หลกัระบาดวทิยาและ

การป้องกนัควบคุมโรค

หลกัระบาดวทิยาและ

การป้องกนัควบคุมโรค

1

กลัยาณ ี จันธิมา

Influenza A (H5N1) Pneumonia

2Hien. NEJM 2004;350:1179

3

Avian flu cases by date of onset, Thailand, Dec.

2003 - Mar. 2004

3

4

No. of case

4

0

1

2

26 -

27 D

ec.

30 -

31 D

ec.

3 -4 J

an

.

7 -8 J

an

.

5

SARS epidemicsPatients

Hospitals I.C. Failure 9

6

Family 1 Family 2 Family 3….…………... Family N Communities

InternationalDr. Somsak Wattanasri

7

นิยาม “ระบาดวิทยา” ของ J.M.Last, 1995

“The study of the distribution and

determinants of health-related states

ระบาดวทิยา หมายถงึอะไร

8

determinants of health-related states

or events in specified populations,

and the application of this study to

control of health problems ”

ระบาดวทิยาคอื ...

• การศึกษาเกี<ยวกบั สาเหตุ(ตวักาํหนด)และการกระจายของ

การเกดิโรคในประชากร โดยมุ่งนําผลไปใช้ควบคุมโรค

9

• ศาสตร์ (Science) • สาขาวชิา (Discipline)

ระบาดวทิยา หมายถงึอะไร

10

• เครื<องมือ (Tools)

• ระบบความคดิ (Epidemiological thinking)(เหตุผล + สร้างสรรค์ + ความจริง)

จดุเดน่ของระบาดวทิยา

�องค์ความรู้ทางระบาดวทิยา

� วธิีการศึกษาทางระบาดวทิยา

�วธิีคดิ

11

�วธิีคดิ

Understanding the natural history of disease

12

Prerequisites of a Pandemic• A novel influenza virus must emerge to which the general population has

little or no immunity and for which there is no effective vaccine

• The new virus must be able to replicate in humans and cause disease

13

?

• The new virus must be efficiently transmitted from one human to another causing global spread of disease

หลกัการของระบาดวทิยา• เป็นวธิีการทางวทิยาศาสตร์ (Scientific method)

• เป็นสหวทิยาการ (Multi - disciplinary study)

ระบาดวทิยา หมายถงึอะไร

14

• เป็นสหวทิยาการ (Multi - disciplinary study)

• เป้าหมายเป็นกลุ่มประชากร (Population)

• ผลเป็นความรู้ (Knowledge)

• ระบาดวทิยา เป็นการศึกษาเรื<องโรค หรือสถานะสุขภาพ หรือเหตุการณ์ที<สัมพนัธ์กบัสุขภาพอนามัยในด้านการเกดิโรค การกระจาย สิ<งกาํหนด(occurrence) (distribution) (determinants)

ระบาดวทิยา หมายถงึอะไร

15

(occurrence) (distribution) (determinants)ทราบได้ด้วย- นิยาม- ขนาด- ความรุนแรง

ตามตวัแปร- บุคคล- เวลา- สถานที<

พบในองค์ประกอบ 3 - Agent- Host- Environment

และการใช้ประโยชน์จากความรู้นั_น (applications)

- การเกดิ- การกระจาย องค์ความรู้

ระบาดวทิยา หมายถงึอะไร

16

- การกระจาย องค์ความรู้- องค์ประกอบ- กระบวนการ

วธิีการศึกษา- เชิงบรรยาย- เชิงวเิคราะห์- เชิงทดลอง

กจิกรรม- การเฝ้าระวงัโรค- การสอบสวนโรค- การศึกษาวจิัย

สถิติ IT.

