М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан ... · 2016-02-02 · М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

Педагогика факультеті «Педагогика жəне психология» кафедрасы

050103 – Педагогика жəне психология

мамандығы бойынша кредиттік оқу жүйесінде студенттерге арналған

«Эксперименталды психология»

(пəннің атауы)

ПƏННІҢ ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Курс – 4 Семестр – 7 Кредит саны – 1 Дəріс – 15 сағат Практикалық сабақ (лаб., сем. жəне т.б.) – сағат Оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысы (ОЖСӨЖ) – 15 сағат СӨЖ – 15 сағат Емтихан – 7 – ші семестрде Барлығы – 45 сағат

Орал 2012 ж.

Пəннің оқу-əдістемелік кешені Абай атындағы Қазақ Ұлттық

Педагогикалық университетінде Психология жəне педагогика факультетінің

Психология жəне əлеуметтік педагогика факультетінің Психология жəне

əлеуметтік педагогика кафедрасында құрастырылған типтік оқу

бағдарламасы негізінде жасалынған.

Құрастырушы: Ерниязов Орынгали Наурызбайұлы оқытушы, педагогика

магистрі (аты-жөні, лауазымы, ғылыми дəрежесі)

Педагогика жəне психология кафедрасының отырысында қарастырылды

28.08.2012 ж. №1 хаттама

Педагогикалық факультетінің оқу-əдістемелік Кеңесінің отырысында

бекітілді

06.09.2012 ж. №1 хаттама

2. КУРС БАҒДАРЛАМАСЫ (SILLABUS). Оқытушы (оқытушылар) туралы мəлімет:

Оқытушының аты–жөні:

Ерниязов О.Н. – оқытушы., педагогика магистрі.

Офис: «Педагогика жəне психология» кафедрасы

Жұмыс мекен-жайы: Орал қаласы, Студенттер көшесі, 4

Жұмыс телефоны: 50-43-11

Пəн туралы мəлімет

Эксперименталды психология

Семестр 15 оқу аптадан жəне 2 апта сессиядан тұрады.

Бір аптада кредит сағат, əр крдедит – сағат бір байланыс сағаттан (дəріс немесе практика)

жəне 1 сағат оқытушының жетекшлігімен студенттің өзіндік жұмысынан (ОЖСӨЖ),

студенттің өзіндік жұмысынан (СӨЖ) тұрады.

Кредиттің аптаға бөліну кестесі:

Сабақтар Өткізу уақыты Сабақтар Өткізу уақыты Байланыс сағаты

1 (1 дəріс)

50 минут ОЖСӨЖ, СӨЖ 50+50 мин.

Кредит саны – 1 Өткізілу орны: №7 оқу ғимараты, сабақ кестесі бойынша.

Оқу жоспарынан көшірме:

Курс Семестр Кредит

саны

Дəрістер Семинарлар ОЖСӨЖ СӨЖ Барлығы Бақылау

түрі

4 7 1 15 - 15 15 45 емтихан

Кіріспе

Пəн бойынша мағлұмат: Эксперименталды психохология пəні психологиялық жоғары білім жүйесінде

маңызды орынға ие. Бағдарламада псрактик психологтардың түрлі əлеуметтік жүйелерде,

əсіресе педагогикалық міндеттер мен түрлі əрекеттерді( психологиялық кеңес беру,

психологиялық коррекция жəне жеке тұлға психодиогностикасы) қолданылатын

мекемелерде қажетті білім, шеберлік пен дағдыларды игеуді сөз етеді.Эксперименталды

психология психологиялық зерттеулер жайлы психологиялық білімдер психолог

əрекетінде өте маңызды. Берілген курсты оу барысында қалыптасқан шеберлік пен

дағдылар практикалық жұмыстарды жоспарлауда жəне жүргізуде үлкен рөл атқарады.

Экспеименталды психология жалпы психологиялық ғылыми зерттеулерге сүйенеді де,

даму психологиясы, психодиогностика, практикалық психология, психологиядағы

математикалық əдістер сияқты ғылым салаларымен тығыз өзара байланысады. Бұл пəн

философия жəне жоғары математикамен де тығыз байланыста. Курс мақсаты: эксперименталды психология, психология-педагогика бөлімі

студенттерінің ғылыми зерттеулерді жəне оның құрылымы жөніндегі білімдерін бекітуді

қалыптастыруға бағытталған эксперименталды ғылыми зерттеулер жүргізуді үйрету.

Курс міндеті: - эксперименталды психологиялық ториялық негіздерін ашу;

- эксперименталды психологиялық зерттеулерді жоспарлауды жəне оның негізгі

кезеңдерін білу;

- қорытындылай білуді үйрету жəне эсперимент нəтижелерін бере білу;

- психологиялық зерттеулердің эксперименталды əдістерін таңдай білуге үйрету;

Пререквизиттер: Студенттер психологияның жалпы заңдылықтарын, зерттеу

əдістерін білуі қажет.Даму психологиясы пəні бойынша адамның даму жас кезеңінің

спихологиялық ерекшеліктерін, даму заңдылықтарын, білуі қажет.Адам физиологиясы,

генетика ипəндерінен де хабардар болуы шарт.

Постреквизиттер: Бұл курсты тыңдаған студенттердің психологиядағы

теориялық жəне эмперикалық білім туралы ұғымдары, психологиялық эксперимент

ерекшелігі, іс-əрекеттің эксперименталды спихологиясы жайлы əрекеттің табиғи жəне

жасанды түрлері жайлы білімдері болуы керек.

Оқыту əдістемесі: Берілген мəліметтерді талдау, интерпретациялау,

қорытындылау, топта талдау, пікірталас, тренинг, дамыту жаттығулары.

Оқыту негізгі оқу материалдары қамтылған дəрістер мен практикалық сабақтар

негізінде жүргізіледі жəне алынған практикалық дағдылар, түсініктер бекітіліп

отырылады. Студенттердің білімін бақылау үй тапсырмасын тексеру, электрондық

оқулық, т.б. оқу құралдарында берілген тестілерді орындау, ауызша сұрау, жеке

семестірлік тассырмалар арқылы жүзеге асады.

Сабақ мазмұны мен кестесі 1 апта

1 кредит сағат. №1 дəріс Тақырып: Эксперименталды психологияға кіріспе. Дəрістің мазмұны: 1.Эксперименталды психология пəні.

2.Ғылым парадигмасы.

3.Психолгия бойынша алғашқы зерттеулер.

ОЖСӨЖ -1 мазмұны: Тақырып: Психологиялық зерттеулер 1.Психология бойынша алғашқы зерттлер.

2.Эксперименталды психологияның тарихы.

СӨЖ-1 мазмұны: Эксперименталды психология курсы бойынша картотека құрастыру.

Əдебиеттер: 1. Адлер Ю.П. Предпланирование эксперимента . М ,1978 2. Анастази А ., Урбина С . Психологическое тестирование . СПБ Питер ,2001г.

3. Быков В.В. Методы науки .М,1972гш

4.Бурлачук Л.Ф. Морозов С .М. Словарьш – справочник по психодиагностике .СПБ Питер Ком,

1999ш

5.Волкшов.Б.С. Волкова В.Н. Методы исследования в психологии. М., 2002.

2 апта.

2 кредит сағат. №2 Дəріс. Тақырып:Психологиялық зерттеудің теориялық əдістемелік негізі. Дəрістің мазмұшны: 1.Ғылыми əдіснашма туралы түсінік.

2.Ғылыми зерттеу əдістемелерінің негізгі бағыттары.

3.Зерттеу кезеңдерші мен əдістері.

ОЖСӨЖ-3 мазмұны: Тақырып: Ғылыми зерттеу нəтижелерін жазуға қойылатын талаптар 1.Курстық жұмысты жазуға қойылатын талаптар.

2.Дипломдық жұмыс туралы мəлімет.

СӨЖ-3 мазмұны: Зерттеу тақырыптарына байланысты курстық жұмыс жазу.

Əдебиеттер: 1.Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 2004 11-20б.

2.Дружинин Н.К. Выборочное наблюдения и эксперимент.М., 1977.

3.Дюк В.А. Компьютерная психодиагностика . СПБ Братство , 1994

4.Закс Л. Статистическое оценование .М,Статистика , 1976г

3 апта. 3 кредит сағат. №3 Дəріс. Тақырып: Психологиядағы зерттеу əдістері.

Дəрістің мазмұны:

1.Ұйымдастырушылық əдістер.

2.Эмперикалық əдістер.

3.Коррекциялық əдістер.

Əдебиеттер: 1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 2004 33-45б.

2. СобчикЛ.Н. Методы психологической диогностики М.,1990.

3. Соколова Е.Т. Проективные методы исследования личности. М., 1980.

4. Хармон Г.Современный факторный анализ .М, 1972

5. Шмелев А.Г. Введение в экспериментальную психосемантику .М,1983г

ОЖСӨЖ -5 мазмұны: Тақырып: Анамнез əдісі. 1.Нəтижені талдау əдістері.

2.Анамнез əдісі.

СӨЖ-5 мазмұны: 1. Түрлі мамандықта оқитын студенттерінің жекелеген ерекшеліктерін салыстырмалы таңдау.






4 апта. 4 кредит сағат. № 4 Дəріс. Тақырып:Проективті əдістер.

Дəрістің мазмұны: 1.Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеудің проективті əдістеріне жалпы сипаттама.

2.Проекция принципінде құрылған негізгі əдістемелердің түрлері.

ОЖСӨЖ-7 мазмұны: Тақырып: Зерттеу əдісінің түрлері. 1.Асоциативті əдістер.

2.Конструктивті əдістер.

3. Экспрессивті əдістер.

СӨЖ-7 мазмұны: 1.«Сия дағы» əдісін жүргізу жəне қорытындылау.

2. «Тақырыптық апперцепциялық тест» əдісін жүргізу.

3. «Розенцвейгтің фрустрациялық сурет тестісі» жүргізу.

4. « Адамды сал» əдістемесін жүргізу жəне интерпретациялау.

Əдебиеттер: 1. Адлер Ю.П. Предпланирование эксперимента . М ,1978

2. Анастази А ., Урбина С . Психологическое тестирование . СПБ Питер ,2001г.

3. Быков В.В. Методы науки .М,1972г

4.Бурлачук Л.Ф. Морозов С .М. Словарь – справочник по психодиагностике .СПБ Питер Ком,

1999

5. Хьелл Л.Зиглер Д. Теория личности.56-98б.


5 апта.

9 кредит сағат. №9 Дəріс. Тақырып:Психологиядағы эмперикалық əдістер.

Дəрістің мазмұны: 1.Эксперименталды таңдау.

2.Реалды жəне идеалды экспермент.

3.Реалды эксперимент жəне толық сəйкестілік эксперменті.

4.Эксеприменталды айнымалылықтар жəне оларды реттеу амалдары.

ОЖСӨЖ-9 мазмұны: Тақырып:Психологиядағы эмперикалық əдістер 1.Психологиялық эмперикалық зерттеудің негізгі сипаттамалары.

2.Эксперименталды айнымалылықтар жəне оларды реттеу амалдары.

3Психологиялық эмперикалық зерттеудің негізгі сипаттамалары.

СӨЖ-9 мазмұны: 1.Эксперимент валидтілігін өзгертетін сегіз фактор.

Əдебиеттер: 1.Дружинин В.Н. Экспериментальная психология ..М , 200474-69б.

2.СобчикЛ.Н. Методы психологической диогностики М.,1990.




6 апта.

6 кредит сағат.

№6 Дəріс. Тақырып: Эксперменталды зерттеуді ұйымдастыру жəне жүргізу.

Дəрістің мазмұны: 1.Эксперименталды зерттеуді ұйымдастыру жəне жүргізу.

2.Эксперименталды таңдау.

3.Эксперменталды айнымалылық жəне оны бақылау тəсілі.

ӨЖСӨЖ-11 мазмұны: Тақырып: Эксперимент түрлері. 1.Идеалды жəне реалды эксперимент.

2.Реалды эксперимент жəне « эксперименттің толықтай сəйкес келуі.

СӨЖ-11 мазмұны: 1.Конструктивті валидтілік.

2.Операциональды валидтілік.

Əдебиеттер: 1.Бодалев А.А, Столин В.В. Обшая психодиогностика.СП-2004.79-135б.

2.Волков.Б.С. Волкова В.Н. Методы исследования в психологии. М., 2002.

3. Гайда В.К. , Захаров В.П. Психологическое тестирование . Л,МГУ , 1982г

4.Ганзен В.А. Балин В.Д. Теория и методология психологического иследования.

5.Годфруа Дж Что такое психология ? В2 – Ххтомах, М,2001

7 апта.

13 кредит сағат. №7 Дəріс. Тақырып: Психологиялық эксперимент.

Дəрістің мазмұны: 1.Психологиялық эксперимент.

2.Анықтау.

3. Пилотажды, диагностикалық, қалыптастырушы эксперимент.

ОЖСӨЖ-13 мазмұны: Тақырып: Экспермент түрлері 1. Эксперимент түрлері.

2.Пилотажды эксперимент əдісінің ерекшелігі.

СӨЖ-13 мазмұны: 1.Пилотажды зерттеу əдісін жүргізу жəне қорытындылау.




4.Бурлачук Л.Ф. Морозов С .М. Словарь – справочник по психодиагностике .СПБ Питер Ком,

1999


3. Кэмпбелл Д.Модели экспериментов в социальной психолгии и прикладных исследованиях

.М,Прогресс,1980

4.Крылова А.А., Маничева С.А. Практикум по обшей экспериментальной и прикладной

психологии М.,2006.142-136б.

8 апта.

8 кредит сағат. №8 Дəріс Тақырып: Тəуелді жəне тəуелсіз айнымалылықтар.

Дəрістің мазмұны: 1.Тəуелді айнымалылық.

2.Тəуелсіз айнымалылық.

3.Айнымалылықтардың арақатынасы.

4.Айнымалылықтарды бақылау.

ОЖСӨЖ-15 мазмұны:

Тақырып: Айнымалылық түрлері. 1.Ішкі айнымалылықты анықтау.

2.Ішкі айнымалылықтарды бақылау түрлері.

СӨЖ-15 мазмұны: 1.Элиминация.

2.Балансировка.

3.Контбалансировка.

Əдебиеттер: 1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . М.,2004. 69-106 б.

2. Дюк В.А. Компьютерная психодиагностика . СПБ Братство , 1994

3. Закс Л. Статистическое оценование .М,Статистика , 1976г

4. Кулагин Б. Ф. Основы профессиональной психодиагностики .М,1984г

5. Кумеков Л.В. Психологическое исследование .СПБ ,Наука ,1994

9 апта. 9 кредит сағат. №9 Дəріс. Тақырып:Тестілеу.

Дəрістің мазмұны: 1.Тестілеу жəне өлшеу теориясы.

2.Классикалық эмперико- статикалық тест теориясы.

3.Тестілеудің стохастикалық теориясы.

ӨЖСӨЖ-17 мазмұны: Тақырып: Тест түрлері. 1. Тест нормаларының талаптары.

2. Тестінің сенімділігі.

3.Тестінің валидтілігі.

СӨЖ -17 мазмұны: 1.Əдістемеге бейімделу жəне құрастыру технологиясы.

2.Психологтың психометрикалық талаптарға дайындығы.






6. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . М.,2004. 181-192 б.

10 апта. 10 кредит сағат. №10 Дəріс. Тақырып: Зерттеу нəтежелерін бейнелеу мен безендендіру түрлері түрлері.

Дəрістің мазмұны: 1.Мақала

2Доклад

3.Ғылыми есеп

4Лицензия

5Əдістемелік құрал

ОЖСӨЖ-19 мазмұны Тақырып: Зерттеу нəтижелерін безендіру 1. Əдістемелік нұсқау

2. Дисертация

3. Кандидаттық дисертация.

4. Докторлық дисертация

СӨЖ-19 мазмұны:

1. Магисторлық жұмыстармен танысу.

2. Психология бойынша докторлық дисертацияларға шолу жасау.


2. Налимов В.В. Теория эксперимента .М,2002г

3. Рогов. Е. И. Настолная книга практического психолога.Кн.1,2. М.,2002.

4.Райгородский Д.Я. Практическая психодиогностика.Самара, 2003.

5 Ратанова Т.А., Шляхта П. Ф. Методы изучения и психодиогностика личности.М.,200.

11 апта.

11 кредит сағат. №11 Дəріс. Тақырып:Психологиялық эмпирикалық зерттеулерге субьективті ыңғай.

Дəрістің мазмұны: 1. Психологиялық эмпирикалық зерттеулердің обьективті проблемаларының өзгешелігі.

2. Зеттеуші мен зерттелушінің қарым-қатынасы.

3. Зерттелушінің обьективті-субьективті табиғаты.


Тақырып: Зерттеу міндеттері.

1.Зерттеудің тікелей міндеті.

2. «Кері» міндет.

3.Операциялық міндет.

4.Заңдылықтарды табу.

СӨЖ-21 мазмұны: 1.Агент.

2.Субьект.






12 апта.

12 кредит сағат. №12 Дəріс. Тақырып:таным процестерін анықтау əдістері жəне олардың нəтежиелерін өңдеу.

1.Түйсіну.

2.Қабылдау.

3.Елестету жəне қиял.

4.Ес.

ОЖСӨЖ -23 мазмұны: Тақырып: Зейін мен ойлауды зерттеу 1.Зейін.

2.Ойлау мен сөйлеудің эксперименталды- психологиялық əдістері.

СӨЖ -23 мазмұны: Кіші мектеп жасындағылардың таным процестерін зерттеу.


2.Кулагин Б. Ф. Основы профессиональной психодиагностики .М,1984г

3.Кумеков Л.В. Психологическое исследование .СПБ ,Наука ,1994

4. Кэмпбелл Д.Модели экспериментов в социальной психолгии и прикладных исследованиях

.М,Прогресс,1980


психологии М.,2006..33-114б.

13 апта. 13 кредитсағат. №13 Дəріс. Тақырып:Психометрика элементтері.

Дəрістің мазмұны: 1.Үрейлену деңгейін анықтау.(Спилберг сауалнамасы.)

2.Эмпатияны диагностикалау.(И.М.Юсупов, Т.А. Вернева)

3.Тартылу деңгейі.(В.К.Гербачевский.)

4. «Монада» психодиогностикалық жүйесі бойынша компьютер арқылы психологиялық мінездеме

құрастыру.

ОЖСӨЖ-25 мазмұны: Тақырып: Эмпатиялық қабілетті анықтау. 1.Эмпатиялық қабілетті анықтау

СӨЖ-25 мазмұны: 1.Əдістемелерді қорытындылау.

Əдебиеттер: 1. Дюк В.А. Компьютерная психодиагностика . СПБ Братство , 1994





психологии М.,2006.279-295 б.

14 апта.

14 кредит сағат. №14 Дəріс. Тақырып:Тұлғалық құрылым, сөйлеу əрекетін қызметін, психикалық қызметтің ауытқуын

анықтау.


1.«Сөзді алып таста» əдістемесі арқылы ойлаудың бұзылуын анықтау.

2. Көңіл күйдің түсіңкілігін, астениялық, жүйкелік- психикалық жағдайды бағалау.

3.Өзіне деген қатынасын анықтау.(С.В. Цыцарев)

ОЖСӨЖ-27 мазмұны: Тақырып: Астения жағдайын анықтау. 1. Он сөзді жаттау əдістемесі арқылы есте сақтауды зерттеу.

2.Жүйкелік-психолдогиялық күш түсу, астения жағдайларын анықтау.

СӨЖ-27 мазмұны: 1.Балалардағы перефериялық ауытқушылығын диогностикалау



3Кулагин Б. Ф. Основы профессиональной психодиагностики .М,1984г



психологии М.,2006.79-120 б.

15 апта.

15 кредит сағат. №15 Дəріс. Тақырып: Психологиядағы белсенді əдістер.

Дəрістің мазмұны: 1.Ерлі зайыптылардың отбасы құндылығын, ролдік ұстанымдары жөніндегі көзқарастарын

анықтау.

2.Психологиялық кеңес берудегі проблемалық жағдаятқа кіріспе сөз жүргізу.

3.Аутоген жаттығуын жүргізу.

4.Алкогализмді емдеудегі топтық спсихотерапия əдісін жүргізу.


Тақырып: Психологтың топпен жұмыс түрлері. 1.Психолгтың танысу қызметіндегі Лири тестісін қолдану.

2.Психологиялық дайындық кезіндегі топтардағы қыйын жағдайларды талдау.

3.Фонационды тренинг əдістемесі.

СӨЖ-29 мазмұны: 1.Бастауыш жəне орта мектеп жасындағы дислалия кездесетін балалармен психологиялық-

педагогикалық түзету жұмыстары.

Əдебиеттер: 1Кулагин Б. Ф. Основы профессиональной психодиагностики .М,1984г




3. Пəн бойынша тапсырмаларды орындау жəне тапсыру кестесі.

№ Жұмыс

түрі

Тапсырманың мақсаты мен

мазмұны

Ұсынылатын əдебиеттер

Орындау мерзімі жəне

тапсыру уақыты (аптасы)

Балл Бақылау

түрі

1 Практи

калық

сабақта

ғы

белсенд

ілігі

Тақырып

бойынша негізгі

баяндама жасау,

сабақ беру

Семинар

тақырыбына

байланысты

Кесте

бойынша

100

балл Жауап

беруі,

қатысуы.

2 ОЖСӨЖ

тапсырм

аларын

орындау

(барлығ

ы 15

тапсырм

а)

Талдау жəне

танымдық

қабілеттерін

арттыру

Семинар

тақырыбына


ОЖСӨЖ кестесі

бойынша

берілген уақыт

шеңберінде

100

балл

Тапсырма

лардың

орындалу

ын,

сұрақтарға

жауап

беру

қабілетін

тексеру

3 Жазба

жұмыс

түрінде

аралық

бақылау

Ойлау қабілеті

мен білімін

тексеру

Бірінші

жұмыс 1 – 7

тақырыптарға


Екінші жұмыс

8 – 14

тақырыптарға


№7 семинар

№14 семинар

Тапсы

рмалар

саны

бойын

ша

əрбір

жұмыс

100

балмен

бағала

нады

Жазба

жұмысын

тексеру

4 Емтихан Білімді кешенді

тексеру

Тест

4.ПƏННІҢ ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК ҚАМТЫЛУ КАРТА Пəннің əдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы

Пəні:Эксперименталды психология.

Кредит саны 2

№ Əдебиет атауы Барлығы Ескерту

кітапх

анада

кафедрад

а

Студент

тердің

қамтылу

пайызы

(%)

Электронд

ы түрі

1 2 3 4 5 6 7 1 АдлерЮ.ППредплан

ированиеэксперимеа

та М.1978ж

10д 100% Орысша.

2 Анастазии А. Урбина

Психологическое

тестирование П.2001

5 д. 100% Орысша.

3 Быков В.В. Методы науки М.

1972.

10д 100%

4 Бурлачук Л. Морозов С.

Словарь-справочник по

пиходиогностике СП1999 г


5 Готтсдонкер р. Основы

психолдогического

эксперимента М. 1982г.


6

Дружинин В.Н.

Эксперименталная

психология М.2004г.


7 Кумеков Л.В.

Психологическое

исследование СП 1994г.


8 Кэмпбелл Д. Модели

экспериментов в социальной

психологии и прикладноных

исследованиях М. 1980г


9 Лбов Г.С. методы оброботки

разнотипных

экспериментальных и

группавой деятельности м,

1980г


10 НалимовВ.В. Теория

эксперимента м, 2002г.


11 Хармон Г. Современный

факторный анализ м. 1972


12 Шмелев А.Г. Введение в

экспериментальную

психосемантику.м, 1983г.

12 100% Орысша.

13 Бодалев А. А. Столин В.В.

Общая психодиогностика

СП2004г


14 Крылова А.А. Практику по

общей экспериментальной

иприкладной пси-и М,2006г.


15 Хьелл Л. Зиглер Д. Теория

личноси М, 2003г.


16 Романин А.Н. основы 20д 100% Орысша.

психотерапии Ростов 2004г.

17 PSYCHOLOGY.net.ru - - 100% 100% Интернет

көздері

18 Soc.lib.ru

Педагогика и психология

высшей школы. Учебное

пособие (ред М.В.Булакова-

Топоркова)

- - 100% 100% Интернет

көздері

19 Gumer.info

Общяя психология – курс

лекции Дружинин Б.

- - 100% 100% Интернет

көздері

20 PSYCHOLOGY. Su

Журнал «Психология»

- - 100% 100% Интернет

көздері

21 Childpsy.ru

«Психология образования»

- - 100% 100% Интернет

көздері

22 Psyperm.narod.ru

Журнал «Психология.

Пермь»

- - 100% 100% Интернет

көздері

23 PSYCHOLOGY-online.net

Литература по психологии

- - 100% 100% Интернет

көздері

24 Azps.ru

А-Я.Психология: описания

психологических тестов,

тестирование.

- - 100% 100% Интернет

көздері

25 IQ test. Mytests.ru

Психологические тесты.

- - 100% 100% Интернет

көздері

26 Vocabulary.ru Национальная

психологическая

энциклопедия.

- - 100% 100% Интернет

көздері

ГЛОССАРИЙ «Эксперименталды психология» пəні бойынша глоссарий

пəн атауы

Қазақ тілінде Орыс тілінде Ағылшын тілінде 1 2 3

Артефакт Артефакт Arte Factor

Болжам Гипотеза Hypothesis

Инторспекция Инторспекция Introspect

Əдіс Метод Me tot

Эксперименталды Экспериментальный Experimental

Нұсқау Инструкция Manual

Таңдау Выборка Bar chart Sample

Гистограмма Гистограмма Measuring

Өлшеу Измерение Measuring

Латинский квадрат Латинский квадрат Latin square comma

Бақылау Наблюдение Observation

Сенімділік Надежность Reliability safety

Жалпылау Обобщение Generalization

Іріктеу Отбор Selection

Парадигма Парадигма Paradigm

Айнымалалық

көрсеткіштер

Переменные данные Variable data

Популяция Популяция Population

Рандомизация Рандомизация Randomization

Фактор Фактор Factor

Қарым-қатынас Общение Communication

Тест Тест Test

Семантикалық диференцал Семантический диференцал Semantics differentia

Редукционизм Редукционизм Reduction

Арте факт-жанамалы айнымылылықтардың əсерінен тəуелді айнымылылықтың

өзгерілу нəтежиесі. Болжам-негізге бағытталған болатын құбылыс жөнінде бекітілімін шынайылығын жəне

жалғандығын эксперименталдық жолмен ғана жолмен тексеру.

Интроспекция-психологиялық шындық жолындағы өзінің психологиялық жағдайын өзі

бақылау.

Əдіс-Субьектінің танымдық позициямын практикалық əрекет немесе обьектінің

ғылыми таным əдісі.

Эксперименталды – белгілі бір болжамды ғылыми бағытта зерттеу.

Нұсқау- Белгілі бір əдістің зерттелушіге жүру барысын түсіндіру.

Таңдау-Арнайы процедуралардың көмегімен көптеген қатысушылардың ішінен іріктелу.

Гистограмма-тəуелсіз айнымалалық деңгейіне қатысты кездейсоқ көлемнің бейнесін

көрсететін диограмма.

Латинский квадрат-п-п көрсететін квадратты матрица оның əрбір жолы көптеген

əрекеттерден тұратын элементтердің қайта құрылуы.

Бақылау-зертелушіні белгілі бір мақсат үшін сырттай психологиялық əрекетін бақылау.

Сенімділік- өлшеу нақтылығы.

Жалпылау-жалпы білімнің заң,заңдылық бейнесі құрылу əдісі.

Іріктеу-процедуралардың көмегімен көптеген қатысушылардың ішінен іріктелу.

Парадигма-ғылымның мақсатын ,əдісін, нəтежиелі бағалаудағы критерилер жүйесі

ретіндегі жалпы қабылданған ғылыми стандарт.

Айнымалылық көрсеткіш-экспермименталды зертеуде өлшенетін жəне өлшенбейтін

шындық параметр.

Популяция-арнайы құрылым жиынтығ бар көптеген табағи индивид.

Рандомиция-субектінің топқа кірісуге бірдей мүмкіндігі бар кезіндегі кездейсоқ таңдау

стратегиясы.

Фактор-тəуелді айнымалылыққа əсер ететін көптеген математикалық обьектінің

ерекшелігі.

Қарым-қатынас-экспериментатор мен зерттелушінің арасндағы мақсатты əрекет.

Тест- психологиялық өлшеудегі ғылыми практикалық əдіс.

Семантикалық деференциал-барлық субьектінің –топтық сана жəне мағынның

сандық сапалық таңдау.

Редукционизм- күрлелі процестерді қарапайым процестер арқылы түсіндіру.

5. ПƏН БОЙЫНША ДƏРІСТЕРДІҢ КОНСПЕКТІСІ №1 дəріс Тақырып: Эксперименталды психологияға кіріспе. Қарастырылатын сұрақтар: 1.Эксперименталды психология пəні. 2.Ғылым парадигмасы. 3.Психолгия бойынша алғашқы зерттеулер.

Мақсаты: Студенттреге эксперименталды психология пінінің зерттеу обьектісі мен жəне негізгі міндеттерімен таныстыру. Экспериментальды психхология пəні- психологиялық құбылыстарды əртүрлі

экспериментальды əдістермен зерттеудің жалпы сипаттамасы. Эксперимент əдістерін

қолдану психолоия ғылымының философия саласынан бөлініп шығуында үлкен рол

атқарды.Алғашқыда экспериментальды психологиялық лабораториялар қарапайым

қабылдау, түйсіну, уақыт реакцияларын зерттеумен айналысты. Алғашқы

экспериментальды зерттеулердің негізін қалаған В.Вундт. Вундттың лабораториясынан

көптеген ғалымдар дəріс алып нəтижесінде көптеген экспериментальды-психологиялық

оқу орындарының инициаторы атанды. Алғашқы экспериментальды зерттеулер қалыпты

үлкен адамның психологиялық құбылыстарын арнайы өзіндік бақылау əдістері арқылы

талдау болса кейінен эксперимент жануарларға жасалды ( К. Ллойд-Морган,

Э.л.Торндайк) , жəне жандүниесі аурытындарға, балаларға жасалды. Эксперименталды

психология психологиялық құбылыстарды дамуынының жалпы заңдылықтарын ғана

емес, сезімталдықтың жекелеген вариацияларын, уақыт реакцияларын, есте сақтауды,

ассоциацияны зерттеді. ( Ф. Галтон, Д.Кеттел)

Кейінгі кездерде экспериментальды психологияның жаңа саласы- индивидуальды

психология пайда болды. Ол психология арқылы адамдар мен топтардың бір-бірінен

айырмашылығ анықталды.

Эксперименталды психология курсы ғылыми зерттеу жұмысның мазмұнын оның

приципін, құрылымын білгізе отырып, жалпы ғылыми əдістерінің негізін үйретеді.

Сонымен бірге бұл курста психологияның эмперикалық əдістерін білуді үйретеді.

Психологиялық эксперимент жүргізу эксперимент жүргізудегі эксперментальдық қаррым-

қатынасы қамтылады сонымен бірге эксперимент жүргізуші мен зерттелушінің

эксперимент кезіндегі іс-əрекеттері эксперименттік таңдау əрі экспериментальдық жəне

экспериментальдық емес жоспарлар мен психологиялық өлшеу эксперимент нəтижесін

интерпритациялау оған қойлатын талаптар жəне эксперимент нəтижесін қарастырды.

Психологиялық эмпериклық зерттеу жұмысның мазмұны толықтай таныстырады.

Осы психологиялық көпшілік зерттеу жəне оқытушылық қызметпен шұғылданды, ал

осының аз бөлігі қолданбалы жұмыстармен санаулы ғанасы кеңес беру, психотерапевт,

жүргізуі мен яғни адамға көмек етумен шұғылданды.

Елімізде психология ғылымы қоғамның даму өзгерісіне қарай дамып кеңейе түсуде

экспериментальдық психология жалпы психологияның бір саласы болып табылады.

Эксперименталыдық психолгияның 4 ерекшелігі бар:

1.Эксперименталды психология барысында барлық ғылыми психология жүйесі

түсіндіріледі. Экспериментальдық алынған білім негізінде зерттеу енгізді. Ғылыми

психология эксперименталдык психология тəжірибесінде тексеріледі.

2.Эксперименталдық психология кейде нақты зерттеуді қажет етеді.

3.Экспериментальдық психология жалпы психолгиялық зерттеу əдістерінің мəселесімен

шұғылданады. Бұл ғылыми маңыздылығы кеңейту үшін жиі қолданылды.

4.Эксперименталдық психология барысында психологиялық эксперимент теориясы

түсіндіріледі. Жалпы ғылыми эксперимент теориясы ең алдымен енгізілген жоспарлау

жəне алынған мəліметті өндеумен шұғылданады.

Психологияның өз алдына дербес ғылым болуында эксперимент əдістерінің өзіндік

орны бар. Егер ғылым табиғатының заңдарын тану білуін болмаса, онда ғылыми

психология ғылым сферасына өзінің табиғатының бір бөлігі ретінде қарастырды адам мен

жануарларды тануға əрине эксперимент бұл ғылыми псиологияны экспериментеу

арқылы алынған негізгі сүйенбейді жəне сүйенгенін көрген жоқ. Психологиядағы

ерекше орын бақылау жəне оның формалары алады. Бірақэксперимент əдісі ғылымнын

ретінде қалды. Себебі қандай да болмасын бір құб туралы адекватты біл алу үшін бізге сол

құб/ты зертеу іздеу керек. Экспериментті психологияда қолдану психологиялық

білуіне өзгеруіне, яғни оның бір саласын өз алдына дербес ғылым болуға əкеледі.

Қозғалыс психология ғылымы дамуы ондаған жылдар бойы жинақталған білінің

практикада көптеп қолданылып келуімен жəне білімнің адамның іс-əрекетінің жаңа

салаларында біртіндеп кеңеюімен сипаталады. Егер бұрын психология ғылыми

лабораториясында алынған апстрактім білінді , қазіргі кезде психологияның

өте тез қолданылуына байланысты эксперимент кең пайдаланып келеді. Бірақ бұл

эксперимент таза білім алуға бағыталмаған. Ол өмірлік мəселелер мен

тапсыманы шешуге бағыталанады. Бұндай экспериментке психологиялық ұсыныстардың

тиімділігі мен құндарын тексеруге болады. Эксперимент медицинада, білім

беруде, құқық жəне тағы басқа салаларда, қолданады. Осыға байланысты психологияның

дамыған салалары ғылыми жəне қолданбалы болып бөлінеді.

Ғылыми саласы адам танымы психологиясы байланыс мəселелерді жалпы

приципиалды шешуде кереекті теориялық біл алуға балғана.

Қолданбалы сала ғылым негізінде адамның іс-əрекетінде жетістік жетумен

байланысты, оның тəртібімен психологиялық даму деңгейінің өсумен байланысты

практикалық мəселелер қойылып шешіледі. Педогогика психология эксперименталды

ғылымға психологияда жəне экспериментталдық практикалық психологияда зерттеледі

ғылыми танымды жəне қолданбалы

Ғылыми танымдық психология педогогикалық зерттеуде.

Негізінгі сəйкес ғылымда кеңейтеткенгі біл алады, практикада қолданылып көбіне

таба бермейді, ал қолданған психологиялық зерттеуде гипотиза мен жорамал ұсынылады

оларпрактикалық жүзеге асырылуы мен тəртібіде өз тиімдін көрсетуі қолданбалы

эксперименталды педогогика психология зерттеуін негізгі белгіленеді.

1.Мəселенін дұрыс қойылуы, яғни сұрақтын дұрыс қойылуымен өмірлік маңыздығы бұл

арнайы шешімді талап етеді. Бұған арнайы эксперименталды ғылыми зерттеу жүргізбеу

жауап табу мүмкін емес.

2.Гипотизаның болуы бұл оның құрылған сол мəселені қалай шешетіні туралы жорамал

3.Болжамды сол мəселенің шешімнің болуы бұл мəселеннің солай шешілуінің болып

болмауы жəне дəлелдеуді талап етеді.

4.Осы гипотизаны шешуге бағытын ғылыми экспериментін жүргізу

5.Эксперимент қорытындыны жүргізілердін алдында алған қорытындымен

салыстыру.

Психологиядағы эмперикалық əдістері

1.Психологиялық зерттеу əдістерінің топтастырылуы

2.Эксперименталдық емес психологиялық əдістер бақылау əңгіме архивті əдіс

3Проективті əдістерге жалпы сипаттама

Б.Г. Ананьев көз қарас бойынша психологиялық зерттеу əдістері психологиялық

объктілердін операция жүйелері болып табылады. Сол қатар психология

ғылымның,объектілері. Ананьв психологиядағы эмприкалықəдістері қолдану мəселелері

қарастыра отырып оларның психологиялық əдістер жүйесідегі орнынанықтаудан бастау

керек деді. Осыған байланысты 5 деңгейді бөліп қарастырды

1. Əдістеме деңгейі

2.Əдістемелік тəсіл деңгейі

3. Əдістің деңгейі (эксперимент бақылау тағы басқалары)

4. Зерттеу ұйымдеу деңгейі

5. Əдістемелердің үйлесім деңгейі

Бұл қарастынын деңгейі бөліп Пирьевтың бөліп-қарастырғанына ұқсайды. Ол əдістерді

1. Əдістер

2. Əдістемелік тəсілдер

3. Əдістемелік үйлесім (генет, психофизикалық деп бөліп қарастыру)

С.А.Губенштейн өзінін «жалпы психология негіздері» еңбегінде психологияның басты

əдістері ретінде бақылау мен экспериментті бөліп қарастырды.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1. Эксперименталды психология нені зерттейді?

2. Алғашқы эксперименталды психологиялық дəрістер қай жылы оқытыла бастады?

3. Болжам дегеніміз не?

4. Болжам түрлерін ата?

Əдебиеттер: 1. Адлер Ю.П. Предпланирование эксперимента . М ,1978 2. Анастази А ., Урбина С . Психологическое тестирование . СПБ Питер ,2001г.


4.Бурлачук Л.Ф. Морозов С .М. Словарь – справочник по психодиагностике .СПБ Питер

Ком, 1999


№2 Дəріс. Тақырып:Психологиялық зерттеудің теориялық əдістемелік негізі.

1.Ғылыми əдіснама туралы түсінік.

2.Ғылыми зерттеу əдістемелерінің негізгі бағыттары.

3.Зерттеу кезеңдері мен əдістері.

