O‟QUV-USLUBIY MAJMUA - moodle.pharmi.uzmoodle.pharmi.uz/library/books/majmua_obshiy/ijtimoiy/madaniyatshunoslik.pdf · "Madaniyat" tushunchasi. "Madaniyat" tushunchasini ta'riflashga

O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‟LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI

TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI

IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI

“MADANIYATSHUNOSLIK”

FANIDAN

O‟QUV-USLUBIY MAJMUA

Toshkent -2016

O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‟LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI

TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI

IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI

“TASDIQLAYMAN”

O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

__________________S.Aliyev

2016 yil ―____‖ ―_________‖

“MADANIYATSHUNOSLIK”

FANIDAN

O‟QUV-USLUBIY MAJMUA (2016-2017 o‟quv yili uchun)

Toshkent -2016

Tuzuvchi: YU Xusanboyeva Ijtimoiy Fanlar kafedrasi katta o‘qituvchisi

Taqrizchi: I.Shamsiyeva Jaxon Iqtisodi va Deplomatiya Universiteti Ijtimoiy

fanlar kafedrasi dotsenti

O‘quv-uslufiy majmua Toshkent Farmatsevtika insitutining soha uslubiy

kengashining 2016 yil 15.06 dagi 15 sonli qarori bilan nashirga tavsiya qilingan

Soha uslubiy kengashining kengash raisi_________ K.K.Ismailov

O‘quv-uslubiy majmua MUK da ko‘rib chiqildi va tasdiqlandi

________2016 _________sonli bayonnomasi

Kelishildi; Markaziy uslubiy kengash raisi ______ S.U.Aliyev

MUNDARIJA

I. Ishchi dastur………………………………………………………....

II. Sillabus...............................................................................................

III. Modulni o‗qitishda foydalaniladigan intrefaol ta‘lim

metodlari…………………….............................................………...

IV. Nazariy materiallar…… ………………………..……….… ….

V. Amaliy mashg‗ulot materiallari ………………………………..…..

VI. Keyslar banki……………………………………………………….

VII. Mustaqil ta‘lim mavzulari…………….…………………………….

VIII. Test…………………………………………………………………

IX. Glossariy……………………………………………………..……..

X. Adabiyotlar ro‗yxati…………………………..……………………

I.ISHCHI DASTUR

Kirish

O‗zbekistonning davlat mustaqilligini qo‗lga kiritishi tufayli halqimizning

asriy orzusi ushaldi, o‗z taqdiri va kelajagini o‗zi yaratadigan bo‗ldi. Tarixan

qisqa davrda jamiyatimiz ijtimoiy – siyosiy hayotining barcha sohalarida keskin

burilish yasaldi. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish, faol demokratik

yangilanishlarni amalga oshirish bilan bog‗liq qator islohatlar o‗tkazildi.

Ayniqsa, bugungi murakkab globallashuv davrida ma'naviyat sohasida vujudga

kelayotgan dolzarb muammolar, halqimiz ma'naviyatini asrash va yanada

yaksaltirish, yosh avlodning qalbi va ongini turli zararli g‗oya va mafkuralar

ta'siridan saqlash va himoya qilishda Vatan tarixini har tomonlama va chuqur

tadqiq etish, birlamchi manbalarga tayanib talqin etish, kelajak avlodga haqiqiy

tariximizni o‗qitish orqali ularni yuksak ma'naviyatli shaxslar etib tarbiyalash

dolzarb ahamiyat kasb etadi.

- insonning tabiat, jamiyat bilan birgalikdagi faoliyatini hamda

kishilarning ma‘naviy turmushiga oid barcha jarayonlarni tadqiq qilishdan iborat;

- Madaniyatshunoslik fani muhim tarbiyaviy vazifani ham bajaradi;

- Madaniyatshunoslik tinglovchilarni turli tarixiy davrlar madaniyatlari va

sotsial guruhlarning urf-odatlari, turmush tarzi to‗g‗risidagi bilimlar bilan boyitadi. Tarixiy va gumanitar bilimlarni tartibga keltiradi, ijtimoiy turmush

voqeliklarini yagona mazmun asosida anglashga yordam beradi. Ko‗plab

betakror va mustaqil madaniyatlardan tashkil topgan jahon sivilizatsiyasining birligi va xilma-xilligini ko‗rsatadi;

- Madaniyatshunoslik fanining yana bir muhim vazifalaridan biri – bu

kishilarda ijodiy qobiliyatni rivojlantirishdir. Madaniyatshunoslik yangi

ma‘lumotlar berish bilan birga, yoshlarda madaniyat voqeliklari bilan munosabatda bo‗lish malakasini hosil qiladi.

