Chuyeân ñeà1 : Vaên hoïc laõng maïn vaø hieän thöïc pheâ phaùn 1930-1945

Ñeà 1 : ÑAÂY MUØA THU TÔÙI – Xuaân Dieäu

1/ Caûm giaùc chung cuûa baøi thô laø buoàn. Buoàn vì haøng lieãu ruõ. Buoàn vì caùi laïnh len loûi ñaây ñaây gôïi noãi coâ ñôn, buoàn vì coù söï chia lìa, tan taùc töø hoa coû, chim muoâng tôùi con ngöôøi. Buoàn vì coù moät caùi gì nhö laø noãi nhôù nhung ngaån ngô, phaûng phaát ôû khoâng gian vaø loøng ngöôøi.

Hoài aáy, khi baøi thô ra ñôøi (ruùt trong taäp Thô thô – 1938) muøa thu laø muøa buoàn, tuy thöôøng laø noãi buoàn man maùc coù caùi veû ñeïp vaø caùi neân thô rieâng cuûa noù. Thöïc ra ñaây laø moät caûm höùng raát töï nhieân vaø coù tính truyeàn thoáng veà muøa thu cuûa thô ca nhaân loaïi (Nguyeãn Du, Nguyeãn Khuyeán, Taûn Ñaø... cuõng nhö Ñoã Phuû, Baïch Cö Dò...). Baøi Ñaây muøa thu tôùi cuõng naèm trong truyeàn thoáng. Nhöng caûnh thu cuûa thô Xuaân Dieäu coù caùi môùi , caùi rieâng cuûa noù. AÁy laø chaát treû trung töôi môùi ñöôïc phaùt hieän qua con maét “Xanh non” cuûa taùc giaû, laø söùc soáng cuûa tuoåi treû vaø tình yeâu, laø caùi caûm giaùc coâ ñôn “run raåy” cuûa caùi toâi caù nhaân bieåu hieän nieàm khao khaùt giao caûm vôùi ñôøi.

Caûm giaùc chung, linh hoàn chung aáy cuûa baøi thô ñaõ ñöôïc theå hieän cuï theå qua caùc chi tieát, caùc caâu thô, ñoaïn thô cuûa taùc phaåm.

2/ Ñoaïn moät:

Trong thi ca truyeàn thoáng phöông Ñoâng, oanh vaøng lieãu bieác thöôøng ñeå noùi muøa xuaân, tuoåi treû vaø tình yeâu. Ngöôøi ta daønh sen taøn, laù ngoâ ñoàng ruïng, cuùc nôû hoa ñeå dieãn taû muøa thu. Xuaân Dieäu laïi thaáy tín hieäu cuûa muøa thu tröôùc heát n ôi nhöõng haøng lieãu ruõ beân hoà.

Trong thô Xuaân Dieäu, döôøng nhö ñaàu moái cuûa moïi so saùnh lieân töôûng laø nhöõng coâ gaùi ñeïp. Vaäy thì nhöõng haøng lieãu beân hoà, caønh meàm, laù möôùt daøi ruõ xuoáng thöôùt tha, coù theå töôûng töôïng laø nhöõng thieáu nöõ ñöùng cuùi ñaàu cho nhöõng laøn toùc daøi ñoå xuoáng song song... Laø maùi toùc maø cuõng laø nhöõng doøng leä (leä lieãu). Nhöõng doøng leä tuoân rôi haøng noái haøng cuøng chieàu vôùi nhöõng aùng toùc daøi.

Vaäy laø muøa thu cuûa Xuaân Dieäu tuy buoàn maø vaãn ñeïp, vaø nhaát laø vaãn treû trung. ÔÛ hai caâu ñaàu cuûa ñoaïn thô, nhaø thô khai thaùc trieät ñeå thuû phaùp laùy aâm ñeå taïo neân gioïng ñieäu buoàn, ñoàng thôøi gôïi taû caùi daùng lieãu (hay nhöõng aùng toùc daøi) buoâng xuoáng, ruû maõi xuoáng. Nhöõng “naøng lieãu” ñöùng chòu tang moät muøa heø röïc rôõ vöøa ñi qua chaêng?

Tin thu tôùi treân haøng lieãu, nhaø thô nhö kheõ reo leân “Ñaây muøa thu tôùi – muøa thu tôùi”. Ñaøng sau tieáng reo thaàm, ta hình dung caëp maét long lanh, treû trung cuûa nhaø thô. Muøa thu cuûa Xuaân Dieäu khoâng gôïi söï taøn taï, maø nhö khoaùc boä aùo môùi

tuy khoâng röïc rôõ, nhöng maø ñeïp vaø thaät laø thô moäng raát phuø hôïp vôùi muøa thu: “Vôùi aùo mô phai deät laù vaøng”.

3/ ÔÛ hai ñoaïn hai vaø ba, nhaø thô chuû yeáu caûm nhaän muøa thu baèng xuùc giaùc: söông laïnh, gioù laïnh. Coù leõ caùi laïnh khoâng chæ ñeán vôùi nhaø thô baèng xuùc giaùc. OÂng ñem ñeán theâm cho caûnh thu caùi run raåy cuûa taâm hoàn mình nöõa chaêng? Moät taâm hoàn raát nhaïy caûm vôùi thaân phaän cuûa hoa taøn, laù ruïng, nhöõng nhaùnh caây gaày guoäc trô truïi... Chuùng ñang reùt run leân tröôùc gioù thu! Laïi moät thaønh coâng nöõa trong thuû phaùp laùy aâm “nhöõng luoàng run raåy rung rinh laù”.

Caùi reùt caøng deã caûm thaáy ôû nôi troáng vaéng, nhaát laø caûnh troáng vaéng ôû nhöõng beán ñoø. Beán ñoø laø nôi loäng gioù. Beán ñoø laïi laø nôi tuï hoäi ñoâng vui. Thu veà, gioù laïnh, ngöôøi ta cuõng ngaïi qua laïi beân soâng. Xuaân Dieäu ñaõ dieån taû caùi laïnh baèng moät caâu thô ñaëc saéc “Ñaõ nghe reùt möôùt luoàn trong gioù”. Moät chöõ “luoàn” khieán caùi reùt nhö ñöôïc vaät chaát hoùa hôn, coù söï tieáp xuùc da thòt cuï theå hôn.

4/ Ñoaïn boán

Nguyeãn Du noùi “Ngöôøi buoàn caûnh coù vui ñaâu bao giôø”. ÔÛ ñaây ngöôøi cuõng buoàn maø caûnh cuõng buoàn. Buoàn nhaát laø söï troáng vaéng vaø caûnh chia lìa. Caû baøi thô gôïi yù naøy, nhöng ñeán ñoaïn cuoái nhaø thô môùi noùi tröïc tieáp nhö muoán ñöa ra moät keát luaän chaêng:

Maây vaãn töøng khoâng chim bay ñi

Khi trôøi u uaát haän chia li

Tuy nhieân caûm giaùc veà muøa thu, taâm söï veà muøa thu laø moät caùi gì moâng lung, laøm sao coù theå keát luaän thaønh moät yù naøo roõ reät. Vaäy thì toát nhaát laø noùi löûng lô:

Ít nhieàu thieáu nöõ buoàn khoâng noùi

Töïa cöûa nhìn xa, nghó ngôïi gì?

Lôøi keát luaän naèm ôû trong loøng nhöõng thieáu nöõ ñöùng töïa cöûa baâng khuaâng. Neùt maët caùc coâ thì buoàn vaø caëp maét caùc coâ thì nhìn ra xa, nghóa laø khoâng nhìn moät caùi gì cuï theå – chaéc haún laø ñang nhìn vaøo beân trong loøng mình ñeå laéng nghe nhöõng caûm giaùc buoàn nhôù moâng lung khi muøa thu tôùi. Lôøi keát luaän khoâng noùi gì roõ reät nhöng laïi gôïi môû raát nhieàu caûm nghó cho ngöôøi ñoïc.

Trong taäp Tröôøng ca, Xuaân Dieäu töøng vieát: Trôøi muoán laïnh neân ngöôøi ta caàn nhau hôn. Vaø ngöôøi naøo chæ coù moät thaân thì caàn moät ngöôøi khaùc (...) Thu, ngöôøi ta vì laïnh saép ñeán maø raát caàn ñoâi, cho neân khoâng gian ñaày nhöõng lôøi nhôù nhung, nhöõng hoàn coâ ñôn thaûo ra nhöõng tieáng thôû daøi ñeå goïi nhau”.

Ñoù phaûi chaêng cuõng laø taâm traïng cuûa taùc giaû Ñaây muøa thu tôùi vaø cuûa nhöõng thieáu nöõ trong baøi thô naøy chaêng?

Ñeà 2 : TRAØNG GIANG cuûa Huy Caän

Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, Huy Caän vieát nhieàu veà thieân nhieân, vuõ truï – Ñaây laø moät hoàn thô buoàn, noãi buoàn cuûa moät con ngöôøi gaén boù vôùi ñaát nöôùc, queâ höông, nhöng coâ ñôn baát löïc, thöôøng tìm ñeán nhöõng caûnh meânh moâng baùt ngaùt, hoang vaéng luùc chieàu taø vaø ñem ñoái laäp noù vôùi nhöõng söï vaät gôïi leân hình aûnh nhöõng thaân phaän nhoû nhoi, toäi nghieäp, bô vô trong taøn taï vaø chia lìa.

Baøi thô Traøng giang laø moät tröôøng hôïp tieâu bieåu cho nhöõng ñaëc ñieåm phong caùch noùi treân.

1/ Traøng giang nghóa laø soâng daøi. Nhöng hai chöõ noâm na “ soâng daøi” khoâng coù ñöôïc saéc thaùi tröøu töôïng vaø coå xöa cuûa hai aâm Haùn Vieät “traøng giang”. Vôùi hai aâm Haùn Vieät, con soâng trong thô töï nhieân trôû thaønh daøi hôn, trong taâm töôûng ngöôøi ñoïc, roäng hôn, xa hôn, vónh vieãn hôn trong taâm töôûng ngöôøi ñoïc. Moät con soâng döôøng nhö cuûa moät thuôû xa xöa naøo ñaõ töøng chaûy qua haøng nghìn naêm lòch söû, haøng nghìn naêm vaên hoùa vaø in boùng trong haøng nghìn aùng coå thi. Caùi caûm giaùc Traøng giang aáy laïi ñöôïc toâ ñaäm theâm bôûi lôøi thô ñeà laø “Baâng khuaâng trôøi roäng nhôù soâng daøi” (Nhôù hôø – Löûa thieâng)

2/ Khoå moät: ÔÛ hai caâu ñaàu, caûnh vaät thöïc ra töï noù khoâng coù gì ñaùng buoàn. Nhöng loøng ñaõ buoàn thì töï nhieân vaãn thaáy buoàn. Ñaây laø caùi buoàn töï trong loøng lan toûa ra theo nhöõng gôïn soùng nhoû nhaáp nhoâ “ñieäp ñieäp” vôùi nhau treân maët nöôùc moâng meânh. Cuõng noãi buoàn aáy, taùc giaû thaû troâi theo con thuyeàn xuoâi maùi laëng leõ ñeå laïi sau mình nhöõng reõ nöôùc song song.

ÔÛ hai caâu sau, noãi buoàn ñaõ tìm ñöôïc caùch theå hieän saâu saéc hôn trong noãi buoàn cuûa caûnh: aáy laø söï chia lìa cuûa “thuyeàn veà nöôùc laïi” vaø nhaát laø caûnh ngoä cuûa moät caønh cuûi lìa röøng khoâng bieát troâi veà ñaâu giöõa bao doøng xuoâi ngöôïc. Thöû töôûng töôïng: moät caønh cuûi khoâ gaày guoäc chìm noåi giöõa baùt ngaùt traøng giang... Buoàn bieát maáy!

3/ Khoå hai: Böùc tranh veõ theâm ñaát theâm ngöôøi. Caùi buoàn ôû ñaây gôïi leân ôû caùi tieáng xaøo xaïc chôï chieàu ñaõ vaõn töø moät laøng xa nôi moät coàn caùt heo huùt naøo vaúng laïi. Coù thoaùng hôi tieáng cuûa con ngöôøi ñaáy, nhöng mô hoà vaø chæ gôïi theâm khoâng khí taøn taï, vaéng veû, chia lìa. Hai caâu cuoái cuûa khoå thô ñoät ngoät ñaåy cao vaø môû roäng khoâng gian cuûa caûnh thô theâm ñeå caøng laøm cho caùi beán soâng vaéng kia trôû thaønh coâ lieâu hôn:

Naéng xuoáng, trôøi leân saâu choùt voùt.

Soâng daøi, trôøi roäng, beán coâ lieâu

4/ Khoå ba: Caûnh meânh moâng buoàn vaéng caøng ñöôïc nhaán maïnh hôn baèng hai laàn phuû ñònh:

Meânh moâng khoâng moät chuyeán ñoø ngang

Khoâng caàu gôïi chuùt nieàm thaân maät...

Khoâng coù moät con ñoø, khoâng coù moät caây caàu, nghóa laø hoaøn toaøn khoâng boùng ngöôøi hay moät caùi gì gôïi ñeán tình ngöôøi, loøng ngöôøi muoán qua laïi gaëp gôõ nhau nôi soâng nöôùc.

Chæ coù nhöõng caùnh beøo ñang troâi daït veà ñaâu: laïi theâm moät hình aûnh cuûa coâ ñôn, cuûa tan taùc, chia lìa.

5/ Khoå boán: Chæ coù moät caùnh chim xuaát hieän treân caûnh thô. Xöa nay thô ca noùi veà caûnh hoaøng hoân thöôøng vaãn toâ ñieåm theâm moät caùnh chim treân neàn trôøi:

Chim hoâm thoi thoùp veà röøng

(Nguyeãn Du)

Ngaøn mai gioù cuoán chim bay moûi.

(Baø Huyeän Thanh Quan)

Chim moûi veà röøng tìm choán truù

(Hoà Chí Minh)

Baøi thô Huy Caän cuõng coù moät caùnh chim chieàu nhöng ñuùng laø moät caùnh chim chieàu trong “thô môùi”, neân noù nhoû nhoi hôn, coâ ñôn hôn. Noù chæ laø moät caùnh chim nhoû (chim nghieâng caùnh nhoû) treân moät neàn trôøi “lôùp lôùp maây cao ñuøn nuùi baïc”. Vaø caùnh chim nhoû ñang sa xuoáng phía chaân trôøi xa nhö moät tia naéng chieàu rôùt xuoáng.

Ngöôøi ta vaãn noùi ñeán yù vò coå ñieån cuûa baøi thô. Noù theå hieän ôû hình aûnh nhaø thô moät mình tröôùc vuõ truï ñeå caûm nhaän caùi vónh vieãn, caùi voâ cuøng cuûa khoâng gian, thôøi gian ñoái vôùi kieáp ngöôøi. YÙ vò coå ñieån aáy laïi ñöôïc toâ ñaäm theâm baèng moät töù thô Ñöôøng.

Loøng queâ dôïn dôïn vôøi con nöôùc

Khoâng khoùi hoaøng hoân cuõng nhôù nhaø

Taùc giaû Traøng giang tuy noùi “khoâng khoùi hoaøng hoân” nhöng chính laø ñaõ baèng caùch aáy ñöa theâm “khoùi hoaøng hoân Thoâi Hieäu” vaøo trong baøi thô cuûa mình ñeå laøm giaøu theâm caùi buoàn vaø noãi nhôù cuûa ngöôøi löõ thöù tröôùc caûnh traøng giang.

6/ Moãi ngöôøi Vieät Nam ñoïc Traøng giang ñeàu lieân töôûng ñeán moät caûnh soâng nöôùc naøo mình ñaõ ñi qua. Coù moät caùi gì raát quen thuoäc ôû hình aûnh moät caønh cuûi khoâ hay nhöõng caùnh beøo chìm noåi treân soùng nöôùc meânh moâng, ôû hình aûnh nhöõng coàn caùt, laøng maïc ven soâng, ôû caûnh chôï chieàu xaøo xaïc, ôû moät caùnh chim chieàu.

Moät nhaø caùch maïng hoaït ñoäng bí maät thôøi Phaùp thuoäc moãi laàn qua soâng Hoàng laïi nhôù ñeán baøi Traøng giang. Tình yeâu ñaát nöôùc queâ höông laø noäi dung caûm ñoäng nhaát cuûa baøi thô.

Coøn “caùi toâi Thô môùi” thì taát nhieân laø phaûi buoàn. Thô Huy Caän laïi caøng buoàn. Buoàn thì caûnh khoâng theå vui. Huoáng chi laïi gaëp caûnh buoàn. Nhöng trong noãi coâ ñôn cuûa nhaø thô, ta caûm thaáy moät nieàm khaùt khao ñöôïc gaàn guõi,hoøa hôïp, caûm thoâng giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi trong tình ñaát nöôùc , tình nhaân loaïi – nieàm khaùt khao coù moät chuyeán ñoø ngang hay moät chieác caàu thaân maät noái lieàn hai bôø soâng nöôùc Traøng giang.

Ñeà 3 : ÑAÂY THOÂN VÓ DAÏ – Haøn Maëc Töû

Caên cöù vaøo baûn thaân vaên baûn thô, ta thaáy noåi leân haøng ñaàu laø hình aûnh Hueá ñeïp vaø thô. Baøi thô goàm 3 khoå, 12 caâu thaát ngoân. Moãi khoå thô döôøng nhö ñöôïc daønh ñeå noùi veà moät phöông dieän cuûa Hueá.

1/ “Sao anh khoâng veà chôi thoân Vó?” Caâu hoûi laøm soáng daäy kyû nieäm veà thoân Vó, noùi roäng hôn veà xöù Hueá, trong taâm hoàn ñaèm thaém vaø thô moäng cuûa Haøn Maëc Töû.

Caûnh buoåi sôùm nôi thoân Vó: Naéng môùi leân, chieáu saùng, laáp loaùng nhöõng haøng cau. Vó Daï coù nhöõng haøng cau thaúng taép thaân cao vöôït leân treân caùc maùi nhaø vaø nhöõng taùn caây. Nhöõng taøu cao con boùng loaùng söông ñeâm nhö huùt laáy aùnh saùng luùc ban mai.

“Vöôøn ai möôùt quaù xanh nhö ngoïc” laø caâu thô khoâng coù gì ñaëc saéc taân kyø laém veà maët saùng taïo hình aûnh vaø töø ngöõ, nhöng caøng nghó caøng thaáy taû nhöõng vöôøn caây töôi toát, xum xueâ cuûa Vó Daï cuõng chæ coù theå noùi nhö theá maø thoâi. Moãi ngoâi nhaø ôû Vó Daï, noùi chung ôû Hueá, ñöôïc goïi laø nhöõng nhaø vöôøn. Vöôøn boïc quanh nhaø, gaén vôùi ngoâi nhaø xinh xinh thöôøng laø nhaø treät, thaønh moät caáu truùc thaåm mó chaët cheõ. Xuaân Dieäu goïi moãi caáu truùc aáy laø moät baøi thô töù tuyeät. Vì theá vöôøn ñöôïc chaêm soùc chu ñaùo – Nhöõng caây caûnh vaø caây aên quaû ñeàu xanh toát môn môûn vaø saïch seõ, döôøng nhö ñöôïc caét tæa, lau chuøi, maøi giuõa thaønh nhöõng caønh vaøng laù ngoïc. Söï ví von ôû ñaây ñöôïc naâng leân theo höôùng caùch ñieäu hoaù. Khuynh höôùng caùch ñieäu hoùa ñöôïc ñaåy leân cao hôn nöõa ôû caâu thöù tö: “Laù truùc che ngang maët chöõ ñieàn”. Ñaõ goïi laø caùch ñieäu hoùa thì khoâng neân hieåu theo nghóa taû thöïc, tuy raèng caùch ñieäu hoaù cuõng xuaát phaùt töø söï thöïc: thaáp thoaùng ñaèng sau nhöõng haøng raøo xinh xaén, nhöõng khoùm truùc, coù boùng ai ñoù kín ñaùo, dòu daøng, phuùc haäu.

2/ Trong khoå thô thöù hai, doøng kyû nieäm vaãn tieáp tuïc. Nhôù Hueá khoâng theå khoâng nhôù doøng soâng Höông.

Doøng soâng Höông, gioù vaø maây. Con thuyeàn ai ñoù ñaäu döôùi aùnh traêng nôi beán vaéng... Boán caâu thô nhö dieãn taû caùi nhòp ñieäu nheï nhaøng, chaäm raõi cuûa Hueá.

Gioù theo loái gioù maây ñöôøng maây

Doøng nöôùc buoàn thiu, hoa baép lay

Caùi tinh teá ôû ñaây taû laøn gioù thoåi raát nheï, khoâng ñuû cho maây bay, khoâng ñuû cho nöôùc gôïn, nhöng gioù vaãn run leân nheø nheï cho hoa baép lay. Taát nhieân ñaây phaûi laø caûnh soâng Höông chaûy qua Vó Daï löõng lôø troâi veà phía cöûa Thuaän. Ñuùng laø nhòp ñieäu cuûa Hueá roài.

Hai caâu tieáp theo ñaày traêng. Caûnh trong kyû nieäm neân caûnh cuõng chuyeån theo loâgich cuûa kyû nieäm. Caûnh soâng Höông khoâng gì thô moäng hôn laø döôùi aùnh traêng – Haøn Maëc Töû cuõng khoâng meâ gì hôn laø meâ traêng. Traêng trôû thaønh nhaân vaät coù tính huyeàn thoaïi trong nhieàu baøi thô cuûa oâng. AÙnh traêng huyeàn aûo traøn ñaày vuõ truï, taïo neân moät khoâng khí hö aûo, nhö laø trong moäng:

Thuyeàn ai ñaäu beán soâng traêng gioù

Coù chôû traêng veà kòp toái nay?

Phaûi ôû trong moäng thì soâng môùi coù theå laø “soâng traêng” vaø thuyeàn môùi coù theå “chôû traêng veà” nhö moät du khaùch treân soâng Höông... Hình aûnh thuyeàn chôû traêng khoâng gì môùi, nhöng “soâng traêng” thì coù leõ laø cuûa Haøn Maëc Töû.

3/ Khoå thöù ba: Ngöôøi xöa nôi thoân Vó.

Nhôù caûnh khoâng theå khoâng nhôù ngöôøi. Ngöôøi phuø hôïp vôùi caûnh Hueá khoâng gì hôn laø nhöõng coâ gaùi Hueá. Ai laøm thô veà Hueá maø chaúng nhôù ñeán nhöõng coâ gaùi naøy (Hueá ñeïp vaø thô cuûa Nam Traân. Döûng döng cuûa Toá Höõu...)

Nhöõng khoå thô döôøng nhö môû ñaàu baèng moät lôøi thoát ra tröôùc moät hình aûnh ai ñoù tuy môø aûo nhöng coù thöïc:

Mô khaùch ñöôøng xa khaùch ñöôøng xa

AÙo em traéng quaù nhìn khoâng ra

Môø aûo vì “khaùch ñöôøng xa” vaø “nhìn khoâng ra” nhöng coù thöïc vì “aùo em traéng quaù”. Hình aûnh bieát bao thaân thieát nhöng cuõng raát ñoãi xa vôøi. Xa, khoâng chæ laø khoaûng caùch khoâng gian maø coøn laø khoaûng caùch cuûa thôøi gian, vaø moái tình cuõng xa vôøi – vì voán xöa ñaõ gaén boù, ñaõ höùa heïn gì ñaâu. Vì theá maø “ai bieát tình ai coù ñaäm ñaø?”

“Ai” laø anh hay laø em? Coù leõ laø caû hai. Giöõa hai ngöôøi (Haøn Maëc Töû vaø coâ gaùi maø nhaø thô ñaõ töøng thaàm yeâu troäm nhôù) laø “söông khoùi” cuûa khoâng gian, cuûa thôøi gian, cuûa moái tình chöa coù lôøi öôùc heïn, laøm sao bieát ñöôïc coù ñaäm ñaø hay khoâng? Lôøi thô cöù baâng khuaâng hö thöïc vaø gôïi moät noãi buoàn xoùt xa.