Мақсаты: Ғылыми əдіснама жəне ғылыми зерттеудің негізгі мақсаттары негізгі зерттеу

кезеңдері туралы таныстыру. Дəрістің мазмұны: 1.Бақылау сияқты, тəжірибеде негізгі зерттеу əдісі болып есептеледі . Тəжірибені

қолдану қажеттілігі, зерттеу мақсаттары жағдай жасауларды талап етсе, немесе

оқиғалардың əдеттегі жүруі көріне алмаса немесе оны белгісіз ұзақ күтуге тура келсе ғана

қолданылады. Яғни, тəжірибе - зерттеу əдісі жəне онда зерттеу жағдайларын өзгерту, өз

өзгертуін жасау үшін мүмкіндік алу, оның шарттарын түрлендіру, психикалық

процестерді зерттеу немесе педагогикалық құбылыстардың мүмкін жəне қолайлы сыртқы

көрінулер арқылы істеу, механизмдер жəне көріну тенденциялары, оқылатын құбылыс

ифункционирлі түрде бола алады. Баяндалған мағлұмат бойынша, бақылаудың

тəжірибеден жəне басқа əдістердің қатарынан айырмашылығы ескеріледі, зерттеу

жағдайларын белсенді жасауға жəне оларды өзгертуге мүмкіндік бермейді.

2. Тəжірибе зерттеу əдісінен ХІХ ғасырда тəсілдермен жəне психикалық өлшеулер

сияқты өңделгендермен орындалу тəсілі түйсіктердің заңдылықтардың зерттеуінің жəне

қабылдау барысында, реакциялардың жылдамдықтары, психикалық процестердің ағып

өту шарттарының т.б. Олар бөліс алғы шартымен қызмет етті жəне лабораториялық

тəжірибені кең қолданысқа енгізді, ол тəжірибелік психологияның құрастырушы болды.

Психолгиялық лабораториялық тəжірибе арнайы орындарда өткізіледі, онда қажетті

жабдықтар жəне тіркеу құралдарды болады. Сыналушы өзіне жағымсыз жағдайға тап

болады, онда толқындаулар, бөгеліп қалушылық күй-жағдай, үрейлілік, тағысын тағыда

нəтижелері көріне алады. Экспериментші тапсырма орындалуларының шарттары туралы

сыналушыға хабарлайды жəне оның əрекеттерін əрі байқайды.

Лабораториялық тəжірибені қайта-қайта қайталауға болады ( əр түрлі сыналатындармен )

жəне қанша қажет, негізде үшін алынған тап осылардың бар болатын байланыстар жəне

заңдылықтар айқындар еді жəне ұйымдастыруға болады . Лабораториялық тəжірибеде

психикалық процестер контексттен тыс біреу тұтас қызмет ретінде оқытылады.

Лабораториялық тəжірибе əрине нақты жағдай бөлімін жəне оның мүмкін үлгісін

көрсетеді. Мысалы , есте сақтау ерекшеліктерінің зерттеуі үшін лабораториялық

шарттарда сыналатындарға 10-15 сөзден үш топты ұсынады, жағымды сезім шамданған (

ғанибеттің ) жəне парықсыздықтың( парықсыздық сезімі). Мəселен, мына сөздер беріледі:

сый ( жағымды сезім ), қайғы ( жағымсыз сезім , қағаз тағысын тағыда жəне олардың есте

қалу сыналатын сұрайды, бір мəрте тыңдап шығып, ал содан соң ұдайы өндіру ( жазып

қою ) сөздер, жадта аман сақталды . Табиғи тəжірибе көрсетеді - жақсырақ сөздің ( дұрыс

жəне молынан ) айтылуы, жағымды сезім шамданған демек, олар жақсырақ есте қалады.

Ақиқатта сондай нақты бір уақытта « концентрация » сөздердің ұқсас үлгілері практикада

кездеспейді, бірақ анықталған заңдылық аман сақталады жəне ескерілу тиісті.

Тəжірибелік əдіс қолдану əрекеттері педагогикалықтың тəжірибелілер мақсаттардың

шешімінде табиғи тəжірибе көрінуіне əкеледі . Бұл тəжірибе түрі 1910 жылға Ф Лазурский

өңделген, қолданылған жəне ұсынылған болатын.

3.Эксперимент – себеп – салдар байланыстарын қарастыру мақсатындағы зерттеу

əрекеті. Оның мəні мынада:

1. Зерттеуші зерттелетін құбылысты өзі тудырады жəне оған белсенді ықпал етеді.

2. Эксперимент зерттелетін құбылыс жағдайларын өзгерте алады.

3. Эксперимент нəтижелерді бірнеше рет шығара алады.

4. Эксперимент математикалық формулалар арқылы белгіленетін санды заңдылықтарды

орнатады.

Экспериментті ғылыми əрекет ретінде қарастырғанда қажетті зерттеу кезеңдері мен

міндеттерінің жүйесін белгілеуге болады:

І – зерттеудің теориялық кезеңі. Бұл кезеңде төмендегідей мəселелер шешіледі:

а) зерттеудің тақырыбы мен мəселесін айқындау,

ə) зерттеудің пəні мен объектісін анықтау.

б) зерттеудің міндеттері мен жорамалдарын анықтау.

Пəн зерттеулерінің шегін анықтау кезінде төмендегілерді ескеру керек: 1) зерттеудің

мақсаты мен міндеттерін; 2) зерттеу объектісін; 3) эксперименттің материалдық жəне

уақыт мүмкіншіліктерін; 4) жеке түсініктемелік теорияда көрсетілген мəселені ғылыми

өңдеудің нəтижелерін.

ІІ – зерттеудің əдістемелік кезеңі. Бұл кезеңде эксперименттің əдістемесі мен

эксрперименттік жоба жасалады. Эксперимент əдістемесі зерттеу тақырыбын

эксперименттік жағдайдың айналымалысы ретінде көрсетуі керек. Экспериментте екі

айнымалы болады: тəуелді жəне тəуелсіз.

Эксперимент жасаушы өзгертетін фактор тəуелсіз; өзгерісін тəуелсіз айнымалы

тудыратын фактор тəуелді айнымалы деп аталады.

Эксперимент жобасы мыналарды сипаттайды: 1) эксперимент бағдарламасын құруы; 2)

эксперименттік мəліметтерді өңдеудің математикалық жобасы.

ІІІ – эксперименттік кезең. Бұл кезеңде эксперименттік жағдайға, бақылауға,

эксперимент жүрісін басқаруға, сыналушының реакциясын өзгертуге байланысты

тəжірибелер тікелей жасалады.

ІV – аналитикалық кезең. Бұл кезеңде нəтижелерді сандық талдау, алынған айғақтарды

ғылыми жинақтау, жаңа ғылыми жорамалдарды жəне тəжірибелік нұсқауларды

қалыптастыру жүзеге асырылады.

Эксперимент психология əдісі ретінде психофихика мен психофизиология саласында

пайда болып, психологияда кең таралды. Эксперименттің қолданылуы қарапайым түйсік

үрдістерінен бастап жоғары психикалық үрдістерге дейін таралды. Эксперимент сипаты

да өзгерді: жеке физикалық тітіркендіргіш пен оған сəйкес психикалық үрдістің

қатынасын зерттеуден нақты объективтік жағдайлардағы психикалық үрдістердің

өздерінің жүру заңдылықтарын зерттеуге ауысты.

Эксперименталдық зерттеудің негізгі кезеңдері:

1.əр зерттеу тақырыпты анықтаудан басталады. Зерттеу проблемасы пəні, объект жəне

əдістемелерді таңдайды.

2.проблеманы анықтағаннан кейін ғылыми əдебиеттермен жұмыс жасау Яғни, зертеуші

басқалардың да осы проблеманың шешу барысындағы жетістіктермен танысу. Əдебиет

журналдармен жұмыс жасағанда негізгі бағалық түсініктердің бағдарламасымен танысудан

бастау керек. Сөздік жəне энциоклопедиялармен жұмыстану құрастырылып отырған

тақырып бойынша библиография құрасытру.

3.Гипотезамен айнымалдықтарды анықтау. Алғашқы проблеманы қою, проблеманың

өзектілігі, оның ғылыми жаңалығы осы проблеманы зерттеу құндылығы, зерттеудің мақсат

міндеттері белгіленіп отырады.

4.эксперименталды құралдарды таңдау əдістемені немесе апаратураларды іріктеу.

5.эксперименталды зерттеуді жоспарлау мұнда уақыт көрсетіліп финанстық есептер

жүргізіледі.

6.популяция таңдау – аланған адамадардың жынысын, жасын, əлеуметтік жағдайын, білім

деңгейін, жеке дара психологиялық ерекшеліктерін ескеру керек.

7.негізгі эксперименнтті жүргізу кезеңі. Бұл кезеңде зерттеуші нұсқауды оқиды, керек

жағдайда, үйрету сериясын өткізеді. Эксперимент зерттелушіден интервью алынады. Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Тəжірибелік əдісті ең алғаш қолданған ғалым?

2. Зерттеудің негізгі бағыттарын ата?

3. Зерттеудің алғашқы кезеңіне сипаттама бер?

4. Зерттеудің үшінші кезеңінің негізгі міндеттері?







№3 Дəріс. Тақырып:Зерттеудің логикалық құрылымы. 1.Зерттеу логикасы туралы түсінік.

2.Зерттеу проблемасы мен тақырыбы.

3.Зерттеу обектісі мен пəні.

Мақсаты: Ғылыми зерттеу дің құрылымы оның негізгі проблемасы мен тақырыбымен

обьектісімен таныстыру. Дəрістің мазмұны: 1.Біздің психологиялық əдебиеттерде шетел логикалық психологиялық зерттеу

модельдеріне аз назар аударылады. Соның ішінде де өзіміздің зерттеу материалдарға да

дəл солай. Қазіргі психологиялық зерттеу материалы ретінде мінез-құлық алынады. Ол іс-

əрекеттің негізгі моделі немесе мінез-құлықтың логикалық суреттелуі, ол тіл. Негізі ол

психологиялық зерттеудің суреттеу негізінде қолданылады.Психологиялық дəстүр

бойынша бүкіл əлемдік құрылыс негізінде Е-ортасы S-жүйесі жəне ортамен жүйенің

əрекеті R-мен белгіленетін қолданылуда “адам мен əлем,” “ тұлға мен қоршаған орта

”беделді субъект пен айнала жеке жағдай жалпы іс-əрекеттің негізі болып табылады. Жеке

психологияда оппозиция дəстүр бойынша жеке мен қоршаған ортаның арасында

қарастырылады. (персоналдық, интеракционалдық, жəне жағдайлық ) бұл дəстүр ең

біріншіден К.Левиннің (Левин 1935-1936) атымен тікелей байланысты. К.Левиннің

жұмысынан басқа психологияда сыртқы бейнелеудің жəне мінез-құлықтың суреттеуінің

логикалық əдісін бұл ғалымнан басқа ешкім зерттеген жоқ. Əлеуметтік психологияда мінез-құлықты зертеумен Т.Парсонс айналысты. Бірақ, оның

əлеуметтік əрекет теориясы формолданған деңгейге жеткен жоқ бұл оның басқа

модельдермен салыстыруының негізгі жағдайы болуы керек.Логикалық іс-əрекет

моделдері, таң қаларлықтай бірақ бұларды біздер психологтардың жұмыстарынан гөрі

лингвестердің, философтардың логиктардың еңбектерінен таба аламыз.

Осындай жұмыстардың біріне біздер Ч.Филмордың (1968) септікті граматикаға

арналған жұмысынан көре аламыз. Автор əмбебапты психолингвистикалық теорияны

құрастырар алдында, негізінде латентті элементтерді бөліп алды. Олар əмбебапты

семантикалық коды болып табылады, бұл субъектпен сөйлем құрауда қолданылады.

Негізгі түсінік ,бұл жұмыста S- агент қолданылады. Ч. Филмордың айтуы бойынша

беделді іс-əрекет ететін тірі тəрізді. Г.Х.Фон Врихтанның логикалық əрекетінің

нұсқауынан біз анық көре аламыз. Фон Врихта əлемнің жалпы жағдайы соңында n

санымен жағдайы Pn....Pn болып суреттеледі. Олар болуы, болмауы мүмкін. Түсініктің өзі

анықталмайды, бірақ оның жалпы жəне индивидуалдық мағынасы айқындалады. Сонымен

қатар түсінік шектеуші жəне қозғалушы жағдай сияқты өзгеріске кіреді. Егер m-ды

жағдайдың ізімен деп алсақ өзгерудің толық көрінісін ала аламыз.(n)-өзгеру əлемі.

əлемнің тарихы ұзындығы-m. Сəйкестендірілген сан мүмкін тарихқа 2mn

. тең. Фон Врихта

логикалық сөздігі бұл пропозиционалдық логикалық сөздік. Əлемде бір агент бар екені

болжамды, яғни белсенді абсолютті жүйе, яғни ол əрекетті туғызуы мүмкін.

2.Қарастырған қажетті ойлау əрекетін бейнелеу былай болады:

А)Əлемнің жағдайын айту агенттің алдындағы əрекеттің жүзеге асуы.

Б)Əлемнің жағдайын айту агенттің кейінгі əрекеттің жүзеге асуы.

В)Əлем агенттен тəуелсіз жағдайын айту.

Бұнымен əрекет спектор мүмкіндігі мен нəтижесімен анықталады. Фон Врихт Jсимволын

жүргізеді, бұл шын əлем болып белгіленеді, яғни мұнда агент болады, ал сол

позициасында əлемнің шындығы яғни мұнда агент жоқ.J мен T əлемнің негізгі

коордениталары болып есептелінеді. Ал, пайдаланудағы логикалық шығару

(T-J шығару) деп аталады. Формалдық тілде негізгі пəнді Фон Врихт теория жүйесімен

жəне оның дəлелдемесі “ өмірлік ағаш ” түсінігімен көрсетіп қарастырды. Біз үшін ең

маңыздысы ол субъектіні жəне қандай ортада олардың терминдері қарастырылатыны

анықталды. Біріншіден оның ортасы өзгермелі жəне пассивтік агенттік əректке тəуелсіз.

Екіншіден агент активті жəне үш түрлі əрекетті орындауға мүмкіндігі бар:

1)продуктивті, əлемді өзгерту , 2)кедергілер, жағдайды орындатпау. 3)əрекеттен

аулақтану.

Соңғы мүмкіндік фон Врихт мен нақты көрсетілмейді. Автор агентті жəне ортаны

мінездеме берді, жəне оның əр- түрлі өзіндік сапасымен бірақ агенттік дамуынан бас

тартты. Ол агенттің көптеген жағдайын көрмеді. Əлем агентке сəйкес əрекеттсепейді.

Нақтырақ бұл əрекет кіріспемен айқындалады: əлем тек адамның белсенділігі үшін

көрсетіледі. Жəй айтқанда тек физикалық əрекет емес, əлемнің жағдайындағы агент Фон

Врихтаның назарымен жасалуымен қалады

Агенттің анықталуы абсолюттік белсенділік сияқты жүйелер психологқа тек

функционалдық мүмкіндік береді, мақсаттылық жағынан мінезі оның сырттқы себебінің

мінезі анықталады. Фон Врихтаның жағдайы каузальді емес телеологиялық Филмордың

“агент” түсінігі жəне Ч.Филмордың түсінігімен бірдей. Екеуіде жұмыстарында бұл

түсінікті база сияқты қарастырды. Фон Врихта философиялық интуитцияны жəне

семантикалық талдауды көрсетті. Фон Врихт шектелген үлгіні құрды, оның логикасы

теориялық жоспар зерттеуінде жəне ортаның негіздерімен байланысты болмады.

3. Психологтар өздерінің эмперикалық зерттеулерінде бұл еңбектерінде əр-түрлі

бақылау агенттерін салыстырады. Психологиялық эксперименттік жоспар еңбектерінде

құрылып, бөліседі. Формальды анолог – логикалық тілді мінез құлықты бейнелеуде əр –

түрлі психологиялық жұмыстарда кездеседі. 1-ші кезекте – психологтардың

мотивациялық зерттеуінде К. Левиннің өткізген негізгі теориясында. Ол жүйені S- пен

белгілейді. Қоршаған объектіні m деп белгілейді. Барлық көптеген объектілер үш түрге

бөлінеді: келісілген, келісілмеген жəне нейтралды. Бұл бөлімдерде негізгі қарым –

қатынас түрлерінің жүйесі жəне объектісі меңгеріледі. Мінез объект дəрежеге жеткенше

немесе одан бас тартқанша жəне субъектпен ортаның қалыптасуына дейін жалғасады.

Мотивациялық мінез тұрақты іздеуші объект сияқты қарастырылады. Мұнда мынадай

жүріс тұрыстар мінезделеді:1)беделді, ұзақты, жинақ бағыттаушылығымен кейбір

векторға жүйеден орта объектісіне бағытталған. 2)скалиярлы, белгілі уақыттағы əрекеттің

мінездерге белсенділік деңгейімен жүйесі. Біз үшін ең маңыздысы бір қалыптылық əлем

жəне мінездің мүкүндігі қарастырылған. Бұл мінезді іздеушілік, белсенділіктен анықтауға

болады. əрекеттің орындалған бөлігі- əлемнің білімділігі- үлгіде көрсетілмеген.

Нəтижесінде үлгілі мотивациялық мінез адамда бастапқы белсенділік жүйесі болып

саналады. Сонымен кейбір нəтижелерді шығаруға болады. Негізгі түсінік болып

құрастырушылар əр түрлі логикалық деңгейде мінезді суреттейді. Бұған жүйе (

агент,субъект жəне т.б. ) орта ( əлем, қоршаған орта көптеген объектілер жəне т.б.) əрекет

( операция, мінез –құлық белсенділік т.б.) өзара əрекет. Жүйе бастапқы белсенділікпен

айқындалады. Базалық түсінікпен “жағдайы ” жəне “уақыты” айқындалады.

Жаңа модельді өңдеу кезінде логикалық суреттеу үшін адамның мінезі ортада

бақылануға тиісті: 1) Принціп пен шынайы басқару, бақыланған жəне бақыланбаған

ауыспалылық жəне оның қатынасы.2) Ауыспалылықтың əлемдік жағдайы сияқты үйрету

өзара əрекеттің жүйедегі жəне ортадағы көріністі қарастыру. 3) Мінездің екі формасы бар:

ортаға бағытталу жəне айнала уақытының жағдай жүйесіне сипаттама. 4) мінез- құлықты

бейнелеудің екі вариантын көруге болады : беделді мақсатқа бағытталған мінез- құлық

жəне реактивті мінез-құлық. Осыған байланысты екі түрде анықтау түсіну мінез-құлқы

технологиялық жəне каузалдық.

Психологиядағы қысқартылған дəстүр логикалық талдау əрекетімен вихевиористік

жəне вихевиориссіз дəстүрмен байланыстырыды.Стимул- реакция схемасы өзара

əрекеттестік моделі системасымен жəне ортамен талаптана алмайды.Вихевиориссіз

Ортада схема жақшаға алынады жəне сыртқы шығумен –реакциямен өрнектеледі.

Вихевиориссіз үлгі каузалдық үлгі болып табылады,онда детернимациялық бір түрі

қарастырады:өткен-қазіргі.Сонымен қатар Н.А.Бернштейн психикада əлемнің екі үлгісі

құрастырылады деп белгіледі:бірінші-өткен –қазіргі,екіншісі-келер.Мінездік

белсенділіктің қортындысында екінші үлгі біріншісімен сəйкестендіріледі.Оларға

каузалдық жəне теологиялық а.)психологиялық шындық үлгісі.б).психологиялық əлемнің

бейнесі.в.жүріс-тұрысты түсіндіру үлгісі-паритекті жəне жай өзара қосымшалыққа

жатпайды.Ғылыми психология үшін орталық болып психиканың өзіндік бағалануы деген

постулат болып табылады,яғни психика басқа обьект секілді басқаға жататын психика

əрдайым психика секілді түсініледі.Осыдан қортынды шығады:егер психика пайда болу

тікелей бақылануда болса,онда біз оған орын ауыстыратын адамды табу қажет жəне біз

бұл ауыстырылымды шындық өмірлік табиғатты табамыз.Егер бұл принціпті кең

түсінсек-қозғалыс,барлық психикалық органдардың көңіл-күйді қабылдаулар.

Ғылыми психологияда психика түсіндірмелі принціп болады,яғни психология осындай

жүйелердің ортамен қарым-қатынасын зерттейді.Ю.М.Забродинаның сөзін өзгертпей

айтатын болсақ:психологияның шындығы,ақиқаттығы тəжірибелік эксперименталдық

ғылымда түбегейлі тұжырым жатыр.Егер организм қызмет етсе,яғниөзін өзгеше ұстайтын

болса,онда оны белгілі-бір зат оны өзін басқалай іс-əрекет еткізеді.Бұл тұжырымдамада

зерттеулік мəселе жəне оның функционалдық шешімі қарастырылған:іс-

əрекет,қозғалыстан айырмашылығы бар,оны психика анықтайды.В.В.Давыдова жəне

В.П.Зинченко пайымдауы бойынша:əрекет бұл-дененің ойлайтын қасиеті.Демек,біздің

есептің құрылуы,мұқият тəсіл əрекет айрықша зерттеу мүмкін емес.Адам келешегін

болжайды,келешегіне бейне құрады,өздерінің реалды мінез-құлқын анықтайды.Ерекше

адамдық əрекет,белсенді əрекетте болу,орындалуда емес,бірақ функциялық

зерттеулерде.Белсенді əрекеттегі адам-спонтанды өзгеріс оның тиістілігі кеңістікке жəне

уақыт барлық мақсаттар анықталмайды.Сондықтан мінез-құлықты психология төрт

шағын топқа бөлуге болады:

А.белсенді орындаушы болашақтың бейнесін анықтауда.Б.орындаушы –қоршаған

ортаның əрекетін анықтау.С.спонтанды қозғалыс мақсатқа жағдайланған.Д.обьекті-нің

белсенділігін іздеу,орындаушы жағдай жасалынған жəне əрекетті фазаны орын-

дайды.Мінез-құлық біршама түрге бөлінеді:мыс:кластағы өзіндік ойындық мінез-құлық

жəне мақсаттқа бағытталған ортаны анықтау,басқалардың мінез-құлқы редукциясында бір

түрге мүмкіндігі бар.Зерттеуші əрекеттің екі түрін қарайды:бағытталушы жəне

орындаушы.Əсіресе бағытталушы əрекет психиканың детерминациясымен

байланысты.Басында адамдардың əрекеті зерттелушілік функцияда жүреді.

Психиканың сапасын түсіндіріп анықтауда психолог табиғи түрде қолданылады,көп

нəрсенің себебін шешеді.Көрсеткен ғалым Жан Пиаже ол көптеген форманың себебін

түсіндірді,бейнесін модельді көрді.Кез-келген модель алынған обьективті реалді:механизм

Ж.Ламетри.телефон станциясы.физикалық дене Коливин.компьютер т.б психиканың

реалді зерттеудің реалді зерттеу сапасын сəйкес келеді. Психика элемент жүйесі жағдай

тіркейді барлық ортаның жүйесі қарым-қатынаста алынады.Бұл принціпте негізгі қарым-

қатынас бар.Оны дəлелдеген И.М.Сим .Ол психика аймағындағы организмнің жағдайын

бейнелеп көрсетті.

Ерекшеленген негізгі комуникативті функцияда қарым-қатынас белсенді мінез-құлық

фазасы адамдарда бірақ та бұл функциялар реализацияланады.Сонымен психологияда

табиғи ғылыми психологиялық зерттеу түсіндірілген принціп болады

Негізгі қозғалыстардың түсіндіруінде қолданылған (мінез-құлық,əрекет,белсенділік т.б)

психика белгісіз болады жəне оған модельдік қалып қолданылмаған.

Адекватты үлгі психиканың жеке психологияның интуациясын анықтайды жəне ерекше

психологиялық əдіспен.

Психолог зерттеулерін психикалық реалды,табиғи-ғылыми əдістемелерді т.б

қарастырған.Психикалық обьективті бөлімде құрылған реалды,дарақты,тұлға

констактылы топ,əлеуметтік қауым т.б алып жүреді.Зерттеуші ең бірінші зерттеуін-де екі

компонентпен жұмыс істейді:жүйе жəне оның ортаның жəне қарым-қатынас пен басқалар

мен қарым-қатынас өзіндік əрекеттіжəне өзіне қосу жүйені ортаны жəне ортадағы жүйеде

анықтайды.Қарым-қатынас негізгі материалдың кез-келген психологиялық талдауында

болады.Қатынас ортадағы жүйе əрекетін анықтайды,əрекет акт,негізгі психикалық реалды

детерменеледі.Өзінің əрекеттік жүйесі өзгеріс ортаны өндіреді,ал орта жүйе біріншіден

өзара əрекетті жүйені жəне ортаны уақытымен қараған ыңғайлы.Екіншіден,жағдайжүйесі

жəне жағдай ортасы түсінікте қарастыратын үрдіс өзіндік əрекеттің өзгеруіжүйедегі

жағдайда жəне ортада жолын қуады.Уақыт шартты дискретті саналады.

Ортаны бөлуде екі құрылым бар:сыртқы орта жəне ішкі орта.Психикаға ішкі орта-бұл

организмнің ортасы,психиканың бейнелік жағдайы.Барлық бөлінгенде қатынас жəне оның

реализациясы өзіндік əрекетте жүйе,психика,орта.Алайда,əртүрлі реалды бейнелеу

ұсынылады,біршама мағыналы əртүрлі компонент үрдісінде детерминация мінез-құлық

зерттеулерінің алдында талдауы өзгереді.Мінез-құлықты модельді түсіндіру де бірінші

тур эмперикалық атаумен ұласты.Экспериментте бірінші қандайда ортаға тапсырумен

жалғастырылады.Модельдің екінші турінде априорды модельдің мінез-құлқын анықтау

ыңғайлы.Олар психикалық жағдайдың адамға алға оның экспериментке қосылуын талап

етеді.

Екінші типте зерттелушінің модел априорды психиканың реалды моделі

негізделеді,мұны тізімделген,эмперикалық модель бірінші типте зерттелушінің

моделі.Қиынсыз байқау үш салыстырмалы тəуелсіз үрдіске бөлінеді:

-орталық жағдайдың өзгеруі(ішкі жəне сыртқы)

-жүйенің жағдайының өзгеруі

-психикалық жағдайының өзгеруі.

Психикалық детерминация организмі жəне ортасы бөлек оның жақтары біртұтас үрдісті

ерекшелейді:біз əртүрлі əдістемелерді эмперикалық,психологиялық зерттеуіндегі

материалды аламыз,соның ішінде-бақылауды.

А)Ортаның жағдайының өзгеруі психологиялық себепті зерттелуде.Мыс:əрекетті үйрену.

В)Жүйе жағдайының себепті психикалық зерттелуі.Мыс:қозғалыстарды үйрену

(психомоторика)мимикалы үйрену,пантомимикалар.

С)Психикалық жағдайдың өзгеруінің зерттелуі.Мыс:интроспекция.

Д)Ішкі жағдайлардың өзгерін зерттелуі (ішкі орта) жүйесі.Мыс:электрофизиоло-

гиялық зерттеуде жүректің белсенділігі,қанның,глюкозаның мазмұнын анықтау т.б.

Психологтардың пəнге соңғы жəне бірінші көзқарасы жатпайды.Жағдайлық бақылаудың

бақылау қортындысының шығуы(эксперименте)а)обьектіде келеңсіз өзгерістерді

қарау.Б)өзара əрекеттегі өзгерістің қортындыларын бөл

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1.Зеррттеу логикасы деп нені айтамыз?

2. Зерттеудің негізгі обьектісін ата?

3. К. Левиннің қандай ғылыми зерттеулерін білесің?

4.Қисынсыз бақылау неше процеске бөлінеді?







№4 Дəріс. Тақырып: Психологиядағы зерттеу əдістері. 1.Ұйымдастырушылық əдістер.

2. Эмперикалық əдістер.

3. Коррекциялық əдістер.

Мақсаты: Психологиядағы зерттеу əдістерінің топтары; ұйымдастырушылық,

эмперикалық, коррекциялық əдістерімен таныстыра отырып оның жекелеген түрлерінің

қалай жүргізілуін үйрету. Дəрістің мазмұны: 1.Ғылым – алдымен зерттеу болып табылады, сондықтан ғылымның пəнін анықтау, оның

сипатамасын жоққа шығармайды, оған оның əдістарін анықтау да енеді. Əдістер – ғылым

пəнін таныстыратын тəсілдер. Психология – жеке əдістері немесе əдістемелері бар

біртұтас жүйе. Ғылым əдістері заңдылықтарына сүйенеді. Сондықтан ғылымның даму

барысында оның əдістері дамып, түрленіп отырады.

Зерттеу əдісіəрқашанда қандай да бір əдістемені білдіреді. Ғылым, Ғылыми

психологиялық зерттеудің объективтілігіне жалпы талаптар қояды:

1.Психологиялық объективтік зерттеудің принципі, зерттеу пəнінің ерекшеліктеріне тəуелді

болатын, əртүрлі əдістемелік амалдар арқылы жүзеге асырылады. Психика мен сана ішкі жəне

сыртқы көріністерімен бірге зерттеледі.

2.Біздің психология психикалық пен физикалықтың теңдігін емес, бірлігін көрсетеді,

сондықтан, кейде психологиялық үрдістердің физиологиялық талдауы физиологиялық

зерттеуге енсе де, психологиялық зерттеу оған енбейді.

3.Біз психиканың материалдық негіздерінің органикалық негіздеріне теңелмейтінің

байқадық, адамдардың ойының үлгісін олардың өмір үлгісі, адамдардың санасын қоғамдық

тəжірибе көрсетеді.

4.Психологиялық заңдылықтар даму үрдісі барысында ашылады. Дамуды зерттеу арнайы

саласы ғана емес, сонымен қатар, психологиялық зерттеудің арнайы əдісі болып табылады.

Генетикалық принцип біздің əдістемеміздің негізгі принципі болдады.

Психология, кез-келген ғылым сияқты, əртүрлі əдістердің біртұтас жүйесін қолданады.

Психология əдістерінің төрт түрлі тобы атап көрсетейік:

51Ұйымдастыру əдістері: салыстырмалы əдіс (жас ерекшелік, іс-əрекеті бойынша əртүрлі

топтарды салыстыру); лонгитюдтік əдіс (бір адамдарды ұзақ уақыт бойы бірнеше қайтара

зерттеу), кешендік əдіс (зерттеуге əр түрлі ғылым өкілдері қатынасады, бір объектіні əртүрлі

амалдар арқылы зерттейді).

2.Эмпирикалық əдістер. Оған бақылау жəне өзін-өзі бақылау, эксперименттік əдістер (табиғи,

қалыптастырушы, лабораториялық); психодиагностикалық əдістер (тестер, анкеталар,

сауалнамалар, социометрия, əңгімелесу, сұхбат); іс-əрекет нəтижелерін талдау; биографиялық

əдістер енеді.

3.Мəлімметтеріді өндеу əдістері: сандық (статистикалық) жəне сапалық (материалдарды

топтарға бөлу, талдау).

4.Коррекциялық əдістер: аутотренинг, топтағы тренинг, психотерапевтикалық əсер ету

əдістері, оқыту.

Ұйымдастыру əдістері Зерттеу екі негізгі түрлі арқылы психика дамуының ерекшеліктері мен заңдылықтарын

білуге болады: көлденең жəне бойлық (лонгитюдтік). Екеуінің де бірқатар ерекшеліктері

мен кемшіліктері бар. Қазіргі лонгитюдтік зерттеулер баланың соматикалық жəне

психикалық дамуын тіркеуді мақсат етеді.

Р. Готтштальдт егіздерге 20 жыл бойы лонгитюдтік психологиялық зерттеулер жасады.

Конституциялық жəне əлуметтік факторлардың əсерін зерттеу үшін, егіздер ыңғайлы

модель болып табылады. Бұл мəселе егіздер əдісі деп аталатын, лонгитюдтік зерттеуді

егіздерге қолдануды талап етті /4/.

Көлденең кескін əдісіне қарағанда, лонгитюлдтік əдістің ерекшеліктері көбірек:

- лонгитюдтік зерттеу жееклеген жас кезеңдері бойынша мəліметтерді көлденең өңдеуге

мүмкіндік береді;

- ол екі кезең арасындағы дамудың өзгеріс шамаларын айқынырақ көрсетуге мүмкіндік

береді. Логитюдтік зерттеулер əрбір баланың дамуының жеке динамикасы мен

құрылымын анықтайды;

- тек лонгитюдтік зерттеу ғана, дамушы тұлғаның жеке компоненттері арасындағы

байланыстар мен қатынастарды талдауға, дамудың дағдарыс кезеңдерінің мəселелерін

шешуге мүмкіндік береді.

Лонгитюдтік зерттеудің басты кемшілігі: оларды ұйымдастыруға жəне жасауға көп

уақыт қажет.

Психикалық дамуды көлденең немесе кескінді зерттеулердің мəні мынада: дамудың

ерекшеліктері туралы қорытындылар, əртүрлі жастағы, əртүрлі даму деңгейіндегі, əртүрлі

тұлғалық ерекшеліктер, клиникалық реакциялары жəне т.б. бар, салыстырмалы балалар

топтарының бірдей сипаттамаларын зерттеулер негізінде жасалады. Бұл əдістің негізгі

негізгі ерекшелігі: зерттеудің салыстырмалы жылдамдығы – қысқа уақыт ішінде

нəтижелерге жету мүмкіндігі.

Алайда, таза көлденең кескіндегі зерттеулер статикалық болып қалып, даму үрдісінің

динамикасы, оның үздіксіздігі жайлы қорытындылар жасауға мүмкіндік бермейді, ал

осылайша алынған көптеген даму заңдылықтары жуық шамада ғана болады.

Салыстырмалық əдістің мəні: даму барысындағы жекелеген психологиялық актілер мен

мінез-құлық механизімдерін қарастырып, басқа ағзадағы ұқсас құбылыстармен

салыстыру. Бұл əдіс «салыстырмалы генетикалық» деген атаққа ие болып, В.А.Вагнердің,

Л.С.Выготский жоғары психологиялық функциялардың тарихын зерттей отырып,

салыстырмалы генетикалық əдісті жас шамасының психологиясы мен жалпы психология

(əсіресе, тіл мен ойлауды зерттегенде) мəселелерін шешуде қолданды /4,9/.

2.Психологиядағы эмпирикалық əдістер. Психология жеке ғылым ретінде қалыптасқаннан бері психологияның эмпирикалық

əдістерінің тобы негізгі болып саналады. Эмпирикалық əдіс өзіне бақылау жəне өзін-өзі

бақылау, эксперименталдық əдістерін енгізеді.

Бақылаудың психологияда екі негізгі түрі болады: өзін-өзі бақылау немесе

инторспекция жəне сырқы, немесе объективтік бақылау. Дəстүрлі инторспекциялық

психология өзін-өзі бақылауды психологиядағы жалғыз немесе негізгі əдіс деп есептеді.

Бұл, психиканы өз-өзіне тұйықталған ішкі əлемге айналдыратын жалпы принциптің

зерттеу əдістерінеде қолданылумен байланысты болды.

Өзін-өзі бақылау арқылы өз психикасын тану, қалай да болмасын сыртқы əрекеттің

бақылауы арқылы, жүзеге асырылады. Сонымен, өзін-өзі бақылауды психологиялық

танымның негізгі немесе жалғыз əдісіне айналдыру орынсыз болып табылады.

Психологиядағы бақылаудың объективтік əдістер арқылы жүргізілген жөн.

Объективтік бақылау. Бақылау əдісінің қолданылуы ішкі мен сыртқының,

объективтіліг пен субъективтіліктің бірлігінен басталуы қажет. Бұл психологиядағы

барлық объективтік əдістерінің ішіндегі ең қарапайымы жəне кең қолданылатыны.

Бақылау ғылыми əдіс болуы үшін жалпы негізгі шарттардың орындалуы тиіс.

Бірінші негізгі талап-нақты мақсаттың болуы: нақты мақсат бақылаушыны басқаруы

керек. Мақсатқа байланысты, үлгі арқылы көрсетілген, бақылау жобасы болуы тиіс.

Бақылаудың жобалануы жəне жүйеленуі, оны ғылыми əдіс ретінде сипаттайды.

Бақылау айғатарды тіркеумен ғана шектелмей, қайта бақылаулар арқылы жорамаларды

қалыптастыратындықтан, ғылыми танымдық əдіс болып табылады.

Объективтік бақылау əдісінің басты ерекшелігі: психалық үрдістерді табиғи

жағдайларда зерттеуге мүмкіндік береді. Бірақ бұл əдіс зерттеудің басқа əдістерімен

толықтырылуы керек. Бақылау тəртібін төмендегідей талаптар қойылады:

а) мақсат пен міндетті анықтау;

ə) объектіні жəне жағдайды таңдау;

б) зерттелетін объектіге барынша аз əсер ететін жəне қажетті ақпаратты жинауды

қамтамасыз ететін таңдау;

в) бақыланатын объектіні тіркеу əдісін таңдау;

г) алынған ақпаратты өндеу жəне нəтижелеу.

Бақылау əдісінің негізгі кемшіліктері: бақылаушының көз қарасы, мақсат,

психологиялық күйі, тұлғалық ерекшеліктері бақылау нəтижесіне ықпал етуі мүмкін;

мəліметтерді қорытындылау қиындық тудырады; бақылау көп уақытты қажет етеді.

3.Психокоррекциялық əдістер. Аутогендік жаттығулар əдісінің пайда болуы жəне енгізілуі неміс психотерапевті

И.Г.Шульцтің атымен байланысты . Аутогендік жаттығулар –психогигена мен

психопрофилактиканың, сондай-ақ төтенше жағдайдағы адам күйін басқарудың əрекетті

амалы. Бұл əдістің танымалдығы өмір жылдамдығына, жүйке жүйесіне түсетін

жүктеулердің артуына байланысты.

Аутогендік жаттығуларда жүйке жүйесінің жағдайына ықпал етудің үш негізгі жолы

қолданылатыны жайлы белгілі психотерапевт Л.Л. Примак жазды.

1-ші жолы қаңқаның бұлшықеттері мен демалу тонусының орталық жүйке жүйесіне əсер

ету ерекшелігімен байланысты. Жүйке жүйесімен тонус арасындағы байланыс

бұлшықеттердің тонусын саналы өзгерту арқылы психикалық белсенділік деңгейіне ықпал

етуіне мүмкіндік береді.