- Madaniyatshunoslik talabalarda jahon madaniyati va uning tarkibiy

qismi bo‗lgan O‗zbekiston madaniyatini rivojlanish tarixi, xususiyatlari, o‗zaro aloqadorligi, muammolari va istiqbollari to‗g‗risida bilim, ko‗nikma va

malakalarni shakllantirish bilan birga, ayni paytda, milliy madaniyatga va o‗zga

millatlar madaniyatlariga, qadriyatlariga hurmat ruhida tarbiyalashda, madaniyat

yodgorliklariga ijobiy munosabatda bo‗lishida, ma‘naviy jihatdan rivojlanishiga ko‗maklashadi.

Madaniyatshunoslik fanining maqsadi va vazifalari

Madaniyatshunoslik faninin o‗qitish talaba yoshlar jahon va vatan

madaniyati, tarixi bilan bog‗liq boy materiallarni mustaqil tahlil etish tafakkur

mustaqilligi, tarixiy ong, asl ziyolilikni shakllanishi, mustaqilligi, tarixiy ong, asl

ziyolilikni shakllanishi, millatimiz mentalitenining yuksalishga

yo‗naltirilganligini tadqiq qiladi.

Bu fanning asosiy vazifasi turli tarixiy davrlar madaniyatlari va sotsial

guruhlarning urf - odatlari turmush tarzi to‗g‗risidagi bilimlar bilan boyitadi.

Madaniyatshunoslik talabalarga jahon madaniyati va uning tarkibiy qismi

bo‗lgan O‗zbekiston madaniyatini rivojlanish tarixi xususiyatlari, o‗zaro

aloqadorligi muammolari va istiqbollari to‗g‗risida bilim ko‗nikma va

malakalarni berish bilan ayni paytda milliy madaniyatiga va o‗zga millatlar

madaniyatiga qadriyatlariga ularni xurmat ruhida tarbiyalashga ijodiy

munosabatda bo‗lishlarida ma'naviy jihatdan riv

Madaniyatshunoslik fani bo„yicha talabalarning bilimiga, ko„nikma va

malakasiga qo„yiladigan talablar

Madaniyatshunoslik o‗quv fanini o‗rganish jarayonida amalga

oshirildigan masalalar doirasida talaba:

-talaba umuminsoniy va milliy qadryatlar to'g'risida chuqur ilmiy nazariy

bilim malaka va ko'nikmalarini egallashi lozim

-talabalardan jahon madaniyatining ajralmas qismi bo'lgan O'zbekiston

xalqining jahon sivilizatsiyasiga qo'shgan ulkan xissasini bilishi, undan

faxrlanish ko'nikmasi va tuyg'usini o'z ongida mujassamlashtirishlari ajdodlar

merosini saqlash o'rganish malakalariga ega bo'lishi kerak;

- ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‗shgan hissasi to‗g‗risida

chuqur bilimga ega bo‗lishi, ularning ibratli hayoti va faoliyati bilan faxrlanish

xis – tuyg‗usiga ega bo‗lishi zarur;

- O‗zbekistonda davlat mustaqiligining qo‗lga kiritilishi, huquqiy

demokratik davlat va fuqarolik jamiyati asoslarining barpo etilishi, yangilanish

va modernizatsiya jarayonlari haqida to‗laqonli bilimga ega bo‗lishi kerak;

-Madaniyatshunoslik fani bo'yicha tizimli bilimlarga ega bo'lishi, fan

haqida umumiy tushuncha, tasavvur va bilimga ega bo'lishi va zamonaviy ilmiy

asoslarda ularda hayotiy va kasbiy faoliyatida foydalana olishi zarur.

Madaniyotshunoslik fanining o„quv rejasidagi boshqa fanlar bilan

o‟zaro bog‟liqligi va uslubiy jihatidan ketma-ketligi.

