OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBî METİNLERyourpocketlibrary.weebly.com/uploads/3/9/4/4/39442719/türk_edebiyat... · eklemeler yap›la yap›la son derleyiciye ulaﬂarak gü-nümüze

123

3. Ünite

315

OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBî METİNLER

1. Olay Çevresinde Oluşan Edebi Metinleri Tanıma ve Gruplandırma ..................... 124

2. Anlatmaya Bağlı Edebi Metinleri İnceleme Yöntemi ............................................ 125

3. Anlatmaya Bağlı Edebi Metin Türleri ..................................................................... 129

4. Anlatmaya Bağlı Edebi Metin Örneklerini İnceleme ............................................. 131

Konu Değerlendirme Testi - 1 ................................................................................. 149


5. Göstermeye Bağlı Edebi Metinler .......................................................................... 153

6. Tiyatro Terimleri ...................................................................................................... 157

7. Geleneksel Türk Tiyatrosu ....................................................................................... 158



316 318

Olay Çevresinde Oluşan Edebi Metinleri Tanıma ve Gruplandırma

124

Edebî metinlerin baz›lar› olaya dayan›r. ‹nsano€lu sadece duygu, düflünce ve coflkular›n› de€il; yaflad›€› veya kurgulad›€› olaylar› da anlatma gere€i duymufltur. Kimi zaman masallardaki gibi ola€anüstü olaylar› , kimi zaman destanlardaki gibi ola€anüstülüklerle süsledi€i gerçekleri , kimi zaman da roman ve öykülerdeki gibi kurgulanm›fl yaflant›lar› anlatma yoluna gitmifltir.

Anlatmaya Bağlı Metinler Göstermeye Bağlı Edebî Metinler

Masal

Destan

Halk Hikâyesi

Mesnevi

Manzum Hikâye

Öykü (Hikâye)

Roman

Geleneksel Türk Tiyatrosu

Karagöz

Orta Oyunu

Meddah

Köy Seyirlik Oyunları

Modern Tiyatro

Trajedi

Komedi

Dram

Olay Çevresinde Gelişen Metinler

etkinlik

Örnek 1(...) Onlar böyle üzüledursunlar... Sarayın çobanı, bir gün korulukta otlatırken gelip göl kenarındaki o kavak ağacının altına oturmuş. Ağaçtan kestiği bir dalı kendi-sine güzel bir kaval yapmış, ağzına getirip öttürmeye başlamış. Fakat, o da ne?! Bu, öteki kavallara hiç de benzemiyor... Üfledikçe şöyle ses çıkarıyormuş :

“Düttürü düüüüt... Ben küçük Dal’ım! Düttürü düüüüt. Ben küçük Dal’ım!”

Çoban, bu tuhaf sesler çıkaran kavalını öttüre öttü-re dolaşırken, korulukta gezinen padişaha rastlamış. Kavalın çıkardığı sesler, padişahın da dikkatini çekmiş. Çobanı yanına çağırarak kavalı elinden almış, öttürmüş.

Kaval, “Düttürü düüüt... Ben küçük Dal’ım!” diye ses-lenince, padişah, kaybolan sevgili küçük kızı Dal’ın ince sesini tanımış. O anda, heyecandan ve sevincinden ka-val elinden düşmüş. Düşer düşmez de iki parça olmuş, küçük kızı Dal karşısına çıkıvermiş. (...)

Bu parça aşağıdaki edebî türlerin hangisine örnektir?

A) Hikâye B) Destan C) Masal

D) Orta oyunu E) Meddah

Örnek 2

• Karagöz

• Meddah

• Orta oyunu

Bu türlerin ortak özellikleri arasında aşağıdakilerden hangisi yoktur?

A) Sahnelenerek sergilenirler.

B) Olay çevresinde oluşan metinlerdendir.

C) Geleneksel tiyatro türleridirler.

D) Göstermeye bağlı türler arasındadırlar.

E) Güldürü unsuru genellikle taklide dayalıdır.

Çözüm 19

Verilen türlerin hepsi geleneksel Türk tiyatrosu çeşit-lerindendir. Geleneksel Türk tiyatrosu olay çevresinde oluşan metinlerin, göstermeye bağlı metin örnekleri bölümündendir ve genellikle taklide dayalı güldürü un-suru içerir. Bu türlerden sadece orta oyunu sahnelenir.

Anlatmaya Bağlı Edebî Metinleri İnceleme Yöntemi

125

Bir anlat›c› taraf›ndan ola€an veya ola€anüstü olaylar›n zaman, mekân, kahraman gibi unsurlarla anlat›lmas›na dayan›r.

Çok eski devirlerde destan ve masalla bafllayan olay anlat›c›l›€› gelene€i günümüzün roman ve öyküsüne kadar süregelmifltir.

Anlatmaya ba€l› edebî metinler incelenirken metne;

Metin ve zihniyet aç›s›ndan,

Yap›sal özellikler aç›s›ndan,

Dil ve anlat›m aç›s›ndan,

Metin ve gelenek aç›s›ndan,

Metin ve yazar iliflkisi aç›s›ndan

Anlama ve yorumlama aç›s›ndan,

yaklaflmam›z gerekecektir.

a. Metin ve Zihniyet

Edebî metinler, oluflturulduklar› dönemin siyasî, sosyal, kültürel, askerî, dinî ve ekonomik koflullar›n›n oluflturdu€u zevk ve anlay›fltan etkilenir. Bu, dönemin zihniyetini oluflturur. fiiirde oldu€u gibi anlatmaya ba€l› metinlerde de dönemin zihniyeti, edebî metni az veya çok biçimlendirir, yönlendirir.

Söz gelimi Türk destanlar›, o dönemde yaflanan savafl, göç, k›tl›k, do€al afet gibi bir olaydan yola ç›k›larak oluflturulan ürünlerdir. Bunlarda Türklerin yaflay›fllar›, gelenekleri, hayat felsefeleri, âdetleri ve inan›fllar› hakk›nda birçok ipucu bulmak mümkündür.

Yine 1920 ve sonras›nda yaz›lan romanlar›n baz›lar› Kurtulufl Savafl› temal›d›r. Yaflanan savafl, toplumsal de€iflim, yoksulluk ve suyun bulan›k olmas›n› f›rsat bilen ç›kar çevrelerinin durumu birçok romana bazen do€rudan bazen dolayl› olarak yans›m›flt›r. Küçük A€a roman›, bu savafla Anadolu’daki bir kasabaya tayin edilen ‹stanbullu Hoca ekseninde bakar. Çal›kuflu adl› romanda ise bir aflk öyküsünün içinde dolayl› ola-rak yans›yan bir savafl görürüz.

etkinlik


b. Yap›sal Özellikler

Yap›, edebî metinlerin plan›n›n, d›flsal özelliklerini içerir.

Olay Örgüsü

Zaman

Kişiler

Mekân

YAPISALÖZELLİKLER

1. Olay Örgüsü

Neden - sonuç ilgisiyle bağlanan olaylar

olay zincirini meydana getirir.

Anlatmaya ba€l› metinlerdeki olaylar›n gerçek

hayatla uyumlu olabilir.

Ancak bu durum bir zorunluluk de€ildir.

Olay anlatmaya ba€l› metinlerde var olan,

var olabilecek gerçeklikten bahsedilir.

Amaç insan›n somut ve soyut

dünyas›n› yans›tmaktad›r.

etkinlik

319 320

126

2. Kifliler

Anlat›c› taraf›ndan aktar›lan olaylar› yaflayan, bun-lara tan›k olan kiflilerdir. Olaya dâhil olma, olay› gerçeklefltirme veya yönlendirme oranlar›na göre önem kazan›rlar. Olay›n merkezindeki kahramana “baflkahraman” denir. Olaya etkisi daha az olan kifliler ise “ yard›mc› kahraman , yan kahraman ” diye adland›r›l›r.

Tip Karakter

Kahraman

Kahraman, genellikle insan olmakla beraber “kiflilefltirilmifl varl›k” diye tasarlanan varl›klardan da olabilir. Abbas Sayar’›n “Y›lk› At›”, Jack Lon-don’un “Beyaz Difl” romanlar›ndaki kahramanlar buna örnek gösterilebilir.

NOT

Tip :

‹nsanlar› yücelten veya küçülten mizaç ve davran›fl özelliklerini abart›l› biçimde kendi bünyesinde topla-yan kifli.

“Tip”ler insan›n bir yönünü abart›l› olarak tafl›yan kahramanlard›r. Moliere’nin “Cimri” oyunundaki Hor-pagon , insan›n cimrili€inin son noktas›n› yans›tacak derecede abart›l›d›r. Orhan Kemal’in “Murtaza” roman›ndaki Bekçi Murtaza görev sorumlulu€una ba€l›l›€›ndaki afl›r›l›kla tipe en güzel örnektir.

Karakter :

Herhangi bir yönü sivriltilmemifl, kendine has özel-likleri olan kiflilerdir. Gerçek yaflamdaki insana daha yak›n özellikler tafl›rlar. Tipler ak veya kara gibi net uç özellikler tafl›rken karakterler gridir. Tip tek, ka-rakter çok boyutludur. Yazar oluflturdu€u karakterin özelliklerini ya kendisi anlat›r veya karakterin olay-lar ve durumlar karfl›s›ndaki söz ve davran›fllar›yla aktarmaya çal›fl›r.

video

3. Zaman

Olay örgüsünün gerçekleflti€i süre, metnin zaman

kavram›n› oluflturur.

Bu süre yüzy›l da olabilir, öykülerdeki gibi on dakika

gibi k›sa bir süre de olabilir.

Masallarda zaman belirsizlik tafl›r.

Bazen de olay›n geçti€i zaman ile yazar›n roman›

yazd›€› zaman paralel verilebilir.

Kimi romanlarda olaylar›n gerçekleflti€i ana zaman-

dan geriye dönüfller yap›larak geçmifl dönemdeki

olaylar aktar›labilmektedir.

4. Mekân

Olay örgüsünün gerçekleflti€i mekân veya uzam ola-

rak verilir.

Kiflileri yaflad›klar› çevreden ba€›ms›z düflünmek

imkâns›zd›r.

Bu ortam onlar›n kiflili€ine, davran›fllar›na ve seçimle-

rini de etkileyecektir.

Olaylar›n daha iyi anlafl›lmas› için mekân›n, çevrenin

de betimlenmesi gerekir.

Masal ve destanlarda varla yok aras›nda bahsi geçen

mekân kavram› 19. yüzy›lda realizm ve özellikle natu-

ralizm sayesinde büyük önem kazan›r.

321 322

127

??

323 324


c. Tema

Yazar›n olay örgüsü arac›l›€›yla okura anlatmak istedi€idir.

Olay örgüsünün dayana€› ve ç›k›fl noktas›d›r. Bu an-lamda olay anlatmaya dayal› metinler “çat›flma-ya" dayan›r. ‹ki insan›n, iki durumun karfl› karfl›ya getiril-mesiyle oluflan sorunun sergilenmesi, gelifltirilmesi ve çözümlenmesi ile olay örgüsü oluflturulur.

‹nce Memed’de Yaflar Kemal çat›flmay› topraks›z köy-lüler ile Apti A€a’y› karfl› karfl›ya getirerek oluflturur. Yakup Kadri Yaban’da ayd›n ile halk aras›ndaki uçu-rumu Kurtulufl Savafl›’n›n fonunda anlat›r.

Eserlerin yaz›ld›€› dönem, temalar› belirleyen faktör-lerden biridir.

Tanzimat Ferman› ile reformlar yaflayan Osmanl›, yüzünü Bat›’ya çevirir. Bu dönem sonras›nda yaz›lan eserlerin birço€u yanl›fl Bat›l›laflma temas› üzerine kurulmufltur. Felatun Bey ve Rak›m Efendi, Araba Sev-das› gibi

d. Dil ve Anlat›m

Bir edebî metnin neyi anlatt›€› kadar nas›l anlatt›€› da önemlidir. Anlat›c› , olaylar› akta-ran kiflidir.

Edebi metinlerde anlat›c› kurmaca bir kiflidir.

Yazar ad›na olay, durum, mekân ve dönemi aktaran kurmaca bir varl›kt›r.

Kahraman Anlat›c›

(I. Kifli) Bak›fl Aç›s› ile

Gözlemci (Tarafs›z) Anlat›c› Bak›fl Aç›s› ile

Hâkim (İlahi) Anlat›c› Bak›fl Aç›s› ile

1. Kahraman Anlat›c›

Anlat›c› ile metnin bir kahraman› özdeflleflir. Anlat›c› olaylara dâhil olan bir kifli olarak ç›kar kar›flm›za ve olaylar› o kiflinin bak›fl aç›s› ile aktar›r. Anlat›c› “ben” öznesi ile cümleler kurar.

Bu nedenle bu anlat›c›ya“I. Kifli Anlat›c›” da de-nir. Anlat›m; o kiflinin düzeyine, e€itimine ve söz da€arc›€›na ba€l› olarak geliflir.

2. Gözlemci (Tarafs›z) Anlat›c›

Gözlemci anlat›c›n›n en belirgin özelli€i var olan› oldu€u gibi aktarmas›, olaylara dâhil olmadan, yo-rum yapmadan, olaylar› geliflim çizgisini izleyerek do€rudan yans›tmas›d›r. Bir kamera objektifli€i söz konusudur. Gözlemci anlat›c›, kahramanlar›n iç konuflmalar›n›, geçmifllerini, duygular›n› aktarmaz. Yorum yapmadan o an d›fla yans›yan› ve yaflanan› anlat›r.

3. Hâkim (‹lahi) Anlat›c›

‹lahî yani hâkim anlat›c›n›n bak›fl aç›s›yla oluflturulan eserlerde, anlat›c›; kahramanlar›n geçmifllerini, rüya-lar›n›, zihninden geçenleri, o anki duygular›n› bilir ve aktar›r.

Kimi metinlerde ayn› anda farkl› mekânlarda gerçekleflen olaylar› da ayn› detay zenginli€i ile anla-tan anlat›c›lara da rastlar›z.

Bunda da hâkim anlat›c› bak›fl aç›s›n›n kullan›ld›€›n› söyleyebiliriz.

etkinlik

128

325 326

etkinlikBu parçalardaki anlatıcıları belirleyelim.

Önceleri biraz zorlansam da al›flt›m onun tempo-suna. Karfl›laflt›€›m›z her olayda yorum yapmadan önce surat›ma ciddi ciddi bakard›, sonra ben tam konuflmaya niyetlenmiflken bafllard› fikirleri bir bir saymaya. Sonradan anlad›m ki bana bakarken kafas›ndakileri toparlamaya çal›fl›yormufl yaln›zca.Bir gün bana “Hayat› ciddiye almamak gerek Os-man” dedi. Ben zaten hayat› çok da ciddiye alan biri de€ilim. Ama asl›nda o bunu bana de€il, zaten kendine söylüyormufl. Diyorum ya ben onu sonra-dan anlad›m, çok sonradan!...

Kahraman

‹ki katl› derme çatma bir binan›n önünde bir kalaba-l›k birikmiflti. Kalabal›k siren sesini duyunca aç›lmaya bafllad›.Tam kap›n›n önünde basma elbiseli bir kad›n avaz avaz ba€›r›yor, eliyle karn›n› tutuyordu. Oturdu€u yer k›pk›z›l olmufltu.

Gözlemci

Anas›, bir köfleye büzülüp üzgün oturan k›z›na bakt›, bakt›; ac›yaca€›na öfkelendi. Öfkelenince memleket deyimleriyle beddua ederdi:– K›z›l k›z›l biflesin de k›z›l atafla düflesin! ‹stanbul’a gidece€ine akl›n›n barda€› k›r›layd› da senden kurtulayd›k! Nebile cevap vermedi. Kavga edecek halde de€ildi, bitkindi. ‹flitmemezlikten geldi, tek-rar düflünmeye dald›. Küçük kasaban›n elektiri€i üç gündür bozuktu; zaten ikide bir bozulurdu; bo-zulmadan iflledi€i zamanlar da çok azd›. Ya€murlar bafllada€› için ›fl›ks›zl›k k›z› büsbütün hüzne bo€mufl-tu. Yüre€i her akflam›nkinden fazla fliflkindi.

Hâkim

e. Metin ve Gelenek

Her edebî metin, geçmiflten günümüze kadar gelmifl bir anlay›fl›n içinde var olur. Oturmufl bir sanat gelene-€inden etkilenmemesi düflünülemez. Bir zincirin hal-kas›na eklenir ve gelecek olan ürünler için tutunacak bir halka olur. Türk edebiyat›nda olay anlat›c›l›€› söz-lü edebiyat dönemine dek uzan›r. Zira destanlar bu dönemde oluflturulup halk aras›nda eksiltmeler ve eklemeler yap›la yap›la son derleyiciye ulaflarak gü-nümüze gelen ürünlerdir.

f. Metin ve Yazar

Anlatmaya ba€l› metinler kurmaca metinlerdir. An›, otobiyografi ve günlükte yazar›n varl›€›n›, kiflili€ini metinde bire bir bulmak mümkün iken anlatmaya ba€l› metinlerde yazar dolayl› olarak varl›€›n› his-settirir. Yani, ortaya konan yap›tta yazar›n kendisi hem vard›r hem de yoktur . Vard›r çünkü yazar›n kendi zihninde tasarlad›€› bir dünya anlat›lm›flt›r. Yoktur çünkü yazar do€rudan kendisinden, kendi gerçekli€inden söz etmez.

g. Anlama ve Yorumlama

Bir metnin do€ru yorumlanmas›, anlafl›lmas›, onun yap›s›n› oluflturan unsurlar›n analizine ba€l›d›r.