2-ші жолы сезім бейнелері мен елестетуді пайдаланумен байланысты болады. Сезім

бейнесі- адам денсаулығы мен психикалық күйіне ықпал етуші белсенді құрал.

Ағзаның психофизиологиялық функцияларына ықпал етудің үшінщі жолы айтылып қана

қоймай, сөздің реттеуші жəне бағдарламашы ролімен де байланысты. Ішкі сөздің бұл

қасйеті жаттығулардың тиімділігін арттыру, жарыс кезінде ішкі резервтерді жинақтау

үшін, спортта ертеден қолданылады.Аутогендік жаттығулары адамның резервтік

мүмкіншіліктерінің өсуіне ықпал етіп қана қоймай, сонымен қатар мидың бағдарламашы

механизмдерінің қызметін тұрақты жетілдіріп отырады.

Топтық немесе басқаша айтқанда əлеуметтік психологиялық тренинг ретінде қарым-

қатынассаласындағы білім беру жəне іскерлікке үйретудің өзіндік түрлерін, сондай-ақ

оларға сəйкес коррекция түрлерін түсінуге болады. Əлеметтік психологиялық тренингтің

барлық түрлерін екі үлкен топқа бөлуге болады:

-əлеуметтік икемділікті дамытуға бағытталған( пікір сайысын жүргізе білу, тұлғааралық

дау-дамайларды шешу)

-қарым-қатынас жасау жағдайын талдау тəжірибесін тереңдетуге мақсатталған.

Əлеуметтік психологиялық тренинг екі үлкен салаға бөлінеді;топтық пікір сайыс жəне

ойындар.

Топтық пікір сайыс əдісі көбінесе белгілі бір тжағдайларды, топтың өзін-өзі талдау

түрінде пайдаланылады.Ал ойын əдісіндеəрбір қатынасушы белгілі бір ролге еніп соған

сай білік, дағдыларды меңңгереді.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Психологиялық зерттеу əдістерінің топтарын ата?

2. Ұйымдастырушылық əдістерді ата?

3. Эмперикалық əдістер топтарына қандай əдістер жатады ?

4. Коррекциялық əдістер қандай мақсатта жүргізіледі?

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1.Ұйымдастырушылық əдістер дегеніміз не?

2. Эмперикалық əдістер дегеніміз не?

3. Коррекциялық əдістер дегеніміз не?







№5 Дəріс. Тақырып:Психологиядағы эмперикалық əдістер. 1.Бақылау.

2.Əңгіме.

3.Архивті əдіс.

Мақсаты: Студенттерге психологиядағы эмпирикалық əдістер жөніндегі түсініктермен

таныстыру, бақылау, əңгіме, архивтік əдістерді таныстыру. Дəрістің мазмұны: 1.Эмиперикалық əдістер қатарына бақылау əдісі жатады. Психологияда бақылаудың 2

негізгі формасы өзін-өзі бақылау жəне гентроспекция.

Өзін-өзі бақылау немесе гентроспекция өзінің ішікі психологиялық проценттерін

бақылау олардың сыртқа көрінісі үздіксіз жүзеге асырылады. Психологияда өзін-өзі

бақылау арқылы жанамалы түрде жүріп жатады. Кейбір жағдайда түйсік, қабылдау, ойлау

2 түрлі бағытқа бөліненді. Сыртқа жəне ішкі объективті жəне субъективті бірлігінде

объективті бақылау негіз болып саналады. Сондықтан сананың біздің түсінігіміз бойынша

өзін-өзі бақылау біз психологияның негізгі əдісі деп таба алмаймыз. өзін-өзі бақылауды

психологияның негізгі əдісі деп тану бұл Рене Декарт жəне Джон Лооктың

психологиядағы психиканы түсіндіруде негіз болады.

Идеалисттік психологияның өкілдері адамның психикалық құбылыстың зерттеуде

оның өзі берген мəліметтерді орын алады.

Психологияны зерттеу барысында бақылау негізін объективті əдістер мен

жүргізулер керек.

Объективті бақылау яғни сыртқы бақылау зерттеудің барлығын да көп тараған түрі

жəне қарапайым түрі. Бұл əдіс психологияда жəне басқада ғылымдар арасында кеңінен

қолданылады.

Психологиядағы объективті бақылау реакцияға жəне сыртқа іс-əрекетке емес ол

психологияның мазмұнына бағытталған.

Объективті бақылау əдісінің негізігі артықшылығы психологиялық процестерді

шынайы жағдайда зерттеуге мүмкіндік береді.

Бақылау – «ішкі жəне сыртқы эксперимент» лабараториялық , психолог

педогогикалық деп бөлініп қарастырлған. Ол іс-əрикет өнімнін зерттеу тəсілдерін бөліп

көрсетті. Олар əңгіме (клиникалық) жəне анкета.

Бақылау – бұл объектінің мінез-құлқы арнайы мақсат көзден, ұйымдастырылған

қабылдау жəне тіркеу. Бақылау психологиялық əдістердін ескі əдісі бағыты табылды .

Ғылыми əдіс ретінде Б ХІХ ғ. Аяғынан бастап клиникалық, əлеутетік, педогогикалық

психологияда жəне даму психологияда қолдана бастады.

ХХ ғ. Басынан бастап бұл əдіс еңбек психологияда, яғни адамның мінез-құлқының

ерекшелігі ерекше мəнді болған салаларда қолданыла бастады.

Сондай-ақ «сыртқы басеттілік сақтаудың ерекшелігі бар. Жүйелі емес жəне

жүйелі бақылау деп ажыратады.

Жүйелі емес бақылау – балалық зерттеу кезінде жүргізеді. Этнпсихологияда, даму

психологияда, əлуметтік психологияда кең қолданды.

Жүйелі бақылау – белгілі жоспар бойынша жүргізеді зерттеуші мінез-құлықтың

тіркелетін ерекшелеуін көрсететін, немесе сыртқы ортаның шарттарын топтасьырады

жүйелі бақылау жоспары квази эксперименті жəне корреляциялық зерттеу сəйкес

келеді.

Бақылаудың бəрін бірдей (сплашной) жəне таңдап алып бақылау деген түрлері де бар.

Бəрін бірден бақылауда зерттеуші бақылауға қажет мінез-құлқының ерекшелігінің

барлығын бірдей тіркейді.

Таңдап алып бақылау- ол мінез-құлықтын белгілі бір параметріне, типіне назар

аударады. Бақылау-приборлар қолдану арқылы жүргізіледі аудио-видио аппаратар схема

карта т.б. жату мүлкін .

Бақылау қорытындысын тіркеу бақылау процестерінде уақыт өткеннен кейде жүзеге

асырыла береді. Сонғы жағдай бақылаушының есте сақтауына байланысты.

Бақылау жүргізудің екі варианты бар: 1. Бақылаушылар мінез – құлқының

тіркеліп отырғандығын біледі. 2. Тіркеліп отырғандығын білмейді.

Мысалы: айнасы жалпы камерадағы қылмыскерлердің тобы.т.б.

Қандай жағдайда болмасын психологиялық тұлғасының ролі ерекше. Оның кəсіби

маңызды сапалары.

Ашық бақылау жүргізілген кезде адамдар психологиялықа үйреніп кетеді де өздерін

көрсетуде жасанды тəсілдер қолданбайды.

Бақылау жүргізу процесінде мына этаптардан табылады.

1. Бақылау объектісі таңдалады (объекті немесе ситуацияға)

2. Бақылау тəсілі жəне мəліметтерді тəсілі таңжал

3. Бақылау жоспары құрылады (ситуация – объектісі)

4. Қорытындыны өңдеу əдісі таңдалады.

5. Алынған информация, интерпритацияларды жəне өңделеді.

Бақылау кемшіліктері:

1 Қолданғанды бұрмалауы мүмкін, яғни өзінің гипотизасын дəлелдеу үшін.

2. Ол шаршап ситуацияға байамай қалады жазу барысында қателер жібереді

А.А.Ершов бақылаудың мынадай қателерін бөліп көрсетті.

1. Голоэффект. Бақылаушының жалпыланған əсері мінез-құлқы дөрекі қабылдауға

əкеледі жəне қарапайым өзгешеліктерді байқайады.

2. Кешерімділік – эффектісі болып жатырғанға əрқашанда жағымды баға беру

тенденциясы

3. Орталық тенденция қателігі бақыланатын мінез-құлқа орта баға беруге ұмтылу.

4. Корреляция қателі мінез-құлықтың бір белгісіне баға, екінші белгісінің негізінде

беріледі.

Мыс: интелектке баға сөйлеу жылдамдығымен беріледі.

5. Констраст қателігі – бақылаушылырының бақылаушыларды өзінің бітістеріне

бітітерді көрсетуі.

6. Алғашқы əсер қателігі гендивид туралы аяғынан əсер əрі қарайғы мінез-құлықты

бағалауды жəне қабылдауды анықтайды.

2.Əңгіме əдісі – басқа жаратылыс ғылымдарында зерттеу субъектісі мен объектісі

арасында қарым-қатынас мүмкіндігі болмағандықтан бұл əдістер психологиядағы

адамның мінез-құлықы зерттеуде қолданатың ерекше əдіс болып табылады.

Екі адам арасындағы делосы барысында адамдарның біреуі екіншісін психологиялық

ерекшеліктерін анықтауын əдіс-психологияда

Əртүрлі бағыттағы жəне əртүлі мектеп психологы бұл əдісті өз зерттеулгенде кеңінен

қолданады. Ол жерде жəне оның мектебінің өкілдерін, яғни гуманлитік

психияторды айтып кетуге болады. Эксперименталдық эксперимент əдісінің құрылымына

қосымша жəне ретінде кіреді. Экспериментін бірінші этабын зерттеуші зерттелушіге

зерттеуші туралы информация жинағанда оған нұсқау бергенде жəне эксперименттің

соңғы этабында эксперименттен кейінгі митерьно қолданады. Зерттеушілер «клиникалық

əдістің» құрамды бөлігі «клиникалық əңгіме» жəне «бетпе-бет» мақсатқа бағытталған

сауалнама-интервюді ажыратады.

«Клиникалық əңгіме» тек клиника ғана жүргізілмейді бұл термин тұлғанның

тұтастығын зерттеу əдісінен кім бекітілді. Бұл əдіс барысында зерттеуші зерттелуші

туралы жəне оның индивидуальдық тұлғалық ерекшеліктері туралы өмір жолы оның

санлы жəне бейсаналы əрекетінің мазмұны туралы толық мəлімет алуға ұмтылады.

Клиникалық əңгіме ерекше жабдықталған бөлмеде өтеді. Клиникалық əңгіме əдісі

психологиялық кеңестің жəне тренингтің құрамына кіреді. əңгіме барысында зерттеуші

тұлға мінез-құлқы мен ерекшеліктерін туындауына болжам ұсынады жəне оны тексереді.

Болжамды тексеру барысында зерттелушіге тапсырма немесе тесттер беруге болады. Бұл

жағдайда əңгіме клиникалық экспериментке айналады.

Клиникалық əңгіме барысында алынған мəлімет экспериментатордың өзі немесе

эксперименттен кейін есінде сақталған мəліметтер негізінде ассистентжаза алады.

Сауалнаманың мақсаты; сыналушыдан обьективті жəне субьективті айғақтар туралы

ақпарат алу.

Психологиялық зерттеулерге қолданылатын əдістері екі негізгі түрге бөлінеді: 1) «бетпе-

бет сауалнама алу –белглі бір жоба бойынша зерттеуші жүргізетін сұхбат; 2)сырттай

сауалнама алу-өз бетінше арналған анкеталар. Ауызша сауалнама алу психологиялық

зерттеулерде дəстүрлі қолданылатын əдіс болып табылады, əртүрлі ғылыми мектептер

мен бағыттардың психологтары ертеден бері пайдалануда.

Саулнамалар қолданылатын психологиялық зерттеулер аумағы;

-зерттеудің алғашқы кезеңінде, барлау жобасы бойынша жұмыс үрдісінде, сұхбат ғана

қолданылады. Сұхбат мəліметтері арқылы зерттелетін мəселеге қатысты айнымалылар

белгіленіп, жұмыс жорамалдары ұсынылады;

- сауалнама зерттелетін айнымалылардың байланысын өлшеуге мүмкіндік беретін

мəліметтерді алу үшін, бастапқы ақпараттарды жинаудың негізгі амалы болады;

-Басқа əдістер, сауалнаманың басқа бір түрі арқылы алынған мəліметтерді ұлғайту жəне

қадағалау, нақтылау үшін қолданылады.

Сұхбат екі түрге бөлінеді: стандартты ждəне стандартты емес. Стандартты сұхбаттың

сауалдары мен олардың реті алдын-ала анықталады, олар барлық сыналушылар үшін

бірдей. Зерттеуші сауалнамаларды өзгерте алмайды. Ал стандартты емес сұхбатта,

керісінше сауалдарды өзгертуге болады.

Əңгімелесу əдісі – жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктерін, мінез-құлқын,

қызығушылықтары мен биімділік деңгейін, іс -əрекет түрткілерін талдау арқылы терең

тануға мүмкіндік береді. əңгіменің өзі жоспардың еркін құрылуы мен пікірдің алмасуымен

ерекшеленеді. əңгімелесу көмегімен зерттелушінің өмір сүру жағдайы, болып жатқан

оқығалар мен қоршаған ортаға деген қатынасы, ұмтылыстарымен жетістіктері туралы

көптеген мəліметтерді жинақтауға болады.

Əңгімелесуді тиімді жүргізу үшін көптеген талаптарды ескеру керек. Əңіме

барысында зерттеуші зерттелушімен ашық қарым-қатынас орнатып, эмоциялық

реакцияларын еркін көрсетіп, сенімділікпен, өзара түсіністік байқауы керек.

Зерттеуші əңгіме барысында мейірімді достық қарым-қатынас ұстанып

психологиялық оқшаланумен қарым-қатынас кедергісінің пайда балуына жол бермеуі

керек. Қойылған мақсатқа жету үшін, бірінші зерттеушіні қызықтыратын мəселелер

туралы сөз қозғап, содан соң зерттеу қажет ететін мəліметтерді алған жөн.

Əңгіме басқа əдістер көмегімен алынған мəліметтерді дəлелдеу немесе жоққа

шығару үшін жоспарланады.

3.Архивті əдістің материалы ретінде , хаттар, күнделіктер, өмірбаяны, бала

шығармашылығын туындылары, қолтаңбалары, жəне тағы басқалары қолданылады.

Американыдқ ғылыми əдебиеттерді архивті деген термин жиі қолданылады. Бұл əдіс те

зерттеушінің өзекті мінез-құлқын бақылап өлшемейді.Ол оның күнделікті жазғандарын,

еңбек, оқу жəне шығармашылық іс-əрекет өнімдерін талдайды. Көп жағдайда бұл əдісті іс-

əрекет өнімін талдау немесе проксиметрикалық əдіс деп те атайды. Зерттеуші тексті іс-

əрекет өнімін əр түрлі мақсатпен зерттеу жүргізеді. Бұл əдіс қатарынабиографиялық əдіс

жатады. Бұл шығармашылық тұлға психологиясында қолданылады. Ол əдіс барысында

өмір жолдарының ерекшеліктері зерттеледі. Архивті əдістің бір түрі контент анализ. Бұл

құжатты талдау қатал талдау жəне өңделген түрі.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1. Психологиядағы эмпирикалық əдістерге нелер жатады?

2.Əңгіме жіне бақылау əдістері қалай жүзеге асады?

3.Архивті əдіс дегеніміз не?






№6 Дəріс. Тақырып:Проективті əдістер. 1.Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеудің проективті əдістеріне жалпы сипаттама.

2.Проекция принципінде құрылған əдістемелердің түрлері.

Мақсаты: Проективті əдістер жөнінде түсініктерін қалыптастыру, тұлғалық

ерешеліктерді зерттейтін проективті əдістерді талдау, əдістемелердің түрлерін анықтау. Дəрістің мазмұны: Прективтік жеке тұлғалық тестер алғашында клиникалық психологтың көмегімен

диогностикада пациенттің мінез-құлқы мен күрделі эмоциональды бұзылушылықтарына

арналады.

Проективті тестердің пайда болуына негіз ретінде Фрейдтің теориялары яғни

психопатологияны түсінуге түсініксіз пролцестер маңызды. Сəйкесінше проективті

бағалау тұлғадағы түсініксіз конфликтерді, оның қорқыныштары мен мазасыздық

ақиқатын ашу мақсатында қоладынылады.

Прективті əдіс терминін алғаш ұсынған Л.Франк яғни бағалау əдістерін белгілеуде

зерттеулуші анықталмаған и стимул бергенде, мазмұны нақты, маңызды жауаптар

ұйғарылмаған жағдайда қолданылады.

Осындай əдістер, жеке тұлғаны бағалауда тура емес əдіс-амал əкеледі, адамдарға өздерінің

сезімдері анықталмаған материал құрастыруға, талап қоюушылық , өмірге деген қарым-

қатынас орнатуға мүмкіндік береді.

Тестік көрсеткіштердің жауаптарында импульстердің түсіңкі белгілері тұлғаның

қорғаныш механизмдері жəне басқа ішкі аспетілер айқындалады.Барлық проективті

тестілер маңызды ерекшеліктілермен айрықшаланады. Олардың барлығы анықталмаған

немесе құрлымды емес тестік көрсеткіш бола алады.

Зерттеуші ешқашан да зерттелушіге тестілеу мақсатының ақиқатынын

айтпайды,оның жауаптарын санайды немесе қорытындылайды.Құрлымдар да дұрыс

немесе дұрыс емес жауаптар болу мүмкін емес жəне зерттелуші өзінің еркі бойынша

жауап беруге құқылы.

Соңында зерттелушінің жауаптары қорытындыланып зерттелушінің субьективті

пікірлері мағыналы көрсеткіштерді негізделеді , яғыни өзінің

Клиникалық тəжірибесіне сүйенеді.

Проективті əдістердің көптеген түрлері бар. Линусей келесі 5 категорияға бөлінеді :

1.Ассоциативті əдіс,басқа 1-ші келген оймен немесе сезімнің пайда болуын көрсетеді

жəне жауап бередуді талап етеді. Мысалы; «Лисенгердің ауызша ассоциативті тестісі жəне

Роршахтың сия дағы тестісі»

2. Конструктивті əдіс. Бір нəрсені ойлап шығару мен тудыруды талап етеді. Мысалы

« тақырыптық аперцепция тестісінде зерттелушігі жай көріністер бейнеленген сұр

картиналар ұсынылады жəне де соған байланысты əңгіме құрастыруын , əлгі көріністе не

болып жақандығын жəне кейіпкерлер қандай сезімде отырғанын бақыланады.»

3. Аяқтау əдісінде басты материалды көрсеткіште көрсетілген, зерттелушіге ойды

аяқтау керек. Яғни аяқталмаған сөйлемдер берілу мүмкін. Мысалы; Мені ашуландыру

мынадай жағдайда . Сонымен қатар Розенцвейгтің сүреттелген фрустрация тестісі жəне

Ротттердің аяқталмаған сөйлем тестісі.

4. Экспресивті əдіс- өздерінің сезімдерін картинадағы немесе психодраммадағы

суреттер арқылы білдіруді ұсынады. Мысалы; Адамды сал əдісінде К.Маховер

зерттелушілерден адамның суретін салуды, содан соң қарама-қарсы жынысты адамды

сұрайды.

5. Таңдау əдісі немесе тəртіпке келтіру, зерттелушіден көрсеткіштер жиынтығын

таңдау немесе ретке келтіруді талап етеді. Мысалы Сонди тестісі адамдар бейнеленген

сөйлемдерден өздеріне ұнаған жəне ұнамаған адамдарды таңдау құлылымы бар.

Айта кету керек бұл проективті əдістің 5 категориясы өзара қосынды болып табылады,

көптеген тестерде екі немсе одан да көп қолданылады.

Проективті тестілердің ішінде көп тараған түрі «Роршшахтың сия дағы əдістемесі.»

Герман Роршах атақты швейцар психиатры 1921 жылы сия дағы тестісін ойлап тапты.

Тест 10 картинадан тұрады. Кратинада симметриялық дақтар бейнесі бар яғни қағаздың

бетіне сияны тамызып жəне тең етіп бөлуді Роошах ұсынды. Бес картина қара-ақ, бесеуі

түрлі-түсті. Тестіні сол зерттеушіге 2 этап бойнша жүргізеді. Зерттелушіге была деп

нұсқау береді. « Міне сізге сия дақтарын көрсетемін жəне сіз олардың əрбіреуінен не

көріп тұрсыз? Зерттелуші əрбір картинаны қолына алады, рет-теімен қарайды жəне ол

дақта не көріп тұрғанын, ол дақтың оған нені есіне түсіретінін айтып беруі керек.

Зерттеуші əрбір дақ туралы айтқанын жазып отырады. Барлық картинаның жауаптары

алынғаннан кейін зерттелушіге сол баяғы ретпен картинаны көрсетеді. Зерттеушіден бұл

стадиясында зерттелуші дақтарға мінездеме берерде зерттелушінің жауаптары ескеріледі.

Егер мысалы; зерттелуші 1ші карта маған пілді есіме түсіреді десе, онда бұл дақтар сізге

пілді еске түсіретін не? Деп сұрақ қою қажет.

Сегіз түсті Люшер əдістемесі. Люшер тестісінің екі түрлі нұсқауы бар. Толық зерттеуге алһрналған 73 түрлі-түсті кесте

жəне 8 түсті қысқа тест түрі. Алғашқысы психо-диогностикалық зертеулерде тек бір

зерттеу əдісі ретінде толықтай зерттеуге қолданылады. Бірақ та алынған ақпарат зерттеуге

кеткен уақыт пен күш-жігер ге қарамастан аз болады. Ал 8 түсті тест қолданғанда

ыңғайлы, əрі нəтижесі де сенімді.

Зерттеу келесі кезеңдер бойынша жүзеге асады: Зерттелушіге берілген түстерден дəл сол

кезеңде өзіне ұнайтын түстерді таңдатады. Зерттелуші алдына түстерді алдына қойғанда

ашық бір түсті фонды алған дұрыс. Бөлмеге жарық біркелкі түсуі керек. Түстердің арасы 2

сантиметр болуы керек Таңдалған түс қартардан алынады, не болмаса төмен қаратылып

қойылады. Түстердің реттік саны солдан оңға қарай бағытталады. Олардың реттік саны

төмендегідей:

1-Қою көк.2-Жасыл.3-Қызғылт.4-Сары.5-Күлгін.6-Қоңыр.7-Қара.0-Сұр.

Алғашқы екі таңдалған түс “ Күшті қалаған” түс болып саналылады да “+” белгісімен

белгіленеді.Бірінші таңдалған түс негізгі əрекеттену əдісі, ал екіншісі зерттелушінің

мақсатын көрсетеді. Жай қалаған түстер ( 3,4) “Х” белгісімен белгіленіп, ақиқаттардаға

заттардың орналасуын жəне осы жағдайдағы əрекет белгісін білдіреді. Бижай түстер (5,6)

“=” белгісімен белгіленіп, қолданылмаған күшпен жеке тұлғаның əрекетсіз қасиеттерін

көрсетеді. Жағымсыз түстер (7,8) “-“ белгісімен белгіленіп жауапсыз қалған

қажеттіліктерді көрсетеді.

Түстер негізгі ( қою көк, жасыл, қызғылт, сары) жəне қосымша ( қара, сұр, аралас, күлгін,

қоңыр) түстер болып жіктеледі. Негізгі түстер ең басты психологиялық қажеттіліктерді

көрсетеді. Зерттеуді екі қайтара жүргізуге болады.

Түстерге сипаттама:

Сұр-(0) Айырушы, алшақтатушы міндеттерден босатушы, сыртқы себеп пен əсерлерді

жасырушы. Оның алғашқа позицияда орналасуы компенсациялаушы болып саналады. Ал

соңғы орында болса зерттелуші жауапкершілікті сезінетінін білдіреді. Сұр түс екінші

жəне үшінші орында болса зерттелуші мінез-құлқында конфликтіні білдіреді.

Көк-(1) Сабырлылық, сезімталдық, жарақаттанғыштық, сензитивтілік, сенімділік, өзін

құрбан ету, адалдық анық байқалады. Оның соңғы орында орналасуы эмоциялық

қатынастың қанағаттандырылмауын білдіреді.

Жасыл-(2) Эластикалық қысымды табандылықты, мақсатқа бағыттаумен, өзгеріске деген

қарсылықты, көзқарасының тұрақтылығын білдіреді. Жасыл түсті таңдау нақтылықты,

сыни талдау мен логикалық ойлауды өзіне зейіе аударту қажеттілігін, өз позициясын

сақтауға ұмтылыс білдіреді.

Қызыл-(3) Өмірлік күш, жетістікке деген ұмтылыс, өмірдің бар жақсысын иемденуге

деген талпыныс. Егер қызыл түсті бірінші таңдаса тұрмыстың толықтылығын, лидерлік

белгіні, шығармашылық бастаманы, белсенді əрекетті білдіреді.

Сары-(4) Ұстамсыздық, көп үміт күту, сары түсті үлкен бақыт, болашаққа деген

ұмтылысы бар адамдар таңдайды.

Күлгін-(5) Жақындық сезімі, сиқырлау, арбау, өзгелерді таң қалдыруға деген ұмтылыс,

жетістікке деген қабілеттілік, шындыққа сай емес тілек жəне жауапкершілікті сезінбеу.

Бұл түсті көбіне жеткіншектер мен аяғы ауыр əйелдер таңдайды. Гомосексуалды тұлғалар

да осы түсті таңдайды.

Қоңыр–(6).Сезімталдылықты білдіреді. Физиологиялық дискомфортпен ауырған кезде

осы түсті таңдайды, өз жанұясынан айырылғанда қоңыр түс солға қарай жылжиды.

Қара -(7) Көңілі қалу, қарсылықты білдіреді, өмірден түңілуді білдіреді.

Негізгі қорытынды:

Əлеуметтік ортаға бейімделу қиындылығынан пайда болған интроверттер реакция. Қиял,

арман əлеміне ену. Эмоционалды жетілмегендік, өмірлік құбылыстарды субъективті

бағалау, эстетикалық бағытталу, өзіндік құштарлық. Көңіл-күй тұрақсыздығы, реакцияға

қарсылық, əрекет,эмоционалды құштарлық, өзгеріс, қарым-қатынас қажеттіліктері

кедергілерге кездесіп, шаршау, қарым-қатынастағы қиындыққа тап болады.Эмоционалды

тұрақсыздық, əлеуметтік ролдерге оңай ену, демонстративтілік, өзгелерге ұнау

қажеттілігі- осы мінездердің барлығы орта əсерлеріне тəуелділігінен

туындайды.Жауапкершіліктен қашу.Əрекетті таңдағанда өзі қанағат алатын əрекет

процесін таңдайды.Кез-келген формалды шектеулерді қиын қабылдайды.Қайғысыздық,

сезім тұрақсыздығы, ойындарға, уақыт өткізуге қызығу.Бұның барлығы қиындыққа,

қоршаған адамдардың қолдауынсыз жағдайды бағалай алмау, аздап мазасыздану, мəселені

ұмыту, эмоционалды қысым себебін түсінбеу,эмоциялық комфорттық пен сыртқы

əсерлерден қорғаныспен байланысты.Достастық, ұстанымдардың

комфорттылығы.Түсіністік қажеттілігі, махаббат пен қолдау басты болып есептелінеді,

сондықтан ол осы сезімдерге келгенде тез жараланады.Осыдан қарым-қатынастағы

таңдаушылық, ақыл-ойдың аналитикалық қоры, мəселені шешу, уақытша демалуға,

оңашалануға, белсенділіктің тез пассивтілікке ауысуы пайда болады.Бұдан ішкі конфликт

көрініс табады.Əлеуметтік жағдай бұл қасиеттерді оңай бақылай алады.Көңіл-күйдің тез

өзгеруі, орта əсерлері мен жетістік не жеңілуге тəуелді болады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1.Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеудің проективті əдістері қандай?

2.Проекция принципінде құрылған əдістемелердің түрлерін ата?






№7 Дəріс. Тақырып: Экспериментальды құрылымдар. 1.Теория жəне оның құрылымы.

2.Болжам.

3.Эксперименттің ғылыми проблемасы.

Мақсаты: Экспериментальды құрылымдар жөнінде, болжам, эксперименттің ғылыми

проблемасы жөнінде студенттерге түсініктер беру, талдату. Дəрістің мазмұны: 1.Ғылым – бұл шынтықтың критериене жауап беретін шындық ақиқат жөніндегі жаңа

білімдердің қорытындысы жөніндегі адамзат əрекетінің бір айласы тəжірибелік,

қажеттілігін оның өкілдігін көрсетеді.Ғылым немесе ғылыми жұмыскер – «шындық-

жалғандық» критертін басшылыққа алып жұмыс жасайтын професионал. Ғылыми

жұмыстың нəтижесіне шынайылықты суреттеу процестер мен құбылыстарды жеке түрде

түсіндіру құрылымдық кесте, графикалық формула жатады. Ғылыми ізденістік

идеасына ақиқатты теорилық жасынан түсіндіру жөніндегі есептеледі.

Ғылым білім жүйесі жəне адами əрекеттің нəтижесі ретінде толықтылығынан

жеткіліктілігімен жүйелілігімен сипатталады. ІІІ күн екі түрлі ғылым жағдайын

анықтаған: революциялық фаза жəне фаза «қалыпты ғылыми». Қалыпты ғылыми деп

өткен тəжірибедегі ғылыми жетістіктерге сүйенетін зерттеуді айтамыз. Қалыпты ғылым

түсінігімен «парадигиа» түсінігі байланысты. Парадигиа – бұл жалпы қабылданған

ғылыми зерттеумен, заңдылық, теория, тəжірибесін қолданылулар, əдіс құралдар жатады.

Бұл қазіргі күнде қолданылып отырған жалпы қоғамда қабылданған ғылыми əрекеттің

стандарты. Парадигианың бар болуы ғылымның жетілгендігін көрсетеді. 2.Ғылыми

психологияда парадигианың қалыптастыруы В.Вундтың жəне оның ғылыми мектебінде

белгіленген. Бұл мектеп эксперименталды зерттеуге негізгі талаптар мен ғылыми

психологияның дамуына тамыр жайды. Міне сол кезеңдерден бері қандай теория заң п.б.

да əрбір ғалым сол талаптарға сүйенеді. Осы принцитерді негізінде диесертациялық

зерттеулер жүргізіліп ғылыми есептер мақалалар жəне монографиялар жазылуда. Ғылыми

əдіснаманың дамуына үлкен үлес қосқан. ХХ ғ. Ортасы мен аяғында К.Поггер, И.Лакатос,

П.Фелерабенд, П.Холтан болды. Белгілі бір ғылыми болжам уақыт өте эксперименталды

зерттеулер арқылы сенімнің қортындысына шынайы, ал қате наным – сенімдердің ішінде

шынайылылығы да қатесі де болады. Кез-келген теория тек жорамал ғана жəне ол

эксперимент арқылы теріске шығарылады. К.Поппер мынадай ереже қалыптастырды «біз

білмейміз – біз тек қана жобалай аламыз» критикалық рационализм пазициясында

эксперимент шындыққа жақын болжамдардың жалған екендігін білдіру. Критикалық

рационализм логикасына сай қазіргі теория болжамды статистикалық тексерумен

экспериментті жоспарлаудан шығады. Поппер ғылыми теорияның жалған екеннің

білдіру принципін фальсифицарлық деп атады. Ғылыми зерттеудегі қалыпты процес мына

тұрғыда құрылыды.

1. Болжамды ұсыну

2. Зерттеуді жоспарлау

3. Зерттеуді жұргізу

4. Интерпретация

5. Болжамды жоққа шығару немесе шындыұұа шығару

6. Бұрынғыны жоққа шығарудың негізінде – жалпы гипотизаны еңгізу.

Поппер еңгізген əдіс жаңа білім бере алмайды ол тек ескі білімді жоққа шығарып

отырады. Жаңа ғылым ғылыми жобалаудың болжамның формасында пайда болып

отырған интерпретациялануы. Болжамды ұсыну ақиқы жəне теория моделін құнастық –

бұл интуитивті жəне шығармашылық процесі. Олар ғылыми эксперимент теориясы

маңында қарстырылады. Эксперимент бұл жерді тек таңдау əдісі ғана. Жаңа ғылым мына

жолмен эмпирикалық – бақылау, ал шығармашылық – интуициалардың өңделуге жолмен

іске асады. Поппер бірнеше рет ескерткен болатын ғылымның даму жолында болжам да

теорияда өзгеріліп отырылады. Парадигианың өзгеруімен əдіс, өзгеріліп жаңа мəселе

қарастырылады. Критикалық рационанды жаңа ғылымның қайдан п.б көрсетпейді, ал

ескісінің жоққа шығарылатынын дəледеп береді.жəне проблеманы жалпы əдістен нмесе

тұрғысынан шешу керек. Сондай-ақ астрологиялық білім адам

план əсері тұрғысынан да түсіндіруге болады. Проблема – бұл риторикалық сұрақ.

Философиялық тұрғыдан қарағанда проблема сұрақты төну. Сұрақтан негізгінде

практикалық немесе теорекиналық қызығушылығын қаже ету.

6-гипопезя

Болжам – бұл теориядан шығатын əлі дəлелденбеген ғылыми ұсыныс. Əдіснамада

теоретикалық блжам жəне экспериментальдық болжам болады. Біріншісі теорияның

құрылымының негізі болып табылады. Теоретикалық болжамдар теориядағы ішкі қарама-

қайшылық пен эксперементальды нəтижелердің қарама-қайшылығына ұсынылады.

Болжамның екінші типі-эксперементальды зерттеулер

əдістерімен проблеманы шешу.

3.Готтсданкер эксперементалды болжамның мынадай вариантарын ұсынады:

-контргепотеза-эксперементальды болжам негізгі ұсынысқа альтернатив жəне автоматты

түрде пайда болады.

-үшінші бəсекелестіктегі эксперементальды гипотеза тəуелсіз өзгермеліліктің

жоқтығының əсерінен тəуелділікке ауысу: ол тек лабораториялық эксперементте

текселіледі.

-нақты эксперементальды болжам –бірізді тəуелсіз өзгермелілік жəне тəуелді

лабораториялықэксперимент арасындағы қатынас

-максимальды көлемі жайындағы эксперементальды болжам-тəуелсіз айнымалылықтың

тəуелді айнымалылыққа маңыздылық деңгейі.

-эксперементалды болжам абсолютті пропорциональды қатынастағы тəуелді

айнымалылықтың біртіндеп сандық өзгерілудегі саалыққа өзгерілу.

- экспериментальды бір қатынастағы болжам –бір тəуелді айнымалылық пен тəуелсіз

айнымалылық қатынасының альдын ала ұсыну.

-комбинирвті эксперементальды болжам- екі тəуелсіз айнымалылықтың нақты

комбинациясы.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1.Теория жəне оның құрылымы дегеніміз не?

2.Болжам дегеніміз не?

3.Эксперименттің ғылыми проблемасы қандай?






№8 Дəріс Тақырып:Психологиялық таңдау. 1.Экспериментальды таңдау.

2.Реальды жəне идеалды эксперимент.

3.Реалды эксперимент жəне толық сəйкестік эксперименті.

Мақсаты: Студенттерге экспериментальды таңдау, реалды жəне идеалды эксперимент

жөнінде ақпараттар айту. Дəрістің мазмұны: 1. Психологтардың жеке ерекшеліктері зертеу мен психолог практикасы . Мінездеме

бірлігі , ойлаушылдығы жəне ғылыми псхологиясы . « Ұғынушы » жəне

экспериментальды психология . Сұрыптамалық əдістер бұл психологиялық зерттеу

эмперикалық əдістерде психологиялық зерттеулері . Басты сипат экспериментальды емес

əдістер , тексерулер , əңгіме ( сұхбат ) , « архивтік əдіс » жəне тағыда басқалары . Ұғым негізі : Экспериментальды психология , « ұғыну » психологиясы , зерттеу

əдістерін жүргізу , жүйелі зерттеулер , зерттеу қосылғыштары , зерттеуші қателігі , сұхбат

, интервью , проектикалық əдістері .

Неге адамдар ( көптеген бөлігі ) ғылым секілді қызықты ортаға көбірек көңіл бөледі ?

Мүмкін , олардың көп таңдауының мазасыздығы əлемге деген білімдігінің төмендігінде ,

яғни қайсы - бір түсініспеушілікті түйсінуі . Сондықтанда , ғылым - бұл Адам , яғни кей -

кездері жеткілікті білім барлығын сезінуі мүмкін , бірақ бұл мазасыздық түйсік сол сəтте

жетіспеушілікке толық еместікке , « түйсіксіздікке » жəне бұл жетіспеушілікті тек

қиялмен емес ( онда ол ғалым емес , ертегіші ) , қандай да бір қимылмен , қандай

болмасын « ішкі » ойдың немесе іштей болуы . Бастысы , өзінің түсініспеушілігінен

зерттеуші əлем туралы білімінің жетіспеушілігі деп түсіндірді . Кейде бұл білмегенді ,

кітаптан оқу , жетік адамдармен сұхбаттасу , бұған хабардар орта жəне жоғары білімді

мектепте оқуға , практика кезінде өзінің білмегенін тексеру арқылы . Егер бұл түйсік

əлемнің жұмбақтығынан сауықтырмаса , ЖОО түлегі аспирантураға немесе ол ғылыми

лабораториялық баяндауға үміткер . Білімнің жетіспеушілігін сезіну , бар болғаны

ирроциональды табиғат жəне ойланбауы . Мен бұларды есепке алмаймын « кім ғылыммен

айналысса сол ішкі қатынастардың себептерінен-99.9% құрайды . Əңгіме ғылым

бірлігінің субъектісімен жүреді , яғни - өмір бейнесі əңгіме тұрпайсыздығында емес 9 -

дан 8 - ге дейін немесе əлеуметті жұмыс секілді тағыда басқа . Бірақ бұл əдістеме санағын

қайтадан бастауға болмайды . Психология ғылымының біліміне байланысты сұқтар əлі де шиеленісуде . В.М.

Бехтервтің айтуынша « Псхологтар – психикамен , ал неврологтар – нервтармен » .Ал Ч.