Basic Epidemiological Concept

Community Health ProblemCommunity Health Problem

-- WHATWHAT

-- WHOWHO

17

FactsFacts

-- WHOWHO

-- WHEREWHERE

--WHENWHEN

--HOW MUCHHOW MUCH

-- WHYWHY

-- HOWHOW

ผู้ป่วย

10

15

20

25

600

800

1000

1200

บุคคล สถานที� เวลา

55.. ตั�งสมมตฐิานจากข้อมูลทั�งหมดของการระบาดตั�งสมมตฐิานจากข้อมูลทั�งหมดของการระบาด

18

0

5

10

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

0

200

400

0-4 '5-14 '15-44 '45-64 '64+

กAge Group

วเิคราะห์ข้อมูล

ชนิดของเชื อ? แหล่งโรค? การแพร่ของโรค?สมมตฐิานสมมตฐิาน ::

NS 1NS 2 1 / 1 1 / 2 3 / 2 3 / 1

2 / 1

การระบาดชนิดแหล่งโรคแพร่กระจายการระบาดชนิดแหล่งโรคแพร่กระจาย

19

0

2

4

6

8

10

18 - 24 May

25 - 31 May

1 - 7 Jun

8 - 14 Jun

15 - 21 Jun

22 - 28 Jun

29 Jun - 5 Jul

6 - 12 Jul

13 - 19 Jul

20 - 26 Jul

27 Jul - 2 Aug

3 - 9 Aug

10 - 16 Aug

17 - 23 Aug

24 - 30 Aug

31 Aug - 6 Sep

7 - 13 Sep

14 - 20 Sep

21 - 27 Sep

28 Sep - 4 Oct

5 - 11 Oct

Weekly interval

2 / 2 Kit.

ผู้ป่วยโรคคางทูมแยกตามวันเริ�มป่วยและห้องเรียน ในโรงเรียนอนบุาลแห่งหนึ�ง, พ.ค. – ก.ย 2542

นักเรียน 1คน

ครู1คน

2 / 1

20

ประโยชนข์องระบาดวิทยา

• บอกธรรมชาตขิองโรค (Natural history of disease)

• หาสาเหตุของโรค (Causation)

21

• หาสาเหตุของโรค (Causation)

• วดัสถานะสุขภาพและการเปลี<ยนแปลง (Description of health status and changing in time)

• ประเมนิมาตรการ (Evaluation of health intervention)

องค์ความรู้ทางระบาดวทิยา

โรค(ภัย) คอือะไร ทราบได้อย่างไร- นิยาม - ขนาด-ความรุนแรง

โรค(ภัย) เกดิขึ_นได้อย่างไร- องค์ประกอบ - กระบวนการเกดิโรค- สิ<งกาํหนด

22

-ความรุนแรง - สิ<งกาํหนด- ขั_นตอน (หรือธรรมชาต)ิ การเกดิโรค- รูปแบบการเกดิโรค

โรค(ภัย) มีการกระจายอย่างไร -บุคคล

- เวลา- สถานที< ใช้ประโยชน์จากความรู้ได้อย่างไร

องค์ความรู้ทางระบาดวทิยา : โรคและภยั

โรค คอืภาวะที<ทาํให้เกดิการเปลี<ยนแปลงหรือขดัขวางต่อการทาํงานตามปกติของร่างกายส่วนใดส่วนหนึ<ง อวยัวะใดอวยัวะหนึ<ง หรือระบบใดระบบหนึ<ง จนปรากฏอาการและอาการแสดงซึ<งมีลกัษณะเฉพาะ

23

ลกัษณะเฉพาะ

ภยั ในทางสาธารณสุข หมายถึง เหตุที<ทาํให้มนุษย์ตายหรือบาดเจ็บอย่างรวดเร็ว และส่วนมากจะมีการแตกหักหรือฉีกขาดของร่างกายหรืออวยัวะบางส่วน

EPIDEMIOLOGICAL SURVEILLANCEEPIDEMIOLOGICAL SURVEILLANCE

DATADATA INFORMATIONINFORMATION CASE DEFINITIONCASE DEFINITION

standardizestandardize

24

ACTIONACTION

standardizestandardizeuniformly applieduniformly applied

WHO case definition 1997

PROBABLE Fever with 2/7

1. headache

2. retro-orbital pain

3. rash

4. myalgia

5. arthralgia

6. WBC (< 5,000/mm3)

DFAND

+ supportive serologyOR

+ occur. same location / time with a confirmed case of DF

25

6. WBC (< 5,000/mm3)7. hemorr. manifestation

WHO..DHF:diagnosis,treatment........2 nd edition 1997

case of DF

CONFIRMED a case confirmed

by more specific

laboratory criteria

REPORTABLE any probable or

confirmed case

all of the following;

1. High fever 2 -7 days

2. Hemorrhagic manifestation

3. Platelet < 100,000 cells/mm3

4. Plasma leakage

Hct > 20% of normal Hct

DHF

WHO case definition 1997

26

Hct > 20% of normal Hct

Hct > 20% after vol. replace. Px

pleural effusion, ascites, low alb.