Nhöng khoå thô khoâng chæ minh hoaï cho moái tình cuï theå giöõa nhaø thô vaø ngöôøi baïn gaùi. Ñaët trong doøng kyû nieäm veà Hueá, ta thaáy hieän leân trong söông khoùi cuûa ñaát kinh ñoâ hình aûnh raát ñaëc tröng cuûa caùc coâ gaùi Hueá. Nhöõng coâ gaùi Hueá thöôøng e leä quaù, kín ñaùo quaù neân xa vôøi, hö aûo quaù. Nhöõng coâ gaùi aáy khi yeâu, lieäu tình yeâu coù ñaäm ñaø chaêng? Ñaây khoâng phaûi laø söï ñaùnh giaù hay traùch moùc ai. Tình yeâu caøng thieát tha, caøng hay ñaët ra nhöõng nghi vaán nhö vaäy.

Tình trong thô bao giôø cuõng laø tình rieâng. Nhöng tình rieâng chæ coù yù nghóa khi noùi ñöôïc tình cuûa moïi ngöôøi. Pheùp bieän chöùng cuûa tình caûm ngheä só laø nhö vaäy. Ñoái vôùi söï tieáp nhaän cuûa ngöôøi ñoïc, noåi leân tröôùc heát trong khoå thô naøy, cuõng nhö trong toaøn boä baøi thô vaãn laø hình aûnh thô moäng vaø ñaùng yeâu cuûa caûnh vaø ngöôøi xöù Hueá.

Ñeà 4 : TOÁNG BIEÄT HAØNH cuûa Thaâm Taâm

Trong phong traøo Thô môùi cuûa nhöõng nhaø thô saùng taùc khoâng nhieàu nhöng aán töôïng ñeå laïi raát saâu ñaäm. Thaâm Taâm laø moät tröôøng hôïp nhö vaäy. Neùt rieâng trong thô oâng laø gioïng ñieäu traàm huøng vaø raén roûi, noùi leân noãi day döùt veà theá söï vaø con ngöôøi.

1/ Toáng bieät haønh laø moät baøi thô hay. Ñeà taøi “ Toáng bieät” laø moät ñeà taøi quen thuoäc trong kho taøng thô ca Vieät Nam vaø thô ca theá giôùi. Thaâm Taâm ñaõ choïn ñeà taøi naøy vaø vieát theo theå haønh, moät theå thô coå phong coù tröôùc thô Ñöôøng luaät, vieát khaù töï do, phoùng khoaùng. Ngoaøi Toáng bieät haønh, oâng coøn vieát moät soá baøi thô khaùc theo theå thô naøy nhö Can tröôøng haønh, Voïng nhaân haønh, Taïm bieät haønh.

Ñeà taøi khoâng môùi, theå thô coå, nhöng taùc giaû laïi ñöa ñöôïc vaøo ñoù caùi khoâng khí cuûa thôøi ñaïi mình ñang soáng, caùi hoaøi baõo cuûa con ngöôøi ñöông thôøi neân ñaõ taïo ra neùt ñoäc ñaùo cuûa baøi thô.

Baøi thô dieãn taû taâm traïng vaø suy tö cuûa “ngöôøi tieãn” sau khi tieãn “ngöôøi ñi” (ly khaùch) ra ñi tìm “chí lôùn”. “Ngöôøi tieãn” vaø “ngöôøi ñi” laø hai ngöôøi baïn cuøng chí höôùng, oâm aáp chí tung hoaønh, khoâng muoán soáng taàm thöôøng. “Ta” trong baøi thô naøy laø ngöôøi tieãn; “ly khaùch”, “ngöôøi” laø “ngöôøi ra ñi”.

2/ Ñoaïn ñaàu baøi thô (“Ñöa ngöôøi... meï giaø cuõng ñöøng mong”) mieâu taû noãi loøng ngöôøi ñöa tieãn vaø söï quyeát chí ra ñi cuûa ngöôøi ñi.

Boán caâu môû ñaàu cho thaáy noãi loøng xao xuyeán thaûng thoát cuûa “ngöôøi tieãn” khi “toáng bieät” ngöôøi ra ñi. ÔÛ ñaây coù noãi xuùc ñoäng phaáp phoûng, coù noãi buoàn baõ lo aâu (Sao coù tieáng soùng ôû trong loøng. Sao ñaày hoaøng hoân trong maét trong). Taïi sao ngöôøi ñöa tieãn laïi coù taâm traïng aáy? Bôûi leõ ngöôøi ñöa tieãn hieåu raèng mình ñang tieãn moät ngöôøi quyeát chí ra ñi maø khoâng theå khuyeân can, khoâng theå níu keùo. Ngöôøi ra ñi quyeát hieán thaân cho “ chí lôùn”, quyeát khoâng trôû veà vôùi “hai baøy tay khoâng”. Cho neân “khoâng bao giôø noùi trôû laïi”, “ba naêm meï giaø cuõng ñöøng mong”. Cuoäc “toáng

bieät” coù theå thaønh ra cuoäc vónh bieät. Con ñöôøng nhoû ít ngöôøi ñi, ñaày khoù khaên traéc trôû cuoán huùt ngöôøi ñi roài, ñöøng mong chi ngaøy gaëp laïi. Cho neân duø laø cuøng chí höôùng, duø khoâng phaûn ñoái vieäc ra ñi, maø ngöôøi tieãn vaãn khoâng khoûi thaûng thoát, taùi teâ keâu leân “Ly khaùch! ly khaùch! Con ñöôøng nhoû”. Ngöôøi tieãn goïi theo ngöôøi ra ñi nhö muoán níu keùo laïi caùi hình boùng daùng khuaát daàn treân con ñöôøng nhoû.

3/ Ñoaïn hai cuõng laø ñoaïn cuoái baøi thô (Ta bieát ngöôøi buoàn... nhö hôi röôïu say)... Sau khi “ngöôøi ñi” ñaõ ñi roài, ngöôøi tieãn nhôù laïi ngöôøi ra ñi vaø noãi loøng “ngöôøi ra ñi” hieän leân trong söï nhôù laïi ñoù.

Neáu nhö ôû ñoaïn tröôùc “ngöôøi ra ñi” ñöôïc mieâu taû coù veû nhaát quyeát (“Moät giaõ gia ñình, moät döûng döng”) thì ôû ñoaïn naøy taùc giaû mieâu taû “ngöôøi ra ñi” cuõng ñaày day döùt: “Ta bieát ngöôøi buoàn chieàu hoâm tröôùc” laïi ”bieát ngöôøi buoàn saùng hoâm nay” nöõa, chöù khoâng phaûi nhö caùi veû “döûng döng” luùc ra ñi.

”Ta bieát ngöôøi buoàn chieàu hoâm tröôùc” vì moät chò, roài hai chò khoùc heát nöôùc maét ”khuyeân noát em trai doøng leä soùt”. Coù gì laøm duyeân côù ñeàu ñöôïc ñöa ra khuyeân noát, khuyeân heát. Doøng leä soùt laø nhöõng gioït nöôùc maét cuoái cuøng. Heát chò naøy ñeán chò kia, heát gioït nöôùc maét naøy ñeán gioït nöôùc maét khaùc ñaõ chaûy ñeán caïn kieät ñeå khuyeân em ôû laïi. Tröôùc moät tình caûm nhö theá ta hieåu ngöôøi buoàn laém. Ñoù chính laø moät noãi caûm thoâng.

“Ta bieát ngöôøi buoàn saùng hoâm nay” khi “em nhoû ngaây thô ñoâi maét bieác”, “goùi troøn thöông tieác” trong chieác khaên tay ñöa taëng... Nhö theá, heát “chieàu hoâm tröôùc” ñeán “saùng hoâm sau”, heát chò roài ñeán em, taát caû nhöõng gì yeâu thöông ruoät raø maùu muû ñeàu muoán giöõ laïi ngöôøi ra ñi .

Nhöng ngöôøi ra ñi vaãn döùt aùo ra ñi. “Doøng leä soùt” cuûa chò, “ñoâi maét bieác” cuûa em, roài meï giaø “naéng ngaõ caønh daâu” cuõng khoâng theå ngaên caûn ñöôïc, níu keùo ñöôïc söï quyeát chí ra ñi cuûa ngöôøi ñi. Khi ngöôøi ñi ñaõ ñi roài, ngöôøi tieãn vaãn nhö chöa daùm tin:

Ngöôøi ñi ? ÖØ nhæ, ngöôøi ñi thöïc!

“Ngöôøi ñi ?” vôùi moät daáu chaám hoûi nhö ngôõ ngaøng: ngöôøi ñi thaät roài sao? Hai tieáng “öø nhæ” xen vaøo ñaây nhö moät söï baøng hoaøng ñeán ngaån ngô. “Theá laø ngöôøi ñi thöïc” roài! Ngöôøi tieãn bieát ngöôøi ra ñi ñaõ ñi thöïc roài, ñi thöïc vôùi moät söï gaéng göôïng, söï daèn loøng ñeán ñau ñôùn:

Meï thaø coi nhö chieác laù bay

Chò thaø coi nhö laø haït buïi

Em thaø coi nhö hôi röôïu say

“Thaø coi nhö” laëp laïi ba laàn vôùi ba ngöôøi thaân yeâu nhaát: moät söï löïa choïn ñau ñôùn, moät söï “döùt aùo” naëng tróu loøng, chöù naøo ñaâu phaûi coá laøm ra veû “döûng döng” nhö ôû treân kia.

4/ “Toáng bieät haønh” laø moät baøi thô “toáng bieät”; coù keû ôû ngöôøi ñi. Ngöôøi ôû, loøng xao xuyeán taùi teâ; ngöôøi ñi cuõng ñau ñôùn tróu loøng. Nhöng duø sao ngöôøi ñi cuõng quyeát chí leân ñöôøng, ñeå thöïc hieän chí lôùn cuûa mình, chöù nhaát ñònh khoâng ñaém mình trong söï ngoät ngaït, tuø tuùng. Caùi quyeát chí “ toáng bieät” aáy laøm cho baøi thô thaät giaøu chaát laõng maïn vaø ñaày haøo khí.

Trong Thi nhaân Vieät Nam nhaø pheâ bình Hoaøi Thanh thaät tinh teá khi cho raèng: “Trong baøi Toáng bieät haønh thaáy soáng laïi caùi khoâng khí rieâng cuûa nhieàu baøi thô coå. Ñieäu thô gaáp. Lôøi thô gaét. Caâu thô raén roûi, gaân guoác, khoâng meàm maïi, uyeån chuyeån nhö phaàn nhieàu thô baây giôø. Nhöng vaãn ñöôïm chuùt baâng khuaâng khoù hieåu cuûa thôøi ñaïi”. Baøi thô khoù hieåu vì töø ngöõ trong thô haøm suùc, doàn neùn, nhieàu choã tónh löôïc; giöõa caùc doøng thô coù nhieàu khoaûng troáng taïo thaønh moät veû ñeïp bí aån vaø coå kính raát hieám thaáy trong thô ca hieän ñaïi.

Ñeà 5 : Phaân tích böùc tranh phoá huyeän ngheøo trong truyeän ngaén

“Hai ñöùa treû” – Thaïch Lam

“Hai ñöùa treû” tuy chöa phaûi laø truyeän ngaén hay nhaát nhöng laïi khaù tieâu bieåu cho phong caùch ngheä thuaät cuûa Thaïch Lam: bình dò, nheï nhaøng maø tinh teá, thaâm thuyù. Truyeän döôøng nhö chaúng coù gì: haàu nhö khoâng coù coát truyeän, chaúng coù xung ñoät gay caán, chaéng coù gì ñaëc bieät caû. “Hai ñöùa treû” chæ laø moät maûng ñôøi thöôøng bình laëng cuûa moät phoá huyeän ngheøo töø luùc chieàu xuoáng cho tôùi ñeâm khuya, vôùi höông vò maøu saéc, aâm thanh quen thuoäc: tieáng troáng thu khoâng caát treân moät chieác choøi nhoû, moät raùng chieàu ôû phía chaân trôøi, moät muøi vò aâm aåm cuûa ñaát, tieáng choù suûa, tieáng eách nhaùi, tieáng muoãi vo ve... nhöõng aâm thanh cuûa maáy ngöôøi beù nhoû, thöa thôùt, moät quaùn nöôùc cheø töôi, moät gaùnh haøng phôû, moät caûnh vaõn chôï chieàu vôùi voû nhaõn, voû thò, raùc röôûi vaø nhöõng ñöùa treû con nhaø ngheøo ñang cuùi lom khom tìm toøi, nhaët nhaïnh, moät ñoaøn taøu ñeâm löôùt qua... vaø noãi buoàn mô hoà vôùi nhöõng khao khaùt ñeán toäi nghieäp cuûa “Hai ñöùa treû”

Chuyeän haàu nhö chæ coù theá.

Nhöng nhöõng hình aûnh taàm thöôøng aáy, qua taám loøng nhaân haäu, qua ngoøi buùt tinh teá, giaøu chaát thô cuûa Thaïch Lam laïi nhö coù linh hoàn, lung linh muoân maøu saéc, coù khaû naêng laøm xao ñoäng ñeán choã thaàm kín vaø nhaïy caûm nhaát cuûa theá giôùi xuùc caûm, coù khaû naêng ñaùnh thöùc vaø khôi gôïi bieát bao tình caûm xoùt thöông, day döùt, dòu daøng, nhaân aùi.

Ñoù laø truyeän cuûa “Hai ñöùa treû” nhöng cuõng laø truyeän cuûa caû moät phoá huyeän ngheøo vôùi nhöõng con ngöôøi beù nhoû thöa thôùt, toäi nghieäp ñang aâm thaàm ñi vaøo ñeâm toái.

Ít coù taùc phaåm naøo hình aûnh ñeâm toái laïi ñöôïc mieâu taû ñaäm ñaëc, trôû ñi trôû laïi... nhö moät aùm aûnh khoâng döùt nhö trong truyeän “Hai ñöùa treû” cuûa Thaïch Lam: taùc phaåm môû ñaàu baèng nhöõng daáu hieäu cuûa moät “ngaøy taøn” vaø keát thuùc baèng moät “ñeâm tòch mòch ñaày boùng toái”, ôû trong ñoù, maøu ñen, boùng toái bao truøm vaø ngöï trò taát caû: ñöôøng phoá vaø caùc ngoõ con daàn daàn chöùa ñaày boùng toái, toái heát caû, con ñöôøng thaêm thaúm ra soâng, con ñöôøng qua chôï veà nhaø, caùc ngoõ vaøo laøng laïi saãm ñen hôn nöõa. Moät tieáng troáng caàm canh ôû huyeän ñaùnh tung leân moät tieáng ngaén, khoâ khan, khoâng vang ñoäng ra xa, roài cuõng chìm ngay vaøo boùng toái... Caû ñoaøn taøu töø Haø Noäi mang aùnh saùng löôùt qua trong phuùt choác roài cuõng “ñi vaøo ñeâm toái”...

Trong caùi phoâng cuûa moät khung caûnh boùng toái daøy ñaëc naøy, laø nhöõng maûnh ñôøi cuûa nhöõng con ngöôøi soáng trong taêm toái. Hoï laø nhöõng con ngöôøi bình thöôøng, chæ xuaát hieän thoaùng qua, haàu nhö chæ nhö moät caùi boùng, töø hình aûnh meï con chò Tí vôùi haøng nöôùc toài taøn ñeán moät gia ñình nhaø xaåm soáng leâ la treân maët ñaát, cho ñeán caû nhöõng con ngöôøi khoâng teân: moät vaøi ngöôøi baùn haøng veà muoän, nhöõng ñöùa treû con nhaø ngheøo cuùi lom khom nhaët nhaïnh, tìm toøi...

... Taát caû hoï khoâng ñöôïc Thaïch Lam mieâu taû chi tieát: nguoàn goác, xuaát thaân, soá phaän... nhöng coù leõ nhôø theá maø soá phaän hoï hieän leân caøng theâm beù nhoû, toäi nghieäp, ai cuõng soáng moät caùch aâm thaàm, nhaãn nhuïc, lam luõ. Vaên Thaïch Lam laø nhö theá : nheï veà taû , thieân veà gôïi vaø bieåu hieän ñôøi soáng beân trong: soáng trong laëng leõ, taêm toái nhöng giöõa hoï khoâng theå thieáu vaéng tình ngöôøi. Qua nhöõng lôøi trao ñoåi vaø nhöõng cöû chæ thaân maät giöõa hoï ta nhaän ra ñöôïc moái quan taâm, gaén boù. Vaø taát caû hoï döôøng nhö ñeàu hieàn laønh, nhaân haäu qua ngoïn buùt nhaân haäu cuûa Thaïch Lam.

Nhöng giöõa baáy nhieâu con ngöôøi, nhaø vaên chæ ñi saâu vaøo theá giôùi taâm hoàn cuûa “hai ñöùa treû”: Lieân vaø An. Chuùng chöa phaûi laø loaïi cuøng ñinh nhaát cuûa xaõ hoäi nhöng laø tieâu bieåu cho nhöõng con nhaø laønh, ñang rôi vaøo caûnh ngheøo ñoùi, beá taéc vì sa suùt, thaát nghieäp.

Khoâng phaûi ngaãu nhieân taùc giaû laáy “Hai ñöùa treû” ñeå ñaët teân cho truyeän ngaén cuûa mình. Hình aûnh taêm toái cuûa phoá huyeän vaø nhöõng con ngöôøi taêm toái khoâng keùm, soáng ôû ñaây hieän leân qua caùi nhìn vaø taâm traïng cuûa chò em Lieân, ñaëc bieät laø cuûa Lieân. Môû ñaàu taùc phaåm ta baét gaëp hình aûnh Lieân ngoài yeân laëng beân maáy quaû thuoác sôn ñen “ñoâi maét chò boùng toái ngaäp ñaày daàn vaø caùi buoàn cuûa buoåi chieàu queâ thaám vaøo taâm hoàn ngaây thô cuûa chò” vaø “chò thaáy buoàn man maùc tröôùc caùi giôø khaéc cuûa “ngaøy taøn”. Thaïch Lam khoâng mieâu taû tæ mæ ñôøi soáng vaät chaát cuûa hoï, nhaø vaên chuû yeáu ñi saâu theå hieän theá giôùi tinh thaàn cuûa Lieân vôùi noãi buoàn man maùc, mô hoà cuûa moät coâ beù khoâng coøn hoaøn toaøn treû con, nhöng cuõng chöa phaûi laø ngöôøi lôùn. Taùc giaû goïi “chò” laø vì quaû Lieân laø moät ngöôøi chæ bieát quan taâm saên soùc em baèng tình caûm trìu meán, dòu daøng, bieát ñaûm ñang taûo taàn thay meï nhöng taâm hoàn Lieân thì vaãn coøn laø taâm hoàn treû daïi vôùi nhöõng khao khaùt hoàn nhieân, thô ngaây, bình dò.

ÔÛ ñaây, nhaø vaên ñaõ nhaäp vaøo vai cuûa “hai ñöùa treû”, thaáu hieåu, caûm thoâng, chæa seû vaø dieãn taû caùi theá giôùi taâm hoàn trong saùng cuûa chò em Lieân: hình aûnh boùng toái vaø böùc tranh phoá huyeän maø ta ñaõ noùi treân kia ñöôïc caûm nhaän chuû yeáu töø noãi

nieàm khao khaùt cuûa hai ñöùa treû. Taâm hoàn treû voán öa quan saùt, sôï boùng toái vaø khaùt khao aùnh saùng. Böùc tranh phoá huyeän hieän ra chính laø qua taâm traïng naøy: “Hai chò em göôïng nheï (treân chieác choõng saép gaõy) ngoài yeân nhìn ra phoá...” Lieân troâng thaáy “maáy ñöùa treû con nhaø ngheøo ven chôï cuùi lom khom treân maët ñaát ñi laïi tìm toøi” nhöng “chính chò cuõng khoâng coù tieàn ñeå maø cho chuùng noù...”. Trôøi nhaù nhem toái, baây giôø chò em Lieân môùi thaáy thaèng cu beù xaùch ñieáu ñoùm vaø khieâng caùi gheá treân löng ôû trong ngoõ ñi ra... Hai chò em Lieân ñöùng söõng nhìn theo” baø cuï Thi “ñi laãn vaøo boùng toái... “Hai chò em ñaønh ngoài yeân treân choõng ñöa maét theo doõi nhöõng ngöôøi veà muoän töø töø ñi trong ñeâm”... “Töø khi nhaø Lieân doïn veà ñaây... ñeâm naøo Lieân vaø em cuõng phaûi ngoài treân chieác choõng tre döôùi goác caây baøng vôùi caùi toái cuûa quang caûnh phoá xung quanh”... Ñeâm toái ñoái vôùi Lieân “quen laém, chò khoâng sôï noù nöõa”. “Khoâng sôï noù nöõa” nghóa laø ñaõ töøng sôï. Chæ maát töø “khoâng sôï noù nöõa” maø gôïi ra bao lieân töôûng. Haún laø Lieân ñaõ töøng sôï caùi boùng toái daøy ñaëc ñaõ töøng bao vaây nhöõng ngaøy ñaàu môùi doïn veà ñaây. Coøn baây giôø Lieân ñaõ “quen laém”. Soáng maõi trong boùng toái roài cuõng thaønh quen, cuõng nhö khoå maõi ngöôøi ta cuõng quen daàn vôùi noãi khoå. Coù moät caùi gì toäi nghieäp, cam chòu qua hai töø “quen laém” maø nhaø vaên duøng ôû ñaây. Nhöng ngoøi buùt vaø taâm hoàn cuûa Thaïch Lam khoâng chæ döøng ôû ñaáy. Cam chòu nhöng cuõng khoâng hoaøn toaøn cam chòu, nhaø vaên ñaõ ñi saâu vaøo caùi noãi theøm khaùt aùnh saùnh trong choã saâu nhaát cuûa nhöõng taâm hoàn treû daïi. OÂng doõi theo Lieân vaø An ngöôùc maét leân nhìn voøm trôøi vaïn ngoâi sao laáp laùnh ñeå tìm soâng Ngaân haø vaø con vòt theo sau oâng thaàn noâng nhö treû thô vaãn khao khaùt nhöõng ñieàu kì dieäu trong truyeän coå tích, nhöng vuõ truï thaêm thaúm bao la ñoái vôùi taâm hoàn hai ñöùa treû nhö ñaày bí maät, laïi quaù xa laï laøm moûi trí nghó, neân chæ moät laùt, hai em laïi cuùi nhìn veà maët ñaát, vaø quaàng saùng thaân maät xung quanh ngoïn ñeøn lay ñoäng cuûa chò Tí... Nhaø vaên chaêm chuù theo doõi töø cöû chæ, aùnh maét cuûa chuùng vaø ghi nhaän laïi theá thoâi. Nhöng chæ caàn theá, cuõng ñuû laøm nao loøng ngöôøi ñoïc. Soáng maõi trong boùng toái, “quen laém” vôùi boùng toái, nhöng caøng nhö theá, chuùng caøng khaùt khao höôùng veà aùnh saùng, chuùng theo doõi, tìm kieám, chæ mong aùnh saùng ñeán töø moïi phía: töø “ngaøn sao laáp laùnh treân trôøi”, ñeám töøng hoät saùng loït qua pheân nöùa, chuùng mô töôûng tôùi aùnh saùng cuûa quaù khöù, cuûa nhöõng kæ nieäm veà “Haø Noäi xa xaêm”, “Haø Noäi saùng röïc, vui veû vaø huyeân naùo” ñaõ luøi xa tít taép; chuùng maûi meâ ñoùn chôø ñoaøn taøu töø Haø Noäi veà vôùi “caùc toa ñeøn saùng tröng”; chuùng coøn nhìn theo caû caùi chaám nhoû cuûa chieác ñeøn xanh treo treân toa sau cuøng xa xa maõi...

Ñoù laø theá giôùi cuûa ao öôùc, duø chæ laø moät ao öôùc nhoû nhoi, duø chæ nhö laø moät aûo aûnh. Khoâng thaám ñöôïm moät taám loøng nhaân aùi saâu xa, khoâng hieåu loøng con treû, khoâng coù moät taâm hoàn nhaïy caûm giaøu chaát thô thì khoâng theå dieãn taû tinh teá ñeán theá noãi theøm khaùt aùnh saùng cuûa nhöõng con ngöôøi soáng trong boùng toái.