Дальтон «дальтонизм» туралы көптеген пікірлер айтқан , яғни түстерді айыра алмау

туралы - бұл жағдай өз басынан өткен . З. Фрейд ол өзіне жақын адамдарын қолдауымен ,

ол сексневролог болған . Басқа бағытатан қарағанда көптеген психологтардың

бағыттауында Ф. Гальтон қабілет мəселелерімен айналысу арқылы ой - өрісінің мөлшері

Ж. Пиаженің сын жəне бағалауында бола алды . В. Кеттелл өзінің жұмыстастарымен

психолог – зерттеушімен , психолог – практиканттың айырмашылығын 16РҒ - тің

көмегімен зерттеді . Олардың айырмашылығы :

Психолог – практикант :

Эфф. = 0,72А + 0,29Н+ 0,29N

Психолог – зерттеуші :

Эфф. = 0,31А + 078В + 0,47N

А - бұл қарым – қатынас даярлығы , N - қарым – қатынасты сүйемелдеу , В - ортақ

парасаттылығы , Н - басқа адамдармен қарым - қатынас орнықтыра алуы . Ескергендей

психолог зерттеуші қиындықпен қарым – қатынасқа барады . Күнделікті уайыммен

бейімдеу өте ауырға туседі . Себебі олар қарым – қатынас аз ғана дайындық бөледі . Бірақ

көп маңыздылық бұл қарым – қатынас бір қалыпты ұстау зертеушінің кəсіпқой жетістігі

болып табылады. Психолог – практикант адамдармен қарым – қатынасты керек етеді . Бұл

ол үшін шынайы тіршілік ортасы болады , адамдар оған үміттенеді , олармен қарым -

қатынас ешқашан сенің шөліңді қандырады .

Орыс психолог Н.А. Аминов жəне М.В. Молоканов айтты : практикант психолог үшін ең

басты жетістік болып табылады . Ортақ ой , ( В шарты Кеттелл бойынша ) жəне

табанылығы қарым – қатынас стильін ұстауы ( шарт Н ) . Психолог – зерттеуші көптеген

дəрежеде қарым – қатынасқа дайын , ақылдылығымен , эмоциялық суық жəне қарым –

қатынас ұстауға жаңашыл , адамдардың ортақ қызығушылығына көңіл бөледі .

Практикант стресс кезінде - ақ қарым – қатынасқа түсе алады , өзін - өзі ұстай алады ,

эмоцияналды , өз - өзіне сенімі мол , сергек , қуатты жəне өз - өзіне сенімді . Егер адам

сезінсе , егер өзінің субъекті əлемі мен объектілік шындығы – бұл « екі турлі » деп тусінсе

, мысалы : бір – біріне ұқсас адам жоқ деп , оның сезімімен жəне оның саласында əлем

субъекті əлемдегі адамдар мен олардың жүріс тұрысында білім сезімі жетіспеу тұрақтаса ,

əлемдей оның психолог болуға мүмкіндігі бар .

3.ХIХ ғасырдың орта шамасында позивизм негізін салушы О. Конт өз адам білімінің

дамуы тұжырымдамасын ұсынды . Ол бірінен соң кезегінен қалыптасатын білімнің үш

жолын қарастырды : 1. əдет – ғұрыпты жəне жекеше сенімнің қалыптасуы . 2.

Философиялық - бұл автордың сенім немесе тұжырымдамасы , жаңашыл жəне ақыл –

ойының жолында қалыптасуы . 3. Позицивті – ғылыми білімнің негізін бекіту ақиқатының

барысында мақсатын бақылау немесе зерттеу жүргізу . Кант айтуынша , яғни адамзат

білім оқиғасы күнделікті ауыстырылып отырады , жасөспірім сенімді ,яғни күнделікті

кейімін тарылған сайын ауыстырады , ол сəнқой секілді күндегі көйлегін соңғы сəнмен

кейетін , ол олай жасай алмайды .

Бірақта ХХ ғасыр білімі философиямен реолигизммен байланыста болған жоқ … «

Психология » термині адамзат біліммен тұжырымдамалар бойынша дамып отырады

мүмкін . Біріншіден психика адамдардың біріккен білімдігімен психология ғалымы бар ,

басқа адамдардың мінез – құлық ерекшеліктерімен заңдылықтарының дамуы өзінің жəне

басқаның өмірін де тұжырымдайды . Бұл « біріктірілген психология » бүгінде ғылым

психология пəінің бірі болды . Əдеттегідей біріктірілген білім шынайы тілде ( natural

language ) сөзінің берілуінде Адам психикасының ерекшелігі оның мінез – құлқын , жеке

дара бейнесін , қабілетілігін , əдісін жəне тағыда басқа бейнелейді ол мақал мен мəтелден

тұрады .

Екіншіден « философиялық психология » бар . Сұрақ табиғи психологтың мынау кілті

болып табылады ма ? Психология ғылымы ХIХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың

əдістемелер пайда болады .

Неміс философы Дильтей ғылымның жан дүниесі мен ішкі əлемді бір уақытта

қарастыруды ұсынды . Біріншіден ол философияны қарастырып əдеп , тіл мамандығы ,

құқығын басқа қатар деп есептеді .

Б.Г. Ананьевтің көз қарасы бойынша психология əдістемесі зерттеулері , операциялық

жүйе жəне психологиялық объекті , психологиялық ғылым болады деген . Ол бұл

қиындықтарды қарастыра отырып психологияда эмперикалық əдістерді психологиялық

əдістемелерді психологиялық əдістемелердің басынан бастау керек деп есептеді . Өте -

мөте кезінде бес деңгейді бөліп алуға болады : 1. Əдістеме деңгейі.

2. Қолданбалы əдістеме деңгейі.

3. Əдістемелер деңгейі ( зерттеулер , бақылау жəне тағыда басқалар

) .

4. Топтастыру бақылау деңгейі.

5. Қолайлы əдістемелер деңгейі.

« Əдістеме » термині кез – келген деңгейге қолдануға құқылы . Мысалы : Психофизика

əдістемесі ортақ қателік бар,əдістеме психодиогностика – проективті əдіс ( 2 деңгей ) .

Психосематикада айтады сематикалық əдіс ( деңгей 1 ) . Психологияда психогенетика

əдісінің дамуы талқ ыланады – егіздер əдістемесі ( деңгей 4 ) .

Əрекет деңгейінің біліну əдістемесі психологиялық зерттеулерде қолдануды Г.Д. Пирьов

ұсынған болатын , əдістерді бөлу арқылы 1. Жеке əдістерді ( бақылау , тəжірейбе , үйлесу

жəне тағыда басқалары ) 2. Қабылдау əдістемелері жəне 3. Қолайлы əдістемелер .

С.Л. Рубинштейн « Жалпы психология негізі » ( Рубинштейн. С.Л 1946 ) психологиялық

əдістемелерді бақылап жəне тəжірейбелеу арқылы бөлді . Бақылау екі турге бөлінді « ішкі

» жəне « іштей » , ал тəжірейбелеу лобараторияда .

Психолог – педагог əдістемелерді жəне физиологиялық тəжірибе əдістемелері . Одан

басқа да ол анкета мен сұхбат деп бөлді .

Екіншіден сұрыптау психологиялық зерттеуде дамуы Б.Г. Ананьевтің арқсында дамыды .

Сұрыптама болгариялық психолог Г.Д. Пирьовтің ( Пирьов. Г.Д. 1985 ) арқасында

дамыды . Ол өзіндік əдістемелерді бөліп : бақылау , зерттеулер , үлгілеу , психологиялық

мінездемелер , көмекші əдістемелер . Əр – бір осы əдістемелер əр топқа бөлінеді . Мысалы

: бақылау анкеталарға бөлінеді жəне тағыда басқалар . Б.Г. Ананьев ( Ананьев . Б.Г 1977 ) ,

Пирьовтың тұжырымдамасына керсінше пікір айтты . Барлық əдістемелерді ол əр топқа

бөлді : 1. Ұ йымдасу . 2. Эмперикалық . 3. Көрсеткіштік . 4. интерпретация .

Ұйымдастыру əдістемесіне Ананьев салыстырмалы түрде қарады , яғни кешенді жəне

лонгитютты . Ал екінші топтағы əдістемелер ( бақлау жəне өзін – өзі бақылау ) , зерттеу

жүргізу ( зертханалық , далалық , шынайылылық жəне тағыда басқалары )

психодиогностикалық əдістеме , талдау жүргізу , жəне өнім қайраткері , құрастыру жəне

өмірлік əдістемесі .

Үшінші топқа математикалық – санақ əдістемесінің нəтижелер көрсеткіштері мен сапалы

тізімі жатады . Ал енді төртінші топтамаға генетикалық ( фило жəне онтогенетикалық )

жəне жақтар кіреді . Ананьев əр бір əдістемелерді толықтай баяндады , бірақта кей

əдістемелерде ережеде толығымен шешілмеген қиындықтар болды : мысалы неге

əдістемелер эмперикалық əдістемелер болып табылады ? Практикалық əдістемемен

далалық əдістемелер немен ерекшеленеді ?

М.С. Роговин мен Г.В. Залевскийдің (Роговин .М.С , Залевский .Г.В 1988 ) жұмыстарында

жоғарғы классификация қарастырылады яғни жəнеде өзіндік ұсыныстар .Бұл авторлардың

көз қарасы бойынша , əдістеме – бұл өзін – өзі тану кезіндегі объекті жəне субъекті

процесс ұғымы.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1.Экспериментальды таңдау дегеніміз не?

2.Реальды жəне идеалды эксперименттер қалай жүзеге асады?

3.Реалды эксперимент жəне толық сəйкестік эксперименті дегеніміз не?






№9 Дəріс. Тақырып:психологиялық экспериментті жоспарлау. 1.Экспериментальды жоспарлар.

2. Зеррттеушіге арналған эксперимент жоспары.

3. Квазиэкспериментальды жоспарлар

Мақсаты: Эксперименталды жоспарлар, зерттеушіге арналған эксперимент жоспарын

құрастыра білуге үйрету, квазиэксперименталды жоспарды талдау. Дəрістің мазмұны: Экспериментальды зерттеудегі “шынайы” жоспар өзгелерден мына негізгі белгілер

бойынша ажыратылады:

1) Эквивалентті топ жасаудағы бір стратегияны қолдау, бұл – рандмизация.

2) Минимум ретінде экспериментальды бір бақылау тобының болуы.

3) Тестілеу экспериментін аяқтау жəне топ əрекетін салыстыру, топтан алынған (х1)

экспериментальды əсер етуді жəне алынбаған əсер ету (х0).

Жоспардың классикалық нұсқасы 2 тəуелсіз топқа арналған жоспар болып табылады.

Психологияда экспериментті жоспарлау ХХ ғ. 1 онжылдығында қолданыла бастады.

Бұл жоспардың үш негізгі нұсқасы бар.

1. Экспериментальды топ RXO

2. Бақылау тобы R O2

Мұндағы: R-рандализация, Х-əсер ету, О1-бірінші топты тестілеу, О2-екінші топты

тестілеу.

1). 2-рандализацияланған топқа əсер етуден кейін тестілеу үшін жоспар. Оның авторы –

атақты биолог жəне статистик Р.А.Фишер.

Экспериментальды жəне бақылау топтарының тепе-теңдігі бұл жоспарды қажетті

шартты қолдану болып табылады. Топтың эквиваленттілігіне жету үшін рандализация

процедурасы қолданылады. Бұл жоспар зерттелушіге алдын ала тесті өткізу қажет жəне

мүмкін болмаған жағдайда қолданылады. Егер рандализация сапалы өткізілсе, онда бұл

жоспар ең жақсы болады

Егер əсер етудің 1 дəрежесін қолдану қажет болмаса, онда жоспар бірнеше

экспериментальды топқа жəне 1-бақылау тобына қолданылады. Егер бір қосымша

айналымның əсер етуін бақылау қажет болса , онда жоспар 2 бақылау тобымен 1-

экспериментальды топқа қолданылады.

2 рандализацияланған топқа əсер етуден кейін тестілеу жоспарын қолдану ішкі

валидтілікті емес негізіндегі көздерді бақылау жүзеге асырылады. Рандализация - мүмкін

болатындардың ішіндегі ең жақсы процедура , бірақ таңдаудың дұрыстығына абсолютті

кепілдеме бермейді.

Рандализация қорытындысына күмəнданса, онда алдын-ала тестілеу жоспары


2). 2-рандализацияланған топқа алдын ала жəне қорытынды тестілеу үшін жоспар.

1. Экспериментальды топ R O1 X O2

2. Бақылау тобы R O3 O4

Алдын ала тестілеу жоспары психологтарда қарапайым қолданылыды. Биологтар

рандализация процедурасына үлкен сенім артады. Психолог əрбір адамның өзгелерден

ерекше жəне өздеріне тəн мінездері бар екенін жақсы біледі, тест арқылы бұл өзгешелікті

саналы түрде, рандализациядағы механикалық прцедурасы арқылы анықтауға болады.

Бірақ психологиялық зерттеулердің көптеген гипотезасы, негізінен даму психологиясы

аймағында индивидтің қасиетіндегі белгілі бір өзгерісі сыртқы фактордың əсеріне

байланысты деген болжам айтылады. Сондықтан “тест-əсер ету-ретест” жоспарын

рандализация жəне бақылау тобына қолдану өте көп таралған.

Сыртқы валидтілікті бақылау үшін 1949 жылы құрылған Р.Л.Соломон жоспары

қолданылды.

3). Соломон жоспары 4 топқа эксперимент жүргізгенде қолданылады.

1. Эксперимент 1: R O1 X O2

2. Бақылау 1: R O3 O4

3. Эксперимент 2: R X O5

4. Бақылау 2: R O6

Жоспар 2 экспериментальды жəне 2 бақылау тобына зерттеу жүргізгенде қолданылады,

бұл мультитопты болып табылады (2х2 типі). Соломон жоспары бұрын қарастырған 2

жоспарды біріктіреді. 1-сі алдын ала тестілеу жүргізілмесе, 2-сі “тест-əсер ету-ретест”.

“Бірінші бөлім” жоспар көмегімен 1-тестілеу əсер ету тиімділігін бақылау жəне

экспериментальды əсер ету.

2.Бір тəуелсіз айнымалы жəне бірнеше топтар үшін жоспар.

Кейде 2 топты салыстырғанда экпериментальды гипотезаны растау жеткіліксіз.

Мұндай проблема 2 жағдайда пайда болады: а) сыртқы айнымалыны бақылау қажет

болғанда, в) сандық байланыс пен 2 айнымалы арасындағы айқындылау қажет болса.

Сыртқы айналысты бақылау үшін əртүрлі факторлы экспериментальды жоспардың

нұсқасын қолданады. 2 айнымалы арасындағы сандық байланысты анықтау “дəл”

экспериментальды гипотезаны тексеру кезінде қажет болды . 2 топ қатысқан

экспериментте тəуелсіз жəне тəуелді айнымалылық арасындағы себепті факт байланысын

қондыруға болады. Бірақ 2 нүкте арасына шексіз көп қисық нүктені келтіруге болады. 2

айнымалы арасында сызықты байланыстың бар екеніне көз жеткізу үшін, 3 нүкте бөлу

керек, яғни тəуелсіз айналымның 3 дəрежесіне сəйкес келетін. Сонымен қатар,

экспериментатор бірнеше рандализацияланған топты бөлу керек , оларға əртүрлі

экспериментальды шарт қою қажет. Қарапайым нұсқа 3 топқа жəне 3 дəрежені тəуелсіз

айнымалылық жоспары болып табылады.

Эксперимент 1:R X1 O1

Эксперимент 2 :R X2 O2

Бақылау : R O3

Бақылау тобы – бұл 3-экспериментальды топ, оның айнымалылық дəрежесі: х=0.

Бұл жоспарды жүзеге асыруда тек тəуелсіз айнымалының 1 дəрежесінің санына сəйкес

келеді.

Қарапайым «жүйелі экспериментальды жоспар» қазіргі экспериментальды зерттеуде

сирек қолданылады.

3.Факторлы эксперимент айнымалық арасындағы күрделі гипотезаны тексеру қажет

болғанда қолданылады.тең гипотезаның жалпы түрі: «егер А1, А2, . . . Аn, онда В».

Мұндай гипотеза кешенді, комбинирофты деп аталады. Бұнда тəуелсіз айнымалық

арасында əртүрлі қатынас болуы мүмкін: коньюнкция, дизьюнкция, сызықты тəуелсіздік,

аддитивті немесе мультипликатты жəне т.б. Факторлы эксперимент көп өлшемді зерттеу

жеке жағдайы болып табылады, факторлы экспериментте ереже бойынша бір уақытта

гипотезаның 2 типі тексеріледі:

1. əрбір тəуелсіз айнымалыққа бөлек əсер ету гипотезасы.

2. айнымалықтардың өзара əрекет гипотезасы, тəуелсіз айнымалының өзгеге əсер ету

эффектісі.

Факторлы эксперимент факторлы жоспар бойынша құрылады. Эксперименттің факторлы

жоспарында тəуелсіз айнымалының барлық дəрежесі бір-бірімен тең келу керек.

Қазіргі кезде факторлы жоспар психологияда қолданылады, 2 айнымалық арасындағы

қарапайым байланыс онда мүлдем кездеспейді.

Факторлы жоспардың көптеген нұсқалары бар. Оның жиі қолданылатыны 2 тəуелсіз

айнымалық пен 2 дережелі 2х2 типіне арналған факторлы жоспар қолданылады. 2х2

жоспары 2 тəуелсіз айнымалықтың 1 тəуелдіге əсерету тиімділігін анықтау үшін

қолданылады. Экспериментатор айнымалы мен дəреже байланысын монипуляция

жасайды.

2-ші айнымалылық


Бар жоқ

бар

1

2

жоқ

3

4

Сонымен қатар факторлы жоспардың өзге де версиясы сирек қолданылады, соның

ішінде 3х2 немесе 3х3. 3х2 жоспары 1 тəуелді айнымалыққа 1 тəуелсіз айнымалықтан

байланыс түрін қондыру қажет болғанда, ал 1 тəуелсіз айнымалықтан дихоталикалық

параметр ұсынылған. 1-ші тəуелсіз айнымалық жай жүйеленгенде: бақылаушы бар,

бақылаушы жоқ. 2-ші тəуелсіз айнымалық – тапсырманың қиындық дəрежесі. Бұл

жағдайда біз 3х2 жоспарларын аламыз.



оңай орташа қиын

Бақылаушы бар 1 2 3

Бақылаушы жоқ 4 5 6

3х3 жоспары егер 2 тəуелсіз айнымалы тəуелсізде қолданылатын жағдайда. Бұл жоспар

тапсырманың əртүрлі қиындықта сəтті орындалғанын анықтайды.

Тақырыптың қиындық

дəрежесі

Стимуляция интенсивтілігі

Төмен Орташа Жоғары

Төмен 1 2 3

орташа 4 5 6

жоғары 7 8 9

Ротационды жоспар «латын квадраты» əдісі бойынша құрастырылады, бірақ жоғарыда

қарастырылғандардан айырмашылығы, жол бойынша зерттелуші тобы бейнеленген, ал

бағанда – 1-ші тəуелсіз айнымалының əсер ету дəрежесі, кесте де – 2 тəуелсіз

айнымалықтың əсер ету дəрежесі бейнеленген.

Топ

1-ші айнымалы дəрежесі

А

Х1 Х2 Х3

У1 У2 У3

В У2 У3 У1

С У3 У1 У2

Ротационды жоспардағы баған бойынша суммасы əртүрлі мəндегі 1 тəуелсіз

айнымалықтың эффект дəрежесін көрсетеді, ал жолдағы сумма топ арасындағы

айырмашылықты сипаттау қажет. Егер топ сəтті рандолизацияланса, онда топаралық

өзгешілік болмау қажет. Егер топ құрамы қосымша айнымалық болып табылса, онда оны

бақылау мүмкіндігі туады.

Экспериментальды жоспардың əртүрлі нұсқасына қорытынды келтере отырып, оны

былай жіктейміз.

Экспериментальды жоспар мына негіздер бойынша ерекшеленеді:

1. тəуелсіз айнымалық саны- біреу немесе көп. Олардың санына байланысты

қарапайым немесе факторлы жоспар қолданылады.

2. тəуелсіз айнымалық дəрежесінің саны- 2 дəрежеліде сапалы байланысты қондыру

болса, 3 жəне одан да көп – сандық байланыс.

3. кім əсер етуді алады. Егер «əрбір топта - өз комбинациясы» схемасы қолданылса,

онда топаралық жоспар болады. Егер «барлық топ – барлық əсер ету» схемасы

қолданылса, онда ротационды жоспар. Готтскандер оны кросс- индивидуальды салыстыру

деп атады.

Экспериментті жоспарлау схемасын гомогенді немесе гетерогенді болуы мүмкін.

4. 1 зерттелушіге арналған эксперимент жоспары. Психологияда таңдау эксперименті. Экспериментальды зерттеудің топқа таралуы атақты

биолог жəне математик Р.А.Фишердің экспериментті жоспарлау жəне олардың

қорытындысын өңдеу теориясын жасағаннан кейін танымал болды. Бірақ психологияда

экспериментті таңдауды зерттеуді жоспарлау теориясының пайда болғанына дейін ұзақ

қолданылады. Алғашқы экспериментальды зерттеу 1 зерттелушінің қатысуымен өткізілді

– ол экспериментатордың өзі немесе оның ассистенті болды. 1913 жылы өткізілген 1

зерттелушіге классикалық экспериментальды зерттеу Г.Эббингауз жұмысы болды. Көп

жағдайда 1 зерттелушіге жүргізілетін зерттеу əдістемесін 1970 – 1980 жылдары көптеген

авторлар жасаған: А.Кездан, Т.Кратохвилл, Б.Ф.Скиннер, Ф.Дж.Мак Гиган жəне т.б.

Экспериментте артефактінің 2 көзі бөлінеді: А.Жоспарлау стратегиясындағы қате жəне

зерттеуді өткізу. В.индивидуальды айырмашылық.

Оқыту психологияда критерийлерді ауыстыру əдісінде немесе «критерий өңдеу жоспары»

қолданылады. Бұнда əсердің өсуіне зерттелушінің жауабы тіркеледі. əрекет параметрінің

өсуі тіркеледі жəне келесі əсер зерттелушінің берілген деңгейден шығуынан кейін ғана

жасалады. Орындау деңгейі тұрақталғаннан кейін зерттелушіге əсердің келесі градациясы

беріледі. Сəтті өткен эксперимент қисығы аяқпен тапталған баспалдаққа ұқсайды, онда

баспаның басталуы əсердің бастапқы деңгейімен, ал оның соңы зерттелушінің келесі

критерийге шығуымен сəйкес келеді. А – В – В – А жоспары бұл əсерлердің бірізділігінің

инверсиясы. Бірізділік эффектілері алдыңғы əсердің кейінгі əсерге əсер етуімен

байланысты. Ауысу жағымды, жағымсыз жəне симметриялы, ассиметриялы болады. А – В

– В – А бірізділігі позиционды тұрақты схема болып табылады. Готтсданкер айтқандай, А

жəне В айнымалының əсері ерте жəне кейінгі ауысудың эффектілерімен негізделеді.

əсерлер бірізділігінің кездейсоқтығы тапсырмаларды рандолизациялау жолымен іске

асады. Оны көп тексеруді талап ететін экспериментте қолданады.

Бір зерттелушіге арналған жоспардың түрлі нұсқалары туралы Барлоу жəне Херсен

«экспериментальные планы для единичных случаев» монографиясында жазылған.

Аналогиялық схема мəліметтерді интерпретациялауда қолданылады. РАН психология

институтында Дрынков қарапайым жасанды ұғымдарды қалыптастыру процесін зерттеді.

Оның ойынша, оқудың бастапқы деңгейін қатысты индивидуальды көрсеткіштің нормасы

жəне критетийге жету барлық зерттелушіге бірдей, уақытқа тəуелді, функциональды

сəттілікті алуға мүмкүндік береді.

Бір ғана зерттелуші қатынасатын эксперимент ерекшіліктерін қарастырайық. Бұндай

эксперименттің нəтижесі экспериментатордың болжамына жəне оның зерттелушімен

қарым-қатынасына байланысты. əсердің бірізділігі байқалған кезде экспериментатор

өзінің саналы жəне санасыз əрекеті арқылы зерттелушіде болжамды дəлелдейтін əрекет

тудыруы мүмкін. Сондықтан бұндай зерттеуде «соқыр тəжірибелерді» қолдану

ұсынылады. «Соқыр тəжірибеде» экспериментатор соңғы плацебо эффекттің жəне қашан

əсердің болатынын біледі, ал зерттелуші одан беймəлім. Бір зерттелуші қатысатын

эксперименттер психофизиологияда, психофизикада, когнитивті психологияда маңызды

роль атқарады.

3.Экспериментке дейінгі жəне квазиэкспериментальды жоспарлар. Экспериментке дейінгі жəне квазиэкспериментальды жоспарлар арасында

айырмашылықтар бар. Экспериментке деінгі жоспарлар психологиялық ғылымның

бұрынғы рудименттері болып табылады. Ал квазиэкспериментальды жоспарлар бүгінгі

күннің жəне көптеген зерттеушілердің ойынша ертеңгі күннің атрибуты.

Экспериментке дейінгі жоспарлар бұл классикалық зерттеуге қойылатын талаптарды

қабылдамайтын жəне белгілі схемамен жүргізілетін зерттеу. Себеп – бұл талаптарды

білмеу.

Квазиэкпериментальды жоспарлар эмпирикалық зерттеулер жүргізудегі өмір

шындықтарын тіркеу амалы. өмір шарттары жəне экспериментатордың практикалық

тапсырмалары көбіне «шынайы эксперимент» жоспарларын жəне сыртқы

айнымалықтарды бақылау схемаларын қолдануға мүмкіндік бермейді.

Квазиэксперимент тек қолданбалы проблемаларды ғана шешуге емес сонымен қатар

ғылыми зерттеуді жүргізуде қолданылады. Классикалық еңбектің авторлары Кокс пен

Кэмпбелл квазиэкпериментальды жоспарлаудың негізгі теоритикалық принциптерін

қалыптастырды. Квазиэкспериментальды жоспар одан да артық жоспар қолдануға

болмайтын кезде қолданылады. Экспериментке дейінгі жоспарлар иллюстрациялар

ретінде қолданылады. Ғылыми зерттеулер практикасында мүмкіндік болғанша оларды

қолданбаған жөн.

Экспериментке дейінгі жоспарлар. Кэмпбел экспериментке дейін жоспардың 3 түрін көрсетеді. Олардың екеуін Макгиган

квазиэкспериментальды жоспарға жатқызады.

Экспериментке дейінгі жоспарға : а) бір рет болатын жағдайды зерттеу ; б) бір топты

алдын ала жəне қорытынды тестілеу жоспары; в) статистикалық топтарды салыстыру.

Бір рет болатын жағдайды зерттеу өткен салаға жатады Х0 оспары бойынша əсерге тап

болғанбір топқа тест жүгізіледі. Сыртқы жəне тəуелсіз айнымалылықтарда бақылау

жүрмейді. Бұндай «зерттеуді» салыстыруға ешқандай материал болмайды. Бұл зерттеулер

нəтижені күнделікті шындықпен сəйкестендіру үшін ғылыми қызметтің алғашқы

этаптарында қолданылады.

Бір топты алдын ала жəне қорытынды тестілеу жоспары көбіне социологиялық,

социологиялық психологиялық зерттеулерде (О1ХО2) қолданылады. Бұнда соңғы таңдау

болмайды, сондықтан тестілеу кезінде тіркелетін тəуелді айнымалының өзгеруі тəуелсіз

айнымалының өзгеруінен туады деп айтуға болмайды. Тестілеу эффектісі бұл өткен келесі

зерттеуге əсері. Артефактілердің көзі бұл да – бұл жоспармен бақыланбайтын сыртқы

айнымалылар.

Экспериментке дейінгі жоспарлау 3 нұсқасы бұл статистикалық топтарды салыстыру.

Х О1

О2

Бұл жоспар көмегімен зерттелушіге фондық əсерді жəне басқа сыртқы айнымалылардың

əсерін анықтауға болғанмен, табиғи дамудың эффектісі алынбайды, себебі

зерттелушілердің бастапқы жағдайымен олардың қазіргі күйін салыстыратын материал

жоқ.

Бақылау жəне экспериментальды топтардың нəтижелерін салыстыру үшін Стьюденттің

t – критерийі қолданылады. Есте сақтаған жөн: тестілеу нəтижесіндегі айнымалықтар

экспериментальды əсерден емес. Топ құрамының айырмашылығымен де негізделуі

мүмкін. Егер экспериментальды əсерді алып тастайтын болсақ, бұл жоспар

корреляциялық зерттеулерде қолданылады, бірақ оны 2 айнымалы арасындағы себепті

байланыс туралы гипотезаны тексеру мақсатында қолданбаған жөн.

Квазиэкспериментальды жоспарлар.

Т.Д.Кук жəне Д.М Кэмпбелл психологиялық зерттеуде квазиэкспериментальды

жоспарларды қолданудың теоритикалық негізін жасады. Квазиэкспериментальды

жоспардың 2 түрі болада: А.Эквивалентті емес топтарға арналған жоспарлар.

В.Дискретті уақытша сериялардың жоспарлары.

2 айнымалы арасындағы себепті тəелділікті анықтауға бағытталған кез келген зерттеу –

квазиэксперимент болып табылады.

Егер экспериментальды психолоия квазиэкспериментальды зерттеудің қатаң

анықтамалары қолданса, бір зерттелуші қатынасатын экспериментті квазиэкспериментке

жатқызуға болады. Сонымен қатар уақытша сирияның квазиэкспериментальды

жоспарлары экспериментке дейінгі жоспардың модификациясы болып табылады.

Кэмпбелл топтарды таңдаудың 2 нұсқасын көрсетеді. 1-ші жағдайда эксперимент

процедурасына қатысты табиғи топтар зерттеуге қатынасады. Сондықтан топ құрамының

эффектісі болуы мүмкін, бірақ ол онша маңызды емес. 2-ші жағдайда экспериментальды

топ ерікті қатысушылардан құралады, ал бақыланушы топты өзге тəсілдермен

жинақтайды. Бұнда топ құрамының факторы экспериментальды жəне бақыланушы

топтың нəтижелеріндегі айырмашылыққа шешуші əсер етуі мүмкін.

Эквивалентті емес топтарға арналған квазиэкспериментальды жоспардың басқа көптеген

варианттары бар: «құрама жоспарлар», алдын ала жəне қорытынды тестілеуге арналған

шешуші таңдаулары бар жоспарлар жəне т.б. Кэмпбеллдің «Əлеуметтік психологиядағы

жəне қолданбалы зерттеудегі эксперимент модельдері» деген монографиясында

квазиэкспериментальды жоспарлау туралы көп мəлімет бар.

Квазиэксперимент фондық əсерлер факторын бақылауға мүмкіндік береді. Көбіне бұл

жоспарларды балабақшада, мектептерде, клиникаларда немесе өндірісте табиғи

топтардың қатысуымен эксперимент жүргізетін зерттеушілерге қолдану ұсынылады. Оны

бақылаушы таңдауы бар қалыптастырушы эксперимент деп атауға болады. Бұл жоспарды

іске асыру қиын, бірақ егер топтарды рандолизациялайтын болсақ, ол табиғи

қалыптастырушы экспериментке айналады.

Ex – post – fakto жоспары. Психологияда, əлеуметтануда, педагогикада жəне нейропсихологияда клиникалық

психологияда көбіне қолданатын тағы бір эксперимнт. əлеуметтік зерттеулерде оны

көбіне 1930-40 жылдарда қолданған. Сол уақытта əлеуметтанушы Ф.С. Чейз бұл əдістің

атауын енгізіп, мəліметтерді талдау схемаларын жасады. əлеуметтануда жəне

педагогикада оны қолдану стратегиясы мынадай – экспериментатор зерттелушəге өзі əсер

етпейді. əсер ретінде олардың өміріндегі жағдайлар бола алады. əсер алған зерттелушілер

тобы жəне алмаған топ таңдалады.

Топтың эквиваленттілігі рандолизация арқылы жүзеге асады. Бұл жоспар көптеген

қазіргі таңдағы зерттеуде іске асырылады. Адам денсаулығына жəне өміріне қауіп

төндіретін ситуацияларға түскен кезде, оларда пайда болатын посттравматикалық стресті

зерттеу үйреншікті болып табылады.

Популяцияға травматикалық факторлардың əсерінің эффектісі жоғарылайды.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1.Экспериментальды жоспарлар дегеніміз не?

2. Зеррттеушіге арналған эксперимент жоспары қалай жасалады?

3. Квазиэкспериментальды жоспарлар қалай жасалады?






№10 Дəріс. Тақырып:Эксперименталды зерттеуді ұйымдастыру жəне жүргізу. 1.Экспериментальды зерттеуді ұйымдастыру жəне жүргізу.

2. экспериментальды таңдау.

3. Экспериментальды айнымалылық жəне оны бақылау тəсілі.

Мақсаты: Экспериментальды зерттеуді ұйымдастыру жəне жүргізу, экспериментальды

таңдау, экспериментальды айнымалылық жəне оны бақылау тəсілі жөніндегі білімдермен

қаруландыру. Дəрістің мазмұны: 1.Эмпирикалық материал алу үшін қолданылатын барлық əдістерді активті жəне

пассивті деп бөлуге болады. Активті зерттеу əдісіне лабораториялық эксперимент жəне

оның түрлі модификациялары, квазиэксперимент жатады. Пассивті зерттеу əдісіне-

бақылау, клиникалық əдіс, еңбек өнімділігін талдау əдісі, өлшеу жəне корреляциялық

зерттеулер, ақпарат жинау əдістері, архивтік зерттеу жəне т.б жатады. 1- топтағы əдістерді

қолдана отырып, зерттеуші обьектке əсер ете отырып, құбылысты немесе процесті

белсенді етеді. 2-ші топтағы əдістерді қолдана отырып, зерттеуші табиғи процестің өтуін

қадағалап отырады. Зерттеуші əрекеттерін белгілі құрал қолдану арқылы (сауалнама, тест

жəне т.б) тіркеп отырады. Ал зерттеуші əсер ету үшін əңгімені қолдануды немесе

лабораториялық экспериментте зерттеу тəсілдерінің көмегімен зерттеушінің əрекеттерін

ұйымдастыра алады. Бұл- психологиялық эмпирикалық əдістің екінші «өлшемі» болып

табылады. Сонымен қатар 3-ші де өлшем болады. Зерттеуші зерттеу кезінде ғылыми

тұрғыны немесе «түсіну əдістерін», яғни зерттелушінің əрекетін, оның ішкі дүниесін

немесе оның психикалық моделін эмпатия жолымен қорытындылау. Эксперимент барысында жəне өлшеу барысында зерттелуші тапсырмаларды белсенді

орындайды, ал бақылау мен сауалнама кезінде оған ешқандай тапсырма берілмесе, ол

өзін күрделі жағдайдай ұстайды.

Сонымен қатар тағы бір маңызды критерий бар.(ол зерттеуді ұйымдастыру əдісін 2

үлкен топқа бөледі). Бұл əдістің идеалды зерттеулердің белгілеріне сəйкес келуі. Бұл

критерий бойынша зерттеуді у ұйымдастыру əдістері былай:

1. экпериментальды зерттеу. жүйелік бақылау немесе корреляциялық зерттеу. Олардың

ерекшелігі онда зерттеуші сыртқы айнымалықтарды бақылай отырып, негізгі

айнымалының арасындағы корреляциялық байланыстарды орнатуға тырысады. Бұл үшін

ол зерттелуші индивидтерінің тобын таңдайды жəне өзінің əрекеттерін жоспарлайды.

2. табиғи экперимент жəне бақылау, əңгіме, клиникалық əдіс жəне т.б. Бұлар адам

əрекетінің ерекшелігің анықтау үшін қолданылады. Сонымен қатар олар эмпирикалық

жалпылаудың жəне индуктивті гипотезалар шығарудың көздері болып табылады.

Айнымалықтарды бақылаудың тəсілдері жүйелі түрде қолданылмайды, мəліметтерді

тіркеудің техникаларын қолдануға болады. (бақылау карталары, аудио жəне видео

аппараттары, тесттер жəне т.б)

3. квази эксперимент. Табиғи зерттеу əдістері мен айнымалықтарды бақылау жүретін

адамдар арасындағы эксперимент. Оны көбіне жүйелік бақылауға ұқсатады, онда

эксперименттер зерттелуші обьектке əсер етпейді. Бірақ бұл пікір расталмаған. Кейбір

кезде табиғи зерттеуде əсер ету зерттелушіден тəуелсіз табиғи жағдайларда жүретіні

анықталды, бірақ бұл жағдайда біз эксперимент пен бақылау арасында орын алатын

зерттеу əдістерін аламыз. Квазиэкспериментте идеалды экспериментті бейленейтін

схеманы жүзеге асыру мүмкін емес, бірақ бұл қатынастар ерекше квазиэкспериментальды

жоспарларды қолданумен ауыстырылады.

Дəстүрге сəйкес экспериментальды зерттеулер барлығы экспериментальды емес

əдістерге қарсы қойылады.

Осылайша, Ф.Дж.Мактиган экспериментальды əдістерді келесіге қарсы қояды:

1. классикалық клиникалық əдіске

2. табиғи бақылауға

3. сауалнамаға

4. архивтік зерттеулерге

5. корреляциялық байланыс орнатуға

6. квазиэкспериментке

М.В.Мэтлин экспериметке қарсы қоймаған əдістің мына тізімін көрсетті:

1. табиғи бақылау

2. сауалнама

3. корреляциялық зерттеу

4. архивтік зерттеу

5. белгілі бір жағдайды зерттеу

Н.Козби экспериментке корреляциялық əдісті жəне экспериментке дейінгі əдісті

(сауалнама, далалық бақылау, далалық эксперимент) қарсы қояды. Ол əрекетті өлшеу

əдісін (архивтік жəне тестілеу, өзіндік сұрау) бөліп қарастырады.

Психологияда экспериментальды зерттеу экспериментатордың тəуелсіз

айнымалықтарды белсенді өзгертуімен ерекшеленеді. Экспериментальды зерттеу бір

нұсқасы бұл зерттелуші топтардың болуы. Эспериментальды емес зерттеулерде негізгі

жəне бақылаушы барлығы топтар бірдей болады, сондықтан олар салыстырылады.

Формальды негіз бойынша экспериментальды зерттеу бірнеше типтерге бөлінеді. Олар:

эксплотаторлық эксперимент жəне дəлелдеуші эксперимент. Олардың айырмашылығы

проблеманың зертелу деңгейіне жəне тəуелді, тəуелсіз айнымалықтар арасындағы

байланыс туралы білімнің болуына байланысты.