Do€ru bir yoruma ulaflmak;

Olay örgüsünün belirlenmesi,

Kiflilerin analizi,

Zaman ve yer unsurlar›n›n saptanmas›,

Yaz›ld›€› dönemin zihniyetiyle aras›ndaki iliflkinin saptanmas›,

Gelenekle ba€›n›n incelenmesi

hususlar› üzerinde durulmas›na ba€l›d›r.

129

327 328

Anlatmaya Bağlı Edebî Metin Türleri

ANLATMAYA BAĞLI

METİNLER

Destan

Roman

Öykü

(Hikâye)

Masal

Halk

Hikâyesi

Mesnevî Manzum

Hikâye

1. DESTAN Uluslar›n hayat›nda önemli izler b›rakan savafl,

do€al afet, k›tl›k ve göç olaylar›ndan yola ç›k›larak oluflturulan edebî ürünlerdir.

Uluslar›n “çocukluk dönemi” olarak nitele-nebilecek en eski dönemlerinin ürünleridir.

‹nsanüstü nitelikler yüklenmifl kahramanlar ve ola€anüstü olaylarla oluflturulur.

Oluflum, yay›lma ve derlenme gibi üç safhadan oluflur.

Sözlü edebiyat ürünü olan destanlar yarat›c›s› belli olmayan ürünlerdir. Bunlar halk aras›nda anlat›la anlat›la topluma yay›l›r, bu esnada kimi de€iflikliklere u€rar. Son olarak bir derleyici taraf›ndan bu destana son flekli verilerek yaz›ya geçirilir.

Destanlar bir toplumun özelliklerini kavramam›z-da önemli ipuçlar› içerir: Yaflad›klar› co€rafya, tarihsel geliflimleri, gelenek ve görenekleri, inanç sistemleri, toplumsal yap›lar›, yönetim biçimleri, dilleri, sanat zevkleri gibi

Destanlarda gerçek ile düfller iç içe geçmifl durumdad›r.

Oldukça uzun manzumelerdir.

Az da olsa mensur destanlar da vard›r. Edebiyat›m›zdaki Battalname ,

Saltukname , Daniflmendname mensur olarak oluflturulmufltur.

Destanlar genellikle üstün özellikler yüklenen savaflç› bir lider etraf›nda flekillenir.

‹ki tür destan vard›r:

Do€al Destan: Halk›n bünyesinde do€an, anonim ürünlerdir. Oluflumundan uzun bir süre sonra bir ozan taraf›ndan derlenip son flekli verilerek yaz›ya geçilir.

Yapma Destan: Bir flair veya yazar taraf›ndan oluflturulan, milletin tarihindeki önemli bir olay-dan esinlenilerek oluflturulmufl ürünlerdir.

etkinlik


130

329 330

Yapma Destanlar

İngiliz Destanı

• John Milton

• Kaybolmuş Cennet

Fransız Destanı

• Voltaire

• Henriade

İtalyan Destanları

• Lu davico Arıosto

• Çılgın Orlando

• Torguato Tosso

• Kurtarılmış Kudüs

• Dante Alighiere

• İlahi Komedya

YABANCI DESTANLAR

Yunan Destanları

• İlyada ve Odessa

İran Destanı

• Şehnâme

Fin Destanı

• Kalevela

Alman Destanı

• Nibelungen

Hint Destanları

• Ramayana

• Mahabharata

Japon Destanı

• Şinto

Sümer Destanı

• Gılgamış

Fransız Destanı

• Chanson de Roland

Latin Destanı

• Aenios

Rus Destanı

• Igor

İspanyol Destanı

• Le Cid

Doğal Destanlar

İslamiyet Öncesi

Altay - Yakut Türkleri• Yaradılış Destanı

Saka türleri

• Alp Er Tunga Destanı

• Şu Destanı

Hun Türkleri

• Oğuz Kağan Destanı

• Atilla Destanı

Göktürkler

• Bozkurt Destanı

• Ergenekon Destanı

Uygur Türkleri

• Türeyiş Destanı

• Göç Destanı

Yapma Destanlar

Kayıkçı Kul Mustafa

• Genç Osman Destanı

Fazıl Hüsnü Dağlarca

• Üç Şehitler Destanı

• Çanakkale Destanı

Mehmet Akif Ersoy

• Çanakkale Şehitlerine

Cahit Külebi

• Kurtuluş Savaşı Destanı

Nazım Hikmet Ran

• Kuva-yı Millîye Destanı

Ceyhun Atuf Kansu

• Sakarya Meydan Savaşı

TÜRK DESTANLARI

Karahanlı Dönemi

• Satuk Buğra Han Destanı

Kazak - Kırgız Çevresi

• Manas Destanı

Türk - Moğol Çevresi

• Cengiz Han Destanı

Tatar - Kırım Çevresi

• Timur Destanı

• Edige Destanı

Selçuklu - Osmanlı Dönemi

• Battal Gazi Destanı

• Danişmend Gazi Destanı

• Köroğlu Destanı

İslamiyet Sonrası

etkinlik

etkinlik

131

331 332

Şimdi Okuma ZamanıO⁄UZ KA⁄AN DESTANI

... Günlerden bir gün, Ay Ka€an’›n gözü par-lad›, do€um sanc›lar› bafllad› ve bir erkek çocuk do€urdu. Bu çocu€un yüzü gök gibi parlakt›. A€z› atefl k›z›l›, gözleri ela, saçlar› ve kafllar› kara idi. Perilerden daha güzeldi.

Bu çocuk anas›n›n gö€sünden bir defa süt içti, bir daha içmedi. Çi€ et, afl ve flarap istedi. Dile gel-meye bafllad›. K›rk gün sonra büyüdü, yürüdü, oynad›. Aya€› öküz aya€› gibi (kuvvetli), beli kurt beli gibi (ince), omuzlar› samur omuzu gibi, gö€sü ay› vücudu gibi (kuvvetli) ve bütün vücudu tüylü idi. Y›lk› güder, ata biner, av avlard›. Günlerden, gecelerden sonra yi€it (delikanl›) oldu. O ça€da, o yerde bir ulu orman vard›. Bu ormanda dereler, gözeler çoktu. Buraya gelen avlar, uçan kufllar da çoktu. Orman›n içinde bir de büyük bir canavar vard›: Y›lk›lar›, insanlar› yiyen, çok büyük yaman bir canavar! (metinde gergedan olarak geçiyor.)

Bu canavar, halk› a€›r bir eziyetle ezmifl sindirmiflti. O€uz Ka€an çok cesur yi€itti. Bu canavar› avlamak istedi ve günlerden bir gün ava ç›kt›. Karg›, yay, ok, k›l›ç, kalkanla atland› (ve canavar› bulmak için ormana gitti).

(Önce) bir geyik yakalad›. Onu sö€üt çubuklar› ile bir a€aca ba€layarak b›rak›p gitti. Sabahle-yin tan yeri a€ar›rken yine geldi, gördü ki cana-var geyi€i kapm›fl. (O€uz Ka€an bu defa) bir ay› yakalad›. Onu, alt›n kemeri ile a€aca ba€lad› ve gitti. Ertesi sabah, tan yeri a€ar›rken yine geldi. Gördü ki canavar ay›y› da alm›fl, götürmüfl. (Bu defa) o a€ac›n dibinde kendisi durdu. Canavar ge-lip, bafl› ile O€uz’un kalkan›na vurdu. O€uz karg› ile canavar›n bafl›na vurarak onu öldürdü. K›l›çla bafl›n› keserek, al›p gitti. Tekrar (ayn› yere) geldi€i zaman gördü ki bir sungur (alado€an) canvar›n içerisini (iç organlar›n›) yemektedir.

Toydan sonra O€uz Ka€an be€lere ve halka yarl›g verdi. Dedi ki:

Ben sizlere oldum ka€an, Alal›m yay ile kalkan,

Niflan olsun bize buyan,

Bozkurt olsun bize uran,

Demir karg› olsun orman,

Av yerinde yürüsün kulan,

Daha deniz, daha müren,

Günefl tu€ olsun, gök kur›kan.

Gene ondan sonra, O€uz Ka€an dört yöne yarl›g yollad›. Bildiriler bildirdi ve elçilerine verip gön-derdi. Bu bildiriler flöyle yaz›lm›flt›:

“Ben Uygurlar’›n ka€an›y›m, yerin dört buca€›n›n ka€an› olsam gerektir. Sizlerden bafl e€menizi is-tiyorum. Kim benim a€z›ma bakarsa (a€z›mdan ç›kan emirlere uyarsa), hediyelerin kabul eder, onu dost bilirim.

Kim bafl e€mezse, gazaba gelirim, onu düflman tu-tar, çeri ç›kar›p bask›n yapar ve ast›r›r›m, yok ede-rim!” Gene o ça€da, sa€ yanda, Alt›n Ka€an denen bir ka€an vard›. Alt›n Ka€an, O€uz Ka€an’a elçi gönderdi. Pek çok alt›n, gümüfl, yakut tafllar, pek çok mücevher yollayarak bunlar› O€uz Ka€an’a sayg› ile sundu.

Nihat Sami Banarl› / Resimli Türk Edebiyat› Tarihi

Anlatmaya Bağlı Edebî Metin Örneklerini İnceleme


132

333 334

etkinlik

etkinlik

c Zaman: Metinde olaylar›n geçti€i zamanla ilgili bir ipucu yoktur. Destanlar (do€al) tarih öncesi dö-nem ürünleridir. Araflt›rmac›lara göre eserde anlat›lan O€uz Ka€an, Mete’dir. Mete, M.Ö 209 - 174 y›llar›nda hüküm sürdü€üne göre bu bize dönemle ilgili bir fikir verebilir.

d Mekân: Muz Da€› ve ‹til Müren adl› deniz d›fl›nda net bir mekân bilgisi alamamaktay›z. Olaylar da€, orman, dere gibi farkl› mekânlarda geçmifltir.

e Tema: O€uz Ka€an’›n hayat›, devletin bafl›na geçmesi ve yi€itlikleri ele al›nm›flt›r.

f Dil ve Anlat›m: Destanlarda kullan›lan abart›l› anlat›m› bu metinde de görmekteyiz. Anlat›m hâkim bak›fl aç›s› ile verilmifltir. Manzum bölümün hece ölçüsü ile (8’li) ve tam uyakla oluflturuldu€u görül-mektedir

g Gelenek: Destanlar uluslar›n tarih öncesi döneminin ürünleridir. Dolay›s›yla bu metnin destan anlat›c›l›€› gelene€inin ilk halkas›n› oluflturdu€unu söyleyebiliriz.

h Anlama ve Yorumlama: Destanlar toplumu derinden etkileyen bir olay veya kifli çerçevesinde oluflan eserlerdir. Bunlarda ortak ac›lar, ortak mutluluklar, ortak hedefler dile getirilir. Bu metinde de bir hükümdar›n ekseninde milli birlik düflüncesinin somutlaflt›r›ld›€› görülür.

ı Metin ve fiair: Destanlar anonim ürünlerdir. Bu metnin de yazar› bilinmemektedir.

Oğuz Kağan Destanı hakkında belirleyebildiklerimizi yazalım.

1. Metin ve Zihniyet

O€uz Ka€an’›n betimlenmesinde kullan›lan unsurlar Türklerin do€a ile iç içe yaflad›€›n›n bir göstergesidir. “Yi€itlik” kavram›n›n o toplum içinde ne derece önemsendi€ini de hem O€uz Ka€an’›n canavarla mücade-le azminde hem Urum Ka€an’la mücadelesinde görmekteyiz. Savaflç› bir ulus olduklar› da metinden elde edilen ç›kar›mlardan biridir.

“Ifl›k, kurt, gök” motifler dönemin inanç dünyas› ile ilgili ipuçlar› içermektedir.

2. Yap›sal Özellikler

Aşağıdaki boşlukları dolduralım.

a Olay Örgüsü: Metnin olay örgüsünü flu ana olaylar oluflturur: O€uz Ka€an’›n do€uflu, yi€it oluflu, ca-navarla savaflmas›, evlenmesi, çocuklar›n›n olmas›, beylere haber salmas›, bafl e€meyenlerle savaflmas› ve zafer kazanmas›

b fiah›s Kadrosu: Baflkahraman O€uz Ka€an, yard›mc› kahramanlar ise Urum Ka€an, Uruz Be€, kurt, canavar ve O€uz Ka€an’›n eflidir.

133


335 336

2. MASALDinleyeni e€lendirmek, e€lendirirken düflündürüp e€itmek amac›yla söylenen; ola€anüstü olaylar› za-man ve mekânca belirsizlik tafl›yan bir hayali dün-ya içinde anlatan; kahramanlar› insan, hayvan veya ola€anüstü varl›klardan oluflan anonim ürünlerdir.

Masal›n genel özellikleri :

Genellikle söyleyeni belli de€ildir .

‹yilik-kötülük, dürüstlük-yalanc›l›k, güzellik-çirkin-lik gibi karfl›t durumlar› masal dünyas›nda bir araya getirmek esast›r.

Zaman ve mekânda belirsizlik söz konusudur.

Kahramanlar› insan olabildi€i gibi hayvan ve do€aüstü varl›klar da olabilir. Cinler, periler, devler, yar› at yar› insan olan varl›klar gibi.

Masallar›n bafl›nda ve sonunda baz› tekerlemele-re yer verilir.

Dil, oldukça aç›k, sade ve yal›nd›r.

Ak›c›l›k ise masallar›n en önemli söyleyifl özelli€idir.

Kahramanlar, amaçlar›na ulaflmak için kötü kişiler-le ve mücadele etmek zorunda kal›r.

Masal üç bölümden oluflur: Bafllang›ç ,

as›l masal ve sonuç.

Bafllang›ç; bölümü genellikle tekerlemedir. Kafiyeli söylelifllerden oluflan bu tekerlemeler dinleyiciyi ma-sal dünyas›na çeker.

As›l masal; bölümünde olay örgüsü yer al›r. Kahraman ve onun karfl›laflt›€› zorluklar bu bölümde aktar›l›r.

Sonuç; bölümünde iyilerin mutlulu€a kavuflmas›na, kötülerin cezaland›r›lmas›na yer verilir. Genellikle bu bölümde anlat›c› güzel dileklerini aktar›r ve yine tekerlemeli bir sona yer verilir. Bir yazar taraf›ndan oluflturulan masallar da vard›r. Danimarkal› yazar Andersen bunlar›n bafl›nda gelir. Grim Kardefller de Alman kültürüne has masallar› derleyip düzenlemifl, edebi bir tat katarak dünya miras›na dahil etmifltir.

Şimdi Okuma Zamanı ANAKARIYLA T‹LK‹

Vakti zaman›nda, ne varm›fl ne yokmufl. Bir ihti-yar kad›n varm›fl, bir tek k›z› varm›fl, k›z›n› gelin etmifl. K›z›n› görmeye gidiyormufl. Eskiden eski insanlar›n nesi varm›fl, iki tane keçisi varm›fl; bun-lardan ya€ toplam›fl, bir ufak çiniye koymufl, bir serikle a€z›n› kapatm›fl, çininin kulplar›na kuvvet-li bir ip ba€lam›fl, eline alm›fl, beli de e€rice yola ç›km›fl, bir yaz›n›n düzünde bir tilkiye rastgelmifl:“Anakar› nere gidiyorsun?”“O€ul, k›z›m› gelin ettim, görmeye gidiyorum.”“Geride hiç çocu€un yok mu?”“Yok”“Beni evlat et, ne olur?”“Edeyim o€ul, sen bana zaten laz›ms›n, dam›n deli€inde yaln›z›m.”“Anakar›, ver çiniyi ben alay›m.”“O€ul, sen yorulursun, sen çocuksun, yaz›kt›r sana.”Neyse gidiyorlar, kad›n çiniyi de tilkinin eli-ne veriyor, kad›n iki elini arkas›na ba€l›yor, tilki

de arkas› s›ra geliyor, anakar› diyor ki: “O€ul, gel önüm s›ra git, geride kalma.”“Ana ben sana hürmeten arkadan geliyorum, nas›l önüne düfleyim, sen yürü ben seni takip edi-yorum.”

etkinlik

video

Pertev Naili Boratav ve Eflatun Cem Güney Türk halk bilimiyle ilgilenmiş ve masal derleme noktasında edebiya-ta büyük katkı sağlamıştır.