Ñoïc “Hai ñöùa treû”, ta coù caûm giaùc nhö nhaø vaên chaúng hö caáu saùng taïo gì. Moïi chi tieát giaûn dò nhö ñôøi soáng thöïc. Cuoäc soáng cöù hieän leân trang vieát nhö noù voán nhö vaäy. Nhöng söùc maïnh cuûa ngoøi buùt Thaïch Lam laø ôû ñaáy. Töø nhöõng chuyeän ñôøi thöôøng voán phaúng laëng, teû nhaït vaø ñôn ñieäu, nhaø vaên ñaõ phaùt hieän ra moät ñôøi soáng ñang vaän ñoäng, coù beà saâu, trong ñoù aùnh saùng toàn taïi beân caïnh boùng toái, caùi ñeïp ñeõ naèm ngay trong caùi bình thöôøng, caùi khao khaùt öôùc mô trong caùi nhaãn nhuïc cam

chòu, caùi xoân xao bieán ñoäng trong caùi bình laëng haøng ngaøy, caùi taêm toái tröôùc maét vaø nhöõng kæ nieäm saùng töôi...

Neùt ñoäc ñaùo trong buùt phaùp Thaïch Lam laø ôû choã: nhaø vaên ñaõ söû duïng ngheä thuaät töông phaûn moät caùch haàu nhö töï nhieân, khoâng chuùt toâ veõ, cöôøng ñieäu, vaø nhôø theá, böùc tranh phoá huyeän trôû neân phong phuù, chaân thaät, gôïi caûm.

Ñoïc “Hai ñöùa treû” ta bò aùm aûnh day döùt khoâng thoâi tröôùc ñeâm toái bao truøm phoá huyeän vaø xoùt xa thöông caûm tröôùc cuoäc ñôøi hiu quaïnh cam chòu cuûa nhöõng con ngöôøi soáng nôi ñaây. Nhöng “Hai ñöùa treû” cuõng thu huùt ta bôûi caùi höông vò man maùc cuûa ñoàng queâ vaøo moät “chieàu muøa haï eâm nhö ru” vaø “moät ñeâm muøa haï eâm nhö nhung vaø thoaûng qua gioù maùt”... Noù laøm soáng laïi caû moät thôøi quaù vaõng, noù ñaùnh thöùc tình caûm queâ höông ñaäm ñaø, vaø laøm giaøu taâm hoàn ta bôûi nhöõng tình caûm “eâm maùt vaø saâu kín”.

Ñeà 6 : Phaân tích taâm traïng chò em Lieân ñeâm ñeâm coá thöùc ñeå ñöôïc nhìn chuyeán taøu ñi qua phoá huyeän (Hai ñöùa treû – Thaïch Lam)

Hai ñöùa treû laø moät trong nhöõng truyeän ngaén thöôøng ñöôïc nhaéc tôùi nhieàu nhaát cuûa Thaïch Lam. Hình aûnh chuyeán taøu ñeâm chaïy qua moät phoá huyeän ngheøo thôøi tröôùc ñaõ ñöôïc Thaïch Lam mieâu taû raát kheùo leùo, ñaõ noåi leân thaønh moät hình aûnh ñaày yù nghóa, boäc loä chuû ñeà cuûa taùc phaåm.

Tröôùc heát, boái caûnh cho chuyeán taøu ñeâm xuaát hieän laø cuoäc soáng buoàn teû, ñôn ñieäu, ñaùng thöông nôi phoá huyeän. Thaïch Lam ñaõ choïn ñöôïc thôøi ñieåm ñeå laøm noåi baät nhöõng tính chaát aáy. Truyeän baét ñaàu töø tieáng troáng thu khoâng doäi xuoáng phoá huyeän, töøng tieáng, töøng tieáng moûi moøn, giöõa luùc treân baàu trôøi, aùnh ngaøy ñang daàn nhöôøng choã cho boùng hoaøng hoân, phöông taây ñoû röïc leân nhö löûa baùo hieäu moät ngaøy ñang taét. Ñeâm toái seõ ñem tôùi cho phoá huyeän nhöõng gì? Chæ coù boùng toái, söï im laëng, maø tieáng eách nhaùi ngoaøi ñoàng, tieáng muoãi keâu trong nhaø, laïi khieán cho noù caøng trôû neân vaéng laëng, hoang vu, buoàn baõ hôn. Theá ra, giöõa theá kyû hai möôi, theá kyû cuûa nhöõng ñoâ thò ñaày aáp aùnh saùng, vaãn coù nhöõng mieàn ñaát, nhieàu mieàn ñaát, soáng trong söï taêm toái cuûa cuoäc soáng haøng traêm, haøng ngaøn naêm veà tröôùc nhö vaäy ñaáy.

Phieân chôï chieàu ñaõ vaõn, nhöõng oàn aøo taáp naäp cuûa buoåi chôï ñaõ tan ñi, ñeå laïi phoá huyeän vôùi thöïc chaát cuûa noù: caùi ngheøo naøn, caùi tieâu ñieàu xô xaùc. Nhöõng ñöùa treû con lom khom tìm kieám treân caùi neàn chôï xô xaùc aáy, giöõa nhöõng raùc röôûi maø phieân chôï boû laïi, mong tìm ñöôïc chuùt gì ñôõ cho cuoäc soáng. Thaät laø moät chi tieát ñaày yù nghóa vaø raát gôïi caûm veà caùi ngheøo.

Roài ñeâm xuoáng. Cuoäc soáng coù xoân xao ñoäng ñaäy ñöôïc chuùt naøo chaêng? Quaû cuõng coù xoân xao moät chuùt ñaáy, nhöng khoâng vì theá maø veû ngheøo, veû buoàn cuûa cuoäc soáng laïi bôùt ñi. Baét ñaàu laø ngoâi haøng nöôùc cuûa con chò Tí, vôùi chieác voõng con, vaøi ba caùi baùt, moät ñieáu huùt thuoác laøo... baøy ra roài laïi thu vaøo vì vaéng khaùch. Tieáp

ñeán laø gaùnh phôû coù ngoïn löûa baäp buøng cuûa baùc Sieâu, cuõng vaéng khaùch vì ñoù laø thöù quaù xa xæ (phôû maø trôû thaønh xa xí phaåm, thaät laø moät nhaän xeùt hoùm hænh vaø ñaày xoùt xa cuûa Thaïch Lam!).

Chính giöõa caûnh tieâu ñieàu nhö vaäy cuûa phoá huyeän, Thaïch Lam ñaõ mieâu taû taâm traïng khaéc khoaûi chôø ñôïi chuyeán taøu cuûa hai chò em coâ beù Lieân. Ñoù laø hai ñöùa treû ñaõ töøng coù nhöõng ngaøy soáng ôû moät nôi khoâng ñeán noãi ngheøo khoå vaø toái taêm nhö theá. Vôùi chuùng, nhaát laø vôùi beù Lieân, nôi aáy Haø Noäi luoân ñoïng laïi nhö moät kyû nieäm xa xoâi vaø mô hoà nhöng bao giôø cuõng eâm ñeàm, ñeïp ñeõ vaø röïc rôõ aùnh saùng. Coøn giôø ñaây, nôi phoá huyeän, cuoäc soáng cuûa chuùng thieáu haún aùnh saùng vaø nieàm vui. Ngaøy naøo cuõng gioáng heät ngaøy naøo, chuùng chôø baùn cho ngöôøi ta nhöng moùn haøng nhoû nhoi khoâng heà thay ñoåi: moät bao dieâm, moät cuoän chæ, maáy baùnh xaø phoøng... Chieàu chieàu, trong boùng chaäp choaïng cuûa hoaøng hoân vaø trong tieáng muoãi vo ve, hai chò em caëm cuïi kieåm ñeám soá tieàn beù nhoû baùn ñöôïc trong ngaøy. Chi tieát veà chieác choõng tre cuõ, saép gaõy ñöôïc Thaïch Lam ñöa vaøo ñaây thaät laø ñaày yù nghóa: cuoäc soáng cuûa hai ñöùa treû môùi lôùn leân sao maø ñaõ sôùm giaø nua taøn taï! Caû chi tieát baø laõo hôi ñieân ñeán mua röôïu uoáng, cuõng gôïi leân bao noãi buoàn. Caùi theá giôùi maø caùc em Lieân vaø An tieáp caän ngaøy naøy qua ngaøy khaùc chæ coù theá. Ñaây laø nieàm vui, bieát laáy gì maø hy voïng?

May maén thay, hai ñöùa treû ñaõ tìm ñöôïc chuùt nieàm vui ñeå mong ñôïi. Moãi ñeâm chuyeán taøu töø Haø Noäi seõ ñi qua phoá huyeän trong maáy phuùt. Moãi ñeâm, hai ñöùa treû laïi chôø ñôïi chuyeán taøu. Haún caùc em ñaõ chôø ñôïi noù qua suoát moät ngaøy buoàn teû cuûa mình. Nhöng noãi ñôïi chôø baét ñaàu khaéc khoaûi töø khi boùng chieàu ñoå xuoáng. Roài trong ñeâm toái, nhöõng ngoïn ñeøn thaép leân ôû ñaèng kia, boùng hai meï con chò Tí treân ñöôøng, ngoïn löûa baäp buøng cuûa gaùnh phôû baùc Sieâu, tieáng haùt cuûa vôï choàng baùc xaåm muø... Vôùi caùc em, ñoù laø nhöõng caùi moác ñieåm böôùc ñi cuûa thôøi gian ñang cho caùc em xích gaàn laïi vôùi chuyeán taøu. Moãi ñeâm, chæ coù moät chuyeán taøu ñi qua phoá huyeän. Caùc em khoâng theå boû lôõ noù. Bôûi theá, ñaõ buoàn nguûríu caû maét, An vaø Lieân vaãn coá choáng laïi côn buoàn nguû. Cho ñeán khi, vì chôø ñôïi quaù laâu trong caùi khoâng khí buoàn teû cuûa phoá huyeän, beù An khoâng theå thöùc ñöôïc nöõa. Em goái ñaàu leân tay chò, mi maét saép söûa rôi xuoáng, coøn daën vôùi: - Taøu ñeán chò ñaùnh thöùc em daäy nheù! Thaät laø moät caûnh chôø ñôïi thieát tha nhö moïi söï chôø ñôïi thieát tha ôû treân ñôøi!.

Treân phoá huyeän aáy, giöõa taâm traïng chôø ñôïi aáy cuûa hai ñöùa treû, chuyeán taøu ñeâm ñöôïc Thaïch Lam mieâu taû tæ mæ vaø trang troïng laøm sao! Chuyeán taøu ñöôïc baùo tröôùc töø xa, vôùi hình aûnh hai ba ngöôøi caàm ñeøn loàng lung lay caùc boùng daøi, veû xoân xao cuûa nhöõng ngöôøi chôø taøu, roài ngoïn löûa xanh bieác saùt maët ñaát nhö ma trôi. Roài tieáng coøi xe löûa ôû ñaâu vang laïi trong ñeâm khuya keùo daøi ra theo ngoïn gioù xa xoâi. Chuyeán taøu ñaõ ñeán cuøng vôùi tieáng coøi ñaõ rít leân. Ñoaøn taøu vuït qua tröôùc maët. Beù An ñaõ thöùc daäy vaø taâm hoàn caû hai ñöùa treû ñeàu bò cuoán huùt bôûi chuyeán taøu. Caùc toa ñeøn ñeàu saùng tröng... nhöõng toa haïng treân sang troïng, loá nhoá ngöôøi, ñoàng vaø keàn laáp laùnh, vaø caùc cöûa kính saùng. Ñoaøn taøu ñaõ ñi qua nhöng taâm hoàn chò em Lieân thì vaãn göûi huùt theo noù maõi, nhìn noù ñeå laïi trong ñeâm toái nhöõng ñoám than ñoû bay tung treân ñöôøng saét... caùi chaám nhoû cuûa chieác ñeøn xanh... xa xa maõi roài ñi khuaát sau raëng tre. Giôø ñaây, söï töông phaûn giöõa hình aûnh ñoaøn taøu vôùi cuoäc soáng nôi phoá huyeän caøng

trôû neân roõ reät trong taâm trí cuûa ñöùa treû: ñeâm toái vaãn bao boïc xung quanh, ñoàng ruoäng meânh mang vaø yeân laëng.

Ñoïc xong truyeän HAI ÑÖÙA TREÛ, ngöôøi ñoïc khoâng theå khoâng ngaãm nghó veà yù nghóa saâu xa cuûa hình aûnh chuyeán taøu ñeâm maø Thaïch Lam ñaõ coá tình mieâu taû noù ñeå laøm noåi leân thaät roõ cuoäc soáng buoàn teû ñaùng thöông cuûa hai chò em Lieân? Vôùi caùc em, chuyeán taøu aáy laø taát caû nieàm vui vaø hi voïng. Ñoù laø Haø Noäi trong quaù khöù eâm ñeàm xa xoâi. Ñoù laø nieàm vui duy nhaát ñeå giaûi toaû cho taâm trí sau moät ngaøy meät moûi, ñôn ñieäu vaø buoàn chaùn. Ñoù laø aâm thanh, aùnh saùng, veû laáp laùnh, cuûa moät cuoäc ñôøi maø caùc em hi voïng, moät cuoäc ñôøi khaùc, hoaøn toaøn khoâng gioáng vôùi cuoäc ñôøi ngheøo naøn vaø teû nhaït nôi ñaây. Coù leõ, qua truyeän ngaén naøy, Thaïch Lam ñaõ muoán noùi vôùi chuùng ta: coù nhöõng cuoäc ñôøi môùi ñaùng thöông sao, coù nhöõng öôùc mô beù nhoû, toäi nghieäp nhöng chaân thaønh tha thieát vaø caûm ñoäng laøm sao! Nhöng daãu sao, söï chôø ñôïi cuûa caùc em cuõng cho chuùng ta moät baøi hoïc: trong cuoäc ñôøi, phaûi bieát vöôït leân caùi teû nhaït, caùi voâ vò haøng ngaøy ñeå maø hi voïng, vì coøn coù hi voïng, daãu cho hi voïng raát nhoû beù, thì môùi coù theå coøn goïi laø soáng.

HAI ÑÖÙA TREÛ khoâng thuoäc loaïi truyeän haáp daãn ngöôøi ñoïc vì söï ly kyø hay gay caán cuûa coát truyeän. Söùc maïnh vaø söùc soáng cuûa noù naèm trong vaán ñeà maø noù ñaët ra vaø caû trong thaùi ñoä cuûa Thaïch Lam ñoái vôùi cuoäc soáng: moät thaùi ñoä aáp iu ñaày loøng nhaân aùi. Chính thaùi ñoä aáy cuõng aûnh höôûng ñeán caùch vieát cuûa Thaïch Lam: tæ mæ vaø traân troïng. Truyeän tuy hôi buoàn nhöng noù giuùp cho con ngöôøi theâm yeâu thöông con ngöôøi.

Ñeà 7: Phaân tích taán bi kòch cuûa ngöôøi trí thöùc ngheøo trong xaõ hoäi cuõ qua nhaân vaät Hoä trong truyeän ngaén Ñôøi thöøa cuûa Nam Cao.

Thôøi kyø vaên hoïc 1930-1945, khoâng ai vöôït ñöôïc Nam Cao trong vieäc moâ taû taán bi kòch cuûa ngöôøi trí thöùc, nhaát laø ngöôøi trí thöùc ngheøo trong xaõ hoäi cuõ.

Chæ xeùt rieâng moät truyeän ngaén Ñôøi thöøa (in laàn ñaàu tieân vaøo cuoái naêm 1943), ta cuõng coù theå nhaän ra taán bi kòch aáy vôùi bao nghòch caûnh, beá taéc, xoùt xa.

Hoä, nhaân vaät chính cuûa Ñôøi thöøa, laø moät nhaø vaên coù taøi vaø ñaày taâm huyeát. Ngöôøi ñoïc coù theå nhaän ra ôû Hoä nhieàu neùt töï truyeän cuûa chính Nam Cao. Hoä ñaõ töøng vieát ñöôïc nhöõng taùc phaåm coù giaù trò, ñöôïc baïn beø cuøng giôùi vieát vaên vaø ngöôøi ñoïc yeâu meán, coå vuõ. Nhöng, khoâng muoán döøng laïi ôû baát kyø chaëng naøo cuûa thaønh coâng, khoâng bao giôø maõn nguyeän vôùi nhöõng gì ñaõ ñöôïc vieát ra. Hoä luoân luoân khao khaùt vöôn tôùi caùi taän thieän, taän mó cuûa ngheä thuaät. Hoä theøm khaùt nghó ñeán moät taùc phaåm “noù seõ laøm môø heát caùc taùc phaåm cuøng ra moät thôøi”.

Hoä doác loøng phuïng söï ngheä thuaät. Vôùi Hoä, ngheä thuaät laø taát caû,laø treân heát, nieàm ñam meâ ngheä thuaät cao nhaát, loaïi tröø heát moïi ñam meâ khaùc. Coâng vieäc haøng ngaøy cuûa Hoä chæ coøn coù hai thöù: ñoïc vaø vieát, khoâng vieát thì ñoïc, khoâng ñoïc thì vieát;

ñoïc ñeå caøng hoaøn thieän theâm caây buùt cuûa mình, ñoïc ñeå thöôûng thöùc caùi ñeïp chaân chính, caùi ñeïp cao thöôïng cuûa vaên chöông ngheä thuaät; vieát ñeå saùng taïo, ñeå theå hieän nhöõng khaùt voïng ñeïp ñeõ cuûa mình veà vaên chöông theá söï. Ñoïc vaø vieát, Hoä queân taát caû cuoäc ñôøi nhoû nhen, queân taát caû nhöõng khoù khaên, ngheøo tuùng cuûa moät nhaø vaên ngheøo. Trong caùch nhìn cuûa Hoä, caû caùi ngheøo tuùng aáy cuõng laø moät neùt ñeïp, caùi ñeïp cuûa moät nhaø vaên, moät con ngöôøi queân mình vì vaên chöông, ngheä thuaät.

Hoä (vaø caû Nam Cao nöõa) coù laø moät nhaø vaên “ngheä thuaät vò ngheä thuaät” khoâng? Khoâng. Bôûi vôùi Hoä, ngheà vaên thaät laø moät ngheà cao ñeïp trong ñôøi, laø moät ngheà coù yù nghóa phuïc vuï con ngöôøi, phuïng söï nhaân loaïi ôû möùc ñoä cao. Noù laøm cho con ngöôøi trôû neân phong phuù hôn, cao thöôïng hôn, nhaân aùi vaø ñoä löôïng hôn, gaàn guõi nhau hôn. Hoä töï ñoøi hoûi cao vaø khoâng bao giôø töï baèng loøng veà mình, vì caùi ñeïp, söï tuyeät ñoái cuûa ngheä thuaät, ñoàng thôøi cuõng vì moät yù thöùc traùch nhieäm cao ñoái vôùi ngöôøi ñoïc, ñoái vôùi nhaân loaïi maø Hoä phuïng söï. Ñoái vôùi Hoä, ñöa ra cho ngöôøi ñoïc moät taùc phaåm môø nhaït, noâng caïn, hôn nöõa, laïi vieát caåu thaû, laø moät vieäc laøm thieáu löông taâm, teä hôn nöõa, ñoù laø moät söï löøa gaït. Khoâng muoán chæ laøm “moät ngöôøi thôï kheùo tay” trong ngheà vaên. Hoä muoán “khôi nhöõng nguoàn chöa ai khôi, vaø saùng taïo nhöõng caùi gì chöa coù”. Cuoäc ñôøi maø soáng vôùi nhöõng hoaøi baõo nhö cuûa Hoä, luoân phaán ñaáu ñeå vöôn tôùi, ñeå hoaøn thieän, luoân nhìn thaáy moái maâu thuaãn giöõa ñieàu ñaõ laøm ñöôïc vaø ñieàu ñaùng phaûi laøm ñöôïc, luoân coá gaéng ñeå xoaù boû söï maâu thuaãn giöõa ñieàu mình ñang coù vaø caùi mình phaûi coù, phaûi vöôn tôùi; nguyeân chöøng aáy thoâi ñaõ ñuû ñeå cho ngöôøi ta khoâng yeân, ñaõ ñuû ñeå ngöôøi ta phaûi saàu khoå, nhieàu khi caûm thaáy ñoå vôõ. Nhöng khoâng chæ coù theá, taán bi kòch cuûa Hoä coøn lôùn hôn nhieàu!

Laø moät ngöôøi toân thôø caùi ñeïp, caùi cao thöôïng trong vaên chöông, Hoä cuõng muoán soáng ñeïp trong tö caùch moät con ngöôøi. Vaø Hoä ñaõ coù moät haønh ñoäng ñeïp, tuyeät ñeïp cuûa loøng nhaân aùi. Hoä ñaõ cöùu danh döï cuûa Töø, cöùu soáng ñôøi Töø, cöu mang Töø ñuùng vaøo luùc Töø caàn ñeán nhöõng ñieàu aáy nhaát. Trong tö caùch moät ngöôøi choàng, moät ngöôøi cha, Hoä muoán Töø vaø caùc con mình haïnh phuùc, ít nhaát laø khoâng khoå, khoâng ñau khoå. Nhöng Hoä ñaõ laøm ñöôïc nhöõng gì? Töø caøng ngaøy caøng khoå, caøng gaày goø, xanh xao vì thieáu thoán, ñoùi khaùt. Caùc con Hoä thì caøng nheo nhoùc, taät beänh. Nguyeân chæ nhìn thaáy caùi caûnh aáy cuõng ñaõ ñau khoå roài, ñaày bi kòch roài, bi kòch cuûa moät ngöôøi muoán laøm ñieàu toát, muoán haïnh phuùc cho ngöôøi khaùc maø khoâng sao laøm ñöôïc.

Tuy nhieân bi kòch chính cuûa Hoä laø ôû choã naøy: moái maâu thuaãn giöõa khaùt voïng cuûa moät ngöôøi ngheä só vôùi öôùc muoán laøm moät con ngöôøi toát ñeïp. Ñeå coù tieàn coù theå nuoâi vôï nuoâi con (daàu chæ coù möùc ñoä thieáu ñoùi), Hoä phaûi vieát voäi nhöõng taùc phaåm maø ngay khi bieát ra xong, chính Hoä ñaõ thaáy chaùn. Hoä phaûi choáng laïi ngay chính mình, vi phaïm ngay nhöõng tieâu chuaån maø Hoä ñaët ra cho mình trong tö caùch nhaø ngheä só. Vieát vaên ñeå kieám tieàn, vieát voäi, vieát caåu thaû, ñoù laø ñieàu khoâng theå tha thöù, khoâng theå baøo chöõa ñöôïc, ñoái vôùi Hoä. Nhöng ñeå laøm moät ngöôøi ngheä só chaân chính ö ? Thì Hoä phaûi boû maëc vôï con, thaäm chí taøn nhaãn vôùi vôï con. Nhöng nhö theá, vôùi Hoä, laïi laø heøn nhaùt, laø voâ löông taâm, cuõng khoâng theå tha thöù ñöôïc. Hoä ñaõ chaúng töøng neâu nhö moät tieâu chuaån soáng laø gì: Keû maïnh chính laø keû giuùp ñôõ keû khaùc treân ñoâi vai mình”. Hoä khoâng theå choïn laáy moät trong hai con ñöôøng: hi sinh ngheä thuaät

ñeå laøm moät ngöôøi choàng, ngöôøi cha toát, hoaëc vì caùi ñeïp toái thöôïng cuûa ngheä thuaät maø hi sinh phaàn con ngöôøi, laøm moät con ngöôøi nhaãn taâm, voâ traùch nhieäm. Caû hai thöù traùch nhieäm ôû Hoä ñeàu ñöôïc yù thöùc raát cao. Hoä khoâng coù quyeàn, vaø khoâng theå choïn laáy vaø hi sinh baát kyø phaàn naøo. Taán bi kòch thöôøng xuyeân dai daúng cuûa Hoä chính laø ôû ñoù. Treân caû hai phöông dieän traùch nhieäm, Hoä ñeàu caûm thaáy mình laøm ñöôïc ôû möùc toài nhaát. Vì theá maø Hoä luoân luoân leân aùn mình, töï xæ vaû mình. Taán bi kòch aáy trôû thaønh moät chöùng u uaát traàm kha nôi Hoä, coù nhöõng luùc ñaõ boäc phaùt leân. Nhöõng luùc aáy, nhöõng luùc say röôïu, Hoä ñaõ choïn laáy moät, ñaõ muoán tìm moät giaûi phoùng cöïc ñoan nhaát. Nhöng roài tænh côn say, tình theá vaãn vaäy, caùi voøng laån quaån vaãn vaäy, xem chöøng laïi naëng neà, bi ñaùt hôn.