Эксплотаторлық эксперимент тəуелсіз жəне тəуелді айнымалықтар арасындағы себептік

байланыстардың болуын анықтау үшін қолданылады. Сондықтан эксплотаторлық зерттеу

А жəне В айнымалықтардың арасындағы себепті тəуелділіктің болуын немесе болмауын

тексеруге бағытталған.

Егер айырмашылықтар арасында сапалы байланыстың бары туралы ақпарат болса, онда

бұл байланыс түрі туралы гипотиза жасады. Онда зерттеуші дəлелдеуші конформаторлық

эксперимент жүргізу, ал бұнда тəуелді жəне тəуелсіз айырмашылықтар арасында болатын

функцияларды сандық байланыс түрі анықтайды.

Зерттеу алгоритмі:

1. А жəне В-ның сандық байланысы туралы гипотиза шығарылды.

2. Эксплораторлық эксперимент жүргізү.

3. Егер гипотиза дəлелденбесе, басқа сапалы гипотиза жасағандар, жаңа

эксплораторлық эксперимент жүргізіп, егер сапалы гипотиза дəлелденсе, онда сандық

функционалды гипотиза құрылады.

4. Дəлелдеуші эксперимент жүргізу.

5. Айналымдар арасындағы байланыс түрі туралы гипотиза қолданылады немесе

қолданылмайды.

Психологиялық зерттеу практикасында эксперименталды зерттеудің түрлерін сипаттау

үшін “критикалық эксперимент”, “пилотах. зерттеу” немесе “пилот. эксперимент”,

“далалық эксперимент” немесе “табиғи эксперимент” ұғымдары қолданылады.

Критикалық эксперимент барлық мүмкіндік белгісі гипотизасында уақытша тексеру үшін

қолданылады. Оның біреуін дəлелдеу, басқасын қабылдамау б.т. .....да критикалық

экспериментті құру тек жоспарлауды ғана емес сонымен қатар ғылыми теорияны өңдеудің

жоғары деңгейде жүруін талап етеді. Ал біздің ғылымда редуктивті, эмпириялық

жалпылаулар үстем болғандықтан зерттеушілер критикалық экспериментті сирек

қолданады.

«Пилотаждық зерттеу»термині I немесе эксперимент алдында жүргізуін зерттейтін

əдісті белгілеу үшін қолданнылады. Бұнда негізгі гипотеза, жоспар, зерттеу ұйымдастыру

тұрғылары қарастырады. Көбіне пилотажды үлкен экспериментальды зерттеу алдында

қаржылы жəне уақытты бос жібермес үшін жүргізу. Пилотажды зерттеу зерттелушінің аз

санына, қысқартылған жоспар бойынша сыртқы айнымалықтарды бақылаусыз жүргізіледі.

Пилотаж нəтижесінде алынатын мəліметтің сенімділігі өте кең емес, бірақ оны жүргізу

барысында гипотезаның шығарылуымен, зерттеу жоспарларымен жəне айнымалықтарды

бақылауда кететін қателіктерді болдырмауға болады.

Далалық зерттеу күнделікті өмірдегі реалды айнымалылар арасындағы байланыстарды

анықтау үшін жүргізіледі. Мысалы, баланың топтағы статусы мен оның ойындағы

құрдастарымен контактілерінің санының немесе оның ойын бөлмедегі алатын

территорияның арасындағы байланысты анықтау.

Психологияда экспериментальды зерттеу бірнеше туралы оның бір бөлігі міндетті, ал

бір бөлігі кейбір жағдайда болмауы мүмкін.

Психологиялық экспериментальдық зерттеудің негізгі кезеңдері:

1. кез- келген зерттеу оның тақырыптарын анықтаудан басталады. Тақырып

зерттеудің ауқымын, проблема шеңберін, пəнді, обьектті, əдістерді таңдауды шектейді.

Бірақ 1-ші кезең болып проблеманы алғашқы құру табылады.

Эмпирикалық зерттеу 2 негізгі жағдайда жүргізіледі:

- құбылыстың болуы туралы гипотезаны тексеру.

- Құбылыстың байланыстарының болуы туралы гипотезаны тексеру.

2. проблеманы құрудан кейін ғылыми əдебиетпен жұмыс кезінде басталады.

Қазіргі таңда зерттеуші үшін компьютерлік мəліметтер базасы, интернет немесе релком

жəне т.б., кітапханалар, арналған журналдар т.б. мүмкіндіктер бар.

Жұмыс психологиялық сөздерді базалық ұғымдарды анықтаудан басталады. Келесі

қадам бұл кітапхананың жүйелік каталогтар көмегімен библиография құрастыру. Зерттеу

тақырып публикациясымен алдын-ала танысу реферативті журналдар көмегімен жүзеге

асады.

Əдебиетпен жұмыстану нəтижесі бұл проблеманы нақтылай түсу, жаңа гипотезалау

жəне зерттеу экспериментальды жоспарлау идеяларының пайда болуы. Егер проблема

шешілмеген немесе теріс шешілсе жаңалық ашуға мүмкін емес болатындай көп зерттеген

болса, онда психолог зерттеуден бас тартуы мүмкін.

3. Келесі кезеңде гипотезаны нақтылау жəне айнымалықтарды анықтау жұмыстары

жүргізіледі. Проблеманы қою оған жауап берудің нұсқаоларын көрсетеді.

Экспериментальды гипотеза, теоритикалық гипотезаға қарағанда импликативті пікір

ретінде құрылуы тиіс: «егер ... онда...».

Психолог психикалық реалдықты емес зерттелушінің психиканы əсер ететін

ситуацияның сыртқы параметрлерін басқарады. Тəуелсіз айнымалыны тіркей отырып, ол

«модератор-айнымалы» жəне əрекет параметрлері арасында функциональды байланыс бар

екендігі анықталды. Тəуелсіз, тəуелді жəне «модератор-айнымалы» мен қатар сыртқы

айнымылылар да анықталыу тиіс.

4. зерттеуші оған мынадай мүмкіндіктер берілген экспериментальды құралды таңдауы

керек:

а) тəуелсіз айнымалыны басқаруға

б) тəуелді айнымалыны тіркеуге. Бұнда психологиялық эксперименттің нақты əдісі

айтылып отыр. Сонымен қатар эксперименттің өту жағдайлары сыртқы айнымалының

тəуелді айнымалыға əсер ету деңгеін сақтап отыруы қажет.

5. экспериментальды зерттеуді жоспарлау процедурасының орталық кезеңі болып

табылады. Алдымен сыртқы айнымалықтар туралы айнымалыларды жоспарлау сыртқы

жəне ішкі валидтілігін қамтамасыз ету үшін керек.

Келесі қадам экспериментальды жоспарлауды таңдау. Алдын ала жоспарлау қандай

болады. Бұл сұрақтың жауабы гипотезаға, айнымалылар санына зерттеу жүргізу

ситуацияларына байланысты. Уақыт пен ресурстар шектелген болса қарапайым

экспериментальды жоспарлар таңдалады. 1-ші тəуелсіз айнымалықтарды басқаруды талап

ететін қиын гипотезаларды тексеру үшін оларға сəйкес тереңдетілген жоспарлар


Зерттеуші экспериментті бір зерттелушінің өатысуымен жүргізе алады. Бұл жағдайда ол

жалғыз зерттелуші үшін жоспардың 1-ін қолданады. Егер зерттеуші топпен жұмыс

атқарса, онда ол экспериментальды жəне бақыланушы топтарда қолданылатын жоспарлар

қатарын таңдай алады. Қарапайым жоспар болып 2 топқа арналған жоспарлар табылады.

Бірнеше топтарға қолданылатын жоспарлар. Психологияда жиі қолданылатын өзге

нұсқа- бұл факторлы жоспар. Егер 2 немесе одан да көп тəуелсіз айнымалының тəуелдіге

əсерін анықтау талап етілгенде қолданылады. Қарапайым факторлы жоспардың 2х2 түрі

немесе 2х2х2 2 жəне 3 тəуелсіз айнымалыға сəйкес 2 дəрежелі градацияда қолдануды

болжайды.

Экспериментальды жоспардың одан да күрделі түрлері бар. Зерттеудегі процессуальды

жоспарлар классификациясының 2 айнымалыға байланысын Д.Кэмпбеил жасады. Оның

негізгісі: жай жоспар 2 топты алдын ала тестілеу үшін (тест-əсер ету-ретест). 2

рандолизировты топқа алдын ала тестілеу үшін қолданылатын жоспар (рандолизация-əсер

ету-тест) 4 топ үшін осы 2 жоспарды біріктіретін Соломон жоспары. Бұлар

эксперименттегі шын жоспарлар деп аталады. Егер эксперименттегі шын жоспарларды

жүзеге асыру мүмкін болмаса немесе қажет болмаса, зерттеуші квазиэкспериментальды

жоспарлардың біреуін қолданады.

6.Зерттелушіні топтарға іріктеу жəне бөлу эксперименталды жоспарға сай жүргізіледі.

Осы психологиялық зерттеудің объектісі болатын потенциалды зерттелушілер жиынтығы

популяция немесе жалпы жиынтық болып табылады.Көптеген адамдар немесе жануарлар ,

зерттеуге қатысатындар таңдау деп аталады. Эксперименталды таңдаудың құрамын

модельдеу жалпы жиынтығын көрсету қажет, экспериментте алынатын қорытындысы тек

таңдаудың өкілдеріне ғана емес, сонымен қатар барлық популяция мүшелеріне де

таратылады.

Популяцияны таңдау зеттеу мақсатына байланысты. Барлық потенциалды зерттеушілер

жынысымен, жасымен, əлеуметтік жағдайымен, білім деңгейімен , денсаулық жағдайымен

сипатталады. Сонымен қатар олар əртүрлі индивидуальды психологиялық ерекшеліктерді

меңгереді, мысалы интеллект деңгейінің əртүрлілігі, нейротизм , агрессивтілік. Таңдау

жалпы жиынтық болу үшін потенциалды зерттеушілер зерттеудің шынайы қатысушылары

болуы қажет. Рандализация техникасы жиынтықтың барлық өкілдеріне индекс беріледі ,

ал содан кейін топтарға кездейсоқ таңдау жүреді, экспериментке қатысу үшін қажетті

сандар беріледі. Бұл жағдайда үш топ болады:

1. Барлық жалпы жиынтық.

2. Таңдау жүргізген рандализация тобы.

3. Эксперименталды рандализировты таңдау.

Таңдауға деген бірден-бір талап – репрезентативтілік. Таңдау сапалы жəне сандық

жағынан жалпы жиынтықты, популяцияда болатын негізгі потенциалды зерттеушінің

негізгі типін көрсетуі қажет.

Зерттеушілер эксперименталды жəне бақылау топтарына дұрыс бөліну қажет, барлық

топтар эквивалентті болуы үшін.

1.экспериментті жүргізу адамнан тек қана білім мен дағдыны ғана емес, экспериментке

деген қабілеті де талап ететін зерттеудің жауапты бөлігі болып табылады. Кез келген ең

жақсы ой болса да, оны экспериментті жүргізу барысымен бұзуға болады. Эксперимент

барысында зерттеуші зерттелушімен əсерлесу процесін ұйымдастырады, нұсқау береді.

Кейде ол зерттелушіні эксперимент соңында əңгімеге шақырады.

Кез келген жағдайда эксперименттегі зерттелушінің əрекеттерінің қосымша белгілерін,

оның эмоциональды реакцияларын тіркеу қажет. Аяқтаушы маңызды кезде бұл

постэкспериментальды интервью. Эксперимент аяқталған соң зерттелушімен əңгіме

жүргізіп, оған зерттеуге қатысқаны үшін рахмет айту қажет.

2.зерттеудің келесі кезеңі – статистикалық өңдеу əдісін таңдау, оны жүргізу жəне

нəтижені интерпретациялау.

Көбіне мəліметтерді өңдеу əдістері экспериментті жоспарлау кезінде немесе одан да

ерте экспериментальды гипотезаны шығарған кезде таңдалады. Экспериментальды

гипотеза статистикалық болып ауысады.

Статистикалық бағалар бақыланушы жəне экспериментальды топтың нəтижесінің

ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы ақпарат береді.

қорытындылар жəне нəтижені интерпретациялау зерттеу циклін аяқтайды.

Экспериментальды зерттеу қорытындысы айнымалылар арасындағы тəуелділік туралы

гипотезаны дəлелдеу немесе жоққа шығару болып табылады.

Статистикалық гипотезаны дəлелдеу, бірақ экспериментальды гипотезаның қолданудың

шешуші, бірақ жалғыз аргументті емес. Зерттеуші өзінің қорытындысын өзге авторлардың

қорытындыларымен салыстырып, мəліметтер арасындағы өзгешіліктер мен ұқсастықтар

туралы гипотеза шығарады.

зерттеудің соңғы өнімі ғылыми есеп, мақала жазу, монография, ғылыми журнал

редакциясына хат жазу болып табылады.

Ғылыми жұмыс жазудың белгілі бір талабы болады, қорытындыны көрсетудегі

көрнекілеу жəне мазмұндық құрылымы.

Қорытынды шығару. Экспериментальды зерттеу белгілі бір схемада жасалады. Оның

өткізілуіндегі негізгі этаптар: мəселе қою жəне болжамды ұсыну, əдістеме құру,

аппаратура таңдау, зерттелушілерді таңдау, айнымалыларды бақылау үшін жоспар қүру,

эксперимент өткізу, қорытынды өңдеу жəне интерпретация жасау, ,ылыми есепті

дайындау.

Зерттеу аяқталды деп есептеледі, егер экспериментальды гипотеза тапсырылған сенімге

жеткен кезде, жетпеген кезде, ал зерттеу қорытындысы ғылыми қоғамға сай формада

көрсетілсе.

1. тест тиімділігі- экспериментальды əсер етудегі зертелушінің қабылдауына тестілеу

арқылы əсер етудің төмендеуі немесе жоғарылауы. Мысалы, оқушының білімін алдын ала

бақылау жаңа оқу материалына қызығушылығын жоғарылауы мүмкін. Генеральды

жиынтық алдын ала тестілеуде əсер етпейді, қорытынды оған репрезентативті емес болуы

мүмкін.

2. зерттеу жүргізудегі жағдай. Олар зерттелушінің экспериментке реакциясын

шақырады..

3. экспериментальды əсер етудің мазмұны мен таңдау факторларының өзара əрекеті.

Олардың ізі – артефакторлар.

4. экспериментальды əсер етудің интерференциясы. Зерттелушілер есі мен оұуын

меңгереді. Егер эксперимент бірнеше сериялардан тұрса, онда бірінші əсер ету олар үшін

із-түссіз болады жəне соңғы əсер етуден тиімділіктің пайда болғандығы айтылады.

Сыртқы валидтіліктің бұзылуының үлкен себебі психологиялық эксперименттің

ерекшеліктерімен байланысты, эксперименттегі психологиялық зерттеуге қатысатын

адамның ерекшелігі өзге жаратылыстану ғылымының мамандарымен жүзеге асады.

Тестілеу процедурасының өзара əрекеті мен экспериментальды əсер етудің мазмұнын

алғаш анықтаған 1949 жылы Р.Л.Соломон болып табылады. Оқушыларға жүргізілген

зерттеу бойынша алдын ала тестілеу оқудың тиімділігін төмендеткен. əлеуметтік

жағдайды зерттеу көрсеткендей алдын ала тестілеу жеке тұлғаға əсер еткен, ал Ховленд

экспериментінде керісінше фильмдердің əсер етуін сендіру əлсіз болған. «топ құрамының

өзара əсері мен əрекеті» экспериментке кездейсоқ қатысатын зертелушілерге байланысты.

Реакция 2 типті болуы мүмкін: өз еркімен келгендердің «өзара əрекетке душар болуына»

дайындық жəне бас тарту, экспериментке қатысушының негативті реакциясы. Зерттеуге

қатысуға тек интеллектуальды дарынды адамдар келісуі мүмкін.

Кэмбелмен келісе отырып, сыртқы валидтілік проблемасы эксперименттің

репрезентативтілігі ретінде шынайылыққа қатысты рұқсат етілмейді, индукция яғни

қарым-қатынас ешқашан толығымен обьективті болмайды.

Сыртқы валидтілік проблемасы эксперименттегі ситуацияның адеквадтылығы ретінде

оның «алғашқы бейне» өмірлік ситуациясы логикалық жəне математикалық əдістерге

рұқсат етілмейді: олар ситуацияны тұтас бейнелеу үшін барлық ғылыми психологиялық

білімнің жиынтығын талап етеді.

Экспериментальды таңдау. Зерттеу обьектісін таңдау – психолог алдында тұрған тəуелді жəне тəуелсіз

айнымалықтарды анықтағаннан кейінгі тапсырманы шешу. Қолданбалы зерттеуге

психолог еркіндігі обьект басынан анық болған кезде шектеледі. 1977 жылы Ярослав

университетіндегі психология жəне биология факультетінің болашақ студенттері,

əріптестер тобымен операторлардың кəсіби негізгі сапаларының құрылымын зерттеу

болды.

Зерттеу мақсаты таңдау жүйесінің жəне операторларды жетілген рекомендациянын

өндеу болады. Тандау құрамы Ярославтық барлық темір жол операторлары анықтады.

Бірақ қорытынды əртүрлі қалауы жұмыс істейтін операторларға таратылуы қажет.

Кей жағдайда психолог зерттеу мақсатына сəйкес келетін объектіні таңдауға еркі бар.

Психологикалық зерттеудің идеалды объектісі индивид немесе топ болуы мүмкін. Бірінші

жағдайда жалпы психологикалық экспериментті айтса, екінші жағдайда - əлеуметтік

психологикалық эксперимент. Бірақ нақты экспериментте тек реальды объект өз сипаты

бойынша идеальды объекттігі сəйкес келмеуі мүмкін, сонмен қатар оның қатысуы

бойынша алынған қорытынды да басқа объекттерде қолдауы қажет.

Эксперимент бір зерттеушіге немесе топқа өткізіледі əлеуметтік психологикада бұл 1

топ жəне көп топ – «топтағы топ» болады.

Эксперимент 1 зерттеушіге өткізіліді:

1.Зерттеу көлемі бойынша шексіз жəне көптеген эксперименттальды сыннан тұрса.

2.Зерттеуші – уникальды объект, мысалы, дарынды музыкант немесе шығармашылық

дарынды шахматшы.

3. Зерттелушіден зерттеу кезінде ерекше канпетенттілік талап етілсе.

4. Зерттеуді өзге зерттелушінің қатысуымен қайталап өткізу мүмкін емес. 1 зерттелушіге

өткізілетін экспериментте ерекше эксперименттальды жоспар құрылған кқбіне зерттеу

эксперименталдық топпен жүрді, мұнда зерттеу объектісі əртүрлі топшаларға бөлініп,

топтастырылады.

Дизайн эксперименттальдық топтың негізгі 4 түрімен көрсетіледі:

1.Нұсқауында зерттеу əртүрлі 2 топпен жүргізіледі. Түрлі шарт қойынатын

экспериментталдық топтар ғана колдайды.

2.Нұсқауында зерттеу 1 топпен ғана жүргізіледі. Олардың əрекеттері экспериментталдық

шарттарда жəне бақылау шартында үйретіледі. Бақылауды колдау мүмкіндігі болмағанда

тек экспериментталдық топтар ғана қолдайды.

3.«Жұпталған дизайн »əдісі арқылы топты құруға болады.

4.Нұсқау аралас болып табылады. Мұнда барлық топқа əртүрлі шарттар қойылады.

Сонымен, зерттелушіні таңдауды əртүрлі стратегиялар көмегімен жүзеге асады.

Топтарды құрудың 6 стратегиясы бар:

1.Рандомизация.

2.Жұптық бала таңдау.

3.Стратометрикалық таңдау.

4.Жақын модельдеу

5.Репрезентативті модельдеу.

6.Реальды топты тарту.

Топқа зерттелушіні тартудың 2 негізгі типі бар: а.таңдау, б. бөлу.

Бөлек проблема – экспериментталды таңдаудың саны.Мақсатқа жəне мүмкіңдікке

байланысты ол 1 зерттелушіден көптеген 1000 адамға дейін барады.

Бөлек топтағы зерттелуші саны (бақылау немесе экспериментталды) негізінен

экспериментталды зерттеушіде 1- 100 адамға дейін қатысады. Салыстыратын топ саны

кем дегенде 30-35 адам ұсынылады: корреляция коэфиценті 0,35-дан жоғары, бұл санда

зерттелуші мəні а=0,05-ге тең.

Экспериментталды айнымалық жəне оны бақылау тəсілі. Экспериментатор А жəне В құбылыстарының себептік байланысының гипотезасын

тексереді. «себептілік»ұғымы ғылымда ең күрделі түсінік болып табылады. 2 көріністің

арасындағы себептік байланыстың бірнеше эмпирикалық белгілері бар:

1 белгі: Себептің бөлінуі немесе зерттеудің сол уақытта немесе зерттеу себептінің алдын

алу болып табылады. Егер зерттеуші эксперимент барысын талдағаннан кейін зерттеу

объектісінен ешқандай əсерге ұшырамаған объектілерге қарағанда өзгеруі байқалады.

2 белгі: 2 айнымалылар арасындағы статистикалық байланыс. Тиісі айнымалықтық

өзгеруі жиі айнымалықтың өзгерумен жүзеге асуы керек.

Айнымалықтар арасында сызықтық корреляция байқалуы тиіс немесе сызықтық емес

корреляция байқалады. Корреляцияның болуы- себепті зерттеу байланыс жүйесін

қорытынға жеткіліксіз жағдай, өйткені ол кездейсоқ немесе шартталған 3-ші

айнымалылық арқылы болып табылуда болуы мүмкін.

3 белгі: себепті-зерттеу байланысы тіркенеді, егер экспериментталды процедура А жəне В

байланысының түсіндіру мүмкін шығарады, өзге барлық альтенативті себептінің В

құбылысының пайда болуын шығарады.

Құбылыс арасындағы себепті байланысының экспериментталды гипотезасы келесі

тексерулер арқылы жүзеге асады. Экспериментатор бастанатын себепті модельдейді, ол

эксперименттің əсері ретінде көрінеді, ал зерттеу объектісі жағдайдың өзгеруі ол қандай

да болмасын өлшеу құралының негізінде тіркеледі. Экспериментталды əсер тəуелсіз

айнымалының өзгеруінің себебі. Экспериментатор зерттелушіге түрлі деңгейдегі

дыбыстық сигналдар беру арқылы оның психикалық жағдайларын өзгертіп, ол

сигналдарды естиді немесе естімейді. Ал бұл түрлі моторлы жəне вербалды жауаптар

арқылы білінеді. (Мысалы, «ия»-«жоқ», «естимін», - « естімеймін»).

Экспериментталды жағдайдың інінкі айнымалығын экспериментатор бақылауы керек.

Ішкі айнымалығын арасында:

1. Жанама айнымалылар сенімсіз ақпараттын пайда болуына əкеледі (уақыт

факторлары, тапсырмалар факторлары, зерттелушінің жеке тұлғасы).

2. Зерттеу мен себеп арасындағы болып табылады зерттейтін қосымша айнымалы .

Жеке гипотезаны тексеруде қосымша айнымалының деңгейі шынайы зерттеу деңгейіне

сəйкес келуі керек.

Эксперименттің мəні экспериментатор тəуелсіз айнымалыны жүйеленгенде тəуелсіз

айнымалының өзгесін немесе ішкі айнымалыны бақылап отырады.

Зерттеушілер тəуелсіз айнымалының бірнеше түрлерін айырады: сапалы жəне сандық.

Тəуелді айнымалылар арасында базистер сақталады. Тəуелсіз айнымалыға əсер ететін

жалғыз тəуелді айнымалы.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1.Экспериментальды зерттеуді ұйымдастыру жəне жүргізу қалай жүзеге асады?

2. экспериментальды таңдау дегеніміз не?

3. Экспериментальды айнымалылық жəне оны бақылау тəсілі дегеніміз не?






№11 Дəріс. Тақырып: психологиялық эксперимент. Қарастырылатын сұрақтар: 1. Психологиялық эксперимент.

2. Анықтау.

3. Пилотажды, диогностикалық, қалыптастырушы эксперимент.

Мақсаты: Психологиялық эксперимент, оны анықтау, пилотажды, диагностикалық,

қалыптастырушы эксперимент жөнінде түсіндіру.

Дəрістің мазмұны: 1.Эксперимент – себеп – салдар байланыстарын қарастыру мақсатындағы зерттеу

əрекеті. Оның мəні мынада:

1.Зерттеуші зерттелетін құбылысты өзі тудырады жəне оған белсенді ықпал етеді.

2.Эксперимент зерттелетін құбылыс жағдайларын өзгерте алады.

3.Эксперимент нəтижелерді бірнеше рет шығара алады.

4.Эксперимент математикалық формулалар арқылы белгіленетін санды заңдылықтарды

орнатады.

Экспериментті ғылыми əрекет ретінде қарастырғанда қажетті зерттеу кезеңдері мен

міндеттерінің жүйесін белгілеуге болады:

І – зерттеудің теориялық кезеңі. Бұл кезеңде төмендегідей мəселелер шешіледі:

а) зерттеудің тақырыбы мен мəселесін айқындау,

ə) зерттеудің пəні мен объектісін анықтау.

б) зерттеудің міндеттері мен жорамалдарын анықтау.

Пəн зерттеулерінің шегін анықтау кезінде төмендегілерді ескеру керек: 1) зерттеудің

мақсаты мен міндеттерін; 2) зерттеу объектісін; 3) эксперименттің материалдық жəне

уақыт мүмкіншіліктерін; 4) жеке түсініктемелік теорияда көрсетілген мəселені ғылыми

өңдеудің нəтижелерін.

ІІ – зерттеудің əдістемелік кезеңі. Бұл кезеңде эксперименттің əдістемесі мен

эксрперименттік жоба жасалады. Эксперимент əдістемесі зерттеу тақырыбын

эксперименттік жағдайдың айналымалысы ретінде көрсетуі керек. Экспериментте екі

айнымалы болады: тəуелді жəне тəуелсіз.

2. Эксперимент жасаушы өзгертетін фактор тəуелсіз; өзгерісін тəуелсіз айнымалы

тудыратын фактор тəуелді айнымалы деп аталады.

Эксперимент жобасы мыналарды сипаттайды: 1) эксперимент бағдарламасын құруы; 2)

эксперименттік мəліметтерді өңдеудің математикалық жобасы.

ІІІ – эксперименттік кезең. Бұл кезеңде эксперименттік жағдайға, бақылауға,

эксперимент жүрісін басқаруға, сыналушының реакциясын өзгертуге байланысты

тəжірибелер тікелей жасалады.

ІV – аналитикалық кезең. Бұл кезеңде нəтижелерді сандық талдау, алынған айғақтарды

ғылыми жинақтау, жаңа ғылыми жорамалдарды жəне тəжірибелік нұсқауларды

қалыптастыру жүзеге асырылады.

Эксперимент психология əдісі ретінде психофихика мен психофизиология саласында

пайда болып, психологияда кең таралды. Эксперименттің қолданылуы қарапайым түйсік

үрдістерінен бастап жоғары психикалық үрдістерге дейін таралды. Эксперимент сипаты

да өзгерді: жеке физикалық тітіркендіргіш пен оған сəйкес психикалық үрдістің

қатынасын зерттеуден нақты объективтік жағдайлардағы психикалық үрдістердің

өздерінің жүру заңдылықтарын зерттеуге ауысты.

Эксперимент пен бақылау арасындағы аралықты білдіретін эксперименттің өзіндік бір

нұсқасы болып, орыс ғалымы А.ф. Лазурский ұсынған, табиғи эксперимент саналады.

Оның негізгі тенденциясы –зерттеулердің эксперименттігін жағдайдық ақиқатпен

қйылыстыру. Бұл əдістің мəні ынада. Зерттелетін əрекет жағдайларында эксперименттік

ықпал жасалады, ал əрекеттің өзі оның табиғи түрінде бақыланады. Психолдогиялық-

педогогикалық зерттеулердің мəселелерін шешетін табиғи экспериментті психологиялық-

педагогикалық эксперимент деп атайды.

3.Адам психологиясын өзгертетін жəне оған əсер ететін амал ретіндегі эксперимент,

қалыптастырушы эксперимент деп аталады. Қалыптастырушы эксперимент психикалық

жаңа құрылымдардың психологиялықпедагогикалық амалдардың қалыптасуының

жобасы мен моделінің мазмұныны жəне оларды қалыптастыру жолдарын болжайды.

Балалармен оқу танымдық жұмыс жасау үрдісі кезіндегі сəйкес психикалық жаңа

құрылымдардың шығу заңдылықтары мен шарттары зерттеледі. Қалыптастырушы

эксперименттің негізін салушылардың бірі В.В. Давыдов. Қалыптастырушы эксперимент

– балаларды оқыту мен тəрбиелеудің дамушы эксперименттік əдісі. Соынмен қатар ол

зерттелушіге зерттеушінің белсенді əсер етуі арқылы баланың психикасында өзгеріс

ендіру əдісі болып табылады. Ол эксперимент пайда болған құбылыстарды тізіп қана

қоймай арнайы ситуациялардың ұйымдастырылуы нəтижесінде заңдылықтарды ашып,

миханизмін, динамикасын, психологиялық даму тенденциясын, тұлғаның қалыптасуына

жағдай жасайды. Сондықтан да психологияда бұл эксперимент түрі жағдайды анықтауға,

принциптерді, баланың тұлғалық даму жолын анықтап оқу –тəрбие процеснің тиімді

əдістері арқылы жетілдіруді көздейді. Қалыптастырушы эксперименттің синонимі болып

тəрбиелеуші, үйретуші, генетикалық- моделдеуші, психиканы белсенді дамытушы,

жаңадан құрастырушы жатады.

Жеке адамның ұзақ уақыт бойынша бақылау ауру тарихы болып табылады.

Бұл жұмыс клиникалық медцина диагностика анықтауда психологиялық мəселені

жағдайында жүргізіледі. Бұл əдіс ауру тарихында психологиялық ид ауытқушылығы бар

жəне проблемалық ауру бар пациентардың орлардың өмір тарихы диогнозын анықтауда

жəне диогнозда психологиялық теорияны жүзеге асаырады.

Дəрігерлер ауруды өмірлерінде не болғанын анықтау олардың өткен өмірін еске түсіру

арқылы олардың жақсы танитын адамның таныстар арқылы автобиография жəне

география құжаттар кез-келген информация психологиялық тестілеу арқылы анықтаған

жағдай пайдаланады.

Дəрігер оның қазіргі жəне өткен өміріндегі өткен қиындықтар анықтау үшін қолданыды.

Ауру тарихын білу дəрігердің пациентпен жұмыс жасауда үлкен роль

атқарады.Клиникалық ойлау мақсаты жүзеге асады.

Мыс: Фрейдтік психодинамикалық теориясы жекелеген клиникалық жағдай

анықталады. Фрейд жəне олардың психоаналитик əріптестері жылдар бойынша терең

əртүрлі жағдайды зерттеді. Мыс: Ерте балалық шақты еске алу түс көру фантазия денелік

аурулар көреалмаушылық.

Фрейд клиникалық жағдай анықтағанда адамның жеке өмірін сонымен қатар теориялық

жағдай зерттеді. Осыған сəйкес Марл Роджерс адамның феномикалық зерттеуде

клиникалық ауру тарихына көп арқа сүйеді.

Мыс: 15 өлім жазасына кесілген адамның ауру тарихы алуға болады.

Олардың барлық кондидатуралары барлығы тəжірибе жасауға алынған.

Олардың бір таңғарларлық жағдай 15 адам барлығында миынан ауыр жарақат алғандығы

анықталды.

Гарвардтың психологиялық клиникасында Генер-мюри жүргізген топ адамдары

өмірінде жүргізген əдістерді көрсетті. Гарвардский персоналагия деп аталған тəжірибе ер

адамдармен колледж студенттер арасында жүргізді. Олардың мақсаты конфликті бағалау

жəне іс-əрекет анықтау болды.

Эксперимент əдісін жүргізу барасында себепті-ізденушілік қарым-қатынас байланысын

қалыптастыру басты тəсіл болып табылды. Сол себепті эксперимент

əдісін тұлғаны зерттеуде, ортақ сұрақты меңгеруде таптырмайтын стратегиялық əдіс

болып есептеледі. Эксперимент əдісін түсіну кілті жəне (айырма) олардың басты

айырмашылық клиникалық жағдайларды зерттеу арқылы жəне корреляциялық əдіс

мынадан көрінеді: біріншіден зерттеуші алғашқы сəттен бəрін меңгеріп алуы керек жəне

басқа керекті қызықтыратын əсерлерді байқау.

Тəуелсіз өзгеру- бұл жағдай зерттеуші жедел түрде өзгертуі оның өзгеруінің басқа

көріністе əсерін бағалау үшін

Тəуелділік өзгеру –бұл суьбектнің кез-келген тəртібін, бақылау немесе мөлшерлеу

тəуелсіз өзгеру іс-əрекетіне жауап ретінде əсере етеді.

Тəуелділік өзгеру, тəуелсіз өзгертудің функциясы болып табылады.

Эксперименталды əдістің логикасы қарапайым, іс жүзінде бұл процестің жүруі күрделі.

Жақсы ұйымдастырылған эксперимент көптеген факторларды есепке алып жүргізіледі,

алатын нəтежесінің дəлдігі мен ғылымилығы əсер етеді. Тəжірибе көрсеткендесі, барлық

өзгерулер мен жасалған жағдайлар біздің зерттеулерімізгн қандай да бір күшті əсер

береді. Эксперимент барысында бір қалыпты байланыс деңгейін сақтау керек.

Эксперимент əдісінің көп қолданылатын түрі обьектіні əртүрлі ( эксперимент) күтпеген

экспериментталды жағдайға енгізу немесе топқа қосу.

Күтпеген топқа болу – барлық обьект (тең мүмкін) кез-келген жағдайға немесе топқа

жүргізілетін эксперимент кезінде тең мүмкіндік беріледі. Бұл жағдайда зерттеуші

зерттеушінің барлық мінез-құлқын анық білетіне сенімді болуы керек, жүргізілетін

эксперименттің жүзеге асуы саған байланысты ( жақсы интелектісі т.б.) топқа болу

кезінде тең мүмкіндік беріледі.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1. Психологиялық эксперимент дегеніміз не?

2. анықтау қалай жүзеге асады?

3. Пилотажды, диогностикалық, қалыптастырушы эксперимент қалай жүреді?






№12 дəріс. Тақырып:Тəуелді жəне тəуелсіз айнымалылықтар. 1. Тəуелді айнымалылық.

2. Тəуелсіз айнымалылық.

3. Айнымалылықтардың арқатынасы.

4. Айнымалылықтарды бақылау.

Мақсаты: Тəуелді айнымалылық, тəуелсіз айнымалылық, айнымалылықтардың

арақатынасы, айнымалылықтарды бақылау жөніндегі білімдерді меңгерту

1.Экспериментатор екі құбылыстағы А жəне В себепті байланыстардың болжауын

тексереді. «Себептілік » түсінігі ғылымда күрделі құбылыс болып табылады. Екі

құбылыс байланысу себебінің эмперикалық белгілері бар. Бірінші белгі – себептің бөлінуі

. Ұқсас обьектімен салыстырғанда, егер зерттеуші эксперименттен кейін обьектідегі

өзгерісті байқаса, онда эксперимитатор объектінің эсперимент əркетінде өзгеруіне себеп

болды деп айта алады. Қолда бар əрекетті жəне объектілерді салыстыру қорытындыға

қажетті шартталған құбылыс. Екінші белгі – екі айнымалылық арасындағы

қолда бар деп статистикалық байланыстары. Бір айнымалылықтың өзгеруі екінші

айнымалылықтың өзгеруіне алып келеді. Басқаша айтсақ, екі

айнымалылықты сызықты корреляция немесе сызықтық емес корриляция бақылау

қажет.

Қолда бар корреляция нəтижесіндң себептілік байланыстардың шарттары жеткіліксіз,

яғни байланыс кездейсоқ немесе үшінші айнымалылықты шартталған болуы мүмкін.

Үшінші белгі себептіліксіз байланыс тірнеледі, егер эсперименталған процедура басқа

мүмкіндіктерді қосып, А жəне В байланыс түсіндірсе жəне басқа да альтернативті

себептердің В құбылысында шығару эсперименталдық əрекетте тіуелсіз айнымалылықтың

өзгеруі тəуелді, айнымалылықтың өзгеруіне себеп болады. Экспериметатор зертелуіне əр

түрлі алдыңдағы қатты сигналдар береді жəне ол оның психикалық жағдайын өзгертеді,

зерттелуінен сигналды естейді немесе естімейді, бұл əр түрлі материя немесе верболды

жауаптарға алып келеді («ия»,-«жоқ», «естіп тұрмын – естімей тұрмын»)

эксперименталдық жағдайдағы сыртқы айнымалылықтарды экспериментатор бақылау

қажет.

Сыртқы айнымалылыөтан мыналар бөлінеді: 1) кеспекті айнымалықтар,

систематикалық араласуды жалғастырып, сенімсіз мəліметке алып келеді. 2)Қосымша

айнымалылық себеп арасындағы байланыстарды білуге арналған.

Зертеушілер тəуелсіз айнымалылықтың əртүрлі өзгешілігін көрсетті олар сапалық жіне

сандық болады. Тəуелді айнымалылықтардың арасында базистікке бөлінеді. Базистік

айнымалылық – бұл жалғыс тəуелді айнымалылық, яғни тəуелсіз айнымалылыққа ісер

етеді.

2.Жетеуші тəуелсіз айнымалылықты алға түсіруге талпыну қажет. Экспериментте осы

шарт орындалса, онда оны жаңа эксперимент деп атайды. Бірақ экспериментке кірерде бір

айнымалылықты өзгертіп, сондықтан бірге басқа да қатарды өзгертеді. Бұл өзгеріс

экспериметатор əрекетінен болуы мүмкін жəне екі айнымалылық арасында шартталған

байланыс болуы мүмкін.

Эсперименталдық зерттеудегі ортақ мəселе ол тəуелсіз айнымалылықтың бөлінуі жəне

оның басқа да айнымалылықтардан бөлшектенуі.

Айнымалылық эспериментте тəуелсіз айнымалылық сапасы алға шығуы мүмкін:

1) Тапсырма мінездемесі.