Madaniyatshunoslik fani – falsafa, O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti, siyosatshunoslik, sotsiologiya, psixologiya, etika

va estetika, ma‘naviyat va ma‘rifat asoslari. O‗zbekiston tarixi kabi fanlar bilan

uzviy aloqada o‗rganiladi.

Fanni o„qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar

O‗quv jarayoni bilan bog‗liq ta'lim sifatini belgilovchi holatlar quyidagilar:

yuqori ilmiy-pedagogik darajada dars berish, muammoli ma'ruzalar o‗qish,

darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil qilish, ilg‗or pedagogik

texnologiyalardan va mul'timedia vositalaridan foydalanish, tinglovchilarni

undaydigan, o‗ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo‗yish, talabchanlik,

tinglovchilar bilan individual ishlash, erkin muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga

jalb qilish.

―Madaniyatshunoslik‖ fanini loyihalashtirishda quyidagi asosiy konseptual

yondoshuvlardan foydalaniladi:

Shaxsga yo„naltirilgan ta'lim. Bu ta'lim o‗z mohiyatiga ko‗ra ta'lim

jarayonining barcha ishtirokchilarini to‗laqonli rivojlanishlarini ko‗zda tutadi.

Bu esa ta'limni loyihalashtirilayotganda, albatta, ma'lum bir ta'lim oluvchining

shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog‗liq o‗qish

maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi.

Tizimli yondoshuv. Ta'lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o‗zida

mujassam etmog‗i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo‗g‗inlarini

o‗zaro bog‗langanligi, yaxlitligi.

Faoliyatga yo„naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini

shakllantirishga, ta'lim oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va

intensivlashtirish, o‗quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari,

tashabbuskorligini ochishga yo‗naltirilgan ta'limni ifodalaydi.

Faoliyatga yo„naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini

shakllantirishga, ta'lim oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va

intensivlashtirish, o‗quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari,

tashabbuskorligini ochishga yo‗naltirilgan ta'limni ifodalaydi.

Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv o‗quv munosabatlarini yaratish zaruriyatini

bildiradi. Uning natijasida shaxsning o‗z-o‗zini faollashtirishi va o‗z-o‗zini

ko‗rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi.

Hamkorlikdagi ta'limni tashkil etish. Demokratik, tenglik, ta'lim beruvchi va

ta'lim oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni

baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e'tiborni qarati.

Muammoli ta'lim. Ta'lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali

ta'lim oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni

o'ektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani

shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo‗llashni

mustaqil ijodiy faoliyati ta'minlanadi.

Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo„llash -

yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini o‗quv jarayoniga qo‗llash.

O„qitishning usullari va texnikasi. Ma'ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash),

muammoli ta'lim, keys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari, amaliy

ishlar.

O„qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o‗zaro

o‗rganishga asoslangan frontal, kollektiv va guruh.

O„qitish vositalari: o‗qitishning an'anaviy shakllari (darslik, ma'ruza matni)

bilan bir qatorda – kompyuter va axborot texnologiyalari.

Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga

asoslangan bevosita o‗zaro munosabatlar.

Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-so‗rov, oraliq va joriy va

yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o‗qitish diagnostikasi.

Boshqarish usullari va vositalari: o‗quv mashg‗uloti bosqichlarini belgilab

beruvchi texnologik karta ko‗rinishidagi o‗quv mashg‗ulotlarini rejalashtirish,

qo‗yilgan maqsadga erishishda o‗qituvchi va tinglovchining birgalikdagi

harakati, nafaqat auditoriya mashg‗ulotlari, balki auditoriyadan tashqari

mustaqil ishlarning nazorati.

Monitoring va baholash: o‗quv mashg‗ulotida ham butun kurs davomida ham

o‗qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test

topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari

baholanadi.