Ñôøi thöøa keát thuùc baèng moät laàn tænh röôïu cuûa Hoä sau moät côn say (tröôùc ñoù ñaõ bao nhieâu laàn nhö theá?), Hoä khoùc tröôùc caùi daùng naèm nguû khoå sôû cuûa Töø, trong voøng tay gaày yeáu cuûa Töø. Caû Töø cuõng khoùc. Hoä khoùc vì hoái haän ñaõ teä baïc, ñaõ toû ra thoâ baïo vôùi Töø. Nhöng nguyeân nhaân chính, haún Hoä ñaõ khoùc cho noãi ñau cuûa mình, khoùc vì caùi beá taéc cuûa ñôøi mình, khoùc söï tan vôõ thaûm thöông cuûa hoaøi baõo to taùt vaø ñeïp nhaát cuûa mình. Roài caû Töø nöõa, Töø cuõng khoùc vì coâ ñaõ mô hoà nhaän ra ñieàu ñoù.

Ñôøi thöøa coù phaûi laø taán bi kòch muoân ñôøi cuûa ngöôøi trí thöùc? Ngöôøi ta coù theå vöøa soáng vôùi hoaøi baõo lôùn lao hieán daâng cho söï nghieäp, vöøa soáng vôùi phaàn con ngöôøi toát ñeïp cuûa mình khoâng? Ñöôïc laém chöù. Theá thì nguyeân nhaân bi kòch cuûa Hoä ôû ñaâu? Chính laø ôû söï beá taéc chaät heïp cuûa ñôøi soáng. Caùi voøng laån quaån maø xaõ hoäi ñaõ kheùp chaët laïi treân thaân phaän ngöôøi trí thöùc ngheøo trong xaõ hoäi cuõ, ñaëc bieät xaõ hoäi Vieät Nam thôøi kyø 1930-1945.

Nam cao, vôùi Ñôøi thöøa, ñaõ ñeå laïi cho ta moät böùc tranh hieän thöïc, ñoàng thôøi cuõng ñeå laïi cho ta moät thoâng ñieäp. Ngöôøi ta coù theå soáng maø khoâng caûm thaáy ñôøi mình laø ñôøi thöøa; khoâng caûm thaáy soáng laø soáng moøn, laø moät caùch cheát moøn. Muoán theá, phaûi giaät tung heát nhöõng caùi laån quaån, nhöõng beá taéc cuûa ñôøi soáng ñi. Cuoäc khôûi nghóa thaùng Taùm ñaõ laøm coâng vieäc ñoù.

Ñeà 8: Phaân tích nhaân vaät Chí Pheøo trong taùc phaåm cuøng teân cuûa Nam Cao ñeå laøm noåi baät bi kòch cöï tuyeät quyeàn laøm ngöôøi cuûa Chí Pheøo

Khi “Ñoâi löùa xöùng ñoâi” (töùc Chí Pheøo) xuaát hieän treân vaên ñaøn (1941) thì vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn ñaõ qua moät thôøi kyø phaùt trieån röïc rôõ. Laø ngöôøi ñeán muoän, nhöng Nam Cao ñaõ töï khaúng ñònh mình baèng nhöõng khaùm phaù ngheä thuaät môùi meû, ñem ñeán cho vaên hoïc ñöông thôøi moät tieáng noùi rieâng ñaëc saéc.

Hôn naêm möôi naêm ñaõ troâi qua, taùc phaåm Chí Pheøo ngaøy theâm ñöôïc khaúng ñònh, ñöôïc khaùm phaù töø nhöõng goùc ñoä môùi meû vaø chaéc chaén seõ toàn taïi vónh vieãn trong lòch söû vaên hoïc Vieät Nam nhö moät taùc phaåm öu tuù.

Döôùi moät ngoïn buùt taøi hoa, linh hoaït, giaøu bieán hoaù: khi keå, khi taû, khi saéc laïnh taøn nhaãn, luùc haøi hoøa bôõn côït, luùc tröõ tình thaém thieát, khi trieát lyù saéc beùn, khi quaèn quaïi ñau ñôùn... cuoäc soáng cöù hieän leân vôùi bieát bao tình huoáng, bao caûnh ngoä, bao chi tieát soáng ñoäng. Ñoâi khi, chæ moät cöû chæ, moät lôøi noùi, moät phaùc thaûo ñôn sô... maø hieän leân moät chaân dung, loä nguyeân hình moät tính caùch... Cöù theá, taùc phaåm taïo neân moät söùc loâi cuoán haáp daãn töø doøng ñaàu tieân cho ñeán doøng keát thuùc. Gaáp saùch laïi roài, ta vaãn bò aùm aûnh khoâng thoâi bôûi tieáng keâu cöùu cuûa moät con ngöôøi bò töôùc maát quyeàn laøm ngöôøi. Moät tieáng noùi khaùt khao muoán trôû veà löông thieän nhöng bò chaën ñöùng ôû moïi neûo, vaø moät keát thuùc bi thaûm ñaéng cay.

“Bi kòch cuûa moät con ngöôøi bò khöôùc töø quyeàn laøm ngöôøi” ñoù laø chuû ñeà xuyeân suoát toaøn boä hình töôïng cuûa taùc phaåm, ñöôïc nhaø vaên ñaët ra nhö moät tieáng keâu cöùu thaûm thieát, böùc xuùc, taïo neân giaù trò nhaân ñaïo ñaëc saéc cuûa taùc phaåm “Chí Pheøo”

Khaùc vôùi caùc nhaø vaên hieän thöïc pheâ phaùn ñöông thôøi, trong taùc phaåm Chí Pheøo, Nam Cao khoâng ñi saâu mieâu taû quaù trình ñoùi côm raùch aùo, baàn cuøng khoán khoå... cuûa ngöôøi noâng daân, maëc duø trong thöïc teá, ñoù cuõng laø moät hieän thöïc phoå bieán. Nam Cao traên trôû, baên khoaên suy ngaãm nhieàu hôn veà moät hieän thöïc coøn thaûm khoác, böùc xuùc hôn caû ñoùi reùt baàn cuøng, ñoù laø hieän thöïc veà söï tha hoùa, moät moái ñe doïa thaûm khoác trong xaõ hoäi ñöông thôøi; veà nhaân phaåm bò vuøi daäp, chaø ñaïp bôûi caû moät guoàng maùy thoáng trò baïo taøn. Vaán ñeà nhaân phaåm, vaán ñeà quyeàn con ngöôøi ñöôïc ñaët ra, chi phoái caûm höùng saùng taïo trong nhieàu saùng taïo cuûa Nam Cao, trong ñoù Chí Pheøo laø taùc phaåm theå hieän tröïc tieáp, taäp trung vaø maõnh lieät hôn caû.

Môû ñaàu taùc phaåm laø tieáng chöûi ngoa ngoaét, thaùch thöùc cuûa Chí Pheøo ñang ngaät ngöôõng treân ñöôøng say, ñaäp vaøo yù thöùc ngöôøi ñoïc moät aán töôïng maïnh meõ. Haõy nghe nhaø vaên mieâu taû: “Haén vöøa ñi vöøa chöûi. Bao giôø cuõng theá, cöù röôïu xong laø haén chöûi . Baét ñaàu haén chöûi trôøi. Coù heà gì? Trôøi coù cuûa rieâng nhaø naøo? Roài haén chöûi ñôøi. Theá cuõng chaúng sao: ñôøi laø taát caû nhöng cuõng chaúng laø ai. Töùc mình, haén chöûi taát caû laøng Vuõ Ñaïi. Nhöng caû laøng Vuõ Ñaïi, ai cuõng töï nhuû: “Chaéc noù tröø mình ra!” . Khoâng ai leân tieáng caû. Töùc thaät! Töùc thaät! ÔØ! Theá naøy thì töùc thaät! Töùc cheát ñi ñöôïc maát! Ñaõ theá, haén phaûi chöûi cha ñöùa naøo khoâng chöûi nhau vôùi haén. Nhöng cuõng khoâng ai ra ñieàu. Meï kieáp! Theá coù phí röôïu khoâng? Theá thì coù khoå haén khoâng? Khoâng bieát ñöùa cheát meï naøo ñeû ra thaân haén cho haén khoå ñeán noâng noãi naøy? A ha! Phaûi ñaáy, haén cöù theá maø chöûi, haén cöù chöûi ñöùa cheát meï naøo ñeû ra thaân haén, ñeû ra caùi thaèng Chí Pheøo”

Ñaây laø tieáng chöûi cuûa moät teân say röôïu, moät tieáng chöûi voâ thöùc. Nhöng nhieàu khi trong voâ thöùc, con ngöôøi laïi theå hieän chính mình nhieàu hôn khi tænh.

Qua tieáng chöûi cuûa Chí Pheøo, ngöôøi ñoïc caûm thaáy nhö ñang ñoái dieän vôùi moät con “ngöôøi – vaät” quaùi gôõ ñôn ñoäc ôû taän cuøng cuûa söï khoå ñau, ñang truùt leân cuoäc ñôøi – taát caû cuoäc ñôøi – tieáng noùi haèn hoïc, phaãn uaát, ñaày thoáng khoå cuûa mình.

Vaø cuõng qua tieáng chöûi cuûa Chí Pheøo, cuøng moät luùc ngöôøi ñoïc nhaän ra ba thaùi ñoä khaùc nhau: thaùi ñoä haèn hoïc thuø ñòch cuûa Chí; thaùi ñoä khinh mieät döûng döng cuûa

ngöôøi ñôøi; thaùi ñoä phaãn uaát thöông caûm cuûa taùc giaû theå hieän qua gioïng vaên vöøa xoùt xa vöøa taøn nhaãn.

Ñaèng sau moät tieáng chöûi voâ thöùc cuûa ngöôøi say, hay roõ hôn, hoøa nhaäp vaøo tieáng chöûi voâ thöùc aáy, laø tieáng noùi ñaày yù thöùc nhaân vaên cuûa nhaø ngheä só, tieáng noùi phaûn khaùng maõnh lieät ñoái vôùi hieän thöïc, tieáng noùi xoùt xa ñau ñôùn tröôùc soá phaän bi thaûm cuûa con ngöôøi. Vaø chính tieáng noùi aáy, ngay töø trang ñaàu tieân ñaõ thöïc söï ñaùnh thöùc taám loøng nhaân aùi nôi ngöôøi ñoïc.

Vaø cöù theá, cuoäc ñôøi Chí Pheøo, theo lôøi keå cuûa nhaø vaên, hieän leân daàn nhö moät cuoän phim bi thaûm.

Keå töø khi haén laø moät ñöùa treû traàn truoàng vaø xaùm ngaét beân caùi loø gaïch cuõ boû khoâng, cho ñeán khi haén bô vô, ñi ôû cho ngöôøi naøy ñeán ngöôøi khaùc roài laøm canh ñieàn cho Lyù Kieán vaø cuoái cuøng bò baét giam voâ côù vaø tuø toäi oan uoång... Nhaø vaên khoâng mieâu taû thaät chi tieát quaù trình Chí Pheøo bò ñoái xöû ra sao trong suoát chaëng ñöôøng daøi aáy, nhaø vaên chæ taäp trung mieâu taû caùi keát cuïc, caùi haäu quaû thaûm khoác cuûa noù.

Qua moät keát caáu khoâng theo trình töï thôøi gian – chuû yeáu theo maïch daãn daét taâm lyù cuûa ngöôøi keå chuyeän – ngöôøi ñoïc hieåu ra: tröôùc kia Chí voán laø ngöôøi löông thieän. Chæ sau khi ôû tuø veà, haén môùi hoaù thaønh moät ngöôøi khaùc haún, bò töôùc maát caû nhaân tính laãn nhaân hình vôùi “caùi ñaàu thì troïc loác, caùi raêng caïo traéng hôùn, caùi maët thì ñen vaø raát cong cong, hai maét göôøm göôøm troâng gôùm cheát”. Vôùi veû döôøng nhö laïnh luøng, nhaø vaên vieát: “Baây giôø thì haén ñaõ trôû thaønh ngöôøi khoâng tuoåi roài. Ba möôi taùm hay ba möôi chín? Boán möôi hay laø ngoaøi boán möôi? Caùi maët haén khoâng treû cuõng khoâng giaø; noù khoâng coøn phaûi laø maët ngöôøi; noù laø maët moät con vaät laï, nhìn maët nhöõng con vaät coù bao giôø bieát tuoåi?”. Sau khi ôû tuø veà, haén ñaõ trôû thaønh con quæ döõ cuûa laøng Vuõ Ñaïi maø khoâng töï bieát. Cuoäc ñôøi haén khoâng coù ngaøy thaùng bôûi nhöõng côn say trieàn mieân. “Haén aên trong luùc say, nguû trong luùc say, thöùc daäy vaãn coøn say, ñaäp ñaàu raïch maët, chöûi bôùi doaï naït trong luùc say, uoáng röôïu trong luùc say, ñeå roài say nöõa, say voâ taän. Chöa bao giôø haén tænh vaø coù leõ chöa bao giôø haén tænh taùo ñeå nhôù raèng haén coù ôû ñôøi. Coù leõ haén cuõng khoâng bieát raèng haén laø con quæ döõ cuûa laøng Vuõ Ñaïi ñeå taùc quaùi cho bao nhieâu daân laøng. Haén bieát ñaâu haén ñaõ phaù bao nhieâu cô nghieäp, ñaäp naùt bao nhieâu caûnh yeân vui, ñaïp ñoå bao nhieâu haïnh phuùc, laøm chaûy maùu vaø nöôùc maét cuûa bao nhieâu ngöôøi löông thieän... Taát caû daân laøng ñeàu sôï haén vaø traùnh maët haén moãi laàn haén qua”…

Ñoaïn vaên chaát chöùa bieát bao noãi thoáng khoå cuûa moät thaân phaän ñaõ khoâng coøn ñöôïc soáng cuoäc soáng cuûa moät con ngöôøi. Nhöõng naêng löïc voán coù cuûa con ngöôøi – naêng löïc caûm xuùc, yù thöùc - haàu nhö bò tieâu huyû, chæ coøn laïi moät naêng löïc ñaâm cheùm, phaù phaùch. Bò ñoái xöû taøn baïo. Chí Pheøo ñaõ phaûn khaùng laïi baèng söï baïo taøn. Ñoù laø “söï phaãn noä toái taêm” nhö Leânin ñaõ töøng noùi. Trong taùc phaåm “Chí Pheøo”, Nam Cao ñaõ chæ ra raèng Chí Pheøo khoâng phaûi laø moät ngoaïi leä. Cuøng vôùi haén coøn coù Binh Chöùc, Naêm Thoï. Ñoù laø keát quaû taát yeáu cuûa moät loâgic: moät khi ñaõ coù Baù Kieán, Lyù Cöôøng, Ñoäi Taûo… thì aét laø seõ coù Chí Pheøo, Naêm Thoï, Binh Chöùc. Ñoù khoâng phaûi chæ laø saûn phaåm cuûa söï thoáng trò maø thaäm chí coøn laø moät phöông tieän toái caàn

thieát ñeå thoáng trò. “Khoâng coù nhöõng thaèng ñaàu boø thì laáy ai maø trò nhöõng thaèng ñaàu boø”. Chính Baù Kieán ñaõ ruùt ra keát luaän quan troïng aáy.

Nhö theá, xaõ hoäi khoâng chæ ñeû ra Chí Pheøo maø coøn tieáp tuïc nuoâi döôõng Chí Pheøo, bieán nhöõng con ngöôøi nhö Chí Pheøo thaønh moät coâng cuï thoáng trò cuûa chuùng. Nguy cô vaø thaûm haïi thay, nhöõng ngöôøi noâng daân voán löông thieän, bò huyû hoaïi veà nhaân caùch, bò bieán thaønh coâng cuï, phöông tieän thoáng trò cho keû thuø maø khoâng töï bieát. Ñuùng nhö nhaø pheâ bình Nguyeãn Ñaêng Maïnh ñaõ noùi: “Khi Chí Pheøo ngaát ngöôûng böôùc ra töø nhöõng trang saùch cuûa Nam Cao thì ngöôøi ta lieàn nhaän ra raèng ñaây môùi laø hieän thaân ñaày ñuû nhöõng gì goïi laø khoán khoå tuûi nhuïc nhaát cuûa ngöôøi daân caøy ôû moät nöôùc thuoäc ñòa: bò giaøy ñaïp, bò caøo xeù, bò huyû hoaïi, töø nhaân tính ñeán nhaân hình. Chò Daäu baùn choù, baùn con, baùn söõa nhöng chò coøn ñöôïc laø con ngöôøi. Chí Pheøo phaûi baùn caû dieän maïo vaø linh hoàn cuûa mình ñeå thaønh con quæ döõ cuûa laøng Vuõ Ñaïi”.

Chæ ra haäu quaû thaûm khoác cuûa söï baïo taøn, leân tieáng chaát vaán vaø toá caùo gay gaét söï thoáng trò baïo taøn, nhaø vaên ñaõ soi saùng vaøo quaù trình mieâu taû moät caûm höùng nhaân vaên saâu saéc.

Nhöng ñieàu ñaëc saéc vaø ñaùng quí hôn nöõa ôû Nam Cao laø ngay trong khi mieâu taû nhaân vaät bò tha hoùa ñeán choã taän cuøng, Nam Cao vaãn phaùt hieän trong chieàu saâu cuûa nhaân vaät baûn tính toát ñeïp voán coù, chæ caàn moät chuùt tình thöông chaïm kheõ vaøo laø coù theå soáng daäy maõnh lieät, tha thieát. Söï xuaát hieän cuûa nhaân vaät Thò Nôû trong taùc phaåm coù moät yù nghóa thaät ñaëc saéc. Con ngöôøi xaáu “ma cheâ quæ hôøn” aáy, kyø dieäu thay, laïi laø nguoàn aùnh saùng duy nhaát ñaõ roïi vaøo choán taêm toái cuûa Chí Pheøo, thöùc tænh, gôïi daäy baûn tính ngöôøi nôi Chí Pheøo, thaép saùng moät traùi tim ñaõ bò nguû meâ qua bao ngaøy thaùng bò vuøi daäp, haét huûi. Sau cuoäc gaëp gôõ ngaén nguûi vôùi Thò Nôû, Chí Pheøo giôø ñaây ñaõ nhaän ra nguoàn aùnh saùng ngoaøi kia röïc rôõ bieát bao, nghe ra moät tieáng chim vui veû, tieáng anh thuyeàn chaøi goõ maùi cheøo ñuoåi caù, tieáng lao xao cuûa ngöôøi ñi chôï baùn vaûi… Nhöõng aâm thanh aáy bao giôø chaû coù. Nhöng hoâm nay Chí môùi nghe thaáy. Chao oâi laø buoàn, trong caùi phuùt tænh taùo aáy, Chí Pheøo nhö ñaõ thaáy tuoåi giaø cuûa haén, ñoùi reùt, oám ñau vaø coâ ñoäc – caùi naøy coøn sôï hôn ñoùi reùt vaø oám ñau.

Cuõng may Thò Nôû mang baùt chaùo haønh tôùi. Neáu khoâng, haén ñeán khoùc ñöôïc maát… Nhìn baùt chaùo boác khoùi maø loøng Chí xao xuyeán baâng khuaâng. “Haén caûm thaáy loøng thaønh treû con, haén muoán laøm nuõng vôùi Thò nhö laøm nuõng vôùi meï… OÂi sao maø haén hieàn! Haén theøm löông thieän – Haén khaùt khao laøm hoøa vôùi moïi ngöôøi”… Töø moät con quæ döõ, nhôø Thò Nôû, ñuùng hôn nhôø tình thöông cuûa Thò Nôû, Chí thöïc söï ñöôïc trôû laïi laøm ngöôøi, vôùi taát caû nhöõng naêng löïc voán coù cuûa con ngöôøi: thöông yeâu, caûm xuùc, ao öôùc… Teù ra, chæ caàn moät chuùt tình thöông, duø laø tình thöông cuûa moät con ngöôøi dôû hôi, beänh hoaïn, thoâ keäch, xaáu xí… cuõng ñuû ñeå laøm soáng daäy caû moät baûn tính ngöôøi nôi Chí. Theá môùi bieát söùc caûm hoùa cuûa tình thöông kyø dieäu bieát chöøng naøo!

Baèng chi tieát naøy, Nam Cao ñaõ soi vaøo taùc phaåm moät aùnh saùng nhaân ñaïo thaät ñeïp ñeõ – Nhaø vaên nhö muoán hoøa vaøo nhaân vaät ñeå caûm thoâng, chia seû nhöõng giaây phuùt haïnh phuùc thaät hieám hoi cuûa Chí Pheøo…

Nhöng, bi kòch vaø ñau ñôùn thay, roát cuoäc thì ngay Thò Nôû cuõng khoâng theå gaén boù vôùi Chí Pheøo. Moät chuùt haïnh phuùc nhoû nhoi cuoái cuøng vaãn khoâng ñeán ñöôïc vôùi Chí. Vaø thaät laø khaéc nghieät, khi baûn tính ngöôøi nôi Chí troãi daäy, cuõng laø luùc Chí hieåu raèng mình khoâng coøn trôû veà vôùi löông thieän ñöôïc nöõa. Xaõ hoäi ñaõ cöôùp ñi cuûa Chí quyeàn laøm ngöôøi vaø vónh vieãn khoâng traû laïi. Nhöõng veát doïc ngang treân maët, keát quaû cuûa bao nhieâu côn say, bao nhieâu laàn ñaâm cheùm, raïch maët aên vaï… ñaõ beû gaõy chieác caàu noái Chí vôùi cuoäc ñôøi. Vaø, nhö Ñoã Kim Hoài noùi, “moät khi ngöôøi ñöôïc neám traûi chuùt ít höông vò laøm ngöôøi thì caùi xuùc caûm ngöôøi seõ khoâng theå maát… Ñaáy laø moái bi thaûm toät cuøng maø caùch giaûi quyeát chæ coù theå laø caùi cheát”.

(Taïp chí Vaên hoïc soá 3, 1990 trang 32)

Caùi cheát bi thaûm cuûa Chí Pheøo laø lôøi keát toäi ñanh theùp caùi xaõ hoäi voâ nhaân ñaïo, laø tieáng keâu cöùu veà quyeàn laøm ngöôøi, cuõng laø tieáng goïi thaûm thieát caáp baùch: Haõy cöùu laáy con ngöôøi! Haõy yeâu thöông con ngöôøi!

Ñoù laø giaù trò nhaân vaên ñaëc saéc khieán cho taùc phaåm “Chí Pheøo” luoân luoân môùi.

Ñeà 9: Giaù trò hieän thöïc vaø nhaân ñaïo cuûa taùc phaåm Chí Pheøo.

Trong doøng vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn 1930-1945. Chí Pheøo coù leõ laø taùc phaåm thaønh coâng hôn caû trong vieäc ñem laïi cho ngöôøi ñoïc nhöõng aán töôïng maïnh meõ, khoâng theå queân veà böùc tranh ñen toái ngoät ngaït, beá taéc cuûa noâng thoân Vieät Nam tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, ñoàng thôøi thöùc tænh caùi phaàn löông tri toát ñeïp nhaát cuûa con ngöôøi, khôi daäy loøng caêm gheùt caùi xaõ hoäi vaïn aùc ñaõ chaø ñaïp leân nhaân phaåm con ngöôøi, thöông xoùt, caûm thoâng vôùi nhöõng thaân phaän cuøng ñinh bò giaøy voø, tha hoùa trong cheá ñoä cuõ.