2) Жағдайдың ерекшелігі

3) Зертелушінің басқару ерекшелігі

Тапсырма мəлемдемесі – бихевиоризм салты бойынша эксперимитатор стимулятордың

мінездемелерін өзгерте алады, бірақ оның басқаруында үлкен мүмкіндік бар.

Эскпиримитатор стимуляторда немесе тапсырма материалың өзгерте алады, зертеушінің

жауабының типін немесе бақылау шкаласын т.б. өзгерте алады. Ол интрукцияны оның

мақсатын өзгертуі мүмкін, яғни зерттеуші тапсырманың орындалуына жетуі үшін.

Эксперимитатор сондай-ақ зертелушіге тапсырманың шешілу амалын өзгертңп, оған

кедергілерді қоюы мүмкін жəне т.б.

Жағдайдың ерекшелуіне, яғни зертелушінің жасағаны эксперимиталды тапсырманың

құрамына кірмейтін айнымалылықтар жатады. Бұл мысалы орналасқан орындағы

температура, жағдай немесе сыртқы бақылаушылардың болуы.

Эксперимитатор нені өзгерте алады? Ол біріншіден берілген жағдайдағы физикалық

параметрді өзгерте алады. Мысалы, олар апаратуралық орналасуды өткізетін орынның

сыртқы түрін жəне сыртқы дыбыс, айқайды, температураны, жиһаздардың орналасуы,

қабырғалардың түсін, эксперименті өткізу уақытын т.б өзгерте алады. Яғни стимул

болмайтын бүкіл жағдайдағы физикалық параметрді өзгерте алады.

Екіншіден, бұл əлеуметтік физикалық парметрлер бөлінуі – экспериметатордың

қатысуымен жұмыс жасау, жалғыз жқмыс жасау т.б.

Үшіншіден, бұл зеттеушімен экспериметатор арасындығы қатынас.

Ереже бойынша қазіргі эксперименталдық зерттеулерде тұлғаның диференциялды –

физикалық ережелері, яғни олар интеллект, жасы, жынысы, əлеуметтік жағдайы т.б.

қосымша айнымалылық санасына ескеріледі, яғни бұны экспериметатор жалпы

физикалық экспериментте бақылайды.

Бірақ бұл айнымалылықтар дифференциалдық физикалық зерттеуде , екінші

негізгі айнымалыққа айналуы мүмкін , бұндай жағдайда факторлық жоспар

жүргізеді.

Психологтар зерттеушінің тəртібімен жұмыстанып , сондықтан тəуелді

айнымалылықтар санасына вербольді немесе вербольді емес параметрлерді таңдайды.

Тəртіптік параметрлер таңдауды экспериментталдық болжамның нəтижесімен

анықталады. Зерттеуші оны максималды нақтылауы керек, яғни тəуелді айнымалылық

операцияланған жəне экспериментке кірудегі тіркелуге беріледі.

Тəртіп параметрлерін қалыпты динамикалық жəне мазмұндық болып бөлінеді.

Қалыпты динамикалық параметрлер аппаратуралық тіркелу оңай беріледі.

1) Дəлдік Жиі тіркелетін параметр болып табылады. Физикалық экспериментте

берілген тапсырмалардың көбі жетістікке жетуге бағытталған , оның дəлдігі немесе

қатесі негізгі тіркелген тəртіп параметрлері болады.

2) Латенттілік- сызықты бақылаушыдан психикалық процесс білдіртпей өтіп кетеді.

Дабыл берілу алдындағы уақыттан бастап жауап таңдауға дейінгі уақытты латенттік

уақыт деп атайды. Кейбір жағдайларда латенттік уақыт үрдісте маңызды мінездеме

бола алады, мысалы, оймен шешетін тапсырмаларда.

3)Қаутық немесе жылдамдық , орындалу əрекеті таңдау уақытымен оны аяқтауды

əрекеттің шапшаңдығы деп аталады.

4) Температура – маңызды мінездеме, тəртіптің жай формаларын зерттеу болып

табылады.

5) Өнімділік- орындау уақытында қате саны мен əрекетті орындаудағы сананың

қарым-қатынасы. Маңызды мінездеме болып зерттеуді үйренуде , танымдық үрдістер,

шешіле қабылданған үрдістер жасады.

Тəуелді айнымалылық валидті жəне сенімді болуы керек.

Тəуелді айнымалылықтың үш түрін көрсетуге болады: 1) бір уақыттағы,

2) көп қалыптағы, 3) фундаментальды бірінші жағдайдағы тек бір параметр

тіркеледі жəне ол тəуелді айнымалылықтардың көрінуі болып есептеледі. Екінші

жағдайдағы тəуелді айнымалылық көпқалыпты. Ал үшінші жағдайда, жеке

параметрленген көпқалыпты тəуелді айнымалылықтардың қарым-қатынасы,

параметрлер саналық аргумент ретінде қаралады, ал тəуелді айнымалылықтың өзі

жүйелер сапасы ретінде қарастырылады.

Тəуелді айнымалылықтардың өзгеруіне екі негізгі қабылдау фиксациясы бар.

Бірінші бір зертелушінің қатысуымен көптеген эксперименттерде қолданылады.

Тəуелді айнымалылықтардың өзгеруі эксперименттегі тəуелсіз айнымалылықтардың

өзгеруінен кейін тіркеледі. Екінші қабылдау фиксациясы ол тəуелсіз айнымалылықтың

деңгейінің шапшандатылған өлшемі деп аталады.

4.Қазіргі экспериментталдық физикалық түзелуіне К.Левиннің формуласы

жатады – тəртіп тұлға функциясы жəне жағдайлары бар.

В====f(p;s)

Физикалық эксперимент теориясында көптеген мамандар соның ішінде Мак

Гиган, физикада 2 типтің заңы бар. Олар: «стимул» - «жауап» , «ағза» - «тəртіп»

Бірінші тип заңы экспериментталдық зерттеуге кіреді, стимул – бұл тəуелсіз

айнымалылықтардың , ал тəуелді айнымалылық зерттеушінің жауабы.

Екінші типтегі заңы əдіс өнімділігі бұл жүйелік бақылау жəне өлшеу болып

табылады.

Классикалық физикалық тəртіптілік эксперименте функционалды тəуелділік түрі

тұрақталады.

R=f(s)

Мұндағы R- жауап, ал S-жағдай немесе тапсырма. S айнымалылықтың жүйелі түрінде

өзгереді. Тəуелділіктің қортындысы сызықтық немесе сызықтық емес болып бекітіледі.

Тəуелділіктің басқа типі таңбаланады, яғни тəртіптің тəуелділігі жəне қасиеті немесе

зерттелушінің ағзасының жағдайы:

R=f(0) немесе R=f(P)

Зерттелушінің тəуелділік тəртібі зерттелуде содан немесе басқадан ағза жағдайы

немесе жеке тұлғалық қасиеттер.Зерттеу топтың адамдардың қатысуымен өтеді,берілген

белгі бойынша: қасиеттермен немесе актуальды жағдайына байланысты

айырылынады.

Левиннің формуласына тоқталайық. Жалпы қалыпта ол экспериментальдық

физикалық идиялын кескіндейді: анықталған ситуация бойынша тұлғаның нақты

тəртібін болжауда мүмкіндік болады.

Рсы формулаға кіретін « Тұлға» айнымалығы, тек «қосымша» ғана қарастырылмайды.

Необихевиоризмдік салт «аралық» айнымалық терминін жүргізуді ұсынады. Соңғы

уақытта бұндай «айнымалықты» - тұлғаның қасиеттерімен жағдайларымен мынандай

термин бекітілді.

Бұл «айнымалылық- модератор» .

Айнымалылықтардың алты түрлі байланыстары бар.Бірінші ол жай, - тəуелді

айнымалылық қатыспайды. Графикалық ол тіке көрінеді, графикте базистік осьтер

параллельді х осінде тəуелсіз айнымалылықтың деңгейі кейінге қалдырылған.

Тəуелді айнымалының тəуелсіз айнымалылықтың өзгеруіне сезімталсыз.

5.Тəуелсіз айнымалылық сыртқы айнымалылықтардың бақылауын айыру

қажет.Тəуелсіз айнымалықты бақылау оның белсенді өзгеруімен тұрады. Екінші түсінік

мазмұны ол «бақылау» сыртқы басқару болып табылады, ол «қалғаны» эксперименттегі

айнымалылар. Тəуелсіз айнымалылықты бақылаудың басты екі негізгі тəсіл айырады. Бұл тəсілдер

эмперикалық зерттеулердің екі типтің негізіне жатады: олар белсенді жəне енжар.

Физикада белсенді қызметтік əдіс (эксперимент) жəне коммуникативтік (əңгімелесу), ал

енжарға –бақылау жəне өлшеу жатады. Енжар əдісті сонымен қатар жүйеленген тіркеу

немесе жүйеленген бақылау деп аталады.

Экспериментте тəуелсіз айнымалылықты бақылау белсенді манипуляциялау көмегімен

өңдіріледі.

Зерттеуді жоспарлауда көрінген принциптер белсенді жəне енжар зерттеулер

жоспарының қалыптасуына бағытталған.

Эксперимент нəтижесінде бірнеше бақылау қабылдаулары сыртқы айнымалылықтарға

əсер етеді:

1.Сыртқы айнымалылықтар элиминациясы

2.Шарттардың тұрақтылығы

3.Балансировка

4.Контор балансировка

5.Рандализация

Бұл қабылдаулар бөлек айнымалылықтардың жағынан əрекеттерден түгелдей

арылмайды,алайда оның орындалуы өзіндік профилактикалық процедура болып

табылады.

1.Элиминация.Жай түрі, бірақ мүмкіндігінше орындалуына «радикалды» бақылау

тəсілі.Экспериментальді жағдайда мынадай амалмен констукциялайды, яғни сыртқы

айнымалылықтағы қандай да бір қатысуды ескерту.Мыс; психифизикалық зертханаларда

көбінесе экспериментальдық камера орналастырады,ол зерттелушін айқайдан, діріл

əрекеттерінен ,жəне электро магниттің сыртқы дауыстардан оқшаулындырады.Бірақ

көбінесе сыртқы айнымалықтардың əсерін элементтеу мүмкін емес.Мыс;мынадай

айнымалылықтарды шығаруды елестету қиын яғни олар жыныс,класс немесе интеллект, 2.Тұрақты шарттарды құру.Егер экспериментальдық жағдайлардан сыртқы

айнымалылықтарды шығару мүмкін болмаса, онда зерттеулə оны өзгермейтін

қылады.Осындай əсерде сыртқы айнымалылық барлық зерттеулерде де өзгеріссіз болады,

бүкіл маңызды тəуелсіз айнымалылықтарда да, жəне ол барлық, эксперимент ұзақтығында

да болады.Алайда бұл стратегия эффект араластыру түгел қашғызбайды.Эксперимент

жүргізгенде зерттеуші сырқы кеңістік уақыттың шартты өзгерпеуге тырысады.Көбінесе

экспериментальдық сынау,немесе бақылау барлық зерттеушілермен бір уақытта, аптаның

сол бір күнінде өткізіледі,мыс; дүйсенбі таңғы сағат 9.Алайда бұл эффект араласуынан

құтылуына кепіл берілмейді.

Зерттеуді өткізудегі техниканы стандарттайды жəне экспериментальды орындағы

құрал-саймандарды стандарттау кажет.

Зерттеуші қосымша айнымалылқтарды тұрақты етуге талаптанады,зерттеуге маңызды

жекелік мінездемелерімен топтағы зерттеушілерді теңістіру.

Экспериментатор барлық зерттеушілерге бірдей нұсқауды ұсынуы қажет. Ол өзінің

интонациясы мен даусының күшін сақтауы қажет.Магнитафонға инструкцияны жазу

ұсынылады жəне жазудыұсынуы болады.

3.Балансировка. Мынадай жағдайда,яғни экспериментті өткізудегі тұрақты шарт құру

мүмкіндігі болмайды немесе шарттың тұрақтылығы жеткіліксіз болғанда, эффектіні

балансировкалау техникасын сыртқы айнымалылықтар əрекетінен

қолданады.Балансировка екі жағдайларда қолданылады:

1.Егер сырты айнымалылықты теңестіру мүмкін болса;

2.Егер оны теңестіріп жəне осы айнымалылықты бақылауға арнайы алгоритмді

жүргізсе.

Балансировка тəсілі өзгешесіз сырты айнымалылықтарға əсерін қарастырамыз.Ол

мынадан тұрады,яғни эксперимент жоспарында бақылайтын тобы кіреді.Бақылау

топтарындағы экспериментальдық зерттеу, сол экспериментальдық зерттеу

шарттарындағыдай топқа жүреді.Тек айнымалылығы,экспериментальдық əрекет

зерттеушіге ғана орындалады. Бақылау тобындағы осындай тəуелді айнымалылықтардың

өзгеруі тек сыртқы айнымалылықтарға сертті,ал эксперименталдыда –сыртқы жəне

тəуелсіз айнымалылықтардың бірлескен əрекетімен. Əрине, бұнымен əрбір сыртқы

айнымалылықтардың өзгеше əсерін бөлуге болмайды жəне сол тəуелсіз айнымалылықтың

ерекшілік əсерін айнымалылықтар дара əсер эффектісі үшін бөлуге болмайды.

1.Бақылау тобын пайдаланумен балансировкалау тəсілі.

2. Сыртқы айнымалылықтар эффект бөлінуінің балансировка тəсілі.

Тəуелсіз айнымалылыққа оны немесе басқа сыртқы айнымалылар қалай əсер ететінін

анықтау үшінбір болса да бақылау тобы бар жоспарды жүргізеді. Жалпы жағдайда

бақылау тобының саны экспериментальдық жоспарда.

N=n+1,қайда n-ол сыртқы айнымалылықтар болуы қажет. Екінші бақылау топтары

эксперименттальдық шартқа сиады, бұнда сыртқы айнымалылықтардың біреуінің əрекеті

шығады, бұл эксперименттальдық тəуелсіз айнымалылығына жəне бірінші бақылау

тобына əсер етеді. Бірінші жəне екінші бақылау топтарының айырмашылығы бұл сыртқы

айнымалылықтардың біреуінің ерекше əсерін бөліп көрсету.

Қиын эксперименттерде бірнеше айнымалылықтарды бір уақытта балансировка

жүргізіледі.Интеллект тестелеуде экспериментатор жынысы зерттелушінің əрекетіне əсер

етуі, есепке алынуы мысал бола алады. Бізде екі топ зерттелуші, ер адам жəне əйел адам

жəне екі экспериментатор (ер жəне əйел адам).

Эксперимент жоспары желесі бейне бойынша көрінуі мүмкін.

Топ 1 (Эксперимент) Топ 2 (Бақылау)

1.Ер адамдар-экспериментатор ер адам. 1.Ер адамдар-экспериментатор ер адам.

2.Ер адамдар-экспериментатор əйел. 2.Ер адамдар-экспериментатор əйел.

3.Əйелдер-экспериментатор ер адам. 3.Əйелдер-экспериментатор ер адам.

4.Əйелдер-экспериментатор əйел. 4.Əйелдер-экспериментатор əйел.

4.Конторбалансировка.Бұл қабылдау қосымша айнымалылықтар қабылдауы

көбінесе экспериментатор өзіне бірнеше серияларды қосқанда қолданылады.Зерттелуші

кезек-кезек əртүрлі шарттарда болады, жəне \алдындағы шарт ілесуші шарттардың эффект

əсерін өзгертуі мүмкін. Мысалға: дифференциалды есту сезімталдығын зерттеуде бəрібір

емес, қандай дауыс , қатты немесе тыныш зерттелушіге қайсысы бірінші , ал қайсысы

екінші көрінгені бəрəбір емес. Сонымен бірге интеллект толтырудағы тесттен

зерттелушіге тапсырманың ретін көрсету маңызды:жайдан күрделіге немесе күрделіден

жайға.Бірінші жағдайда көбірек интеллектуальды дамыған зерттелушілер көп шаршайды

жəне мотивация сын жоғалтады басқаларына қарағанда. Яғни олар көп тапсырма санын

шешуге мəжбүр болады.

Екінші нұсқауда азырақ интеллектуалды дамыған зерттелушілер тақырыпты көргенде

сəттілік стресін сезінеді жəне оның көбірек интеллектуалды əріптесіне қарағанда ол көп

тақырыпты шешуге мəжбүр болады. Осындай жағдайда жалғастырушы эффектілерін жою

жəне эффект нəтижесінде контрбалансировканы қолданады.Оның мағынасы мынадан

тұрады ,əртүрлі тапсырмалардың ретімен көрінуі, стимулдар бір топтың əсері

тапсырманың басқа ретін көрінуімен.

5.Рандализация. Яғни популяциядағы əрбір мүшел эксперементке қатысушы қылуға

тең мүмкіндікті кепілдік береді. Əрбір таңдуға сайланған кісіге реттік нөмір

иемделенеді,ол эксперименталдық жəне бақылау топтарына зерттелушілерді таңдау.Ол

кездей соқ нөмір таблица көмегі арқылы өткізіледі.

4.Рандализация эксперимент нəтижесінде зерттелушілердің индивыдуалды жағдай

жасайтын тəсіл болып табылады.

Рандализация екі жағдайда пайдаланылады:

1.Эксперименталды жағдайларда сыртқы айнымалылыларымен басқаруды

білгенде,алайда бізде бақылаудағы бір техниканы пайдалануға қатысқан.

2.Біз қандайда бір эксперименталды жағдайда сыртқы айнымалылықты

операциялағанды болжаймыз, алайда біз оны өзгешелей алмаймыз жəне басқа техника да

айырбастай алмаймыз.

Көп мамандардың пікірінше, соның ішінде Кэмпбеллде рандализация

процедурасының нəтижесінде топтарды теңестіру жалғыз сенімді элиминизация тəсілі

сыртқы айнымалылылардың тəуелді айнымалыға əсері. Кэмпбелл яғни эксперименталдық

əсер алдында рандализацияны яғни топты теңестірудегі тəсіл деп анықтады.Басқа

тəсілдер,мысалы барлық салыстыру əдістері, үшінші болып мінезделеді жəне ол валидті

емес нəтижеге əкеледі.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1. Тəуелді айнымалылық дегеніміз не?

2. Тəуелсіз айнымалылық дегеніміз не?

3. Айнымалылықтардың арақатынасы қандай?

4. Айнымалылықтарды бақылау қалай жүреді?

Əдебиеттер: 1.Бурлачук Л.Ф. Морозов С .М. Словарь – справочник по психодиагностике .СПБ Питер

Ком, 1999




5.КрыловаА.А, МаничеваС.А.Практикум по общей экспериментальной и прикладной

психологиим.,2006. 33-49.

№13 Дəріс. Тақырып: тестілеу. Қарастырылатын сұрақтар: 1.тестілеу жəне өлшеу теориясы. 2. Классикалық эмперико-статикалық тест теориясы. 3.Тестілеудің стохастикалық теориясы. Мақсаты: Тестілеу жəне өлшеу теориясы, классикалық эмперико-статикалық тест теориясы, тестілеудің стохастикалық теориясы жөнінде білімдерді тееңдету. Дəрістің мазмұны Тест – бұл диагностикалық əдіс. Қазіргі уақытта көптеген мектептерде қабылдау

алдында балаларға психологиялық тексеру жүргізеді. Бір жағдайларда бұл белгілі бір

мамандықтарға үйрету немесе арнайы бағытқа салу, басқа жағдайда – балаларды оқыту

қарқыны əртүрлі деңгейлі сыныптарға бөлу үшін жасалады.. мұнда психолог арнайы тест

қолданады. Тестілер – бұл стандартталған, жекелей психологиялық айырмашылықтарды

анықтауға арналған, уақыт жағынан шектелген сынақ түрі. Сонымен бірге тестілер

баланың ақыл-ойын дамыту бағдарламасын жасауға, оларды мектепке оқуға дайындауға

жəне психикалық даму деңгейі сəйкес болмаған жағдайда түзету бағдарламаларын

жасауға негіз бола алады.

Тест-стандартталған, белгілі бір белсенділік қалпын ынталандыратын, тапсыр маны

орындау уақыты шектеулі, қорытындысы санақ түрінде бағаланатын жəне тұлғаның жеке

психологиялық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретіінансамбль деп

түсіндіріледі.Сынақ, тексеру аймағында кең қолданысқа ие «тест» термині көне тарихқа

ие. Р.Пэнта жəне М.Гравитс (1972) бойынша «тест» сөзі ежелгі француз сөзінен шыққан,

«кесе», «аяқ» сөздерінің синонимі болып табылады. Күйдірілген саз балшықтан жасалған,

аса үлкен емес ыдыстарды алхимиктер тəжірибелерін өткізетін болған.Орыс тіліне «тест»

сөзі ұзақ уақыт бойы екі мғынада қолданылып келді.

1. Қоғамдық қызметке тұратын əрбір адам,өзінің жасырын католик емес екендігін көрсету

үшін беретін діни ағылшын анты.

2. Алтын немесе күмістен қалайыны ерітіп, бөлуге арналған жалпақ ыдыс.

Қазіргі мазмұнға жақын «тест» термині- психологиялық термин мазмұнына ХІХ ғасырдың

аяғында ие болды.

Психодиагностикада тесттердің əртүрлі классификациясы белгілі. Олар тест

тапсырмасының ерекшелігіне қарай вербальді жəне тəжірбиелік, сынақ процедурасының

формасына қарай –топтық жəне жеке тест болып,бағытына қарай –қабілет, тұлға жəне

жеке психикалық функциялардың тесті болып, уақыттың шектеуіне қарай жылдамдық

тесті жəне қорытындылық тесттері болып бөлінеді.Сонымен қатар тесттер құрастыру

принципімен де ерекшеленеді. Соңғы 10 жылдарда көптеген тесттерді компьютер

ортасына бейімдей бастады. Ол тесттерді компьютерлендірген деп атайды. Қазіргі

есептеуіш техника мүмкіндігіне сай компьютердік тесттер құрастырылуда.

Тесттің кез-келген тану құралы сияқты нақты зерттеу жағдайында оның кемшілігі немесе

жетістігі ретінде қарастырылатын ерекшеліктері бар.Тестті эффективті қолдану көптеген

факторларды есепке алуға байланысты, солардың ішінде ең маңыздысы-теоретикалық

концепцияны қолдану аймағы. Тест қолдануға оңай, «қарапайым» болу керек деген

көзқарас шындыққа жатпайды.

Күрделі психикалық зерттеу құралы бола отырып, тест «жеңіл» тапсырма болуы мүмкін

емес.Тестті ғылыми қолдану жалпы психологиялық білімсіз, психодиагностикалық

зерттеулердің теория жəне тəжірибе аймағындағы біліктіліксіз мүмкін болмас еді.

Тестілеуде психодиагностиканың этикалық нормасын қабылдау да аса маңызды жəйт.

2.Əдістемелерді жасау жəне бейімдеу технологиясы. Ерекше əдістемені жасау жəне шетелдік əдістемені бейімдеу тек қана бөлек

психометрикалық қасиеттерін, репрезентативтілікті, сенімділікті, валидтілікті тексеруден

ғана тұрмайды. Бір жағдайда жұмысты бір этапынан бастау дұрыс болса, басқа

жағдайлада басқасынан бастау дұрыс болады. Шындығында кез-келген тестті қолдану

жағдайы тек қана «жобалау» немесе «қолдануға» жатпайды.

Сонымен қатар тестілеудің барлық аспектілерінің өзгеріссіз жəне зерттелген, қалыпты

қолдануға дайын тесттің жағдайларын табу да қиын. Жағдайлардың көп қырлылығын,

барлық тəуелсіз параметрлер комбинаторикасын психолог-практиктер, екі-үш белгілі

жағдайға əкелуге тырысды.

1.Қолдану жағдайы. Тестті біреу құрастырған, белгілі бір тіл мəдениетінен алынған

тесттік нормалар бар.(стандарттау таңдауының жəне жас-жыныстық құрылымға қолдану

таңдауы кəсіби-мəдени белгілері бойынша мəнсіз саналады).

2.Бейімделу жағдайы. Тестті біреу құрастырған, сенімділігі мен валидтілігі тексерілген,

бірақ тесттік нормалары жоқ.Бейімделудің басты мақсаты тесттік нормаларды құру болып

табылады

3.Құрастыру жағдайы. Психикалық қасиетті концепция бар,бірақ оны өлшейтін уақыт,

орын, санақ анализі жəне басқа ресурстардың кедергілеріне талапты қанағаттандыратын

процедурасы жоқ. Сондықтан өлшейтін процедураны тауып, оның сенімділігін,

валидтілігін тексеріп, тесттік нормаларды құрастыру керек.

Аударма тестілердің бейімделу сұрақтарына тоқтала кетсек. Дайын шетел

əдістемелері арқылы отандық əдістемелер репертуарын толықтыру көптеген психологтар

үшін психодиагностикаға арзан, қысқа, валидті жол болып табылады. Бірақ, бейімдеу тек

қана тесттік ұпайда нормативті бөлуге теңестірілсе, онда бейімделген əдістеменің

валидтілігі мен сенімділігі жаңа жағдайда сенім оятады, ал авторлардың тесттік

концепциясы жəне оның қолданған валидтілік критериінің мазмұны біздің жағдайға

өзгерісіз енеді. Мұндай ауыстыру қалыпты психикалық қасиеттерді тестілеуде елемейтін

қателіктерді береді (жүйке жүйесінің қасиеті, функционалдық жағдайы, сенсомоторлық

параметрлері, қалыпты когнитивті функциялары).Тұлғаның интегралдық психикалық

қасиетін жəне жеке сезінуді (түрткілер,өз-өзін бағалау,жалпы қабілеттер,қарым-қатынас

стилі, құндылыққа бағдарлануы, қызығушылықтыры), сонымен қатар кез-келген

лингвистикалық құралдарды қолдануды жəне мəдени спецификалық критерилердің

қорытындысын бағалауды тестілеуде бейімдеудің тесттік нормаларын ғана жинастыруға

болмайды.

Жаңа əлеуметтік-мəдени жағдайда, көлемі бойынша ерекше əдістеме жасауға

жұмыстың сенімділігі мен валидтілігін тексеру үшін эмпирикалық жұмыс қажет. Бұл жол

саналы түрде немесе білместіктен психометрика принциптерін елемейтіндер үшін ғана

қысқа болып табылады.Аударылған көп деңгейлі сұрақнама-тестін бейімдеудегі жұмыста

эмпирикалық-статистикалық сатыларды атап кету жөн.

3.1.Тесттің ішкі валидтілігін талдау. Бұл талдау барлық эмпирикалық индикаторлардың

қиылысында жатқан, жалпы диагностикалық қасиет барын көрсетуге арналған. Мұндай

анализ барлық факторлық анализ бойынша алынған тесттік шкалаларға міндетті саналады.

Мысал ретінде Айзенктің EPI сұрақнама-тестін жəне Кеттелдің 16 факторлық тестін атап

кетуге болады.Ал «бақылау локусы» немесе ММРІ клиникалық шкалалары

сұрақнамасына ішкі келісімділікті талдау талабын қойып қажеті жоқ, өйткені бұл

шкалалардың пункттері сыртқы критерий бойынша таңдалған жəне бір ортаға

жинақталмаған.Ішкі келісімділікті талдау бірдеңгейлі жəне көпдеңгейлі тестке тесттерге

қолданылады. Бірінші жағдайда жай ғана калькулятор ғана қажет болса, көпдеңгейлі

тесттерге арнайы компьютерлік «пункттерді талдау бағдарламасы» қажет. Біртекті емес

шкалаларға қарағанда ішкі келісімділікті талдау пункттердің ақпараттандырылғандығын

тексеруге мүмкіндік береді(дұрыс жауап автордың ерекше версиясына сай келуі керек).

2. Қайта тестілеуге тұрақтылығын тексеру. Бұл сынақ теоретикалық тұрғыдан уақытқа

инварианттылық күтілетін қасиеттерді диагностикалауға қажет. Ретестті сенімділікті

талдау тесттің бөлек пунктінің ақпараттанды-рылуымен қатар бөлек пунктінің

тұрақтылығымен де қатар жүргізіледі. Ретесттік сенімділік ақпаратынсыз психолог кез-

келген тестті элементарлы статикалық экстраполирлік болжам құру үшін қолдануға құқы

жоқ. 3. Сыртқы релевантты кореляция критериін талдау. Егер тест басынан критериалды-

бағдарланған болып құрастырылса бұл бейімдеудің деңгейі өте қажет. Мысалы, мұндай

жұмысты Ф.Б.Березиннің ұжымы ММРІ-дің қысқартылған модификацияланған түрін

жасау үшін атқарған.

4. Тесттік нормаларды тексеру немесе рестандартизациялау. Бұл этап жайында

жоғарыда айтылып кеткен болатын. Өкінішке орай, тесттерді бейімдеу жұмысында осы

деңгейді ғана психологтар қажет деп келген болатын.Бірақ бұл жағдайда да таңдауды

ыдыратуға тесттік ұпайды бөлудегі тұрақтылықты тексеруге қажетті жұмыс үнемі

атқарылған жоқ.

5. Көпдеңгейлі тесттерге спецификалық деңгей- шкалалар арасындағы орын басу

құрылымын тексеру болып табылады. Мысалы Айзенк тесті үшін ортогональдық,

статистикалық тəуелсіздік тəн. Тіпті аталып кеткен 5 сатыны қысқаша қарастырып

өтудің өзі шетел тесттерін бейімдеу ерекше əдістемелерді жасаудағы эмпирико-

статистикалық жұмыс көлеміне кем түспейді.Бұл жерде «бейімдеу» терминін

қолданғаннан гөрі «шетел əдістемелерін отандық таңдауда зерттеу» деген дұрыс болар

еді. Дегенмен айтылғанды шетел шетел əдістемесімен жұмыс істеуге қарсы шығу деп

түсінуге болмайды. Жоқ, əрине мұндай жұмыс интенсивті жəне жоспар бойынша

жүргізілуі тиіс. Бұл əлемге тараған кроссмəдениетті, əмбебаптылығын дəлелдеген, көп

елдерде қолданысқа ие,бейімделген тесттерге қатысты. Халықаралық тесттердің отандық

эквивалентін жасау халықаралық валидтеу, теоретикалық мазмұндылық жəне тесттерді

қолдану тəжірибесін пайдалануға мүмкіндік береді.

Психологтардың алдына тестті жас-жыныс немесе кəсіби-мəдени ерекшеліктері

стандартталған таңдаудан жаңа популяцияға «ішкі мəдени ауыстыру» жағдайы ерекше

міндет қояды. Бұл жағдайда қажет:

1. Əдістеменің валидтілігін, əдістеме өз мағынасы бойынша кəсіби немесе аймақтық

ерекшеліктерге жақын болса, тексеру қажет. Бұл мүмкіндігінше максималды экономды

валидтілікті тексеру процедурасын таңдау керек. Таңдаудың көлемі экспериментте

валидтілікті тексергенде статистикалық байланыстарын алуға күтілетіндей болуы

тиіс.Егер валидтілікті тексеру қорытындысы қанағттанарлық болмаса, онда жиналған

қорытындылар бойынша жай ғана пункттерге талдау жасау керек: кейбір пункттер

ақпараттандырылғандығын тексеру керек, кейбір сұрақтар мағыналылығын,осы жағдайға

қолдануға маңыздылығын қарастыру керек. Тесттік ұпайды санағанда қажетсіз пункттерді

алып тастағанда валидтілік анықталады.

2. Тесттік нормалардың сай келуін анықтау. Валидтілікті тексеруден кейін жағымды

қорытынды алынғанда ғана таңдауды кеңейтіп, тесттік ұпайларды эмпирикалық бөлуді

қайта құрастыруға болады.Бұл бөлудің квантилиясын нормативті бөлудің

квантилиясымен салыстыруға болады, егер қайшылықтар өлшеу қатесінен аспаса əмбебап

тесттік норма популяциясына жатқызу туралы қорытынды шығаруға болады.Бірақ

практикада маңызды өзгешеліктер жиі пайда болады. Бұл жағдайда психолог жеке тесттік

тəжірибесінде ғана емес, отандық психодиаг-ностиканың ақпараттық-əдістемелік бланкін

толтыру үшін де қажет. Əдістемені жасауда өткен бөлімде айтылып кеткендей, шешуші

рольді психологтың мəртебесі мен əдіснамалық бағдары атқарады.

4. Мəртебе мағынасы бұл жағдайда зерттеу мекемесінде жəне тəжірибелік мекемедегі

жұмыс атқаратын психологтың əрекет өнімдері нормативті талаптарының

айырмашылықтары деп түсініледі. Егер бірінші жағдайда психолог өзінің құрастырған

əдістемесінің ішкі психологиялық валидтілігін қорытынды өнімі санаса, екінші жағдайда

ол өзінің психодиагностикалық бағдарламаларының тəжірбиелік эффективтігін

қамтамасыз етуі керек -диагностикасының статикалық маңызды байланысын - əлеуметтік

құнды көрсеткіш критериін көрсетіп, осы байланыс негізінде психологиялық «əсер ету»

концепциясын құрастыруы керек. Көрсетілген психолог-зерттеуші жəне психолог-

практик мəртебелерінің бастапқы ерекшеліктері тестті жəне тесттік батареяларды

құрастыру стратегиясындағы аяқталған ерешеліктерді көрсетеді. Психолог-зерттеушіге

басты құндылық-бұл конструктты валидтеуге аяқталған бағдар бойынша қол жеткізген

диагностикалық, конструкттылық дəлелденуі жəне эмпирикалық бір мағыналылығы

болып табылады. Теоретикалық , эклектикалық - ғылыми қатал конструктты жоқ

эмпирикалық құрал көмегімен алынса да психолог-практик үшін басты құндылық бұл-

эффективтілік болып табылады.

Психодиагностика- басқаратын сақина түрінде жүзеге асырылатын «ғылым-

тəжірибе-ғылым-тəжірибе...» түріндегі спецификалық институт сияқты, егер кез-келген

тесттерді құрастыру,қолдану мүмкін болса өз жұмысында оптимальді режимге ие болады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1.тестілеу жəне өлшеу теориясы дегеніміз не ? 2. Классикалық эмперико-статикалық тест теориясы қалай жүзеге асады? 3.Тестілеудің стохастикалық теориясы қандай?


Ком, 1999






№14 дəріс. Тақырып: зерттеу нəтижелерін бейнелеу мен безендендіру түрлері.

Қарастырылатын сұрақтар: 1. мақала 2. доклад 3. Ғылыми есеп. 4. Рицензия 5. Əдістемелік құрал.

Мақсаты: мақала, доклад, ғылыми есеп, рецензия, əдістемелік құрал туралы түсініктер беру.

1.Бұл нақты сұрақтар немесе зерттеу нəтижелері бойынша автордың көзқарасы

көрсетілген шағын көлемдегі арнайы публикациялар. Студент зерттеушілер үшін тағы бір

ғылыми ақпарат көзі, түрлі ғылыми ақпараттарда жарияланған материалдар.

2.Кез-келген рефераттарды, мақалаларды əр түрлі саладағы жиналыстарда баяндау,

теориялық мазмұнды ретінде жеткізіледі.

3.Дисертация, қол жазба, есептер, орталық кітапхана немесе ғылыми мекемелердің

ақпараттарын сақтау бөлімдерінде болатындықтан оларды зерттеуге студенттердің

қолдары жете бермейді. Дисертация бұл монографиялық еңбекке ұқсас ғылыми жұмыс

(кандидаттық, докторлық дисертация) магистрлік дисертация, докторлық Пиамти,

докторлық. Əрбір дисертацияның мазмұны қысқаша түрде авторефератта көрініс табады.

Зерттеу жұмысын дұрыс білікті жəне нəтижелі жүргізу үшін осы кезге дейін

жарияланған мақалалармен ғылыми еңбектерді зерттеу қажет. Бұл жұмыс «зерттелетін

мəселенің жағдай зерттеу» деп аталады. Зерттеуші ең алдымен кітапхана ақпарат

орталықтарында, зерттеу институттарында ақпаратты жинақтайды. Педагогика жəне

басқада ғылыми зерттеу нəтижелері кітаптар мақалалар ғылыми жұмыстар жинағы

дисертация баяндама есептермен көрініс табады. Əдебиет көздерін зерттеу ең оңай тəсілі

бұл ақапаратты бөлек карточкаларға түсіріп алу жəне анотациялау. Оқылған мақала

немесе кітаптардың қысқаша мазмұны жазып алудың бірнеше түрлері бар: тезис, реферат,

цитата жəне т.б.

Аспирантура, докторатура – оқу орындары мен мекемелерде біліктілігі жоғары білімі

жəне ғылыми педагог нысандар дайындау нысаны.

Бакалавр, магистр – жоғары кəсіптік білімнің тиісті білім берген адамға академикалық

дəреже мен біліктілік.

Гимназия – негізгі жəне қосымша жалпы білім беру бағдарламасы іске асыратын

оқушылардың білімділігі мен қабілетіне сəйкес бейімдеп саралап оқытатынды. Көздейтін

жалпы білім беретін оқу орны.

Лицей – негізгі жəне қосымша жалпы білім беру бағдарламасын іске асыратын

жоғарғы сатыдағы оқушыларды кəсіби бағдарламалап оқушыларды жүзеге асыратын

жалпы оқу орны. Шағын жинақталған мектеп – сынып жинақ аралас жəне оқу сабақтарын

ұйымдастырудың нысандары бар, оқушылардың саны шағын жалпы білім беру мектеп.

Колледж – орта кəсіптік білімі бар мамандықтар даярлаудың білім беру бағдарламасын

іске асыратын жалпы оқу.

Оқу бағдарламасы - əрбір оқу пəні бойəынша тең келуге тиісті білімнің шеберлігін

дағдыларының мазмұны мен көлемін айқындайтын құжат.

Оқу жоспары – тиісті білім беру деңгейіндегі оқу пəндерінің тізбесімен көлемі оларды

зерделеу тəртібімен бақылау нышандарын регламенттердегі негізгі құжат.

3.Ғылыми ізденістің нəтижелі болуы шын жемісті нəтижеге қол жеткізу үшін зерттеу

логикалық түрде құрылу керек. Психикалық зерттеулердің негізгі айналысатын саласы

дамушы ортаның қарым-қатынасы жəне тұлғаның көптеген əлеуметтік байланыстылығы.