DSSthe all 4 + signs of circulatory failure

27

นิยามของโรค มปีระโยชน์- ชัดเจนในการปฏิบัติ- เปรียบเทียบได้ เป็นมาตรฐานเดยีวกนั

ไข้ไม่ทราบสาเหตุ

อุจจาระร่วง

โรคที<เฝ้าระวังทางระบาดวทิยาที<สําคญั ภาคเหนือ พฤษภาคม 2544อตัราป่วยสูงสุด 5 อนัดบั จํานวนผู้ป่วยผดิปกติ

จํานวน มัธยฐาน

เดือนนี_ (39-43)

ไข้เลอืดออก 1,113 183

องค์ความรู้ทางระบาดวทิยา : โรคและภยั

28

0 20 40 60 80 100

ปอดบวม

ไข้เลือดออก

อาหารเป็นพิษ

อตัราป่วย/แสน

ไข้เลอืดออก 1,113 183

งูกดั 175 124

เลปโตสไปโรคซิส 11 1

อจุจาระร่วงอย่างแรง 9 0

ขนาด / ความรุนแรง มปีระโยชน์ - จัดลาํดบัความสําคญั- ใช้ในการวางแผน / ประเมนิผล

องค์ความรู้ทางระบาดวทิยา : การกระจาย

50

60

70

อัตราป่วยโรคไข้เลือดออกจําแนกตามกลุ่มอายุ รายเขต ภาคเหนือ 2543อตัราป่วย/แสน

การกระจายตามบุคคล มปีระโยชน์ ?

29

0

10

20

30

40

< 5 5- 10 - 15 - 25 - 35 - 45 - 55 - 65 +

เขต 8 เขต 9 เขต 10 อาย ุ(ปี)

องค์ความรู้ทางระบาดวทิยา : การกระจาย จํานวนรายงานผู้ป่วยไข้เลอืดออก ภาคเหนือและประเทศไทย 2530-2545

140000

160000

180000 ประเทศไทย

ภาคเหนือ

เขต 10

cases

การกระจายตามเวลา มปีระโยชน์ ?

30

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45year

น่าน

การกระจายตามสถานที< มปีระโยชน์ ?

31

น่าน35.18 ต่อแสน

ตาก438.93 ต่อแสน

Dengue Serotype in Thailand; 1999

DEN-2

DEN-2

DEN-3

32Source : Department of Medical Science and Children Hospital Bangkok, ThailandData as of November 3, 2000Prepared by : Office of Dengue Control CDC Dept., Ministry of Public Health , Thailand

การกระจายตามสถานที< มปีระโยชน์ ?

องค์ความรู้ทางระบาดวทิยา : การกระจาย

บุคคล– แบ่งตามคุณลกัษณะ

ประจําตวั (เพศ,

อายุ, ภูมคิุ้มกนั)

เวลา– การเปลี<ยนแปลง

ระยะยาว

– การเปลี<ยนแปลง

สถานที<– แบ่งตามธรรมชาติ

(ปชก., ภูมิประเทศ,ป่าไม้ )

33

อายุ, ภูมคิุ้มกนั)

– แบ่งตามกจิกรรม

(งาน, กฬีา, ศาสนา)

– แบ่งตามฐานะ

– การเปลี<ยนแปลงเป็นรอบ

– การเปลี<ยนแปลงระยะสั_น

ประเทศ,ป่าไม้ )

– แบ่งตามเขตการปกครอง

โรคไข้เลอืดออกเกดิขึ_นได้อย่างไร

ยุงลายบ้าน(Aedes aegypti)

กนิเลอืดผู้ป่วย

เชื,อไวรัสจะเขา้ไปเจริญในยงุแลว้ไปอยูใ่นต่อมนํ,าลาย

ยุงลายกนิเลอืดคน ครั_งใหม่ จะปล่อยเชื_อยุง

34

สํานักงานควบคุมโรคไข้เลอืดออก 1

คน

เชื_อไวรัสเดงกจีะอยู่ในกระแสเลอืดขณะมีไข้

กนิเลอืดผู้ป่วย

อาจเป็นเชื_อ DEN-1 หรือ DEN-2 หรือDEN-3 หรือ DEN-4 แล้วเพิ<มจาํนวนในเซล

ครั_งใหม่ จะปล่อยเชื_อ

เชื_อไวรัสเข้าสู่คนป่วย

การเกดิโรคไข้เลอืดออก

เชื_อไวรัส เดก็ / ผู้ใหญ่ ที<ไม่มภีูมคิุ้มกนั

ยุงลายกดั

35

ผู้ป่วยรายเก่า

• กาํจดัลูกนํ,า

การป้องกนัและควบคุมโรคไข้เลอืดออก

เชื_อไวรัส เดก็ / ผู้ใหญ่ ที<ไม่มภีูมคิุ้มกนั

ยุงลายกดั

36

• การวินิจฉยั/รักษาทีMถูกตอ้งรวดเร็ว

• การแยกกกัผูป้่วย• การชนัสูตร• การรายงานโรค

• กาํจดัลูกนํ,า• ทาํลายแหล่ง

เพาะพนัธุ์ยงุ

• การพน่หมอกควนั

• ใชย้ากนัยงุ, สมุนไพรไล่ยงุ

• นอนในทีMปลอดยงุ (หอ้งมุง้ลวด,ใน

มุง้)• ไม่นอนหรือเล่น

ในทีMมืดอบัลมเวลากลางวนั

ผู้ป่วยรายเก่า

ระบาดวทิยา

เชื_อโรค / ปัจจัยเสี<ยง

คนที<มีความไวรับ / กลุ่มเสี<ยง

วธิีการถ่ายทอดโรค

37

แหล่งโรค/รังโรค

กาํจัดแหล่งโรค / ปัจจัยเสี<ยง

ตัดการ ถ่ายทอดโรค

สร้างเสริม ความต้านทาน

หลกัการป้องกนัและควบคุมโรค

EPIDEMIOLOGICAL TRIADS vs. DETERMINANTS

38

AgentHost

39

Environment

ผู้ป่วย / พาหะ

การป้องกนัและควบคุมอหิวาตกโรค

V.cholerae กลุ่มเสี<ยง : ไม่สะอาด,เดก็,(ไม่มีภูมิฯ)

-> มืออุจจาระ -> นํ_า --> อาหาร -> แมลงวนั

40

• รักษาผู้ป่วย• ค้นหาพาหะ• แยกกกั• LAB• รายงาน,สอบสวน

โรค

• ส้วม• นํ_าสะอาด• กาํจัดแมลงวนั• สุขาภบิาลอาหาร

• สุขศึกษา• อนามยัแม่และเดก็• วคัซีน ?

No DiseaseSymptomatic

Disease

Asymptom

Disease

ธรรมชาต(ิหรือขั_นตอน)การเกดิโรค

41

No Disease Disease

InfectedComplication

Disability

Death

Disease

Symptoms

ธรรมชาตขิองการเกดิโรคไข้เลอืดออกสุขภาพดี

1. ระยะมีความไวต่อการเกิดโรค

2. ระยะก่อนมีอาการของโรค

(ยุงชุม / ลูกนํ_ามาก / ค่า BI สูง)

(เดก็ถูกยุงมเีชื_อกดั ยงัไม่แสดงอาการ)

42

2. ระยะก่อนมีอาการของโรค

3. ระยะมีอาการของโรค

4. ระยะสูญเสียความสามารถ

หายหรือตาย

(เดก็ถูกยุงมเีชื_อกดั ยงัไม่แสดงอาการ)

(เดก็มอีาการป่วย / DF, DHF)

(มอีาการหนัก, Shock / DSS)

ระดบัของการป้องกนัโรคไข้เลอืดออกสุขภาพดี

1. ระยะมีความไวต่อการเกิดโรค

2. ระยะก่อนมีอาการของโรค

การป้องกนัเฉพาะโรค - มุ้ง / กาํจัดลูกนํ_า(ยุงชุม / ลูกนํ_ามาก / ค่า BI สูง)

การคดักรองโรค - ……..(เดก็ถูกยุงมเีชื_อกดั ยงัไม่แสดงอาการ)

การส่งเสริมสุขภาพ

43

2. ระยะก่อนมีอาการของโรค

3. ระยะมีอาการของโรค

4. ระยะสูญเสียความสามารถ

หายหรือตาย

(เดก็ถูกยุงมเีชื_อกดั ยงัไม่แสดงอาการ)

การวนิิจฉัยแต่แรกเริ<ม - นิยาม / LAB(เดก็มอีาการป่วย / DF, DHF)

การจํากดัความพกิาร - ……..(มอีาการหนัก, Shock / DSS)

การฟื_ นฟูสภาพ

การป้องกนัและควบคุมโรค

ระดบั 1 เพื<อลดอุบัติการของโรค

ระบาดวทิยา

สุขภาพดี

1. ระยะมีความไวต่อการเกิดโรค

2. ระยะก่อนมีอาการของโรค

การป้องกนัเฉพาะโรค

การคดักรองโรค

การส่งเสริมสุขภาพ

ระดบั 2 เพื<อลดความชุกและผลของโรค

44

2. ระยะก่อนมีอาการของโรค

3. ระยะมีอาการของโรค

4. ระยะสูญเสียความสามารถ

หายหรือตาย

การวนิิจฉัยแต่แรกเริ<ม

การจํากดัความพกิาร

การฟื_ นฟูสภาพ

ระดบั 2 เพื<อลดความชุกและผลของโรค

ระดบั 3 เพื<อลดความพกิาร/สูญเสีย

ICEBERG

PHENOMINON

45

46

47

รูปแบบการเกดิโรค

• SPORADIC DISEASE

• ENDEMIC DISEASE

• EPIDEMIC DISEASE

48

• EPIDEMIC DISEASE

• PANDEMIC DISEASE

49

วธิีการศึกษาทางระบาดวทิยา1. การศึกษาระบาดวทิยาเชิงพรรณนา (Descriptive epidemiology)

เพืMอศึกษา - ขนาด (Magnitude) ของโรคหรือปัญหา - การกระจาย (Distribution)ของโรคหรือปัญหา

2. การศึกษาระบาดวทิยาเชิงวเิคราะห์ (Analytical epidemiolgy)

50

การศึกษาระบาดวทิยาเชิงวเิคราะห์ (Analytical epidemiolgy)

เพื<อศึกษา - ความสัมพนัธ์ระหว่างโรคหรือปัญหา กบัปัจจัยต่าง ๆ- สาเหตุ, สิ<งกาํหนดของปัญหา และความเสี<ยงของประชากร

3. การศึกษาระบาดวทิยาเชิงทดลอง (Experimental epidemiology)

เพื<อพสิูจน์ - ความสัมพนัธ์ระหว่างโรคหรือปัญหา กบัปัจจัยต่าง ๆ - สาเหตุ, สิ<งกาํหนดของปัญหา และความเสี<ยงของ

ประชากร

วธิีการศึกษา : ระบาดวทิยาเชิงบรรยาย

Pertussis (Whooping Cough)

United States, 1998

1,5001,500

1,8001,800

2,1002,100

2,4002,400

Reported Cases

Reported Cases

?

51Source: CDC. Summary of notifiable diseases. 1998.

00

300300

600600

900900

1,2001,200

1,5001,500

Age Group (Years)Age Group (Years)

<1<1 1–41–4 5–95–9 10–1410–14 15–1915–19 20–2920–29 30–3930–39 40–4940–49 50–5950–59 >60>60

Reported Cases

Reported Cases

?

วธิีการศึกษา : ระบาดวทิยาเชิงวเิคราะห์

รายการอาหารกบัการป่วยโรคอาหารเป็นพษิ

ขนมจีน

รายการอาหาร . กนิ .

ป่วย ไม่ป่วย

. ไม่กนิ .

ป่วย ไม่ป่วย 16.2 30.726 11 1 13

ไคสแควร์

O.R.

52

ขนมจีนนํ_ายานํ_าเงี_ยวข้าว

แกงไก่ขนมรวมมิตร

ป่วย ไม่ป่วย ป่วย ไม่ป่วย 16.24

5.09

7.02

12.17

1.46

30.73

4.81

4.75

0.11

0.45

0.96

26

11

19

5

5

11

11

3

8

16

8

10

1

16

8

22

22

16

13

21

16

8

16

14

อาหารที�ทาน ผูป้่วย กลุ่มเปรียบเทียบ ค่า OR. 95 %CI

กิน ไมก่ิน กิน ไมก่ิน

วธิีการศึกษา : ระบาดวทิยาเชิงวเิคราะห์

รายการอาหารกบัการป่วยโรคอาหารเป็นพษิ

53

กิน ไมก่ิน กิน ไมก่ิน

หน่อไมอ้ดัปี$ ปจากร้านใดๆ 13 0 15 51 89.7* (5.0 -1596.8)

หน่อไมอ้ดัปี$ ปจากร้านที�สงสัย 13 0 4 62 375.0* (19.0- 7385.6)

เหลา้ขาว 6 7 6 60 8.57 (2.2 - 33.9)

เหลา้สาเก 8 5 25 41 2.62 (0.77-8.92)

เห็ดจากตลาด 3 10 16 50 0.94 (0.23-3.8)

• Cross - sectional

• Retrospective (Case - control)

ปชก.ป่วย

ไม่ป่วย

มสีาเหตุ

ไม่มสีาเหตุ

มสีาเหตุ

ไม่มสีาเหตุ

ป่วยมสีาเหตุ

ไม่มสีาเหตุ

วธิีการศึกษา : ระบาดวทิยาเชิงวเิคราะห์

54

• Prospective (Cohort)

ป่วย

ป่วย

ไม่ป่วย

ไม่ป่วย

มสีาเหตุ

ไม่มสีาเหตุ

ไม่มสีาเหตุ

มสีาเหตุ

ไม่มสีาเหตุ

ปชก. ป่วย

ไม่ป่วย

วธิีการศึกษา : ระบาดวทิยาเชิงวจิยั

• การทดสอบสาเหตุ และกระบวนการเกดิโรค

• การทดสอบวธิีการป้องกนัควบคุมโรค– ทดสอบยา

55

– ทดสอบยา

– ทดสอบวัคซีน

– ทดสอบวิธีการ

กจิกรรม(หรืองาน)ทางระบาดวทิยา

1. การเฝ้าระวงัทางระบาดวทิยา

2. การสอบสวนทางระบาดวทิยา

56

2. การสอบสวนทางระบาดวทิยา

3. การศึกษาวจิัยทางระบาดวทิยา

ขั_นตอนการดาํเนินงานเฝ้าระวงัฯ

1. การรวบรวมข้อมูล (Collection of data)

2. การเรียบเรียงข้อมูล (Collation of data)

3. การวเิคราะห์และแปลผล

การสงัเกตการสังเกต

การสังเกต

การสังเกต

57

3. การวเิคราะห์และแปลผล

(Analysis and interpretation of data)

4. การกระจายข้อมูลข่าวสาร

(Dissemination of information)

การสังเกต

การสังเกต

ขั_นตอนการสอบสวนโรค1. ตรวจสอบแหล่งข่าว

2. สอบถามสถานที<รักษา

3. รวบรวมผู้ป่วยและผู้สงสัยในพื_นที<

4. แยกแยะกลุ่มผู้ป่วย

58

4. แยกแยะกลุ่มผู้ป่วย

5. ตั_งข้อสงสัยว่าอะไรเป็นสาเหตุ

6. เกบ็ข้อมูลมาพสิูจน์

7. สรุปและแก้ไขปัญหา

การเฝ้าระวงัทางระบาดวทิยา

59

การสอบสวนทางระบาดวทิยา

60

การสอบสวนทางระบาดวทิยา

61

NIPAH ENCEPHALITIS, MALAYSIA, 1998-1999

การศึกษาวจิยัทางระบาดวทิยา

62

กจิกรรม(หรืองาน)ทางระบาดวทิยา

1. การเฝ้าระวงัทางระบาดวทิยา– ความปกติ– ความผดิปกติ

2. การสอบสวนทางระบาดวทิยา

63

2. การสอบสวนทางระบาดวทิยา– ขอบเขตความผดิปกติ– สาเหตุความผดิปกติ

3. การศึกษาวจิัยทางระบาดวทิยา– ทดสอบสาเหตุความปกติ

– ทดสอบวิธีแก้ไขความผดิปกติ

64