134

337 338

Şimdi Okuma Zamanı

Tilki bir taraftan da eliyle ya€ ç›kart›yor, yiyor, ç›kart›yor, yiyor. Bunlar gidiyorlar, ya€ da kurtulu-yor, tilki biraz toprak al›p çininin dibine koyuyor, kulpunu veriyor nenenin eline:“Anakar› sen bunu al, gir bac›m›n evine ben de geli-yorum.” Neyse, çiniyi al›p anakar› içeriye giriyor, k›z çininin içine bak›yor ki toprak.(...)“Git bana su getir, köküme ba€la.” Çeflmeye gidi-yor: “Çeflme, bana su ver, götürüp duta ba€layay›m, dut yaprak versin, keçiye götüreyim, keçi süt versin, sütü yo€urt çalay›m, yo€urdu ayran, ayran› ya€ edeyim anakar›ya götüreyim, kuyru€umu versin, önümü bu tarafa bir daha döndürmeyeyim.” “Git k›zlar› getir de benim önümde oynas›nlar.” “K›zlar, gelin çeflmenin bafl›nda oynay›n, çeflme su ver-sin, suyu duta götüreyim, dut yaprak versin, keçi-ye götüreyim, keçi süt versin, sütü yo€urt çalay›m, yo€urdu ayran, ayran› ya€ edeyim, anakar›ya götü-reyim, kuyru€umu versin, önümü bu tarafa bir daha

döndürmeyeyim.”“Git bize yumurta getir.”“Tavuklar, yumurta verin k›zlara götüreyim, k›zlar, gelip çeflmede oynas›nlar, çeflme su versin, suyu duta götüreyim, dut yaprak versin, keçiye götüre-yim, keçi süt versin, sütü yo€urt çalay›m, yo€urdu ayran, ayran› ya€ edeyim anakar›ya götüreyim, kuyru€umu versin, önümü bu tarafa bir daha dön-dürmeyeyim.” “Git bize dar› getir.” Gidip bak›yor bir çiftçi dar› ekiyor, yalan söylüyor: “Çiftçi, çiftçi, efle€ini kurt yiyor.”Ç‹ftçi mastay› al›yor, koflup gidiyor. Tilki de tor-bayla dar›y› al›p tavuklara kaç›r›p getiriyor, tavuk-lar yumurtluyorlar, yumurtalar› k›zlara götürüyor, k›zlar çeflmede oynuyorlar, çeflme su veriyor, duta suyu götürüyor, dut yaprak veriyor, yapraklar› ke-çiye götürüyor, keçi süt veriyor, götürüp yo€urt çal›yor, anakar› da kuyru€unu veriyor. Tilki bir daha önünü bu tarafa döndürmüyor, art›k, yiyor, içiyor, murad›na geçiyor.

Umay Günay / Elaz›€ Masallar›’ndan

etkinlik

"Anakarıyla Tilki" adlı metindeki masala ait özellikleri çıkarmaya çalışalım.

“Vakti zaman›nda ne varm›fl ne yokmufl.” kal›plaflm›fl ifadesiyle bafllayan masal›n baflkahramanlar› Ana-

kar› ile tilkidir. Tüm masallarda oldu€u gibi zaman ve mekân belirsizdir. “Kifli yapt›€› kötülü€ün bedelini

öder.” düflüncesi çevresinde oluflturulan masalda ola€anüstülükler de söz konusudur: Tilkinin konuflmas›,

çanaktaki ya€› yiyip yerine toprak doldurmas›; keçi, dut, çeflme, tavuk gibi varl›klar›n konuflmas›, tilkinin

yo€urt yapmas› gibi olaylar ola€anüstülükleri oluflturur.

Öyküleme anlat›m biçimi kullan›lm›fl, olay hâkim bak›ş aç›s› ile anlatılm›flt›r. Anlat›m k›sa cümlele-

rin s›ralanmas› ile oluflturulmufltur. Ö€renilen geçmifl zaman kipi (-mifl) yerine flimdiki zaman kipi

kullan›lm›flt›r.

135


339 340

3. HALK H‹KÂYES‹

16. yüzy›l itibariyle sözlü halk kültürü içinde varl›€›n› duyuran, aflk, kahramanl›k gibi temalar üzerinde flekillenen, söz ve ezgi eflli€inde anlat›lan uzun soluklu anlat›lard›r.

1 Destanlar›n yerini tutmufl gibidir .

2 Bir anlat›c› taraf›ndan köy kahvelerinde, dü€ün- lerde, meclislerde anlat›lm›flt›r.

3 Olaylar mensur , diyaloglar ve duygular manzum olarak anlat›l›r.

4 Anlat›c› genellikle bir saz flairidir , saz eflli€inde ve ezgiyle kimi bölümler aktar›l›r. Anlat›c› yer yer taklitler de yapar.

5 Uzun solukludur. Kimi halk hikâyeleri 3, 5, 7 gece sürebilmektedir.

Bir iki saat süren k›sa halk hikâyeleri de vard›r.

6 Girifl (döfleme), olay ve dua bölümleri vard›r.

7 Halk hikâyelerinde çoban, eflk›ya, tüccar, beyk›z›, bey, kad› gibi kahramanlar yer al›r.

8 Halk hikâyeleri tema yönünden ikiye ayr›l›r:

Sevgi (Aşk) Hikâyeleri

Kahramanlık Hikâyeleri

Sevgi hikâyelerinin bir k›sm› gerçekte yaflam›fl halk ozanlar›n›n yaflam›n› içerir: Âfl›k Garip, Erciflli Emrah, Kerem, Karacao€lan, Tufakanl› Abbas, Kurbanî, Süm-mani gibi.

Kahramanl›k hikâyelerinde en çok Köro€lu hikâyeleri anlat›lm›flt›r. Ferhat ile fiirin, Tahir ile Zühre, Emrah ile Selvihan, Âfl›k Garip, Kerem ile Asl›, Köro€lu en ünlü halk hikâyeleridir.

KEREM ‹LE ASLI H‹KÂYES‹N‹N HÜLÂSASI

Evvel zaman içinde fiiraz flehrinde Sürurî fiah ald› bir padiflahla onun Yahud ad›nda bir e€lencesi (musâhip) vard›. ‹kisinin de çocuklar› olmad›€›ndan keder içinde idiler. Padiflah, mal ve taht›n› kime b›rakaca€› endiflesi ile bafl keflifli ile sohbet eder-ken, Keflifl Yahud: “‹nsan her ne bilirse seyahat ile ö€renir.” der. Ve ona seyahat teklif eder. Ellerinde asâ, s›rtlar›nda h›rka, bafllar›nda tâç, yola ç›karlar. Yolda, çocuklar› olursa birbirlerine verilerini açar-lar. Dervifl, cebinden ç›kard›€› bir elmay› ikiye bö-lerek kar›lar› ile birlikte yemeleri için verir; onlara elmadan olan çocuklar›n birbirlerini seveceklerini ve birbirinden ay›rman›n günah oldu€unu söyler. Padiflah, kefliflin o€lu olursa k›z› verece€ini vâde-der. Nihayet dervifl kaybolur. O zaman H›z›r’› bul-duk diye sevinip evlerine dönerler.

Dokuz ay dokuz gün dokuz saat sonra Hatice Sultan’›n bir o€lu, keflifl kar›s›n›n da bir k›z› dün-yaya gelir. Yedi gün yedi gece donanma yaparlar. O€lana fiah Gülflen, k›za Meryem ad› verilir. Çocuk-lar büyümeye bafllar.Padiflah›n o€lu, Sofu adl› hocas› ile 15 yafl›na, kâmil oluncaya kadar okur. Bir gün çocuklar›n uçurdu€u güvercinleri görüp hocas›ndan güvercin ister, So-fu, ona güvercin al›r. Gülflen’in uçurdu€u kufllar bir gün Yahud’un evi önündeki ç›nara konar. O€lan›n kufllar› indirmek için att›€› tafl, yedi kat cam› delip k›z›n gergefine dokunur. Meryem, tafl› atan›n kim oldu€unu ö€renmek maksad› ile pencereden ba-karken Gülflen’le karfl›lafl›r. Kars’ta Emin Pafla, Kerem Han’dan haber gelin-ceye kadar keflifllere, Yahud’u manast›ra yerlefltir-melerini emreder.


etkinlik

136

341 342

Kerem, Tiflis’e u€rad›€› zaman Âdil Han’›n ziyafeti

vard›r, bu ziyafette otuz alt› flairle Ba€dat’l› Bera-

yet göze çarpar. Müflâare bafllar. Kerem, hepsinin

elinden sazlar›n› al›r. Berayet, Kerem’i tan›y›nca,

elini öper, yürük flairler tahammül edemeyip, ka-

çarlar. Âdil Han, Asl› gitti€i için Kerem’e yard›mda

bulunamaz.

Sofu’ya be€endi€i k›zlardan biri verilir. Hasnâ Han›m dü€ünü haz›rlar. Gerdek gecesi, kefliflin Asl›’ya giydirdi€i sihirli gömlek bir türlü çözülemez. O zaman Kerem’in a€z›ndan yeflil bir alev ç›kar. “Ben, bu alevle yansam da birfley olmam, saz›m bile tekrar bütün olur, bana su dökme” diye Asl›’ya tembih eder ve yanmaya bafllar. Asl›, dayanamaz, bir dolu desti suyu bafl›na döker, alev fliddetlenir. K›z âh eder, kimseye varmayaca€›na ahdedip Ke-rem’in atefline at›larak o da ölür.

Kerem’in Asl› Peflinde Söyledi€i Türküler

1

Agalar yâri kaç›rd›m

Be€ler Hân Asl›’m› gördün mü

Bülbülü daldan uçurdum

Güller Hân Asl›’m› gördün mü

Asl› hûridir bilene

Koynu cennettir girene

Ceylâna benzer ceylâna

Ba€lar Asl›’m› gördün mü

2

Nic’edeyim Asl› senden

en dönerem gönül dönmez

Bir yavr›ya düfltü gönül

Ben dönerem gönül dönmez

etkinlik

1. Metin ve Zihniyet

Kerem ile Aslı Hikâyesi, halk hikâyelerinin aflk temal› olanlar›na örnektir. Sevmek, mücadele etmek, kavuflamamak ritüeli bu eserde de kendini göstermifltir. Sevenlerin kavuflamamas›ndaki temel etken din farkl›l›€›d›r. Müslüman bir genç ve bir keflifl k›z›n›n aflk› din engeline tak›lm›flt›r. Farkl› kültür ve inan›fltaki insanlar›n bir arada yaflamas› dönemle ilgili bir fikir edinmemizi sa€l›yor. Babadan o€ula geçen yönetim anlay›fl›, H›z›r inanc›, öteki dünyada sevenlerin kavuflaca€› inanc› da döneme hâkim siyasi ve dini unsurlar olarak gösterilebilir.

2. Yap›

a Olay Örgüsü: Oldukça yo€un aktar›lan olaylar çerçevesinde oluflmufltur: Çocu€u olmayan keflifl ve flah›n derviflin verdi€i elmay› yemeleri, birbirlerine çocuklar›n› evlendireceklerine dair söz vermeleri, çocuklar›n do€mas›, Asl› ile Kerem’in birbirlerini görmeleri, kefliflin ailesini al›p kaçmas›, Kerem’in onlar› aramas›, kaç›fla haz›rlanmalar›, kavuflamay›p ölmeleri...

b fiah›s Kadrosu: Baflkahramanlar Asl› ile Kerem, yard›mc› kahramanlar ise fiah, Keflifl, Dervifl, Kayseri Beyidir.

c Zaman: Metinde baflta verilen “evvel zaman” ifadesinden de anlafl›laca€› gibi belirsizdir. Ancak ‹sla-miyet sonras› dönemde geçti€i yorumu yap›labilir.

137


343 344

etkinlik

d Mekân: Kaç›fl yafland›€› için oldukça farkl› mekânlar kullan›lm›flt›r: ‹sahan, ‹ran, Kafkasya, Anadolu gibi.

e Tema: Aflk temas› ekseninde oluflturulan metinde aflk için mücadele etme fikri hikâyenin geneline hâkim olmufltur.

f Dil ve Anlat›m: O dönemin Anadolu Türkçesi ile söylenmifltir. Halk edebiyat›n›n geneline hâkim olan sade ve yal›n söyleyifl bu metin için de geçerlidir.

g Metin ve Gelenek: Destan anlat›c›l›€›ndan Dede Korkut hikâyecili€ine kadar geliflen bir olay anlatma gelene€i halk hikâyecili€ini do€urmufltur. Ancak destandaki ola€anüstülükler, abart›lar törpülenerek halk hikâyeleri olufl turulmufltur. Saz eflli€inde söylenmesi de kopuz gelene€inin devam›d›r.

ğ Anlama ve Yorumlama: Edebiyat›n temel temalar›ndan birinin ele al›nd›€› bu hikâyede aflk yücel-tilmifltir. Seven insan›n azminin, aflk›na duydu€u özlemin din engelini dahi aflabilece€i üzerinde durulmufltur.

h Metin ve Yazar: Halk hikâyeleri anonim ürünlerdir. Hâkim bak›fl aç›s›yla aktar›lan metin halk›n ortak ürünüdür.

4. DEDE KORKUT H‹KÂYELER‹

Destandan halk hikâyecili€ine geçifl dönemi ürün-leridir. As›l ad› “Kitab-› Dede Korkut Ala Lisan-› Ta-ife-i O€uzan” dır.

Bir ön söz ve on iki hikâyeden oluflur. Hikâye-ler, ayn› co€rafyada ayn› dönemde yaflanm›fl olaylar› içerir. Dede Korkut o dönemdeki Türkler taraf›ndan sevilip say›lan ve gelece€i görmek gibi üstün bir güce ve bilgiye sahip oldu€u düflünülen bir kiflidir.

‹slamiyet’i yeni kabul etmifl olan Türk boylar›n›n komflular›yla ve kendi içlerinde yaflad›klar› kimi çekiflmeleri konu edinir. ‹slam öncesi dönemden izler tafl›r.

Hem ola€an hem ola€anüstü olay ve kiflileri ele alan hikâyeler, O€uz Türkçe-siyle yaz›lm›flt›r. Naz›m nesir kar›fl›k olufluyla halk hikâyelerine benzer. Düz yaz› bölümlerinde seciye baflvurulmufltur.

Halk aras›nda sözlü olarak yaflat›lan öyküler 15-16. yüzy›lda son flekli verilerek yaz›ya aktar›lm›flt›r.

Vatikan ve Dresten kütüp-hanelerinde iki nüshas› bulunmaktad›r. Vatikan nüsnas›nda sadece alt› öykü mevcuttur.

O dönemki siyasî, sosyal, kültürel ortam› yans›t-mas› aç›s›ndan önemli bir kaynakt›r. Ayn› zaman-da deyim ve atasözü yönünden de bir dil zenginli€i tafl›maktad›r.

video

138

345 346

5. MESNEV‹

Her beyiti kendi içinde kafiyelenerek yaz›lan, uzun öyküleri anlatmaya uygun divan edebiyat› ürünüdür.

Aruzun k›sa kal›plar› ile oluflturulur.

Beyit say›s› konuya ve flairin iste€ine ba€l›d›r.

Edebiyat›m›zda ilk örne€ini 11. yüzy›lda Yusuf Has Hacip “Kutadgu Bilig” ile vermifltir.

Fars kültürüne has olan bu tür, olay anlatmaya yö-nelik oluflturulmufltur.

Bir olay örgüsü içinde kifliler, zaman ve mekân unsurlar›n› içerir.

Kurmaca anlat›ya uygun olarak çok de€iflik konu-lar› içerebilir.

Aflk, ilahi aflk, tasavvuf, savafl, mizah ve ö€reticilik özelli€i tafl›yan kimi konular mesnevi ile anlat›labilir.

KONULARINA GÖRE MESNEVİLER

Aşk Konulu Mesneviler

Fuzuli: Leyla vü Mecnun

Şeyhi: Hüsrev ü Şirin

Ahmedi: Cemşid ü Hürşid

Şeyyad Hamza: Yusuf u Züleyha

Bir Şehri Anlatan Mesneviler

Lamii: Şehrengiz-i Bursa

Enderunlu Fazıl: Hübname

K. İzzet Molla: Edirne Şerengiz

1

2

KONULARINA GÖRE MESNEVİLER

Didaktik / Öğretici Mesneviler

Nabi: Hayriye

Nabi: Hayrabad

Yunus Emre: Risaletü'n Nushiyye

Yusuf Has Hacib: Kutadgu Bilig

Mizahî Mesneviler

Evlenme ve Sünnet Törenlerini Anlatan Mesneviler

Şeyhî: Harnâme

Vehbî: Surnâme

3

4

5

Dinî - Tasavvufî Mesneviler

Süleyman Çelebi: Vesiletü'n - Necat Şeyh Galib: Hüsn ü Aşk Aşık Paşa : Garipnåme Mevlana : Mesnevi Gülşehri: Mantıku't Tayr

Savaş ve Kahramanlık Mesnevileri

Ahmedi: İskendernâme

6

7

etkinlik

139


347 348

6. MANZUM H‹KÂYE

Olmufl veya olmas› mümkün olaylar›n fliir format›nda yaz›ld›€› ürünlerdir.