Caêm gheùt xaõ hoäi thöïc daân phong kieán thoái naùt, pheâ phaùn maõnh lieät caùc theá löïc thoáng trò xaõ hoäi, treân cô sôû caûm thoâng, yeâu thöông traân troïng con ngöôøi, nhaát laø nhöõng con ngöôøi bò vuøi daäp, chaø ñaïp, ñoù laø caûm höùng chung cuûa caùc nhaø vaên hieän thöïc pheâ phaùn giai ñoaïn 30-45. Tuy nhieân, trong taùc phaåm Chí Pheøo, Nam Cao ñaõ khaùm phaù hieän thöïc aáy baèng moät caùi nhìn rieâng bieät. Nam Cao khoâng tröïc tieáp mieâu taû quaù trình baàn cuøng, ñoùi côm, raùch aùo duø ñoù cuõng laø moät hieän thöïc phoå bieán. Nhaø vaên traên trôû, suy ngaãm nhieàu hôn ñeán moät hieän thöïc con ngöôøi: con ngöôøi khoâng ñöôïc laø chính mình, thaäm chí, khoâng coøn ñöôïc laø con ngöôøi maø trôû thaønh moät con “quæ döõ”, bôûi aâm möu thaâm ñoäc vaø söï chaø ñaïp cuûa moät guoàng maùy thoáng trò taøn baïo. Vôùi moät caùi nhìn saéc beùn, ñaày tính nhaân vaên, baèng khaû naêng phaân tích lyù giaûi hieän thöïc heát söùc tinh teá, baèng voán soáng doài daøo vaø traùi tim nhaân aùi, nhaø vaên ñaõ xaây döïng neân moät taùc phaåm vôùi nhöõng giaù trò hieän thöïc vaø nhaân ñaïo ñaëc saéc khoâng theå tìm thaáy ôû caùc nhaø vaên ñöông thôøi.

Thaät ra trong baát cöù taùc phaåm ngheä thuaät chaân chính naøo, giaù trò hieän thöïc bao giôø cuõng ñi lieàn vôùi giaù trò nhaân ñaïo. Taùc phaåm caøng xuaát saéc, nhöõng giaù trò aáy caøng thaåm thaáu, thoáng nhaát vôùi nhau, khoù taùch rôøi. Chí Pheøo cuûa Nam Cao cuõng khoâng naèm ngoaøi quy luaät aáy. Bôûi vì noäi dung phaûn aùnh (vaø tieáp nhaän) – yeâu thöông, traân troïng hay caêm gheùt, khinh bæ? Taùch rieâng ra hai giaù trò laø laøm phaù vôõ söï gaén lieàn höõu cô cuûa moät chænh theå ngheä thuaät voán dó thoáng nhaát.

Ñoïc xong taùc phaåm Chí Pheøo ta thaáy gì? Môû ñaàu taùc phaåm laø caûnh Chí Pheøo ngaät ngöôûng treân ñöôøng ñi vöøa chöûi, töø trôøi ñeán ngöôøi, tieáng chöûi haèn hoïc, cay ñoäc vaø chua xoùt. Keát thuùc laø caûnh Chí Pheøo giaõy ñaønh ñaïch giöõa bao nhieâu laø maùu töôi. Bao truøm leân taát caû, taùc phaåm aùm aûnh ta moät khoâng khí ngoät ngaït, beá taéc ñeán khuûng khieáp, ñaày nhöõng maâu thuaãn khoâng theå dung hoøa cuûa moät laøng queâ Vieät Nam tröôùc Caùch maïng, vôùi bao caûnh cöôùp boùc, doïa naït, gieát choùc, aên vaï, gaây goå… trong ñoù Chí Pheøo hieän leân nhö moät bieám hoïa tieâu bieåu. Haõy nghe nhaø vaên mieâu taû: “Baây giôø thì haén trôû thaønh ngöôøi khoâng tuoåi roài. Ba möôi taùm hay ba möôi chín? Boán möôi hay laø ngoaøi boán möôi. Caùi maët haén khoâng treû cuõng khoâng giaø; noù khoâng coøn phaûi laø maët ngöôøi: noù laø maët moät con vaät laï, nhìn maët nhöõng con vaät coù bao giôø bieát tuoåi?. Sau khi ôû tuø veà, haén ñaõ trôû thaønh moät con quæ döõ cuûa laøng Vuõ Ñaïi maø khoâng töï bieát. Cuoäc ñôøi haén khoâng coù ngaøy thaùng bôûi nhöõng côn say trieàn mieân. Haén aên trong luùc say, thöùc daäy vaãn coøn say, ñaäp ñaàu raïch maët, chöûi bôùi, doïa naït trong luùc say, uoáng röôïu trong luùc say, ñeå roài say nöõa, say voâ taän. Chöa bao giôø haén tænh vaø coù leõ chöa bao giôø haén tænh ñeå nhôù haén coù ôû ñôøi. Coù leõ haén cuõng bieát raèng haén laø quæ döõ cuûa laøng Vuõ Ñaïi ñeå taùc quaùi cho bao nhieâu daân laøng. Haén ñaâu bieát haén ñaõ phaù bao nhieâu cô nghieäp, ñaäp naùt bao nhieâu caûnh yeân vui, ñaäp ñoå bao nhieâu haïnh phuùc, laøm chaûy maùu nöôùc maét cuûa bao nhieâu ngöôøi löông thieän… Taát caû daân laøng ñeàu sôï haén vaø traùnh maët haén moãi laàn haén qua…”

Ñoaïn vaên chaát chöùa bao nhieâu noãi thoáng khoå cuûa moät thaân phaän ñaõ khoâng coøn ñöôïc cuoäc soáng cuûa moät con ngöôøi. Nhöõng naêng löïc voán coù cuûa moät con ngöôøi – naêng löïc caûm xuùc, nhaän thöùc – haàu nhö bò phaù huyû, chæ coøn laïi naêng löïc ñaâm cheùm, phaù phaùch. Chí Pheøo bò phaù huyû nhaân tính laãn nhaân hình nhö theá bôûi ñaâu? Nhaø vaên khoâng taäp trung mieâu taû doâng daøi quaù trình tha hoùa aáy. OÂng thieân veà lí giaûi phaân tích caùi coäi nguoàn saâu xa daãn ñeán keát cuïc bi thaûm cuûa noù, chæ baèng moät soá phaùc thaûo ñôn sô veà Baù Kieán, veà nhaø tuø, veà baø coâ Thò Nôû, veà dö luaän xaõ hoäi noùi chung… Trong haøng loaït moái lieân keát aáy, ngöôøi ñoïc deã daøng nhaän ra: sôû dó Chí Pheøo (vaø khoâng chæ Chí Pheøo maø caû nhöõng Naêm Thoï, nhöõng Binh Chöùc – caû moät taàng lôùp ñöôïc nhaø vaên caù theå hoùa qua nhaân vaät Chí Pheøo) töø moät thanh nieân laønh nhö cuïc ñaát hoaù thaønh con quæ döõ laø bôûi vì Chí, ngay töø thuôû loït loøng ñaõ thieáu haún tình aáp uû yeâu thöông, vaø ñaëc bieät khi lôùn leân, chæ ñöôïc ñoái xöû baèng reû khinh, thoâ baïo vaø taøn nhaãn. Thuû phaïm tröïc tieáp laø Baù Kieán ñöôïc nhaø vaên mieâu taû laø moät con caùo giaø “khoân roùc ñôøi”, “neùm ñaù daáu tay”, “giaø ñôøi trong ngheà ñuïc khoeùt”, bieát theá naøo laø “meàm naén raén buoâng”, “Hay ngaám ngaàm ñaåy ngöôøi ta xuoáng soâng, nhöng laïi daét noù leân ñeå noù ñeàn ôn. Hay ñaäp baøn ñaäp gheá ñoøi cho ñöôïc 5 ñoàng, nhöng ñöôïc roài laïi vöùt traû laïi 5 haøo vì thöông anh tuùng quaù!”. Chính haén ñaõ laäp möu ñaåy Chí Pheøo vaøo choã tuø toäi oan uoång vaø sau ñoù söû duïng Chí Pheøo nhö moät tay sai ñaéc löïc phuïc

vuï cho lôïi ích vaø möu ñoà ñen toái cuûa mình. Khoâng coù Baù Kieán thì khoâng coù Chí Pheøo, nhöng Chí Pheøo khoâng chæ laø saûn phaåm cuûa söï thoáng trò maø thaäm chí laø phöông tieän toái öu ñeå thoáng trò: “khoâng coù nhöõng thaèng ñaàu boø thì laáy ai maø trò maáy thaèng ñaàu boø”. Chính Baù Kieán ñaõ ruùt ra caùi keát luaän maø theo haén raát chí lí aáy. Laø moät toäi nhaân, nham hieåm, nhaãn taâm, nhöng Baù Kieán laïi hieän ra beà ngoaøi nhö moät keû oân hoøa, xôûi lôûi, bieát ñieàu, khieán ngöôøi ñôøi phaûi nhìn baèng caëp maét “kính caån”… Vì theá maø haén ñaõ löôøng gaït ñöôïc bao nhieâu daân chaát phaùc löông thieän. Chí Pheøo trôû thaønh tay chaân ñaéc löïc cuûa haén; thaät söï bieán thaønh coâng cuï, phöông tieän thoáng trò cho keû thuø cuûa mình maø khoâng töï bieát. Baù Kieán hieän ra trong taùc phaåm Chí Pheøo nhö moät nhaân vaät ñieån hình, soáng ñoäng vaø caù bieät, tieâu bieåu cho moät boä phaän cuûa giai caáp thoáng trò, ñöôïc mieâu taû, khaùm phaù döôùi moät ngoøi buùt baäc thaày. Cuøng vôùi haén laø Lyù Cöôøng, laø chaùnh Toång, laø ñoäi Taûo… Chính boïn chuùng ñem laïi khoâng khí ngoät ngaït khoù thôû cho noâng thoân Vieät Nam thaønh caùi theá “Quaàn ngö tranh thöïc” (boïn ñaøn anh chæ laø moät ñaøn caù tranh moài, chæ tröïc rình raäp tieâu dieät nhau). Chính chuùng laø thuû phaïm gaây ra bi kòch cuûa nhöõng Chí Pheøo… Soá phaän cuûa Naêm Thoï, Binh Chöùc, tuy chæ ñöôïc nhaéc qua taùc phaåm, nhöng cuõng goùp phaàn chæ ra tính heä thoáng vaø phoå bieán cuûa phöông caùch tha hoùa ngöôøi daân trong söï thoáng trò cuûa chuùng. Ñaèng sau nhöõng Baù Kieán, Lyù Cöôøng, Chaùnh Toång… nhö moät söï hoã trôï giaùn tieáp nhöng tích cöïc laø heä thoáng nhaø tuø daõ man, baån thæu – caû moät ñieàu kieän moâi tröôøng baát haûo. Quaù trình Chí Pheøo ôû tuø khoâng ñöôïc mieâu taû tröïc tieáp, chæ bieát raèng khi vaøo tuø Chí Pheøo laø ngöôøi hieàn laønh löông thieän. Ra khoûi tuø, haén trôû veà vôùi caùi veû hung ñoà, caùi thoùi du coân öông ngaïnh hoïc ñöôïc töø ñaáy. Nhaø vaên chæ noùi coù theá. Nhöng nhö theá vôùi baïn ñoïc thoâng minh cuõng ñaõ quaù ñuû!

Baèng buùt phaùp ñoäc ñaùo, taøi hoa linh hoaït, giaøu bieán hoùa, Nam Cao khi taû, khi keå theo moät keát caáu taâm lyù vaø maïch daãn daét cuûa caâu chuyeän vôùi moät caùch thöùc beà ngoaøi töôûng chöøng nhö khaùch quan, laïnh luøng vaø taøn nhaãn, nhöng chaát chöùa beân trong bieát bao noãi nieàm quaèn quaïi, ñau ñôùn tröôùc thaân phaän ñau ñôùn cuûa kieáp ngöôøi. Loàng vaøo böùc tranh hieän thöïc treân kia laø thaùi ñoä yeâu gheùt, laø caùch phaân tích vaø ñaùnh giaù nhöõng vaán ñeà veà hieän thöïc maø nhaø vaên ñaët ra. Ngay vieäc löïa choïn moät nhaân vaät cuøng ñinh thoáng khoå nhaát cuûa xaõ hoäi laøm ñoái töôïng mieâu taû vaø gôûi gaém bieát bao thoâng caûm, suy tö thöông xoùt… töï noù ñaõ mang noäi dung nhaân ñaïo. Nhöng giaù trò nhaân ñaïo cuûa taùc phaåm theå hieän taäp trung nhaát ôû caùch nhìn nhaän cuûa nhaø vaên ñoái vôùi nhaân vaät bò tha hoùa ñeán taän cuøng. Nam Cao vaãn phaùt hieän trong chieàu saâu cuûa nhaân vaät baûn tính toát ñeïp voán dó, chæ caàn chuùt tình thöông chaïm kheõ vaøo laø coù theå soáng daäy maõnh lieät, tha thieát. Söï xuaát hieän cuûa nhaân vaät Thò Nôû trong taùc phaåm coù moät yù nghóa thaät ñaëc saéc. Con ngöôøi xaáu ñeán “ma cheâ quæ hôøn”, kyø dieäu thay, laïi laø nguoàn aùnh saùng duy nhaát ñaõ roïi vaøo choán toái taêm cuûa taâm hoàn Chí Pheøo thöùc tænh, gôïi daäy baûn tính ngöôøi nôi Chí Pheøo, thaép saùng moät traùi tim ñaõ nguû meâ qua bao ngaøy thaùng bò daäp vuøi, haát huûi. Sau cuoäc gaëp gôõ ngaén nguûi vôùi Thò Nôû, Chí Pheøo giôø ñaây ñaõ nhaän ra nguoàn aùnh saùng ngoaøi kia röïc rôõ bieát bao, nghe ra moät tieáng chim vui veû, tieáng anh thuyeàn chaøi goõ maùi cheøo ñuoåi caù, tieáng lao xao cuûa ngöôøi ñi chôï baùn vaûi… Nhöõng aâm thanh aáy bao giôø chaû coù. Nhöng hoâm nay Chí môùi nghe thaáy. Chao oâi laø buoàn, trong caùi phuùt tænh taùo aáy, Chí Pheøo nhö ñaõ thaáy tuoåi giaø cuûa haén, ñoùi reùt, oám ñau vaø coâ ñoäc – caùi naøy coøn sôï hôn ñoùi reùt vaø oám ñau.

Cuõng may Thò Nôû mang baùt chaùo haønh tôùi. Neáu khoâng, haén ñeán khoùc ñöôïc maát trong taâm traïng nhö theá… Nhìn baùt chaùo boác khoùi maø loøng Chí Pheøo xao xuyeán baâng khuaâng: Haén caûm thaáy loøng thaønh treû con, haén muoán laøm nuõng vôùi thò nhö laøm nuõng vôùi meï… OÂi sao maø haén hieàn! “Haén theøm löông thieän – Haén khaùt khao laøm hoøa vôùi moïi ngöôøi”… Töø moät con quæ döõ, nhôø Thò Nôû, ñuùng hôn nhôø tình thöông cuûa Thò Nôû, Chí thöïc söï ñöôïc trôû laïi laøm ngöôøi, vôùi taát caû nhöõng naêng löïc voán coù. Moät chuùt tình thöông, duø laø tình thöông cuûa moät con ngöôøi dôû hôi, beänh hoaïn, thoâ keäch, xaáu xí,… cuõng ñuû ñeå laøm soáng daäy caû moät baûn tính ngöôøi nôi Chí Pheøo. Theá môùi bieát söùc caûm hoùa cuûa tình thöông kyø dieäu bieát nhöôøng naøo!

Baèng chi tieát naøy, Nam Cao ñaõ soi vaøo taùc phaåm moät aùnh saùng nhaân ñaïo thaät ñeïp ñeõ – Nhaø vaên nhö muoán hoøa vaøo nhaân vaät ñeå caûm thoâng, chia seû nhöõng giaây phuùt haïnh phuùc thaät hieám hoi cuûa Chí Pheøo…

Nhöng, bi kòch vaø ñau ñôùn thay, roát cuoäc thì ngay Thò Nôû cuõng khoâng theå gaén boù vôùi Chí Pheøo. Chuùt haïnh phuùc nhoû nhoi cuoái cuøng vaãn khoâng ñeán ñöôïc vôùi Chí Pheøo. Vaø thaät laø khaéc nghieät, khi baûn tính ngöôøi nôi Chí Pheøo troãi daäy, cuõng laø luùc Chí Pheøo hieåu raèng mình khoâng coøn trôû veà vôùi löông thieän ñöôïc nöõa. Xaõ hoäi ñaõ cöôùp ñi cuûa Chí quyeàn laøm ngöôøi vaø vónh vieãn khoâng traû laïi. Nhöõng veát doïc ngang treân maët, keát quaû cuûa bao nhieâu côn say, bao nhieâu laàn ñaâm cheùm, raïch maët aên vaï… ñaõ beû gaõy chieác caàu noái Chí vôùi cuoäc ñôøi. Vaø, nhö Ñoã Kim Hoài noùi, “moät khi ngöôøi ñöôïc neám traûi chuùt ít höông vò laøm ngöôøi thì caùi xuùc caûm ngöôøi seõ khoâng theå maát… Ñaáy laø moái bi thaûm toät cuøng maø caùch giaûi quyeát chæ coù theå laø caùi cheát”.

(Taïp chí vaên hoïc soá 3-1990)

Caùi cheát bi thaûm cuûa Chí Pheøo laø lôøi keát toäi ñanh theùp caùi xaõ hoäi voâ nhaân ñaïo, laø tieáng keâu cöùu veà quyeàn laøm ngöôøi, cuõng laø tieáng goïi thaûm thieát caáp baùch: Haõy cöùu laáy con ngöôøi! Haõy yeâu thöông con ngöôøi!

Ñoù laø tö töôûng, tình caûm lôùn mang giaù trò nhaân ñaïo vaø hieän thöïc saâu saéc maø ngöôøi ñoïc ruùt ra ñöôïc töø nhöõng trang saùch giaøu tính ngheä thuaät cuûa Nam Cao. Söï keát hôïp giöõa giaù trò hieän thöïc saéc beùn vaø giaù trò nhaân ñaïo cao caû ñaõ laøm cho taùc phaåm Chí Pheøo baát töû, maõi maõi coù khaû naêng ñaùnh thöùc trí tueä vaø khôi daäy nhöõng tình caûm ñeïp ñeõ trong taâm hoàn ngöôøi ñoïc moïi thôøi ñaïi.

Ñeà 10: Chí Pheøo tænh – Chí Pheøo khoâng say.

Haõy quan saùt caáu truùc ngoân ngöõ cuûa Nam Cao trong buoåi chieàu Chí Pheøo say, vöøa ñi vöøa chöûi ; ta ngaïc nhieân vì traät töï saép xeáp khoâng gian, ngoân ngöõ giao tieáp. Tröôùc heát laø khoâng gian Trôøi (Baét ñaàu haén chöûi trôøi). Tieáp ñoù Chí thu heïp laïi thaønh khoâng gian Ñôøi (Roài haén chöûi ñôøi). Vaø laàn löôït cöù thu heïp daàn maõi. Chuùng ta tieáp tuïc coù khoâng gian laøng Vuõ Ñaïi (Töùc mình, haén chöûi ngay taát caû laøng Vuõ Ñaïi), roài ñeán

khoâng gian nhöõng ngöôøi khoâng chöûi nhau vôùi Chí (Ñaõ theá, haén phaûi chöûi cha ñöùa naøo khoâng chöûi nhau vôùi haén), cuoái cuøng laø khoâng gian cuûa Ngöôøi Ñeû Ra Chí (Phaûi ñaáy … haén cöù chöûi ñöùa meï naøo ñeû ra thaân haén, ñeû ra caùi thaèng Chí Pheøo!). Traät töï treân coù theå bieåu dieãn thaønh sô ñoà sau ñaây:

Trôøi Bình taâm moät chuùt, ta nhaän thaáy moät logic taâm lyù: Ai xuùc phaïm ñeán cha meï ta thì cuõng töùc laø xuùc phaïm ñeán ta. Tröôøng hôïp cuûa Chí caøng phaûi laø nhö vaäy. Vì khoâng ai bieát cha meï Chí laø ai. Chí cuõng khoâng bieát. Ñieàu ñoù ñem laïi caùch suy luaän ñöa ñeán hieäu quaû: Chöûi ngöôøi ñeû ra mình thì chính laø chöûi ngay baûn thaân mình. Hay noùi khaùc ñi, Chí ñang laøm coâng vieäc töï phaân tích, töï moå xeû ñeå tìm cho baèng ñöôïc nguyeân do nhöõng noãi khoå maø Chí töøng gaùnh chòu. Nhöng caøng tìm caøng beá taéc. Tröôùc maët ta laø moät Chí Pheøo dôû khoùc dôû cöôøi (Haén chöûi nhö nhöõng ngöôøi say röôïu haùt). Phaûi tænh taùo laém môùi ñem ra phaân tích, moå xeû ñeå roài Chí thaáy mình laø con ngöôøi khoâng coù thôøi gian (Haén nhôù mang maùng raèng coù laàn haén hai möôi, roài haén ñi ôû tuø, roài hình nhö haén haêm nhaêm khoâng bieát coù ñuùng khoâng? Bôûi vì töø ñaáy ñoái vôùi haén khoâng coù ngaøy thaùng nöõa), laø con ngöôøi khoâng coù thôøi gian, (khoâng bieát cha meï mình laø ai). Vaø

Ñôøi

Laøng Vuõ Ñaïi

◘Nhöõng ngöôøi khoâng chöûi nhau

Ngöôøi ñeû ra Chí

vaøo caùi buoåi chieàu cuoái ñôøi mình, Chí tænh taùo haún. Chí töùc giaän khoâng coù ai chòu chöûi nhau vôùi Chí , vì nhö theá khoâng phaûi laø chöûi nhau, khoâng thaønh vaên veõ gì (Vaø haén laáy theá laøm öùc laém: bôûi vì ngöôøi ta khoâng theå chöûi nhau moät mình; chöûi nhau moät mình thì coøn vaên veû gì!). Moät yù nghóa hieän leân trong Chí: baùo thuø, moät haønh ñoäng cuûa ngöôøi tænh taùo. Nam Cao coá yù cho ta thaáy ñieàu ñoù khi oâng taïo ra caûnh say cuûa Chí vôùi Töï Laõng. Ñeå khaúng ñònh, oâng ñöa ra moät chi tieát ngoân ngöõ. Ñoù laø khi Töï Laõng hoûi Chí Pheøo ngöôøi ta ñöùng leân baèng gì (Ñeán luùc heát caû hai chai, Töï Laõng ñaõ boø ra saân. Laõo boø nhö cua vaø hoûi Chí Pheøo raèng: ngöôøi ta ñöùng leân baèng caùi gì?). Töï Laõng thì say, say meøm coøn rieâng Chí Pheøo thì tænh. Tænh tôùi möùc coøn bieát vaàn ngöûa Töï Laõng, coøn vuoát raâu Töï Laõng maáy caùi roài môùi veà.

