Ondarea eta bere paisaiak ezagutu itzazu! · 2020. 7. 21. · Aintzinako erromatar-hiria haunditzen joan izan da, gaur-egungo itxura eduki arte. Hiri-lurraldea eta nekazari-lurraldea

1

2017ko ondarearen europako jardunaldiakOndarea eta natura: aukeraz betetako paisaia

D.B.H. Gidaliburu didaktikoa

Ondarea eta bere paisaiak ezagutu itzazu!

Ikaslearenkoadernoa

2

Egileak: Luis Erneta Altarriba, María Casas Jericó, Javier Otegui Tellechea

Itzulpena eta berrikustea: Javier Otegui Tellechea

Diseinu grafikoa eta maketazioa: Roseta y Oihana www.rosetayoihana.com

Argitalpena: Ondare Historikoaren Zerbitzua.Kultura Zuzendaritza Nagusia -Vianako Printzea Erakundea.Nafarroako Gobernua

Lege-gordailua:LG NA 2164-2017

ISBN: 978-84-235-3458-6

3

orr.

4 Sarrera 4 Edukinak 4 Helburuak5 Jarduerak

5. orr.

Ondarea: esanahiaz betetako hitza 1 8. orr.

Ondasunen sailkapena

2

40. orr.

Ondare-ikertzailean bihurtu zaitez

6

18. orr.

Ondarea babesteko eta kudeatzeko erremintak

421. orr.

Ondarea Nafarroan5

3 15. orr.

Ondarearen babesmena eta kudeaketa

orr.

44 Bibliografia eta baliabideak46 Erabilitako irudien kredituak

4

SarreraOndarea eta paisaia elkarguneak dira non gizarteak bere arretak eta kezkak irudikatzen dituen. Biak dira gurea dena ikustean agertzen den sentsibilitatearen fruituak, gu nor garen egiten gaituztenak, hunkitzen gaituztenak, erreflexio eta gozamena dakartzatenak. Biek gure historia, ohiturak eta tradizioak barne hartzen dituzte, nortasuna eraikitzeko eta lurraldearekin lotzeko funtsezko pieza bat osatzen.

Ondarea eta paisaiaren balioa ezagutzea, ondareari buruzko 2017. jardunaldi europearrak sustatuta – bere goiburua izanez – ondarea gizarteari hurbiltzeko aukera bat da. Nafarroako Gobernuaren Kultura Zuzendaritza Nagusia – Vianako Printzea Erakundeak, jardunaldiaren helburuekin lagundu nahi du koaderno didaktiko honekin, Foru-Erkidegoko Lehen Hezkuntza eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako ikaslego eta irakaslegoari egokituta.

Honako gidaliburuak Nafarroako lurralde eta kultura testuinguruan bi errealitate hauen irakas-keta, elkarrekin hain lotuta daudenak eta hain aberatsa eta moldakorrak direnak, espiritu kri-tikoa laguntzeko, kultur-aniztasunaren errespetua sustatzeko eta garapen iraunkorra (bai ingu-rumen-dimentsioan, baita kultura-dimentsioan ere) bultzatzeko aukera da; hauek baitira kont-serbazioaren erronka eta ondarea eta paisaiaz gaurko eta biharko belaunaldiek goza dezaten buruzko funtsezko gaiak.

Edukinak Gidaliburu hontan aztertzen diren funtsezko edukinak hurrengoak dira: - Ondarea eta paisaia eta kontzeptuak (E1).- Ondare motak eta bere sailkapenerako irizpideak (E2).- Ondarea identifikatzeko, babesteko eta kudeatzeko erreminta nagusiak (E3).- Ondare historikoa, kulturala eta berberatasuna (E4).- Nafarroako ondarea babesteko figura nagusiak (E5).- Ikaslegoatik gertu dagoen ondarea (E6).

HelburuakGidaliburu hontan proposatzen diren helburu orokorrak hurrengoak dira: - Ondare-mota ezberdinak bereiztu, beraien ezaugarrien arabera.- Gizarteak ondarea mantentzeko, babesteko eta kudeatzeko dauzkan erremintak ezagutu.- Ondarea ezagutu, balioetsi eta errespetatu herri baten historia, kultura eta identitatearen

ezaugarri bezala, zein babestu izan behar den gaurko eta biharko belaunaldiek hontaz goza-tu dezakegun/dezaketen.

- Ondarearen difusio, zainketa, babesmen eta kudeaketari buruz pentsamendu kritikoa garatu.- Ondarea ezagutzeko dauden maila ezberdinak (lokala, eskualdekoa, estatukoa, nazioarte-

koa) ezagutu eta bereiztu.- Nafarroako ondare kulturala, naturala eta immateriala babesteko dauden figura nagusiak

ezagutu.- Nafarroako ondare garrantzitsuenetarikoak deskribatu, sailkatu eta kokatu.- Gertu dagoen ondarearen interesa ikasleetan esnatu.

5

1Ondarea: esanahiaz betetako hitza

Jarduerak

1. jarduera

Ondarea hitzak hamaika esanahi dauzka, nolako hitzarekin doan arabera. Bada hitz lagunt-zaile hau zeinek ondarea hitzaren definizioa osatzen duen eta erabiltzen den tesuingurua zehazten duena. A. Hemen aurkezten ditugu “ondarea” hitzarekin datozen zenbait hitz. Azpimarratu hauetatik zeintzuk ezagutzen dituzun edo zeintaz entzun duzun noizbein.

B. Konbinazio hauetatik, arretaz begira itzazu hiru hauek: etnologikoa , linguistikoa eta natu-rala. Zerei buruz doazen uste duzu? Osatu hurrengo taula, adibidearen arabera:

Ondare... Adibideak

Arkitektonikoak Eraikuntzak (gazteluak, katedralak, gotorlekuak eta defentsa-torreak, elizak...), zubiak, harresiak...

Etnologikoa

Linguistikoa

Naturala

C. Orain, adibideak ikusi ondoren, ondare hitzaren definizio bat landu ezazu. Ondoren, zure adiskideekin partekatu ezazu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hirikoa Arkitektonikoa

Etnologikoa

Linguistikoa

Meatzekoa

Musikala

Naturala

Piktorikoa

Historikoa

Arkeologikoa

Ondarea

Ba al dakizu? Etnologia etniak eta

gizakiaren kultura-ezaugarriak aztertzen dituen zientzia da.

(Euskaltzaindiaren Hiztegi Batua).

6

1 Ondarea: esanahiaz betetako hitza

Nola definitu dezakegu ondarea?Ondarearen definizio bat lantzea ez da bat ere erraza, haren errealitate konplexu guztia jaso behar badugu. Orokorrean, ondarea definitu dezakegu hiru idei nagusitik hasiz:

Honengatik, ondarea hala definitu dezakegu: ondasun multzoa da (materiala ala im-materiala) zeini gizakiak ohiz kanpoko balio edo esanahia eman dion – honen identi-tatea, historia, kultura eta sentsibilitate artistiko, ambientala edo zientifikoaren izpilua delako -, eta horregatik hobeto ezagun eta beraz gozatu dezagun babesteko nahia sortarazten duena.

2. jarduera

Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan bila ezazu ondare hitza, web-gunean edo mugikor aplikazio batean (HiztegiAPP, adibidez). Lau esanahi aurkituko dituzu sarrera bakar batean.

Eukaltzaindiaren hiztegiaren definizioak: 1. Gurasoengandik jasotzen diren ondasunen multzoa 2. Norbaitek une jakin batean dituen ondasunen multzoa. 3. [adibide bat] 4. Herri batek arbasoengandik jasotzen dituen ondasunen multzoa.

A. Irakur itzazu lau definizioak eta konpara itzazu 1. jarduerako c) atalan egin duzunarekin. Zertan dira berdin edo ezberdin?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Ikusten baduzu, definizio batzuk pertsona baten ekonomiari buruzkoak dira. Nola sartuko zenituzke ohiturak, hizkuntzak edo baso singularrak definizio hauetan?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

OndasunakOndarea zenbait ondasun edo osagaien multzoa da, bi motatakoak izan daitezkeenak: materialak (ukitu daitekeenak) ala immaterialak (ukitu ez daitekeenak).

BalioaOndarea osatzen duten ondasunek aparteko balioa, esanahia eduki behar dute, historikoki, antropologikoki, etnologikoki, zientifikoki, estetikoki, artistikoki…

BabesmenaOndarea osatzen duten ondasunen aparteko balioa dela eta, babesmena-ren helmuga hauek iraun egitea da, gaur egungo eta biharko belaunaldiek ondare hontaz gozatu dezakegun/ dezaketen.

7

1 Ondarea: esanahiaz betetako hitza

8

2Ondasunensailkapena

3. jarduera

Ondarearen definizioan ikusi duzunez, ondarea osatzen duten ondasunak materialak ala im-materialak izan daitezke. Hurrengo ondasunak sailkatu itzazu:

Partiturak, dantza tradizionalak, iturburuak, artisau teknikak (zeramika, josketa, zume-txirikor-datzea…), gazteluak, zubiak, eskuidatzi zaharrak, trikuharriak eta menhirrak , esaera zaharrak, elizak, asmakizunak, hondakin arkeologikoak (bitxiak, txanponak…), hizkuntzak, zuhaitz za-harrak, labar-pinturak, galzorian dauden espezieak, erromeriak, harresiak, koadroak eta he-rriko jaiak.

Materiala Inmateriala

Ba al dakizu? Trikuharriak eta menhirrak

historiaurreko monumentuak dira, landugabeko harkaitz haundietaz osatutak, hilobi-ohikuneekin erlazionatutak.

Zer ondare motak daude?Ondarearen definizioan ikusi dugunez, honen osagai diren ondasunak era egokian ba-bestu eta kudeatu behar ditugu. Honetarako, haien ezaugarrien arabera sailkatu behar ditugu, kategoria ezberdinetan. Hemen ikus dezakezu ondare mota nagusien sailkapen labur bat:

9

Ondarea

Motak

Kulturala TradizioakJaiakHizkuntzakArtisautza...

Materiala (ukitu daitekena)

Inmateriala (ukituezina)

NaturalaGeologikoa Hidrologikoa Biologikoa Genetikoa ...

Mistoa Ondare na-turalaren eta kulturalaren ezaugarriak dauzka

Kulturala ArtistikoaHistorikoaArkitektonikoaIndustriala…

2 Ondasunensailkapena

Bigarren, ondasunaren jatorria aztertuko dugu:

MaterialaOndasuna fisikoa bada, hau da, itxura, bolumena, kolorea edo testura badauka. Adibidez, zubi bat edo koadro bat.

Ondarea sailkatzeko, ondasunaren mota aztertu behar dugu lehenbizi: Ondare materialaren kasuan, erabiltzen den beste irizpidea tamainua da, honen arabera garraiotu dezakegunez. Orokorrean, bi mota ezberdin dago:

Eskala: ibai bat zeharkatzeko eraikitako zubi bat. Zubiaren es-truktura aztertzen badugu, ondasun kulturala izan daiteke; baina eskala haundiagoa erabiltzen badugu eta balio ekologiko haundiko ibaia zeharkatzen ahaltzen duen zubia dela kontuan hartzen badu-gu, orduan ondasun mistoa dela esan dezakegu.

Tokia: gizakiak landutako eskultura. Museo bateko gelan bada-go, ondasun kulturala izan daiteke; baina eskultura hau baso baten erdian badago, esanahi ezberdina hartzen du eta, orduan, ondasun mistoa dela esan dezakegu.