―Madaniyatshunoslik‖ fanini o‗qitish jarayonida kompyuter texnologiyasidan,

―yexcel‖ elektron jadvallar dasturlaridan foydalaniladi. Ayrim mavzular

bo‗yicha talabalar bilimini baholash test asosida va kompyuter yordamida

bajariladi. ―Internet‖ tarmog‗idagi rasmiy iqtisodiy ko‗rsatkichlaridan

foydalaniladi, tarqatma materiallar tayyorlanadi, test tizimi hamda tayanch so‗z

va iboralar asosida oraliq va yakuniy nazoratlar o‗tkaziladi.

t

/

r

Mavzular nomi Jami

soat

Ma'ru

za

Amaliy

mashg‗ul

ot

TMI Ja

mi

1 Madaniyatshunoslik fanining predmeti va

vazifalari.Madaniy taraqqiyotning

qonuniyatlari

4 2 2 6 10

2 Qadimgi davr madaniyati. 8 4 4 - 8

3 Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi 4 2 2 4 8

“Madaniyatshunoslik” fanidan mashg„ulotlarning mavzular va

soatlar bo„yicha taqsimlanishi:

Asosiy qism: Fanning uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi

Asosiy qismda (ma'ruza) fanni mavzulari mantiqiy ketma-ketlikda keltiriladi.

Har bir mavzuning mohiyati asosiy tushunchalar va tezislar orqali ochib

beriladi. Bunda mavzu bo‗yicha talabalarga DTS asosida yetkazilishi zarur

bo‗lgan bilim va ko‗nikmalar to‗la qamrab olinishi kerak.

Asosiy qism sifatiga qo‗yiladigan talab mavzularning dolzarbligi, ularning ish

beruvchilar talablari va ishlab chiqarish ehtiyojlariga mosligi, mamlakatimizda

bo‗layotgan ijtimoiy-siyosiy va demokratik o‗zgarishlar, iqtisodiyotni

erkinlashtirish, iqtisodiy-huquqiy va boshqa sohalardagi islohatlarning ustuvor

masalalarini qamrab olishi hamda fan va texnologiyalarning so‗ngti yutuqlari

e'tiborga olinishi tavsiya etiladi

Ma'ruza mashg„ulotlari

Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari Madaniy taraqiyotning

qonuniyatlari

Shaxs va jamiyat hayotida madaniy taraqqiyot masalalarini o‗rga-nishning

zarurligi, kursning maqsadi, tadqiqot predmeti va vazifasi. Madaniyatshunoslik

kursining ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o‗rni, o‗ziga xosligi va amaliy ahamiyati.

Madaniyatshunoslik tarixida "Madaniyat" tushunchasining talqini.

"Madaniyat" tushunchasining kelib chiqishi va uning ma'no tizimi. qadimgi va

madaniyati

4 Dunyoviy va diniy mdaniyat 4 2 2 6 10

5 Temur temuriylar davri madaniyati(XIV

asrning ikkinchi yarmi-XV asr)

4 2 2 - 4

6 XVI-XIXasr birinchi yarmida mintaqa xalqlari

madaniyati.

4 2 2 4 8

7 Mustaqillik va madaniy taraqqiyot 4 2 2 6 8

8 Texnogen madaniyat 4 2 2 - 8

Jami 36 18 18 26 62

o‗rta asrlar fanida "Madaniyat" tushunchasining ta'rifi. Yangi davr falsafasida

"Madaniyat" tushunchasi. "Madaniyat" tushunchasini ta'riflashga gnoseologik,

akseologik, onotologik va semiotik jihatdan yondashish. Hozirigi zamon ilmi nazarida "Madaniyat"ning talqini. Madaniyat ijtimoiy hodisa sifatida. Moddiy

va ma'naviy madaniyat. Ma'naviy madaniyatn ing tarkibiy tuzilishi.

ojlanishlarida ko‗maklashadi. Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli

ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat.

Milliy madaniyatlarning rivojlanishining nazariy masalalari (4 soat)

Jahon madaniyati bosqichlari (4 soat)

Adabiyotlar A1,A2,A3,A4,

Qadimgi davr madaniyati. Qadimgi Sharq madaniyatining tarixiy va

davriy chegaralari. Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi rivojidagi umumiylik va o‗ziga

xos hususiyatlar, ularning jahon madaniyati tarixidagi o‗rni. Qadimgi Sharq

madaniyatida an'analarning o‗rni va ahamiyati. Qadimgi Sharq

dunyoqarashining o‗ziga xosligi. Madaniyatning eng qadimgi o‗chog‗i -

qadimgi Messopotamiya jamiyatlari madaniyati. Yozma ilmiy va san'atga oid

yodgorliklar (mixxat, zikkurat, matematika va astronomiya, "Gilgamish"

haqidagi doston). Jahon madaniyatida Messopotamiya madaniyatining o‗rni va

ahamiyati.