Ö€reticilik özelli€i ön planda olan manzum hikâ-yelerin de serim, dü€üm, çözüm bölümleri vard›r. Bunlarda da karfl›l›kl› konuflmalara insan ve mekân betimlemelelerine yer verilir.

Dil, ö€reticilik özelli€inden dolay› okuyucunun kolayca anlayabilece€i aç›kl›ktad›r. Konuflma diline yaklaflt›r›lm›fl bir dil kullan›l›r.

Edebiyat›m›zda Tevfik Fikret ve Mehmet Akif Ersoy bu türün en güzel örneklerini vermifllerdir. Orhan Veli Kan›k da Nasrettin Hoca f›kralar›n› fliirlefltirme yoluna gitmifltir, bu örnekler de man-zum hikâye özelli€i tafl›r.

Tevfik Fikret’in “Bal›kç›lar, Nesrin, Hasta Çocuk” ve Mehmet Akif’in “Küfe, Mahalle Kahvesi, Seyfi Baba” adl› manzum hikayeleri bu türün en güzel örnekleridir.

7. ÖYKÜ (H‹KÂYE)

Olmufl veya olmas› mümkün bir olay›; kifli, zaman ve mekân üçgeninde veren k›sa ve yo€un anlat›m türüdür.

SERİM

DÜĞÜM

ÇÖZÜM

ÖYKÜDEPLAN

Serim Bölümü: Girifl bölümü veya tan›t›m bölümü-dür. Olay, kifliler ve mekân k›saca tan›t›l›r.

Dü€üm Bölümü: Geliflme bölümüdür. Çat›flman›n ve okuru merakland›racak olaylar›n yafland›€› bölüm-dür.

Çözüm Bölümü: Sonuç bölümüdür ki öykünün dü€ü-mü burada çözülür. Okurun merak›n›n giderildi€i, çat›flman›n sonland›€› bölümdür. Genellikle beklen-medik bir son içerir.

video

140

349 350

Dünya edebiyat›nda öykü türünün kurucusu

‹talyan yazar Boccacio kabul edilir.

Bir veba salg›n› s›ras›nda bir kiliseye s›€›nan on

kiflinin on gün boyunca birbirlerine anlatt›klar›

onar öyküden olu-flan “Decameron” adl›

eser ise ilk öykü kitab› olarak dünya edebiyatın-

daki yerini almıştır.

Emin Nihat’›n “Müsameretname” ve Ahmet

Mithat Efendi’nin “Letaif-i Rivayat”

adl› eserleri edebiyat›m›zdaki ilk öykü örnek-

leridir. Bat›l› anlamda ilk öykü örneklerini ise

Samipaflazade Sezai’nin “Küçük fieyler”

adl› eserinde görmekteyiz. Türk edebiyat›nda

öykü alan›nda öne ç›kan di€er isimleri flöyle saya-

biliriz: Ömer Seyfettin, Refik Halit Karay, Sait Faik

Abas›yan›k, Memduh fievket Esendal, Haldun Ta-

ner...

NOT

a. Olay Öyküsü

Özellikleri

Klasik öykü de denir.

Olayı esas alır.

Mutlaka serim, düğüm, çözüm bölümü vardır.

Okuyucunun merakını uyandıracak olaylar işlenir.

Sonlar beklenmedik şekildedir.

Dünya edebiyatında Fransız yazar Guy de Maupas-

sant en önemli temsilcidir.

Bizdeki en önemli temsilcisi Ömer Seyfettin'dir.

b. Durum Öyküsü (Kesit Öyküsü)

Yaflamdan bir kesiti , bu kesitten insanlar›n hayata ve

kendilerine yönelik düflüncelerini yans›tan, belli bir

insanl›k durumunu anlatan öykülerdir.

Diğer bir adı "modern öykü" dür.

Olay önemli değildir.

Serim, düğüm, çözüm bölümleri yoktur.

Okuyucuda merak uyandırmaya kaygısı yoktur.

Anlatımda olayın ilginçliği değil ustalık amaçlanır.

Dünya edebiyatında temsilcisi Rus yazar Anton Çe-

hov'dur.

Edebiyatımızda Sait Faik Abasıyanık ve Memduh

Şevket Esendal bu türün en önemli isimlerinden-

dir.

141


351 352


ELL‹ KURUfi

‹ster lapa lapa kar, ister flar›l flar›l ya€mur ya€s›n, isterse de bütün gecenin ayaz›ndan karlar dona kesmifl olsun, sabah›n befl buçu€unda karanl›klar› ürperten sesiyle soka€a girerdi:

“Gazete, havadiis!”

Sabah›n dördünde yaz› makinemin bafl›na geçti€im için, bu ses, bu kara, ya€mura, ayaza kafa tutan bu canl›, bu p›r›l p›r›l ses beni yaz› makinemin bafl›nda bulurdu. Gazete paralar›n› akflamdan masam›n k›y›s›na koydu€um için, bekletmez, koflard›m sokak kap›s›na. Gazetelerimi önceden haz›rlam›fl olurdu. Uzat›r, paralar› al›r, saymaya filan lüzum görmeden cebine atar, donmufl burnu buhar kazan› gibi tüte-rek uzaklafl›rken canl›, yaflam dolu sesiyle soka€› gene neflelendirirdi:

“Gazete, havadiis!”

Bir gün gözlerini yüzüme çevirdi: “Doktor olaca€›m a€abey!” dedi. “Bizim mahalledeki kör, topal, inme-

li, s›z›l›lar› tedavi edece€im, hem de paras›z!”Paray› verdim. Ald›. Y›ld›r›m gibi uzaklaflt›.

Soka€›n bafl›ndan sesi geldi:

“Gazete, havadiiis!”

Günler geçiyor, her sabah saat gibi geliyor, gazete-lerimi verdikten sonra ekliyordu:

“Üç lira kald› borcum a€abey!”

Sonralar› borcu iki liraya indi, bir liraya, daha sonra da elli kurufla. En son gün gelir, iki gazete-mi verirse borcunu ödemifl oluyordu ki gelmedi. fiaflt›m. Neden gelmemiflti? Elli kuruflumun üstüne yatabilece€i akl›m›n k›y›s›ndan bile geçmiyordu. Sak›n herhangi bir trafik kazas›nda... Sanki ger-çekten olmufl gibi içim parçalan›yor, h›zla gelen bir taksi ya da bir hususinin alt›nda kalm›flças›na, kanl› bir insan yavrusunun her yan› k›r›lm›fl cesedi kafam-da canlan›yordu.

Günler günleri, günler haftalar›, haftalar da aylar› kovalad›. Unutmufltum.

Bir baflka çocuk getiriyordu gazetemi. Bu, ondan da c›l›z, ondan da üfürsen uçacak gibiydi. Onun da bir baflka hikâyesi vard› çocuk omuzlar›nda tafl›d›€›.

Karlar›n savruldu€u bir k›fl sabah›yd›.

Yaz› makinemin bafl›na geçmifltim. fiimdiye kadar hiç iflitmedi€im c›l›z bir çocuk sesi:

“Gazete, havadiiiis!”

O muydu? Fakat hay›r, olamazd›. Pek c›l›zd›. Pence-remin önünde durmufl, ›srarla v›z›lday›p duruyordu:

“Gazete, havadiiis!”

Afla€› indim. Her günkü sat›c›dan alm›flt›m oysa ga-zetemi. Kap›y› açt›m: K›sa pantolonlu, minnac›k bir çocuk. Savrulan karlarla ›slanm›fl gazeteleriyle titre-yip duruyordu.

“A€abeyim, kusura bakmas›n, dedi amca!”

“Ne bu?”

“Elli kurufl borcu kalm›fl size de...”

“Kendisi nerede?”

A€lamad›, h›çk›rmad›. Tafl gibi, “Öldü,” dedi. “Dün Edirnekap›’ya gömdük...”

Elli kuruflu uzatt›. Sonra çekip giderken:

“Gazete, havadis!”

Orhan Kemal / Varl›k Dergisi

142

353 354

etkinlik

"Elli Kuruş" adlı metni zihniyeti yönüyle inceleyelim.

Yazar, babas› taraf›ndan terk edilen ve ailesine destek olmak için çal›flan küçük bir çocu€un öyküsünü anlat›r.

Maddi yokluklar›n, küçük çocuklar›n da ekmek paras› derdine düflmelerine ve erken yaflta olgunlaflmalar›na

neden oluflu üzerinde durulmufltur.

Görücü usulü ile evlenmenin o dönemde de geçerli oldu€u “isteyeni olsa haminnesi hemen evlendirecekmifl”

cümlesinden anlafl›lmaktad›r.

“Okuyup adam olmak” düflüncesinin egemen oldu€u gözleniyor, e€itimle ilerlemenin, refah›n sa€lanaca€›

vurgulan›yor.

etkinlik

"Elli Kuruş" adlı metni aşağıdaki unsurlara göre inceleyelim.

Olay Örgüsü: Elli Kurufl adl› öyküye hâkim olan olaydan çok diyalogdur. Gazeteci çocuk-la anlat›c›-kahraman aras›ndaki diyaloglardan ö€reniyoruz.

fiah›s Kadrosu: Anlat›c› - kahraman, gazeteci ço-cuk, parçada yer alan flah›slard›r.

Zaman: Öyküde olaylar zorlu geçen bir k›fl mev-siminde cereyan etmektedir.

Mekân: “Dün Edirnekap›’ya gömdük.” ifadesin-den yola ç›karak öykünün mekân›n›n ‹stanbul oldu€unu anl›yoruz.

Tema: “Ekmek kavgas›” ana tema olarak ifllen-mifltir.

Dil ve Anlat›m: Orhan Kemal sade, yal›n ve aç›k bir anlat›m› ye€lemifltir. I. tekil kifli anlat›c› kullan›lm›fl, yani kahraman anlat›c› söz konusu-dur. Diyaloglardan s›kl›kla yararlan›lm›flt›r. Olay öyküsü tarz›nda yaz›lm›flt›r.

Anlama ve Yorumlama: Çocuklar›n küçük yaflta maddi imkâns›zl›klarla karfl› karfl›ya gelme-si ve ailenin yüküne destek olma çabalar› ele al›nm›flt›r.

Gelenek: Hikâye edebiyat›m›za Tanzimat Dö-nemi’nde (19. yüzy›l›n sonlar›nda) girmifltir. Çok geçmifle dayanmasa da öykü türünde eser-ler vermeye Türk yazarlar› kolayl›kla intibak sa€layabilmifltir.

Metin ve Yazar: Yazar Orhan Kemal, kendisini de öykünün bir kahraman›ym›fl gibi yans›tarak kahraman anlat›c› örne€i vermifltir. “Sabah›n dördünde yaz› makinemin bafl›na geçti€im için...” ifadeleri de okuru, yazar ile anlat›c›y› ayn› birey olarak alg›lamaya sevk ediyor.

143


355 356

Şimdi Okuma Zamanı EYLÜL

O zaman eylül kendisine, do€ada ilk y›lg›nl›k ay›, ölümlülü€ü ilk duyma ay›, ilk yarars›z ve ac› mücade-le arzusu gibi, hayat›n ne oldu€unu anlay›p fark›na var›lmadan geçen güzel geçmiflin özlemiyle ilk boy-nu bükülen ay gibi göründü.

Ayaklar›n›n alt›nda çamurlanm›fl çürük yaprakla-ra bakarak, ‘Evet, her fley çürüyor, demek biz de çürüyece€iz.’ diye düflündü.

Demek ki çürüyecekti, o da çürüyecekti? Böyle, hiçbir mutluluk gelmeden, daha henüz beklerken, özellikle hayat›n›n nas›l hiçbir fleyin fark›na varma-dan geçmifl oldu€unu anlad›ktan sonra, art›k bir fley yapman›n mümkün olmad›€›n› da görerek, böyle çürümek, bitmek, ona pek insafs›zca, pek ac› geli-yordu.

Halbuki, iflte onda yaflamak için daha fliddetli bir is-tek, mutluluktan yoksun olmamak,

hayat›n› kaç›rmamak için derin bir ihtiyaç, gerekirse mücadele yetene€i vard›. Fakat her fley bofl de€il mi? Ne olsa, ne yap›lsa, k›fl gelmeyecek mi? Ya gelinceye kadar… hiç mi, hiç mi bir fley yap›lamaz? Böyle, gö-rerek, anlayarak, bile bile hayat ve mutluluktan el çekmeye dayanmaktan baflka bir fley mümkün de€il mi?” (s.205-207)v

Mehmet Rauf / Eylül

etkinlik

Yukarıdaki parçayı inceleyelim.

Eylül roman› edebiyat›m›zda ilk psikolojik roman örne€i kabul edilir. Parçada eylül ay›yla kendi yaflam›n› özdefllefltiren Suad’›n kayg›lar› dile getirilmifltir. Eser-de yazar s›k s›k kahramanlar›n iç monologlar›na yer vererek ruh dünyalar›n› yans›tmay› tercih etmifltir.

Hâkim bak›fl aç›s› ile anlat›m›n sa€land›€› görül-mektedir. Bireysel bir tema, daha çok iç çat›flmalar yans›t›lm›flt›r. Eser “yasak aflk” temas› üzerine flekil-lenmifltir. Hem toplumun bask›s› hem de bireylerin vicdani hesaplaflmalar›n›n k›skaca ald›€› bir aflktan bahsedilmifltir.

144

357 358

8. ROMAN

Olmufl veya olmas› mümkün olaylar› kurmacan›n

dünyas› içinde zaman, mekân ve flah›s kadrosu

ile destekleyerek anlatan uzun soluklu

anlat›m türüdür.

Roman›n uzun soluklu oluflu ona genifl imkânlar

sunar.

Kahramanlar›n ruhsal analizini derinlemesine

yapma f›rsat› sunar.

Çevre ve insan betimlemeleri detayl› yap›labilir.

Zaman aç›s›ndan da s›n›rlama tafl›maz.

fiah›s kadrosu olaya göre de€iflebilir. Örne€in Tols-

toy’un “Savafl ve Bar›fl”, Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n

“Sahnenin D›fl›ndakiler” adl› romanlar›ndaki gibi

oldukça kalabal›k bir flah›s kadrosu içerebilir.

Romanda a€›rl›kl› olarak öyküleme ve betimleme

anlat›m biçimlerinden yararlan›lsa da aç›klama

ve tart›flmaya da baflvurulabilir.

Roman Türleri

Romanlar konular›na ve etkilendikleri ak›mlara göre

s›n›fland›r›l›r.

Sosyal

Roman

Macera

Romanı

Tarihî

Roman

Psikolojik

Roman Otobiyografik

Roman

Konularına Göre

RomanlarAkımlarına

Göre Romanlar

Klasik

Roman

Realist

Roman

Romantik

Roman Natüralist

Roman

145


359 360

Konular›na Göre Roman Türleri:

a Otobiyografik Roman

Yazar›n kendi hayat hikâyesini roman dünyas›

içinde anlatt›€› romanlard›r.

b Sosyal Roman

Toplumdaki bulan›mlar›, köyden kente göçü,

s›n›fsal çat›flmalar›, ihtilalleri ve bunlar›n top-

lumda yaratt›€› çalkant›lar› ele alan roman türü-

dür.

c Tarihî Roman

Tarihteki önemli olaylar› veya tarihe iz b›rakm›fl

önemli kiflileri ele alan roman türüdür. Tarihî bir

konuyu ele alan yazar, gerçekli€e zarar verme-

den kurgusal ögeler ekleme yoluna gider.

d Macera Romanı

Okurun ilgisini çekecek, merakın› uyand›racak il-

ginç, s›rad›fl› olaylar› konu edinir. Olaylar›n ak›fl›

oldukça h›zl›d›r. Kahramanlar olmad›k badire-

ler atlat›r.

e Psikolojik Roman

Roman kahramanlar›n›n iç dünyas›na yönelik

çözümlemelerin yo€unlaflt›€› roman türüdür.

Duygular, çat›flmalar, ruhsal dünyadaki gelgitler

derinlemesine analiz edilir.

Ak›mlar›na Göre Roman Türleri

a Klasik Roman

Ak›l ve sa€duyuyu ön plana alan, de€iflmez in-san tiplerini anlatan roman türüdür. Bu tür ro-manlarda üslûpta seçkinlik esast›r.

b Romantik Roman

Ak›ldan çok duygu ve hayallere önem verilir. Z›tlar›n çat›flmas› söz konusudur. ‹yi, tamamen iyi; kötü, tamamen kötü aktar›l›r. Olmad›k tesa-düflere yer verilir.

c Realist Roman

“Roman, yola tutulan aynad›r.” mant›€› ile var olan›, oldu€u gibi aktarmaya dayanan gerçekçi romand›r. Yazar tarafs›zca sadece gözlemlerini aktar›r.

d Natüralist Roman

Toplumu ve insan› bir bilimadam› tavr›yla incele-

yen ve yans›tan romand›r. “Ayn› flartlar alt›nda,

ayn› olaylar, ayn› sonuçlar› do€rur.” tezini ›spat-

lamaya çal›flan bir yazar tavr›yla yaz›l›rlar. ‹çgü-

dü, çevre ve soya çekimin insan› biçimlendirdi€i

görüflü hâkimdir.

Sayd›€›m›z türler d›fl›nda da roman s›n›flamalar› elbette ki vard›r: egzotik ro-man, polisiye roman, bilim-kurgu roman›, fantastik roman, modernsit roman...

NOT

etkinlik

146

361 362

NOT

Dünya edebiyat›nda roman›n ilk örnekleri Avrupa’da verilmifltir. ‹spanyol yazar

Cervantes’in “Don Kiflot” adl› eseri ilk roman kabul edilir.

Türk ebediyat›na roman Tanzimat Dönemi’nde çeviri yoluyla girmifltir. ‹lk çeviri roman, Yusuf Kâmil

Pafla’n›n Fenelon’dan çevirdi€i “Telemak” adl› eserdir.

‹lk yerli roman, fiemsettin Sami’nin “Taaflfluk-› Talat ve F›tnat” adl› eseridir.

‹lk edebî roman, Nam›k Kemal’in “‹ntibah” roman›d›r.

‹lk tarihî roman, Nam›k Kemal’in “Cezmi” adl› romand›r.

‹lk realist roman, Recizâde Mahmut Ekrem’in “Araba Sevdas›” adl› roman›d›r.

‹lk köy roman›, Nabizade Naz›m’›n “Karabibik” adl› eseridir.

‹lk psikolojik roman, Mehmet Rauf’un “Eylül” roman›d›r.

I. MET‹N KOCAKARI ‹LE ÖMER

Ocak bafl›nda oturmufl bir ihtiyarca kad›n.“Aç›z! Aç›z!” diye feryâd eden çocuklar›n›n,Kar›flt›r›p duruyorken piflen nevâlesini;Ç›kard› yuttu€u yafllarla ç›rp›nan sesini:– Durundu yavrular›m, iflte flimdicek piflecek...Fakat ne hâl ise bir türlü piflmiyordu yemek!Çocuklar›n yeniden bafllam›flt› nâleleri...Selam› verdi Ömer, dald› âk›bet içeri.Selam› ald› kad›n pek beflufl bir yüzle.– Bu yavrular niçin, ey teyze, a€l›yor, söyle?– Bu gün ikinci gün, aç kald›lar... – O halde, nedenBiraz yemek komuyorsun? – Yemek mi? Çömle€i sen,Tirid mi zannediyorsun? ‹çinde sâde su varÇak›l tafl›yla beraber bütün zaman kaynar!Ne çâre! Belki susarlar, dedim. Ay›plamay›n.

– Peki! Senin kocan, o€lun, ya kardeflin, ya day›n... Tek erke€in de mi yok?– Hepsi öldü... Kimsem yok.– Senin midir bu küçükler?– Torunlar›m.– Ne de çok!

M. Akif Ersoy / Safahat


etkinlik

147


363 364

II. MET‹N

Adnan Bey; bafl›n›n üstünde bir dünya parçalanm›flças›na, ezilmifl gibi hâlâ gözlerini Beflir’den ay›rmayarak duruyordu; sonra birden taflan ç›lg›n bir öfkeyle, bir fleyler k›rmak, bir fleyler öldürmek isteyen bir köpürme ile kalkt›.

Ne yapaca€›n› bilmiyordu, odan›n içinde dönüyordu. Bihter! Bihter! Ona Bihter laz›md›; kollar›ndan tutacak, Bihter’i k›racakt›. Aral›k kap›s›na kofltu.

Bihter bu hiç beklenmeyen vakadan sonra kollar›nda Nihal’i ç›karan kocas›n› takip edemeyerek ora-da, bir hareket etmeksizin donmuflças›na kalm›fl idi. fiaflk›n gözlerle etraf›na bakarak kendisini oradan ay›racak bir baflka olay› bekliyordu.

‹flte flimdi bütün tasavvur edilen neticelerden baflka bir neticenin karfl›s›nda idi. O kâ€›t, Nihal’e her fleyi haber verecek olan o iki sat›r, onun elinde idi; sonra yavaflça merdivenlerden inerek burada on-lar› iflitmifl, hepsini ö€renmifl idi. fiüphesiz flimdi babas›na söylüyordu; babas›n›n boynuna sar›larak, h›çk›r›klar içinde:

- Baba! Sizin bana koca yapmak istedi€iniz adam Bihter’in âfl›€› imifl, diyecekti.

Halit Ziya Uflakl›gil / Aflk-› Memnû


etkinlik

Bu iki metni afla€›daki sorular çerçevesinde inceleyelim.

1 ‹ki metni anlat›c› türleri yönünden karfl›laflt›ralım.

I. Metin gözlemci bakış açısıyla yazılmıştır. II. metin hâkim bakış açısıyla yazılmıştır.

2 Metinlerde ele al›nan temalar› belirleyelim.

I. Metinde fakirlik, sefalet II. metinde aldatılma temasını işlemiştir.

3 I. metnin türü nedir? II. metnin, I. metin tarz›nda yaz›lmas› mümkün müdür? Aç›klayalım.

I. metin manzum hikâyedir. II. metinde olay örgüsü olduğu için II. metin manzum hikâyeye dönüştürü-lebilir.

148

365 366

etkinlik

etkinlik

Afla€›daki masal, destan karşılaştırmalarından do€ru olanlar›n› D, yanl›fl olanlar›n› Y ile gösterelim.

1 Masal hayal ürünüdür, destanda gerçek unsurlar vardır. D

2 Destanlarda amaç ders vermektir, masalda ders verme esası yoktur. Y

3 Masal anonimdir, destanın yazarı bellidir. Y

4 Destan ve masalda olaylar asıl kahraman üzerinde şekillenir. D

5 İki türde de rüya, ak sakallı dede vb. motifler vardır. D

6 Masallarda zaman belirsizdir, destanlarda zaman belirlenebilir. D

7 Masallar saz eşliğinde bir anlatıcıyla söylenirken destanlar düzyazı şeklindedir. Y

8 İki türde de asıl kahramanlar doğruluğu, gücü temsil eder. D

Afla€›daki bilgileri, karşıda verilen türlerle, numaları doğru kutu içine yazarak eşleştirelim.

1 Toplumu derinden etkileyen olayları merkeze alan türdür. Mesnevi 5

2 Bu türün edebiyatımızdaki ilk örneği, Şemsettin Sami tarafından Halk Hikâyesi 7 yazılmıştır.

3 Dinî ve millî özellik taşımayan bir türdür. Destan 1

4 "Durum" ve "klasik" adlı iki çeşidi vardır. Roman 2

5 Aruzun kısa kalıplarıyla olayların anlatıldığı manzum tür bu adı alır. Manzum Hikâye 6

6 Gerçeğe yakın olayların manzum bir şekilde anlatıldığı türdür. Masal 3

7 Destanların yerini tutar, köy kahvelerinde söylenir. Hikâye 4

149

1. Sabah yelinin ›s›r›c› so€u€unu yiye yiye dama girdi. Kömüfllerin yemlerini, samanlar›n› verdi. Bugün pazara inecekti Onbafl›. Belki ona da ... Akl›ndan geçenleri silmek ister gibi bafl›n› sallad›. Ama “yün h›rka” bir türlü ç›km›yordu akl›ndan. fiöyle onu f›r›n gibi ›s›tacak bir h›rka... Efle€in ar-ka ayaklar› da nals›zd›, balta da gerekti, saban›n demiri de k›r›lm›flt›... Bunlar› bir bir s›ralarken yün h›rkaya para kalmayaca€›n› düflünüp hüzünlen-di. Ama alsa ne hora geçerdi! A€a kar›lar› gibi sal›n›rd› meydanda. Alsa ya!

Bu parça için afla€›dakilerin hangisi söylenemez?

A) Anlatmaya ba€l› bir metinden al›nm›flt›r.

B) Yöresel a€›z özellikleri dile yans›t›lm›flt›r.

C) Hâkim (ilahi) anlat›c› bak›fl aç›s› kullan›larak oluflturulmufltur.

D) Dil göndergesel ifllevde kullan›lm›flt›r.

E) Kahraman›n eylemleri ile beraber düflündükleri de aktar›lm›flt›r.

2. Afla€›dakilerden hangisi halk hikâyesinin özellik-lerinden de€ildir?

A) Hem sözlü hem yaz›l› edebiyat ürünleridir.

B) Söyleyeni belli de€ildir.

C) Naz›m - nesir kar›fl›k olarak oluflturulur.

D) Aflk ve kahramanl›k temalar›n› ifller.

E) Destana göre daha gerçekçi ürünlerdir.

3. (I) Olmufl ya da olmas› mümkün olaylar› flah›s(lar), zaman, mekan gibi unsurlarla iliflkilendirerek anlatan kurmaca metinlere öykü denir. (II) Öykü, k›sa bir anlat› türüdür. (III) K›sa oluflu anlat›m›n yo€un ve özlü olmas›n› gerektirir. (IV) Öykü, du-rum ve olay öyküsü olmak üzere iki gruba ayr›l›r. (V) Durum öyküleri serim, dü€üm, çözüm plan›na göre yaz›l›rken olay öyküleri için böyle bir sınırla-ma söz konusu değilidir.

Numaral› cümlelerden hangisinde bir bilgi yanl›fl› vard›r?

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

4. Afla€›dakilerin hangisinde bir bilgi yanl›fl› vard›r?

A) Destanlar ve masallarda ola€anüstü olaylara s›kça yer verilir.

B) Romanlarda a€›rl›kl› olarak betimleme ve öy-küleme tekniklerine baflvurulur.

C) Dünya edebiyat›nda k›sa öykü türünün kuru-cusu Cervates’tir.

D) Türk Edebiyat›’nda ilk öykü A.Mithat Efen-di’nin “Letaif-i Rivayat” adl› eseridir.

E) Mesneviler ve manzum hikâyeler fliir ile öykü-lemenin birleflti€i türlerdir.

5. Afla€›dakilerden hangisi anlatmaya ba€l› edebî-metinler için söylenemez?

A) Olay örgüsü en önemli unsurlardand›r.

B) Zaman ve yer kavramlar› kimi ürünlerde belir-sizdir.

C) Kurmaca ürünlerdir.

D) Yaz›yla birlikte var olmaya bafllam›fllard›r.

E) A€›rl›kl› olarak düz yaz›yla oluflturulsalar da manzum flekilleri de vard›r.

Konu Değerlendirme Testi - 1367 377OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBî METİNLER

150

6. (I) Masal, toplumlar›n sözlü kültürlerinin bir parças›d›r. (II) Masallarda zaman ve mekân be-lirsizlik tafl›r. (III) Genellikle ola€anüstü olay ve varl›klarla yüklüdür. (IV) Tekerlemeler masallara söyleyifl güzelli€i katan secili kal›plaflm›fl sözlerdir. (V) Manzum olarak oluflturulan masallar iyilik, do€ruluk, adeletli olma gibi mesajlar içerir.

Numaralanmış cümlelerin hangisinde bir bilgi yanl›fl› vard›r?


7. I. Kahramanlar ya tamamen iyi ya tamamen kö-tüdür.

II. Dil; sade ve ak›c›d›r, s›k s›k kal›plaflm›fl sözlere baflvurulur.

III. ‹yilerin hep kazan›p ödüllendirildi€i, kötüle-rin ise hep kaybedip cezaland›r›ld›€› bir son içerir.

IV. Dinî ve millî unsurlardan ba€›ms›z oluflturu-lamaz.

V. E€itici ve ders verici ifllevleri de vard›r.

Numaral› cümlelerden hangisi masal için söylene-mez?


8. Destanlar uluslar›n çocukluk dönemi ürünleri-dir. Sözlü kültürün içinde eksiltilip ço€alt›larak kulaktan kula€a, kuflaktan kufla€a aktar›l›rken de€iflikli€e u€rar. Bir ulusun hayat›ndaki önem-li olaylardan esinlenilerek oluflturulan manzum eserlerdir. Birçok ulusun destan› vard›r. Örne€in, -------

Bu parça afla€›dakilerin hangisi ile sürdürülemez?

A) ‹lyada ve Odysseia, Yunanl›lar›n destanlar›d›r.

B) fiehnâme, Sümerlerin destan›d›r.

C) Kalevela, Fin destan›d›r.

D) Türeyifl, Uygur Türklerinin destan›d›r.

E) fiinto, Japon destan›d›r.


A) Manzum hikâye, mesnevi ve destan, manzum olarak oluflturulan anlatmaya ba€l› edebi me-tinlerdir.

B) Roman ve öykü oluflum olarak birbirine ben-zer.

C) Romanlar ak›mlar›na göre realist, natüralist, klasik ve romantik roman gibi türlere ayr›l›r.

D) Olay öyküleri serim, dü€üm, çözüm bölümle-rinden oluflur.

E) Masallarda anlatım her zaman, kahraman anlat›c›nın bakış açısı ile yapılır.

10. (I) Türk edebiyat›na roman Tanzimat Dönemi’nde girmifltir. (II) ‹lk çeviri roman›m›z Telemak’t›r. (III) fiemflettin Sami’nin kaleme ald›€› “Taaflfluk-› Talat ve F›tnat” ilk edebî roman›d›r. (IV) Nam›k Kemal’in “Cezmi” adl› roman› da ebebiyat›m›zdaki ilk tarihî roman kabul edilir. (V) Gerçekçi roman ç›€›r›n› edebiyat›m›zda Recaizâde Mahmut Ekrem “Araba Sevdas›” adlı romanı ile bafllat›r.

Numaral› cümlelerden hangisinde bir bilgi yanl›fl› vard›r?


11. Dünya edebiyat›nda ------- öyküsünün öncüsü Maupassant kabul edilir. Bizdeki en önemli tem-silcisi ise Ömer Seyfettin’dir. ------- öyküsü ise Çehov’la geliflir. Bizim edebiyat›m›zdaki temsilcisi ise ------- kabul edilir.

Parçada bofl b›rak›lan yerlere s›ras›yla afla€›dakilerin hangisi getirilmelidir?

A) olay - Durum - Sait Faik Abas›yan›k

B) durum - Olay - Sait Faik Abas›yan›k

C) töre - Durum - M. fievket Esendal

D) töre - Olay - M. fievket Esendal

E) olay - Töre - Sait Faik Abas›yan›k

151

1. Afla€›dakilerin hangisinde romanla ilgili bir bilgi yanl›fl› vard›r?

A) Türk edebiyat›nda roman gelene€i oldukça eski bir geçmifle sahiptir.

B) Dünya edebiyat›nda ilk roman Don Kiflot ka-bul edilir.

C) Olay örgüsü, flah›s kadrosu, mekân ve zaman unsurlar› roman›n yap›s›n› oluflturur.

D) Yazar›n kendi hayat›n› romanlaflt›rarak an-latt›€› eserlere otobiyografik roman denir.

E) Tarihî romanlar, tarihteki önemli bir olaya ya da bu olayda rol oynam›fl önemli bir kifliye yer veren romanlard›r.

2. Köfleye gelince durdu, nefesini düzenlemeye çal›flt›. Arkaya dönüp bakmaktan korkuyordu. Gö€üs kafesi ald›€› nefeslerle fliflip gömle€ini zorluyordu. Pantolonu çamur içindeydi. Hava so€uk olmas›na ra€men aln› ter zerrecikleriyle kaplanm›flt›. “Onu bulmal›y›m, haber vermeli-yim.” diye düflündü. Yüre€inin karanl›€›na inat, gökyüzünde tepsi gibi kocaman, bembeyaz bir ay vard›.

Bu metin için afla€›dakilerin hangisi söylenemez?

A) Anlatmaya dayal› bir metinden al›nm›flt›r.

B) Objektif anlat›c› bak›fl aç›s› kullan›lm›flt›r.

C) Kahraman›n betimlemesine yer verilmifltir.

D) ‹ç monologa yer verilmifltir.

E) Benzetmeye baflvurulmufltur.

3. Bir karanl›k geceydi pek de ayaz ‹bni Hattab’› görmek üzre biraz Ç›kt›m evden ki yollar ›p›ss›z Yolcu bir benmiflim me€er yaln›z Aradan geçmemiflti çok da zaman Az ilerden yavaflça oldu iyan Ben sokuldum, o geldi yaklaflt›k; Durmadan karfl›dan selamlaflt›k. Bir de bakt›m Ömer de€il mi imifl? – Ya Ömer! Böyle geç zaman, bu ne ifl? – fiu mahallat› devre ç›km›flt›m... Gel beraber, benimle, üç befl ad›m.

Bu parça, afla€›daki metin türlerinden hangisine örnek gösterilebilir?

A) Manzum Hikâye B) Mesnevi

C) Masal D) Roman

E) Hikâye

4. I. Destanlar manzumdur, halk hikâyeleri ise hem nesir hem naz›m içerir.

II. Destanlar bir milleti derinden etkileyen olaylara dayan›r, halk hikâyeleri ise aflk ve kahramanl›k temalar›n› içerir.

III. Destanlar bir milletin ortak mal› olarak ano-nim iken halk hikâyeleri anonim de€ildir.

IV. Destanlar tarihî bir gerçekli€e dayan›r, halk hikâyeleri ise tamamen kurmacad›r.

V. Destanlarda ola€anüstü olay ve varl›klar s›kl›kla ifllenirken halk hikâyelerinde bunlar daha azd›r.

Yukar›da, destan ile halk hikâyesinin kar-fl›laflt›r›ld›€› numaralanmış cümlelerin hangilerin-de bilgi yanl›fl› vard›r?

A) I. ve II. B) II. ve III. C) III. ve IV.

D) II. ve V. E) I. ve IV.

Konu Değerlendirme Testi - 2OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBî METİNLER

378 387

152

5. Afla€›dakilerin hangisinde halk hikâyesi ile ilgili bir bilgi yanl›flı vard›r?

A) Konular› genellikle aflk veya kahramanl›kt›r.

B) Saz eflli€inde bir topluluk önünde anlat›l›r.

C) Destanlara göre daha gerçekçidir.

D) Naz›m ve nesir kar›fl›k ürünlerdir.

E) Yarat›c›s› belli olan anlat› türleridir.

6. I. Grup II. Grup I. fiu Destan› Japon

II. ‹gor Destan› Uygur

III. Ramayana Destan› Hint

IV. Niebelungen Destan› Alman

V. fiinto Destan› Rus

I. grupta numaralanmış destanlardan hangisinin ait oldu€u ulus II. grupta verilmemifltir?


7. I. Genellikle ögrenilen geçmifl zaman (mifl) kipi kullan›larak anlat›l›r.

II. Söyleni belli olmayan bu ürünler dilden dile, kuflaktan kufla€a aktar›larak günümü-ze ulaflm›fl, bir derleyici taraf›ndan son flekli verilmifltir.

III. Savafl, göç, k›tl›k, do€al afet gibi bir milleti derinden etkileyen olaylardan esinlenilerek oluflturulmufltur.

IV. Bafllang›çta manzum olarak düzenlenmifl ürünlerdir.

V. Ola€anüstü olay ve kahramanlara yer verilir.

Yukar›daki numaralanmış cümlelerde verilen özelliklerden hangisi destana ait de€ildir?


8. Afla€›dakilerden hangisi oluşumlarına göre di€er-lerinden farkl› bir destand›r?

A) fiu Destan› B) Bozkurt Destan›

C) Göç Destan› D) Üç fiehitler Destan›

E) Ergenekon Destan›

9. Afla€›dakilerin hangisinde ötekilerden farkl› bir anlat›c› tipi örneklenmifltir?

A) Elindekileri yere b›rakmay› beklemeden ba€›-ran annemi sakinlefltirmek oldukça güç oldu, sonunda masumiyetime inand›.

B) Hatçe Ana, uzak, çok uzak bir yere dikti€i göz-lerini bir an kapat›p denizden dönmeyen, dö-nemeyen bal›kç›lar› düflündü.

C) Çocukken de böyle huzursuz uyudu mu gece boyunca deli deli rüyalar görürdü, yine berbat bir rüya görmüfltü.

D) Çingene boyac›, Hülya’n›n babas›n›n ayak-kab›s›n› içinden küfürler ya€d›ra ya€d›ra par-latt›, yine ayn› fleyi yapacakt›, biliyordu: “Bor-cum olsun.” dedi ve pis pis s›r›tarak uzaklaflt›.

E) Çankaya taraf›ndan flimfleklerin bini bir pa-ra... Bir dev, bu tepelerin ard›ndan durmadan çakma€›n› çak›yor; ama bir türlü sigaras›n› yakam›yor diye düflündü.

10. Okura heyecan yaflatmak, onu ilginç olaylar-la karfl›laflt›r›p merak›n› kamç›lamak amac›yla yaz›lan romanlara ---- ad› verilir. Olay temposu oldukça h›zl›d›r. Sürekleyicilik bu romanlar›n en önemli özelli€idir.

Bu parçada bofl b›rak›lan yere afla€›dakilerden hangisi getirilebilir?

A) macera roman› B) tarihi roman

C) sosyal roman D) psikolojik roman

E) otobiyografik roman

153


389 390

Göstermeye Bağlı Edebi Metinler

GÖSTERMEYE BAĞLI EDEBî METİNLER

Modern Tiyatro

Orta Oyunu

Karagöz

Köy Seyirlik Oyunları


Töre

Entrika

Karakter

A. T‹YATRO

Sahnede ve seyirciler önünde oynanmak amac›yla yaz›lm›fl eserlere tiyatro ad› verilir. Tiyatro , tiyatro eseri , oyun ve piyes sözcükleri de ayn› anlamda kullan›lmaktad›r.

Yaz›lan eser, oyuncular taraf›ndan belli bir sahne dü-zeni içinde, el kol hareketleri, mimikler ve sözlerle canland›r›larak seyirciye gösterilir. Bu özelliklerinden dolay› tiyatroyu “drama” veya “dramatik sanat” ola-rak da niteleyebilmekteyiz.

B. T‹YATRONUN DO⁄UfiU

Araflt›rmac›lar, tiyatronun do€uflunu ilkel toplumlar›n dinî törenlerine dayand›r›rlar. Bu törenlerde kutsal say›lan varl›klar taklit yoluyla canland›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r.

Günümüzdeki anlam› ile tiyatro, Eski Yunan kültürü-ne dayanmaktad›r. Eski Yunan ba€bozumu tanr›s›

Dionysos ad›na düzenledikleri dinî törenlerde kimi gösteriler sergilemifller ve “Ditirombos” ad› verilen fliirler okumufllard›r. Bu fliirlere, derilere bürünüp teke k›l›€›na giren bir koro flark›lar› ile efllik etmifllerdir. Bu törenlerin gelifltirilmesiyle diyaloglu gösteri-ler oluflturulmufl ve tragedya, komedya adlar› veri-len klasik tiyatro ortaya ç›km›flt›r.

Trajedi

Dram

Komedi

154

391 392

C. T‹YATRONUN UNSURLARI

Tiyatro Metni

Sahne Dekor

Oyuncular Seyirciler

TİYATRONUN UNSURLARI

Tiyatro metnini oluflturan temel öge diyologlard›r . Ancak diyaloglar›n d›fl›nda yazar, metni olufltururken oyuncular›n tav›r , hareket ve mimiklerini de belirtme durumundad›r.

Hemen her türlü konuyu içerebilen tiyatro metni, sahnelenmeye uygun olmal›d›r.

Yazar, oyunda yaratt›€› kahramanlar›n diyalogla-r›nda oyunun ak›fl›na engel olacak teferruatlardan kaç›nmal›d›r.

Her kahraman› ait oldu€u yörenin, s›n›f›n söyleyifl özelliklerine uygun konuflturmaya dikkat etmeli-dir.

Oyunun, izleyicide bir tepki uyand›rmas›nda dekor da önemli bir ifllev yüklenir. Olaylar›n yafland›€› yerin imkânlar dâhilinde gerçe€e yak›n oluflturulmas› gerekir. Günümüzde tiyatro, tekno-lojinin de katk›s›yla sahne - dekor konusunda genifl imkânlara sahiptir.

Çehov : “Tiyatro sahnesinde duvarda bir tüfek as›l› ise bu tüfek oyunun bir yerinde mutlaka patlamal›d›r.” der. Tiyatroda her söz, her davran›fl, her bak›fl ve her dekor parças› bir ifllevi yerine ge-tirmek için vard›r. Belli bir amaca hizmet etmeyen hiçbir ayr›nt›n›n tiyatroda yeri yoktur.

D. T‹YATRO TÜRLER‹

1. Modern Tiyatro

Günümüz modern tiyartrosunun temeli eski Yunan kültürüne dayan›r. Eski Yunan’da dramatik fliirle kurulan tragedya ve komedyay› , 16. yüzy›lda ilk örnekleri verilse de as›l hâlini 18. yüzy›lda alan dram takip eder.

a. Tragedya: Trajedi (A€lat›)

En eski tiyatro türü olan tragedyada amaç, oyun arac›l›€›yla seyircide korku ve ac›ma duy-gular› uyand›rarak onun ruhunu tutkulardan ar›nd›rmakt›r.

Konular tarihten ve mitolojiden al›n›r.

Kahramanlar asil s›n›ftan seçilir. Tanr›, yar› - tanr›, kral, komutan gibi kahramanlar›n bafl›ndan geçen ibret verici olaylar aktar›l›r.

Ahlak, kader, töre, gelenek ve göreneklere s›k› s›k›ya ba€l›l›k söz konusudur.

Kuralc› bir anlay›flla oluflturulan tragedyalar befl bölümden oluflur. Ara verilmeksizin diyaloglar ve koronun birbirini takip etmesine dayan›r.

Koro, sa€duyuyu temsil eder ve genellikle ihtiyar-lardan ve kad›nlardan oluflur.

Dramatik fliir olarak adland›r›lan manzum diyalog-lardan kurulan oyunda dil seçkindir. Kaba sözlere, küfürlere yer verilmez.

Üç birlik kural›na uygun yaz›l›r. 24 saat içinde cereyan eden bir ana olay, bir mekânda gerçekleflir. Bir olay, bir gün, bir mekân söz konusudur.

Vurma, yaralama, öldürme gibi olaylar sahnede canland›r›lmaz. Böyle bir olay varsa sadece bir ha-berci taraf›ndan duyurulur.

Mutsuzluk ve felaketle sonuçlanan olay arac›l›€›yla seyirciye bir ders verilir.

155


393 394

b. Komedya: Komedi (Güldürü)

Hayat›n ve insanlar›n gülünç yanlar›n›n sergilen-

mesine dayanan komedyada amaç, seyirciyi gül-

dürürken düflündürmektir .

Güldürmek esas›na dayand›€›ndan üslûpta bir ser-

bestlik göze çarpar. Her türlü kaba söze ve

flakaya yer verilir .

Kahramanlar genellikle halk›n aras›ndan seçilir.

Konular günlük hayattan al›n›r.

Kavga, yaralama gibi eylemler sahnede

canland›r›l›r.

Diyalog ve koronun birbirini takip etti€i komedya-

da befl bölüm ara verilmeksizin oynan›r.

Üç birlik (bir olay, bir gün, bir mekân) kural›na uy-

gun yaz›l›r.

Manzum olarak düzenlenir.

Eski Yunan’da komedya türünde ön plana ç›kan

flairler, Aristophanes ve Mennandros’tur. Latin

edebiyat›nda Plautus, komedi türünden eserler

yazm›flt›r. Moliere ise bu türde çok baflar›l› ürün-

ler vermifl Frans›z flair ve oyuncudur.

NOT

TöreKomedisi

EntrikaKomedisi

KarakterKomedisi

KOMEDİTÜRLERİ

1 Töre Komedisi: Toplumun eksik, aksak yönlerini, töre ve geleneklerdeki tutars›zl›k ve yanl›fll›klar› elefltirel bir dille ele alan oyunlard›r.

fiinasi’nin “fiair Evlenmesi” oyunu bir töre ko-medisidir. Görücü usulü ile evlenmenin yanl›fll›€› ele al›nm›flt›r.

Moliere’nin “Gülünç Kibarlar”, Gogol’un “Müfettifl” adl› oyunlar› da töre komedisi örnekleridir.

2 Entrika Komedisi: fiafl›rtmaca ve kand›rmacaya dayanan bir komedi türüdür. Merak ögesinin ön planda oldu€u bu komediler, insanlar›n birbirle-rini aldatma çabalar›yla do€an gülünçlükleri ele al›r.

3 Karakter Komedisi: ‹nsan karakterindeki gü-lünçlükleri ele al›r. Daha çok tiplerin kahraman olarak ifllendi€i oyunlard›r. Bir kahraman›n bir karakter özelli€i abart›larak sunulur. Aç göz-lülük, cimrilik, k›skançl›k, duygusall›k gibi özel-likler ve bunlar›n do€urdu€u gülünç durumlar anlat›l›r.

Moliere’nin “Cimri” , Shakespeare’in “Venedik Taciri” oyunlar› karakter komedisine örnektir.

156

395 396

c. Dram

Daha önce farkl› flekillerde örnekleri verilse de dram son hâlini 19. yüzy›lda al›r. Kat› kurallarla çerçevesi çizilen tragedya ve komedyaya alternatif olarak ortaya konan bir türdür. Hayat› bir bütün hâ-linde yans›tmay› amaçlayan dramda hayat›n hem ac›kl› hem gülünç yanlar›na yer verilir.

Victor Hugo, Cromwell adl› oyunun ön sözünde dram›n ilkelerini belirlemifltir:

Dramda konular ulusal tarihten veya günlük ha-yattan al›nabilir.

Perde say›s›n› konuya veya yazar›n tercihine göre belirlemek esast›r.

Her tabakadan insana oyunda yer verilebilir.

Üç birlik kural›na uyma zorunlulu€u yoktur.

Ac› veren olaylar da sahnede canland›r›labilir.

Manzum veya mensur yaz›labilir.

E. TÜRK EDEB‹YATINDA T‹YATRO

Bat›l› anlamda tiyatro,

Türk edebiyat›na Tanzimat’la

birlikte girse de asl›nda Türk toplumunda “temafla sa-

nat›” diye bilinen seyirlik oyunlar mevcut-

tur. Bat›l› anlamda ilk tiyatro eserimiz fiinasi’nin “fiair

Evlenmesi” adl› komedisidir.

Karagöz Orta Oyunu

Meddah Köy Seyirlik Oyunları


etkinlik

157


397 398

Adapte: Yabancı bir eseri yer adları, şahıs adla-rı, deyimleri, gelenek ve görenekleriyle yerli hayata uygulanarak çevirme; uyar-lama.

Aksesuar: Tiyatro sahnesinde kullanılan eşya.

Aktör : Erkek tiyatro sanatçısı

Aktrist: Kadın tiyatro sanatçısı

Akustik: Tiyatro, konser salonu ve benzeri kapalı yerlerin, sesleri bozmadan yansıtabilme özelliği.

Darülbedayi: İstanbul Şehir tiyatrosunun eski ismi. 1914'te kurulmuştur.

Dekor : Tiyatroda, sahneyi eserin konusuna göre döşeyip hazırlamada kullanılan eşyanın toplu adı. Üç çeşit dekor vardır: Realist dekor, şairane dekor, stilize dekor.

Diksiyon: Tiyatro ve benzeri edebiyat türlerinde dilin müzik karakterini başarı ile yaşata-bilmes yeteneği.

Diyalog: İki kişi arasında karşılıklı konuşma. Ro-man, hikâye ve tiyatroda kahramanla-rın konuşmaları.

Döşeme: Türk Halk Edebiyatında"başlangıç" kar-şılığı kullanılan bir kelime.

Dramatizeetmek : Bir olayı, duyguyu, düşünceyi canlandı-

rarak anlatmak; (mec.) bir vak'ayı oldu-ğundan daha acıklı bir şekle sokmak

Dublör: Tiyatroda ve sinemada bir rolün yedek oyuncusu.

Epizot: Bir hikâyede asıl olaya karışan ikinci de-recede önemli bir olay. Bugünkü perde karşılığı.

Fars (Farce) : Komedinin, sanat yönü az, kaba bir türü. Çok eskiden tiyatrolarda perde arası gösterisiydi, sonra bağımsız oldu.

Fasıl: Bölüm. Tiyatroda perde karşılığı kul-lanılmıştır. Karagöz oyununda belli bir vak'anın geçtiği bölüm.

Tiyatro Terimleri

Feeri: Masalların tiyatro sahnesinde dramati-ze edilmesinden doğma, cinlerin perile-rin de rol aldığı bir tiyatro türü.

Grotesk: Gülünç, güldürücü

Jest: Tiyatro sahnesinde, sanatçıların bütün el, kol, ayak vb. beden hareketleri

Kabare Tiyatrosu : Daha çok güncel konuları iğneleyici,

taşlayıcı biçimde ele alan skeçlerin oy-nandığı, monologların, şarkıların ve şi-irlerin söylendiği küçük tiyatro.

Kanto: Tuluat tiyatrosundan kadın bir sanatçı tarafından söylenen şarkı ve bu şarkı eşliğinde yapılan dans

Kostüm: Tiyatroda sanatçıların giydği oyuna uy-gun kıyafet.

Kulis: Tiyatroda, sahnenin arkasında bulunan kısım sahne arkası

Mizansen : Bir tiyatro eserinin sahneye konması, sahneye göre düzenlenip uygulanması.

Monolog: Tek kişinin konuşması. Tek kişilik taklitli bir komedya türü. İnsanın içinden ken-disiyle konuşması

Muhavere: Konuşma. Tiyatro, roman, hikâye, fabl, ropörtaj ve benzeri türlerde kahraman-ların konuşmaları.

Pandomim : Sessiz hareketlere, jestler, yüz ifadeleri ve kostümler yoluyla duyguları, düşün-celeri, anlatmaya yarayan tiyatro çeşidi.

Perde: Tiyatro eserinde bir perdenin açılmasın-dan kapanmasına kadar geçen bölüm.

Piyes: Tiyatro eseri.

Rejisör: Sinema ve tiyatroda, eserin sahnelenin-ceye veya seyirci önüne çıkıncaya kadar geçirdiği her anı yöneten kimse; yönet-men

158

399 400

1. Karagöz (Gölge Oyunu)

Deriden kesilmifl, rengârenk boyanm›fl iki boyutlu in-san, hayvan bazen de do€aüstü varl›klar›n flekillerinin arkadaki ›fl›k vas›tas›yla bir perdeye yans›t›lmas›yla oluflturulan gölge oyunudur. “Ka-ragözcü, hayali, hayalbaz” ad› verilen oynat›c› taraf›ndan oyundaki tüm kahramanlar›n konuflmalar› ve sesleri aktar›l›r.

Karagöz oyununun do€uflu hakk›nda oldukça farkl› rivayetler mevcuttur.

En yayg›n görüfl fludur: Sultan Orhan devrinde Bursa’da bir cami inflaat› esnas›nda, biri duvarc› di€eri demirci olan Hacivat ile Karagöz, gevezelik-leri ve maskaral›klar› ile öteki iflçileri çal›flmaktan al›koyduklar› için padiflah taraf›ndan öldürtülür. Bu yapt›€›ndan piflmanl›k duyan padiflah› teselli etmek için fieyh Küflteri, Hacivat ile Karagöz’ün suretlerini yap›p konuflmalar›n› ve hareketlerini perde önünde canland›rmaya çal›fl›r.

Genel Özellikleri

Karagöz oynat›c›s›na “hayali” ad› verilir.

Karagözoyunu do€açlamaya dayan›r.

Yaz›l› bir metni yoktur. Ancak baz› konular sık-lıkla ele al›n›r. Belirlenmifl bu konular›n ifllenifli, diyaloglar›n kuruluflu tamamen karagöz oynatı- c›s›n›n tercih ve yetene€ine bırakılmıştır.

Karagöz oyunlar›n›n baz›lar› flu bafll›klardan oluflur: Karagöz’ün Aflç›l›€›, Karagöz’ün fiairli€i, Eskici, Telgrafç›, Çivi Bask›n›, Kanl› Kavak, Yalova Sefas›, Sahte Gelin, Hançerli Han›m...

Güldürme esas›na dayanan Karagöz, a€›rl›kl› ola-rak yanl›fl anlamalarla do€an bir kargaflay› yans›t›r.

Karagözde tef , zil ve basit

bir düdük yard›m›yla oyuna müzik de efllik eder. Bu düdük zaman zaman yarat›klar›n korkunç seslerini ç›karmada da kullan›l›r.

Karagöz: Hiç e€itim almam›fl saf halk tipini tem-sil eder. Belli bir ifli yoktur. Oburdur. Boflbo€azd›r. Kar›s›yla s›k s›k kavga eder. Düflündüklerini dobra dobra söyler, içgüdülerine uymaktan kendini alamaz, her fleye burnunu sokar. Hacivat’›n nasihatlerini din-lemek istese de onun tumturakl›, Arapça ve Farsça sözcüklerle yüklü sözlerinden bir fley anlayamaz, her fleyi ters anlar.

Hacivat: Hâli vakti yerinde, akl› bafl›nda, herkesle hofl geçinmeyi bilen, çok defa düflündü€ü gibi de€il, al›flt›€› gibi konuflan çelebi bir zatt›r. Ço€u kez ak›l ho-cal›€› yapar. Yan kahramanlar insan veya cin, ejderha, konuflan kavak, cad› gibi efsanevî tiplerdir.

Zenne , kad›n tipini canland›r›r. Tuzsuz Deli Bekir, Zeybek, Çak›c› ; kabaday›, kavgac›, a€z› bozuk kiflilerdir. Beberuhî , aptal o€lan, cüce tipidir. Kastamonulu, Kürt, Yahudi, Rum, Ermeni, Tiryaki, Genç Afl›k gibi tipler de vard›r.

video


159


401 402

Karagöz oyunu dört bölümden oluflur:

a Girifl b Muhavere c Fas›l d Bitifl

a. Girifl: Bu bölüme “mukaddime” de denir. Hacivat,

bir semaî , ard›ndan da bir gazel okuyarak, seyir-

cilerin oturufllar›na göre sol taraftan perdeye gelir;

bir e€lence ister. “Yar bana bir e€lence!...” Böylece;

o akflamki oyunun bir e€lenceye dayand›€›n› ifade

eder. Hacivat’›n ba€›rmas›ndan rahats›z olan Kara-

göz, kendi evinin bulundu€u kabul edilen yerden (sa€

taraftan) f›rlar, Hacivat’a ç›k›fl›r, kavgaya giriflir.

b. Muhavere: Bu bölümde Hacivat ile Karagöz aras›nda

hemen her oyuna uygulanabilen haz›r bir “ikili

konuflma” konusu gelifltirilir. Bu konuflmalarda teker-

lemeler , bilmecelerle süslenmifl bir maceralar›ndan

bahsederler. Ancak sonradan bu maceran›n asl›nda

bir rüya oldu€u anlafl›l›r.

c. Fas›l: Burada oyuna ad›n› veren as›l konu ele al›n›r.

Yan kahramanlar›n da oyuna dâhil olmas› ile konu

perdeye aktar›l›r.

d. Bitifl: Fasl›n sonunda sahnedeki kifliler bir vesile

ile da€›l›rlar . Karagöz, Hacivat’a bir kez daha dayak

att›ktan ve her vuruflunda Hacivat’›n sözlerine teker-

lemeyi and›ran cevaplar verdikten sonra Hacivat:

“Y›kt›n perdeyi eyledin viran

Varay›m sahibine haber vereyim heman!”

der. Karagöz de Hacivat’a: “Bir daha yakan elime ge-

çerse...” gibilerinden bir tehdit savurur. Seyircilerden

“Her ne kadar sürç-i lisan ettikse af ola!” diye özür

diler ve bir sonraki oyunu bildirir ve perdeden çeki-

lirler.

Hacivat — Akflam› flerifler hayrolsun efendim.

Karagöz — Hofl geldiniz, safâ geldiniz.

Hacivat — Keyifler inflallah iyidir?

Karagöz — Çok flükür efendim.

Hacivat — Aman efendim, bafl›ma bir fes alm›flt›m da gelirken yorgunluk almak üzere Karagöz'üme u€rayay›m demifltim.

Karagöz — Ne yapay›m fes ald›nsa.

Hacivat — Ulan öyle mi derler?

Karagöz — Ya nas›l derler?

Hacivat — Ulan, güle güle bafl›nda paralans›n de-mek yok mu?

Karagöz — Güle güle bafl›nda paralans›n.

Hacivat — Ha, aferin iflte böyle demeli ya... Der-ken efendim, onun üzerine evde odun bitmifl, biraz odun al dediler. Odunkapusu’na gidüp befl on çeki odun ald›m.

Karagöz — Güle güle bafl›nda paralans›n.

Hacivat — Ulan sus, bu fes de€il, odun ald›m, odun.

Karagöz — Ne bileyim, ben, sen ö€rettin.

Hacivat — Ulan, o fese göre idi.

Karagöz — Ey flimdi ne diyeyim?

Hacivat — Güle güle yak, otur da külüne bak de-meli.

Karagöz — Anlad›k efendim, anlad›k.

Prof. Dr. fiükrü Elçin / Halk Edebiyat›na Girifl


etkinlik

Karagöz, Osmanl›’n›n sosyal, siyasal, ekonomik ve kültürel yap›s›n› tan›mam›z için önemli ipuçlar› içerir. ‹mparatorlu€un dil, din ve ›rk zenginli€ini farkl› kesimlerden kahramanlar arac›l›€›yla yans›t›r.

160

403 404

2. Orta Oyunu

Dört taraf› çepeçevre seyircilerle çevrilmifl bir alanda

oynanan, çok aktörlü ; çalg› ,

raks , taklit ve flark›lar içeren ,

oyuncular›n herhangi bir metne ba€l› kalmadan irti-

calen (do€açlama) oluflturduklar› oyundur.

Orta oyununun do€ufl tarihi ile ilgili kesin bir bilgi

yoktur.

Tarih içindeki geliflimi boyunca “kol oyunu, meydan

oyunu, zuhurî kolu”

gibi çeflitli adlarla an›lm›flt›r.

Piflekar Hacivat’›n , Kavuklu Karagöz’ün

canl› karfl›l›€› gibidir.

Piflekar: Orta oyunun en önemli kiflisidir. Oyun

onunla bafllar, onunla biter. Oyunu yönlendiren kifli

oldu€undan “rejisör” gibidir. Hâli vakti yerinde,

e€itim görmüfl bir orta s›n›f insan›d›r. Oyunda denge

leri kuran kifli olarak görülür.

Kavuklu: Karagöz’e benzeyen Kavuklu da a€z›na

geleni söyler. Bu yüzden de s›k s›k kavgaya tutuflur.

Onun da belli bir ifli yoktur. Bafl›na takt›€› kavuktan

dolay› bu ismi alan kavuklu nefleli ve e€lenceli bir

tiptir.

etkinlik

1 Karagöz ve Hacivat’›n at›flmas›na dayanan bu metin Karagöz oyununun hangi bölümünden al›nm›flt›r?

Atışmanın olduğu bölüm "muhavere" dir.

2 Diyaloglardan yola ç›karak Karagöz ve Hacivat’›n hangi özelliklerine ulaflabiliriz? Örneklerle aç›klay›n›z.

Karagöz söylenenleri yanlış anlayan, Hacivat da onu yol gösterendir.

3 Metinde kullan›lan dilin özelliklerini belirtiniz.

Sade, akıcı bir konuşma dilidir.

video

161


405 406

Genel Özellikleri

Genellikle yaz mevsiminde, mesire yerlerinde oynan›r. Ancak kapal› yerlerde de oy-nand›€› olmufltur.

Elips fleklinde bir alanda oynan›r. Bu alana “palanga” denir.

Dekor çok azd›r. Yeni dünya ve dükkân ad› verilen iki nesne kullan›l›r. Yeni dünya 1,5 metre boyunda paravan›ms› bir yerdir, evi temsil eder. Dükkân, yeni dünyadan k›sad›r. Masa yahut otura€a benzer bir eflya da vard›r.

Raks (dans) ve taklit orta oyununda önemli yer tutar. Raks›; çengi, köçek, tavflan,

curcuna - baz adlar› verilen sanatç›lar gerçeklefltirir.

Çengi, kad›n dansç› ; Köçek, erkek dan-sç› , Tavflan, kad›n k›l›€›na girmifl üç erkek dansç› ; Curcuna-baz, gürültülü dans eden kifli tiplemeleridir.

Taklit noktas›nda hayvan taklitleri yap›lsa da a€›rl›kl› olarak çeflitli etnik yap›lardaki kiflilerin (Arap, Rum, Arnavut, Yahudi, Ermeni...)

a€›z özelliklerine göre davran›fl ve konuflmalar› taklit edilmifltir.

Orta oyunu zengin bir flah›s kadrosuna sahip-tir. Ana kahramanlar Piflekar ve Kavuklu ’dur. Yard›mc› kahramanlar ise Çelebi, Zenne, Tuzsuz, Matiz, Sarhofl, Külhanbeyi, Efe, Cüce, Kambur, Denyo (Aptal), Türk, Kürt, kad›n k›l›€›na giren

erkek oyunculard›r. Beberuhî rolünü gerçekten kambur ve cüce birisi üstlenir.

Orta oyunu da Karagöz gibi bir metne dayan-maz ancak belli konular› vard›r. Bu konular aktör-ler taraf›ndan o anda biçimlendirilerek sahneye tafl›n›r, do€açlamaya dayan›r.

“Girifl, muhavere, fas›l ve bitifl”

olmak üzere dört bölümden oluflur.

Orta Oyunun Bölümleri

Girifl: Zurnac› , Piflekar havas›n› çalarken Piflekar gelir,

yerlere kadar e€ilerek seyircileri selamlar. Zurnac› ve

seyircilerle sohbete bafllar. Zurnac› ikinci olarak Ka-

vuklu havas› çalar ve Kavuklu gelir.

Muhavere: “Arzbar” ve “Tekerleme” olmak üzere

iki bölümden oluflur.

Arzbar; Piflekâr, Kavuklu ve Kavuklu - arkas› (Cüce,

Kambur yahut Denyo) aras›nda olan ve sonu tatl›ya

ba€lanan tart›flma demektir. Oyuncular jest ve mi-

mikleriyle, tuhaf davran›fl ve hareketleriyle çene

yar›flt›r›rlar.

Tekerleme k›sm›nda ise masallar›ndaki gibi uzun bir

tekerleme söylerler. Kavuklu, bafl›ndan geçen tuhaf

bir maceray› anlat›r. Bunun rüya oldu€u sonradan

anlafl›l›r.

Fas›l: As›l oyunun sunuldu€u bölümdür. Karagöz’de-

ki gibi basit bir olay› / maceray› hikâye ederler.

Orta oyununun ad› bu bölümdeki maceraya göre be-

lirlenir:

Kanl› Nigar, Meyhane Alemi, Yalova Safas›, Kad›n›n

Fendi, Tahir ile Zühre, Kanl› Kavak gibi.

Bitifl: Kavuklu son konuflmay› yapar, seyircilerden özür

diler. “Her ne kadar sürç-i lisan ettikse affola!...” der

ve Zurna “Ey gaziler!...” havas›n› çalarak seyircileri

u€urlar.

162

407 408

4. Köy Seyirlik Oyunları

Genel Özellikleri

Düğünlerde , uzun kış gecelerinde baharın ge-lişinde köy meydanı veya odalarında oynanan oyunlardır.

Sahne ve dekor gerektirmez.

Köylüler tarafından oynanır. Oyuncular amatördür.

Ak-kara çatışması önemli yer tutar.

Toplumun aksayan yönleri alaya alınır.

Ahlakî bir sonuç çıkarma amaçlanır.

Doğaçlama oynanır.

3. Meddah

Hikâye anlatan, anlatt›€› hikâyedeki kiflileri taklit yo-luyla canland›ran kifliye meddah de-nir. Sergiledi€i bu tek aktörlü oyuna da meddah ad› verilir.

Meddah gelene€inin bafllang›c›n› uzmanlar 16. yüzy›la dayand›r›yor, ancak tam geliflti€i dönemin 17-19. yüzy›llar oldu€u belirtiliyor.

Meddah hikâyeleri gerçekçidir. Dev, peri, ejdarha gibi tabiatüstü varl›klara, insanüstü kahramanlara yer verilmez.

Anlat›m konuflma dilinin k›vrakl›€›na dayan›r. Aliterasyon, mecaz, tasvir ve benzetme-lerle süslenmifl bir söyleyifl söz konusudur.

Meddahlar usta anlat›c›lard›r. ‹yi birer gözlemcidirler. Alt s›n›flar›n günlük hayatlar›ndaki komik durumlar› kopya ve karikatürize etme

yoluyla aktar›rlar. Anlatt›klar› kahramanlar›n yeri-ne konuflur, onlar›n davran›fllar›n›, jest ve mimiklerini taklit ederler.

Meddah›n aksesuarlar› bir iskemle , bir sopa (baston) ve mendildir. Mendili çarflaf, bafl örtüsü, sofra bezi, temizlik bezi, seccade gibi farkl› nesneler yerine kullanabilir. Bastonu ise k›l›ç, tüfek veya boru niyetine kullanabilir.

Meddah hikâyesine bafllarken ve onu bitirirken çeflitli söz kal›plar› , manzum ifadeler ve tekerlemeler kullan›l›r. fiöyle bafllamak gele-nektir:

Sühensaz - › gülistan - › nezahet

Nihal - i gonce - i ba€ - › zarafet

Söyledikçe sergüzeflti verir bezme letafet

Dinle imdi bende - i acizden bir hofl hikayet

etkinlikvideo

163


409 410

etkinlik

Afla€›daki cümlelerin do€ru olanlar›n› D, yanl›fl olanlar›n› Y ile gösterelim.

1 Göstermeye ba€l› metinler söz ve harekete dayan›r. D

2 Türk edebiyat›nda geleneksel tiyatro, Bat› edebiyat›n›n etkisiyle biçimlenmifltir. Y

3 Komediyi trajediden ay›ran temel nokta, üç birlik kural›na uyma zorunlulu€u içermemesidir. Y

4 Bir ana olay›n, bir mekânda ve 24 saat içinde anlat›lmas›na üç birlik kural› denir. D

5 Orta oyunu Karagözün sahneye inmifl biçimidir. D

6 Meddah bir oyunun hem anlat›c›s› hem aktörüdür. D

7 Jest ve mimikler tiyatro oyununda diyaloglar›n do€ru anlafl›lmas›nda etkin rol oynar. D

8 Eski Yunan kültüründe üç tür tiyatro vard›r: Trajedi, komedi ve dram. Y

9 Piflekar’la Hacivat, Kavuklu ile Karagöz tipleme olarak benzeflirler. D

10 Orta oyununda paravan, masa, iskemle gibi dekor unsurları vardır. D

etkinlik

Afla€›daki cümlelerde bofl b›rak›lan yerleri anlama uygun bir flekilde tamamlay›n›z.

1 Kökeni eski Yunan’a dayanan komedi ve trajedi türleri beş perdeden oluflur.

2 Orta oyunundaki Kavuklu Karagöz ile, Pişekar ise Hacivat ile benzeflir.

3 Bir ana olay›n, bir mekânda ve 24 saat içinde gerçekleflmesine üç birlik kuralı denir.

4 ‹nsanlar›n garip huylar›n›, kifliliklerindeki zaaflar› alayc› bir dille ele alan komedilere karakter komedisi denir.

5 Orta oyununda as›l konunun ifllendi€i bölüme fasıl ad› verilir.

6 Birden fazla kahraman› hareket, jest, mimik ve konuflma yönünden taklit edip hikâyeyi tek bafl›na anlatan kifliye meddah denir.

7 Komedya; töre , entrika , karakter komedyas› olmak üzere bafll›ca üç türde de€erlendirilir.

8 Konusunu tarihten veya mitolojiden alan trajedide oyunculara koro da efllik eder.

9 Cromwell adl› oyununun ön sözünde dram›n kesin çizgilerini V. Hugo belirlemifltir.

10 Tuzsuz Deli Bekir, Karagöz'de Kabadayı tipini temsil eder.

164

411 412

etkinlikAfla€›da kendilerini tan›tan kiflilerin adlarını ayraçla belirtilen yerlere yazalım.

1 Ben, Frans›z bir sanatç›y›m. Komedilerimle bir-çok insan› güldürdüm. Hem oyun yazar› hem aktörüm. Cimri, Gülünç Kibarlar, Kad›nlar Mek-tebi ünlü oyunlar›mdan baz›lar›d›r.

Moliere

2 Bana “cahil” diyorlar, ben “sahil” anl›yorum. Okuma yazma bilmem, iflim de süreklilik arz et-mez. Biraz kavgac›y›m. K›zd›m m› paralar›m.

Karagöz

3 Ben orta oyununun ana kahramanlar›ndan biri-yim. Oyunun bir anlamda yönetmeniyim. Oyu-nu ben bafllat›r, ben bitiririm.

Pişekar

4 Türk edebiyat›nda Bat›l› anlamda ilk oyunu ben yazd›m. fiair Müfltak’›n görücü usulü ile evlen-mesini, gülünç hallerini anlatt›m.

Şinasi

5 Ben bir olay anlat›c›s›y›m. Olaydaki tüm kahra-manlar benim. Onlar nas›l konuflursa ben öyle konuflurum.

Meddah

6 Ben karakterce Piflekar’a benzerim. ‹yi bir eği- tim ald›m. Arapça ve Farsça sözcükleri s›kl›kla kullan›r›m. Ak›l vermeyi severim ama dostum ak›l almay› sevmez. Bu yüzden çok dayak yerim.

Hacivat

7 Ben orta oyununda kad›n k›l›€›na girmifl erkek dansç›y›m. Zenne

8 Ben gölge oyunundaki Karagöz'ün orta oyu-nundaki karfl›l›€› olarak bilinirim.

Kavuklu

9 Ben karagöz oyunundaki aptal ve cüce tip ola-rak tan›n›r›m.

Beberuhî

etkinlik

Afla€›daki boşluklara uygun olanları yazalım.

1 Öykülerin taklitlerle süslenip anlatıldığı tek kişilik tiyatrodur. Hayali 8

2 Kavuklu ile Pişekâr'ın birbirleriyle sözlerini yanlış anlamlarıyla Palanga 7 oluşan karşılıklı konuşma bölümdür.

3 Karagöz oyunundaki tiplerden biridir. Meddah 1

4 Kol oyunu, meydan oyunu olarak da bilinen türdür. Muhavere 2

5 Oynandığı yere "küşteri meydanı" da denir. Karagöz 5

6 Hem acıklı hem komik olaylar bir arada bulunur. Orta Oyunu 4

7 Orta oyunda oyunun oynadığı alanın adıdır. Laz 3

8 Karagöz oynatıcılarına verilen addır. Dram 6

165

1. Komedi, trajediye göre drama daha yak›n bir tür

I

dür.Çünkü konuflma diline dayan›r, kahramanlar

II

genellikle s›radan insanlard›r. Kaba söz ve şakalar

III IV

da içerir. Üç birlik kural›na uyma zorunlulu€u

V yoktur.

Parçada numaralanmış bölümlerden hangisinde bir bilgi yanl›fl› vard›r?


2. Afla€›daki eserlerden hangisi farkl› bir türde yaz›lm›flt›r?

A) Araba Sevdas› B) Romeo ve Juliet

C) Hamlet D) fiair Evlenmesi

E) Cimri

3. Afla€›dakilerin hangisinde eserlerin ortak özelli€i yanl›fl verilmifltir?

Eserler Ortak özellik

A) Müfettifl - Cimri komedi

B) Don Kiflot - Cezmi roman

C) Kelo€lan - Kibritçi K›z masal

D) Tahir ile Zühre -

Emrah ile Selvihan halk hikâyesi

E) ‹lyada - ‹lahi Komedya yapma destan

4. Afla€›dakilerden hangisi orta oyununun bir özelli€i de€ildir?

A) Seyircilerle çevrili elips fleklinde bir alanda oynan›r.

B) Kavuklu, elindeki mendil ve bastonla taklit ve güldürme amaçlı oyunlar yapar.

C) Oyunun asıl bölümü fasıl bölümüdür.

D) Muhavere bölümü tekerleme ve arzbar olarak iki safhadan oluflur.

E) Tekerleme bölümünde sonunda rüya olduğu anlaşılan bir olay anlatılır.

5. Ben ------ türünü belki de oldukça zor bir tür

oldu€u için seçtim. Baz›lar› k›sa oluflunu kolay

yaz›lmas›nda bir etken say›yor. Oysa bu büyük bir

yan›lg›. Sayfa say›s› s›n›rl› oldu€u için uzun uzun

tahliller, betimlemeler yapam›yoruz. Bazen bir

cümleyle, bazen bir kahraman›n davran›fl› ile de-

rin bir olguyu özetleyivermek zorunda kal›yoruz.

‹ster olaya a€›rl›k verin, ister duruma, bu tür

ancak usta kalemlerin iflidir. Üstat Sait Faik ve Memduh fievket gibi.

Parçada bofl b›rak›lan yere afla€›dakilerden han-gisi getirilmelidir?

A) öykü B) roman C) dram

D) manzum hikâye E) mesnevi

6. Karagöz’de, ------ bölümü Hacivat ile Karagöz’ün

karfl›l›kl› konuflmalar›ndan oluflur. Hacivat’›n bil-

giç bilgiç konuflmalar›ndan, tumturakl› sözlerin-

den bir fley anlamayan Karagöz, onun sözlerini

yanl›fl yorumlar ve kavgaya tutuflurlar. Bu bölüm

olaylar›n yafland›€› bölümden önce gelir.

Parçad bofl b›rak›lan yere afla€›dakilerin hangisi getirilmelidir?

A) girifl B) muhavere C) fas›l

D) arzber E) bitifl


413 424

166

7. Afla€›daki sanatç›lardan hangisinin tiyatro türün-de eseri yoktur?

A) fiinasi B) Moliere

C) Shakespeare D) Ömer Seyfettin

E) Racine

8. Afla€›dakilerden hangisi orta oyununda pek önem tafl›mayan bir unsurdur?

A) Taklit B) Dekor C) Müzik

D) Jest E) Mimik

9. (I) Orta oyunu karagözün aktörlü hâli gibidir. (II)

Piflekar Karagöz’ü, Kavuklu ise Hacivat’› an›msat›r.

(III) Orta oyununda müzik ve raks önemli bir yer

tutar, karagözde ise müzik daha az kullan›l›r.

(IV) Bölümleme olarak da birbirine benzerler. (V)

Girifl, muhavere, fas›l ve bitifl bölümleri ayn›d›r,

hatta bazen ayn› konular› bile içerebilirler.

Numaralanmış cümlelerin hangisinde bir bilgi yanl›fl› vard›r?


10. Konusunu tarihten ya da günlük hayattan alabilir.

Perde say›s›n› ele al›nan konuya göre sanatç›n›n

kendisi belirler. Hayat› ac›s›yla tatl›s›yla yans›tma

ilkesine dayan›r. ‹lk örnekleri 16. yüzy›lda

verilmifltir. Romantizm ile geliflen bir türdür.

Victor Hugo’nun Crowell adl› oyununun ön sözü

bu türün ana çizgilerini aç›klar niteliktedir.

Parçada, afla€›dakilerden hangisi tan›t›lmaktad›r?

A) Dram B) Trajedi C) Melodram

D) Komedi E) Fars

11. I. Anonimdir.

II. Yaz›l› bir metne dayanmaz.

III. De€iflik çevrelerden insan tipleri canland›r›l›r.

IV. Girifl, muhavere, fas›l ve bitifl bölümlerinden oluflur.

V. Güldürme esas› üzerine kurulmufltur.

Numaral› özelliklerinden hangisi karagöz, med-dah ve orta oyununun ortak özelliklerinden biri de€ildir?


12. I. Grup II. Grup

I. Trajedi Piflekar

II. Karagöz Üç Birlik Kural›

III. Dram Hayal Perdesi

IV. Komedi Seçkin Kahramanlar

V. Orta Oyunu Moliere

I. gruptaki numaral› terimlerden hangisi II. grup-ta verilenlerden biriyle iliflkilendirilemez?


167

1. I. Kahramanlar tanr›lar, yar› - tanr›lar, krallar veya komutanlar gibi seçkin s›n›ftan seçilir.

II. Kaba söz ve flakalara yer verilmez.

III. Ac›kl› bir son arac›l›€›yla seyirciye ibret dersi verip onu e€itmeyi amaçlar.

IV. Befl perdelik manzum oyunlard›r.

V. Konular tarihten ya da mitolojiden seçilir.

Numaral› özelliklerden hangisi komedi ile trajedi-nin ortak özelli€idir?



A) Karagöz oyunu; mukaddime, muhavere, fas›l ve bitifl bölümlerinden oluflur.

B) Geleneksel Türk tiyatrosu yaz›l› bir metne dayanmay›p do€açlamad›r.

C) Meddah tek kiflilik bir gösteri sanat›d›r.

D) Orta oyununda temel karakterler Piflekar ve Kavuklu'dur.

E) Geleneksel Türk tiyatrosundaki tiplemeler ola€anüstü özellikler gösterir.

3. Afla€›dakilerin hangisinde bofl b›rak›lan yere pa-rantezle belirtilen sözcük getirilemez?

A) ------, eski Yunan tiyatrosunda yer, zaman ve olay birli€ine verilen add›r. (Üç birlik kural›)

B) 17. yüzy›lda yaflayan ve komedi türündeki eserleriyle tan›nan -----, ayn› zamanda bir ak-tördür.(Aristophanes)

C) ------, hayat›n hem ac›kl› hem gülünç yönlerini sahneye yans›tmay› amaçlayan oyun türüdür. (Dram)

D) Trajedi, diyolog ve koronun birbirini takip etti€i ------ perdeden oluflur. (befl)

E) Trajedi ve komedi eski Yunan’da manzum oluflturulurdu. Bunlardaki fliirli diyologlar ----- fliiri oluflturur. (dramatik)

4. Göstermeye ba€l› metinler ile anlatmaya ba€l› edebî metinler için afla€›dakilerden hangisi söy-lenemez?

A) Her ikisi de kurmaca metindir.

B) Her ikisinde de diyalog metnin bel kemi€ini oluflturur.

C) Biri, canland›rmaya dayan›r ve hareket ile sözü birlefltirir; di€eri ise okurun hayalinde canland›rmas› için sadece sözü kullan›r.

D) Her ikisi de olay ya da olaylar› yans›tmay› amaçlar.

E) Her ikisinde de do€uflu çok eski devirlere da-yanan türler vard›r.

5. Karagöz oyununda e€itimli, kültürlü kesimi ------ ,

orta oyununda ise ------ temsil eder.

Yukarıda boş bırakılan yere aşağıdakilerden han-gisinde verilenler getirilmelidir?

A) Hacivat – Piflekar

B) Karagöz – Piflekar

C) Hacivat – Kavuklu

D) Karagöz – Kavuklu

E) Hacivat – Çelebi

6. Meddahla ilgili olarak afla€›dakilerden hangisi söylenemez?

A) Ak›c› konuflma, taklit etme yetenekleri bulu-nan kiflilerce oynan›r.

B) Genellikle kahvehanelerde seyirci önünde oynan›r.

C) Yaz›l› bir metni olmayan, do€açlamaya daya-nan bir oyundur.

D) Oldukça ciddi bir havada oynan›r.

E) Tek kifli, anlat›lan tüm kahramanlar›n rolünü üstlenmifl durumdad›r.


425 435

168

7. “Tiyatroda, sahnede bir tüfek varsa bu, mutlaka oyunun bir yerinde patlamal›d›r.”

Bu cümle, tiyatro ile ilgili afla€›daki özellikler-den hangisini yans›t›r?

A) Tiyatroda dekor konunun anlafl›lmas› için çok önemlidir.

B) Tiyatro oyunu, izleyiciyi oyun sonuna dek he-yecan içinde tutmal›d›r.

C) Tiyatroda kullan›lan her unsur ifllevsel olmal›d›r, ifllevi olmayan hiçbir fley kullan›lmamal›d›r.

D) Tiyatroda dekorun zenginli€i oyunu gölgede b›rakmamal›, onun önüne geçmemelidir.

E) Dekor, konuya uygun haz›rlanmal›d›r.

8. Afla€›dakilerden hangisi göstermeye ba€l› edebî metinlerden biri de€ildir?

A) Orta oyunu B) Komedi

C) Meddah D) Dram

E) Halk hikâyesi

9. Komedi ele al›nan konuya göre üç gruba ayr›l›r: ‹nsanlar›n gülünç, aksak yönlerini yans›t›yorsa ---- komedisi; toplumun gülünç ve aksak yönle-rini yans›t›p geleneklerdeki yanl›fllar› ele al›yorsa ---- komedisi; insanlar›n merak›n› kamç›layacak flekilde aldatmacay› ele al›yorsa ---- komedisi ad› verilir.

Parçada bofl b›rak›lan yerlere s›ras›yla afla€›dakilerden hangisi getirilmelidir?

A) karakter - töre - entrika

B) psikoloji - sosyal - egzotik

C) töre - karakter - entrika

D) vodvil - fars - feeri

E) entrika - töre - karakter

10. fiair Evlenmesi, edebiyat›m›zda Bat›l› anlamda oluflturulan ilk tiyatro eseridir. fiinasi, bu oyun-da görücü usulü ile evlenmenin yanl›fll›€›n› ele alm›flt›r. fiair Müfltak Bey istedi€i küçük, güzel k›z yerine, onun evde kalm›fl ablas› ile evlendirilir ve bunu dü€ün gecesi ö€renir.

Parçada özellikleri, konusu tan›t›lan eserin türü afla€›dakilerden hangisidir?

A) Töre komedisi B) Tragedya

C) Karakter komedisi D) Entrika komedisi

E) Feeri

11. Anlatmaya bağlı metinlerde, olayın merkezin-de bulunan, ait olduğu toplumsal sınıfın veya zümrenin belirgin, ayırıcı özelliklerini üzerinde taşıyan kişiye tip denir. Toplumsal bir tabakayı değil de sadece kendini temsil eden, kendine has özellikleri ile metinde varlığı hissetiren kahraman ise karakterdir. Tip ile karakterin en önemli farkı, temsil gücünde görülür. Çünkü tip, toplumsal boyutu ile karşımıza çıkar ve metindeki sosyal bir durum, olgu, olay onun üzerinden işlenir. Oysa karakter, birey olarak ele alınır; acıları, açmazları, sevinçleri kendisine aittir, kendisi ile sınırlandırıl-mıştır.

Bu parçadan aşağıdakilerden hangisine ulaşıla-maz?

A) Anlatmaya bağlı metinlerde, kahramanlar tip veya karakter özelliği gösterilebilir.

B) Bir kahraman, toplumun bir kesimini anlata-cak özellikler sergiliyorsa "tip" tir.

C) Kahraman, bir "karakter" özelliği gösteriyor-sa metinde olay geri planda kalır.

D) Anlatmaya bağlı metinlerde, "Karakter" özel-liğindeki bir kahramanın kendi kişiliğine vur-gu yapılmıştır.

E) "Tip" bir zümreyi anlatırken, "karakter" kendine has özellikleriyle ortaya çıkar.

169

Benim Sayfam

170

Documents

OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBî METİNLERyourpocketlibrary.weebly.com/uploads/3/9/4/4/39442719/türk_edebiyat... · eklemeler yap›la yap›la son derleyiciye ulaﬂarak gü-nümüze