InmaterialaOndarea fisikoa ez bada, hau da, ekintza, pentsamendua, ideia… bat bada. Adibidez, hizkuntza bat ala dantza mota bat. Denok ulertu dezagun: ondarea materiala da ukitu badezakegu, eta immateriala ezin badugu ukitu.

Kulturala: ondasuna gizakiaren ekintza bada: koadro bat, zubi bat, harresi bat...

Naturala: ondasuna naturaren ekintza bada: zuhaitza, erreka, animali edo landare mota bat...

Mistoa: ondasuna naturak eta gizakiak elkarrekin eginda-ko ekintza bada: Labar-pinturak, nekazaritza zelai bat, lorategi botanikoa...

Ondare higigarria, elementu txikiak direnean, mugi daitez-kenak, mihise, eskultura, zeramika ontzi edo erretaula bat, adibidez.

Ondare higiezina, elementu haundiak direnean, hauek gar-raiotzea ezinezkoa denean eta, beraz, jatorriko tokian geldi daude-nak. Adibidez, dorre bat, gaztelu bat ala zubi bat.

10

Batzuetan zaila da ondasun zehatz bat kategori batean ala bestean jartzea. Askotan, ikerketaren eskala eta ondasuna dagoen tokiaren arabera, ondasun naturala eta kultur-alaren ezaugarriak izan ditzake ondasun batek. Bi adibide ikusiko ditugu:


Beraz, ondasun baten sailkapena azterketaren eskalaz eta dagoen tokiaz baldintzatuta izan daiteke.

4. jarduera

Ikusi dugunez, ondarea sailkatzeko bi irizpide erabiltzen ditugu: zer motatakoa den (materiala ala immateriala) eta bere jatorria (naturala/kulturala/mistoa).

Ikus ezazu 3. jarduerako ondare materialak.

A. Orain, sailkatu itzazu beraien jatorriaren arabera: naturala ala kulturala:

B. Lehen esan dugunez, batzuetan, ondasunak mistoak izan daitezke, azterketaren eskalaren arabera eta aurkitzen diren tokiaren arabera.

B1. Nola aldatu dezake azterketa baten eskalak gaztelu baten sailkapena? Gaztelua bera bakarrik aztertzea ala ingurumena kontuan hartuta egitea berdinak al dira? Azaldu ezazu.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B2. Nola aldatu dezake trikuharri bat aurkitzen den tokiak honen sailkapena? Museo batean aztertzea ala bere jatorrizko kokapenean aztertzea berdinak al dira? Azaldu ezazu.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ondare naturala Ondare kulturala

11


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ondarea, paisaia eskalan Atal hau hobeto ulertzeko, lehenbizi paisaia zer den gogoratzea komeni zaigu. Labur-tuz, osagai askoren gehiketaren emaitza dela esan dezakegu, osagai hauek elkarrekin lotuta daudenak. Osagai hauek horrelakoak izan daiezke:

Gizakiok ez gara bakarrik paisaiaren parte, balioetsi eta nabaritzen dugunak ere ba-gara. Horregatik, paisaia ikasten denean, ez dugu honen osagaiak eta erlazioak soilik ikasi behar, baizik eta biztanleriak nola hautematen duen ere bai. Pertsona bakoitzak bere era pertsonalean sentitu deazke paisaia, adina, lanpostua, bizipenak, oroimenak edota sentsibilitatearen arabera. Beste era batean esanda, lurralde berberak, osagai berdinak eduki arren, bi sentipen guztiz ezberdinak sortu ditzake bi pertsona ezber-dinetan.

Osagai naturalakErliebea, lurra, ura, landaretza, fauna, gizakia...

Paisaia

Osagai gizatiarrakGizakiok paisaian bizitzearen ondorioa da. Adibidez: eraikuntzak, garraiobideak, aerosorgailuak edota presak, baina baita ere lurraldeari ematen dizkiogun esanahiak eta balioak: ohiturak, jaiak, edo dantzak esate baterako.

12

Paisaia ulertzeko moduak

Haurraren ikuspuntua

Errealitate bakarra, bi paisai ezberdinak

Helduaren ikuspuntua


Bigarren, eta lehen esan dugun bezala, azterketa bat egiterakoan eskala kontuan hartzea oso garrantzitsua da zeren...

- badaude zenbait ondasun bakarrik ulertu ditzakegula osoki paisaia eskalan aztert-zen badira, hauen berezitasuna, tamainua, zeregina edo kokapenarengatik.

- ondasun batzuk paisaia eraldatu dezakete, eta horregatik funtsezkoak dira gizakiok lurraldean egiten ditugun aldaketak ulertu eta azaldu ditzakegun.

Ideia hauek hobeto ulertzeko, adibide bat ikusiko dugu non lurralde baten eboluzioa ikus dezakegun historian zehar: Ideia hauek hobeto ulertzeko, ikusi ezazu eskubian dagoen adibidea. Hemen, lurralde baten eboluzioa ikus dezakegu denboran zehar. Adibidea irakurri ondoren, jarraitu ezazu orrialde honetan.

Denboraren poderioz, paisaiaren osagaiak eta hauen funtzioak asko aldatu dira. Akue-duktua ezinbesteko ingeniaritza-lana izateatik ondarearen osagaian bihurtu da honen balio historikoaz, arkitektonikoaz eta estetikoaz babestuta. Uraz hornitzearen funtzioa galdu arren, biztanleriak babesten du.

Paisaia-eskalan aztertzean akueduktua, lurraldearen osagai ezberdinen erlazioak ikus ditzakegu (ibaia, nekazari-lurraldea, herrixka, basoak...). Gainera, osagai hauek denbo-raren arabera dauzkaten funtzio ezberdinak ulertu ditzakegu.

Bestalde, adibide hontan, akueduktua osagai nagusia izan da lurraldearen eralda-ketan. Gainera, gaur-egungo paisaia azaldu dezakegu akueduktua lurralde hontan egoteari esker. Hau da, 3. irudian agertzen den basoaren azalera murriztuta hiriaren eta nekazaritza lurren haunditzearen ondorioa da, eta hau berriz, akueduktua zekartzan urarik gabe ezinezkoa zen.

13

Paisaia bat ikus dezakegu, non herrixka aurre-erromatar bat agertzen den, basoak dauzkan lautada batean. Emari irregularrako erreka baten ondoan dago (udaran lehortzen dena) eta erreka honek herrixkarako eta gertuko baratzerako bakarrik dauka ura.

Erromatarrek herrixka menperatu dute, eta orain herrixka hiri batean bihurtu da, menditik lautadara ura dakarren akueduktu bat eraikiz. Urak, hiria hornituz gain, baratza haundiagoak ureztatu dezake orain, eta horrela basoa murriztu da baratza hauek lantzeko.

Aintzinako erromatar-hiria haunditzen joan izan da, gaur-egungo itxura eduki arte. Hiri-lurraldea eta nekazari-lurraldea asko garatu dira, baina basoa asko murriztu da ordea, lurralde isolatu batzuetara soilik. Estolderiaren garapenari eta uraren kanalizazioari esker, akueduktua ez zen gehiago beharrezkoa, baina paisaian mantendu da osagai balioduna eta biztanleriaz preziatu bat da eta.


5. jarduera

Ikusi dugunez, paisaiak gure ondasunak hobeto ulertzen eta lurralde baten historia hobeto ezagutzen lagundu dezake.

Hurrengo ariketan, paisaia baten eboluzioa ikus dezakegu denboran zehar. Ikus dezakezunez, irudien segida ez dago osorik.

A. Irakurri itzazu deskribapenak eta, hauen arabera, marraztu ezazu 1. eta 3. irudiei dagokien paisaiak.

A1. Paisaia naturala ikus dezakegu, toki aldapatsu bat. Mendi tontorrean, herrixka bat dago. Basoek ia toki guztia hartzen dute. A2. Herrixka zegoen tokian, gaztelu bat eraiki da, lurralde guztia babesteko guda aldian. Gaztelu honi esker, biztanleria haunditu da eta nekazari-lurraldea haunditu behar izan da. Aldapa hain haundiak daudenez, terrazak eraiki dira mendiaren aldapetan.A3. Gaztelua ikus dezakegu oraindik mendiaren tontorrean. Inork ez du han bizi egiten jadanik, baina oporretan askok bisitatzen dute. Herrixka hiri bat da gaur-egun, mendiaren azpian. Mendiek terrazak dauzkate oraindik, baina nekazaritza funtzioa galdu dute eta zenbait zuhaitz eta landare ikus daitezke hauen tokia hartzen. B. Zein da paisaia eraldatu duen ondarearen osagai nagusia? Zer ondare-mota da osagai hau?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Ikus ezazu orain 2. eta 3. irudien segida. Paisaiako zer osagaiak funtzioz aldatu dira? Azaldu ezazu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14

A1

A3

A2


15

3Ondarearen babesmena eta kudeaketa

3 Ondarearen babesmena eta kudeaketa

Ondarea babestearen garrantzia

Lehen ikusi dugunez, ondareak gure iragana eta baita historia ere azaltzen laguntzen gaitu. Baina badaude gutxienez bi arrazoi gehiago honen babesmena garrantzitsua dela erakusten dituztenak:

- Gure nortasuna eraikitzen laguntzen gaitu. - Honen gozamena gaur-egungo eta biharko biztanleen eskubide bat da.

Ba al dakizu? Nortasuna pertsona

bakoitzako edo pertsona talde bateko izaera eratzen duten ezaugarrien multzoa da, gai-

nerakoetatik bereizten duenak (Euskaltzaindiaren Hiztegiatik

moldatuta)

Eztabaidetan…- Gure erantzunak ondo justifikatzen ditugu- Ixilik gaude besteak hitz egitean- Adiskideen iritziak errespetatzen ditugu

Gogoan izan…

Nerea eta Xabier Parke Natural bat ikustera joan dira. Tokia babestu-ta dago zuhaitz zaharra batzuk eta zenbait balio ekologiko haundiko hegazti eta landare dagolako. Zuhaitz hauek babesteko, parkea ku-deatzen duen enpresak, hauek moztea debekatzeaz gain, muga bat jarri du egunero onartzen duten jendearen zenbakiari.

Zoritxarrez, Xabier eta Nerea oso berandu iritsi dira. Ordu bat hile-ran itxaroten egon ondoren, sarrera debekatu zaie, egun horretarako onartutako jende kopuruara iritsi zirelako parkean. Biak oso haserre zeuden, denbora asko itxaroten egon direlako eta, haiek diotenez, besteak bezainbesteko eskubidea daukatelako.

1. kasua. Parke natural baten edukieraren kontrola.

16

Jarduera honetan bi kasu aztertuko ditugu non ondarearen babesmena eta kudeaketak besteinteres garrantzitsuekin gatazka sor dezaketen, adibidez arlo ekonomikoan. Irakurri ezazu kasuaren deskribapena. Orain, talde txikiak egin eta kasu honi buruz eztabaida ezazue. Hurrengo galderak erabili ezazue eztabaida bideratzeko: - Parkean sartu daiteken jendearen kopurua mugatzea zuzen dagoela uste duzu, ondare

naturala babestearren?- Ondare naturala babesteko beste aukerarik iruditzen zaizu?- Zergatiz uste duzu parkea kudeatzen duen enpresak bisitatzaile kopurua mugatu behar

duela?

6. jarduera

Irakurri ezazu kasuaren deskribapena: Hurrengo taulak hartu daiteken lau erabaki ezberdinak erakusten ditu:

Aukerak Lorkizunak

1. Fabrika eraikitzeko lanak debekatu eta, ordea, museo arkeologiko bat eraiki, aurkitutako materiala erakusteko.

Ondare arkeologikoa babestu eta erakargarri turistiko bezala ustiatu tokian.

2. Denboraldi baterako fabrika eraikitzeko lanak gelditu eta honen barruan museo txikia eraiki, aurkitutako materiala erakusteko.

Ondare arkeologikoa babestu eta erakargarri turistiko bezala ustiatu tokian, industria garatzen den batera.

3. Denboraldi baterako fabrika eraikitzeko lanak gelditu, hondakinak hiriburuan dagoen museora eraman arte.

Ondare arkeologikoa babestu eta erakargarri turistiko bezala ustiatu beste toki batean, tokian industria garatzen den batera.

4. Fabrika eraikitzeko lanak jarraitu aztarnategi arkeologikoaren gainean.

Ondare arkeologikoa ez babestu, eta lurraldean industria garatu soilik.

Orain, talde txikietan, argudio sendoak bilatu itzazue zuen irakasleak eman dizuen aukera defendatzeko. Gero, adiskideen aurrean azalduko dituzue zuen argudioak, hauek beraienak defendatuko dituztenez jakinda. Azkenik, denon artean erabaki batera iritsi behar duzute. Badakizuenez, erabakiak hartzea oso zaila izan daiteke. Honetarako, hurrengo ideiak erabili ditzakezue zuen argudioak lantzeko:

- Ondasunaren balioa.- Gizarte-ondorioak: lanpostuak eta aberastasuna sortzen dituzten ekintza ekonomiko berrien sorkuntza.- Ingurune-ondorioak: ingurumenaren gaineko eraginak, atmosfera edo uraren kutsamena, zaratak, usainak...

Baserrialde batean, nekazaritza eta turismoa haien ekintza ekono-miko nagusiak direnak, gailu informatiko fabrika haundi bat eraiki nahi dute. Fabrika honek lanpostu eta aberastasun asko sortuko ditu herrialdean.

Fabrika kokatuko den tokian zulotzea hastean, zenbait hondakin aurkitzen dira: templu erromatar baten oinarriak eta gauza txikia-goak (ontziak, txanponak, mosaiko-zatiak, estatua-hondakinak, bi-txiak…). Galdetutako arkeologoen iritziaz, aurkitutako gauzak seku-lako balio kultural eta historikoa daukate, eskualdean aurkitu diren lehenengoak baitira.

Aurkitze arkeologiko honek zulotze-lanak gelditzen ditu, biztanle-rian iskanbila sortuz. Iritzi ezberdin dago zer egin behar den buruz.

2. kasua. Aztarnategi arkeologiko baten aurkikuntza.

17

3 Ondarearen babesmena eta kudeaketa

18

4Ondarea babesteko eta kudeatzeko erremintak

Ondarearen babesmena mailak Ondarea babesteko erreminta ezberdinak badaude, europa-, estatu- eta eskualde-mailatan. Erreminta hauek, orokorrean, ondasuna babesteko figurak ezartzen dituzten arau-dokumentuak edo legeak dira.

Bestalde, gizarte baterako nortasun-balioa edo esanahi garrantzitsua daukaten onda-sun guztiak legez babestea ezinezkoa izango litzateke. Horregatik, bakarrik dira onda-re edonola (legez, erakundez, elkartez…) babestuta dauden ondasunak. Beste eratan esanda, ondasun batek baliogarria izan arren, babestuta ez badago ez da ondarea.

Ondarea identifikatzeko, babesteko eta kudeatzeko arduradunak erakunde hauek dira, maila bakoitzerako taula hontan jasota:

Aurrerago, Nafarroako ondarea babesteko zenbait figura zehatzak ikusiko ditugu.

7. jarduera

Hurrengo web gunean (gaztelaniaz) UNESCOren Gizateriaren Ondarearen zerrendan dauden Espainiako ondasunak aurkitu ditzakegu: http://www.meGD.gob.es/cultura-meGD/areas-cultura/patrimonio/mc/patrimoniomundial/presentacion.html

“Aitortutako ondasunak” atalera jo (“Bienes Declarados” gaztelaniaz) eta Autonomia-erki-degoz sailkapena hautatu (“Por CC.AA.”, gaztelaniaz). Ondoren, klik egin ezazu autono-mi-erkidego bakoitzan eta bete bete ezazu hurrengo fitxa autonomi erkidego bakoitzeko ondasunen kopuruarekin:

Orain, egin ezazu barra-diagrama bat taulan dagoen informazioarekin, ondorengo arauak jarraituz: - Datuak haundienatik txikienara sailkatu. - X ardatzan Autonomi-erkidegoak ipini eta Y ardatzan, aitortutako ondasunen kopurua. - Osatu diagrama izenburu nagusi egoki batekin eta ardatza bakoitza bere izenburuarekin

Andaluzia: Aragon: Asturiasko Printzerria: Balear Uharteak: Kanariar Uharteak: Kantabria:

Gaztela-Mantxa: Gaztela eta Leon: Katalunia: Extremadura: Galizia: Errioxa:

Madrilgo Erkidegoa: Murtziako Eskualdea: Nafarroako Foru Erkidegoa: Euskadi: Valentziako Erkidegoa:

Andalu

zia

Aragon

Asturia

sko

Prin

tzerri

a

Balear

Uha

rteak

K

anar

iar

Uharte

ak

Kanta

bria

Gaz

tela-

Man

txa

Katalu

nia

Extrem

adur

a

Erriox

a

Gali

zia

Mad

rilgo

Erki

degoa

Mur

tzia

Nafarro

a

Euska

di

Valent

zia

8

6

4

2

0

Ondasun kopurura

Autonomi erkidegoak

Espainiako munduko ondarea

Europearra

Erakundea: Europako kontseilua

Ondarea: Europako ondarea

Estatukoa

Erakundea: Espainiako Gobernua

Ondarea: Espainiako ondarea

Eskualdekoa

Erakundea: Nafarroako Gobernua

Ondarea: Nafarroako ondarea

Nazioartekoa

Erakundea: UNESCO (Hezkuntza, Zientzia eta Kulturarako Nazio Batuen Erakundea)

Ondarea: Munduko ondarea, edo gizarte-ondarea.

19

4 Ondarea babesteko eta kudeatzeko erremintak

Gaztel

a eta

Leon

8. jardueraEspainian dauden UNESCOren Gizarteriaren Kultura Ondareen zerrendan (hemen aurkitu daitekena, gaztelaniaz: http://www.mecd.gob.es/cultura-mecd/areas-cultura/patrimonio/mc/patrimoniomundial/presentacion.html), badago ondasun bat zein autonomi-erkidego bat baino gehiagotan agertzen den (Aragon, Nafarroa, Errioxa, Gaztela eta Leon eta Galizia).

A. Zer ondasun da hau? Noiz gehitu zen esandako zerrendara?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Ikusi dugun ondasun moten sailkapena erabiliz, nola sailkatuko zenuke ondasun hau? (naturala/kulturala/mistoa/immateriala) Zergatik?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Zoaz berriz Aitortutako ondasunen atalera eta ezkerrako menutik, ondasun mota sailkape-na (“Por tipo de bien” gaztelanieraz) hautatu ezazu. Ba al dator zure sailkapena bat webgu-nean ateratzen denarekin? Ez badator, ados al zaude webguneko sailkapenarekin? Zergatik?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20

4 Ondarea babesteko eta kudeatzeko erremintak

21

5Ondarea Nafarroan

Nafarroako ondarea babesteko figurak

Nafarroan, ondare naturala, kulturala eta immateriala babesteko legeak sortzen ari dira. Hurrengoak ondare mota bakoitzeko babesmen figurak dira, adibide batzuekin:

A. 9/1996 Foru Legea, Nafarroako naturguneei buruzkoa:

Erreserba Integralak. Hiru dira: Lizardoiakoa (Otsagabian), Ukerdikoa eta Azta-parretakoa (biak Izaban).Natur Erreserbak. Adibidez, Larrakoa, Arbaiun eta Irunberriko arroilak, edo Eguaratseko barrutia.Lekune Naturalak. Adibidez, Odiako Pagadia, Erradako Zaltuak edo Beteluko Artadiak.Aisialdiko Eremu Naturalak. Bi dira: Orgiko Oihana eta Leurtzako Urtegia.Monumentu Naturalak. Denak zuhaitzak dira, Hiru Hankako Artea (Mendazan), Nabalako pagoa (Orbaitzetan) edo Domikoko Urtegiko Sekuoia (Lesakan) bezala.Paisaia Babestuak. Bi dira: Orbaibako Mendiak eta Ultzamako eta Basaburuko Hariztiak.Parke Naturalak. Hiru dira: Bertizko Jaurerria, Urbasa eta Andia Mendiak eta Errege Bardea.

B. 14/2005 Foru Legea, Nafarroako kultur ondareari buruzkoa. Hiru talde nagusi bereizten ditu, ondare higiezinak, higigarriak eta immaterialak jasotzen dituztenak.

MonumentuakAdibidez, Irantzuko (Abartzuzan) eta Olibako (Zarrakaztelun) Monasterioak, Larraineta etxeko Garaia (Orbaitzetan) edota Aiantzeko Dorrea.

Multzo historikoaAdibidez, Orreagakoa, Auritzekoa, Vianakoa edo Iruñeako Alde Zaharra.

Esparru arkeologikoa. Adibidez, Alto de Aroko aztarnategia (Cortesen) eta Berroberriko eta Alkerdiko Leizeak (Urdazubin).

Bide historikoa. Done Jakue bidea, adibidez.

Interes Kulturaleko Ondasunak (IKO)

Ondasun higiezinen artean, mota anitz dago. Haien artean:

Ondasun immaterialen barruan, hauek dira Interes Kulturaleko Ondasunak: Lantzeko inauteriak, Tuterako aingeruaren jaitsiera, Juan Loboren elezaharra eta Cortesko “Paloteado”-a.

Ondasun Inbentariatuak (OIN).

Garrantzi Lokaleko Ondasunak (GLO).

22

5 Ondarea Nafarroan

23

9. jarduera

Hemen ikus ditzakezu Nafarroako ondarearen zerrendan dauden zenbait ondasun:Arbaiungo arroila, Juan Loboren elezaharra, Iruñeako alde zaharra, Larrainetako garaia, Nabalako pagoa, Bertizko jaurerria, Berroberriako leizeak (aintzinean jendea zeukatenak), Lantzeko ihauteriak, Erradako zaltuak, Etxalarko usategiak, Leurtzako urtegia, Aiantzeko dorrea, Done Jakue bidea, Ultzama eta Basaburuako hariztiak, Lizardoiako erreserba.

Hona hemen zenbait adibide irudietan:

A. Haien izaeraren (materiala/immateriala) eta jatorriaren (naturala/kulturala/mistoa) arabera sailkatu itzazu.

Materiala Mistoa Immateriala

Naturala Kulturala

B. Orain ezarri ezazu bakoitzari dagokion babesmen figura. Honetarako, ikus itzazu teorian ikusitako adibideak.

Ondasuna Babesmen figura

Arbaiungo arroila

Juan Loboren elezaharra

Iruñeako alde zaharra

Larrainetako garaia

Nabalako pagoa

Bertizko jaurerria

Berroberriako leizeak

Lantzeko ihauteriak

Erradako zaltuak

Etxalarko usategiak

Leurtzako urtegia

Aiantzeko dorrea

Done Jakue bidea

Ultzama eta Basaburuko hariztiak

Lizardoiako erreserba

Arbaiungo arroila

Bertizko jaurerria

Etxalarko usategiak

Iruñeako alde zaharra

Leurtzako urtegia

Lantzeko ihauteriak

5 Ondarea Nafarroan

Gardeko Intxaurrondoa

Kokapena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

Izen zientifikoa: . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . .

Izen arrunta: . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

Altuera: . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . .

Enborraren diametroa: . . . . . . . . . . . . . . . .

Deklarazio urtea: . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. .

Behaketak/bitxikeriak: . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

Ustiapena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

Nabalako Haritza

Kokapena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . .

Izen zientifikoa: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. .

Izen arrunta: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

Altuera: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . .

Enborraren diametroa: . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Deklarazio urtea: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.

Behaketak/bitxikeriak: . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . .

Ustiapena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . .

Berako MadariondoaKokapena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Izen zientifikoa: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Izen arrunta: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Altuera: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Enborraren diametroa: . . . . . . . . . . . . . . . . Deklarazio urtea: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Behaketak/bitxikeriak: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ustiapena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. jardueraMonumentu Naturalak naturako toki edo elementuak dira zeintzuk babestutak egotea merezi duten haien berezitasuna, interes zientifikoa, bitxitasuna ala edertasunarengatik. Kategoria ho-nen barruan formazio geologiko eta paleontologikotik zuhaitzetaraino aurkitu dezakegu. Arreta hauetan jarriko dugu jarduera honetan.

Hurrengo webgunean Nafarroan dauden Monumentu Naturala figurarekin babestutako aparteko zuhaitzak ikus ditzakegu (gaztelaniaz): https://www.navarra.es/home_es/Temas/Medio+Ambiente/Patrimonio+natural/Monumentos+naturales.htm

Fitxa bat egin ezazu hurrengo zuhaitzetarako, datu hauekin:

Zuhaitzak: Berako Madariondoa, Nabalako Pagoa, Gardeko Intxaurrondoa eta Lizarragako Haritza.

Fitxen datuak: Kokapena (udalerria) Izen zientifikoa eta arrunta Urtea noiz Monumentu Naturala deklaratu zen Zuhaitzaren ezaugarriak: altuera eta enborraren diametroa oinarrian Behaketak edo bitxikeriak Nola ustiatu daiteke zuhaitz mota hau (eraikuntzan, erregai bezala, elikaduran…)

24

Lizarragako HaritzaKokapena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Izen zientifikoa: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Izen arrunta: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Altuera: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Enborraren diametroa: . . . . . . . . . . . . . . . . Deklarazio urtea: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Behaketak/bitxikeriak: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ustiapena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5 Ondarea Nafarroan

5 Ondarea Nafarroan

11. jarduera

Monumentuak, Interes Kulturaleko Ondasun (IKO) higiezin mota bat, eraikuntzak edo azpie-giturak dira, oso interesgarriak historikoki, etnologikoki, artistikoki, zientifikoki edo sozialki. Ikusiko duzunez, Nafarroan oso zabalduta dagoen babesmen figura da, ondasun aniztasun haundia barnehartzen duena.

Zoaz IDENA (“Infraestructura de Datos Espaciales de Navarra”, Nafarroako Datu Espazialen Azpiegitura) webgunearen atariara: http://idena.navarra.es/Portal/Inicio?lang=eu. Zoaz “Ma-pak bistaratu” atalera.

A. Klik egin ezazu Tresnak atalean (eskubian dagoen hiru marratxoko irudian), eta geruza es-kuragarriak atalan bilatu ezazu IDENAn Biztanleria eta Kultura (Población y Cultura). Hautatu ezazu Interes Kulturaleko Ondasun Arkitektonikoak (Bienes de Interés Cultural Arquitectó-nicos) eta, azkenik, klikatu Interes Kulturaleko Ondasunak. Monumentuak (Bienes de Interés Cultural. Monumentos Protegidos). Zure mapan, orain, Nafarroako Monumentu guztiak ikus beharko zenituzke.

B. Zoaz berriz Tresnak menura eta bilatzeko koadroan idatzi ezazu zure udalerriko izena (Adibidez, Iruña). Agertzen den menutik, Herrigunea hautatu ezazu.

B1. Ba al dago Monumenturik zure udalerrian? Zenbat dago? Ez badago ezer, bilatu ezazu gertu dauden udalerrietan.

B2. Hautatu ezazu monumentu bat eta hurrengo fitxa osatu ezazu, interneten informazioa bila-tuz (Enziklopedietan, Udaletxeen webguneetan, Nafarroako Turismo webgunean…)

Kokapena (Udalerria eta hiria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Monumentuaren izena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mota arkitektonikoa (gaztelua, zubia, eliza…) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eraiki zen urtea/mendea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Estilo arkitektonikoa (erromanikoa, gotikoa, errenazimendua, barrokoa…) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zaharberrituta izan al da? Noiz? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

25

12. jarduera Hurrengo mapan Nafarroako ondarearen 12 ondasun naturalak, kulturalak eta immaterialak agertzen dira.

A. Non daude hurrengo irudietan agertzen diren ondasunak?B. Sailkatu itzazu ondasun hauek hurrengo motetan: naturala, kulturala, immateriala

C. Identifikatutako ondasunak irudika itzazu hiru kolore hauek erabiltzen: berdea ondasun naturalentzat, gorria kulturalentzat eta urdina immaterialentzat.

E. Urbasa-Andia parke naturala

. . . . . . . . . . . . . . . . .

F. Errege Bardea parke naturala

. . . . . . . . . . . . . . . . .

G. Iruñeako udaletxea

. . . . . . . . . . . . . . . . .

H. Iruñako gotorlekua

. . . . . . . . . . . . . . . . .

I. Olibako monasterioa . . . . . . . . . . . . . . . . .

J. Orreagako Andre Maria Errege

Kolegiata . . . . . . . . . . . . . . . . .

K. Irunberriko arroila . . . . . . . . . . . . . . . . .

L. Erriberriko jauregia

. . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Lantzeko ihauteriak

. . . . . . . . . . . . . . . . .

D. Gareseko zubi erromanikoa

. . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Tuterako aingerua-ren jaitsiera

. . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Xabierko gaztelua . . . . . . . . . . . . . . . . .

BAYONNE

ELIZONDO

ALTSASU/ALSASUA

ESTELLA-LIZARRA

LOGROÑO

TAFALLA

TUDELA

PAMPLONA/IRUÑA

SANGÜESAZANGOZA

IRÚNDONOSTIA/

SAN SEBASTIÁN

AOIZ AGOITZ

5 Ondarea Nafarroan

26

27

5 Ondarea Nafarroan

BAYONNE

TUDELA

PAMPLONA/IRUÑA

DONOSTIA/SAN SEBASTIÁN

13. jarduera

Done Jakue bidea, jatorrian, erlijio-erromesaldi bat zen Santiago de Compostelaraino (Ga-lizian), han badago Jakue apostoluaren hilobia. Gaur egun badago jende anitz zeintzuk beste arrazoiengandik (ez erlijiosoak) egiten duten bidea, bere interes historiko-artistikoaz, paisaien edertasunaz, gastronomiaz edota erronka pertsonalaz, adibidez. Ondoren, zenbait erromesen egoera erakusten da. Irakurri ezazu bakoitza eta galderak erantzun itzazu: A . Carol eta Anne udaran egin nahi dute Nafarroako bide zatia. Uztailako 15ean Saint Jean de Pied de Port-etik (Frantzian) hasi eta Logroñora (Errioxan) iritsi nahi dute. Hurrengo taulan bidai gidaliburu batek proposatzen dituen eguneroko etapak erakusten dira:

A1. Kalkula itzazu zenbat kilometro dagoen Saint Jean de Pied de Portetik Logroñoraino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A2. Lehenengo etapan, Annek min hartzen du belaunan eta, horregatik, hortik aurrera 15 Km bakarrik ibili ditzake egunero. Noiz iritsiko dira Logroñora? Zenbat egun gehiago egongo dira bidean?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27

Km25,721,520,4

22222920

Frantziako bidea - EtapakSaint Jean Pied de Port - Orreaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orreaga - Zubiri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zubiri - Iruña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Iruña - Gares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gares - Lizarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Lizarra - Torres del Río . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Torres del Río - Logroño . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A3. Marraztu ezazu mapan planifikatutako bidea, etapa bakoitzeko hasiera eta bukaerak ipiniz.

B3. Marraztu ezazu mapan planifikatutako bidea, etapa bakoitzeko hasiera eta bukaerak ipiniz.

5 Ondarea Nafarroan

BAYONNE

TUDELA

PAMPLONA/IRUÑA

DONOSTIA/SAN SEBASTIÁN

B1. Zenbat kilometro dago Ruestatik Logroñora?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B2. 2 egun barru iritsiko da Logroñora, gutxi gora behera. Zenbat kilometro egin behar ditu egunero?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pablok Aragon bidea egin nahi du, bizikletaz. Horrela, etapa bat baino gehiago egin dezake egunero. Bide hau Garesen bukatzen den etapan lotzen da Frantziako bidearekin. Hautatuta-ko zatia Ruestatik (Zaragoza, Aragon) Logroñora (Errioxa) doana da:

B.

Aragonko bidea - EtapakRuesta – Zangoza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zangoza – Elo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Elo – Gares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gares – Lizarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Lizarra – Torres del Río . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Torres del Río – Logroño . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

28

14. jarduera Ondasun arkitektoniko gehienak (zubiak, gazteluak, elizak…) oso zaharrak dira eta, beraz, hauen materialak (harriak, zura, metalak, pigmentuak…) aldatzen dira denboraren poderioz. Gaur egun, babesmen figurek zaharberritze lanak barne hartzen dituzte, hauen kontserba-ziorako funtsezkoak.

Zoaz webgune honetara (http://fcpatrimoniodenavarra.com/videos/) eta han aurkituko dituzu Nafarroako Ondare Historikoaren Babesmenerako Fundazioaren zenbait bideo. Ikus ezazu “Santa María de Olite. Protección y restauración de la Portada (Fase II)” izena daukana. Bideo hau gaztelanieraz dago, baina zure irakasleak badauka hitz egiten dutenaren itzulpena. Eskatuiozu.

Irakurri eta erantzun itzazu ondorengo galderak: A. Bideoan badaude zenbait espezialista, margotutako harrian tresna txikiak eta brotxa txikiak erabiltzen. Zein da espezialista hauen lanbidea?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Espezialistaren azalpenean polikromian erabilitako zenbait pigmentu naturalei buruz hitz egiten du emakume honek. Zer kolorei dagozkio bakoitzak? Bilatu ezazu lortzen diren mineralei buruzko informazioa.

Pigmentua Kolorea Nondik lortzen da?

C. Zer landare espezieak agertzen dira portadan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Elkarrizketatutako emakumeak dioenez, zergatik erabiltzen ziren landare dekorazio polikro-matuak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29

5 Ondarea Nafarroan

Bideoan ikusi dezakegu nola zaharberritze lanak portadako arkibolten harri-tailuetan ardaztu diren. Zer da arkibolta bat? Ikus ezazu hurrengo irudia eta landu ezazu definizio bat.

Bideoan hitz egiten denaren itzulpena, egokituta:

Lanen lehenengo hiruhilekoan, 2015eko urriatik abenduara, aldeak zaharberritu geni-tuen, apostolatuaren zatia. Bagaude bigarren hiruhilekoan dagoenekoz eta portadaren arkuteriak lantzen ari gara. Atal hau babestuagoa dago eta bada hemen polikromiak ho-beren gordetzen diren tokia eta, beraz, arreta eta kontu haundienaz lana egiten dugun tokia, polikromia hauek oso hauskor baitira eta beste monokromia azal batzuetaz estalita badaude. Harri-koloreko margo-azalak dira, dena harri-kolorekoa balitz bezala ikustaraz-ten dutenek, han polikromirik ez balego bezala. Monokromia hauek poliki-poliki kentzen ditugu, eskuz. Pigmentuak badira garai horretako goi-mailakoak: [urdina] azurita, kuprits berdea (kobrezkoa), minio eta bermiloi gorriak eta osatzeko, albayalde txuria eta ikatz beltza. Orokorrean, kolore hauek urrearekin nahasiz erabiltzen dira.

Ea! portada bitxia da, bai Nafarroan baita Europan ere. Arkiboltetan agertzen den orbela ez da bat ere arrunta, eta lan askoz garatzen da. Batzuetan pletina metalikoekin eutsi behar dira! Oinarrian, haritz, mahatsondo, astigar eta pikondo hostoak dira, mahatsondo fruituekin ere. Ohikoa bazen Erdi-Aroan portadak polikromatzea; sinesleak erakartzeko eta irudietan agertzen ziren eszenak hurrundik ikusteko.

E

Tinpanoa

Arkiboltak

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

30

5 Ondarea Nafarroan

15. jarduera Historian-zehar, gizakiak eraikinak egin ditu funtzio ezberdinak betetzeko: adibidez babesme-na (gazteluak eta dorreak), erlijiosoa (ermitak eta katedralak) edo hidraulikoa (zubiak eta akue-duktuak). Eraiki ziren denboraren arabera, monumentu hauek beraien garaian zegoen estiloa eta ezaugarriak erakusten dituzte. Hala ere, monumento batek eraldaketak eta berritzeak again jasan izan ditu, estilo bat baino gehio erakusten.

Gotikoa

Eraikuntzak: altuera haundikoak Hormak: meheagoak, baina ostiko-arkuekin indartutak zama jasan egiteko Arkuak: zorrotzak Bobeda: gurutze-ganga Leihoak: Beirate eta arrosa-leiho haundiak eta koloredunak, argi naturalaren sarrera ahaltzen dutenak

Erromanikoa

Eraikuntzak: alturera txikikoak Hormak: lodiak eta gogorrak, kontrahormekin indartutak, zama jasan egiteko Arkuak: erdi-puntukoak Bobeda: kanoi-ganga Leihoak: txikiak, argi gutxi sartzen uzten dutenak

Hurrengoak Nafarroan dauden balio haundiko monumentuak dira, garai ezberdinetan eraikita eta, beraz, bi estilo ezberdinak erakusten dituztenak: erromanikoa eta gotikoa. Bi estilo hauen ezaugarri nagusienak hauek dira:

31

Gurutze-ganga Arku zorrotzaKanoi-gangaErdi-puntuko arkua

5 Ondarea Nafarroan

32

Orreagako Andre Maria Errege Kolegiatako erdiko

nabea . . . . . . . . . . . . . . . .

Done Mikel Aralarkoaren santutegia (Uharte-Arakil)

. . . . . . . . . . . . . . . .

A. Taulan agertzen diren ezaugarrien arabera, sailkatu itzazu hurrengo irudietan agertzen diren monumentuen estiloak. Irudien azpian E ipini ezazu Erromanikoa bada eta G Gotikoa bada.

Leireko monasterioaren kripta (Esa)

. . . . . . . . . . . . . . . .

San Pedro Ruako elizaren klaustroa (Lizarra) . . . . . . . . . . . . . . . .

Vianako Andre Mariaren elizako aldeko bobedak

. . . . . . . . . . . . . . . .

Tuterako katedralaren klaustroa

. . . . . . . . . . . . . . . .

Eunateko Andre Mariaren elizako erdiko nabea (Muruzabal)

. . . . . . . . . . . . . . . .

Erriberriko Andre Mari Errege elizaren portada

. . . . . . . . . . . . . . . .

Iruñeko katedralaren klaustroa

. . . . . . . . . . . . . . . .

Uxueko Santa Maria Elizako portada

. . . . . . . . . . . . . . . .

5 Ondarea Nafarroan

16. jarduera Ondasun txikiak (koadroak, zeramika-ontziak, eskulturak, bitxikeriak...) babesteko dauden es-trategia arruntenetariko bat hauek museo batean egotea da, erakusteko edo gordetzeko. Mu-seo hauen funtzioa ez da ondarearen babesmena bakarrik, baizik eta honi buruzko ikerketa eta zahar-berritzea ere, eta gizarteari ondasun hauek hurbiltzea.

Ondoren, Andelosko Mosaikoari buruzko informazioa daukan fitxa ikus dezakezu. Mosaiko hau Nafarroako Museoko erakusketa iraunkorraren obra bat da. Irakurri ezazu fitxa osoa eta galderak erantzun itzazu.

A. Ikusi ezazu irudia. Zer da mosaiko bat? Zure hitzekin azaldu ezazu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Zer ondare mota da hau? Bere jatorrizko tokian al dago? Zergatik?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Pan ikusi ezazu, artzaien eta artzain-bizimoduaren jainkoa (a irudia). Pertsonai mitologikoa da zeinek gizaki-ezaugarriak eta animali-ezaugarriak dauzkan. Zer animali-ezaugarriak dauzka mosaiko honetan? Zer animalikoak dira?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D. Ikertzaileek baldin badakite zer pieza falta diren mosaiko honetan, zergatik ez dute osatzen? Idatzi ezazu zure iritzia.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andelosko Mosaikoa - A.D. I-II. mendeko erromatar mosaikoa, bukatugabea.- Andelosko (Mendigorria) arkeologia-aztarnategian aurkituta.- Bakoren garaipena erakusten du, gai mitologikoa, erromatar etxe-apainketetan oso ospetsua.- Bertan, bi itxura ikusi daitezke: A Pan jainkoa; B tigre baten burua eta gorputzaren zati bat.- Ikertzaileek diotenez, mosaikoaren hutsuneetan hurrengo figurak egongo lirateke: C Bako jainkoa, bi tigretaz tiratutako gurdi batean (gurpil baten zati bat eta tigre bat ikus daitezke); D emakume-itxura bat, garaipena edo Ariadna (Bakoren emaztea) adieraziz; E Bakanteren itxura, ninfa bat.

33

DC

B

A

E

5 Ondarea Nafarroan

Nafarroako Ondare ImmaterialaIkusi dugunez, ondare immaterialak folklorea, hizkuntzak edo ohiturak bezalako gaiak hartzen ditu, belaunez belaun ahoz trasmititzen diren gai ukiezinak. Ondare materiala bezala, hauetatik zenbait babesmena merezi dute, herri baten nortasuna eraikitzen laguntzen baitute haien aparteko balioarengatik.

UNESCOk, bere Munduko Ondare Immaterialaren zerrendan, eskubian dauden be-zalako ondasunak sartzen ditu, besteak beste.

Ondare mota honek desagertzeko arrisku haundia dauka, beste ondare mota baino haundiagoa, ahozko tradizioaz baldintzatuta dagoenez. Halaere, sailkapenetan sartu den azkenengo mota da, duela gutxi eginda. Horregatik, gaur egun, ondasun haueta-tik asko ez dago babestuta oraindik, babesmen figura sortuta badago ere. Nafarroan badaude zenbait ikerketa talde zeintzuk ondasun hauen bilketa eta sailkapenan lan egiten duten.

Gidaliburu honetan agertzen diren ondasun immaterial gehienak ez dira ondarea bera, zeren oraindik ez daude babestuta. Dena den, eta hauen garrantzia kontuan hartuta, zenbait adibiderekin lan egingo dugu.

UNESCOren Munduko Ondare Immaterialaren zerrendan honelakoak aurkitu ditzakegu:

Tradizioak eta ahozko adierazpenak (ipuinak, elezaharrak, esaera zaharrak…)

Hizkuntzak eta dialektoak (euskalkiak)

Ikuskizun arteak (musika, dantza, antzerkia…)

Festa, gizarte eta erritual ohiturak (ihauteriak, herriko festak, erromeriak...)

Natura eta Unibertsoarekin erlazionatutako ezaguera eta erabilpenak

(landare medizinalak, egutegiak...)

Artisautza (zeramika, tapizeria, ebanisteria, urregintza…)

34

5 Ondarea Nafarroan

Bertsolaritza bat-batean egindako abesti burutsuak euskaraz sortzea da, metrika

zehatz batekin eta, sarritan, ezarritako gai batekin. Lehiaketa bat da non bertsola-

riek, bata bestearen aurka edo bakarrik, jende multzo baten aurrean hizkuntzaren

trebetasuna eta originaltasuna erakutsi behar duten.

Bertsolaritzaren ikerketan erreferentzia den Xabier Amurizaren hitzetan, edo

hobeto esanda bertsoetan:

Bertsolariak aurretik prestatutako bertsoak abestu ditzake (bertso jarraiak), edo

bertan bat-batean bota ditzake. Lehenengo kasuan, gai serio edo poetikoak lant-

zen dira; bigarren kasuan, ordea, eguneroko gaiak lantzen dira ironiaz edo trufaz,

entzuleak ondo pasa dezan.

Ohituraz, bertsolaritza gizonekin erlazionatu da, herrien plazetan eta tabernetan

gertatzen zena. Halaere, emakumeek ere lantzen zuten bertsolaritza, baina etxe

barruan egiten zuten. Horregatik, emakume bertsolarien ikusgaitasuna txikiagoa

izan da. Gaur egun desagertu da ezberdintasun hau eta bertsolaritzak ez du sexuz

edo adinaz ulertzen. Bertsogintza da garrantzitsua soilik.

Bertsolaritza aho-tradizio bat da eta, ondasun materiala ez bezala, desagertzeko

kaltea haundiagoa da. Horregatik, honen babesmena erronka sendoa da ondarea-

ren kudeaketarentzat. Azken hamarkada hauetan, honen babesmena bultzatzeko,

zenbait estrategia ezberdinak sortu dira, honakoak bezala: artxibo bat sortzea non

bertsoen grabazioak eta transkripzioak gordetzen diren (Bertsozale Elkarketa),

hezkuntza programak “Bertsolaritza ikastolan” bezala, edo urteroko lehiaketak.

Hizketan lerratzen da

gizonen bizitza, jolas edo jokoan pozago gabiltza. Neurriz eta errimaz kantatzea hitza, horra zer kirol mota den bertsolaritza

17. jarduera Bertsolaritzari buruzko ondorengo textua irakurri ezazu. Ondoren, galderak erantzun itzazu:A. Nor da bertsolaria? Idatzi ezazu definizio bat zure hitzekin.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. ¿Bertsolaritza gizonezko gauza bat al da? Beti izan da horrela?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Zer ondare mota da Bertsolaritza? Nola babestu dezakegu denboran mantentzeko?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Neurriz eta errimaz kantatzea hitza,

horra zer kirol mota den bertsolaritza

Hizketan lerratzen da

gizonen bizitza,

jolas edo jokoan

pozago gabiltza.

35

5 Ondarea Nafarroan

36

A. Zein da jota bakoitzaren gaia? Hurrengo galderak erabili ditzakezu azaltzeko:- Zertaz dio? Pertsonai bati buruz? Toki bat? Jarduera bat?- Informazio geografikorik al dauka (erliebea, ibaiak, toponimia...)?- Informazio geografikorik badauka, mapa batean kokatu dezakezu? Pertsona edo jarduera hori non dagoen jakiten laguntzen du?