Theâm moät chi tieát ngoân ngöõ nöõa caàn chuù yù laø tröôùc khi Chí Pheøo böôùc vaøo coõi baát töû, Nam Cao ñaõ laøm cho Chí tænh haún baèng caáu truùc ñoaïn vaên Chí gaëp Thò Nôû. Ta coù ñöôïc moät Chí Pheøo khaùc xöa: say söa nhìn vaø run run/roùn reùn laïi gaàn Thò Nôû/laúng laëng ngoài xuoáng beân söôøn thò… say söa /run run / roùn reùn / laúng laëng,… nhöõng töø laùy aâm aáy khoâng duøng cho ngöôøi say ñöôïc. Cuoäc moå xeû baét ñaàu thaáy keát quaû. Chí nhaän ra mình giaø maø vaãn coâ ñoäc, caùm caûnh moät noãi buoàn (Buoàn thay cho ñôøi!) vaø öùa leä vì söï saên soùc cuûa Thò Nôû. Cuoäc moå xeû vaãn tieáp tuïc trong con ngöôøi tænh taùo aáy. Vaø nhöõng töø laùy aâm, nhöõng caùch laëp töø giuùp ta nhaän daïng: ta coù ñöôïc moät Chí Pheøo ñang baâng khuaâng (Haén nhìn baùt chaùo boác khoùi maø baâng khuaâng), moät Chí Pheøo vöøa vui vöøa buoàn, moät Chí Pheøo baét ñaàu aên naên (Vaø moät caùi gì nöõa, gioáng nhö laø aên naên), moät Chí Pheøo ñang töï hoûi vaø ñang töï traû lôøi. Chi tieát ngoân ngöõ

sau naøy caøng noùi leân moät Chí Pheøo tænh taùo. Tieáp ñoù laø söï hoài töôûng raønh reõ chöù khoâng phaûi laø nhôù mang maùng nöõa veà tuoåi hai möôi cuûa mình bò vôï ba Baù Kieán sæ vaû. Moät noãi nhuïc ñöôïc nhaän ra töø moät taâm hoàn trong treûo, vaø caùi taát yeáu daäy leân trong loøng Chí – tuy khoâng noùi ra – laø söï nuoái tieác moät thôøi trong treûo aáy . Söï nuoái tieác ñoù thuùc duïc Chí baùo thuø, Chí Pheøo cheát vaøo xeá tröa ngaøy hoâm sau vôùi söï tænh taùo coøn nguyeân veïn cuûa chieàu hoâm tröôùc maø caùc chi tieát cuûa Nam Cao vaãn rôøi rôïi: Haén thaáy loøng thaønh treû con. Haén muoán laøm nuõng vôùi Thò nhö vôùi meï. Vaø luùc haén ngaãm mình maø lo. Trôøi ôi! Haén theøm löông thieän… Thò Nôû seõ môû ñöôøng cho haén. Haén baên khoaên nhìn Thò Nôû thaêm doø. Chí ñaõ tænh haún vaø ao öôùc cuoäc soáng cuûa ngöôøi tænh taùo (haén baûo Thò: Giaù cöù theá naøy maõi thì thích nhæ?... Hay laø mình sang ñaây ôû vôùi tôù moät nhaø cho vui) v.v…

Chí Pheøo chæ xuaát hieän trong khoaûnh khaéc thôøi gian cuûa chieàu hoâm tröôùc ñeán tröa hoâm sau. Ñan xen vaøo ñoù laø nhöõng hoài töôûng maø buùt phaùp taøi tình cuûa Nam Cao khieán cho quaù khöù vaø hieän taïi khoâng theå naøo phaân ra taùch baïch ñöôïc. Moät buùt phaùp cuûa ñieän aûnh. Vaø nhôø theá maø Chí Pheøo laø “moät göông maët môùi, moät göông maët laï” vaø “löøng löõng ñi vaøo vaên hoïc vôùi taát caû daùng veû rieâng, dieän maïo rieâng, gioïng ñieäu rieâng cuûa noù” nhö Phong Leâ ñaõ nhaän ñònh. Bi kòch Chí Pheøo trôû neân saâu saéc, thaám thía nhôø vaøo khía caïnh tænh taùo naøy.

Ñeà 11: Phaân tích ngheä thuaät traøo phuùng trong ñoaïn trích “Haïnh phuùc cuûa moät tang gia” (Soá ñoû – Vuõ Troïng Phuïng)

Töø laâu nhieàu ngöôøi ñaõ keå “Soá ñoû” cuûa Vuõ Troïng Phuïng vaøo haøng nhöõng taùc phaåm xuaát saéc cuûa theå loaïi tieåu thuyeát traøo phuùng. “Soá ñoû” nhö chính laø hieän thaân cuûa ngheä thuaät traøo phuùng trong vaên xuoâi Vieät Nam. Vôùi “Soá ñoû”, ngöôøi ñoïc ñöôïc cöôøi töø ñaàu ñeán cuoái, cöôøi moät caùch haû heâ, thoaûi maùi. Nhöng cuõng vôùi ”Soá ñoû” ngöôøi ñoïc phaûi phaãn uaát maø keâu leân: Trôøi, caùi xaõ hoäi gì, caùi luõ ngöôøi gì maø giaû doái, bòp bôïm ñeán theá, baát nhaân baïc aùc ñeán theá.

Ñoïc ”Soá ñoû”, ngöôøi ta nghó: ñaây ñuùng laø ñaát sôû tröôøng cuûa Vuõ Troïng Phuïng, ñaây thaät laø ngoùn voõ sôû tröôøng cuûa Vuõ Troïng Phuïng. Trong taùc phaåm naøy, ngoùn voõ aáy ñöôïc söû duïng moät caùch cöïc kyø lôïi haïi trong moät chöông, chöông XV, coù nhan ñeà laø “Haïnh phuùc cuûa moät tang gia”.

Ngoùn voõ aáy laø ngoùn gì? AÁy chính laø ngheä thuaät taïo maâu thuaãn. Thaät ra thì khoâng phaûi Vuõ Troïng Phuïng taïo ra maâu thuaãn. Maâu thuaãn voán noù töï coù trong baûn chaát xaõ hoäi, vaø nhaø vaên hoï Vuõ, vôùi caùi nhìn saéc nhö dao cuûa mình, vôùi caùi taøi cuûa moät nhaø traøo phuùng baåm sinh, ñaõ nhaän ra noù, chæ noù ra, naâng noù leân cho caû baøn daân thieân haï nhìn thaáy, ñeå cöôøi, ñeå caêm gheùt vaø khinh bæ noù.

Caùch ñaët nhan ñeà chöông saùch cuûa Vuõ Troïng Phuïng ñaõ laï luøng, ñaày maâu thuaãn: Haïnh phuùc cuûa moät tang gia. Tang gia maø cuõng haïnh phuùc aø? Tang gia maø

cuõng coù theå haïnh phuùc ñöôïc ö? Caùi cheát, caùi cheát cuûa ngöôøi thaân gia ñình coù theå ñem laïi cho ngöôøi ta haïnh phuùc ñöôïc sao? Neáu chæ ñoïc nhan ñeà, ngöôøi ta coù theå nghó laø nhaø vaên ñaõ bòa ra, bòa ra moät caùch aùc yù söï keát hôïp cuûa hai khaùi nieäm hoaøn toaøn ñoái laäp aáy. Nhöng khoâng, ñoù khoâng phaûi laø aùc yù cuûa nhaø vaên, ñoù laø söï thaät cuûa ñôøi soáng, söï thaät cuûa moät xaõ hoäi maø nhaø vaên muoán moå xeû ra ñeå moïi ngöôøi nhìn thaáy noù taän maët.

Moïi söï baét ñaàu töø caùi cheát cuûa moät oâng giaø. OÂng giaø aáy laø cha, laø oâng cuûa moät gia ñình ñoâng ñaûo vaø “ñaùng kính” cuûa moät xaõ hoäi “thöôïng löu”. Caû gia ñình aáy ñaõ nhao leân, “nhao leân moãi ngöôøi moät caùch”. Nhöng nhao leân vì ñau khoå, vì ñau ñôùn, vì lo laéng… tröôùc caùi cheát cuûa ngöôøi thaân chaêng? Khoâng phaûi, chuùng ñaõ nhao leân vì … haïnh phuùc! “Caùi cheát kia ñaõ laøm cho nhieàu ngöôøi sung söôùng laém”. Caâu vaên töôûng chöøng ngöôïc ñôøi kia cuûa Vuõ Troïng Phuïng ñaõ thaâu toùm caû moät thöù “theá thaùi nhaân tình”.

Nhaän ñònh aáy khoâng heà laø moät söï bòa ñaët cho vui cuûa nhaø vaên. Söï thaät raønh raønh raát cuï theå naøy ñaây:

OÂng phaùn moïc söøng, sau caùi cheát cuûa oâng boá vôï, boãng thaáy caùi “söï moïc söøng” cuûa mình ñoät nhieân taêng giaù leân theâm vaøi nghìn ñoàng. Cuï coá Hoàng sung söôùng “mô maøng ñeán caùi luùc maëc ñoà xoâ gai, luï khuï choáng gaäy, vöøa ho khaïc vöøa khoùc meáu” ñeå ñöôïc ngöôøi ta ngôïi khen “moät caùi ñaùm ma nhö theá, moät caùi gaäy nhö theá…”. Coøn oâng Vaên Minh, chaùu ñích toân, nhaø caûi caùch xaõ hoäi? OÂng ta sung söôùng toät ñænh, bôûi vì, vôùi caùi cheát cuûa oâng noäi, oâng ta thaáy raèng caùi tôø di chuùc ñaõ ñöôïc thöïc hieän, nghóa laø caùi ao öôùc cho oâng noäi mình cheát ñi, ñeå chia cuûa, ñaõ trôû thaønh söï thaät. Baø Vaên Minh sung söôùng theo ñuùng caùch cuûa moät phuï nöõ taân thôøi, baø ta nhaän ra töø caùi cheát cuûa oâng noäi choàng moät dòp may hieám coù ñeå coù theå maëc “tang phuïc taân thôøi”, ñoà xoâ gai taân thôøi, “dernìeres creùations” cuûa tieäm may AÂu Hoùa!

Taâm ñòa caùi luõ ngöôøi kia töôûng ñeán theá ñaõ laø tôûm. Nhöng chöa heát. Ñeán ñaây, Vuõ Troïng Phuïng coøn ñaày maâu thuaãn leân moät taàng nöõa. Bôûi boïn con chaùu baát hieáu baát muïc nhaát traàn ñôøi ñoù coøn muoán toû ra mình laø nhöõng keû coù hieáu coù thaûo cuõng nhaát traàn ñôøi nöõa kia. Theá laø döôùi ngoøi buùt cuûa nhaø vaên traøo phuùng, söï bòp bôïm cao nhaát, ñaùng phæ nhoå nhaát cuõng boäc loä ra. Nhöõng keû mong cho oâng giaø mau cheát ñaõ toå chöùc moät ñaùm ma thaät to ñeå baøy toû loøng hieáu thaûo, nghóa tieác thöông ñoái vôùi ngöôøi ñaõ cheát! Chính vì theá, ngoøi buùt cuûa Vuõ Troïng Phuïng ñaõ taäp trung söùc maïnh, nhö coù thaàn, trong phaàn thöù hai cuûa chöông saùch, nghóa laø phaàn taû caûnh ñaùm ma.

Tröôùc heát, nhaø vaên taû coâ Tuyeát, moät coâ gaùi hö hoûng nhö chæ “hö hoûng moät nöûa”, moät thöù thieáu nöõ ñang raát tieâu bieåu trong xaõ hoäi “taân thôøi ngaøy aáy”. Tuyeát maëc boä tang phuïc “ngaây thô” nöûa kín nöûa hôû, vôùi neùt maët coù “veû buoàn laõng maïn” (vì nhôù nhaân tình chöù khoâng phaûi vì thöông ngöôøi cheát) ñaõ gaây moät hieäu quaû laï luøng: caùc vò tai to maët lôùn ñi ñöa ñaùm chæ nhìn vaøo veû kheâu gôïi cuûa Tuyeát ñeå maø caûm ñoäng, cöù nhö thöïc söï caûm ñoäng tröôùc noãi buoàn tang toùc vaäy.

Ñaùm ma thaät to, to ñeán nöôùc “coù theå laøm cho ngöôøi cheát naèm trong quan taøi cuõng phaûi mæm cöôøi sung söôùng”. Ngöôøi ta ñaõ lôïi duïng ñaùm ma ñeán möùc cao nhaát ñeå khoe giaøu khoe sang vaø khoe loøng hieáu thaûo giaû vôø cuûa mình! Neáu nhö mong muoán cuûa taát caû ñaùm con chaùu cuûa ngöôøi cheát kia laø, trong ñaùm ma naøy, ñöa söï giaû doái, bòp bôïm ñoàng thôøi cuõng laø söï taøn nhaãn, baát nhaân, ñeåu giaû cuûa mình leân ñeán möùc hoaøn toaøn, thì quaû thaät chuùng ñaõ ñaït ñöôïc moät caùch troïn veïn, xuaát saéc.

Nhöng chöa heát ñaâu, döôùi maét Vuõ Troïng Phuïng, caùi luõ ngöôøi giaû doái khoâng chæ bao goàm moät nhoùm nhoû aáy ñaâu. Chuùng ñoâng ñaûo laém. Chuùng laø toaøn xaõ hoäi.

Baét ñaàu laø ñaïi dieän boä maùy caûnh saùt, nghóa laø ñaïi dieän cuûa Nhaø nöôùc: thaày Min Ñô vaø thaày Min Toa. Taùc giaû ñaõ noùi ñeán veû möøng rôõ hí höûng cuûa hai thaày khi ñöôïc nhaø chuû ñaùm ma thueâ laøm ngöôøi giöõ traät töï. Lí do cuûa söï möøng rôõ duy nhaát chæ laø vì hoï ñang khoâng coù vieäc gì ñeå laøm, vaø ñang “buoàn raàu nhö nhaø buoân saép vôõ nôï”. Thöù ñeán laø caùc vò tai to maët lôùn, lôùp “tinh hoa” cuûa giôùi thöôïng löu xaõ hoäi, maët muõi long troïng, ngöïc ñeo ñaày ñuû thöù “boäi tinh”. Trong ñaùm ma naøy, söï caûm ñoäng cuûa hoï khoâng phaûi vì töôûng nhôù ñeán ngöôøi ñaõ khuaát, cuõng khoâng vì tieáng keøn ñöa ma naõo ruoät bi ai, maø chæ vì… ñöôïc ngaém khoâng maát tieàn laøn da traéng thaäp thoø trong laøn aùo moûng cuûa coâ Tuyeát.

Söï xuaát hieän cuûa hai teân ñaïi bòp trong dòp naøy laïi khieán ngöôøi ta “caûm ñoäng” ñeán cöïc ñieåm: Xuaân Toùc Ñoû vaø sö cuï Taêng Phuù. Vì sao? Vì vôùi saùu chieác xe keùo vaø nhöõng voøng hoa ñoà soä, hai keû naøy ñaõ laøm cho ñaùm ma theâm long troïng, to taùt. Ñeán baø cuï coá Hoàng, coù leõ ngöôøi löông thieän nhaát trong caùi gia ñình vöøa hö hoûng vöøa ñaïi bòp aáy, cuõng caûm ñoäng ñeán hôùt haõi leân.

Nhöõng ngöôøi ñi ñöa ñaùm thaät ñoâng ñaûo. Baèng ñieäp khuùc “Ñaùm cöù ñi…” ñöôïc nhaéc laïi ñeán maáy laàn, taùc giaû nhö muoán noùi: ñaùm ma thaät laø to, thaät laø ñoâng, thieân haï tha hoà maøchieâm ngöôõng ñeå thaáy roõ söï to taùt cuûa noù. Nhöng cöù tìm thöû xem trong ñaùm ngöôøi ñoâng ñaûo aáy coù ai laø ngöôøi ñang thöïc söï “ñi ñöa ñaùm”, nghóa laø thöïc söï coù chuùt tieác thöông ñoái vôùi ngöôøi cheát maø hoï ñang ñöa tieãn? Khoâng coù ai caû. Taát caû moïi ngöôøi ñaøn oâng cuõng nhö ñaøn baø, giaø cuõng nhö treû, tuy ñang giöõ moät veû nghieâm chænh, nhöng ñeàu ñang noùi moät ñieàu gì ñoù, laøm moät ñieàu gì ñoù, nghó moät ñieàu gì ñoù khoâng dính daùng ñeán ngöôøi cheát vaø ñaùm ma caû. Trai thanh gaùi lòch thì chim nhau, bình phaåm, cheâ bai nhau, ghen tuoâng nhau, heïn hoø nhau… nhöng taát caû ñeàu “baèng veû maët buoàn raàu cuûa nhöõng ngöôøi ñi ñöa ma”.

Thaät laø nhaãn taâm, thaät laø voâ lieâm sæ. Ta seõ nghó theá. Nhöng vôùi Vuõ Troïng Phuïng, coù nghe ñöôïc nhöõng lôøi maø boïn hoï noùi vôùi nhau môùi thaáy söï voâ lieâm sæ aáy coøn trô traùo ñeán möùc naøo. Vaø nhaø vaên ñaõ ñöa ra moät soá lôøi aáy.

“Ñaùm cöù ñi…” nghóa laø söï voâ lieâm sæ aáy khoâng heà kheùp laïi, noù coøn keùo daøi.

Ñeán luùc ñaùm khoâng “cöù ñi” nöõa maø döøng laïi ñeå haï huyeät. Vuõ Troïng Phuïng coøn hieán cho ngöôøi ñoïc hai chi tieát ñaëc saéc, ñaåy caûnh ñöa ñaùm naøy leân ñeán

ñænh ñieåm. Chi tieát thöù nhaát laø caûnh caäu Tuù Taân baét beû töøng ngöôøi moät laøm nhöõng ñoäng taùc, giöõ nhöõng tö theá ñau buoàn ñeå cho caäu ta.. chuïp aûnh. Chi tieát thöù hai laø oâng phaùn moïc söøng, caùi keû giaû doái vaø voâ lieâm sæ nhaát trong gia ñình naøy, ñaõ khoùc ñeán töôûng chöøng ngaát ñi. Tuy vaäy, giöõa luùc oaèn ngöôøi khoùc loùc, chính oâng ta ñaõ giuùi vaøo tay Xuaân Toùc Ñoû moùn tieàn naêm ñoàng vì ñaõ coù coâng goïi oâng ta laø “ngöôøi choàng moïc söøng” (chính laø caùi coâng giaùn tieáp khieán cho oâng giaø ñaõ cheát). Thaät laø nhöõng kòch só thöôïng haïng cuûa nhöõng taán troø ñôøi. Hai chi tieát aáy ñoùng laïi moät caùch troïn veïn vaø saéc saûo chöông saùch noùi veà söï giaû doái cuûa ngöôøi ñôøi.

Nhöõng ñieàu Vuõ Troïng Phuïng vieát trong chöông saùch laø chuyeän thaät ö? Leõ naøo… Nhöõng ñieàu aáy toaøn laø hö caáu ö? Nhöng nhöõng ñieàu aáy ñeàu hôïp lí laém maø, vaø hình nhö ñeàu coù thaät caû. Ngoøi buùt Vuõ Troïng Phuïng ñuùng laø saéc nhö dao. Ñaèng sau nhöõng lôøi noùi nhö ñuøa, söï thaät cuûa ñôøi soáng cöù hieän ra loà loä treân ñoù noåi leân hai ñieàu lôùn nhaát: söï taøn nhaãn vaø söï doái traù.

Ñeà 12: Phaân tích nhaân vaät “Xuaân Toùc Ñoû” trong “Soá ñoû”cuûa Vuõ Troïng Phuïng.

* Gôïi yù chi tieát

1/ Xaõ hoäi thöïc daân phong kieán ñeán thôøi Vuõ Troïng Phuïng ñaõ phôi baøy ñaày ñuû baûn chaát xaáu xa, thoái naùt cuûa noù. Cuoäc soáng giaû doái, bòp bôïm vôùi ñuû troø caûi caùch, ñoù laø moâi tröôøng thuaän lôïi cho “kyù sinh truøng” Xuaân Toùc Ñoû hoaït ñoäng. Xuaân Toùc Ñoû ñaõ phaùt trieån troïn veïn tính caùch cuûa noù: töø moät teân löu manh, ñaïi bòp ñaõ trôû thaønh moät “anh huøng cöùu quoác”, moät “vó nhaân”.

2/ a. Xuaân Toùc Ñoû laø loaïi buïi ñôøi trong moâi tröôøng thaønh thò. Taùc giaû ñaõ theo doõi tính caùch nhaân vaät töø beù. Xuaân Toùc Ñoû laø moät ñöùa beù moà coâi, leân 9 tuoåi ñöôïc oâng baùc hoï nuoâi. Noù nhìn troäm baùc gaùi taém vaø bò ñuoåi. Töø ñoù, Xuaân laáy ñaàu heø xoù chôï laøm nhaø, laáy saáu ôû caùc phoá, laáy caù Hoà Hoaøn Kieám laøm côm. Toùc haén ñoû nhö loâng gaø vì phôi naéng, treøo me, treøo saáu. Roài haén len loûi vaøo nhaët banh saân quaàn vôït. Bò ñaùnh, bò ñuoåi vì haén nhìn troäm moät con ñaàm thay quaàn aùo. Vaøi neùt bieám hoïa khaù chaân thaät ñoù, Xuaân Toùc Ñoû hieän leân roõ neùt laø moät teân voâ giaùo duïc.

b. Töø moâi tröôøng voâ giaùo duïc, lang thang kieám soáng vôùi nhieàu ngheà phöùt taïp, Xuaân Toùc Ñoû trong moät hoaøn caûnh ñaëc bieät, ñöôïc nhaäp vaøo moâi tröôøng cuûa nhöõng keû giaøu coù, nhöõng con ngöôøi ñang oâm aáp moäng AÂu hoùa vaø caûi caùch xaõ hoäi nhö baø Phoù Ñoan, oâng baø Vaên Minh, oâng TYPN.

Muï Phoù Ñoan theøm khaùt theå xaùc cuûa Xuaân Toùc Ñoû neân ñaõ xin cho haén ra tuø vaø taïo ñieàu kieän cho haén gia nhaäp vaøo xaõ hoäi thöôïng löu. Muï giôùi thieäu haén ñeán tieäm may AÂu Hoùa cuûa Vaên Minh. Haén doát naùt, ñeán nhöõng chöõ treân baûng hieäu cuõng khoâng xem ñöôïc. Trong tieäm AÂu Hoùa cuûa Vaên Minh, haén chæ bieát hoïc thuoäc loøng

nhö haén ñaõ töøng hoïc thuoäc loøng nhöõng baøi rao thuoác laäu tröôùc ñaây. “Hôû caùnh tay vaø hôû coå laø daäy thì”, “Hôû ñeán naùch vaø hôû nöûa vuù laø ngaây thô”. Haén cuõng nhôù lôøi cuûa chuû: “Töø ñi trôû ñi, xaõ hoäi vaên minh hay daõ man laø traùch nhieäm cuûa anh!”. Haén ñaõ rôi vaøo moâi tröôøng cuûa caùc nhaân vaät toaøn laø quaùi thai cuûa xaõ hoäi nhö muï Phoù Ñoan daâm ñaõng ñöôïc baèng “Tieát haïnh khaû phong”, nhö oâng baø Vaên Minh, oâng TYPN ñang chaïy theo phong traøo AÂu Hoùa chôi bôøi höôûng laïc thôøi baáy giôø. Xuaân Toùc Ñoû ñaõ lôïi duïng hoï ñeå tieán thaân.

c. Hoäi nhaäp vôùi xaõ hoäi thöôïng löu, Xuaân Toùc Ñoû gaëp nhieàu vaän may vaø vôùi baûn tính leùm lænh, laùu caù, haén nhanh choùng taïo cho mình moät choã ñöùng trong gia ñình oâng baø Vaên Minh. Tính caùch löu manh, bòp bôïm, daâm ñaõng cuûa Xuaân Toùc Ñoû cöù baønh tröôùng trong moâi tröôøng thuaän lôïi ñoù. Vôùi moät soá hieåu bieát veà beänh taät thu ñöôïc trong ngheà rao thuoác daïo, haén chöõa khoûi beänh cho cuï coá vaø ñöôïc taâng boác laø sinh vieân tröôøng thuoác roài quan “ñoác-tôø”. Bieát Xuaân Toùc Ñoû laø sinh vieân tröôøng thuoác, Tuyeát, em gaùi Vaên Minh tìm caùch laøm thaân. Xuaân Toùc Ñoû laïi ñöôïc phen boäc loä tính caùch löu manh, daâm ñaõng cuûa haén. Haén troø chuyeän vôùi Tuyeát theo kieåu trieát lyù rôûm: “Thôøi buoåi naøy bieát laøm sao ñöôïc. Giaû doái heát thaûy! Yeâu cuõng yeâu giaû doái! Taàm thöôøng cuõng taàm thöôøng giaû doái! Huû laäu cuõng huû laäu giaû doái!”. Roài baát ngôø Xuaân sôø ngöïc Tuyeát vaø noùi: “Chæ coù moät mình quyù nöông laø khoâng giaû doái nhö ñôøi maø thoâi”

Con ñöôøng tieán thaân cuûa Xuaân Toùc Ñoû thuaän lôïi. Y bieát caùch luoàn laùch, duøng möu meïo thuû ñoaïn ñeå laøm lôïi cho mình. Töø moät ñöùa nhaët banh quaàn vôït, Xuaân Toùc Ñoû trôû thaønh moät danh thuû, moät caây hy voïng cuûa giôùi quaàn vôït Baéc Kyø. Haén cuõng bieát chaáp nhaän thua theo ñeà nghò cuûa quan treân tröôùc nhaø voâ ñòch quaàn vôït Xieâm La ñeå ñöôïc trôû thaønh “Anh huøng cöùu quoác”, baäc “Vó nhaân”.

Trong xaõ hoäi maø thuû ñoaïn bòp bôïm, gian xaûo lan traøn thì baûn chaát löu manh, bòp bôïm cuûa Xuaân Toùc Ñoû khoâng theå nhaän ra. “Söï ngu ñoän cuûa noù ngöôøi ta cho laø nhuõn nhaën, laø söï khieâm toán neân noù caøng ñöôïc yeâu meán hôn”. Baø Phoù Ñoan xem Xuaân laø ngöôøi coù hoïc thöùc. OÂng phaùn moïc söøng cuõng cho Xuaân laø ngöôøi ñöùng ñaén. Giöõa luùc cuï baø, meï Vaên Minh nguyeàn ruûa Xuaân Toùc Ñoû laø ñoà xoû laù, ñoà ba que, maët choù chöù khoâng phaûi maët ngöôøi thì coá Hoàng phaãn noä “Con Tuyeát maø chöûa vôùi thaèng Xuaân thì thaät phuùc baûy möôi ñôøi cho nhaø naøy. Baø caâm ñi. Baø ngu laém”.Moät chi tieát nöõa cuõng cöôøi ra nöôùc maét: cuï coá, oâng noäi cuûa Vaên Minh ngaõ beänh. Caû gia ñình caàu cöùu ñoác-tôø Xuaân. Haén ñöôïc dòp traû thuø vì cuï coá ñaõ ñoøi nhoå vaøo maët haén khi haén quan heä baát chính vôùi Tuyeát. Haén noùi xaüng: “Thöa cuï, quaû con voâ hoïc, nhaët banh quaàn, haï löu, khoâng bieát thuoác aï!” roài boû chaïy. Maø ñoác-tôø Xuaân boû chaïy thì caùc oâng lang noåi danh khaùc boù tay. Theá laø cuï coá cheát. Luùc haén thaønh thaät nhaát thì ngöôøi ñôøi laïi cho laø giaû doái. Vuõ Troïng Phuïng saâu saéc bieát bao!

d. Xuaân Toùc Ñoû laø moät nhaân vaät ñöôïc xaây döïng trong quaù trình phaùt trieån, tính caùch cuûa Xuaân Toùc Ñoû ñöôïc mieâu taû trong quaù trình vaän ñoäng. Moät maët tính caùch Xuaân Toùc Ñoû gaàn nhö khoâng ñoåi. Voán ñöôïc giaùo duïc, ñaøo luyeän trong neàn vaên hoùa væa heø neân baûn chaát cuûa Xuaân vaãn giöõ nguyeân chaát löu manh cuûa keû lang thang ñaàu ñöôøng xoù chôï. Töø ngoân ngöõ cho ñeán cöû chæ, haén luoân luoân vaêng tuïc,

khoâng chòu hoïc haønh maø chæ duøng thuû thuaät baét chöôùc, che ñaäy, giaû doái ñeå ñoái phoù trong moïi tình huoáng. Coù theå noùi, tính caùch löu manh xuyeân suoát con ngöôøi Xuaân Toùc Ñoû töø khi laø moät caäu beù lang thang ôû ñaàu ñöôøng xoù chôï cho ñeán luùc trôû thaønh “anh huøng cöùu quoác”.

Tuy nhieân, tính caùch cuûa Xuaân cuõng coù nhöõng thay ñoåi nhaát ñònh. Y nhanh choùng thích hôïp vôùi hoaøn caûnh môùi vaø hoaøn caûnh cuõng laøm cho y thay ñoåi. Khi coøn laø keû haï löu, haén boäc loä tính ti tieän, yeáu ñuoái. Nhöng khi ñaõ coù vò trí trong xaõ hoäi, Xuaân baét ñaàu xem thöôøng moïi ngöôøi, “Xuaân Toùc Ñoû caøng kieâu ngaïo laøm boä laøm tòch bao nhieâu thì laïi ñöôïc thieân haï kính troïng baáy nhieâu”, Xuaân Toùc Ñoû coù luùc nhö keát hôïp giöõa tính caùch cuûa moät keû haï löu pha laãn vôùi loái soáng thöôïng löu, ngoân töø haï ñaúng laïi xen vôùi kieåu caùch hoïc ñoøi cuûa boïn ngöôøi thöôïng löu. Vaø ñeán luùc keát thuùc taùc phaåm, tính khinh ngöôøi cuûa Xuaân Toùc Ñoû caøng loä roõ vaø caøng trôû neân loá bòch. Haén ñaõ noùi tröôùc quaàn chuùng: “Hôõi quaàn chuùng, mi khoâng hieåu gì, mi oaùn ta, ta vaãn yeâu quí mi maëc loøng mi chaúng roõ loøng ta. Thoâi giaûi taùn ñi”. Moïi ngöôøi hoâ ”Xuaân Toùc Ñoû vaïn tueá! Söï ñaïi baïi vaïn tueá!”.

e. Xuaân Toùc Ñoû laø moät nhaân vaät ñöôïc xaây döïng chuû yeáu treân söï toång hôïp nhieàu neùt cuûa nhöõng ngöôøi cuøng loaïi. Taùc giaû ñaõ xaây döïng Xuaân Toùc Ñoû theo phöông phaùp ñieån hình hoùa. Taùc giaû keát hôïp loái mieâu taû chaân thaät vaø phoùng ñaïi, phoùng ñaïi ñeå bieám hoïa. Nhieàu tình tieát ñaõ ñöôïc hö caáu raát haáp daãn nhö haønh ñoäng cuûa Tuyeát vôùi Xuaân Toùc Ñoû, quan heä giöõa Phoù Ñoan vôùi Xuaân hay laø Xuaân Toùc Ñoû chòu thua taøi töû quaàn vôït Xieâm La, baø Phoù Ñoan ñöôïc phong “Tieát haïnh khaû phong Xieâm La”, taát caû ñeàu laø nhöõng tình huoáng phoùng ñaïi ñaày tính chaâm bieám, ñaû kích.

3/ Theá laø Xuaân Toùc Ñoû töø moät teân ñaàu ñöôøng xoù chôï, nhaët banh quaàn, baùn thuoác laäu ñaõ trôû thaønh sinh vieân tröôøng thuoác, ñoác-tôø Xuaân, giaùo sö quaàn vôït, nhaø caûi caùch xaõ hoäi, nhaø caûi caùch Phaät giaùo, coá vaán cho baùo Goõ Moõ roài ñeán toät ñænh vinh quang “anh huøng cöùu quoác”, “baäc vó nhaân”, thaät laø “Soá ñoû”. Qua nhaân vaät trung taâm naøy, Vuõ Troïng Phuïng ñaû kích, chaâm bieám baûn chaát xaáu xa, thoái naùt cuûa xaõ hoäi thöïc daân phong kieán. Coù theå noùi “Xuaân Toùc Ñoû” laø moät böùc tranh bieám hoaï côõ lôùn phôi baøy söï thoái naùt cuûa caû moät xaõ hoäi.

Bao giôø xaõ hoäi coøn giaû doái, coøn bòp bôïm, coøn xaûo traù, löøa loïc thì böùc tranh bieám hoïa Xuaân Toùc Ñoû vaãn coøn yù nghóa raên ñôøi.

Ñeà 13: Nhöõng giaù trò tö töôûng vaø ngheä thuaät cuûa thô laõng maïn qua moät soá taùc phaåm cuûa Xuaân Dieäu, Huy Caän, Haøn Maëc Töû thôøi kì 1930-1945.

Coù luùc do moät soá nguyeân nhaân khaùch quan vaø chuû quan, ngöôøi ta ñaõ quaù deø daët, neáu khoâng noùi laø quaù khe khaét, trong vieäc xaùc nhaän giaù trò cuûa thô laõng maïn (1930-1945). Nhöng cuoái cuøng, baèng giaù trò cuûa chính noù, söï taùc ñoäng laâu beàn vaø toát

ñeïp cuûa noù ñoái vôùi lieân tuïc nhieàu theá heä ngöôøi ñoïc, thô laõng maïn ñaõ xaùc ñònh cho mình moät vò trí xöùng ñaùng trong neàn vaên hoïc nöôùc nhaø. Ngaøy nay, nhöõng teân tuoåi vaø nhieàu baøi thô cuûa nhöõng nhaø thô nhö Xuaân Dieäu, Huy Caän, Haøn Maëc Töû… vaãn ñöôïc nhaéc ñeán vôùi raát nhieàu traân troïng vaø meán yeâu.

Haún coâng lôùn ñaàu tieân cuûa thô laõng maïn, vaø cuõng laø cuûa vaên hoïc laõng maïn noùi chung, laø ñaõ ñöa ra tröôùc moïi ngöôøi caùi yù nieäm “toâi”. Caùi ”toâi” voán raát voâ nghóa, raát ñaùng gheùt, ñoái vôùi chuû nghóa khaéc kæ cuûa ñaïo lí phong kieán, trong khoaûng 15 naêm töø sau 1930, boãng ñöôïc caùc nhaø thô naâng leân thaønh moät yù nieäm toát ñeïp vaø khaúng ñònh vai troø quyeát ñònh cuûa noù trong ngheä thuaät vôùi tö caùch laø chuû theå saùng taïo. Moät theá giôùi cuõ vôùi nhöõng caùch nhìn cuõ, caùch caûm nhaän cuõ, nhöõng leà luaät cuõ, boãng vôõ ra, nhöôøng choã cho moät theá giôùi ñöôïc ñaùnh giaù, caûm nhaän, xuùc ñoäng bôûi caùi toâi caù theå aáy. Vaø quaû laø moät theá giôùi phong phuù ña daïng voâ cuøng.

Caùc nhaø thô noùi: cuoäc soáng ñeïp quaù chöøng, ñaùng soáng quaù chöøng, chôù coi thöôøng noù, ñöøng neù traùnh noù. Laøm sao coù theå thôø ô tröôùc moät cuoäc ñôøi maø hình nhö ôû ñoù taïo hoùa ñaõ daønh saün cho con ngöôøi, cho moãi ngöôøi ñuû moïi thöù ñeå taïo neân haïnh phuùc nhö theá naøy.

Cuûa ong böôùm naøy ñaây tuaàn traêng maät

Naøy ñaây hoa cuûa ñoàng noäi xanh rì

Naøy ñaây laù cuûa caønh tô phô phaát

Cuûa yeán anh naøy ñaây khuùc tình si.

(Xuaân Dieäu – Voäi vaøng)

Thaät ra, cuõng chaúng coù gì môùi laï: thì thôøi naøo, thôøi Nguyeãn Du hay Nguyeãn Traõi, maø chaúng coù ong, böôùm, laù, hoa, chim oanh, chim yeán! Nhöng ñoá tìm ñaâu ra nhöõng thôøi ñoù, keå ñeán thôøi Taûn Ñaø, moät nieàm vui soáng thieát tha vaø ñaém say ñeán döôøng aáy. Chính vôùi nieàm ham soáng maõnh lieät aáy maø Xuaân Dieäu luùc naøo cuõng caûm thaáy cuoäc ñôøi hình nhö ñang troâi nhanh quaù, caùi khoaûng traêm naêm sao maø ngaén nguûi, tuoåi treû cuûa moãi ngöôøi sao maø choùng qua. Caûm nhaän aáy khoâng khieán cho Xuaân Dieäu trôû neân hö voâ, bi quan theo trieát lí “saéc khoâng” nhaø Phaät hay”voâ vi” cuûa Laõo trang, traùi laïi, caøng khieán nhaø thô caûm nhaän roõ hôn söï ñaùng quí cuûa cuoäc ñôøi.

Ta muoán oâm

Caû söï soáng môùi baét ñaàu môn môûn;

Ta muoán rieát maây ñöa vaø gioù löôïn,

….

Cho cheách choaùng muøi thôm, cho ñaõ ñaày aùnh saùng,

Cho no neâ thanh saéc cuûa thôøi töôi;

Hôõi xuaân hoàng, ta muoán caén vaøo ngöôi!

(Voäi vaøng)

Yeâu ñôøi, ham soáng, nhöng cuoäc soáng laø gì? Ñaâu laø nhöõng yeáu toá taïo neân cuoäc soáng. Theo caùc nhaø thô laõng maïn, cuoäc soáng bao goàm nhieàu thöù, nhöng coù hai thöù ñeïp nhaát, kì dieäu nhaát, aáy laø thieân nhieân vaø con ngöôøi.

Tröôùc heát veà thieân nhieân, caùc nhaø thô laõng maïn phaù boû ngay caùi böùc töôøng thieân nhieân giaû taïo cuûa vaên hoïc coå voán laâu nay vaây boïc con ngöôøi, ñeå nhaän ra moät thieân nhieân thöïc söï, ñang boåi boåi söùc soáng, söï soáng, nguoàn caûm xuùc voâ taän. Quaû thaät, trong thô Vieät Nam, chöa bao giôø ñaày aép thieân nhieân ñeán vaäy. Naøy ñaây, caùi laï luøng cuûa ñaát trôøi khi muøa thu tôùi, buoàn laém, theâ löông laém nhöng sao maø ñeïp ñeán vaäy; nhöõng neùt, nhöõng ñöôøng, nhöõng daùng hình, maøu saéc, sao maø soáng ñoäng, haøi hoøa, em aùi:

Raëng lieãu ñìu hiu ñöùng chòu tang

Toùc buoàn buoâng xuoáng leä ngaøn haøng;

Ñaây muøa thu tôùi – muøa thu tôùi

Vôùi aùo mô phai deät laù vaøng

Hôn moät loaøi hoa ñaõ ruïng caønh

Trong vöôøn saéc ñoû ruûa maøu xanh,

Nhöõng luoàng run raåy rung rinh laù…

Ñoâi nhaùnh khoâ gaày xöông mong manh.

(Xuaân Dieäu – Ñaây muøa thu tôùi)

Coøn ñaây caûnh chieàu veà treân moät caùnh ñoàng queâ:

Maây bieác veà ñaâu bay gaáp gaáp

Con coø treân ruoäng caùnh phaân vaân

(Xuaân Dieäu – Thô duyeân)

Tröôùc thô laõng maïn, maây chöa heà “bay gaáp gaáp” vaø caùnh con coø chöa heà coù söï “phaân vaân” nhö theá, chöa co söï xoán xang taâm traïng nhö theá.

Giôø ñaây, ngöôøi ñoïc, nhôø ñoïc thô laõng maïn, maø trôû neân giaøu coù quaù chöøng. Hoï coù caû moät theá giôùi voâ taän, nhöõng cuûa kho voâ taän. Haøn Maëc Töû sau naøy laø nhaø thô cuûa nhöõng noãi ñau thöông. Nhöng trong nhöõng naêm ñaàu tieân, khi chöa maéc phaûi chöùng beänh nan y hieåm ngheøo, ñaõ coù nhöõng doøng thô tuyeät ñeïp veà thieân nhieân xöù Hueá:

Sao anh khoâng veà chôi thoân Vó

Nhìn naéng haøng cau naéng môùi leân

Vöôøn ai möôùt quaù xanh nhö ngoïc

Laù truùc che ngang maët chöõ ñieàn

(Ñaây thoân Vó Daï)

Coù moät ñieàu thaät coù yù nghóa: do choã thieân nhieân trong thô laõng maïn laø moät thieân nhieân ñöôïc caûm nhaän tröïc tieáp, cuï theå, soáng ñoäng chöù khoâng phaûi laø thöù thieân nhieân ñöôïc vay möôïn töø saùch vôû, neân ñoù hoaøn toaøn laø thieân nhieân soáng ñoäng cuûa queâ höông ñaát nöôùc. Theá laø thô laõng maïn ñöa ñeán cho ngöôøi ñoïc thô moät tình caûm ñöôïc hai laàn nhaân leân: tình yeâu thieân nhieân cuõng laø tình yeâu queâ höông ñaát nöôùc. Trong maét ngöôøi ñoïc, caùi thoân Vó Daï nhoû beù beân kia bôø soâng Höông cuûa kinh thaønh Thuaän Hoùa sao maø roõ raøng, xanh thaém, meàm maïi, tröõ tình. Caàn chi phaûi ñeán Haøng Chaâu ñeå ngaém lieãu, ñeán Paris ñeå ngaém soáng Seine! Haõy môû maét vaø ñaém say ngay nhöõng ñieàu dieäu kì tröôùc maét cuûa ñaát nöôùc queâ höông. Trong moät baøi thô khaùc cuûa Haøn Maëc Töû, baøi Muøa xuaân chín , böùc tranh muøa xuaân nôi xoùm queâ chæ ñöôïc nhaéc tôùi baèng ñoâi ba neùt maø eâm aùi, ñaùng yeâu bieát bao:

Trong laøn naéng öûng khoùi mô tan

Ñoâi maùi nhaø tranh laám taám vaøng

Soät soaït gioù treâu taø aùo bieác

Treân giaøn thieân lí boùng xuaân sang

Ngöôøi ñoïc ngaøy tröôùc cuõng nhö ngaøy nay coøn thích thuù ñeán söûng soát khi nhaän ra trong baøi thô Chuøa Höông cuûa Nguyeãn Nhöôïc Phaùp, bao nhieâu neùt ñeïp ñeán töôûng chöøng nhö khoâng theå coù maø ñaõ coù thaät cuûa moät chaëng ñöôøng traåy hoäi muøa Xuaân cuûa con ngöôøi Vieät Nam. Trong thô Theá Löõ, Löu Troïng Lö, Nguyeãn Bính… bieát bao nhöõng caûnh saéc khoâng theå döûng döng. Caûnh trong baøi Traøng giang cuûa Huy Caän laø moät doøng soâng. Doøng soâng aáy meânh mang vaø phaûng phaát buoàn nhöng ñeïp laém, ñeïp nhaát laø noù ñaõ gôïi leân moái tình queâ höông ñaèm thaém, töôûng raát nheï nhöng saâu thaúm vaø beàn bæ voâ cuøng:

Beøo daït veà ñaâu haøng noái haøng

Meânh moâng khoâng moät chuyeán ñoø ngang

Khoâng caàu gôïi chuùt nieàm thaân maät

Laëng leõ bôø xanh tieáp baõi vaøng…

Loøng queâ dôïn dôïn vôøi con nöôùc

Khoâng khoùi hoaøng hoân cuõng nhôù nhaø

Ai daùm baûo thô laõng maïn khoâng goùp phaàn xaây döïng loøng yeâu nöôùc? Cuõng coù vaø cuõng maïnh meõ ñoù chöù! Trong moät hoaøn caûnh xaõ hoäi maø keû thoáng trò muoán

xoùa boû taát caû nhöõng gì goïi laø töï haøo daân toäc, muoán noâ dòch moïi ngöôøi trong moät thöù tö töôûng voïng ngoaïi, suøng ngoaïi meâ muoäi nhaát, thì nhöõng caâu thô, baøi thô nhö theá ñuùng laø chöùa chan tình caûm daân toäc, nieàm töï haøo daân toäc. Ñaëc bieät, ñaây laø nhöõng caâu thô hay, nhöõng baøi thô hay, taùc duïng cuûa chuùng caøng maõnh lieät vaø beàn vöõng hôn nöõa.

Tuy nhieân, noùi ñeán thô laõng maïn thì phaûi noùi ñeán thô tình yeâu. Thô tình yeâu nhieàu ñeán noãi hình nhö chính thô tình yeâu môùi laø thô laõng maïn, ñeán noãi theo nhaän xeùt cuûa nhaø pheâ bình vaên hoïc Hoaøi Thanh, trong caû moät taäp Thi nhaân Vieät Nam, chæ coù moät nhaø thô laø khoâng noùi ñeán “anh anh, em em”! Ñieàu aáy coù lí do cuûa noù. Suoát trong gaàn moät nghìn naêm cuûa cheá ñoä phong kieán Vieät Nam, tình yeâu, moät nguoàn tình caûm maõnh lieät, ñeïp ñeõ cuûa con ngöôøi, bò phuû nhaän hoaøn toaøn. Chæ coù hoân nhaân vaø nghóa vuï, khoâng coù tình yeâu.Söï buøng noå cuûa thô tình sau 1930 chính laø söï buøng noå cuûa moät traøo löu ñeå phaù tan taønh caùi con ñeâ kieân coá ñaõ caûn trôû noù. Xuaân Dieäu noùi ñaém say söï soáng, tröôùc heát cuõng laø ñaém say tình yeâu. Coù theå noùi, khoâng baøi thô naøo cuûa Xuaân Dieäu trong Thô thô khoâng phaûi laø thô tình yeâu. Thô tình cuûa Xuaân Dieäu thaät laém cung laém baäc. Coù luùc ñoù laø moät baøi thô tình e aáp, dòu nheï nhö moät laøn rung ñoäng cuûa gioù chieàu, cuûa naéng chieàu:

Con ñöôøng nho nhoû gioù xieâu xieâu

Laù laù caønh hoang naéng trôû chieàu

Buoåi aáy loøng ta nghe yù baïn

Laàn ñaàu rung ñoäng noãi thöông yeâu

Tuy dòu nheï, e aáp, nhöng noù thaät laø tình yeâu, neân noù coù söùc maõnh lieät vaø giaù trò nhaân baûn vöõng beàn rieâng cuûa noù. Trong thô xöa, laøm sao coù ñöôïc caùch noùi thaúng thaén nhö theá naøy veà tình yeâu:

Ai hay tuy laëng böôùc thu eâm

Tuy chaúng baêng nhaân gaï toû nieàm

Troâng thaáy chieàu hoâm ngô ngaån vaäy,

Loøng anh thoâi ñaõ cöôùi loøng em

(Thô duyeân)

Loøng anh “cöôùi” loøng em, ñoù chính laø tình yeâu.

Tình yeâu trong thô Haøn Maëc Töû tuy ñöôïm nhieàu buoàn ñau vaø hoaøi nghi nhöng khoâng heà keùm thieát tha.

Mô khaùch ñöôøng xa, khaùch ñöôøng xa

AÙo em traéng quaù nhìn khoâng ra

ÔÛ ñaây söông khoùi môø nhaân aûnh

Ai bieát tình ai coù ñaäm ñaø?

(Ñaây thoân Vó Daï)

Nhìn chung thô laõng maïn khaù buoàn, coù khi raát buoàn. Cuõng caàn coù caùi nhìn thoaû ñaùng hôn veà caùi buoàn trong thô laõng maïn. Ngöôøi ta caàn bieát vui, bieát yeâu, nhöng cuõng caàn bieát buoàn, bieát chaùn khi caàn thieát. Phaûi buoàn tröôùc nhöõng ñieàu khoâng theå vui. Vui tröôùc chuyeän ñaùng buoàn laø voâ lieâm sæ. Bieát buoàn ñeå khoâng voâ tö ñeán trôû thaønh voâ taâm. Buoàn ñeå trôû neân saâu saéc hôn. Noùi gì thì noùi, cuoäc soáng trong khoaûng nhöõng naêm 1930-1945 coù nhieàu chuyeän ñaùng ñeå buoàn, trong ñoù ñieàu ñaùng buoàn nhaát laø laøm daân noâ leä. Tröø nhöõng keû thaät söï voâ löông taâm hoaëc coá tình vui veû ñeå laøm vöøa loøng boïn chuû noâ leä, moïi ngöôøi Vieät Nam ngaøy ñoù, nhaát laø nhöõng ngöôøi nhaïy caûm, ñeàu maëc nhieân mang moät noãi buoàn thôøi ñaïi. Caùi buoàn aáy lôùn ñeán noãi nhieàu luùc nhö khoâng theå nhaän ra duyeân côù. Noù naèm ôû ñaâu ñoù trong khaép caû cuoäc ñôøi. Xuaân Dieäu ñaõ töøng coù caâu thô noåi tieáng maø ngaøy ñoù ai cuõng coâng nhaän laø hay:

Hoâm nay trôøi nheï leân cao

Toâi buoàn khoâng hieåu vì sao toâi buoàn

Trong thô Huy Caän, neùt naøo cuûa caûnh vaät, daãu tuyeät ñeïp, vaãn phaûng phaát noãi buoàn. Nhìn moät xoùm laøng, moät phieân chôï vöøa tan, moät beán ñoø, Huy Caän caûm ñeán taän ñaùy loøng moät noãi saàu muoän meânh mang, noãi coâ ñôn cuûa thaân phaän tröôùc caùi voâ cuøng cuûa cuoäc soáng:

Lô thô coàn nhoû gioù ñìu hiu

Ñaâu tieáng laøng xa vaõn chôï chieàu

Naéng xuoáng trôøi leân saàu choùt voùt

Soâng daøi trôøi roäng beán coâ lieâu

(Traøng giang)

Caùi buoàn trong thô laõng maïn Vieät Nam, xeùt veà baûn chaát, cuõng coù maët tích cöïc. Noù laø moät thaùi ñoä caàn thieát tröôùc caùi mong manh vaø u aùm cuûa ñôøi soáng luùc aáy. Noù coù theå laø böôùc khôûi ñaàu daãn tôùi nhöõng suy nghó saâu saéc vaø thaáu ñaùo hôn, vaø coù theå daãn tôùi söï löïa choïn moät thaùi ñoä, moät haønh ñoäng tích cöïc hôn trong ñôøi soáng.

Tuy vaäy, thô laõng maïn nhieàu khi ñaõ ñaåy noãi buoàn leân moät cung baäc thaúng caêng quaù, tuyeät ñoái quaù. Thô Xuaân Dieäu coù luùc ñaõ ñi ñeán choã toät cuøng chaùn naûn, raõ rôøi; nhaø thô naâng noãi coâ ñôn thaønh vónh cöûu.

Chieác ñaûo hoàn toâi rôïn boán beà…

(Nguyeät caàm)

vaø: Toâi laø con nai bò chieàu giaêng löôùi

Khoâng bieát ñi ñaâu ñöùng saàu boùng toái…

Huy Caän töï thaáy mình mang trong loøng moät noãi “vaïn coå saàu” nhö moät ñònh meänh. Haøn Maëc Töû caøng veà sau caøng ñau thöông ñeán thaønh ñieân loaïn.

Tuy nhieân, xeùt veà maët tö töôûng cuûa caû traøo löu thô môùi (1930-1945), ñoù khoâng phaûi laø ñieàu quaù lôùn. Caùi môùi, caùi ñaùng quyù maø traøo löu naøy ñöa ñeán cho ngöôøi ñoïc vaø thôøi ñaïi vaãn laø chính. Chaû theá maø noù ñaõ töøng laøm rung ñoäng caû moät theá heä ngöôøi ñoïc phaàn lôùn laø coù hoïc vaø khoâng phaûi laø thieáu taâm quyeát ñoù hay sao? Hôn nöõa, xeùt veà maët ngheä thuaät, thô laõng maïn ñaõ ñöa ñeán cho vaên hoïc nöôùc nhaø nhieàu ñieàu môùi meû.

Moät maët noù tieáp tuïc keá thöøa nhöõng tinh hoa cuûa thô ca daân toäc, thô ca AÙ Ñoâng; maët khaùc noù tieáp nhaän tinh hoa môùi laï cuûa thô phöông Taây ñeå ñaåy neàn thô Vieät Nam böôùc haún sang thôøi kyø hieän ñaïi. Chæ trong khoaûng maáy naêm, thô laõng maïn ñaõ hoaøn thaønh troïn veïn vieäc phaù vôõ nhöõng khuoân vaøng thöôùc ngoïc cuûa thô ca phong kieán maø luùc ñoù ñaõ trôû neân loãi thôøi. Neáu noùi: thô phaûi chaân thaønh, thô phaûi laø tieáng noùi cuûa traùi tim, thì thô laõng maïn ñaõ bieát phaù boû nhöõng hình thöùc khieán noù phaûi saùo roãng vaø giaû taïo.

Truôùc heát, thô laõng maïn vöùt boû nhöõng nieâm luaät goø boù, nhöõng ñoái choïi, nhöõng quy ñònh “phaù, thöøa, thöïc, luaän, keát” ñeå nhaø thô coù theå dieãn taû moät caùch thoaûi maùi vaø phoùng khoaùng caûm xuùc cuûa mình. Caûm xuùc, ñieàu ñoù quan troïng vaø quyeát ñònh giaù trò cuûa thô hôn laø ngoài ñeå goø töøng yù töøng vaàn cho ñuùng luaät. Thô laõng maïn coù theå söû duïng raát nhieàu theå thô, vaø ngay trong theå baûy chöõ voán laø theå phoå bieán cuûa Ñöôøng luaät, cuõng ñöôïc söû duïng moät caùch phoùng khoaùng, saùng taïo:

Soùng gôïn traøng giang buoàn ñieäp ñieäp,

Con thuyeàn xuoâi maùi nöôùc song song,

Thuyeàn veà nöôùc laïi, saàu traêm ngaõ;

Cuûi moät caønh khoâ laïc maáy doøng.

(Huy Caän – Traøng giang)

Vöùt boû nhöõng öôùc leä, nhöõng ñieån coá voán coù tính chaát baét buoäc trong ngoân ngöõ thô coå, thô laõng maïn ñeán vôùi ngoân ngöõ xanh töôi cuûa ñôøi soáng. Trong thô coå, noùi muøa thu laø phaûi laø laù ngoâ ñoàng ruïng, muøa heø laø phaûi cuoác keâu, lieãu thì phaûi laø lieãu Chöông Ñaøi, maây thì phaûi maây Taàn, maây Haøng… Traùi laïi, trong thô laõng maïn, ngoân ngöõ cöù töï noù ñeán vôùi caûm xuùc cuûa nhaø thô. Chính thöù ngoân ngöõ aáy nhaän ra nhöõng caûm xuùc cuûa nhaø thô. Chính thöù ngoân ngöõ aáy nhaän ra nhöõng caûm xuùc coù thaät veà nhöõng ñieàu raát thaät. Thí duï, ñaây laø caûm xuùc cuûa Haøn Maëc Töû tröôùc caùi vôøi vôïi cuûa ñaát trôøi Vó Daï:

Gioù theo loái gioù maây ñöôøng maây

Doøng nöôùc buoàn thiu hoa baép lay

Thuyeàn ai ñaäu beán soâng traêng ñoù

Coù chôû traêng veà kòp toái nay

(Ñaây thoân Vó Daï)

Noùi thô laõng maïn ñeán vôùi ngoân ngöõ cuûa ñôøi soáng, ñoù laø noùi ñeán xu höôùng chính. Thaät ra giöõa ngoân ngöõ thô vaø ngoân ngöõ cuûa ñôøi soáng vaãn coù moät khoaûng caùch raát lôùn. Ngoân ngöõ trong thô laõng maïn vaãn laø moät ngoân ngöõ ngheä thuaät, trong saùng, haøm suùc vaø ñaày tính nhaïc. Caùc nhaø thô laõng maïn thaät ñaõ coù coâng lôùn trong vieäc xaây döïng moät ngoân ngöõ thô ca daân toäc. Nhöõng caâu thô naøy coù söùc dieãn taû bieát bao:

Chò aáy naêm nay coøn gaùnh thoùc

Doïc bôø soâng traéng naéng chang chang…?

(Haøn Maëc Töû – Muøa xuaân chín)

Bao nhieâu caûnh vaø tình haøm chöùa trong chæ maáy caâu thô döôùi ñaây cuûa Xuaân Dieäu:

Thænh thoaûng naøng traêng töï ngaån ngô…

Non xa khôûi söï nhaït söông môø…

Ñaõ nghe reùt möôùt luoàn trong gioù…

Ñaõ vaéng ngöôøi sang nhöõng chuyeán ñoø…

(Ñaây muøa thu tôùi)

Ñaëc bieät Xuaân Dieäu, vôùi voán Taây hoïc cuûa mình, ñaõ ñöa ñeán cho thô nhöõng caùch noùi raát taùo baïo. Quaû thaät, khoâng phaûi bao giôø caùi taùo baïo cuûa Xuaân Dieäu cuõng thaønh coâng nhöng oâng ñaõ coù nhieàu caùi môùi thaønh coâng, ñöôïc ngöôøi ñöông thôøi taùn thöôûng, chaúng haïn:

Naøy laéng nghe em khuùc nhaïc thôm

Say ngöôøi nhö röôïu toái taân hoân.

Thô laõng maïn (1930 – 1945) laø moät böôùc phaùt trieån vöôït baäc cuûa thô Vieät Nam.Noù ñaõ tieáp nhaän moät caùch saùng taïo nhöõng tinh hoa cuûa thô ca daân toäc vaø thô ca nhaân loaïi, cuûa thô coå ñieån vaø hieän ñaïi. Cho ñeán nay, caùc nhaø thô vaãn coøn thöøa höôûng vaø tieáp tuïc phaùt huy nhieàu thaønh töïu maø noù ñaõ ñaït ñöôïc, nhieàu vaán ñeà veà ngheä thuaät, kyõ thuaät maø noù ñaõ ñaët ra trong khoaûng 15 naêm ngaén nguûi aáy. Khoâng phaûi taát caû nhöng phaàn lôùn nhöõng baøi thô laõng maïn vaãn ñöôïc ngöôøi ñoïc yeâu thích, nhaát laø ngöôøi ñoïc treû tuoåi, vaãn coù taùc duïng xaây döïng cho ngöôøi ñoïc moät theá giôùi noäi taâm phong phuù vaø nhaân ñaïo.

Ñeà 14: Giaù trò tö töôûng vaø ngheä thuaät cuûa ñoaïn vaên taû caûnh oâng Huaán Cao “cho chöõ” trong nhaø giam (truyeän ngaén”Chöõ ngöôøi töû tuø” cuûa Nguyeãn Tuaân). Vì sao taùc giaû cho ñoù laø “moät caûnh töôïng

xöa nay chöa töøng coù”?

* Gôïi yù chi tieát

1/ Nguyeãn Tuaân tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm laø moät nhaø vaên duy mó. OÂng yeâu ñeán say ñaém caùi ñeïp, ngôïi ca caùi ñeïp, toân thôø caùi ñeïp. Theo oâng mó laø ñænh cao cuûa nhaân caùch con ngöôøi. OÂng saên luøng caùi ñeïp khoâng tieác coâng söùc. OÂng mieâu taû caùi ñeïp baèng kho ngoân ngöõ giaøu coù cuûa rieâng oâng. Nhöng nhaân vaät hieän leân trong taùc phaåm cuûa Nguyeãn Tuaân phaûi laø hieän thaân cuûa caùi ñeïp. Ñoù laø nhöõng con ngöôøi taøi hoa hoaït ñoäng trong nhöõng hoaøn caûnh, moâi tröôøng ñaëc bieät, phi thöôøng. OÂng phaùt hieän, mieâu taû caùi ñeïp beân ngoaøi vaø beân trong cuûa nhaân vaät. Trong caùi ñeïp cuûa oâng bao goàm caùi CHAÂN vaø THIEÄN. OÂng coøn keát hôïp MÓ vôùi DUÕNG. Truyeän ngaén “Chöõ ngöôøi töû tuø” (1939) trong taäp “Vang boùng moät thôøi” laø aùng vaên hay nhaát, tieâu bieåu nhaát cuûa Nguyeãn Tuaân. Giaù trò tö töôûng vaø duïng coâng ngheä thuaät cuûa Nguyeãn Tuaân ñöôïc theå hieän chuû yeáu trong ñoaïn vaên taû “moät caûnh töôïng xöa nay chöa töøng coù”, caûnh töôïng moät ngöôøi töû tuø cho chöõ moät vieân quaûn nguïc.

2/a. OÂng Huaán Cao trong truyeän “Chöõ ngöôøi töû tuø” laø moät nho só taøi hoa cuûa moät thôøi ñaõ qua nay chæ coøn “vang boùng”. Nguyeãn Tuaân ñaõ döïa vaøo nguyeân maãu nhaø thô, nhaø giaùo, moät laõnh tuï cuûa khôûi nghóa noâng daân laø Cao Baù Quaùt, moät ngöôøi heát söùc taøi hoa vaø duõng khí phi thöôøng ñeå saùng taïo ra nhaân vaät Huaán Cao (Cao laø hoï, Huaán laø daïy) Cao Baù Quaùt tröôùc khi thaønh laõnh tuï noâng daân cuõng laø thaày giaùo. Nguyeãn Tuaân ñaõ ñöa vaøo hai tính caùch noåi baät cuûa nguyeân maãu ñeå xaây döïng nhaân vaät Huaán Cao. Cao Baù Quaùt ngöôøi vieát chöõ ñeïp noåi tieáng vaø khí phaùch löøng laãy. Xaây döïng nhaân vaät Huaán Cao, Nguyeãn Tuaân vöøa theå hieän lyù töôûng thaåm myõ cuûa oâng laïi vöøa thoaû maõn tinh thaàn noåi loaïn cuûa oâng ñoái vôùi xaõ hoäi ñen toái taøn baïo luùc baáy giôø.

b. Truyeän coù hai nhaân vaät chính, moät laø oâng Huaán Cao coù taøi vieát chöõ ñeïp, moät nöõa laø vieân quaûn nguïc say meâ chöõ ñeïp cuûa Huaán quyeát tìm moïi caùch ñeå “xin chöõ” treo trong nhaø. Laõo coi chöõ Huaán Cao nhö baùu vaät.

Hoï ñaõ gaëp nhau trong moät tình huoáng oaùi oaêm laø nhaø nguïc. Ngöôøi coù taøi vieát chöõ ñeïp laïi laø moät teân “ñaïi nghòch” caàm ñaàu cuoäc khôûi nghóa noâng daân (trieàu ñình goïi laø noåi loaïn, “giaëc” ñang bò baét giam chôø ngaøy thuï hình. Con ngöôøi meâ chöõ ñeïp cuûa oâng Huaán Cao laïi laø moät teân quaûn nguïc ñaïi dieän cho caùi traät töï xaõ hoäi aáy. Treân bình dieän ngheä thuaät hoï laø tri aâm tri kæ, treân bình dieän xaõ hoäi hoï ôû hai vò trí ñoái laäp. Tình huoáng cuûa truyeän coù tính kòch. Töø tình huoáng ñaày kòch tính aáy, tính caùch cuûa hai nhaân vaät ñöôïc boäc loä vaø tö töôûng chuû ñeà cuûa truyeän ñöôïc theå hieän moät caùch saâu saéc.

Nguyeãn Tuaân thích xaây döïng nhaân vaät trong tình huoáng phi thöôøng. Moät vieân quaûn nguïc, tay sai ñaéc löïc cho boä maùy thoáng trò laïi tha thieát xin chöõ moät toäi phaïm. Coøn Huaán Cao laø moät baäc anh huøng, moät ngheä só ñaâu coù deã daøng cho chöõ

moät keû tieåu nhaân ñang laøm ngheà taøn aùc, löøa loïc. Vaäy maø vieäc cho chöõ trong nguïc ñaõ dieãn ra.

Huaán Cao noùi: “Ta nhaát sinh khoâng vì vaøng baïc hay quyeàn theá maø phaûi eùp mình vieát caâu ñoái bao giôø”. Huaán Cao coi thöôøng tieàn baïc vaø uy quyeàn, nhöng Huaán Cao vui loøng cho chöõ vieân quaûn nguïc vì con ngöôøi soáng giöõa choán buøn nhô naøy, nôi ngöôøi ta chæ bieát soáng baèng taøn nhaãn, baèng löøa loïc laïi coù keû bieát troïng ngöôøi coù nghóa khí, bieát toân quí caùi ñeïp cuûa chöõ nghóa. “Ta caûm caùi taám loøng bieät nhôõn lieân taøi cuûa caùc ngöôøi. Naøo ta coù bieát ñaâu moät ngöôøi nhö thaày quaûn ñaây maø laïi coù nhöõng sôû thích cao quí nhö vaäy”. Vieân quaûn nguïc cuõng khoâng deã gì nhaän ñöôïc chöõ cuûa Huaán Cao. Haén ñaõ bò nghi ngôø, bò ñuoåi. Coù laàn haén mon men vaøo nguïc ñònh laøm quen vaø bieät ñaõi Huaán Cao ñeå xin chöõ thì laïi bò Huaán Cao cöï tuyeät:”Ngöôøi hoûi ta muoán gì? Ta chæ muoán coù moät ñieàu, laø nhaø ngöôi ñöøng ñaët chaân vaøo ñaây”. Veà sau hieåu ñöôïc taám loøng cuûa vieân quaûn nguïc, oâng ñaõ noùi moät lôøi saâu saéc vaø caûm ñoäng “Thieáu chuùt nöõa ta ñaõ phuï moät taám loøng trong thieân haï”.

Coi khinh cöôøng quyeàn vaø tieàn baïc. Huaán Cao chæ troïng nhöõng taám loøng bieát quí caùi ñeïp, caùi taøi, coù sôû thích cao quí. Nhöõng con ngöôøi aáy theo Huaán Cao laø coøn giöõ ñöôïc “thieân löông”. OÂng khuyeân vieân quaûn nguïc boû caùi ngheà nhô baån cuûa mình ñi “ôû ñaây khoù giöõ ñöôïc thieân löông cho laønh vöõng vaø roài cuõng ñeán nhem nhuoác maát caû ñôøi löông thieän ñi”.

c. Huaán Cao coøn ñeïp ôû khí phaùch. OÂng laø moät ngöôøi töû tuø gaàn ñeán ngaøy töû hình vaãn giöõ ñöôïc tö theá hieân ngang, ñuùng laø khí phaùch cuûa anh huøng Cao Baù Quaùt. Ñeâm hoâm aáy, luùc traïi giam tænh Sôn Chæ coøn tieán moõ voïng canh, “moät caûnh töôïng xöa nay chöa töøng coù” ñaõ baøy ra. Trong moät buoàng toái chaät heïp, aåm öôùt, ñaày maøng nheän, ñaát böøa baõi phaân chuoät, phaân giaùn, taùc giaû coá yù mieâu taû baèng caùch töông phaûn giöõa tính caùch cao quí cuûa Huaán Cao vôùi caùi dô daùy, baån thæu cuûa nhaø tuø, moät hình aûnh thu nhoû cuûa xaõ hoäi baáy giôø.

Veû ñeïp röïc rôõ cuûa Huaán Cao hieän leân trong ñeâm vieát chöõ cho vieân quaûn nguïc. Chính trong tình tieát naøy, caùi Mó vaø caùi Duõng hoaø hôïp döôùi aùnh ñuoác ñoû röïc cuûa moät boù ñuoác taåm daàu, moät ngöôøi tuø coå ñeo goâng, chaân vöôùng xieàng ñang giaäm toâ neùt chöõ treân taám luïa traéng tinh caêng treân maûnh vaùn. Ngöôøi tuø vieát xong moät chöõ, vieân quaûn nguïc laïi voäi khuùm nuùm caát nhöõng ñoàng tieàn keõm ñaùnh oâ chöõ treân phieán luïc oùng. Hình aûnh ngöôøi töû tuø trôû neân loàng loäng. Vieân quaûn nguïc vaø vieân thö laïi trôû neân beù nhoû, bò ñoäng, khuùm nuùm tröôùc ngöôøi töû tuø” .Nhöng vôùi caùch suy töôûng saâu xa hôn,chuùng ta coù theå hieåu ñöôïc söï vó ñaïi cuûa vieân quaûn nguïc.Ta coù theå ví raèng vieân quaûn nguïc laø moät vì vua anh minh vaø Huaán Cao laø moät töôùng taøi.Vua gioûi phaûi bieát duøng töôùng taøi.

d. Vì sao Nguyeãn Tuaân laïi noùi ñaây laø “moät caûnh töôïng xöa nay chöa töøng coù?”

Caûnh töôïng naøy quaû laø laï luøng, chöa töøng coù vì troø chôi chöõ nghóa thanh tao coù phaàn ñaøi caùc laïi khoâng dieãn ra trong thö phoøng, thö saûnh, maø laïi dieãn ra nôi nguïc toái chaät heïp, baån thæu, hoâi haùm.

Caûnh töôïng laï luøng chöa töøng coù bôûi vì ngöôøi ngheä só coù taøi vieát chöõ ñeïp laïi troå taøi trong khi coå mang goâng, chaân ñeo xieàng vaø saùng mai ra phaùp tröôøng.

Caûnh töôïng laï luøng chöa töøng thaáy laø hình aûnh teân töû tuø cho chöõ thì noåi baät leân uy nghi loàng loäng, coøn vieân quaûn nguïc vaø thö laïi, nhöõng keû ñaïi dieän cho traät töï xaõ hoäi ñöông thôøi thì laïi khuùm nuùm run run.

Ñieàu ñoù cho thaáy raèng trong nhaø tuø taêm toái, hieän thaân cho caùi aùc, caùi taøn baïo ñoù khoâng phaûi caùi aùc, caùi xaáu ñang thoáng trò maø chính laø caùi Ñeïp, caùi Duõng, caùi Thieän, caùi cao caû ñang laøm chuû. Vôùi caûnh cho chöõ naøy, caùi nhaø nguïc taêm toái ñaõ ñoå suïp, bôûi vì khoâng coøn keû phaïm toäi töû tuø, khoâng coøn quaûn nguïc vaø thö laïi, chæ coù ngöôøi ngheä só taøi hoa ñang saùng taïo caùi ñeïp tröôùc ñoâi maét ngöôõng moä suøng kính cuûa nhöõng keû lieân taøi, taát caû ñeàu thaám ñaãm aùnh saùng thuaàn khieát cuûa caùi ñeïp, caùi ñeïp cuûa thieân löông vaø khí phaùch. Cuõng vôùi caûnh naøy, ngöôøi töû tuø ñang ñi vaøo coõi baát töû. Saùng mai oâng seõ bò töû hình, nhöng nhöõng neùt chöõ vuoâng vaén, töôi ñeïp hieän leân caùi hoaøi baõo tung hoaønh caû moät ñôøi cuûa oâng treân luïa baïch seõ coøn ñoù. Vaø nhaát laø lôøi khuyeân cuûa oâng ñoái vôùi teân quaûn nguïc coù theå coi laø lôøi di huaán cuûa oâng veà ñaïo lí laøm ngöôøi trong thôøi ñaïi nhieãu nhöông ñoù. Quan nieäm cuûa Nguyeãn Tuaân laø caùi ÑEÏP gaén lieàn vôùi caùi THIEÄN. Ngöôøi say meâ caùi Ñeïp tröôùc heát phaûi laø ngöôøi coù thieân löông. Caùi Ñeïp cuûa Nguyeãn Tuaân coøn gaén vôùi caùi DUÕNG. Hieän thaân cuûa caùi ñeïp laø hình töôïng Huaán Cao ñoù, khí phaùch löøng laãy ñaõ saùng röïc caû trong ñeâm cho chöõ trong nhaø tuø.

Beân caïnh hình töôïng Huaán Cao loàng loäng, ta coøn thaáy moät taám loøng trong thieân haï. Trong ñeâm cho chöõ, hình aûnh vieân quaûn nguïc cuõng caûm ñoäng. Ñoù laø thanh aâm trong treûo chen vaøo giöõa moät baûn ñaøn maø nhaïc luaät ñeàu hoãn loaïn xoâ boà. Caùi tö theá khuùm nuùm, gioïng noùi ngheïn ngaøo, caùi cuùi ñaàu xin baùi lónh vaø cöû chæ run run böng chaäu möïc khoâng phaûi laø söï quy luî heøn haï maø laø thaùi ñoä chaân thaønh khieán ta coù caûm tình vôùi con ngöôøi ñaùng thöông naøy.Nhöng neáu khoâng coù ngöôøi cai nguïc bieát traân troïng taøi naêng,thì Huaán Cao cuõng chæ laømoät Huaán Cao töû tuø.

e. Ñoaïn truyeän oâng Huaán Cao cho chöõ laø ñoaïn vaên hay nhaát trong truyeän ngaén”Chöõ ngöôøi töû tuø”. Buùt phaùp ñieâu luyeän, saéc saûo khi döïng ngöôøi, döïng caûnh, chi tieát naøo cuõng gôïi caûm, gaây aán töôïng. Ngoân ngöõ Nguyeãn Tuaân bieán hoaù, saùng taïo, coù hoàn, coù nhòp ñieäu dö ba. Moät khoâng khí coå kính trang nghieâm ñaày xuùc ñoäng, coù phaàn bi traùng toaùt leân trong ñoaïn vaên.

3/ “Chöõ ngöôøi töû tuø” khoâng coøn laø “chöõ” nöõa, khoâng chæ laø Mó maø thoâi, maø “nhöõng neùt chöõ töôi taén noùi leân nhöõng hoaøi baõo tung hoaønh cuûa moät ñôøi ngöôøi”. Ñaây laø söï chieán thaéng cuûa caùi ÑEÏP, caùi CAO THÖÔÏNG, ñoái vôùi söï phaøm tuïc nhô baån, cuõng laø söï chieán thaéng cuûa tinh thaàn baát khuaát tröôùc thaùi ñoä cam chòu noâ leä. Söï hoøa hôïp giöõa Mó vaø Duõng trong hình töôïng Huaán Cao laø ñænh cao nhaân caùch theo lí töôûng thaåm mó cuûa Nguyeãn Tuaân, theo trieát lí Duy Mó cuûa Nguyeãn Tuaân.

* * *