Зерттеуші объект адам болған соң зерттеу логикалық жүйелі құрылу қажет. Зерттеу

логикасының құрылуы 3 кезеңін бөліп көрсетуге болады. 1 бастапқы кезең, 2 зерттеушілік

кезең, безендірушілік кезең. 1 – тақырып анықталады, зерттеу міндеттері қойылып

гипотезі өнделеді. Зерттеу мынадай логикалық құрылымда жүзеге асады. I – бастапқы

кезең – проблема, тақырып, объект, пəн, мақсат, міндеттері, гипотезі. Зерттеушілік

кезеңінің логикалық кезеңі əдістемелік таңдау гипотезді дəлелдеу. Алғашқы

қорытындыны шығару қорытындыны нақтылау. Безендірушілік кезең: 1 қорытындыны

талқылау, 2 қоғамға жариялау, жұмысты безендіру (есеп баяндама, кітаптар шығару,

дисертация шығару), 4 зерттеу нəтижесін практикаға енгізу. Зерттеу жұмысы объектіні

таңдай бастады. Бұл психологиядағы адам əлі шешілмеген маңызды проблема. Мектепке

дейінгі тəрбие, орта немесе жоғарғы мектеп оқу процесі, ақпараттау, үздіксіз білім беру.

Зерттеуші біліміне қызығушылығына өмірлік тəжірибелер қабілетіне сəйкес зерттеу

болып келеді. Бір-бірімен тығыз байланысты қадамдардың бірі – зерттеушінің

проблемасымен тақырыбын анықтау. 4.Проблема дегеніміз – проблемалық

міндеттерді шешу. Мысалы: баланың бос уақытын ұйымдастыру проблемасықиын

тəрбиеленетін баланың алдын алу проблемасы. Белгілі бір проблеманы анықтау үшін

зерттеушінің білімі мен тəжірибесі мол болу керек. Зерттеу объектісі танылушыдан

тəуелсіз қасиеттермен қарама-ққатынастың белгілі бір жиынтығы. Психологиядағы

белгілі бір объектісі таным субъектісінен тыс өмір сүретін құрылыс. Мысалы: зерттеу

объектілері жаңа білім беру жүйесінің қалыптасу процесі тұлғаның əлеуметтік дамуы

белгілі бір техниканың тиімділігі. Зерттеу пəні ұғымы, мазмұны бойынша нақты болып

келеді. Зерттеу пəнінде терең зерттеуді қажет ететін объектідегі қарым-қатынаспен қасиет

бейнеленеді. Бір ғана объектінің өзінің əртүрлі зерттеп пəнін бөліп алуға болған. Зерттеу

пəнінде зерттеу жұмысына қатысты мəселелер бейнеленген. Психологиялық зерттеу

пəніне ұжымдық қарым-қатынас біріккен іс-əрекеттер ересект-н балалық ұжымын

қалыптастыру, танымдық қызығушылық дамуына қоршаған ортаның əсері жатады.

Зерттеу басталмас бұрын мүмкіндігіншще ізденістің жалпы нəтижесін алдын-ала нақты

ойлап оның мақсатын айқындау қажет. Мақсатқа бағыттаушылық – адам əрекетінің

маңызды сипаты белгілі бір мақсатпен жету үшін адам болашақтағы істерін ойша

бейнелейді, миында талдайды. Сол сияқты психологиялық зерттеудің мақсаты

зерттеушілердің жалпы аралық немесе соңғы нəтижелері туралы негізделген. Зерттеудегі

ең маңызды жəне қажетті кезең жалпы мақсаттың зерттеу міндеті жүйесінде нақтылануы

болып табылады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1.Мақалаға қойылатын талаптар. 2. Баяндамаға қойылатын талаптар. 3.Ғылыми есеп қалай жазылады. 4.Рицензияны кім жазады. 5.Əдістемелік құрал дегеніміз не. 6. Зерттеу нəтижелерін бейнелеу мен безендендіру түрлері.


Ком, 1999






№15 Дəріс. Тақырып; Психоматориканы зерттеу əдістері. Қарастырылатын сұрақтар: 1.Психомоторлы көрсеткіштер бойынша жүйке жүйесінің құрылымын анықтау. 2.Жанамалық қозғалыс белсенділігін анықтау. 3. Қозғалыстағы обьектіге берген реакциясын анықтау. 4. Психоматорлы профилді құрастыру. Мақсаты: Психомоторлы көрсеткіштер бойынша жүйке жүйесінің құрылымын анықтау, жанамалық қозғалыс белсенділігін анықтау, қозғалыстағы обьектіге берген реакциясын анықтау, психоматорлы профилді құрастыру. Дəрістің мазмұны 1.Жүйке жүйесінің негізгі құрылымын анықтау теоретикалық жəне қолданбалы

психология салаларында аса маңызды болып табылады.Жүйке жүйесі құрылымының

лабораториялық диагностикалық əдісінің көпшілігі арнайы жүру жағдайларын жəне

аппаратураны қажет етеді.Сондықтан бірнеше жылдар бойына экспресс-əдістер ізденісі

жүруде.Мұндай жүйке жүйесі күшін анықтайтын экспрессəдістер,сондай-ақ жүйке

процестерінің қозғалысы мен біркелкілігін анықтаудың психомоторлы көрсеткіштері

Е.П.Ильин жұмысында көрсетілген.

1-тəжірибе Жүйке жүйесі күшін теппинг-тест көмегімен анықтау. Жүйке процестерінің күші жүйке жасушасының жұмыс қабілеттілік көрсеткіштері жəне

жүйке жүйесінің тұтастығы болып табылады.Күшті жүйкен жүйесі əлсіздерге қарағанда

жəне үлкен мөлшерлі қысымды ұстай алады.Қолданатын бұл əдіс қолдың қозғалысының

максималды темпі динамикасын анықтауға негізделген.Тəжірибе алдымен оң қолға,сосын

сол қолға бір мезгілде жүргізіледі.Алынған жұмыс нəтижесіндегі эксперименталды

тəжірибе қорытындысы.Максималды темп динамикасының 5 типті вариантына бөлінеді:

Дөңесті тип: темп максималдыға дейін жұмыс барысында 10-15 секундта

ұлғаяды,келесісінде,25-30 секундқа жетеді,ол шығу деңгейінен де төмен болуы

мүмкін.Бұл тип зерттелушінің жүйке жүйесі күшінің қисайған екендігін дəлелдейді.

Тең тип: максималды темп жұмыстың барлық уақытында бір деңгейде тұрады.Бұл тип

зерттелушінің жүйке жүйесі күші орташа екенін көрсетеді.

Бəсеңделген тип: максималды темп екінші 5 секундтық бөлімде төмендейді жəне барлық

жұмыс кезенді сол төменгі деңгейде қалады.Бұл тип зерттелушінің жүйке жүйкесінің

əлсіздігін көрсетеді.

Аралық тип: жұмыс темпі 10-15 сек. төмендейді.Бұл тип орташа əлсіз жүйке жүйесі

болып табылады.

Ойыс,иілген тип: максималды темптің бастапқы төмендігі шығу деңгейіне жеткенше

темптің қысқа уақытты өсуімен алмасады.Бұл тип те орташа əлсіз топқа жатқызылады.

Жабдықтау: Стандартты бланкілер,қағаз көлемі 203-283мм,ол алтыға бөлінген,үш

квадратты қатарлар белгіленген,секундамерлер,карандаш,протакол жазуға дайындалған

форма.

Жұмыс барысы: Студенттер тобы 2-ге бөлінеді: зерттелуші экспериментатор (əр студент

жұмысты экспериментатор əрі зерттелуші ретінде өткізу керек) Зерттелуші столға

отырады,экспериментатор зерттелушіге құрылымды мəлімдейді.

Зерттелушіге нұсқау: «Менің сигналым бойынша сіз бланкінің əрбір квадратына

нүктелер қоюы керексіз.Бөлінген əр квадратта уақыт-5сек. сіз мүмкіндігіңізше көбірек

нүкте қоюыңыз қажет.Бір квадраттан келесіге өту менің бұйрығыммен жүреді.Жұмыстың

барлық мезгілінде максималды темппен жұмыс жасаңыз.Енді карандашты алып,оны

стандартты бланканың бірінші квадратына қойыңыз.»

Экспериментатор «Баста!» деген белгі береді,сосын əрбір 5сек. сайын «Келесі квадратқа

өтіңіз» деген бұйрық беріп отырады.6-шы квадраттағы 5сек. өткенсоң «Тоқта!» деген

бұйрық береді.

Нəтижені қорытындылау: 1.Əр квадраттағы нүктелерді санау жəне нəтижесін

протоколға енгізу.

2.Жұмысқа қабілеттілік графигін құру,абсцисса осіне 5сек уақытты,ал ордината осіне əр

квадраттағы нүктелер санын орналастырады.

Талдау негізінде жүйке жүйесі күшін критерилермен сəйкестеп

диагностикалаңдар,диагнозды протоколға толтырыңдар.

2.Жанамалық қозғалыс белсенділігі (ЖҚБ)-еріксіз белсенділік.Ол организмнің қоршағн

ортамен өзара əрекетіне негізделеді,организмнің жалпы энергия алмасуын көрсетеді.ЖҚБ-

ны анықтаудың кең таралған əдістемесі-ВиС.Гурренкелдің ұсынған стабилография

əдісі.ЖҚБ көрсеткіштері ампитуда(А,мм),жиілік(f,тербеліс саны),өздігінен жазу

лентасының қисық айналымының ұзындығы(L,мм),жəне қуат (W).Қуат мына формала

бойынша есептеледі.

W=Amax

f ,

А –қозғалыстың орташа максималды ампитудасы (мм) жəне f-анықталған уақыт

бөліктеріндегі тербеліс саны.Мұнда,ЖҚБ-ның қуаты мм мен өлшенеді.Қисық

айналымның ұзындығы курвиметр көмегімен өлшенеді.Қисық айналма ұзындығы мен

қуат ЖҚБ-ның энергетикалық көрсеткіші.

ЖҚБ адамның жүйке жүйесінің функционалды жағдайының өзгерістеріне аса сезімтал,

(гемодинамикалық сипаттарға қарағанда сезімтал),сондай-ақ іс-əрекетірің ақпараттық

жағдайына сезімтал,ол организм реактивтілігінің сенім көрсеткіші қызметін

атқарады.Организм реактивтілігі жайлы қысым жағдайындағы психофизиологиялық

көрсеткіштер динамикасы талданады,ол үшін реактивтілік индексі (РИ) есептеледі.

РИ=fфон-fқыс /f фон + f қыс 100

Ұсынылған əдіс мақсаты-ЖҚБ-ны көрсеткіштерін жиілік тербелістің орташа максималды

амплитудасы,жеке нəтиже ретінде-ЖҚБ-ның қуаты,қисық айналманың ұзындығын

анықтау болып табылады.

Жабдықтау: əдістің эксперименталды жағдайы:тизодитчиктермен монталданған

креслодан,биопотенциалды күшейткіш жəне өздігінен жазу құралынан тұрады.Жұмыс

үшін секундамерлер,циркуль,кулвиметр жəне сызғыш қажет.Əр студент тəжірибе

басталғанға дейін протоколды жазбаны толтыруға дайын болуы керек.

Жұмыс реті: əр студент кезекпен зерттелуші болады.Оның ЖҚБ-нің көрсеткіштерін

инженер мұғалім ассистенті жазып отырады.Зерттелуші креслоға отырады.Тік

отырып,аяғын еденге жібереді,тізесін тік бұрыштап бүгеді,қолы тізеде жатады,ашық

болады.Экспериментатор зерттелушіге нұсқау береді.

Зерттелушіге нұсқау: «Жаймен отырыңыз,көрсетілген нүктеге қараңыз.Қозғалмауға

тырысыңыз,алдымен фондық күй көрсеткіштерін жазу жүреді.Оның ұзақтығы-30сек.»

Экспериментатор өзі жазу құралын қосып,30сек. 1 см/м жылдамдықпен ЖҚБ-ның фондық

жазбасын жүргізеді.Сосын зерттелушіге 3 рет терең тыныстап алып,дем алмай тұру

бұйырылады.Содан кейін экспериментатор жаңа жазбаны тағы 30сек. жүргізеді.Соңынан

30сек-та 20 рет отырып тұру тапсырылады да,тағы да 30сек. жаңа жазба жүргізіледі.

Нəтижені талдау: 1.Өзіндік жазба лентасынан ЖҚБ қисық бөлігін таңдап алынады,жазба

фонына сəйкес жəне тыныс алмаған кедергі,отырып тұрғандағы.Əр бөлік ЖҚБ-ның

ұзындығы курвиметрмен өлшенеді (L)

2.Əр қисық бөліктегі тербеліс жиілігі саналып (f) жəне геру бойынша есептеуге

əкелінеді.(тербеліс саны-1сек.)

3.Орташа максималды амплитуданы есептеу (А ), ол үшін əр бөліктен 10 максималды

амплитуда таңдап алынады,оның биіктігі өлшенеді.

4.ЖҚБ қуатының көрсеткіші есептеледі.(W)

5.Реактивтілік индексі(ИР) есептеледі,ол ситуациядағы түрлі күш,əсіресе отырып-

тұрғаннан кейінгі жəне тыныс алмаған кездегі.

Талдауда барлық мəліметтер (тыныс алмау мен отырып -тұрудағы) салыстырылады.

3.Қозғалыстағы обьектіге берілетін реакцияны анықтау Қозғалыстағы объект реакциясы (ҚОР)- спецификалық белгіге берілген қозғалыс жауабын

орындаудан тұрады, ол кеңістіктегі бір немесе бірнеше қозғалыстағы объектілер

қосарлануынан болады. Мұндайда реакциялар түрі процесс əрекетіндегі элементтер

сапасында іс-əрект операторының түрлі басқару жүйелерінен ( мысалы, радиолокационды

экран белгісінің қосылуы, курс нұсқауының қосылуы жəне берілген курс белгіленуі, т.б.)

шығады. Əдетте, субъектіден қозғалысты мына есеппен жүргізу- қозғалыстағы

объектісінің дəл қосылыс сəтін жазып қою талап етіледі. Сондықтан, реакцияда

субъектінің кеңістіктегі объектілер қатынасын бағалау қабілеттілігі ғана емес, сонымен

бірге бұл объектілердің уақытша араласу сипат жəне инерциялығы анықталады.

Қозғалыстағы объекті реакциясын анықтауда адамның жүйке жүйесінің жекелік

негіздері қолданылады: меңгеруде тітіркену процесінің күші кешіккен реакцияның өлуі

байқалады, ал тоқтату процесінде – алдағы реакция саны өледі.

Мақсаты: ҚОР-ын орындау нақтылығы анықталады, ұйымдастырушылық деңгейі жəне

функционалдық қызметі бағаланады.

Жабдықтау: Сабақ лабараторияда өтеді. Сигналдық жағдай- стрелкалы секундомер

(стрелка қозғалысы- 1с), электросекундомерлерді кнопкамен басқару блогы жəне оны

нолдік стрелкаға қою, стрелка айналымымен есептеу құралы. Шкала бөліктері арасы- 0,01

с Сабақ басында əрбір студент (34а, 34б, 34в формасындағы)бланкілерді толтырады.

Жүру барысы: Студенттер əр жағдайды 2-ден орындайды, олар экспериментатор жəне

зерттелуші болып кезекпен огрындайды. Зерттелуші өзіне ыңғайлы отырады.

Электросекундомер циферблаты зерттелушіге 30-40 см. Аралықта қойылады.

Экспериментатор нұсқауды оқиды.

Зерттелушіге нұсқау: «Оң қолыңды столға қойыңыз, саусағыңыз кнопканы еркін

көрсететіндей болуы керек, «Назар аударыңыз» белгісінен кейін, стрелка қозғалысына

қарап, кнопканы басу арқылы стрелканы 0-ге дəл апарыңыз. Реакцияны стрелка қысқа

айналғанда орындауға тырысыңыз, нөлмен қиылысқан біріншілікте басыңыз, егер

үлгермесеңіз, 2-ші, 3-ші қөиылыста белгілеңіз».

Экспериментатор зерттелушімен қатар отырады. Зерттеу басында ол есептелгіш құрал

көрсеткішіне секундамер қосып, 0-ге қояды. Кнопканы басарда «Назар аударыңыз»

командасын береді. Əр студент 50 өлшемді толтыру керек.Алынған нəтиже (34а форма)

протоколға толтырылады.

Нəтижені талдау: Екі процедурамен жүреді.

1.Статистикалық көрсеткіштерді есептеу:

а) Кешігу, қателесу саны (∑ )жəне алға кету (∑ )

б) Нақты реакция саны(∑ )

в) Жағымды қателесудің орташа саны (М ) жəне қарсылықты қателер (М )

г) Жалпы қателердің орташа саны (М )

д) Қате жəне нақты реакциялар саны (% бойынша )

е) Қателер вариативтілігі коэффиценті (CV)

ж) Стрелка айналымының жалпы саны (в)

нəтижесі 34б формасына жазылады.

2. ҚОР-сының функционалдық жүйесі қателер көріну мүмкіндігінің түрлі жолымен

есептеледі. Энтропияның жоғары мəні функциясының жүйенің төмендігі немесе əр

түрлілігімен сипатталады.

Энтропияны есептеу үшін (Н, бит) қателер санын əрбір қиыс кету бойынша есептейді.

Формуласы;Н= - ∑ р·log p

n- қателер саны

р- і-ші қателер мүмкіндігі.

Нəтижелерді эффективтілік іс-əрекетті анықтау формуласына қояды.

Е=1⁄в ·р ,

В- əрбір ҚОР-ның стрелка айналымы

Р- дұрыс жауаптар мүмкіндігі, бұл сол жағдайдағы дұрыс жауаптар санының реакцияның

жалпы санына қатынасын есептейді.

4.Психомоторлы профильді құрастыру Психомоторлы профильді бейнелеу адам организмінің барлық психомоторлы деңгейінің

зерттеу қорытындыларын интерпритацилау жəне жалпылауды талап етеді. Жалпылау

негізінде қозғалысбелсенділігі организациясының көпдеңгейлі схемасы, И.А.Бернштейн

мен Б.г. Ананьевтің біріккен классификациясы жатыр. Бұл схеманы қолдану кеңістіектегі,

уақытша жəне регулярлы-тоникалық (энергетикалық)сипаттағы қозғалыстардың бір-

бірімен түрлі эффекторлы жүйесі, сондай-ақадамның индивидтік , субъектілік жəне

тұлғалық сипатын қарастырады. Осыған сай психиаторлы ассиметрия параметрін жеке

қарау, билатеральды айналымның еліктіру деңгейін сипаттау жəне психомоторлы

реактивтілік көрсеткіштері, тұрақтылық, сенімділік, т.б. қаралады. Интерпритация

жасауда негізгі зейін байланыс орнату жəне көрсеткіштер арасыгндағы бағыныштылыққа

аударылуы тиіс. Сондықтан, энергетикалық,уақытша, координациялық,

нейродинамикалық сипаттар арасына адамның психомоторлы дамуының түрлі деңгейін

қою қажет.

Эксперименталдық мəліметтерді талдауда психомоторика практикасында алынған

материалды пайдаланады.

Мəліметтерді талдау: 1.Эксперименталдық мəліметтерді жүйелеу, бір зерттелушіден алынған мəліметті схема

бойынша протоколға жазу. (форма 37)

2. Эксперименталды мəліметтерді жалпылау жəне психомоторлы (кеңістіктегі, уақытша,

энергетикалық)көрсеткіштер өзгерісін қозғалыс организациясы деңгейінің өзгеруінен

сəйкестеп қорытындылау.

3. Кеңістіктегі, уақытша жəне энергетикалық қозғалыс сипаттамасын ассиметрия

көрсеткішімен сəйкестендіру.

4. Психомоторлы реактивтілік өзгерісін қозғалыс организациясы деңгейімен сəйкесті

қорытындылау.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1.Психомоторлы көрсеткіштер бойынша жүйке жүйесінің құрылымын анықтау қалай жүреді? 2.Жанамалық қозғалыс белсенділігін анықтау қалай жүзеге асады? 3. Қозғалыстағы обьектіге берген реакциясын анықтау қалай жүреді? 4. Психоматорлы профилді құрастыру қалай жүзеге асады?


Ком, 1999






6. ПРАКТИКАЛЫҚ, СЕМИНАРЛЫҚ, ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ СТУДИЯЛЫҚ САБАҚТАРҒА

ƏДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

қарастырылмаған 7. ПƏНДІ ОҚУ БОЙЫНША ƏДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР. Теориялық материалды меңгеру бойынша əдістемелік нұсқау №1 дəріс Тақырып: Эксперименталды психологияға кіріспе. Дəрістің мазмұны: 1.Эксперименталды психология пəні.

2.Ғылым парадигмасы.

3.Психолгия бойынша алғашқы зерттеулер. Əдістемелік нұсқау: Дəрістің мазмұнын баяндау.

№2 Дəріс. Тақырып: Психологиядағы зерттеу əдістері.


1.Ұйымдастырушылық əдістер.

2.Эмперикалық əдістер.

3.Коррекциялық əдістер. Əдістемелік нұсқау: Дəрістің мазмұнын баяндау.

№ 4 Дəріс. Тақырып:Проективті əдістер.

Дəрістің мазмұны: 1.Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеудің проективті əдістеріне жалпы сипаттама.

2.Проекция принципінде құрылған негізгі əдістемелердің түрлері. Əдістемелік нұсқау: Дəрістің мазмұнын баяндау.

№5 Дəріс. Тақырып:Психологиядағы эмперикалық əдістер.

Дəрістің мазмұны: 1.Эксперименталды таңдау.

2.Реалды жəне идеалды экспермент.

3.Реалды эксперимент жəне толық сəйкестілік эксперменті.

4.Эксперименталды айнымалылықтар жəне оларды реттеу амалдары. Əдістемелік нұсқау: Дəрістің мазмұнын баяндау.

№6 Дəріс. Тақырып: Эксперменталды зерттеуді ұйымдастыру жəне жүргізу.

Дəрістің мазмұны: 1.Эксперименталды зерттеуді ұйымдастыру жəне жүргізу.

2.Эксперименталды таңдау.

3.Эксперменталды айнымалылық жəне оны бақылау тəсілі. Əдістемелік нұсқау: Дəрістің мазмұнын баяндау.

№7 Дəріс. Тақырып: Психологиялық эксперимент.

Дəрістің мазмұны: 1.Психологиялық эксперимент.

2.Анықтау.

3. Пилотажды, диагностикалық, қалыптастырушы эксперимент. Əдістемелік нұсқау: Дəрістің мазмұнын баяндау.

№8 Дəріс Тақырып: Тəуелді жəне тəуелсіз айнымалылықтар.

Дəрістің мазмұны: 1.Тəуелді айнымалылық.

2.Тəуелсіз айнымалылық.

3.Айнымалылықтардың арақатынасы.

4.Айнымалылықтарды бақылау. Əдістемелік нұсқау: Дəрістің мазмұнын баяндау.

№9 Дəріс. Тақырып:Тестілеу.

Дəрістің мазмұны: 1.Тестілеу жəне өлшеу теориясы.

2.Классикалық эмперико- статикалық тест теориясы.

3.Тестілеудің стохастикалық теориясы. Əдістемелік нұсқау: Дəрістің мазмұнын баяндау.

№10 Дəріс. Тақырып: Зерттеу нəтежиелерін бейнелеу мен безендендіру түрлері түрлері.

Дəрістің мазмұны: 1.Мақала

2Доклад

3.Ғылыми есеп

4Лицензия

5Əдістемелік құрал Əдістемелік нұсқау: Дəрістің мазмұнын баяндау.

№11 Дəріс. Тақырып:Психометрика элементтері.




4. «Монада» психодиогностикалық жүйесі бойынша компьютер арқылы психологиялық

мінездеме құрастыру. Əдістемелік нұсқау: Дəрістің мазмұнын баяндау.

№12 Дəріс. Тақырып:таным процестерін анықтау əдістері жəне олардың нəтежиелерін өңдеу.

1.Түйсіну.

2.Қабылдау.

3.Елестету жəне қиял.

4.Ес. Əдістемелік нұсқау: Дəрістің мазмұнын баяндау.

№13 Дəріс. Тақырып:Психометрика элементтері.




4. «Монада» психодиогностикалық жүйесі бойынша компьютер арқылы психологиялық мінездеме

құрастыру. Əдістемелік нұсқау: Дəрістің мазмұнын баяндау.

№14 Дəріс. Тақырып:Тұлғалық құрылым, сөйлеу əрекетін қызметін, психикалық қызметтің ауытқуын

анықтау.


1.«Сөзді алып таста» əдістемесі арқылы ойлаудың бұзылуын анықтау.

2. Көңіл күйдің түсіңкілігін, астениялық, жүйкелік- психикалық жағдайды бағалау.

3.Өзіне деген қатынасын анықтау.(С.В. Цыцарев) Əдістемелік нұсқау: Дəрістің мазмұнын баяндау.

№15 Дəріс. Тақырып: Психологиядағы белсенді əдістер.

Дəрістің мазмұны: 1.Ерлі зайыптылардың отбасы құндылығын, ролдік ұстанымдары жөніндегі көзқарастарын

анықтау.

2.Психологиялық кеңес берудегі проблемалық жағдаятқа кіріспе сөз жүргізу.

3.Аутоген жаттығуын жүргізу.

4.Алкогализмді емдеудегі топтық спсихотерапия əдісін жүргізу. Əдістемелік нұсқау: Дəрістің мазмұнын баяндау.

Практикалық сабақтарға əдістемелік нұсқау. - Коллоквиум: Мұғалім жəне студент арасында сұрақ жəне жауап түрінде өткізіледі. Əр студентке 10

сұрақтан қойылады, студент қойылған сұщраққа уақыт ұтуы үшін тез жауап беруі керек. 1 сұраққа 1

мин уақыт беріледі

- Үлкен шеңбер əдісі: Жұмыс үш кезеңнен тұрады.

Бірінші кезең. Топ үлкен шеңбер болып отырғыштарға отырады. Мұғалім мəселені ұсынады.

Екінші кезең. Белгілі уақыт ішінде (10 минут) əрбір оқушы жеке осы мəселені шешудің жолдарын

қағаздарын жазады.

Үшінші кезең. Шеңбер бойынша əрбір оқушы өз ұсыныстарын ұсынады, топ бұл ұсынстарды сынамай

тыңдайды, жəне əңгіме бойынша тақтаға жазылып тұратын ортақ шешімге қосу, қоспауға дауысқа

салады.

“Үлкен шеңбер” əдісін сұрақтың шешімін тез табу керек болған жағдайда қолдануға болады. Осы

форманың көмегімен мысалы, заң жобаларын немесе нұсқауларды, нормативті-құқықтық актілерді

жасауға болады.

- Аквариум əдісі: “Аквариум” – балаларға мəселені “қоғам алдында” талқылауға ұсынғандағы диалог

формасы. Шағын топ белгілі бір мəселе бойынша диалогты жүргізуге кімге сеніп тапсыруға болатынын

таңдайды. Кейде тілек білдірушілер бірнеше болуы мүмкін. Қалған барлық оқушылар көрермен ролін

атқарады. Соныдықтан да мұны аквариум деп атайды.

-Мозайка əдісі: "Мозайка" интенсивті қарым-қатынас кезінде мəселенің оптималды шешімін

“жоғарыдан-төмен” (педагогтан-оқушыға) емес, тең деңгейде (өзара оқушылар арасында) табуға

мүмкіндік береді. Бұл технологияның қиындығы: əсіресе бірінше сабақтарда топтарды қайта құру

үрдісінде мұқият зейінділікті талап етеді.

“Мозайка” əдістемесі бойынша сабақты ұйымдастыру кестесі

Кезеңдер Позициялар Мазмұны

1 кезең. Жеке жұмыс. А Б

В Г

Педагог тапсырма ұсынады (көлемі бойынша кең): оқулықтың үш-төрт

параграфын оқып, конспект құратыру; өзект і тақырып т.б. бойынша

пікірталасқа сұрақтар əзірлеу; Дайындалуға жəне тапсырманы

орындауға 15-20 минут уақыт беріледі. Берілген уақыт ішінде топағы

əрбір оқушының өзінің орындалған тапсырманың варианты болуы

керек.

2 кезең. Жұппен жұмыс А <-> Б

В <-> Г

Əрбір қатысушы өзіне партнер таңдайды: мысалы, А Б-мен жұмыс

жасайды, Г В-мен жұмыс жасайды (немесе басқаша). Тапсырма

бұрынғыша қалады. Бұл кезеңнің мақсаты топтық жұп арасында ортақ

шешім қабылдау. Табылған шешім екі қатысушының да ортақ пікірін

білдіруі керек. Талқылау уақыты – 10 минут.

3 кезең. Жұппен жұмыс

(жалғасы)

А Б

| |

В Г

Жұп ауысады. Жұмыс мазмұны бұрынғыша қалады. Жаңа жұптар өз

шешімдерімен алмасады жəне мəселені жаңартудың мүмкіндіктері

іздестіріледі. Талқылау уақыты – 10 минут. Осылайша, топтағы əрбір

қатысушы басқаның пікірін тыңдауға мүмкіндік алады, мəселені

өзіндік түсінуін ұсынады, табылған шешімді қорғауға үйренеді.

4 кезең. Топтық шешім

қабылдау

А Б

\ /

/ \

В Г

Топ мүшелері бір жерге жиналады. Барлығы шешімдермен таныс

болғандықтан бұл кезеңнің мақсаты ортақ шешім қабылдайды. Мұнда

зейін тек мазмұндық бөлігіне ғана емес, сонымен бірге оның орындалу

формасына да бөлінеді (шешім конспект, сурет, кесте, тақпақ т.б.

түрінде болуы мүмкін). Уақыт – 10 минут.

Сабақ соңында əрбір топ мəселені шешу жолдарын ұсынады. Таңдалған эксперттік комиссия ұсынылған

жобалардың мазмұны мен безендірілуін бағалайды. Жұмыстың мұндай интерактивті формасы өзара біріккен

əрекет іскерліктерін қалыптастыруға көмектеседі. Əсіресе бұл халық көп жерде үндемей, тасада қалуға тырысатын

ұялшақ оқушылар үшін өте пайдалы. Микротоптар-микроəлемдер, əдетте бұл осындай балалардың жəне

жеткіншектердің өзін-өзі бағалауына жағымды əсерін тигізеді.

- Психологиялық консилиум: Психологиялық мəселе бойынша əдістерді қолдануды талқылау. Топ

рольдерге бөлінеді: психологтар, сарапшылар, түрлі мекеме өкілдері.

- «Ассоциация» стратегиясы: «Ассоциация» стратегиясын əдетте студенттер жаңа ұғымды

меңгеру кезінде қолданады. Бұл арқылы олар осы ұғым бойынша бұрыннан білетін түсініктерін топ болып

ортаға салады. Əрбір топта 4-5 студенттен артық болмағаны дұрыс. Содан кейін əрбір студент жеке не топ

болып «Түртіп алу», «3-4 айналым» тағы да басқа əрбір пəнге жəне мəтінге тиімді стратегияларды

пайдалана отырып, жазып келген материалдарын талдау жасайды. Игерілген білімдерін қолдана отырып,

студенттер жаңағы ұғымға қайта оралып оны толықтырады. «Түртіп алу» стратегиясын қолданғанда əсіресе

ұяң мінезді студенттердің пікірлерін тыңдап, оны бағалап отырған тиімді. Мысалы:

-Түртіп алу:«Түртіп алу» страгиясы бойынша əрбір студент мəтінге «+» - жаңалық, «v» келісемін,

«-» - келіспеймін, басқаша ойлаймын, «?» - түсінбедім деген белгілер қою арқылы əрбір сөйлемге немесе

ойға талдау жасайды. Төменде көрсетілген кестені мəтінді оқи отырып толтырады. Бұл жерде студенттер

белгіленген уақыт ішінде жұмыстарын аяқтаған соң бірі-біріне өзара кеңес бере алады, өз ойларын айтуға

үйренеді. Игерілген білімдерін қолдана отырып, студенттер жаңағы ұғымға қайта оралып оны толықтырады.

«Түртіп алу» стратегиясын қолданғанда əсіресе ұяң мінезді студенттердің пікірлерін тыңдап, оны бағалап

отырған дұрыс.

«+» жаңалық «v» келісемін «-» келіспеймін, басқаша ойлаймын

«?» түсінбедім

- Кубизм стратегиясы:Бұл стратегия кубиктің 6 жағына байланысты жəне соған орай берілетін

тақырып немесе тапсырмаларға байланысты. Студенттер əдетте алты топқа бөліне отырып, белгілі бір

тақырып не оқу материалын жан-жақты талдайды. Яғни, əрбір топ өзіне берілген тапсырма бойынша

белгіленген уақыт ішінде өз жұмыстарын жан-жақты, мəнді, терең ашып, талдап көрсетуі тиіс.

Дайындыққа жəне өз жұмыстарын қорғауға уақыт белгіленеді. Мысалы, 1-топ «салыстырыңыз», 2-топ

«суреттеңіз», 3-топ «талдаңыз», 4-топ «ұсыныс жасаңыз», 5-топ «дəлелдеңіз», 6-топ «ассоциация

жасаңыз» деген тапсырмалар алады. Кейде əрбір топқа бөлек тақырыптар да берілуі мүмкін.

- РАФТ стратегиясы: «РАФТ» (роль, аудитория, форма, тақырып) стратегиясы бойынша

студенттер оқылған мəтінге байланысты топтарға бөліне отырып, түрлі рольдерді орындау арқылы

хабарламалар жасайды. Мысалы, президент (роль) болып, белгілі бір тақырып бойынша халыққа

(аудиторияға) үндеу (форма) жолдауы мүмкін, немесе радиодан, теледидардан сөйлеу т.б. Тақырыпты

оқытушы əдетте сабақ тақырыбына байланысты беереді. Оқытушы студенттердің өз «қойылымдарында»

тақырыптан ауытқымай, оқу материалын толық ашып, көрсетуін қадағалау керек.

Р - Роль

А - Аудитория

Ф - Форма

Т - Тақырып

- ББҮ стратегиясы: «ББҮ» - білемін, білгім келеді, үйрендім сөздерінен қысқартылып алынған.

Студент бұл стратегияны да көптеген жағдайларда еркін қолдана алады. Мысалы, сабақ басталған кезде

студент сол ұғым немесе тақырып бойынша не білетіндігін, білгісі жəне үйренгісі келетіндігін өз кестесіне

түсіреді. Бұл кестені тақтаға сызып, оған топтың ойларын да жазып қоюға болады. Сабақа соңында сол

материалды игере отырып, кестені толтыруға тырысады. Немесе студент оқу жылының басында белгілі пəн

бойынша осы кестені толтыра отырып, өз білімінің толығуын бақылап отыра алады. Оқытушы да бұл

кестені жағдайға қарай өзгертіп қолдануына болады.

Психодиагнос

тика

Пəн Зерттеу…

Диагноз

… Ғылым

?

Білемін Білгім келеді Үйрендім

- Презентация стратегиясы: «Презентация» стратегиясында студенттер топтарға бөліне отырып,

өздеріне бөлінген, не берілген сұрақтарға байланысты тақтаға немесе плакатқа сурет, кесте т.б. құрастырып,

оны қорғайды. Бұл жұмысты орындауға жəне əрбір топтың қорғауына белгілі уақыт беріледі. Студенттер өз

жұмыстарын орындау кезінде оқытушы əрбір топтың жұмыстарын қадағалап, кеңес беруі тиіс. Əрбір топ өз

жұмыстарын қорғаған соң басқа студенттердің сұрақ қоюларына құқығы бар. Бұл əдіс студенттердің ойлау,

қиялының дамуына, материалдың есте берік сақталуына ерекше ықпалын тигізеді.

-Еркін жазу: Бұл əдісті сын тұрғысынан ойлау жобасындағы сабақтың үшінші ой толғаныс

кезеңінде пайдалану тиімді. Мұғалім сабақ бойына жаңа ақпарат жайлы, одан алған əсерін, не үйренгенін, нені

əлі де біле түсу керек екенін т.б. жайлы өз пікірін қағаз бетіне түсіруді тапсырады. Жазуға уақыт береді. Уақыт

аяқталған кезде студенттер (оқушылар) өз жазғандарымен топ мүшелерін таныстырады. Ең жақсы деп танылған

жұмысты ұжымда оқуға болады.

- Топтастыру стратегиясы:

Бұл əдісті жаңа тақырыпты өтерде немесе өткен тақырыпты қайталау кезінде қолдануға болады.

Студенттер бұл жұмысты топ болып орындайды. Жаңа материалды өткен кезде қолданған жағдайда сабақ

соңына қарай бұл жұмыс толықтырылады.

-Əдіспен жұмыс: Əдіспен жұмыс бірнеше жұмыс жүйесінен тұрады:

1. Əдісті топта қолданып зерттеу жүргізу, зерттелініп отырған құбылыс жөнінде

психологиялық ақпарат алу.

2. Əдісті интерпретациялау. Алынған ақпарат сандақ жəне сапалық өңделеді. Ақпараттың

өңделуі əр əдістің ерекшелігіне қарай жүргізіледі.

3. Психологиялық диагноз жасалады, яғни алынған мəліміт жазбаша түрбе беріледі.

ӨЖСӨЖ өткізу бойынша əдістемелік нұсқау. Мозайка əдісі: "Мозайка" интенсивті қарым-қатынас кезінде мəселенің оптималды

шешімін “жоғарыдан-төмен” (педагогтан-оқушыға) емес, тең деңгейде (өзара оқушылар

арасында) табуға мүмкіндік береді. Бұл технологияның қиындығы: əсіресе бірінше

сабақтарда топтарды қайта құру үрдісінде мұқият зейінділікті талап етеді.

“Мозайка” əдістемесі бойынша сабақты ұйымдастыру кестесі

Кезеңдер Позициялар Мазмұны

1 кезең. Жеке

жұмыс.

А Б

В Г

Педагог тапсырма ұсынады (көлемі бойынша кең):

оқулықтың үш-төрт параграфын оқып, конспект құратыру;

өзект і тақырып т.б. бойынша пікірталасқа сұрақтар

əзірлеу; Дайындалуға жəне тапсырманы орындауға 15-20

минут уақыт беріледі. Берілген уақыт ішінде топағы əрбір

оқушының өзінің орындалған тапсырманың варианты

болуы керек.

2 кезең. Жұппен

жұмыс

А <-> Б

В <-> Г

Əрбір қатысушы өзіне партнер таңдайды: мысалы, А Б-мен

жұмыс жасайды, Г В-мен жұмыс жасайды (немесе

басқаша). Тапсырма бұрынғыша қалады. Бұл кезеңнің

мақсаты топтық жұп арасында ортақ шешім қабылдау.

Табылған шешім екі қатысушының да ортақ пікірін білдіруі

керек. Талқылау уақыты – 10 минут.