1. jota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. jota. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. jota. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18. jarduera Abesti herrikoiak Nafarroaren folklorearen parte dira eta hemengo jendeen bizitza eta sines-menak adierazten dituzte. Hau da jotaren kasua. Hauek maiteaz eta desamodioaz, naturari lotutako jarduera ekonomikoaz (nekazaritza, abeltzaintza…), sinesmen erligiosoetaz, festa herrikoietaz edo pertsonaia garrantzitsuaz hitz egiten dute.Ondoren, hiru jotaren letra dago:

Jota 1 Navarra camino abierto, para el espliego y el pan, de Viana hasta el Pie del Puerto, Y de Tudela al Baztán.

1. jota Nafarroa bide zabala Izpiliku eta ogiarentzat Vianatik Pie del Puertoraino Eta Tuteratik Baztaneraino

Jota 2 Sin los golpes de las hachas, hay silencio en el Irati los valientes almadieros por el río ya no bajan

2. jota Aizkoren kolperik gabe ixilik dago Iratin almadiazain ausartak ez dira ibaiatik jeisten

Jota 3 A la Bardena del Rey ya vienen los roncaleses, a comer migas con sebo, por lo menos siete meses

3. jota Erregearen Bardeara badatoz erronkariarrak ogi-mamiak urinarekin jatera zazpi hilabete gutxienez

5 Ondarea Nafarroan

Hurrengo metrika-arauak kontutan hartuta, zatitu itzazu bertsoak 8 silabetan:- Hitz bat bokalez bukatzen bada eta hurrengoa bokalez hasten bada, bi silaba hauek bakar batean lotzen dira. Kasu honetan, “y” “i” bezala erabiltzen da. Di/ jo/ el/ ni/ ño (5) -->Di/ jo el/ ni/ ño (4)- Hiato. Sinalefaren aurkakoa. Bi bokalak silaba batean lotu baino, bitan banatzen dira. Di/ jo el/ ni/ ño (4) --> Di/ jo/ el/ ni/ ño (5)- Azkenengo hitzaren azentuazioa: · Hitz oxitonoa bada edo silaba bakar batekoa: silaba bat gehiago zenbatzen da · Hitz paroxitonoa bada: silaba zenbakia ez da aldatzen · Hitz proparoxitonoa bada: silaba bat gutxiago zenbatzen da

B. Ikusi duzunez, jota bakoitza estrofa bateko bertsoa da, lau bertso oktosilabotaz eginda eta errima asonantearekin 1. eta 3. bertsoetan.

Jota 3 A la Bardena del Rey ya vienen los roncaleses, a comer migas con sebo, por lo menos siete meses

3. jotaren zatiketa

Metrika

Erabilitako araua

Jota 2 Sin los golpes de las hachas, hay silencio en el Irati los valientes almadieros por el río ya no bajan

2. jotaren zatiketa

Erabilitako araua

Metrika

Hemen daukazu lehenengoa, erantzunarekin:

Navarra camino abierto,

Y de Tudela al Baztán

para el espliego y el pan,

de Viana hasta el Pie del Puerto,

37

Jota 1 Navarra camino abierto, para el espliego y el pan, de Viana hasta el Pie del Puerto, Y de Tudela al Baztán.

1. jotaren zatiketa Na/ va/ rra/ ca/ mi/ no a/bier/ to, Pa/ ra el/ es/ plie/ go y/ el/ pan, De/ Via/ na has/ ta el/ Pie/ del/ Puer/ to, Y/ de/ Tu/ de/ la al/ Baz/ tán.

Metrika 8 7 + 1 87 + 1

Erabilitako araua Sinalefa Sinalefa; “pan” monosilaboa da Sinalefa Sinalefa; “Baztán” oxitonoa da

5 Ondarea Nafarroan

19. jarduera Nafarroako folklorearen beste osagai garrantzitsua, oso garatuta lurralde guztian, dantza da. Melodia zehatz batzuekin lotutako koreografiak dira. Melodia hauek, batzuetan, Nafarroako musika-tresna bereziekin egiten dira, adibidez dultzaina, trikitrixa edo txistua. Dantzariak jant-zi tradizionala darama, ezberdina tokiaren arabera, eta gauza ezberdinak erabili ditzake ko-reografian, zintak, zapiak, makilak edo kaskabiloak bezala.

Hurrengo zerrendan Nafarroako bost dantzaren zenbait ezaugarri erakusten dira. Identifika itzazu dantza bakoitzari dagozkion ezaugarriak. Jarduera honetarako informazioa Nafarroa-ko Dantzen Atlasan (http://www.dantzatlas.navarchivo.com/eu), Nafarroako Entziklopedia Haundian (http://www.enciclopedianavarra.com/, gaztelanieraz) edo Udaletxeen webgunee-tan aurkitu dezakezu. A. Antzerki bat dagoen dantzaB. Alkandora zuria daramatzate, honen bizkarretik koloredun zintak zintzilikatzen.C. Sei atal dauzka dantza honek: Cadena, Jota Zaharra, Balsa, Fandangoa, Bolerak eta Kale Jira. D. Dantzariek zangosagarran bi oihal dauzkate, kaskabiloekin.E. Erabilitako makila forratu gabeko zuraz egina dago.F. Dantza Miel Otxinekin batera doa suara.G. Onin errekaren petrilen gainean dantzatzen dute dantzariek.H. Ihauterietan dantzatzen da.I. Korroan eta bikoteka dantzatzen da.J. Dantzariei “Bolantak” deitzen zaie.

Dantza

1. Cortesko Paloteadoa

2. Lizarrako Larrain Dantza

3. Lantzeko Zortzikoa

4. Luzaideko Bolant dantza

5. Lesakako Zubi Gainekoa

Ezaugarria

38

5 Ondarea Nafarroan

Lizarrako Larrain Dantza

Cortesko Paloteadoa Lantzeko Zortzikoa

Luzaideko Bolant dantza

Lesakako Zubi Gainekoa

20. jarduera

Duela 100 urte arte, gaur egun dendetan erosten ditugun gauzak (ogia, jantziak, zapatak, maindireak, sukalde tresnak, altzariak…) eskuz egiten ziren, artisau-eran. Arrunta zen ar-tisauek beraien gurasoen lanbidea ikastea, horrela ohizko jakintzak eta teknikak belaunez belaun transmititzen ziren.

A. Informazio honekin, zer ondasun mota da artisautza?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Zer artisautza mota ezagutzen dituzu? Idatzi itzazu hiru adibide.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Zer uste duzu, gaur egun artisau asko ala gutxi daudela? Zergatik?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D. Nafarroako ondare ez-materialaren Artxiboaren hurrengo bideoan (gaztelaniaz, http://navarchivo.unavarra.es/ index.php/es/fondos/conocimientos/artesania/comohaciancolchones), Julia ezagutuko duzu, Aribeko bizilagun bat. Juliak azalduko digu lastairak nola egiten eta zaintzen ziren aintzinean. Zailtasunik badaukazu bideoa ikusteko, eskatuiozu zure irakasleari honen textua. Ondoren, erantzun itzazu hurrengo galderak:

Gogora ekarri zure etxeko ohean dagoen lastaira. Zer materialez egina dago? Honen atalen bat garbitu beharko bazenu, errekan egingo zenuke?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

E. Bideo hau fondo multimedia batean dago, non gai anitz buruzko elkarrizketak aurkitu ditzakegu (nekazaritza, abeltzaintza, jantzi tradizionalak...). Ondare honek aho-tradizioa behar du bizirik egoteko eta, horregatik, oso erraz galdu daiteke. Atsoekin elkarrizketa hauek graba-tuz gain, zer egin dezakegu ondare mota honekin, desagertu ez dadin?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39

Bideoan hitz egiten denaren itzulpena, egokituta:

Lehendabizi, lastaira egiteko, artilea errekan garbitzen zen eta ondoren, lehorra zegoenean, makilaz jotzen zen. Hau egurrezko makilekin egiten zen, hurrondo zurarekin. Jotzen zutenek, uste det, aulki batzuen gainean jartzen ziren… Ez nago ziur, baina baietz uste det. Jo eta gero, lastairaren oihala prest zeneukan, irekita, eta hor ipintzen zen artilea, txukun-txukun. Ondoren, lastairaren inguruan josi eta sokak pasa, kotoi sokak. Lastairentzako soka be-

reziak ziren.

Hau guztia urtero egiten zen, uste det. Erabiltzen ez ziren lastairekin ez hain beste, baina erabiltzen zirenak, urtero

garbitzen ziren.

5 Ondarea Nafarroan

40

6Ondare-ikertzailean bihurtu zaitez

Ondare naturala Herria eta herrialdea: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Azalpen laburra honen kokapenari buruz: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondasunaren izena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondasunaren sailkapen zehatza: Adibidez: Irunberriko arroila. Ondare naturala – mota geologikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adina/antzinatasuna: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondasunaren deskribapena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Babestuta al dago? Nola? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oharrak: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ondare kulturala Herria eta herrialdea: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Azalpen laburra honen kokapenari buruz: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondasunaren izena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondasunaren sailkapen zehatza: Adibidez: Erriberriko gaztelua. Ondare kul-turala – mota arkitektonikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eraikitze urtea/mendea: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Estilo arkitektonikoa edo artistikoa: (erromanikoa, gotikoa, errenazentista, ba-rrokoa, garaikidea…) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zahar-berrituta al dago? Noiz? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oharrak: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ikasgelatik kanpo egiteko jarduerak

Ondare-ikerketak egiten dituzten pertsonek informazio-bilketa lanak egin behar dute egunero. Askotan, honek esan nahi du bidaiak egin, induskatu edo elkarrizketak landu behar dituztela.

Ondoren, zure herriko ondarearen ikertzaile batean bihurtzea proposatzen dizugu. Hiru jar-duera erraz hauen bidez, zure gertu dagoen ondare materiala eta immaterialari buruzko infor-mazioa bilatuko duzu.

Prest al zaude? Aurrera ba!

21. jarduera

Ikertzaile batek jakin behar duen lehenengo gauza ikertuko den objektua da. Horretarako:

A. Hautatu ezazu zure herrialdeko ondasunen bat, naturala edo kulturala, eta bilatu ezazu honi buruzko informazioa. Hurrengo Internet-baliabideak erabili ditzakezu:- Nafarroako Turismo webgune ofiziala – Arte eta Monumentuak atala- Nafarroako Gobernuko ondareari buruzko webgunea- Nafarroako Entziklopedia Haundia- Zure herriko udaletxeko webgunea- Nafarroako Ondare Historikoaren Babesmenerako Fundazioa B. Ondasuna hautatu ondoren, bi fitxa hauetatik bat hartu eta osatu ezazu:

… ondasunak ondare dira babestuta badaude soilik. Bizi zaren tokian edo honen ingurunean ez badago babestutako ondasunik, zure herriko jendearentzat garrantzitsua den ondasunen bat hautatu dezakezu.

Gogoan izan…

41

6 Ondare-ikertzailean bihurtu zaitez

22. jarduera

Ikasgelatik kanpo lan egiteko ordua da! Egin ezazu hautatutako ondasunaren marrazki bat (adibidez, eliza bat) edo honen atal batena (adibidez, eliza honen ataria,

edo klaustroa). Hurrengo fitxa erabili ezazu:

42


Izena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ikastola/institutua:: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

?

Elkarrizketa bat egitean...- Aurkezten gara eta elkarrizketaren zergatia ondo azaltzen dugu.- Hezibide onaz galdetzen ditugu gaiak eta ez dugu besteari hitza kentzen. - Eskerrak ematen diogu informatzaileari parte hartzeagatik.

Gogoan izan...

43

23. jarduera

Beste ondare mota bat oso garrantzitsua dena kulturarentzat, ohiturak, tradizioak, hizkuntza, elezaharrak, folklorea eta artisautzaz osatuta dago. Hauek guztiak ahoz trasmititzen dira eta ondare immateriala deritzoguna osatzen dute.

Orain, zure ikerketa lana ondare mota honi buruz izango da. Hau ezagueretan, esperientzietan, tekniketan, ideietan… oinarritzen da, belaunez belaun trasmititzen denboran zehar. Horregatik, ikertzaileak metodoa moldatu behar du, ikerketak zuzenki egiteko.

Ondare immaterialaren ikerketetan gehien erabiltzen den teknika elkarrizketa da. Horrela ikusi duzu dagoenekoz 20. jardueran.

Egin ezazu elkarrizketa bat heldu batekin (hobeto atso batekin bada) gaur-egun ezberdin egiten den aintzinako jarduera bati buruz.

A. Zure inguruko pertsona zaharrena hautatu. Honekin izango duzu elkarrizketa, zure infor-matzailea izango da. Azalduiozu elkarrizketaren arrazoia.

B. Hurrengo gaietatik, hautatu ezazu zertaz izango den elkarrizketa:1. Elikadura: elikagaiak egiteko edo kontserbatzeko erak.2. Jarduera ekonomikoak:- Nekazaritza, abeltzaintza eta arrantza: erabilitako tresnak eta teknikak, animali eta landare espezieak...- Artisautza: saskigintza, josketa (parpailak, bordatuak…), zeramika, harri- edo egur-lantzea, aroztegia...- Denbora-pasa: jolasak eta jostailuak, kirolak, dantzak...- Elezaharrak, ipuinak eta esaera zaharrak.

C. Elkarrizketa prestatu ezazu hurrengo argibideak jarraituz:1. Zure informatzailearen oinarrizko informazioa jaso ezazu: izen-abizenak, adina, jaioterria eta bizitokia. 2. Hiru galdera egizkiozu hautatutako gaiari buruz. - Lehenengoarekin, hautatutako gaia nola zen zure informatzailea gaztea zenean aztertu ezazu. Adibidez: Nola kontserbatzen ziren elikagaiak gaztea zinenean?- Bigarrenarekin, hautatutako gaia nola den gaur egun aztertu ezazu. Adibidez: Nola kontserbatzen dira elikagaiak gaur egun?- Hirugarrenarekin, aldaketei buruz zure informatzailearen iritzia aztertu ezazu. Adibidez: Zer iruditzen zaizu elikagaien kontserbazio-sistemetan egon den aldaketa?3. Zure informatzailearen informazioa laburbildu ezazu. Horretarako, honen erantzunak idatzi itzakezu. Audio edo bideo bat grabatu dezakezu baita ere, baina lehenbizi baimena eskatuiozu zure informatzaileari, eta argi azalduiozu grabazioaren helmuga hezkuntza dela soilik, eta ez duzula inondik hedatuko.4. Zure ikaslagunekin partekatu itzazu zure ikerketen emaitzak.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


44

Bibliografia eta baliabideak

Bibliografia

- AlenzA, J. F. (2009). Protección y defensa del patrimonio de Navarra. Hemen: Departamento de Presidencia,

Justicia e Interior (Ed.), Derecho de los bienes públicos I. El patrimonio de Navarra: comentarios a la Ley Foral

14/2007, de 4 de abril, del Patrimonio de Navarra, pp. 288-350. Pamplona: Gobierno de Navarra.

- ArAmburu, M. (1987). Danzas tradicionales de Navarra. Narria: Estudios de artes y costumbres populares, 45-

46, pp. 28-32. Hemen aurkitu dezakezu: https://repositorio.uam.es/bitstream/handle/10486/8270/44922_5.

pdf?sequence=1

- ArrArás, F. (1987). Danzas e indumentaria de Navarra. Merindad de Pamplona. Vol. I. Pamplona: Departamen-

to de Presidencia (Publicaciones).

- ArrArás, F. (1987). Danzas e indumentaria de Navarra. Merindad de Pamplona. Vol. II. Pamplona: Departa-

mento de Presidencia (Publicaciones).

- Asiáin, A. (2013). El patrimonio cultural inmaterial: estado de la cuestión en el décimo aniversario de la Con-

vención de la UNESCO (con una mirada especial a Navarra). Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra,

88, pp. 127-168. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.navarra.es/NR/rdonlyres/74EC0870-BB3C-47DF-

8328-03AFD3B29337/272057/AlfredoAsiainCEEN89.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- beguiristAin, M. A (Dir.). (1996). Etnografía de Navarra. Actividades diarias. Vol. I. Pamplona: Diario de Navarra.

- beguiristAin, M. A (Dir.). (1996). Etnografía de Navarra. Ocio, rito y creencias. Vol. II. Pamplona: Diario de Navarra.

- CAñizAres, M. C. (2014). Paisajes culturales, Ordenación del Territorio y reflexiones desde la Geografía en Es-

paña. Polígonos: Revista de Geografía, 26, pp. 147-180. Hemen aurkitu dezakezu: http://revpubli.unileon.es/

ojs/index.php/poligonos/article/view/1703/1363 [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Fernández, R. (2016). Miradas al patrimonio, la fiesta y la iconografía de Navarra. Pamplona: Diario de Navarra.

- Fernández-lAdredA, C., mArtínez, C. J., mArtínez, J., lACArrA, M. C. (2015). El arte gótico en Navarra. Pamplona:

Dirección General de Cultura-Institución Príncipe de Viana.

- gArziA, J., sArAsuA, J. y egAñA, A. (2001). El arte del bertsolarismo. Realidad y claves de la improvisación vasca.

San Sebastián: Bertsolari Liburuak, Hemen aurkitu dezakezu: http://bdb.bertsozale.eus/uploads/liburutegia/

xdz5_ld_000717.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- irigArAy, S. (2013). El concepto de patrimonio inmaterial. Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, 88,

pp. 121-124. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.navarra.es/NR/rdonlyres/74EC0870-BB3C-47DF-8328-

03AFD3B29337/272062/SusanaIrigarayCEEN89.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- lArrAñAgA, C. (1997). Del bertsolarismo silenciado. Jentilbaratz: cuadernos de folklore, 6, pp. 57-73. Hemen

aurkitu dezakezu: http://www.eusko-ikaskuntza.org/es/publicaciones/del-bertsolarismo-silenciado/art-9791/

[Azkenik ikusita: 20/08/17]

- lópez, M. V. (2016). Desarrollos didácticos del Archivo del Patrimonio Inmaterial de Navarra (APIN): un proyec-

to de Lengua Castellana y Literatura en Secundaria. Huarte de San Juan. Filología y Didáctica de la Len-

gua, 16, pp. 175-196. Hemen aurkitu dezakezu: http://academica-e.unavarra.es/handle/2454/22724 [Azkenik

ikusita: 20/08/17]

- mAllArACh, J. M., Comas, E., De Armas, A. (2012). Manual 10. El patrimonio inmaterial: Valores culturales y

espirituales. Manual para su incorporación en las áreas protegidas. Madrid: Fundación Fernando González

Bernáldez. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.redeuroparc.org/system/files/shared/manual10.pdf [Azkenik

ikusita: 20/08/17]

- mArtínez, C. J. (2007). Del románico al gótico en la arquitectura de Navarra. Monasterios, iglesias y palacios.

Pamplona: Fondo de Publicaciones del Gobierno de Navarra. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.culturana-

varra.es/es/del-romanico-al-gotico-en-la-arquitectura-de-navarra [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- mezquíriz, M. A. (1986). Pavimentos decorados hallados en Andelos. Trabajos de arqueología Navarra, 5,

pp. 237-249. Hemen aurkitu dezakezu: https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=1373731 [Azkenik

ikusita: 20/08/17]

- morón, m. C., morón, h. y estepA, J. (2012). El Paisaje en el curriculum oficial y los libros de texto de Ciencias

Sociales de la ESO: “Una Perspectiva Patrimonial Integral”. Hemen: I Congreso Internacional de Educación

Patrimonial Mirando a Europa: estado de la cuestión y perspectivas de futuro. Madrid (15-18 de octubre de

2012). Hemen aurkitu dezakezu: http://hdl.handle.net/10272/9438 [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- olAbe VelAsCo, F., VAl herández, y. sChwendtner gArCíA, o. (2010). Monumentos naturales de Navarra. Pam-

plona, Gobierno de Navarra.

- ollAquindiA, R. (1994). En el país de las frases felices. Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, 63,

pp. 165-182. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.navarra.es/NR/rdonlyres/7B6BB717-2C1A-4A9E-9894-

BBFF7B674757/325562/CUET0063000001650182.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- ordoñez, V. (1997). Antología de la jota navarra. San Sebastián: Editorial Txertoa.

- pAgolA, J. (2003). Navarra por mil caminos. Pamplona: Fondo de Publicaciones del Gobierno de

Navarra. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.navarra.es/NR/rdonlyres/D1850D13-B358-4EA8-

87D3-799278041709/256865/Navarrapormilcaminos.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- pAyA, X. (2013). Ahozko Euskal Literaturaren Antologia – Antología de Literatura Oral Vasca. San Sebastián:

Etxepare Euskal Institutua. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.etxepare.eus/media/uploads/publicaciones/

Ahozko_Euskal_Literatura_Antologia_liburua_interneterako.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- peJenAute, J. M. (2003). Navarra-Geografía. Pamplona: Fondo de Publicaciones del Gobierno de Navarra. He-

men aurkitu dezakezu: http://www.culturanavarra.es/es/navarra-geografia [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- rAzquin, J. A. (2009). El patrimonio de la Comunidad Foral de Navarra: clasificación, competencias y principios

de gestión patrimonial. En: Departamento de Presidencia, Justicia e Interior (Ed.), Derecho de los bienes públi-

cos I. El patrimonio de Navarra: comentarios a la Ley Foral 14/2007, de 4 de abril, del Patrimonio de Navarra,

pp. 97-172. Pamplona: Gobierno de Navarra.

- redín, A. E. (2002) Difusión del Patrimonio histórico desde el Área de Didáctica del Museo de Navarra. En:

Actas de las VI Jornadas Andaluzas de Difusión del Patrimonio Histórico, C. Sánchez de las Heras (Coord.),

pp. 405-422.

- sáiz, J. M. y Chacón, A. M. (2009). Patrimonio escolar: su inmersión en las comunidades educativas. En: El

largo camino hacia una educación inclusiva: la educación especial y social del siglo XIX a nuestros días. XV

Coloquio de Historia de la Educación, Pamplona-Iruñea, pp. 637-646. Hemen aurkitu dezakezu: https://dial-

net.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2964244 [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- sánChez, A. M., Loureiro, C. (1990). Patrimonio cultural, patrimonio natural. Cuadernos de etnología y et-

nografía de Navarra, 22, pp. 321-329. Hemen aurkitu dezakezu: https://dialnet.unirioja.es/servlet/articu-

lo?codigo=409506 [Azkenik ikusita: 20/08/17]

45

Ondareari buruzko arautegi erreferentziak

Nazioartekoak

- UNESCO. (1972). Convención sobre la protección del patrimonio mundial, cultural y natural. París. Hemen

aurkitu dezakezu: http://whc.unesco.org/archive/convention-es.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- UNESCO. (2003). Convención para la salvaguardía del Patrimonio Cultural Inmaterial. París. Hemen aurkitu

dezakezu: http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001325/132540s.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- UNESCO. (2006). Textos básicos de la Convención del Patrimonio Mundial de 1972. París. Hemen aurkitu

dezakezu: http://whc.unesco.org/uploads/activities/documents/activity-562-2.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

Europakoak

- Consejo de Europa. (1985). Convención para la salvaguardia del Patrimonio Arquitectónico de Europa. Granada.

Hemen aurkitu dezakezu: http://ipce.mcu.es/pdfs/1985_Convencion_Granada.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Consejo de Europa. (1992). Convenio Europeo sobre la protección del Patrimonio Arqueológico. La Valetta

(Malta). Hemen aurkitu dezakezu: https://ge-iic.com/files/Cartasydocumentos/1992_La_Valetta.pdf [Azkenik

ikusita: 20/08/17]

- Consejo de Europa. (1992). Directiva 92743/CEE de 21 de mayo de 1992 relativa a la conservación de los

hábitats naturales y de la fauna y flora silvestres. Bruselas. Hemen aurkitu dezakezu: http://eur-lex.europa.eu/

legal-content/ES/TXT/PDF/?uri=CELEX:31992L0043&from=ES [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Consejo de Europa. (2000). Convenio Europeo del Paisaje. Florencia. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.

mecd.gob.es/cultura-mecd/dms/mecd/cultura-mecd/areas-cultura/patrimonio/Convenio_europeo_paisaje.pdf


- Parlamento Europeo y Consejo de Europa (2009). Directiva 2009/147/CE de 30 de noviembre de 2009

relativa a la conservación de las aves silvestres. Bruselas. Hemen aurkitu dezakezu: http://eur-lex.europa.eu/

legal-content/ES/TXT/PDF/?uri=CELEX:32009L0147&from=ES [Azkenik ikusita: 20/08/17]

Estatukoak

- Gobierno de España. (1985). Ley 13/1985, de 25 de junio, del Patrimonio Histórico Español. Madrid. Hemen

aurkitu dezakezu: https://www.boe.es/boe/dias/1985/06/29/pdfs/A20342-20352.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de España. (2007). Ley 42/2007, de 13 de diciembre, del Patrimonio Natural y de la Biodiversidad.

Madrid. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.boe.es/buscar/pdf/2007/BOE-A-2007-21490-consolidado.

pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de España. Ministerio de Educación, Cultura y Deporte. (2011). Plan Nacional de Salvaguarda

del Patrimonio Cultural Inmaterial. Madrid (Ed. 2015). Hemen aurkitu dezakezu: http://www.mecd.gob.es/

planes-nacionales/dms/mecd/cultura-mecd/areas-cultura/patrimonio/mc/planes-nacionales/textos/08-ma-

quetado-patrimonio-inmaterial.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de España. Ministerio de Educación, Cultura y Deporte. (2012). Plan Nacional de Paisaje Cultural.

Madrid (Ed. 2015). Hemen aurkitu dezakezu: http://www.mecd.gob.es/planes-nacionales/dms/mecd/cultu-

ra-mecd/areas-cultura/patrimonio/mc/planes-nacionales/textos/05-maquetado-paisaje-cultural.pdf [Azkenik

ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de España. (2015). Ley 10/2015, de 26 de mayo, para la salvaguardia del patrimonio Cultural Inma-

terial. Madrid. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.boe.es/boe/dias/2015/05/27/pdfs/BOE-A-2015-5794.


Eskualdekoak

- Gobierno de Navarra. (1996). Ley Foral 9/1996, de 17 de junio, de espacios naturales de Navarra. Pamplo-

na. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/home_es/Actualidad/BON/Boletines/1996/78/Anun-

cio-0/ [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de Navarra. (2005). Ley Foral 14/2005, de 22 de noviembre, del Patrimonio Cultural de Na-

varra. Pamplona. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/home_es/Actualidad/BON/Bole-

tines/2005/141/Anuncio-2/ [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de Navarra. Departamento de Cultura y Turismo. (2010). Plan de Patrimonio Inmaterial de Navarra.

Pamplona. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/NR/rdonlyres/A84A1E6C-42F6-42C0-82D8-

9970C565639F/179058/PlanPatrimonioInmaterial.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de Navarra. (2011). Decreto Foral 43/2011, de 16 de mayo, por el que se aprueba el Plan de

Ordenación Territorial del Pirineo. Pamplona. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/home_es/

Actualidad/BON/Boletines/2011/145/Anuncio-0/ [Azkenik ikusita: 20/08/17]


Ordenación Territorial de la Navarra Atlántica. Pamplona. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/

home_es/Actualidad/BON/Boletines/2011/145/Anuncio-1/ [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de Navarra. (2011). Decreto Foral 45/2011, de 16 de mayo, por el que se aprueba el Plan de Or-

denación Territorial del Área Central. Pamplona. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/home_es/



Ordenación Territorial de las Zonas Medias. Pamplona. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/

home_es/Actualidad/BON/Boletines/2011/145/Anuncio-3/ [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de Navarra. (2011). Decreto Foral 47/2011, de 16 de mayo, por el que se aprueba el Plan de Or-

denación Territorial del Eje del Ebro. Pamplona. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/home_es/


Hezkuntza-curriculumari buruzko arautegi erreferentziak

- Gobierno de España. (2013). Ley Orgánica 8/2013, de 9 de diciembre, para la mejora de la calidad educa-

tiva. Madrid. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.boe.es/boe/dias/2013/12/10/pdfs/BOE-A-2013-12886.


- Gobierno de Navarra. (2014). Decreto Foral 24/2015, de 22 de abril, por el que se establece el currículo de

las enseñanzas de Educación Secundaria Obligatoria en la Comunidad Foral de Navarra. Pamplona. Hemen

aurkitu dezakezu: http://www.navarra.es/home_es/Actualidad/BON/Boletines/2015/127/Anuncio-0/ [Azke-

nik ikusita: 20/08/17]

Web baliabideak

Ondarearen zerrendak, inbentarioak eta artxiboak

- Listado del patrimonio mundial de la UNESCO: http://whc.unesco.org/es/list/ [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Listado de bienes de España declarados patrimonio mundial por la UNESCO: https://www.mecd.gob.es/

mecd/cultura-mecd/areas-cultura/patrimonio/mc/patrimoniomundial/bienes-declarados/por-ano-de-in-

scripcion.html [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Inventario de bienes muebles e inmuebles del patrimonio cultural de España: https://www.mecd.gob.es/

cultura-mecd/areas-cultura/patrimonio/bienes-culturales-protegidos.html [Azkenik ikusita: 20/08/17]

46

- Listado de bienes del patrimonio natural de Navarra: https://www.navarra.es/home_es/Temas/Medio+Ambi-

ente/Patrimonio+natural/ [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Atlas de las Danzas de Navarra – Nafarroako Dantzen Atlasa: http://www.dantzatlas.navarchivo.com/es [Az-

kenik ikusita: 20/08/17]

- Archivo del Patrimonio Inmaterial de Navarra – Nafarroako ondare ez-materialaen artxiboa: http://navarchivo.

unavarra.es/index.php/es [Azkenik ikusita: 20/08/17]

Beste baliabideak:

- Fundación para la Conservación del Patrimonio Histórico de Navarra: http://fcpatrimoniodenavarra.com [Az-

kenik ikusita: 20/08/17]

- Gran Enciclopedia de Navarra (versión online): http://www.enciclopedianavarra.com [Azkenik ikusita:

20/08/17]

- Museo de Navarra: http://www.navarra.es/home_es/Temas/Turismo+ocio+y+cultura/Museos/Museos+y+-

colecciones+permanentes/Museo+Navarra/Default.htm [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Web Oficial de Turismo de Navarra:

- Arte y Monumentos: http://www.turismo.navarra.es/esp/mapa-buscador/recursos.aspx?tipoBuscador=pm


- Espacios Naturales: http://www.turismo.navarra.es/esp/mapa-buscador/recursos.aspx?tipoBuscador=pn


Erabilitako irudien kreditoak

9. jarduera

- Foz de Arbayún, Señorío de Bértiz, Palomeras de Etxalar, Casco antiguo de Pamplona:

Dpto. Cultura, Deporte y Juventud, Negociado de Publicaciones de Cultura, Sección de Publicaciones

- Carnaval de Lantz: Vicepresidencia de Desarrollo Económico, Dirección General de Turismo y Co-

mercio. Archivo de Turismo “Reyno de Navarra”. Autor: Villar López.

- Embalse de Leurza: Vicepresidencia de Desarrollo Económico, Dirección General de Turismo y Co-

mercio. Archivo de Turismo “Reyno de Navarra”. Autor: Alfonso Perkaz.

10. jarduera

- Nogal de Garde, Haya de Nabala, Peral de Bera, Roble de Lizarraga: olAbe VelAsCo, F., VAl

herández, y. sChwendtner gArCíA, o. (2010). Monumentos naturales de Navarra. Pamplona: Gobierno de

Navarra.

12. jarduera

- Carnaval de Lantz: Vicepresidencia de Desarrollo Económico, Dirección General de Turismo y Co-

mercio. Archivo de Turismo “Reyno de Navarra”. Autor: Villar López.

- Parque Natural de Bardenas Reales, Foz de Lumbier: Vicepresidencia de Desarrollo Económico,

Dirección General de Turismo y Comercio. Archivo de Turismo “Reyno de Navarra”.

- Palacio Real de Olite: Vicepresidencia de Desarrollo Económico, Dirección General de Turismo y

Comercio. Archivo de Turismo “Reyno de Navarra”. Autor: Oskar Montero.

- Bajada del Ángel de Tudela, Castillo de Javier, Puente Románico de Puente la Reina, Parque

Natural de Urbasa y Andía, Ayuntamiento de Pamplona, Ciudadela de Pamplona, Monasterio

de Santa María la Real de la Oliva, Real Colegiata de Santa María de Orreaga/Roncesvalles:

Dpto. Cultura, Deporte y Juventud, Negociado de Publicaciones de Cultura, Sección de Publicaciones.

15. jarduera

- Claustro de la Catedral de Pamplona, Portada de la Santa María la Real de Olite, Portada de

Santa María de Ujué, Nave central Real Colegiata de Roncesvalles/Orreaga, Nave central de

Santa María de Eunate, Bóvedas laterales Santa María de Viana, Santuario de San Miguel

de Aralar, Claustro de la San Pedro de la Rúa de Estella, Cripta del Monasterio de Leyre:

Dpto. Cultura, Deporte y Juventud, Dirección General de Cultura-Institución Príncipe de Viana, Servicio

de Patrimonio Histórico. Autor: Carlos Martínez Álava.

- Claustro Catedral de Tudela: Vicepresidencia de Desarrollo Económico, Dirección General de Turis-

mo y Comercio. Archivo de Turismo “Reyno de Navarra”. Autor: Ederra.

16. jarduera

- Mosaico de Andelos: El triunfo de Baco: Dpto. Cultura, Deporte y Juventud, Negociado de Publi-

caciones de Cultura, Sección de Publicaciones.

19. jarduera

- Baile de la Era de Estella, Los volantes de Luzaide/Valcarlos, El Carnaval de Lantz, El Zubi

gainekoa de Lesaka: Dpto. Cultura, Deporte y Juventud, Negociado de Publicaciones de Cultura,

Sección de Publicaciones.

- Paloteado de Cortes: Dpto. Cultura, Deporte y Juventud, Negociado de Publicaciones de Cultura,

Sección de Publicaciones. Autor: Larrión y Pimoulier.

2017ko ondarearen europako jardunaldiakOndarea eta natura: aukeraz betetako paisaia

Documents

Ondarea eta bere paisaiak ezagutu itzazu! · 2020. 7. 21. · Aintzinako erromatar-hiria haunditzen joan izan da, gaur-egungo itxura eduki arte. Hiri-lurraldea eta nekazari-lurraldea