Qadimgi Misr madaniyatining shakllanish davri. Misr madaniyatida din,

unga e'tiqodning belgilovchi o‗rni. Misrliklarning narigi dunyodagi hayot haqida tasavvurlari. Qadimgi Misr yozuvi, fani va san'ati: ehromlar, ibodatxonalar,

rassomchilik, tibbiyot, ieroglif bitiklar, adabiy asarlar. Jahon madaniyati

rivojlanishida qadimgi Misr madaniyatining o‗rni. Qadimgi Hindiston madaniyati. Qadimgi xindlarda diniy dunyoqarash va

ta'limotning o‗ziga xosligi. Braxmanizm-jamoani tabaqalashtirish. Birinchi

jahon dini - Buddizmning shakllanishi. Moxinjo-Daro va Xarappa sivilizatsiyasi.

Hind falsafasi va fanining hususiyatlari. San'at va adabiy asarlar (zinapoyasimon tosh ibodatxona, tasviriy san'at va xaykaltaroshlik, "Vedalar", "Mahobhorat",

"Ramayana", "Panchatantra", dramaturgiya). Hindiston sivilizatsiyasining

"oshkoraligi" va boshqa xalklar madaniyatlariga ta'siri. Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasi vujudga kelishining shart-sharoitlari va

o‗ziga xos xususiyatlari. Xitoy madaniy dunyosining biqiqligi. Konfutsiychilik,

daosizm, moizm va legizm kabi falsafiy ta'limotlarining paydo bulishi. Xitoy

madaniyatining ijtimoiy-ahloqiy mazmuni. Yozuv, adabiyot, san'at yodgorliklari. Buyuk Xitoy devori. Buyuk ipak yo‗li. Xitoy madaniyatining

qo‗shni xalqlarga ta'siri.

Qadimgi madaniyatni cho‗qqisi bo‗lmish Antik madaniyatning jahon madaniyatidagi o‗rni. qadimgi Yunon sivilizatsiyasining shakllanish va

rivojlanish bosqichlari. Antik madaniyatda yangi shakldagi (ilmiy mantiq)

fikrlashning vujudga kelishida siyosiy tuzumdagi demokratik jarayonning ta'siri.

Antik davr falsafasi va dinining qadimgi Sharqqa nisbatan o‗ziga xosligi. Yunon

afsonalari, Yunon madaniyatining plastik (nafis) xususiyatlari. Tasviriy san'at,

me'morchilik, teatr, sportning antik madaniyatdagi o‗rni.

Qadimgi Lotin madaniyati. Qadimgi rimliklarni dunyoni idrok etish xususiyatlari. Respublika va Imperiya davri madaniyati. Tamoshalar va diniy

e'tiqodlar. Qadimgi rimliklarning harbiy san'ati. Rim huquqi. Rimliklarning

muhandislik inshootlari. Xaykaltaroshlik, me'morlik. Ellinistik madaniyatning

Qadimgi Lotin madaniyatga ta'siri. Sharqdagi ellinistik markazlar. Antik madaniyat inqirozi va xristianlikni vujudga kelishi.

Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli

ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat. Adabiyotlar A1,A2,A3,A4,

Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati. Markaziy Osiyoda

ibtidoiy jamoa tuzumi. Tosh davri yodgorliklari. Markaziy Osiyo madaniyati

shakllanishining tabiiy-iqlimiy va etnik shart-sharoitlari. Markaziy Osiyo madaniyati tarkibida turli xil madaniy jarayonlarning vujudga kelishi. (Ziroatkor

va kuchmanchi chorvador xalkdar). Milodsan avvalgi III-II ming yilliklarda

madaniy jarayonlarni o‗z davriga xos shakllanishi. Bronza davrida qadimgi dehkrnchilik va chorvador kuchmanchilar madaniyatining aloxida hududlarda

ajralib rivojlanishi. Ilk davr shahar madaniyatining vujudga kelishi. Ol-tintepa.