3 кезең. Жұппен

жұмыс

(жалғасы)

А Б

| |

В Г

Жұп ауысады. Жұмыс мазмұны бұрынғыша қалады. Жаңа

жұптар өз шешімдерімен алмасады жəне мəселені

жаңартудың мүмкіндіктері іздестіріледі. Талқылау уақыты

– 10 минут. Осылайша, топтағы əрбір қатысушы басқаның

пікірін тыңдауға мүмкіндік алады, мəселені өзіндік түсінуін

ұсынады, табылған шешімді қорғауға үйренеді.

4 кезең. Топтық

шешім қабылдау

А Б

\ /

/ \

В Г

Топ мүшелері бір жерге жиналады. Барлығы шешімдермен

таныс болғандықтан бұл кезеңнің мақсаты ортақ шешім

қабылдайды. Мұнда зейін тек мазмұндық бөлігіне ғана

емес, сонымен бірге оның орындалу формасына да бөлінеді

(шешім конспект, сурет, кесте, тақпақ т.б. түрінде болуы

мүмкін). Уақыт – 10 минут.

Сабақ соңында əрбір топ мəселені шешу жолдарын ұсынады. Таңдалған эксперттік

комиссия ұсынылған жобалардың мазмұны мен безендірілуін бағалайды. Жұмыстың

мұндай интерактивті формасы өзара біріккен əрекет іскерліктерін қалыптастыруға

көмектеседі. Əсіресе бұл халық көп жерде үндемей, тасада қалуға тырысатын ұялшақ

оқушылар үшін өте пайдалы. Микротоптар-микроəлемдер, əдетте бұл осындай балалардың

жəне жеткіншектердің өзін-өзі бағалауына жағымды əсерін тигізеді.

Психологиялық консилиум: Психологиялық мəселе бойынша əдістерді қолдануды

талқылау. Топ рольдерге бөлінеді: психологтар, сарапшылар, түрлі мекеме өкілдері.

Бақылау жұмысы. Берілген сұрақтарға жазбаша түсініктерін жазу.

Презентация стратегиясы: «Презентация» стратегиясында студенттер топтарға бөліне

отырып, өздеріне бөлінген, не берілген сұрақтарға байланысты тақтаға немесе плакатқа

сурет, кесте т.б. құрастырып, оны қорғайды. Бұл жұмысты орындауға жəне əрбір топтың

қорғауына белгілі уақыт беріледі. Студенттер өз жұмыстарын орындау кезінде оқытушы

əрбір топтың жұмыстарын қадағалап, кеңес беруі тиіс. Əрбір топ өз жұмыстарын қорғаған

соң басқа студенттердің сұрақ қоюларына құқығы бар. Бұл əдіс студенттердің ойлау,


Аквариум əдісі: “Аквариум” – балаларға мəселені “қоғам алдында” талқылауға

ұсынғандағы диалог формасы. Шағын топ белгілі бір мəселе бойынша диалогты жүргізуге

кімге сеніп тапсыруға болатынын таңдайды. Кейде тілек білдірушілер бірнеше болуы

мүмкін. Қалған барлық оқушылар көрермен ролін атқарады. Соныдықтан да мұны

аквариум деп атайды. Коллоквиум: Мұғалім жəне студент арасында сұрақ жəне жауап

түрінде өткізіледі. Əр студентке 10 сұрақтан қойылады, студент қойылған сұраққа уақыт

ұтуы үшін тез жауап беруі керек. 1 сұраққа 1 мин уақыт беріледі Вен диаграммасы: сыни түрғыдан оқу технологиясы бойынша студенттер вен

диограммасына сол əрекеттің жағымды жағымсыз жақтарын жəне екеуінің ұқсас жақтарын

жазады.

Түртіп алу əдісі: студенттер бір текстіні алып оның ішінде өзіне таныс жерлеріне «+»,

таныс емес жерлеріне «?» белгісін қойу арқылы талдап оны оқытушының көмегімен мəтінді

меңгереді.

Əдебитетпен жұмыс :Студенттер белгілі бір проблеема бойынша əдебиеттерге шолу жасап

топта талдау жасайды.

Екі жақты күнделік: Берілген тақырып бойынша студенттер кесте толтырады.

Ол кестеде проблема жəне түсініктеме жолдарына деген жолдары бар соған

тақырып бойынша талдау жасайды.

ОЖСӨЖ -1 мазмұны: Тақырып: Психологиялық зерттеулер Мақсаты: Психологиялық зерттеулер жөніндегі білімдерін толықтыру. Өткізілу түрі: Аквариум əдісі Сұрақтар: 1.Психология бойынша алғашқы зерттлер.

2.Эксперименталды психологияның тарихы.

Əдістемелік ңұсқау: “Аквариум” – балаларға мəселені “қоғам алдында” талқылауға

ұсынғандағы диалог формасы. Шағын топ белгілі бір мəселе бойынша диалогты жүргізуге



аквариум деп атайды.

Əдебиеттер: 1. Быков В.В. Методы науки .М,1972г


Ком, 1999



ОЖСӨЖ-2 мазмұны: Тақырып: Ғылыми зерттеу нəтижелерін жазуға қойылатын талаптар 1.Курстық жұмысты жазуға қойылатын талаптар.

2.Дипломдық жұмыс туралы мəлімет.


Ком, 1999






ОЖСӨЖ -3 мазмұны: Тақырып: Анамнез əдісі. 1.Нəтижені талдау əдістері.

2.Анамнез əдісі.

Өткізілу түрі: тестті талдау, өткізу, нəтижесін формула арқылы шығару. Əдебиеттер: 1.Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 2004 11-20б.


3.Дюк В.А. Компьютерная психодиагностика . СПБ Братство , 1994

4.Закс Л. Статистическое оценование .М,Статистика , 1976г

ОЖСӨЖ-4 мазмұны: Тақырып: Зерттеу əдісінің түрлері. 1.Асоциативті əдістер.

2.Конструктивті əдістер.

3. Экспрессивті əдістер.

Өткізілу түрі: Презентация Əдістемелік ңұсқау: «Презентация» стратегиясында студенттер топтарға бөліне отырып,

өздеріне бөлінген, не берілген сұрақтарға байланысты тақтаға немесе плакатқа сурет,

кесте т.б. құрастырып, оны қорғайды. Бұл жұмысты орындауға жəне əрбір топтың






Ком, 1999






ОЖСӨЖ-5 мазмұны: Тақырып:Психологиядағы эмперикалық əдістер 1.Психологиялық эмперикалық зерттеудің негізгі сипаттамалары.

2.Эксперименталды айнымалылықтар жəне оларды реттеу амалдары.

3Психологиялық эмперикалық зерттеудің негізгі сипаттамалары.

Өткізілу түрі: Пікірталас Əдебиеттер: 1. Лбов Г.С. Методы обработки разнотипных экспериментальных данных.Новосибирск,

Наука,1981 г

2. Математические методы в исследованиях индивидуальных и групповой деятельности.

М, 1980г


4. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 2004 20-30б.

ОЖСӨЖ -6 мазмұны: Тақырып: Айырмашылықты анықтау. 1.Айырмашылықтың аймақтық көру табалдырығын анықтау.

Мақсаты: Айырмашылықтың аймақтық көру табалдырығын анықтау.

Өткізілу түрі: тестті талдау, өткізу, нəтижесін формула арқылы шығару. Əдебиеттер: 1.Крылова А.А., Маничева С.А. Практикум по обшей экспериментальной и прикладной


2. Лбов Г.С. Методы обработки разнотипных экспериментальных данных .Новосибирск,

Наука,1981 г

3. Математические методы в исследованиях индивидуальных и групповой деятельности

.М, 1980г


ОЖСӨЖ -7 мазмұны: ОЖСӨЖ-7 мазмұны: Тақырып: Экспермент түрлері 1. Эксперимент түрлері.


Өткізілу түрі: Жазбаша талдау Əдебиеттер: 1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 2004 33-45б.





ОЖСӨЖ -8 мазмыны: ОЖСӨЖ-8 мазмұны: Тақырып: Айнымалылық түрлері. 1.Ішкі айнымалылықты анықтау.


Өткізілу түрі: Венн диаграммасы Əдістемелік ңұсқау: сыни түрғыдан оқу технологиясы бойынша студенттер вен

диограммасына сол əрекеттің жағымды жағымсыз жақтарын жəне екеуінің ұқсас

жақтарын жазады.






ОЖСӨЖ-9 мазмұны Тақырып: Тест түрлері. 1. Тест нормаларының талаптары.



Өткізілу түрі: ауызша сұрау Əдебиеттер: 1. Дюк В.А. Компьютерная психодиагностика . СПБ Братство , 1994


3.Кулагин Б. Ф. Основы профессиональной психодиагностики .М,1984г


5. Кэмпбелл Д.Модели экспериментов в социальной психолгии и прикладных

исследованиях .М,Прогресс,1980



ОЖСӨЖ-10 мазмұны: ОЖСӨЖ-10 мазмұны Тақырып: Зерттеу нəтижелерін безендіру 1. Əдістемелік нұсқау

2. Дисертация

3. Кандидаттық дисертация.

4. Докторлық дисертация

Мақсаты: Зерттеу əдісінің түрлерін талқылау Өткізілу түрі: коллоквиум Мұғалім жəне студент арасында сұрақ жəне жауап түрінде өткізіледі. Əр студентке 10

сұрақтан қойылады, студент қойылған сұщраққа уақыт ұтуы үшін тез жауап беруі

керек. 1 сұраққа 1 мин уақыт беріледі





Ком, 1999



ОЖСӨЖ-11 мазмсұны: ОЖСӨЖ-11 мазмұны:

Тақырып: Зерттеу міндеттері.

1.Зерттеудің тікелей міндеті.




Өткізілу түрі: пікірталас Əдебиеттер: 1.Готтсдонкер Р. Основы психологического эксперимента .М ,МГУ ,1982

2. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 200430-35б.


4. Дюк В.А. Компьютерная психодиагностика . СПБ Братство , 1994


ОӨСӨЖ -12мазмұны: Тақырып: Зейін мен ойлауды зерттеу 1.Зейін.


Өткізілу түрі: Сауалнаманы жүргізу, талқылау, нəтижесін шығару. Əдебиеттер: 1. Адлер Ю.П. Предпланирование эксперимента . М ,1978




Ком, 1999



ОЖСӨЖ-13 мазмұны: Тақырып: Эмпатиялық қабілетті анықтау. 1.Эмпатиялық қабілетті анықтау

Өткізілу түрі:Презентация Əдістемелік ңұсқау: «Презентация» стратегиясында студенттер топтарға бөліне отырып,







Əдебиеттер: 1. Налимов В.В. Теория эксперимента .М,2002г




5.Романова Е.С., Потемкина О.Ф. Графические методы в психологической диогностике

М.,1992.

ОЖСӨЖ- 14 мазмұны: Тақырып: Астения жағдайын анықтау. 1. Он сөзді жаттау əдістемесі арқылы есте сақтауды зерттеу.


Мақсаты: Жоспар түрлерін талқылау. Өткізілу түрі: Мозайка Əдістемелік ңұсқау: "Мозайка" интенсивті қарым-қатынас кезінде мəселенің

оптималды шешімін “жоғарыдан-төмен” (педагогтан-оқушыға) емес, тең деңгейде

(өзара оқушылар арасында) табуға мүмкіндік береді. Бұл технологияның

қиындығы: əсіресе бірінше сабақтарда топтарды қайта құру үрдісінде мұқият

зейінділікті талап етеді Əдебиеттер: 1.Волков.Б.С. Волкова В.Н. Методы исследования в психологии. М., 2002.




5. Готтсдонкер Р. Основы психологического эксперимента .М ,МГУ ,1982

16. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . М.,2004. 112-118б.

ОЖСӨЖ-15 мазмұны: Тақырып: Психологтың топпен жұмыс түрлері. 1.Психолгтың танысу қызметіндегі Лири тестісін қолдану.



Өткізілу түрі: тесттер жүргізу Əдебиеттер: 1.Кулагин Б. Ф. Основы профессиональной психодиагностики .М,1984г


3.Кэмпбелл Д.Модели экспериментов в социальной психолгии и прикладных

исследованиях. М, Прогресс,1980


психологии М.,2006.88-120.

ӨЖСӨЖ-16 мазмұны: Тақырып: Эксперимент түрлері. 1.Идеалды жəне реалды эксперимент.

2.Реалды эксперимент жəне « эксперименттің толықтай сəйкес келуі.

Мақсаты: Эксперимент түрлерін талдау. Өткізілу түрі: Венн диаграммасы Əдістемелік ңұсқау: сыни түрғыдан оқу технологиясы бойынша студенттер вен








ӨЖСӨЖ-17 мазмұны: Тақырып: Кросс мəдени зерттеулер. 1.Кроссмəдени психологияда жəне психогенетикада корреляциялық зерттеуді

жоспарлау.

2.Кроссмəдени зерттеу.

Мақсаты: Кросс мəдени зерттеулерді жүргізе білуге үйрету. Өткізілу түрі: Эссе жазу Əдебиеттер: 1. Дюк В.А. Компьютерная психодиагностика . СПБ Братство , 1994






ӨЖСӨЖ-18 мазмұны: Тақырып: Интеллектіні зерттеу əдістері. 1.Интелектуальды проба əдісі арқылы ерікті зейін ерекшелігін зерттеу.

Мақсаты: Интелектуальды проба əдісі арқылы ерікті зейін ерекшелігін зерттеу.

Өткізілу түрі: зерттеу жүргізу. Əдістемелік ңұсқау: Əдіспен жұмыс бірнеше жұмыс жүйесінен тұрады:



2. Əдісті интерпретациялау. Алынған ақпарат сандақ жəне сапалық өңделеді.

Ақпараттың өңделуі əр əдістің ерекшелігіне қарай жүргізіледі.

3. Псиологиялық диагноз жасалады, яғни алынған мəліміт жазбаша түрбе беріледі.







ӨОСӨЖ-19 мазмұны: Тақырып: Экспермент түрлері 1. Эксперимент түрлері.


Мақсаты: Экспермент түрлерін талдау. Өткізілу түрі: Венн диаграммасы Əдістемелік ңұсқау: сыни түрғыдан оқу технологиясы бойынша студенттер вен









ОЖСӨЖ-20 мазмұны: Тақырып:Психологиялық эффект түрлері. 1. «Плацебо» эфектісі.

2.Психологиялық жағдаят типтері.

Мақсаты: Психологиялық эффект түрлерін талдау. Өткізілу түрі: Ситуацияларды талқылау Əдебиеттер: 1. Дюк В.А. Компьютерная психодиагностика . СПБ Братство , 1994






ӨЖСӨЖ-21 мазмұны: 1.Аудиториялы сөйлеу. Тыңдаушының индивидуалды профилін қалыптастыру.

2.Есту зейінің құрылымын бағалау.

3. «Сөйлеудің жағдайын анықтау картасы»əдісін жүргізу.

Мақсаты: Аудиторияда дұрыс сөйлей білуге үйрету. Өткізілу түрі: Пікірталас







ӨЖСӨЖ-22 мазмұны: Тақырып: Айнымалылық түрлері. 1.Ішкі айнымалылықты анықтау.


Мақсаты: Айнымалылық түрлері жөніндегі білімдермен алмасу Өткізілу түрі:Аквариум Əдістемелік ңұсқау: “Аквариум” – балаларға мəселені “қоғам алдында” талқылауға

ұсынғандағы диалог түрі. Шағын топ белгілі бір мəселе бойынша диалогты жүргізуге



аквариум деп атайды.







ӨЖСӨЖ-23 мазмұны: Тақырып: Психологиялық өлшеулер. 1. Өлшеудің эксперименталды қайталануы.

2.Өлшеу түрлері.

Мақсаты: Психологиялық өлшеулерді жүргізу. Өткізілу түрі: зерттеу жүргізу. Əдістемелік ңұсқау: Əдіспен жұмыс бірнеше жұмыс жүйесінен тұрады:












ӨЖСӨЖ-24 мазмұны: Тақырып: Эмоциялық көңіл-күй түрлері. 1.В.А.Журованың депрессивті жағдайының диференциалды диогностикалық

əдістемесі.

2.Сегіз түсті Люшер əдістемесі.

Мақсаты: : Эмоциялық көңіл-күй түрлерін əдістемелер арқылы зерттеу Өткізілу түрі: тест жүргізу Əдістемелік ңұсқау: Əдіспен жұмыс бірнеше жұмыс жүйесінен тұрады:












ӨЖСӨЖ-25 мазмұны: Тақырып: Тест түрлері. 1. Тест нормаларының талаптары.



Мақсаты: Тест түрлерін талдау. Өткізілу түрі: Мозайка əдістемесі Əдістемелік ңұсқау: "Мозайка" интенсивті қарым-қатынас кезінде мəселенің

оптималды шешімін “жоғарыдан-төмен” (педагогтан-оқушыға) емес, тең деңгейде

(өзара оқушылар арасында) табуға мүмкіндік береді. Бұл технологияның

қиындығы: əсіресе бірінше сабақтарда топтарды қайта құру үрдісінде мұқият

зейінділікті талап етеді Əдебиеттер: 1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 2004 33-45б.





ӨЖСӨЖ-27 мазмұны: Тақырып: Ғылыми мақалаларға қойылатын талаптар. 1.Л.В.Куликов бойынша графикке қойылатын талаптар.

2. Ғылыми мақалаға қойылатын талаптар.

Мақсаты: Ғылыми мақалаларға қойылатын талаптарды талқылау. Өткізілу түрі: пікірлесу Əдебиеттер: 1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 2004 33-45б.





ӨЖСӨЖ-26 мазмұны: Тақырып: Графикалық қозғалыстар арқылы өңдеу. 1.Графикалық қозғалыстардың негізгі параметрлерін анықтау.

2.Жұмыс жасайтын қолдың көрсеткішін зерттеу.

Мақсаты: Графикалық қозғалыстар арқылы өңдеу. Өткізілу түрі: зерттеулер жүргізу. Əдістемелік ңұсқау: Əдіспен жұмыс бірнеше жұмыс жүйесінен тұрады:











ОЖСӨЖ-28 мазмұны Тақырып: Зерттеу нəтижелерін безендіру 1.Əдістемелік нұсқау

2.Дисертация

3Кандидаттық дисертация.

4.Докторлық дисертация

Мақсаты: Зерттеу нəтижелерін безендіру жөнінде білімдерін кеңейту

Өткізілу түрі: əдебиеттермен жұмыс Əдістемелік ңұсқау:Студенттер белгілі бір проблеема бойынша əдебиеттерге шолу жасап

топта талдау жасайды.






ОЖСӨЖ-29 мазмұны: Тақырып: Болжамның негізгі түрлері. 1.Гипотезаның негізгі түрлері.

2.Зерттеудің міндеттері.

3.Психологияның негізгі проблемалары.

Мақсаты: Болжамның негізгі түрлерін талқылау Өткізілу түрі: мозайка Əдістемелік ңұсқау: "Мозайка" интенсивті қарым-қатынас кезінде мəселенің оптималды

шешімін “жоғарыдан-төмен” (педагогтан-оқушыға) емес, тең деңгейде (өзара оқушылар

арасында) табуға мүмкіндік береді. Бұл технологияның қиындығы: əсіресе бірінше

сабақтарда топтарды қайта құру үрдісінде мұқият зейінділікті талап етеді






ОЖСӨЖ-30 мазмұны: Тақырып: Үрейлену деңгейін анықтау

1.Үрейлену деңгейін анықтау.

2.Эмпатияға қабілеттілігін зерттеу.

Мақсаты: Үрейлену деңгейін анықтау тесттерін жүргізу Өткізілу түрі: тест жүргізу, нəтижесін шығару Əдістемелік ңұсқау: Əдіспен жұмыс бірнеше жұмыс жүйесінен тұрады:












Тақырып: Зерттеу міндеттері. 1.Зерттеудің тікелей міндеті.




Мақсаты: Зерттеу міндеттерін талдау. Өткізілу түрі: Презентация Əдістемелік ңұсқау: «Презентация» стратегиясында студенттер топтарға бөліне отырып,












ОЖСӨЖ-32 мазмұны: Тақырып: Герментевтикалық əдіс. 1.Герментевтикалық əдістің пайда болу мен ерекшелігі.

2.Психометрикалық шкалалар.

Мақсаты: Герменевтикалық əдіс жөніндегі түсініктерін білу. Өткізілу түрі: Екі жақты күнделік Əдістемелік ңұсқау: Берілген тақырып бойынша студенттер кесте толтырады. Ол кестеде

проблема жəне түсініктеме жолдарына деген жолдары бар соған тақырып бойынша

талдау жасайды.






ОЖСӨЖ-34 мазмұны: Тақырып: Компютерлік психодиогностика 1.Компютерлік психодиогностика арқылытұлғаға психологиялық сипаттам беру.

2.Компютерлік психологиялық сипаттамалардағы «қарсылықты» жою.

Мақсаты: Компютерлік психодиогностика жөніндегі білімдерін айқындау. Өткізілу түрі:Презентация Əдістемелік ңұсқау: «Презентация» стратегиясында студенттер топтарға бөліне отырып,












ОЖСӨЖ -33 мазмұны: Тақырып: Зейін мен ойлауды зерттеу 1.Зейін.


Мақсаты: Зейін мен ойлауды зерттеу

Өткізілу түрі: зерттеу жұмысы Əдістемелік ңұсқау: Əдіспен жұмыс бірнеше жұмыс жүйесінен тұрады:











ОЖСӨЖ-35 мазмұны: Тақырып: Бұлшық еттің қимыл қозғалысын анықтау. 1.Бұлшықеттік статикалық шыдамдылығын анықтау.

2.Қолдың статикалық динамикалық ерекшелігін анықтау.

Мақсаты: Бұлшық еттің қимыл қозғалысын анықтау. Өткізілу түрі: зерттеу жүргізу. Əдістемелік ңұсқау: Əдіспен жұмыс бірнеше жұмыс жүйесінен тұрады:











ОЖСӨЖ-38 мазмұны: Тақырып: Бастауыш мектеп оқушыларының оқу дағдыларын анықтау. 1. Бастьауыш жəне орта мектеп оқушысының дауыстап оқу дағдысын бағалау.

2. «Ішінен оқу» дағдысын анықтау.

Мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларының оқу дағдыларын анықтау

Өткізілу түрі: Əңгімелесу ОЖСӨЖ-37 мазмұны: Тақырып: Эмпатиялық қабілетті анықтау. 1.Эмпатиялық қабілетті анықтау

Мақсаты: Эмпатиялық қабілетті анықтау

Өткізілу түрі: тест жүргізу Əдебиеттер: 1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 2004 33-45б.





ОЖСӨЖ-38 мазмұны: Тақырып: Қəсіби қабілеттерін зерттеу 1.Кəсіби міндеттерге байланысты танымдық қызығушылығын зерттеу.

2.Оқушылардың кəсіби мотивациясын анықтау.

Мақсаты: Қəсіби қабілеттерін зерттеу Өткізілу түрі: тест нəтижелерін шығару. Əдебиеттер: 1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 2004 33-45б.





ОЖСӨЖ-40 мазмұны: Тақырып: Бақылау локусын зерттеу. 1.Проекцияны басқару əдістемесі.

2.Бақылау локусын өлшеу əдістемесі.

Мақсаты: Бақылау локусын зерттеу. Өткізілу түрі: əдістеме жүргізу Əдістемелік ңұсқау: Əдіспен жұмыс бірнеше жұмыс жүйесінен тұрады:






ОЖСӨЖ-40 мазмұны: Тақырып: Астения жағдайын анықтау. 1. Он сөзді жаттау əдістемесі арқылы есте сақтауды зерттеу.


Мақсаты: Астения жағдайын анықтау. Өткізілу түрі: əдістеме жүргізу Əдістемелік ңұсқау: Əдіспен жұмыс бірнеше жұмыс жүйесінен тұрады:











ОЖСӨЖ-41 мазмұны: Тақырып: Топта əлеуметтік психологиялық ахуалды анықтау əдістері. 1.Əлеуметтік-психологиялық ахуалдың негізгі көрсеткіші ретіндегі кəсіби қызметтің

тартымдылығын анықтау.

2.Кəсіпорындардағы қызметшілердің қатынасының сапасын жəне құрылымын талдау.

Мақсаты: Топта əлеуметтік психологиялық ахуалды анықтау əдістерін жүргізу Өткізілу түрі: əдістемені талдау Əдістемелік ңұсқау: Əдіспен жұмыс бірнеше жұмыс жүйесінен тұрады:











ОЖСӨЖ-45 мазмұны: Тақырып:Психологиялық қызмет бағыттары 1. Психолг қызметінің негізгі бағыттары.

2. Психолгтың кəсіби əдеп кодексі.

Мақсаты: Психологиялық қызмет бағыттарын талқылау Өткізілу түрі: презентация Əдістемелік ңұсқау: «Презентация» стратегиясында студенттер топтарға бөліне отырып,












ОЖСӨЖ-44 мазмұны: Тақырып: Психологтың топпен жұмыс түрлері. 1.Психолгтың танысу қызметіндегі Лири тестісін қолдану.



Мақсаты: Психологтың топпен жұмыс түрлерін талқылау Өткізілу түрі: əдістемені жүргізу Əдістемелік ңұсқау: Əдіспен жұмыс бірнеше жұмыс жүйесінен тұрады:











ОЖСӨЖ-45 мазмұны: Тақырып: Психологтың əдеп кодексі. 1. Психолг қызметінің негізгі бағыттары.

2. Психолгтың кəсіби əдеп кодексі.

Мақсаты: Психологтың əдеп кодексін талқылау Өткізілу түрі:пікірлесу Əдебиеттер: 1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 2004 33-45б.





ОЖСӨЖ -45 мазмұны: Тақырып: Жасөспірім кезеңіндегі ауытқушылық түрлерін анықтау. 1.Жасөспірімдердің мінез акцентуациясын анықтау.

2. Агрессивті мінез ерешелігін анықтау.

Мақсаты: Жасөспірім кезеңіндегі ауытқушылық түрлерін анықтау. Өткізілу түрі: əдістеме жүргізу. Əдістемелік ңұсқау: Əдіспен жұмыс бірнеше жұмыс жүйесінен тұрады:











8. КУРСТЫҚ ПРОЕКТ (ЖҰМЫС) ҚАРАСТЫРЫЛМАҒАН

8. ---- 9. Курс бойынша жазба жұмыстарының тақырыптары (реферат, баяндама, курстық жұмыс)

1. Ғылыми зерттеу тақырыптарына байланысты жоспар құрастыру

2. Пилотаждық зерттеудің обьектісін таңдау

3. Болжам құрастыру

4. Көру арқылы қабылдаудағы геометикалық иллюзия.

5. Құрылым иллюзиясы.

6. Қабылдаудың жеке ерекшелігін зерттеу.

7. Мектеп психологы кабинетінің жұмыс мазмұны.

8. Психометрикалық əзірлікте психологқа қойылытын талаптар

9. Интеллектуалдық- танымдық сфераны зерттеудің теориялық негіздері

10. Танымдық процестер диагностикасы

11. Түйсік, қабылдау, есте сақтау, ойлау, қиял диагностикасы

12. Мотивация психодиагностикасының объектісі мен əдістері

13. Жетістікке жету мотивацияларын өлшеу

14. Жетістікке жету мотивацияларын өлшеуге арналған сауалнамалар.

15. Психодиагностика əдістемелерін анықтау талаптары

16. Обьективті тесттер

17. Стандартталған өзіндік тесттер

18. Тұлғалық сауалнамалар классификациясы

19. Сенімділік типтеріне сипаттама

20. Сенімділік анықтау жолдары

21. Валидтілік пен сенімділіктің өзара байланыстылығы

22. Ойын- дигностикалық əдіс ретінде

23. Суреттік тест бойынша балаларды зерттеу

24. Интеллект деңгейіне əсер етуші факторлар

Реферат тақырыптары

1.Психологиялық зертеулер əдістерін жүйелеу.

2.Психолг- экспериментатор мен психолг –практиктың жекелеген қасиеттері.

3.Қарым-қатынас факторларының экспермент тəжірибесіне əсері.

4.Плацебо –эффектісінің психологиялық механизмі.

5.Психологиялық экспериментке қатысушы сыналушының жеке ерекшеліктері.

6.Экспериименттің ішкі жəне сыртқы валидтылық фактролары.

7.Есірткіліктің əлеуметтік фактроларын психологиялық зерттеу.

8.Ішімдікке салынғандардың жеке түзілулерінің зерттеу.

9.Түрлі мамандықта оқитын студенттердің жекелеген ерекшеліктерін салыстырмалы

талдау.

10.Түрлі курс студентерінің мазасыздану деңгейлерін зерттеу.

11.Жеке тұлғалық жəне ситуативті мазасыздануды зерттеу.

12.Статистикалық өңдеу мен экспериментті жоспарлаудың жылдам əдістері.

13.Əлеуметтік –психологиялық зерттеулердегі социометриялық зерттеулер.

14.Əлеуметтік психологиядағы жəне қолданбалы зерттеулердегі эксперимент модельдері.

15. Қазақстандық жарнамалардағы эксперименталды психология.

10. ----- 11. Студенттің білімін тексеруге арналған материалдау Білімді бағалау жөніндегі мəлімет

• Қорытынды баға мына формула бойынша есептеледі

U = [(P1 +P2) / 2] * 0,6 + E * 0,4

P1 - бірінші рейтингті бағалаудың цифрлік эквиваленті

P2 - екінші рейтингті бағалаудың цифрлік эквиваленті

Е – емтихандағы бағалаудың цифрлік эквиваленті

Яғни 100% (1 рейтинг) + 100% (2 рейтинг) + 100% (емтихан). Бағалау саясаты:

Аралық бақылаулар бойынша студенттің максималды үлгерім көрсеткіші 100%

құрайды. Семестр аяғында оқу пəні бойынша қорытынды аттестациялау – емтихан

өткізіледі (максималды көрсеткіші - 100%).

Пəн бойынша қорытынды емтихан бағасы аралық бақылаулар жəне қорытынды

аттестациялаудың максималды көрсеткіштер сомасы ретінде анықталады.

Қорытынды емтихан пəннің негізгі теориялық жəне практикалық материалдарын

қамтитын нұсқауларға бөлінген тест тапсырмалары түрінде өтеді.

Бағалау критерийлері

Бағалау түрі

Жұмыс үшін балл

Орындалған жұмыс көлемі

Дəрістегі белсенділік 100 30

Практикалық сабақтарға

қатысу

100 15

СОӨЖ-дағы белсенділік 100 45

СӨЖ орындауы 100 45

Жеке тапсырмалар 100 6

Рубеждік бақылау 100 2

Аралық аттестация (Р1, Р2) 100 N

Ағымдық бақылау 100 2

Емтиханға жіберілетін

рейтинг

100 Барлық бағалардың орта

арифметикалық сомасы

Қорытынды бақылау

(емтихан)

(Р1+Р2)/2

Қорытынды Ағымдық бақылау * 0,6

Жеке тапсырмалар 100*0,4

Рубеждік бақылау Емтиханға жіберілетін

рейтинг + қорытынды

нəтиже

Əріптік бағалау жəне оның балдардағы цифрлік эквиваленті дұрыс жауаптардың

пайыздық көрсеткіші бойынша анықталады (кесте бойынша)

Студенттердің білім, біліктіліктері мен дағдылары төмендегіше бағаланады:

Бағалау

Бағаның əріптік

баламасы

Бағаның сандық

баламасы

Бағаның проценттік

баламасы Бағалаудың дəстүрлі жүйесі

A 4,0 95-100 өте жақсы

A- 3,67 90-94

B+ 3,33 85-89

жақсы B 3,0 80-84

B- 2,67 75-79

C+ 2,33 70-74

қанағаттанарлық

C 2,0 65-69

C- 1,67 60-64

D+ 1,33 55-59

D 1,0 50-54

F 0 0-49 қанағаттанарлықсыз

Студенттердің білімін тақырыптар бойынша тексеру жəне емтихан сұрақтары

1.Психологиялық зерттеу əдістерінің мəселелерімен толықтай айналысатын сала

А. экспериментальдық психология

В. даму психология;

С. əлеуметтік психология;

Д. психодиагностика.

Е. педагогикалық психологиялық

2. Эксперименталдық психологияның негізін салушы

А. В. Вундт

В. Бехтерев

С. З.Фрейд

Д. И.П.Павлов.

Е. А.Адлер

3. ХХ ғасырдың ортасында жəне аяғында ғылыми əдіснамалық дамуына үлесін қосқандар

А. К. Поппер, П. Холтон

В. Кеттел;

С. А.Р.Лурия

Д. Л.С.Выготский.

Е. И.П.Павлов

4. Парадигма бұл…

А. ғылыми қызметтің ережесі мен стандарты

В. заңдылықтар

С. принциптер жүйесі

Д. нормалар жиынтығы.

Е. норматив

5. Ғылыми ұйғару формасы

А. гипотеза

В. принцип

С. зандылық

Д. ереже.

Е. стандарт

6. Эксперимент мынадай əдіс

А. сұрыптау

В. талдау

С. іріктеу

Д. байқау

Е. анализ

7. Рамкада жазылған гипотеза, интерпретация жəне əдістің өзі-бұл..

А. проблема

В. пікір

С. ұғым

Д қортынды

Е. ой қорытындысы

8. Зерттеудің теориялары :

А. теориялық жəне эмпирикалық

В. ақыл-ой

С. теориялық жєне қортындылық

Д. эмпирикалық

Е. практикалық

9. Қолданбалы зерттеу мынадай мақсатқа жүргізіледі

практикалық міндетті шешу үшін білімді алу

жаңалықтарды ашу

болжам жасау

гипотеза құру

мəлімет алу үшін

10. Зерттеудің бастапқы кезеңі

міндетті қою

болжам жасау

əдістемелер таңдау

нəтижесін талдау

гипотеза құру.

11. Зерттелушінің жеке тұлғасына жəне оның мотивіне тəуелді емес ғылыми нəтиже

А. интерсубъективтік

В. объективтік

С. субъективтік

Д. жеке даралық

Е. заттық

12. Ғылыми экспериментальдық гипотеза мынаған ұсынылады

теорияны бекіту немесе кері қайтару

теорияны дəлелдеу

жаңа зандылық ашу

практикада пайдалану үшін

теорияны жоққа шығару үшін

13. Бақылау, эксперимент жəне өлшем мынаған жатады

зерттеудің эмпирикалық əдісіне

диагностикалық əдістерге

теориялық əдістеріне

1. математикалық өңдеу əдісіне

Е. практикалық əдістерге

14. А. Р. Лурияның “үлкен ес туралы кішкентай кітап” зерттеуі мынаған негізделген

бақылау əдісіне

экспериментке

талдау əдісіне

тест əдісіне

Е. анкета əдісіне

15. Мақсатқа бағытталған, ұйымдастырылған объектіні қабылдау

бақылау

эксперимент

интервью

əңгіме

тест

16. Зерттеуші қай əдісті қолдану барысында объектіге ықпал ете алмайды?

бақылауда

экспериментте

əңгімелесуде

тестте

анкета

17. Объектінің жағдайы мен қасиетін анықтауда өлшеу құралдарды қолдану жолымен

əрекет ету əдісі

лабораториялық эксперимент

байқау

табиғи эксперимент

тест

анкета

18. Гипотезаның саны мен сапасы немен анықталады ?

A. қолданбалы сипатымен

B. креативтілігімен

C. заңдылықты ашуымен

D. себеп-салдар орнатуымен

E. қолданатын əдіспен

19. Зерттеудің пассивтік əдісі

A. бақылау

B. интервью

C. тест

D. эксперимент

Е. табиғи бақылау

20. Қандай ғалым жєне тұлғалық белгілерге зерттеу жүргізді ?

A. Р. Кеттел

B. З. Фрейд

C. А. Адлер

D. А. Маслоу

E. К.Юнг

21. Кірістірілген бақылау нені білдіреді ?

A. бақылаушының эксперименталдық топқа қатысуын

B. сырттай бақылауды

C. лонгитюдтік зерттеу жүргізуді

D. үзіліс бақылауын

E. бақылауды

22. Эксперименттің құрылымында қосымша əдіс ретінде қай кезеңде əңгіме енгізіледі ?

A. бастапқы кезеңде

B. соңғы кезеңде

C. негізгі кезеңде

D. қортындылау кезеңінде

E. орталық кезеңінде

23. Эксперимент құрылымында эксперименттен кейінгі интервью қай кезеңінде өткізіледі

?

A. қорытынды кезеңінде

B. ұйымдастыру кезеңінде

C. талдау кезеңінде

D. пилотажды эксперимент жүргізу кезеңінде

E. лонгитюдті зерттеу

24. Мақсатқа бағытталған сұрақ жауап əдісі

А. интервью

В. тест

С. ашық анкета

Д. жабық анкета

Е. əңгіме

25. Зертеушінің бланканы өздігінен толтыру əдісі қалай аталады ?

A. анкета

B. эссе

C. автобиографиялыќ єдісі

D. эксперимент

E. тест

26. Архив əдісінің теориялары.

A. контент-анализ

B. факторлық анализ

C. статистикалық анализ

D. корреляциялық анализ

E. анализ

27. Контент-талдау қолданылады…

проективті тестілердің нəтижесін талдауда

жасалған əрекеттің нəтижесін талдауда

мінез-құлықты талдауда

жауап реакциясын талдауда

контент-анализ

28. Пилотажды зерттеуді қандай жағдайда өткізеді

күрделі эксперименталдық зерттеудің алдында

гипотезаны дəлелдеу барысында

заңдылықтарды ашу үшін

нəтижені талдау үшін

зерттеу нəтижелі болу үшін

29. Табиғи экспериментті кейбір жағдайда қалай атайды ?

далалық зерттеу

пилотажды зерттеу

лонгитюдты зерттеу

корреляциялы зерттеу

пассивті əдіс

30. Психологиялық зерттеуде потенциалды зерттелушілердің барлық жиынтығы қалай

аталады?

генеральдық жиынтық

популяция

выборка

таңдалған топ

сұрыпталған топ

12.ОҚУ САБАҚТАРЫН БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ЖƏНЕ МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ ҚОЛДАУ.

1. №2 оқу залы. №4 корпус2.

№4 оқу залы №7 корпус.

13. ПƏН БОЙЫНША АРНАЙЫ АУДИТОРИЯ ЖƏНЕ КАБИНЕТТЕР ТІЗІМІ. 1. № 7 корпус 213, 221, 223 аудиториялар

Documents

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан ... · 2016-02-02 · М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік