip

gazip

gaz

ipipm V

VE

gazVm ⋅= γmax

Gazlamalarning iplari bo’yicha to’ldirilishiga nisbatan ularning fizik va mexanik xususiyatlari o’zgaradi. Agar gazlamaning iplari bilan to’ldirilishi kerak bo’lsa, gazlama mayin, yumshoq va yengil bo’ladi. Havoni yaxshi o’tkazadi. To’ldirilishi katta bo’lsa, gazlamaning xususiyati aksincha bo’ladi. Gazlamalar iplar bilan to’ldirilishiga qarab, ularning kovakligi quyidagi formulalar bilan aniqlanadi. 1. Sirt kovakligi As=100-Es

2. Xajm kovakligi %1001100100100 ⋅

−=⋅−=−=

ip

gaz

ip

gazvv EA

δδ

δδ

3. Umumiy kovakli (massasi bo’yicha).

%1001100100100 ⋅

−=⋅−=−=γδ

γδ ipgaz

mm EA

Gazlamaning tuzilish fazasi. Gazlamalarni to’qish jarayonida arqoq va

tanda iplari o’zaro egiladi. Iplarning egilish miqdori ko’p omillarga bog’liq: 1) arqoq va tanda iplarining yog’onligiga 2) ularning bikrligiga 3) o’rilish turiga 4) arqoq va tanda bo’yicha zichligiga 5) to’qish jarayonida iplarning tarangligiga bog’liq. Gazlamalardagi iplarning egilishini hamma holatini o’rganib chiqib prof.

N.G.Novikov gazlama tuzilishini 9 fazaga bo’ladi. Faza tuzilishi bir ipning ikkinchi ipga nisbatan egilish miqdori bilan

aniqlanadi.

a

t

hh

ф = ht-tanda ipining egilish balandligi.

ha-arqoq ipining egilish balandligi. Iplarning egilish balandligi ht, ha noldan L ga qadar o’zgaradi. L=dt+da 1-fazada. Tanda ipi to’g’ri chiziq bo’yicha joylashadi, arqoq esa

maksimum egiladi.

ha=L=da+dt OLO

hh

фa

t ===1

9 faza 1-fazaning teskarisi, ya’ni arqoq to’g’ri chiziq bo’yicha joylashadi,

tanda ipi maksimum egiladi.

===OL

hh

фa

t9 ∞

ha=O

ô1=O

ht=dt+da=L 5 faza nol fazasi deb ataladi. Agar dt=da bo’lsa, arqoqning egilish

balandligiga barobar, ya’ni ht=da; ha=dt; ht=da;

ha=dt;

Prof. N.G.Novikov har bir fazaning qiymat miqdorini quyidagicha

aniqlaydi:

1 faza OLO

hh

фa

t ===1

9 faza ===OL

hh

фa

t9 ∞

Oradagi faza qiymatini aniqlash uchun arqoqni egilish balandligini 1/8

ga kamaytiradi va tanda ipining egilish balandligini 1/8 ga oshiradi.

2 faza uchun LLLha 87

81

=−= 71

87

81

2 ==LLф

LLOht 81

81

=+=

3 faza uchun 31

86

82

3 ==LLф

4 faza uchun 55

85

83

4 ==LLф

5 faza uchun 18

4

84

5 ==LLф

5-fazada gazlama eng kichik qalinlikka ega va katta xajm og’irlikka ega

bo’ladi. Gazlamaning yuzi silliq, tekis bo’ladi, chunki arqoq va tanda iplari bitta

tekislikda yotadi. Tayanch yuzasi katta bo’ladi, ishqalanishga chidamli.

1==a

t

hh

ф

Asosiy gazlamalar (polotno, sarja, atlas) 2, 3, 4 fazada to’qiladi. Tafta gazlamasi oxirgi fazada bo’ladi. Gazlamani pardozlash jarayonida fazalar o’zgarishi mumkin.

Gazlamaning tuzilish fazasi gazlamalarni ishqalanishda yemirilish chidamliligiga ta’sir qiladi.

To’qimaning tayanch yuzasi. Gazlamalarning ishqalanishga chidamliligi ularning tayanch yuzasiga bog’liq.

To’qimaning tekislik bilan tegib turgan qismini tayanch yuzasi deb ataladi. Gazlamalarning tayanch yuzasi ularni o’rilishiga, tuzilish fazasiga bog’liq. Agar gazlama yuzasida arqoq iplari ko’p bo’lsa, (1-faza yoki satin o’rilish) arqoq tayanch yuzali to’qima deb ataladi.

Aksincha, ya’ni tanda ipi ko’p bo’lsa (9-faza yoki atlas o’rilish) tanda tayanch yuzali to’qima deb ataladi.

Gazlamalarda ma’lum bir bosimda tayanch yuza 5-20 foizga qadar bo’ladi.

Gazlamalarning tayanch yuzasi har xil usullar bilan aniqlanadi. Amalda I.S.Margolin usulidan foydalaniladi.

I.S.Margolin usuli-optik-kontakt usuli 1. Yorug’lik manbai. 2. Kondensor. 3. Uchburchak prizma. 4. Fotoapparat, ob’ektiv. 5. Fotoplastinka. 6. Namuna. 7. Bosim beruvchi disk bu yerda: ∑ S1-tekislikka tegib turgan yuzalar yig’indisi; ∑ S0-umumiy yuza. ∑ S

%100.0

1 ⋅=Τ∑∑SS

Ю

∑ 1S

Yorug’lik manbaidan (1) chiqqan nurlar kondensor (2) orqali uch burchakli prizmadan (3) o’tib fotoplastinkaga (5) tushadi. Gazlama namunasi (6) yuk (7) bilan prizmaga qisib qo’yiladi. Gazlamaning prizmaga tegib turgan qismi tushgan nurlarini yutadi. Natijada fotoplastinka ustida qora dog’lar hosil bo’ladi. Ularning umumiy yuzasini aniqlab (S1) fotoplastinka yuzasiga (S0) nisbati orqali gazlamaning tayanch yuzasi aniqlanadi.

Nazorat savollari:

1. Gazlamalarning tuzilishi bo’yicha asosiy ko’rsatkichlar. 2. Gazlamalarning chiziqli ko’rsatkichlari. 3. Gazlamalarning vazni bo’yicha ko’rsatkichlari. 4. Gazlamalarning iplar bilan to’ldirilidhini ifodalovchi ko’rsatkichlari. 5. Gazlamaning tuzilish fazasi nima? 6. To’qimaning tayanch yuzasi va aniqlash uslubi.

13-MA’RUZA

Mavzu: TRIKOTAJNING TASNIFI, O’RILISh TURLARI. TUZILISh BO’YICHA KO’RSATKIChLARI

Ma’ruza rejasi: 1. Trikotajning tasnifi; 2. Trikotajning o’rilishi; 3. Trikotajning tuzilishi va ko’rsatkichlari. Trikotaj tola tarkibi, ishlatilish maqsadi va pardozlash bo’yicha ayrim sinflarga bo’linadi: 1. Tola tarkibi bo’yicha-paxtadan, jundan, ipakdan va kimyoviy iplardan olingan trikotaj. 2. Ishlatilishi bo’yicha: 1) trikotaj matosi (polotno); 2) tayyor trikotaj mahsuloti. Tayyor trikotaj mahsuloti 6 guruhga bo’linadi: a) ichki trikotaj buyumlar; b) tashqi trikotaj buyumlar; v) paypoq; g) ro’mol-sharf; y) bosh kiyimlar va qo’lqop mahsulotlari. 3. Pardozlash bo’yicha: a) oqartirilmagan mato; b) oqartirilmagan; v) sidirg’a bo’yalgan; olachipor to’qilgan trikotaj. Trikotaj o’rilishi bo’yicha 4 sinfga bo’linadi: 1. Bosh o’rilish-oddiy o’rilish. 2. Hosila o’rilish. 3. Naqshli o’rilish. 4. Tukli o’rilish. Bu o’rilishlar bir qavatli va ikki qavatli bo’ladi. Agar trikotajning bir tomonidan xalqalar o’ng yoki teskari tomoni bilan joylashsa bir qavatli trikotaj hosil bo’ladi. Agar trikotajning har bir tomonidan xalqalar o’ngi va teskarisiga qarab joylashsa, ikki qavatli trikotaj hosil bo’ladi. Bu o’rilishlar: ko’ndalang o’rilish va tanda o’rilishga bo’linadi.

Ko’ndalang o’rilish trikotajda bir qatordagi hamma xalqalar bitta ipdan hosil bo’ladi. Trikotajning tuzilishi. Har qanday trikotajning asosiy qismi xalqa hisoblanadi. 1,2,3,4,5,-1-xalqa; 2,3,4,5-xalqa tayoqchalari; 3,4-igna yoyi: 2,1; 5,1-yarim platina yoyi Xalqalarning o’zaro o’rilishi bilan trikotaj to’qimasi hosil bo’ladi. Gorizonta bo’yicha joylashgan xalqalar, xalqalar qatorini hosil qiladi. Xalqalar bir-biriga tuzilib tuzilib vertical bo’yicha joylashsa, xalqalar ustunini hosil qiladi. Bir qavatli ko’ndalang o’rilish trikotajga “glad” kiradi. Glad (silliq) eng ko’p tarqalgan o’rilish bo’lib hisoblanadi. Ichki kiyim, paypoq mahsulotlari “glad” o’rilish bilan olinadi. O’rilishi yengil lekin, ipi uzilsa o’rilish to’zib ketadi. Matoni bichish vaqtida qirg’oqlari buraladi, tikish jarayoni qiyinlashadi. Gladning o’ng tomonida xalqa tayoqchalari yaxshi ko’rinadi. Teskari tomonidan igna yoylari yaxshi ko’rinadi.

Shartli belgilash

a) o’ng tomon b) teskari tomon ochiq xalqa yopiq xalqa Trikotajning asosiy ko’rsatkichlari. Trikotaj matosini tahlil qilish uchun ishlab chiqarilgan mahsulotdan 5 foiz olinadi, lekin 5 o’ram matodan kam bo’lmasligi kerak. Har bir o’ram trikotaj materialidan 2 tadan namuna olinadi.

Bittasi namligini aniqlash uchun (50-100g). Ingichkasi fizik-mexanik xususiyatlarini aniqlash uchun. Matoning eniga qarab uzunligi kesib olinadi. (agar eni B=120-150 sm, L=65-70 sm, agar B=60 sm, L=120-130 sm). Olingan namuna 8844-75 standart bo’yicha bichiladi va trikotajning asosiy fizik-mexanik xususiyatlari aniqlanadi. Trikotajning asosiy ko’rsatkichlariga quyidagilar kiradi: 1. Massasi; 2. Tuzilishi bo’yicha ko’rsatkichlari; 3. Fizik-mexanik xossalari; 4. Sanitar-gigienik xossalari Ko’ndalang to’qilgan 2 qavat trikotajga lastik va teskari trikotaj kitadi. Lastik o’rilishda bir qatorda o’ng va teskari o’rilish bo’ladi. Ularning tetma-ket kelishi 1+1; 2+2 va h.k. bo’lishi mumkin. Bu to’qilishda “glad” to’qimasidagi kamchilik bo’lmaydi. Bu to’qilishda olingan trikotaj sport bop va tashqi kiyimlar uchun ishlatiladi. Lastik 2+2 Teskari trikotajda bir qator o’ng tomonga to’qiladi, ikkinchi qator teskari tomonga to’qiladi. Tanda to’qilishdagi trikotajga tsepochka (zanjir), triko va atlas kiradi. Tanda to’qilishda gorizontal xalqa qatori bir qancha iplardan hosil bo’ladi. Har bi rip gorizontal qatorda bitta yoki ikkita xalqa hosil qiladi.

Tsepochka Boshqa o’rilish bilan (-Zanjir) birgalikda to’qiladi

yopiq ochiq xalqa Bitta ipdan hosil bo’lgan Triko xalqalar yonma-yon ustun- larda joylashadi. Bu o’rilish ham boshqa o’rilish bilan birgalikda to’qiladi.

Har bi rip bir qancha ustunlarda ilmoq hosil qiladi.

Atlas Hosila o’qilish. Hosila o’rilish asosiy o’rilishni o’zgartirish usuli bilan olinadi. Masalan: lastik o’qilishdan-dvulastik hosil bo’ladi; trikodan-sukno, sharme hosil bo’ladi; atlasdan-atlas suknali hosil bo’ladi. Guldor o’rilish. Bu o’rilish 3 guruhga bo’linadi:

1. Qoplama trikotaj; 2. Futerli trikotaj; 3. Jakkarda trikotaj. Qoplama trikotaj ko’ndalang va tanda o’rilish bilan olinadi. Bu o’rilish-da har bir ignaga ikkita va undan ko’p ip o’tkaziladi. Odatda, ular har xil bo’lib, trikotajning tashqi ko’rinishini bezatadi. Futerli trikotaj-ko’ndalang bo’lib, qo’shimcha yo’g’on ip o’tkaziladi. O’sha ipni tarab trikotaj yuzasida tuk hosil qilinadi (bolalar kiyimiga ishlatiladi). Jakkarda trikotaj-trikotaj yuzasida yirik naqshlar, hosil bo’ladi. Qalin trikotajlar (sirtqi kiyimlar) olinadi. Trikotajning asosiy ko’rsatkichlari. Trikotajning asosiy ko’rsatkichlariga: 1. Massasi; 2. Tuzilish ko’rsatkichlari; 3. Mexanik xususiyatlari; 4. Gigienik xususiyatlari kiradi. Trikotajning 1m2 massasi 2 xil formula bilan aniqlanadi. 1. Tajriba yo’li bilan

11

225 mn

M ⋅= (2/m2)

bu erda: n1-namuna soni; m1-namuna massasi. Namuna o’lchami 200x200 mm. Nazorat massasi tuzilish parametric bilan aniqlanadi. 41

2 104 −⋅=M TLZZ xk ⋅⋅⋅ δ (2/m2) bu erda: Zk-ko’ndalang bo’yicha zichligi; Z δ -bo’ylama bo’yicha zichligi; L-xalqa uzunligi; T-ipning chiziqiy zichligi. Trikotajning xajm og’irligi

tM

tr2001,0=δ (m2/mm3)

bu erda: t-trikotajning qalinligi, mm. Trikotajning tuzilish ko’rsatkichlariga quyidagilar kiradi: 1) trikotajning zichligi - Zk, Z δ : 2) xalqa balandligi - B; 3) xalqa qadami - A; 4) xalqa uzunligi - Lx; 5) xalqa bilan to’ldirilishi - E δ , Ek, Es; Trikotajning shu ko’rsatkichlarining o’zgarishi bilan ularning fizik va mexanik xususiyatlari o’zgaradi. Trikotajning zichligi deb, 50 mm trikotaj uzunligiga to’g’ri kelgan xalqalar soniga aytiladi. Zichlik ikki yo’nalish bo’yicha aniqlanadi; ko’ndalang va bo’ylama bo’yicha (Zk, Z δ ). Ko’ndalang bo’yicha zichlik - 50 mm trikotaj eniga to’g’ri kelgan xalqalar ustunining soni bilan aniqlanadi. Bo’ylama bo’yicha zichlik - 50 mm trikotaj uzunligiga to’g’ti kelgan xalqalar qatori bilan aniqlanadi. Ustunlar orasidagi masofa xalqa- lar qadami deb ataladi, A, mm.

A=50/Zk mm Xalqa qatorlari orasidagi-masofa xalqa qatorining balandligini ko’rsatadi.

B=50/Z δ mm Xalqa uzunligi-bitta xalqani tekslaganda uzunligi, ikki usul bilan aniqlanadi.

1. Tajriba bo’yicha 1005 ⋅Σ

=LL LΣ - 5 ta ipning har bittasi

100 xalqadan hosil bo’lgan uzunligi. 2. Ko’ndalang to’qilgan trikotaj uchun prof. A.S.Dalidovich formulasi bilan aniqlanadi.

xk

x dZZ

L πδ

++=1005,78

ipx

Tdδ

0357,0=

Trikotajning to’ldirilishi-chiziqli, xajm va og’rligi bo’yicha aniqlanadi.

Chiziqli to’ldirilish-to’g’ri burchalki elementar qismda xalqaning egallagan % miqdorini ko’rsatadi. Chiziqli to’ldirilish bo’ylama, ko’ndalang va yuza to’ldirilishli bo’ladi.

Bo’ylama to’ldirilish: xZ

xxk dZ

dBd

E ⋅=⋅=⋅= δδ

210010050

foiz

Ko’ndalang to’ldirilish: kxZ

xxk Zd

dAd

Ek

⋅⋅=⋅=⋅= 41002

1002

50 foiz

Yuza to’ldirish: - Es - foiz: Es - Trikotajning elementar qismida xalqani proektsiyasining egallagan qismni ko’rsatadi. Agar xalqalar kesishgan bo’lmasa

100⋅⋅⋅

=BAdL

E xxs foiz

Xaqiqatda ular to’rt joydan kesishadi, natijada bu formula (1) quyidagicha yoziladi.

1004 2

⋅⋅−⋅

=BAddL

E xxxk foiz

Xajm to’ldirilishi: 100100 ⋅=⋅=ip

tr

tr

ipx VV

Eδδ foiz

Og’irlik bo’yicha to’ldirilishi: 100⋅=γδ tr

mE foiz

bu erda: γ -tola moddasining zichligi (g/sm3). Trikotajning xajm kovakligi: Rv=100-Ev foiz Umumiy kovakligi - iplar orasidagi va iplar ichidagi kovakligini ko’rsatadi. Rm=100-Em foiz Chiziqli modul – bitta xalqa uzunligiga to’g’ri kelgan diametrlar soni.

x

x

dL

m =

Xalqaning yuza moduli: xx

x dLABm⋅

=

mx-xalqaning elementar qismini xalqa proektsiyasini nisbatiga aytiladi. Trikotajning mexanik, fizik va gigienik xususiyatlari hamma tayyor mahsulotlar uchun tegishli mavzularda beriladi.

Nazorat savollari:

1. Trikotajning tasnifi. 2. Trikotajning o’rilishi bo’yicha sinflarga bo’linishi. 3. Trikotajning asosiy elementi nima va uning tarkibi. 4. Trikotajning tuzilish parametrlari. 5. Trikotajning iplar bilan to’ldirilishini ifodalovchi ko’rsatkichlari. 6. Chiziqli va yuza moduli nima?

14-MA’RUZA

Mavzu: NOTO’QIMA MATERIALLARINING TUZILIShI VA ASOSIY KO’RSATKIChLARI

Ma’ruza rejasi: 1. Mexanikaviy texnologiya bilan NTM olish 2. Fizik-kimyo usul bilan NTM olish 3. Aralash usul bilan NTM olish Noto’qima materiallarni olish usullari va ularning asosiy ko’rsatkichlari. Noto’qima material (NTM)-bu tashqi ko’rinishi bo’yicha to’qilgan materiallarga o’xshaydi. Oxirgi yillarda NTMlarni ishlab chiqarish O’zbekistonda va boshqa davlatlarda rivojlanmoqda. Buning asosiy sabablari: 1. NTMlarni olish uchun yigirib bo’lmaydigan past navli tolalar yoki chiqindi tolalar ishlatiladi. 2. NTMlarni ishlab chiqaradigan mashinalarning ish unumdorligi to’quv dastgohiga nisbatan 40-600 barobar katta. 3. NTMlarni ishlab chiqarish uchun juda katta mablag’ talab qilinmaydi. 4. Olingan mahsulotning sifati yaxshi va tannarxi arzon. NTMlarni hamma tibbiy va kimyoviy tolalardan olinishi mumkin.

Mexanikaviy usullar: 1. To’qish-qavish texnologiyasi bilan olinadi. 2. Igna usuli bilan olinadi. 3. Kigiz usuli bilan NTMlarni hosil qilish. To’qish-qavish usuli bilan NTM hosil qilish. To’qish-qavish usuli bilan NTMlarni olish uchun past navli tolalar tozalanadi, titiladi, taraladi natijada parallel joylashgan tolalar qatlami hosil bo’ladi.

Tola qatlami valiklar orasidan o’tkazilib zichlashtiriladi. Zichlangan tola qatlami maxsus tikish-qavish mashinasida tikiladi. Natijada NTM hosil bo’ladi. Olingan NTMlarga bayka, vatin kiradi. Bayka yumshoq, issiq, bolalar kiyimini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Vatin-paltolarga, ko’rpalarga solinadi, sun’iy teri va linoleum ostiga qo’yiladi. To’qish-qavish usuli bilan iplarni tikib ham NTMlar olinadi. Bu usulda uchta sistema iplar ishlatiladi. Tikish-qavish usuli bilan NTMlar yuzasida xalqalar hosil qilib, tukli NTM olinadi. Ular xalat, sochiqlarga ishlatiladi. To’qish-qavish mashinasining sxemasi. 1. Xolst-tola qatlami 2. Transportyor 3. Stol 4. NTM 5. Igna 6. Ip o’tkazgich 7. Ip 8. Navoy, ip g’altagi Ish unumdorligi 50-60 m/s, foydalanadigan mashina-agregatlar quyidagilar: AChV-Rossiya) Malimo-(Germaniya) Araxne-(Chexiya). Igna bilan NTM hosil qilish. Xolst tarkibidagi tolani o’zi bilan NTM hosil qilish. Bu usulda tolalarni o’zidan yoki xolst tagiga gazmol, trikotaj yoki to’r qo’yib, NTM hosil qilish mumkin. Bu usul igna xolstni siqib tolani o’zi bilan qatlamlarni mahkamlaydi. Bu usul bilan olingan NTM izolatsiya, filtr yoki prokladka uchun ishlatiladi.

Igna turlari

1. Xolst 2. Transportyor 3,4. Igna kiradigan qoliblar 5. Igna mahkamlangan moslama 6. Igna 7. Krivoship-shatun mexanizmi

8. Valiklar 9. Tayyor NTM.

1. Igna mahkamlangan moslama 2. Igna tozalaydigan moslama 3. NTM 4. Igna kiradigan qolip Igna kirish chastotasi 30 gerts (1800 min-1) Kigiz usuli bilan olinadigan NTM. Bu usulda asosan jun tolasi ishlatiladi. NTM tarkibida karkas iplar yoki gazlama bo’lishi mumkin. Ular NTMlarga ma’lum qattiqlik va mustahkamlik beradi. Bu usulda NTMdagi tola qatlamiga issiq suv, par bilan ishlov berib olinadi. Har xil izolyatsion material sifatida va kigiz sifatida ishlatiladi. Fizikaviy-kimyoviy texnologiya bo’yicha olinadigan NTMlar. B u usulda tolalarni bir-biri bilan yopishtiradigan sintetik eritmalar bilan yelimlanadi. NTMni quritib, yuqori haroratda ishlov beriladi. (Termofiksatsiya deb ataladi). Ikkinchi usul-tolalar tarkibiga termoplastik tolalar qo’shiladi. Hosil qilingan xolst yuqori haroratli barabanlar orasidan o’tganda ular erib boshqa tolalarni bir-biriga yopishtiradi. Natijada NTM hosil bo’ladi. (Flizelin-qotirma material olinadi). Aralashma usul bialn olinadigan NTMlar. Bu usul bilan NTMni olishda mexanik, fizik va kimyoviy usullari bir vaqtda ishlatiladi. 1. Igna bilan olingan NTMga sintetik yelim bilan ishlov beriladi. 2. NTM ustida tuk hosil qilinadi. Tuk qirqilgan ip yoki trikotaj xalqasi bo’lishi mumkin. Bunday NTM olish uchun-karkas gazmol olib uni ustida bir tomonidan trikotaj xalqasini hosil qilinadi. NTM orqa tomonidan xalqalarni yelimlanadi (lateks) natijada taftinga gilami hosil bo’ladi. Uning tarkibi: 1. yelim, lateks 2. karkas gazmol 3. tuk hosil qiluvchi iplar-jun, sintetik ip bo’lishi mumkin. NTMning asosiy ko’rsatkichlari. NTMning asosiy xarakteristikalarini aniqlash uchun umumiy partiyadan 3 foiz o’ram olinadi, lekin 3 ta o’ramdan kam bo’lmasligi kerak. Har bir o’ram polotnodan bittadan namuna olinadi. Polotnoning eniga nisbatan 159 02.1 - 80 standart bo’yicha sxemasini tanlab olinadi: NTM chiziqli xarakteristikalari (uzunligi, eni) oddiy metr bilan o’lchanadi. Qalinligi esa maxsus (tolshinomer) asbob bilan o’lchanadi.

Tuzilishi bo’yicha xarakteristikalar (to’qib-tikiulgan NTMlar uchun): 1. Uzunligi va eni bo’yicha tikilgan zichlik-50 mm ga to’g’ri kelgan xalqa qatori va ustuni bilan aniqlanadi. Zδ , Zý.

2. Xalqa uzunligi (mm) niLiL

ΣΣ

=δ

bu erda: niΣ -50 mm dagi xalqaning soni; LiΣ -50 mm NTMdan olingan ustundagi ipning uzunligi. 3. 1 m2 polotnodagi ipning uzunligi

Lxis=0,4 . Z δ . Zk . Lh mm

NTM chiziqli va maxsus ko’rsatkichlari gazlama ko’rsatkichlarini aniqlash usullari bilan aniqlanadi. Ya’ni chiziqli ko’rsatkichlari uzunligi, eni millimetrli chizig’I bilan, qalinligi esa, har xil turdagi tolshinomer asboblari bilan aniqlanadi.

Og’irlik ko’rsatkichlari quyidagi formulalar bilan hisoblanadi:

1. NTMning chiziqli zichligi. L

mM3

110⋅

= [g/m]

bu erda: m-namuna massasi, g L-namuna uzunligi, mm.

2. NTMning sirt zichligi BL

mM⋅⋅

=6

210 [g/m2]

bu erda: B-namumaning eni, mm

3. NTMning xajm zichligi BtLm

⋅⋅

=310δ [mg/mm3]

bu erda: t-namunaning qalinligi, mm. Tikishj uchun sarflangan ipning miqdori

%100⋅=NTM

ip

mm

K

bu erda: mip - namunadagi ip massasi, g. mNTM - namuna massasi, g.

Nazorat savollari:

1. Noto’qima material nima? 2. Noto’qima materialni olish usullari.

3. Noto’qima materialni ishlab chiqarish afzalliklari. 4. Noto’qima materiallarning asosiy ko’rsatkichlari.

15-MA’RUZA

Mavzu: TAYYOR MAHSULOTLARNING MEXANIKAVIY XUSUSIYATLARI (MUSTAHKAMLIGI, ChO’ZILIShI)

Ma’ruza rejasi: 1. Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlari; 2. Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasiga ta’sir etuvchi omillar; 3. Bir ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlar.

To’qimachilik buyumlarni ishlab chiqarishda va ishlatish jarayonida ular har xil mexanik ta’sirlarga uchraydilar. Buyumlarga ta’sir etuvchi kuchning yo’nalishi, miqdori va takrorlanishi bo’yicha ularda har xil deformatsiyalar hosil bo’ladi. Prof. G.N.Kukin tasnifiga muvofiq har bir deformatsiya uchta davrga bo’lib o’rganiladi va ko’rsatkichlari olinadi: Masalan: Cho’zilish deforma-tsiyasi: 1. Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlar. 2. Bir davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlar. 3. Ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlar. Har bir 3 bosqichdan iborat. 1-bosqichda material yuk ta’siridan iborat. 2-bosqichda material yukdan bo’shatiladi. 3-bosqichda material dam oladi. 1 davr

yuk ta’sirida dam olish yarim davrli (1 davr). N bu ko’p davrli deformatsiya bo’ladi. Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlar. Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasida quyidagi ko’rsatkichlar olinadi. 1. Uzish yuki - N daN 2. Uzishdagi uzayish - mm, foiz 3. Uzishdagi kuchlanish - daN/mm2 4. Nisbiy uzilish kuchi - daN km/kg 5. Bitta tuzilish elementiga to’g’ri kelgan mustahkamlik cH 6. Uzishdagi bajariladigan ish - daN. sm. 1. Uzish yuki materiallarning mutloq mustahkamligini bildiradi. Uzish yuki RT-250 M uzish mashinasida aniqlanadi. Gazlamalarni uzishda namunaning ishchi o’lchamlari 50x200 mm parametr bilan uziladi. NTM va trikotaj namunalarining ishchi o’lchamlari 50x100 mm yoki 25x100 mm parametr bilan uziladi. Namunalarni uzishga tayyorlash har xil usul bilan bajariladi. 1. Gerb usuli Namunaning ishchi o’lchami (50x200 mm) 1-qo’zg’almas qisqich 2-namuna 3-harakatdagi qisqich 2. Strip usuli Gazlamalar uchun ishchi o’lchami

(50x200 mm) 3. Shaklli namuna tayyorlash Trikotaj, NTMlar uchun ishchi o’lcham (25x100 mm) Tayyor mahsulotning mustahkamligi va cho’zilishi ikki yo’nalish bo’yicha (tanda, arqoq: ko’ndalang va bo’ylama bo’yicha aniqlanadi). 2. Uzilishdagi uzayish - buyumlarning cho’ziluvchanligini bildiradi. Buyumlarning uzilishga qadar bo’lgan cho’zilishi ikkita ko’rsatkich bilan aniqlanadi. a) mutloq miqdorda 01 LLl −=Μ mm

b) nisbiy miqdorda 1001000

01

0

⋅−

=⋅= Μ

LLL

LlEn foiz

3. Uzilishdagi kuchlanish - bu nisbiy ko’rsatkich

SPΜ=σ daN/mm2

Har xil qalinlikdagi buyumlarning mustahkamligini tahlil qilish uchun qo’llaniladi. Lekin buyumlarning ko’ndalang yuzasini aniqlash qiyin. Shuning uchun quyidagi nisbiy mustahkamlik formulasidan foydalani-ladi. 4. Nisbiy mustahkamlik - gazlamaning o’z og’rligidan uzilishi uzunligini bildiradi.

BMMPP

⋅⋅

= ΜΗ

2

310

kg

kgkgkm [km daN/kg]

bu erda: Pm - namuna mustahkamligi - kgk; M2 - gazlama sirt zichligi, ya’ni 1m2 og’irligi (g/m2) B - namunaning eni (50 mm). 5. Buyumlarning bitta tuzilishi elementiga to’g’ri kelgan mutloq mustahkamlik ikki yo’nalish bo’yicha aniqlanadi.

ZPKP

310⋅⋅= Μ

Η cH

bu erda: K - koeffitsient - gazlama uchun K=2, trikotaj uchun K=1; Pì - namunaning mutloq mustahkamligi, daN; Z - namunaning 50 mm ga to’g’ri kelgan tuzilish elementlarining soni (zichlisi). Uzilishda bajariladigan ish. Uzilishda bajariladigan ish mutloq va nisbiy ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi. Tashqi kuch ta’sirida materiallarning moddalarini molekulalarining o’zaro tortish bog’larini uzishga sarf etilgan energiya miqdori bilan aniqlanadi. Mutloq bajarilgan ish ΜΜΜ ⋅⋅= lPR η [daN.sm] [joul] Bu erda: Pì - namunaning mutloq mustahkamligi, daN Lì - namunaning mutloq cho’zilishi (mm) η - cho’zilish diagrammasining to’liqligi. Koeffitsient η - materiallarning cho’zilish diagrammasidan aniqlanadi. ΜΜΜ ⋅= dPdR ΜΜ

ΜΜ ⋅∫= d

o PR 1 Cho’zilish egri chizig’I murakkab qismlardan iborat, shuning uchun uzilishda bajarilgan ishni tajriba yo’li bilan aniqlanadi. Cho’zilish diagrammasidan-OAB haqiqiy bajarilgan ish yuzasi; OCAB-shartli bajarilgan ish yuzasiga nisbati cho’zilish diagrammasining to’liqligi

bo’ladi. yuzaOCAByuzaOAB

=η

Mutloq bajariladigan ish formulasi

ΜΜΜ ⋅⋅= lPR η

bu erda: η - tajriba - yo’li bilan aniqlanadi. Uning uchun qog’ozga yozib olingan cho’zilish egri chizig’I bo’yicha

materialning uzilish nuqtasi A dan koordinatalarga tik tushirib to’rt burchak OCAB yuzaning qismi kesib olinib og’irligi aniqlanadi (MOCAB). To’rt

burchak qog’ozdagi egri chiziq bo’yicha OAB qismi kesib olinadi (MOAB) va og’irligi aniqlanadi. Keyin ularning nisbati orqali koeffitsient aniqlanadi.

OCAB

OAB

mm

=η

bu erda: η=0,15-0,75 o’zgaradi. Katta bo’lsa yaxshi, material uzoq

muddatga chidaydi. Nisbiy bajarilgan ish ikkita ko’rsatkich bo’yicha aniqlanadi. Namunaning xajmi bo’yicha:

VRrv Μ=

⋅

3CMCMdan (loul)

Namunaning og’irligi bo’yicha:

mRrv Μ=

⋅gCMdan (joul)

Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasiga ta’sir etuvchi omillar. Yarim

davrli cho’zilish deformatsiyada olinadigan ko’rsatkichlarga quyidagi omillar ta’sir qiladi.

1. Materiallarning tuzilishi. 2. Uzish tezligi. 3. Namuna o’lchamlari. Material tez uzilsa mustahkamligi katta bo’ladi, cho’zilish kam bo’ladi. Standartda uzish tezligi har bir material teri bo’yicha beriladi. Namuna o’lchamlarining ta’siri grafikda berilgan. Pм Eн mustahkamlik kamayadi Lk. cho’zilish kamayadi Lko Lko-qisqichlar orasidagi uzunlik Pм Eн

mustahkamlik oshadi B B-namuna eni B

cho’zilishi kam o’zgaradi

Har xil materiallarning cho’zilish egri chizig’I quyidagi grafikda berilgan. Pм 1-Zig’ir matosi 2-paxta matosi 3-ipak matosi 4-jun matosi 5-NTM 6-trikotaj matosi Eн Bir davrli va ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlar. To’qimachilik buyumlarini ishlab chiqarishda va ulardan olingan mahsulotlarni ishlatishda qisqa vaqt ichida yuk ta’sirida bo’ladi va undan keyin dam oladi. Materiallarning bu holatini o’rganish katta amaliy ahamiyatga ega. Bir davrli to’liq cho’zilish deformatsiyasi uchta qismdan iborat. 1. Qayishqoq deformatsiya. 2. Elastik deformatsiya. 3. Plastik deformatsiya. neqt llll ++= mm bu erda: lq - qayishqoq deformatsiya qisqa vaqt ichida o’tadi. Odatda 1-3 sek ichida o’zgargan uzunlik olinadi. le - elastic deformatsiya, ma’lum vaqt ichida o’zgaruvchanlik, odatda 1-3 soat olinadi. ln - qoldiq deformatsiyasi, bu qaytmaydigan qoldiq deformatsiya qismi. To’liq deformatsiyaning tarkibi har xil tipdagi relaksometr asboblarida o’rganiladi. “Stoyka”, PT-6 G.N.Kukin va A.I.Koblyakov asbobi “Stoyka” asbobida to’liq deformatsiyaning tarkibi quyidagi sxema bo’yicha o’rganiladi. 1. Mutloq qayishqoq deformtsiya lq=L1-L2 mm

Nisbiy qayishqoq deformatsiya

100100 21 ⋅−

=⋅=oo

kk L

LLLl

E %

2. Mutloq elastic deformatsiya lэ=L2-L3 mm Nisbiy elastic deformatsiya

100100 32 ⋅−

=⋅=oo

ээ L

LLLl

E %

3. Mutloq plastic deformatsiya ln=L3-L0 mm

Nisbiy plastik deformatsiya

100100 03 ⋅−

=⋅=oo

nn L

LLLl

E %

4. To’liq mutloq deformatsiya lt=lk+lý+ln mm To’liq nisbiy deformatsiya

1001000

01

0

⋅−

=⋅= ΤΤ L

LLLlE %

Ayrim vaqtlarda deformatsiyalarning qismi aniqlanadi.

Τ

=∆Llk

k ; Τ

=∆Llэ

э ; Τ

=∆Lln

n

Bularning yig’indisi 1 ga teng. 1=∆+∆+∆ nэk

To’qimachilik materiallarining qayishqoq va elastic deformatsiya qismi katta bo’lsa, shu materialdan olingan mahsulotlar kam g’ijimlanadi va chidamliligi yuqori bo’ladi. Shuning uchun ustki kiyimlarga qaytish deformatsiyasi yuqori bo’lgan materiallar ishlatiladi. Bir davrli deformatsiyasini tarkibini vaqt ichida o’zgarishini kuzatib, quyidagi diagrammani chizish mumkin.

OA-Materialning cho’zilish egri chizig’i. ABCE-Materialning dam olishdagi egri chizig’i. AB-Qayishqoq deformatsiya (1-3 sek davomida). BC-Elastik deformatsiya (1-3 soat davomida). OE-Plastik deformatsiya qismi (3 soatdan keyin). OO1-Cho’zilishdagi qayishqoq deformatsiya vaqt ichida o’zgarish diagrammasi 1-Jun materiali 2-Paxta materiali 3-Zig’ir materiali Bir davrli cho’zilish deformatsiyasida olingan ko’rsatkichlarga ta’sir etuvchi omillar. To’liq deformatsiyaning qismlari quyidagi omillarga bog’liq: 1. Ta’sir etuvchi yukning miqdoriga bog’liq. Yuk katta bo’lsa, to’liq deformatrsiya va uning ayrim qismlari (elastic, plastic) katta bo’ladi. 2. Materialning yuk ta’sirida turish muddatiga bog’liq. Cho’zish vaqtini o’sish bilan to’liq deformatsiya ortadi, qayishqoq, elastic deformatsiya kamayadi, plastic deformatsiya esa o’sadi. 3. Atrof muhitning parametrlariga bog’liq, ya’ni havoning harorati va nisbiy namligiga bog’liq. Havoning namligi oshishi bilan materialning tuzilishidagi rekaksatsiya jarayoni tezroq o’tadi. Yuqori haroratda termoplastik materiallarning to’liq deformatsiyasi ortadi, bu haroratda tsellyulozadan va oqsil moddalardan tashkil topgan tabiiy tola, iplardan olingan materiallarning cho’zilishi o’zgarmaydi. Shuning uchun bir davrli cho’zilish deformatsiyasini o’rganishda atrof muhitning parametrlari doimiy bo’lishi kerak. ( Ct 0220 ±= , 265 ±=ϕ foiz).

Atrof muhitning parametric tajriba vaqtida o’zgarsa, ya’ni t2, 2ϕ bo’lsa, to’liq deformatsiyaning tarkibi ham o’zgaradi. Ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlar. To’qimachilik materiallarini ishlab chiqarish va ulardan olingan mahsulotlarni ishlatish jarayonida ko’p davrli deformatsiyaga uchraydi. Natijada ularning tuzilishida o’zgarishlar hosil bo’ladi. Bu o’zgarishlar uchta bosqichda o’tadi. Birinchi bosqichda bir qancha cho’zilish davridan keyin materialning tuzilishi yaxshilanadi. Ularning mustahkamligi oshadi. Ikkinchi bosqichda tuzilishi yaxshilangan materiallar uzoq muddatga ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasiga chidaydi. Uchinchi bosqichda esa, davrli qoldiq deformatsiyasining Ed.q.d. yig’ilishi va shikastlangan qismlarining o’sishi natijasida materiallar uzayadi va bir qancha davrdan keyin uziladi. Ko’p davrli deformatsiyasining o’zgarishi quyidagi diagrammada berilgan. Ed.q.d.-Davrli qoldiq deformatsiya

1-Tuzilishi yaxshi materiallarning egri chizig’i 2-Tuzilishi yomon materialning egri chizig’i OA-1-bosqich AB-2-bosqich BC-3-bosqich Ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasi har xil pulsator MRD-1 PD-5M asboblarida o’rganiladi. Pulsator asboblarida olinadigan ko’rsatkichlar. 1-Davrli qoldiq deformatsiyaning egri chizig’I olinadi. 1-yaxshi 2-yomon 2. Davrli qoldiq deformatsiyaning miqdori olinadi. 3. Materialning ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasidan davrlar soni olinadi. Davrlar soni-chidamlilik deb ataladi. 4. Davrlar sonini vaqt bilan o’lchansa, uzoq muddatga chidamlilik deb ataladi. (dologovechnost). 5. Berilgan davrli deformatsiya miqdori bo’yicha chidamlilik egri chizig’I olinadi. Pch-chidamlilik (davrlar soni) (berilgan davrli deformatsiya) Ko’p davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlarga ta’sir etuvchi omillar: 1. Atrof muhit parametrlari ta’sir etadi. Harorat termoplastik materiallar uchun salbiy ta’sir qiladi. Havoning nisbiy namligi ta’sir qilmaydi.

2. Chastota (1 sekund ichida tebranish soni). Chastotaning o’sishi bilan materiallarning chidamliligi oshadi. Qisqichlar orasidagi uzunlikka bog’liq. Agar bu uzunlik katta bo’lsa, chidamlilik ortadi. Chunki, deformatsiyaning yig’ilish tempi kam bo’ladi.

Nazorat savollari:

1. Yarim davrli cho’zilish deformatsiyasida olinadigan ko’rsatkichlar. 2. Cho’zilishdagi to’liq deformatsiyaning tarkibi. 3. Relaksatsiya degani nima? 4. Qaytadigan deformatsiya nima? 5. Deformatsiyalar tarkibiga ta’sir etuvchi omillar. 6. Deformatsiyalar tarkibini o’rganadigan asboblar.

16-MA’RUZA

Mavzu: GAZLAMALARNING YEMIRILIShIGA ChIDAMLILIGI. G’IJIMLANIShI VA BIKRLIGI

Ma’ruza rejasi: 1. To’qimachilik materiallarini mexanik ta’sirida yemirilishi; 2. To’qimachilik materiallarining fizikaviy-kimyoviy ta’sirida yemirilishi; 3. To’qimachilik materiallarining egiluvchanligi. To’qimachilik materiallarini ishlatish jarayonida turli yemiruvchi omillarga chidash xususiyatini yemirilishga chidamliligi deyiladi. Materiallarni yemirilishi har xil ta’sirlar natijasida sodir bo’ladi. 1. Mexanik ta’sirlar natijasida yemirilish. 2. Fizik-kimyoviy ta’sirlar natijasida yemirilish. 3. Biologik ta’sirida yemirilish. 4. Aralashma ta’sirlar natijasida yemirilish. Mexanik ta’sirida yemirilish. To’qimachilik materiallarning mexanikaviy yemirilishi asosan ishqalanish deformatsiyasi natijasida sodir bo’ladi. Buyumlarning yemirilishi 3 bosqichda o’tadi. 1-bosqichda bo’sh joylashgan tola, iplar uziladi. Gazlamaning massasi kam o’zgaradi. 2-bosqichda gazlama uzoq muddatga ishqalanishga chidaydi, massasi o’zgarmaydi.

3-bosqichda tuzilishi buziladi, iplar qirqiladi, massasi kamayadi, oxirida material yemiriladi, teshiladi. Ma’lum ishqalanish davrlar sonidan keyin to’qimachilik mahsulotlarining ishqalanishga chidamliligini baholash uchun quyidagi mezonlar ishlatiladi. 1. Namunalarning mexanik xususiyatlarini kamayishi. 2. Namunalarning massasini kamayishi. 3. Namunalarning havo, suv o’tkazuvchanligini o’sishi. 4. Namuna moddalarining molekula og’irligini o’zgarishi bo’yicha aniqlanishi. To’qimachilik materiallarning ishqalanishga chidamliligi har xil uslub va asboblarda o’rganiladi. 1. Tekislik bo’yicha ishqalanish (PIT-50) 2. Yuza bo’yicha ishqalanish (DIT-M, TI-1, IT-2) 3. Namunaning buklangan qismi bo’yicha ishqalanishi (IT IS)

Namunalarning ishqalanishga chidamliligini o’rganish usullari va asboblarining tuzilishi laboratoriya ishidan o’zlashtirilsin. To’qimachilik materiallarning fizikaviy-mexanikaviy ta’sirida yemirilishi. To’qimachilik materiallar-yirug’lik, atrof-muhit, ob-havo, yuvuvchi suyuqliklar (sovun, poroshok) kimyoviy tozalash, dazmollash, natijasida ma’lum miqdorida yemiriladi. Havodagi kislorod bilan to’qimachilik buyum moddalarning molekulalari oksidlanadi va ultrabinafsha nurlari bilan parchalanadi. Prof. G.F.Pugachevskiy nazariyasi bo’yicha tsellyulozadan tashkil topgan to’qimalarning parchalanishi 3 ta reaktsiya ta’sirida sodir bo’ladi. 1. Fotoliz (ultrabinafsha nuri ta’sirida). 2. Fotooksidlanish (kislorod ta’sirida). 3. Fotogidroliz (yorug’lik, namlik ta’sirida). Ob-havo ta’siriga chidamli jun, nitron materiallari. Kam chidaydigan paxta, kapron, lavsan materiallari. Ipak o’rta chidamlilikka ega. To’qimachilik materiallarning ob-havo ta’siriga chidamliligi ularning rangi va tuzilishiga bog’liq. Qizil, sariq rangga bo’yalgan materiallar tez parchalanadi. Chunki bu ranglar ultrabinafsha nurlarni yaxshi yutadi. Zich qalin to’qilgan materiallar nurlar ta’sirida kam parchalanadi. Materiallarning ob-havo ta’siriga chidamliligini 2 usul bilan o’rganiladi. 1. Tabiiy usul-namuna 30-50 kun atrof-muhit ta’sirida bo’ladi. Keyin namumaning mexanik xususiyatlari o’rganiladi. 2. Maxsus PDS asbobida o’rganish (pribor dnevnogo sveta). Bu asbobda 4 lyumenetsentli mavjud. Lampa ustiga 25x220 mm o’lchamda tayyorlangan namuna qo’yiladi. Namuna avval 0,5 foiz vodorod peroksidi eritmasida ivitiladi. Namunaning 4 soat lampa nurining ta’sirida bo’lishi 75 kunlik quyosh nurining ta’siriga teng bo’ladi. 1. Forsunka 2. Namuna 3. L.Lampa Yuvish jarayonida materiallarining yemirilishi (aralashma usuli). Tayyor mahsulotlar yuvish va kimyoviy tozalash jarayonida har xil eritmalar, suv va dazmol haroratining ta’sirida bo’ladi. Bu jarayon ko’p takrorlanadi. Natijada materiallarning xususiyati o’zgaradi. Gazlamalarning yuvishdan keyin mustahkamligi kamayishi quyidagi diagrammada berilgan.

1-tanda bo’yicha 2-arqoq bo’yicha Gazlamalarning yuvishga chidamliligi 2 usul bilan o’rganiladi. 1. “Vyatka” kir yuvishg mashinasida (uy xo’jalik sharoitida). 2. TSNIILV uskunasida. TSNIILV uskunasida namuna kimyoviy eritmalarda (sovun, poroshok) yuviladi, valiklarda siqiladi, charxtosh bilan ishlanadi. Bu jarayon bir qancha marta takrorlangandan keyin namunaning mustahkamligi o’rganiladi. 1. Namuna eni B=20 sm, uzunligi L=190-195 sm. 2. Charxtosh. 3. Metall stolchasi. 4. Yuvadigan vanna. 5,6. Siquvchi valiklar. To’qimachilik materiallarning biologic yemirilishi. Gazlamalarning biologic yemirilishi har xil mikroorganizmlar, zambrug’ va bakteriallar ta’sirida bo’ladi. Biologik yemirilishda gazlamalarning mustahkamligi kamayadi va rangi ham xiralashadi. Tsellyulozadan tashkil topgan gazlamalar yemirilmaydi. Jun va ipak kam yemiriladi. Sintetik gazlamalar yemirilmaydi. Jun gazlamalari kuyadan yemiriladi. Kuya jun tarkibidagi keratin moddalarini yeydi.

To’qimachilik materiallarni aralashma omillar bilan yemirilishini ikki usul bilan o’rganiladi. 1. Laboratoriya usuli. 2. Amaliy sinash usuli bilan. Ikkinchi usul aniq, lekin ko’p vaqt talab qiladi. Bu usulda bir qancha kiyim tikiladi, kiyimlar bog’cha, internat bolalariga forma tariqasida beriladi. Kiyimlarni ishlatish jarayonida hamma omillarni (yuvish, dazmollash, tozalash) yozib boradi. Ma’lum vaqtdan keyin (1-2 yil) kiyimlarning sifati aniqlanadi. Laboratoriya usulida hamma omillar qisqa vaqt ichida takrorlanib, materiallarning sifati aniqlanadi. To’qimachilik materiallarning g’ijimlanishi. To’qimachilik materiallar-ning g’ijimlangandan keyin boshlang’ich holatiga qaytmasligi ularning g’ijimlanuvchanligi deyiladi. G’ijimlanish tola turiga, to’qima tuzilishiga, qalinligiga bog’liq. Qayishqoq, elastic deformatsiyasi katta bo’lgan iplardan to’qilgan gazlamalarning g’ijimlanishi kam bo’ladi. Zich va qalin to’qilgan gazlamalar kam g’ijimlanadi. Trikotaj mahsulotlari xalqalar bilan to’qilganligi uchun kam g’ijimlanadi. To’qimachilik mahsulotlari xo’l holatida ko’p g’ijimlanadi. To’qimachilik materiallarning g’ijimlanishini o’rganish uchun 2 usul ishlatiladi. 1. Ma’lum bir yo’nalish bo’yicha materiallarni g’ijimlash. 2. Ixtiyoriy g’ijimlash. 1-usulda materialdan 15x40 mm arqoq va tanda bo’yicha (5 tadan) namuna tayyorlanadi. Namunani 1800 ga bukib, yuk ta’sirida 15-20 min turadi. Keyin yukni olib tashlab, namunani tiklanish ochilish burchagi orqali quyidagi formula bilan gazlamaning g’ijimlanmaslik koeffitsientini aniqlanadi.

)()()( 55,0

180100 Τ

ΤΤ ==⋅℘

= aaaK α

αα %

1-yuk 2-namuna Materiallar g’ijimlanishi bo’yicha 3 guruhga bo’linadi. Agar K=75-95 foiz bo’lsa, kam g’ijimlanuvchi bo’ladi. K=55-75 foiz bo’lsa, o’rtacha g’ijimlanuvchi bo’ladi. K=55 foizdan kam bo’lsa, g’ijimlanadigan material deb hisoblanadi. 2-usulda-ixtiyoriy g’ijimlash STP-4 asbobida o’rganiladi.

To’qimachilik materiallaridan tsilindr shaklda namuna tayyorlanadi. Tsilindrning balandligi 80 mm, diametric 30, 40, 50, 60 mm bo’ladi. Tsilindr shalkidagi namunaning bir uchi asbobga mahkamlanadi, tsilindrning tepasidan asbobning plastinkasi g’ijimlaydi. G’ijimlash bir davrli va ko’p davrli bo’lishi mumkin. Bir davrli g’ijimlashda namuna 1 min. yuk ta’sirida bo’ladi, 1 min dam oladi. Ko’p davrli g’ijimlashda 20 min yuk ta’sirida va 60 min dam oladi. Namuna dam olgandan keyin uning tiklanish balandligi bo’yicha quyidagi formula bilan g’ijimlanish koeffitsenti aniqlanadi.

1001100)( ⋅

−=⋅

−=Κ Τ

o

k

o

koa h

hhhh %

G’ijimlanmaslik koeffitsienti quyidagi Formula bilan aniqlanadi. )(

1)( 1( ΤΤ −=Κ aa K %

1-qisqich xalqa 2-namuna 3-shkala 4-g’ijimlanmaydigan disk To’qimachilik materiallaining egiluvchanligi. Kiyim-kechak va uy xo’jaligida ishlatiladigan materiallar yumshoq, shuning uchun ular egiluvchanlik xususiyatiga ega. Egilish deformatsiyasi uchta davrga bo’lib o’rganiladi: yarim davrli, bir davrli va ko’p davrli egilish deformatsiyasidan olinadigan ko’rsatkichlar.

a) bikrligi g’ijimlanishi chidamliligi b) bejamdorligi v) buralishi

Bikrlik-tashqi kuch ta]sirida materiallar o’z shaklini o’zgartirishga ko’rsatgan qarshilik bilan aniqlanadi. Materiallar qarshiligi fanida qattiq jismlarning bikrligi quyidagi formula bilan aniqlanadi. B=EJ (sh.sm2) Bu erda: E-materiallarning ko’ndalang qayishqoq moduli cH/sm2; J-markaziy o’qqa nisbatan inertsiya momenti-(sm4).

Egilish

yarim davrli bir davrli ko’p davrli

Lekin to’qimachilik materiallar bu qonunga to’g’ri kelmaydi, ular yumshoq. To’qimachilik materiallar uchun shartli bikrlik tajriba yo’li bilan quyidagi formuladan aniqlanadi.

ALqBsh

3⋅= (10 mk Hsm2)

bu erda; q-L pog. sm namunaning massasi mg/sm

oLmq =

m-L0-uzunlikdagi (16 sm) namunaning massasi-mg. L-namunaning egilgan qismining uzunligi, sm. L=0,5(L0-x) Bu erda; X-qisqichning eni (x=2 sm) A-koeffitsient, nisbiy egilish f0 ning funktsiyasi; f0-quyidagi formuladan aniqlanadi.

Lff =0

f-namunaning mutloq egilishi PT-2 asbobida olinadi.

2

21 fff +=

f0 ning miqdori bo’yicha maxsus jadvaldan A-koeffitsienti olinadi. PT-2 sxemasi. 1-namuna 2-tokcha 3-shkala Materiallarning bikrligi iplarning turiga, yo’g’onligiga, zichligiga va material qalinligiga bog’liq. To’qimachilik materiallarining bejamdorligi. To’qimachilik materiallari-ning osilib, erkin holatda yumshoq, qat-qat burmalarni hosil qilishi ularning bejamdorligi deyiladi. Bejamdorlik V.D.Yedvokimova va A.Q.Buxarova usuli bilan aniqlanadi. Gazlamadan ikki yo’nalish bo’yicha 200x400 mm namuna tayyorlanadi. Namunaning yo’nalish bo’yicha bir uchiga 2,5 65, 65, 65, 2,5 mm masofada nuqtalar qo’yiladi. O’sha nuqtalar bo’yicha namuna asbob ignasiga qadaladi va probka bilan zich qisiladi. Qisilgan namunaning tagidan uning eni o’lchanadi. Quyidagi formula bilan gazlamaning bejamdorligi aniqlanadi

,5,0100200

200)( AAа −⋅

−=Τδ

foiz 1-stoyka 2-namuna 3-probka Bu usulning kamchiligi gazlamaning bejamdorligi bir yo’nalish bo’yicha aniqlanadi xalos. Bu kamchilik ikkinchi usulda, ya’ni disk usulida bartaraf qilinadi. Disk usulida gazlamadan diametric d=200 mm bo’lgan namuna tayyor-lanadi va diska ustiga qo’yiladi. Diska ustidan yorug’lik berib qog’ozga proektsiyasi tushiriladi. Shu proektsiya orqali bejamdorligiga baho beriladi. Namunaning bejamdorligi, bejamdorlik koeffitsienti bilan aniqlanadi. Koeffitsient katta bo’lsa, bejamdorlik yuqori bo’ladi. 1-namuna 2-disk 3-yuk

10011000

/

0

0 ⋅

−⋅

−=Κ Τ S

SSSS KnPOnPoek

δ foiz

I-bejamdorlik yaxshi II-bejamdorligi tanda va arqoq bo’yicha yomon III-bejamdorligi arqoq bo’yicha yaxshi, tanda bo’yicha yomon. To’qimachilik materiallarning buralishi. Bu xususiyat trikotaj polotnosida bo’ladi. Ma’lumki, tikotaj polotnosi iplarni egib to’qish natijasida hosil bo’ladi. Ko’ndalang o’rilish polotnosi ustunlar bo’yicha teskari tomonga buriladi. Xalqlarning qatori bo’yicha polotno o’ng tomonga buraladi. Lastik o’rilishda polotno buralmaydi. Chunki xalqalar bir qatori o’ng tomoniga ikkinchi qatori chap tomoniga qarab to’qilgan bo’ladi.

Nazorat savollari:

1. To’qimachilik materiallarning yemirilishi nima? 2. Mexanik ta’sirida materiallarning yemirilishini rahlil qilish. 3. Yemirilishni baholash mezonlari. 4. Buyurmalarning fizikaviy-kimyoviy yemirilishini tahlil qilish. 5. Materiallarning biologic yemirilishi nima? 6. Gazlamalarning bikrligi va bejamdorligi.

17-MA’RUZA

Mavzu: TAYYOR MAHSULOTLARNING FIZIKAVIY XUSUSIYATLARI (NAMLIGI, HAVO, ChANG, BUG’ O’TKAZUVChANLIGI,

ELEKTRLANIShI VA OPTIK XUSUSIYATLARI)

Ma’ruza rejasi: 1. Tayyor mahsulotlarning gigrosoptik xususiyatlari; 2. Materiallarning havo, chang o’tkazuvchanligi; 3. To’qimachilik materiallarining issiqlik xususiyatlari; 4. To’qimachilik materiallarining optic xususiyatlari. To’qimachilik materiallarning gigroskoptik xususiyatlari. To’qimachilik materiallarining gigroskopik ko’rsatkichlari ularning namlikni o’ziga shimish va o’zidan chiqarish xususiyati bilan aniqlanadi. Ich kiyimlik buyumlar, paypoq, sochiq, tibbiy paxtalar uchun gigroskopik xususiyatlar asosiy ko’rsatkich bo’lib hisoblanadi. Gigroskopik xususiyatlarga quyidagi ko’rsatkichlar kiradi. Namlik, gigroskopikligi, suvni massasining (msuv), quruq modda massasiga (mq) nisbati bilan foizda aniqlanadi.

1001000 ⋅=⋅−

=k

suv

k

kx m

mmmm

W foiz

Materiallarning konditsion massasi quyidagi formula bilan aniqlanadi.

x

kxk W

Wmm

++

=100100 [kg]

bu erda: Wk-materiallarning konditsion namligi, standatda beriladi; mk-haqiqiy massa, tarozida tortiladi; Wk-haqiqiy namlik tajriba bilan aniqlanadi. Gigroskopik namlik-havo namligi 100 foiz bo’lganda materiallarni o’ziga qabul qilgan namligi bilan aniqlanadi.

100⋅−

=k

kэr m

mmW foiz

bu erda: mý-eksikatorda 98 foiz nisbiy namlikda saqlangan namunaning massasi. mk-materialning quruq massasi. Har xil materiallarning me’yoriy va gigroskopik namligi.

65=ϕ foiz 95=ϕ foiz Materiallar namligi namligi

Paxta 8 20 Jun 15-17 38 Ipak 11 38

Kapron 4 7 Lavsan 0,5-1 0,8-1,2

Jadvaldan ma’lumki tabiiy materiallarning gigroskopik xususiyatlari

yaxshi. Sintetik materiallarniki yomon. Shunng uchun ichki kiyimlarga tibiiy materiallardan tayyorlangan buyumlarning ishlatmoq kerak. To’qimachilik materiallarning namlikni o’ziga yutishini sorbtsiya deyiladi. Namlikni o’zidan chiqarishga desorbtsiya deyiladi. Sorbtsiya ikki xil bo’ladi. 1. Adsorbtsiya-materiallarning ustki qatlami namlikni yutadi. Bu jarayon tez o’tadi. 2. Absorbtsiya-materiallar butun hajmi bo’yicha namlikni yutadi. Bu jarayon ma’lum bir vaqt ichida o’tadi. Sorbtsiya jarayonida material yutgan namlikning hammasi desorbtaiya jarayonida chiqib ketmaydi. Chunki namlikning (suv, par) ma’lum bir qismi material moddalarining molekula orasiga joylashib oladi. Natijada gisterizis hosil bo’ladi.

1-sorbtsiya 2-desorbtsiya Materiallarning suv shimuvchanligi (Ssh)-namunani to’liq suvga botirganda shimgan suv miqdoriga aytiladi.

1000

0 ⋅−

=mmm

С xo foiz (1)

bu erda: mx-namunaning xo’l massasi; m0-namunaning boshlang’ich massasi. Namunani suvga botirganda qo’shilgan suvning (Kc) massasi quyidagi formula bilan aniqlanadi.

100⋅−

=k

kxcub m

mmK foiz

To’qimachilik materiallarining 1 m2 yuzasi (S) bilan shimilgan suv miqdoriga materialning suv sig’imligi (Cc) deyiladi. Sxc mmC 610

0 )( −= (g/m2) Materialning suv shimuvchanligini aniqlash uchun 50x50 mm namuna tayyorlanadi. Boshlang’ich massasini aniqlab, distrlangan suv t=200 qo’yilgan stakanga solinadi. O’n daqiqadan keyin xo’l namunani olib, massasi tortiladi, natijasi formula (1) qo’yiladi. To’qimachilik materiallarining kapillyarligi. Tayyorlangan namunaning (50x300 mm) bir uchi distillangan suvga solinganda bo’ylama kapillyarlar bo’yicha ko’tarilgan suv ustuni bilan aniqlanadi. 1-suv idishi 2-namuna

3-shkala Kapillyarligi yuqori bo’lgan materiallarning gigienik xususiyatlari yaxshi bo’ladi, yaxshi bo’yaladi, tozalanadi, namlikni o’ziga yaxshi tortadi. Gazlamaning kirishishligi. Kirishish-nam va issiqlik ta’sirida gazlama o’chamlarining kichrayishi. To’qimachilik materiallar xo’llanganda, yuvilganda, xo’llab dazmollanganda kirishadi. Gazlamaning kirishishi natijasida undan tililgan buyumlar kirishadi, kiyim qismlarining shakli buziladi. Kiyimning avrasi, astari turlicha kirishsa, kiyimda g’ijimlar, buramlar paydo bo’lishi mumkin. Gazlamaning kirishishiga sabab, gazlamalarni ishlab chiqarish jarayonida iplar tarang tortilgan holatda bo’ladi. Shu holatda to’qiladi, pardozlanadi bu bilan materialning cho’zilgan qismi mahkamlanib qoladi. Gazlamalarni yuvganda yoki ho’llanganda iplar bo’shashadi. Mavjud bo’lgan qayishqoq deformatsiya qaytadi. Natijada material kirishadi. Ayniqsa material tanda yo’nalishi bo’yicha ko’p kirishadi. Demak, gazlamalarning kirishishi ularning tola tarkibi, tuzilishi va pardoziga bog’liq. Tabiiy tolalardan olingan gazlamalar suvda shishadi natijada kirishadi. Sintetik iplardan olingan gazlamalar suvda shishmaydi, shuning uchun ular kirishmaydi. Katta eshilgan iplardan to’qilgan material ko’p kirishadi. 1 va 9 fazadagi material ham ko’p kirishadi. Materialning o’lchami kirishganda kamaysa, musbat (+) kirishish deyiladi. Agar o’lchami ko’paysa, manfiy (-) kirishish deyiladi. Materialning kirishishi 3 xil o’lchamlar bo’yicha aniqlanadi. 1. Materiallarning eni va uzunligi bo’yicha chiziqli kirishishi.

1001100)(

1

2

1

21 ⋅

−=⋅

−=Κ

LL

LLL

L foiz

2. Materialning yuza bo’yicha kirishishi.

1001100)(

1

2

1

21 ⋅

−=⋅

−=

SS

SSSKS foiz

3. Materialning hajmi bo’yicha kirishishi.

1001100)(

100)(

2

1

2

12

1

21 ⋅

−=⋅

−=⋅

−=

δδ

δδδ

VVV

KV foiz

Formulalarda: bu erda: L1, S1, V1 - namunaning boshlang’ich ko’rsatkichlari; L1, S1, V1 - namunaning ishlov berilgandan keyingi ko’rsatkichlar. Demak materialning kirishishiga 3 ta sabab bor: 1. Tayyor mahsulotni ho’l ishlov berilganda pardozlash jarayonida saqlanib qolgan qayishqoq va elastik deformatsiyaning qaytishi natijasida. 2. Materiallarni ivitganda ulardagi iplarning bo’rtishi natijasida. 3. Materialni ivitilganda sistema iplarning bittasi (arqoq) tekislansa, ikkinchi sistema iplar (tanda) egiladi. Gazlamalarning kirishishi tajriba yo’li bilan aniqlanadi. 8710-84 standart bo’yicha 300x300 mm bo’lgan namuna olinadi. Namunaga ikki yo’nalish bo’yicha 100x100 mm belgi qo’yiladi (rangli ip bilan tikiladi) yuvish mashinasida eritmalar bilan 20-250C 0,5 soat davomida yuviladi. Namunani quritib, dazmollab belgilangan nuqtalar orasini o’lchaydi. Quyidagi formula bilan kirishish miqdori aniqlanadi.

ΤΤ −=⋅

−= LLK da 5,0100100

200)200(

tan foiz

aa

arqoq LL

K 5,0100100200

200(−=⋅

−= foiz

aS LLK ⋅−= Τ0025,0100 foiz

1

20025,0100

bbLL

K av

⋅⋅⋅= Τ foiz

bu erda: b1 b2 - namuna qalinligi, mm Bir qancha yuvishdan keyin umumiy kirishishi. )01,01)......(01,01)(01,01(100100 21 num KKKK −−−−= foiz Gazlamalar kirishuvchanligi bo’yicha 3 guruhga bo’linadi I, II, III.

Kirishishi % Kirishishi % Guruh tanda arqoq

Gazlama ko’rsatkichi

I 1,5 1,5 kirishmaydigan II 3,5 2,0 kam kirishadiganIII 5 2 kirishadigan

Gazlamalarning kirishuvchanligini kamaytirish uchun ularga maxsus mashinalarda eritmalar bilan ishlov beriladi. Ko’p kirishadigan materiallarni bichishdan oldin bug’ bilan ishlov beriladi. To’qimachilik materiallari o’zidan havo, bug’, chang, suv va radioaktiv nurlarni o’tkazish qobiliyati bilan o’tkazuvchanligi aniqlanadi. Ayrim vaqtlarda amalda materiallarning o’tkazmaslik ko’rsatkichi ishlatiladi. Masalan, suv o’tkazmasligi, chang o’tkazmasligi va h.k. Materialning havo o’tkazuvchanligi. Ma’lum bosim farqi bilan ( )∆Ρ 1 m2 yuzadan 1 s ichida o’tgan havoning miqdoriga materiallarning havo o’tkazuvchanligi deyiladi. Materiallarning havo o’tkazuvchanligi (Xp) havo o’tkazuvchanlik koeffitaienti bilan aniqlanadi:

StVX =Ρ (dm3/m2s)

V-havoning miqdori, dm3; S-materialning yuzasi, m2; t-vaqt, s. Havoning bosim farqi ko’payishi bilan materiallarning havo o’tkazuvchanligi oshadi. Xp

1 Ipak gazlama 2 Chit ∆Ρ kÏà Grafikdagi bog’liq )(∆Ρ=Ρ fX akad. Raxmatulin X.A. formulasi bilan aniqlanadi: 2

ΡΡ +=∆Ρ bXaX (1) bu erda: ∆Ρ -bosim farqi; a,v-koeffitsientlar, gazlama turiga va qalinligiga bog’liq; Xp-havo o’tkazuvchanlik. Qalin va zich to’qilgan gazlamalar uchun (1) tenglamadagi ikkinchi hadni hisobga olinmaydi. 1,2-kamera 3-namuna 4-monometr

Yozgi kiyimlar uchun (Xp) katta bo’lishi kerak. Kuzgi va qishki kiyimlar uchun (Xp) kichik bo’lishi kerak. Ko’p qavatli kiyimlar uchun havo o’tkazuvchanlik Kleyton formulasi bilan aniqlanadi. )/1......./1/1/(1 21 nXXXX ++=Ρ bu erda: X1, X2........Xn-har bir materialning havo o’tkazuvchanligi. To’qimachilik materiallarning havo o’tkazuvchanligi VPTM-2 asbobida o’rganiladi. Asbobning tuzilishi, aniqlash usuli laboratoriya darsidan o’zlashtirilsin. To’qimachilik materiallarning bug’ o’tkazuvchanligi.To’qimachilik materiallarning yuqori namlik muhitdan kam namlik muhitga suv bug’larini o’tkazish qobiliyatiga ularning bug’ o’tkazuvchanligi deyiladi. Ichki kiyimlar odam tanasidan chiqadigan suv bug’larini, ya’ni terni yaxshi o’tkazishi kerak. Suv bug’lari gazmoldagi kovaklar orqali va materialning gigroskopligl hisobiga o’tadi. To’qima kiyim ostidagi havodan bug’larni shimib, uni atrofdagi muhitga o’tkazadi. Materiallarning bug’ o’tkazuvchanligi bug’ o’tkazuvchanlik koeffiysienti bilan aniqlanadi. Bh=A/St (mg/m2s) bu erda: A-kamaygan suv miqdori, mg; S-namuna yuzasi, m2; t-bug’ o’tish vaqti, s. Materiallarning bug’ o’tkazuvchanligi har xil usullar bilan aniqlanadi. 1) Stakan usuli 1-kamera t=25-300C 60=ϕ foiz 2-namuna 3-stakan 4-suv Materiallarning bug’ o’tkazuvchanligi (Bh) idishdagi havo qatlamining balandligiga bog’liq. Balandlik (N) katta bo’lsa bosim kichik bo’ladi, bug’ o’tkazuvchanlik kam bo’ladi. Bh-atrof-muhit parametriga bog’liq, shuning uchun tajriba konditsion parametrli shkafda o’tlaziladi. To’qimachilik materiallarning chang o’tkazuvchanligi. To’qimachilik materiallarning 1 m2 yuzasidan ma’lum vaqt ichida o’tgan chang massasi

bilan ifodalanadi. Materialning chang o’tkazuvchanligi, chang o’tkazuvchanlik koeffitsienti bilan aniqlanadi. Chu=m/(ST) (g/m2s) bu erda: m-material orqali o’tgan chang miqdori, g; S-material yuzasi, m2; t-vaqt, s. Materialning chang o’tkazuvchanligi qop mahsulotlari, gaz filtrlari va ishchilarning himoya kiyimlari uchun katta ahamiyatga ega. Qop mahsulotlari ko’p chang o’tkazsa, qop ichidagi mahsulot kamayadi. Himoya kiyimlar zaharli changlarni o’tkazsa odam sog’ligiga salbiy ta’sir qiladi. Materialning chang o’tkazuvchanligi to’qimaning kovakligiga, qalinligiga, chang zarachalarning o’lchamlariga va havodagi chang miqdoriga bog’liq. Materialning chang o’tkazuvchanligi oddiy chang yutgich bilan aniqlanadi. Chang yutgich filtriga tahlil qilinayotgan material namunasi qo’yiladi. Chang solingan idishdan chang yutgich so’rab oladi. Materiallarning chang o’tkazuvchanligi quyidagi formula bilan aniqlanadi. Chu=m/(ST) (g/m2s) bu erda: m-materialdan o’tgan chang miqdori; m=m1-(m2+m3); m1-idishdan so’rib olingan chang miqdori, g; m2-materialda yig’ilib (ushlanib) qolgan chang miqdori, g; m3-filtr oldida yig’ilib qolgan chang miqdori, g; S-filtr yuzasi, m2; T-chang yutgichning ishlagan vaqti, s. To’qimachilik materiallarining chang oluvchanligi. To’qimachilik materiallarning chang oluvchanligi ularning kirlanish xususiyatini bildiradi. Materiallarning bu ususiyatlari tola tarkibiga, o’rilish sinfiga, to’qima zichligiga, pardoziga bog’liq. Silliq, zich to’qimalarga kam chang yopishadi. Tukli, bo’sh to’qimlarning chang oluvchanligi yuqori bo’ladi. Materialning suv o’tkazuvchanligi. Materiallarning bosim ta’sirida to’qimadan suv o’tkazish qobiliyatiga ularning suv o’tkazuvchanligi suv o’tkazuvchanlik koeffitsienti bilan aniqlanadi: Cp=V/ST (dm3/m2s) bu erda: V-to’qima orqali o’tgan suv miqdori, dm3; S-namunaning yuzasi, m2; T-namuna orqali suvni o’tish vaqti, s. Filtr materiallari uchun suv o’tkazuvchanlik xususiyati katta ahamiyatga ega. Materiallarning suv o’tkazmasligi - suvni sizib o’tishga qarshilik ko’rsatish xususiyatidir. Materiallarning suv o’tkazmaslik xususiyati plash, soyabon, brezent to’qimalari uchun katta ahamiyatga ega. Materiallarning suv

o’tkazmaslik ko’rsatkichi penetrometr asbobida aniqlanadi. Asbobning tuzilishi, aniqlash uslubi laboratoriya ishidan o’zlashtirilsin.

To’qimachilik materiallarning radioaktiv nurlarni o’tkazuvchanligi. Oxirgi yillarda atom energiyasidan keng foydalanilmoqda, shuning uchun sog’ligini himoya qilish uchun to’qimachilik materiallari orqali radioaktiv nurlarini o’tish-o’tmasligini bilish katta ahamiyatga ega. Ma’lumki, radioaktiv nurlanish α , β , γ nurlaridan iborat. Radioaktiv elementlardan α nurlarining tarqalishi nisbatan kichik, ya’ni 15-20 ming km/sek. Bu nurlarni to’qimachilik material ushlab qoladi.

β -nurlarining tezligi 300 ming km/sek, bu nurlarni 3-4 qavat qilib joylashtirilgan sukno materiali 80% ushlab qoladi.

γ -nurlari bu elektromagnit nurlari bo’lib juda tez tarqaydi, bu nurlardan saqlanish uchun alyuminiy va kvarts oksidi qorishmasidan tayyorlangan izolyatsiyali to’ldirgich materiallar ishlatiladi.

To’qimachilik materiallarning issiqlik xususiyatlari. To’qimachilik materiallarning issiqlik xususiyatlariga quyidagilar kiradi.

1. Issiqlikni saqlash. 2. Issiqqa chidamliligi. 3. Sovuqqa chidamliligi/ 4. Olovga chidamliligi. 1. Issiqlikni saqlash. Qishki kiyimli materiallar uchun issiqlikni saqlash

xususiyati katta ahamiyatga ega. Materiallarning issiqlikni saqlash xususiyati materialning tola tarkibiga,

qalinligiga, zichligiga va pardoziga bog’liq. Jun to’qimalarning issiqni saqlash xossalari eng yuqori, zig’ir tolali materiallarniki eng pastdir. Tukli va ko’p qavatli materiallarda havo qatlami bo’ladi, ular materialning issiqlikni saqlash xususiyatini yaxshilaydi.

Materiallarning issiqlikni saqlash xususiyati ularni issiqlikni o’tkazish qobiliyatiga bog’liq. Materiallarning issiqlik o’tkazuvchanlik qobiliyatiga bir qancha ko’rsatkichlar bilan baholanadi.

1. Issiqlikni o’tkazuvchanlik koeffitsienti (%): )(/ 21 TTSQв −=λ Bm/m.0c 2. Issiqlikni o’tishiga ko’rsatgan qarshilik R вQTTвSвR ⋅−== /)(/ 21λλ m2.0s/Bt 3. Issiqlik uzatish koeffitsienti (K) )(//1 21 TTSQRK −== λ Bt/m2.0c bu erda: Q-issiqlik oqimining quvvati Bt;

â-materialning qalinligi, m; S-materialning yuzi, m2; T1, T2-materialning ichki, tashqi yuzadagi harorati, 0C Har xil materiallr uchun λ ning miqdori. Material Bt/m, 0c Havo 0,02 Jun 0,03 Ipak 0,04 Paxta 0,05 Suv 0,6 Tolalarning issiqlikni o’tkazish koeffitsienti bir-biriga yaqin, lekin

havoning λ si eng kichik. Materialning issiqlikni saqlash xususiyati asosan ularning tarkibigagi havo qatlami bilan ifodalanadi.

Issiqlikni o’tishiga ko’rsatgan qarshilik ( )λR material qalinligiga to’g’ri proportsional, issiqlikni o’tkazish koeffiysientiga teskari proportsional.

Material λR m 0c/Bt Vatin 0,327 Sun’iy mo’yna 0,246 Flannel 0,149 Bo’z 0,122 Umumiy issiqlik o’tishiga ko’rsatgan qarshilikni PTS-225 asbobida

o’rganiladi. To’qimachilik materiallarining issiqqa chidamliligi. To’qimachilik

materiallarning issiqqa chidamliligi ikkita ko’rsatkich bilan ifodalanadi. 1. Yuqori haroratga chidamliligi. 2. Termik ishlovga chidamliligi. To’qimachilik materiallarining issiqqa chidamliligi maksimal harorat

bilan ifodalanadi. Bu haroratdan keyin materialning xususiyati nochorlashadi. Agar, to’qimachilik materiallariga ishlov berilganda maksimal harorardan keyin ularning tuzilishi, tarkibi bo’lsa, termik ishlovga chidamliligi deyiladi.

Tola Issiqqa termik ishlovga chidamliligi 0C chidamliligi 0C paxta 120 150 jun 110 170-180 ipak 100 150-170 atsetat 120 150 kapron 90 170 eriydi lavsan 160-170 230-240 eriydi

To’qimachilik materiallar olovga chidamliligi bo’yicha 3 sinfga bo’linadi: 1) yonmaydigan materiallar-asbest, shisha, uglerodlardan olingan

to’qimalar; 2) alanga yonadigan materiallar-jun, lavsan to’qimalari; 3) yonadigan materiallar-alangadan keyin ham yonish davom etadi-

paxta, zig’r, viskoza to’qimalari. Materiallarning olovga chidamliligi maxsus asboblarda yonish tezligi

orqali aniqlanadi. To’qimachilik materiallarning sovuqqa chidamliligi. To’qimachilik

materiallar ho’l holatda takroriy muzlaganda (t<00C) va muzdan tushganda fizikaviy-mexanikaviy xususiyatlarini saqlash qobiliyatiga sovuqqa chidamliligi deyiladi.

Materiallarning sovuqqa chidamliligi asosan tolaning gigroskopikligi va to’qimalarning suv shimuvchanliligiga bog’liq. Minus haroratda agar, to’qimaning tarkibida suv bo’lsa, ular muzlaydi, hajmi kengayadi, ko’p davrli deformatsiyadan keyin material qirqiladi. Gigroskopik bo’lmagan, ya’ni gidrofob materiallarning (sintetik materiallar)-500C mustahkamligi 35-50 foiz oshadi, cho’ziluvchanligi 10-30 foiz kamayadi.

To’qimachilik materiallarning optik xususiyatlari. To’qimachilik materiallarning optik xususiyatlariga ularning rangi bo’yicha ikkiga bo’linadi.

1. Issiq rang-oq, qizil, sariq. Bu ranglar gazlamalarning tashqi ko’rinishini yaxshi ko’rsatadi. Kichik nuqsonlarni aniq qilib ko’rsatadi:

2. Sovuq rang-havo rang, ko’k, binafsha rahglar kiradi. Gazlamalardagi kichik nuqsonlar bilinmaydi. Odam shaklini ixcham qilib ko’rsatadi.

Gazlamaning yaltiroqligi - materiallarning yuzasiga va o’rilishiga bog’liq. Agar gazmollar silliq bo’lsa, ular yaltiroq bo’ladi, chunki tushgan nurlar yaxshi qaytadi (satin, atlas). Agar materialning usti g’adir-budur bo’lsa, tushgan nurlar tarqab ketadi. Gazlamalarning yaltiroqligi Bleskomer FB-2 (foto-bleskomer) asbobi bilan aniqlanadi.

Gazlamalarning taniqligi-materialga tushgan nurlarning material orqali o’tgan qismi bilan aniqlanadi. Gazlamalarning tiniqligi spektorfotometr asbobi bilan o’rganiladi.

Gazlamalarning oqligi-gazlamaga tushgan nurlarning qaytish miqdori bilan aniqlanadi.

J0 J K=J/J0 K-nurlarni sinish koeffitsienti J0-tushgan nurlar miqdori J-qaytgan nurlar miqdori.

Gazlamalarning oqligi FB-2 asbobida aniqlanadi. Agar K=1-oq rang bo’ladi. K=0,0-qora rang bo’ladi. Oq gazlamalar uchun K=0,85, qora duxoba uchun K=0,002.

To’qimachilik materiallarning elektrlanuvchanligi. To’qimachilik materiallarini ishlab chiqarishda ularni ishlatish jarayonida har xil yuzalarda ishqalanadi, natijada materialning yuzasida statik elektr zaryadlari yig’iladi. Bu yig’ilgan zaryadlar materiallarni ishlab chiqarish texnologik jarayoniga va kiyimlardagi yig’lgan zaryadlar odam sog’ligiga (asab, yurak, qontomir tizimlariga) salbiy ta’sir ko’rsatadi. Materiallarning elektrlanishi ularning tez kirlanishiga ham sabab bo’ladi. Elektrlangan kiyimlar odam badaniga yopishib qoladi.

Gazlamalarning elektrlanuvchanligini kamaytirish uchun har xil antistatik moddalar ishlatiladi.

Har xil aralashma tolalardan (gidrofil va gidrofob) tashkil topgan iplardan to’qilgan gazlamalarda statik zaryadlarning yig’ilishi kam bo’ladi.

Nazorat savollari:

1. Materialarlarning havo o’tkazuvchanligini aniqlash usullari. 2. Materiallarning bug’, chang o’tkazuvchanligi, formulalari. 3. Materiallarning issiqlik ko’rsatkichlari. 4. Materiallarning optik xususiyatiga nimalar kiradi? 5. Materiallarning elektrlanuvchanligi va uni kamaytirish usullari.

18-MA’RUZA

Mavzu: TO’QIMAChILIK MATERIALLARNING NUQSONLARINI VA NAVINI ANIQLASh

Ma’ruza rejasi: 1. Gazlamaning nuqsonlari 2. Gazlamalarning navini standart bo’yicha aniqlash 3. Trikotaj mahsulotlarining standartlari 4. Noto’qima materiallarning navini aniqlash Gazlamalarning nuqsonlari. Gazlamalarni ishlab chiqish jarayonida to’quv dastgohi mexanizmlarining buzilishi, iplarning uzilishi va to’quvchining e’tiborsizligi natijasida gazlama yuzasida har xil nuqsonlar hosil bo’ladi. Tashqi nuqsonlar ikki guruhga bo’linadi: 1. Mahalliy nuqsonlar 2. Tarqoq nuqsonlar Mahaliy nuqsonlar gazlamaning kichik qismida joylashgan bo’ladi. Tarqoq nuqsonlar gazlamaning uzunligi bo’yicha joylashadi. Tarqoq nuqsonlarga har xil tuslilik, yo’l-yo’llik, bo’g’yog’I noteis, bo’yalgan shakllar surilgan va h.k. Mahalliy nuqsonlarga quyidagilar kiradi: tandasizlik-to’qimaning uzunasi bo’yicha bitta yoki bir qancha tanda ipi yo’qligi, arqoq etishmasligi-to’qimaning eni bo’yicha arqoq ipining yo’qligi, arqoq zichlanishi-arqoq ipi me’yordan ko’proq joylashgan natijada gazlama eni bo’yicha yo’lchalar hosil bo’ladi, siyraklik-arqoq ipi bo’yicha gazlama zichligi me’yordan kamayib

ketishi, gazlama ustida iflos yoki moy dog’lari bu ishchilarning e’tiborsizligi natijasida hosil bo’ladi. Gazlamalarning nuqsonlari maxsus saralash, baholash moslamasida aniqlanadi. Har bir nuqson ball bilan baholanadi. Nuqsonlar ballining qiymati gazlamani ishlatish maqsadiga qarab o’zgaradi. Paxta gazlamasi ishlatilishi bo’yicha 4 guruhga bo’linadi. 1-guruh-ko’ylakbop, kiyimbop va mebellar uchun to’qima; 2-guruh-choyshabbop gazlamalar; 3-guruh-astarbop, matras va jilt gazlamalar; 4-guruh-kesilgan tukli gazlamalar. Gazlamalarning nuqsonlarini ball bilan baholash jadvali. Nuqson turlari Nuqson soni va o’lchami: Guruh bo’yicha ball: 1. Tandasizlik 2-5 sm x x x 2 2-25 1 1 1 0 2. Arqoq zichlanishi har bir nuqsonga 1 x x 2 3. Siyraklik 1 sm uzunlikda 5 5 5 7 3-5 gacha ip me’yordan kam. 4. Moy dog’lari 1 sm2 3 2 1 2 5. Gazlamalarning 3-5 foizgacha 3 3 3 3 o’rilish guli qiy- 5-8 foizgacha 11 11 11 11 shaygan 6. Gazlamaning eni notekis va + 1 sm o’zgarsa har 3 m ga 3 3 3 3 7. Gazlamaning iplari tola nuqsonlari bilan ifloslangan uzunligi bo’yicha 11 11 11 11 8. Bo’ylama va ko’nda- butun uzunligi lang bo’yicha yol- uchun 11 11 11 11 yo’lligi Belgillar: x-nuqson bo’lsa ham hisobga olinmaydi. 0-nuqsonning bo’lishi mumkin emas. Har bir tarqoq nuqson 11 ball bilan baholanadi. Tarqoq nuqson mavjud bo’lgan gazlama 1-navg qabul qilinmaydi. Mahalliy nuqsonlar miqdori gazlama uzunligiga bog’liq. Shuning uchun standartda har bir gazlamaning turi uchun (eniga nisbatan) shartli uzunlik qabul qilingan. Masalan, gazlama eni 80 sm bo’lganda, paxta gazlamasi uchun Lsh=40 m, zig’ir gazlamasi uchun Lsh=35 m, ipak gazlamasi uchun Lsh=40 m, jun gazlamasi uchun Lsh=45 m. Shartli uzunlikka to’g’ri kelgan mahalliy nuqsonlar (Bm) miqdori quyidagi formula bilan aniqlanadi.

x

shm L

LББ 1=

bu erda: Á1-huquqiy uzunlikdagi nuqsonlar balli; Lsh-shartli uzunlik; Lx-haqiqiy tekshirilgan uzunlik. Zig’ir gazlamasi uchun umumiy nuqsonlar soni shartli 30 m2 yuzaga to’g’ri kelgan nuqsonlar bilan quyidagi formula bilan aniqlanadi.

BL

nn xsh ⋅⋅

=3103

bu erda: L-tekshirilgan uzunlik, m; B-gazlamaning eni, sm. 1 nav zig’ir gazlamasining 30 m2 yuzasida 8 nuqsondan oshmasligi kerak, 2 nav - 22 nuqsondan oshmasligi kerak. Gazlamalarning navini standart bo’yicha aniqlash. Gazlamalarning sifati uning bilan baholanadi. Standart bo’yicha 161-86 bo’z gazlamaning navini aniqlashda asosan ikkita ko’rsatkich bo’yicha talablar qo’yiladi. 1. Gazlamaning fizikaviy-mexanikaviy ko’rsatkichlari. 2. Gazlamadagi nuqsonlar miqdori. Gazlamaning izikaviy-mexanikaviy ko’rsatkichlariga quyidagilar kiradi: 1. Sirt zichligi (g/m2). 2. Tanda va arqoq bo’yicha zichligi (Za, Zt). 3. Gazlamaning eni, (mm). 4. Tanda va arqoq bo’yicha mustahkamligi (daH). 5. Gazlamaning uzilishdagi uzayishi (foiz). 6. Iplarning chiziqiy zichligi (teks). Gazlama ishlab chiqarilganidan keyin yuqoridagi ko’rsatkichlari bo’yicha tasdiqlangan me’yorga to’g’ri kelishi kerak. Agar gazlamaning birorta ko’rsatkichlari bo’yicha me’yordan og’ishi bo’lsa, ya’ni sirt zichligi 5 foizgacha, zichligi 2 foizgacha, eni 1,5 sm gacha, mustahkamligi 5 foizgacha kam bo’lsa, bu gazlamaga 11 jarima balli beriladi, natijada gazlama 2 navga qabul qilinadi. Paxta, ipak, jun gazlamalarining navi umumiy ball yig’indisi bo’yicha aniqlanadi. Bum=Bfm+Bt+Bm yoki

x

shtfmum L

LBBBB

⋅++= 1

Har xil gazlamalarning navlari bo’yicha standartda tasdiqlanadi, me’yoriy ball jadvalda berilgan.

Gazlama navi Paxta gazlama

standart 161-86

Jun gazlama standart 358-82

Ipak gazlama standart 357-75

I 10 12 7 II 30 36 17 III - - 30

Bo’yalgan gazlamalar bo’g’ining mustahkamligi bo’yicha 3 guruhga bo’linadi. 1. Oddoy bo’yalgan gazlama; 2. Mustahkam bo’yalgan gazlama; 3. Maxsus mustahkam bo’yalgan gazlama. Agar gazlama bo’yig’ining standart bo’yicha belgilangan guruhga to’g’ri kelmasa, keyingi guruhga o’tkaziladi yoki gazlamaning navi pasaytiriladi. Trikotaj mahsulotlarining standartlari. Trikotaj mahsulotlariga metrli polotno va tayyor trikotaj mahsulotlari kiradi. Har xil trikotaj mahsulotlari davlat tomonidan tasdiqlangan standart asosida ishlab chiqariladi. Oddiy ko’ndalang to’qilgan (kulirli) bir yuzlama silliq trikotaj standart 1230-67 bo’yicha har xil mashinalarda ishlab chiqariladi. MT-mashinasida ishlab chiqariladigan trikotaj fizik-mexanik xususiyatlari bo’yicha quyidagi ko’rsatkichlarga to’g’ri kelishi kerak.

Mashina Zichligi Mustah. 50x100

Cho’zilish, mm

Tip Klass Ipi Zg Zv Rv uzun

bo’yicha

Rg eni

bo’yicha

uzun eni

MT 22 Paxta

Teks

5x2 40/2

46 56

1m2 og’ir g/m2

235 24 15 65 140

Jadvaldagi ayrim ko’rsatkichlarga og’ish miqdori tasdiqlangan: M: Zg=+2 xalqaga og’ish mumkin Zv=+3 xalqaga og’ish mumkin. 1m2 og’irligi 1,5 foizgacha mustahkamligi va cho’ziluvchanligi 8 foizgacha.

Trikotaj uskunalarining qiyali burchagi 80dan oshmasligi kerak. Ich kiyimlik trikotaj polotnosi ustidagi nuqsonlar miqdoriga nisbatan 2

navga bo’linadi I va II nav: Nuqsonlar miqdori shartli yuzaga hisoblanadi. Agar 1 m2 yuzada me’yordan ko’p nuqson bo’lsa shu qism II navga o’tadi yoki navsiz bo’ladi. Agar 1 m2 yuzada har xil ahamiyatli nuqsonlar bo’lsa, yomon ko’rsatkichi bo’yicha baholanadi.

O’ram trikotaj polotnosining ustidagi har xil navli qismlar bo’yicha og’irligi hisoblanib, uning o’rtacha navi aniqlanadi.

Trikotaj polotnosidan har xil kiyimliklar tikiladi. Tikilgan ich-kiyim mahsulotlari standart 1136-59 bo’yicha I va II nav bilan baholanadi. 1 nav

uchun iplarning sezilmagan yog’onligi va ingichka qismi bo’lishi mumkin. Boshqa nuqsonlar ham sezilmagan darajada bo’lishi kerak. 2 nav mahsulot uchun har bir nuqson miqdori me’yorlashtirilgan.

M: 1) ipning uzilishi natijasida trikotaj yupqa bo’lib qolgan qismi 3 sm gacha:

1) ayrim elementlar tortilib qolgan-8 dona bir ko’ylakda; 2) xalqa ko’tarilib qolgan-3 marta-1 ko’ylakda; 3) 2 xalqa ustma-ust tushib qolgan 2 ustunda bo’lishi mumkin 1

ko’ylakda; Trikotaj polotnosidan mahsulotni tikish jarayonida nuqsonlar hosil

bo’ladi. Ular ham me’yorlashtiriladi.

¹ Ko’rsatkichlar 2-navda ruxsat etilgan og’ish miqdori

1. Yengining uzunligini farqi 1,0-2,0 sm 2. Yelkaning eni har xil 0,5-1,5 sm 3. Yoqasining uzunligi har xil 0,5-0,7 sm 4. Choklarining og’ishi 1,0-2,0 sm Trikotaj polotnosidan olingan har bir mahsulot uchun standartlar bor va o’sha standartlarda talablar qo’yilgan. Ichki kiyimli trikotaj mahsulotlarining hamma xususiyatlarini ekspertlar-mutaxassislar tahlil qilib ahamiyatli xususiyatlarini quyidagicha baholashadi. Eni ahamiyatli talab-1 Eng past ko’rsatkich-kam ahamiyatli-5 ¹ Trikotaj

mahsulot turlari Mahsulot ishlatish

e Estetik

g gigienik

i ishqalash

t texno-k

e ekonomik

1. Mayka, pajama, ishton

Erkak 1 4 2 5 3

2. Ko’ylak, ichki yupka, ishton

Ayol 1 2 4 3 4

3. Ko’ylak, ishton, bolalar kiyimi

Bolalar 1 3 5 4 2

4. Sport mayka, ishton, futbolka, trener kostyum

Sport kiyimi

1 2 1 4 3

5. Cho’milish kostyumi

Sport 1 3 2 4 5

Noto’qima materiallarning navini aniqlash. NTMlar fizik-mexanik ko’rsatkichlari va nuqsonlari bo’yicha 2 naviga bo’linadi. 1 nav uchun fizik-mexanik ko’rsatkichlari bo’yicha standart talablariga to’g’ri kelishi kerak. Og’ish chegarasi berilmagan.

II nav uchun quyidagi og’ish miqdori berilgan: 1 m2 og’irligi bo’yicha 10 foiz, eni bo’yicha 3 foiz, zichligi bo’yicha 10 foiz, mustahkamligi bo’yicha 10 foiz, yuvilgandan keyin kirishishi 3 foiz. NTM nuqsonlari: mayday nuqson 1-nav uchun 12; II-nav uchun 24-shartli yuzaga, ya’ni Ssh=30 m2 hisoblanadi. 1-nav uchun tarqoq nuqson bo’lmasligi kerak. II-nav uchun 1 tarqoq nuqson bo’lishi mumkin. Mahalliy nuqsonlarga^ kichik qismda yog’onlashgan joyi b o’lishi mumkin. Uzilgan ip - 8 smga qadar, kichik dog’. Tarqoq nuqsonlarga: iflosligi, yo’l-yo’lligi, har xil tusligi kiradi. Tikuvchilik iplarning turlari va navini aniqlash. Tikuvchilik iplari har xil bo’ladi: Ular asosan yigirilgan iplarni eshib, pishitib olinadi. M: Paxtadan tarqoq usuli bilan yigirilgan iplarni 3, 6, 9, 12 qavat qilib eshib pishitib olinadi. Tikuv iplari savdo nomeriga nisbatan mustahkamligi cho’ziluvchanligi beriladi.

Savdo nomeri

Ipning yo’g’onligi teks

Mustahkamligi, gk

Cho’zilish, %

50 13,2x3 850 4,0 60 10,2x3 635 3,3 80 7,5x3 475 3,0 70 - - -

Tikuv iplarining asosiy ko’rsatkichlaridan biri ularning ehilishini uzunligi bo’yicha bir xilligi va tekisligi. Tikuv iplari ustidagi nuqsonlar bo’yicha 2 navga bo’linadi I va II. Iplarni navi 10 g’altakdan 200 m ipni tekshirib ball bilan baholanadi. 1. tuguncha yoki yo’g’on qism bo’sa – 3 b. 2. kichik qismida yo’g’onlashish bo’lsa – 1 b. 3. iflos qismi bo’lsa – 1 b. 4. yog’li dog’ 10 burmada – 3 b. shu ballarning yig’indisi bo’yicha ipning navi aniqlanadi. Masalan: oq ip uchun 1-navgaga – 40 ball II-nav uchun – 120 ball beriladi.

Nazorar savollari:

1. Gazlamalarning nuqsonlari: mahalliy va tarqoq nuqsonlar. 2. Gazlamalarning nuqsonlarini gazlama bo’yicha ball bilan baholash. 3. Gazlamani navini standart bo’yicha baholash. 4. Trikotaj mahsulotlarini standart bilan baholash. 5. Noto’qima materiallarni standart bilan baholash. 6. Tikuvchilik iplarining turlari.