Sopollitepa. qadimgi qabilalar madaniy aloqalarning yunatishlari, madaniy

hayotni afsona va rivoyatlarda ifodalanishi. Diniy etiqodlar, Zardushtiylik va "Avesto".

Ellin madaniyatining Sharqqa kirib kelishi. Yunon-Baqtriya podsholigi

madaniy yodgorliklari. Eski va Yangi NISO. Monumental me'morchilik. Parfiya davlatining qo‗shni mamlakatlar bilan madaniy aloqalari.

Qushonlar davrida Baqtriya madaniyati. Buddizm yodgorliklari. Amaliy

san'at. ―Buyuk ipak yo‗li" - g‗arb va Sharq xalqlari o‗rtasida madaniy ko‗prik.

Qadimgi Xorazm madaniyati. Me'morchilik va tasviriy san'at. Xalq og‗zaki ijodi va yozuvning paydo bo‗lishi.


ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat. Markaziy Osie xalklarining V-VIII asrlardagi madaniy va iktisodiy xaeti

(2 soat)


Dunyoviy va diniy madaniyat. Markaziy Osiyo Rennessansi va uni

davrlashtirish muammolari. IX-XI asrlarda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va mada-

niy hayotda yuz bergan o‗zgarishlar. Xalifalik tasarrufida bo‗lgan Movarunnaxrda Islom madaniyatining shakllanishi. Bovdod va boshqa

madaniyat markazlari bilan Movarunnaxr shaharlarining aloqalari. Ma'mun

akademiyasi. Markazlashgan davlatlar-somoniylar, qoraxoniylar, g‗aznaviylar

va xorazm-shohlar davrida shaharlarning madaniy markazga aylanishi. Markaziy Osiyo san'atida arab xalifaligi va mahalliy madaniy oqimlarning

o‗zaro sintezi-jarayonining kuchayishi. Tabiiy, falsafiy-axloqiy va diniy-

tasavvufiy fanlarning taraqqiy qilishi. Al-Xorazmiy, Farobiy, Ahmad Farg‗oniy,

Beruniy, Ibn Sino, Rudakiy, Daqiqiy, Firdavsiy, Maxmud Koshgariy, Yusuf Xos

Xojib, Ismoil Buxoriy, Iso Termiziy, Boyazid Bistomiy, Mansur Xalloj, Ahmad

Yassaviy, Najmiddin Kubro kabi allomalarning qarashlari va ularning jahon ilm-

fanida tutgan o‗rni. Me'morchilik va tasviriy san'atdagi uslubiy o‗zgarishlar: Madrasa, masjid, maqbara xonaqoxlar, karvonsaroy, rabot, tim kabi maishiy

savdo hamda muhofaza qurilishlari va ularning uslublari. Gumbazli-qubbali

usulning yaratilishi, me'morchilikda geometrik uyg‗unlik va matematik

mutanosiblik qonuniyatlarining amal qilishi. Monumental tasviriy san'atning rivojlanishida yogoch va ganch o‗imakorligi. Geometrik, o‗simliksimon va

epigrafik-arabcha bitiklarning naqshiy dekor sifatida qo‗llanilishi IX-XII asrlar

me'moriy yodgorliklari. Buxorodagi samoniylar maqbarasi. Timdagi Arab Ota maqbarasi, Karmana shahri yaqinidagi Raboti Malik, Termizdagi Hakim at-

Termiziy, Sulton Saodat, Samarqanddagi Shoxi Zinda ansambli. Amaliy

san'atning kulolchilik, to‗quvchilik singari shakllarini rivojlanishi.

Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat.

Yevropa xalqlari madaniyati (4 soat)


Temur va temuriylar davri madaniyati va iktisodieti (XIV asrning

ikkinchi yarmi-XV asr) Amir Temur barpo etgan markazlashgan davlatda

madaniy-maishiy hayotni rivojlantirish shart-sharoitlari. Madaniyatni

rivojlantirishga Temurning davlatchilik nuqtai nazaridan e'tibor berishi.

Samarqand va Xirotdagi madaniy muhit. XIV asr oxiri XV asrda Movarunnahrda qurilgan me'moriy obidalar. Me'moriy dekorda rangli sopol

qoplamalarning qo‗llanilishi. Go‗ri Mir, Oq-saroy, Bibixonim, Shoxi Zindadagi

me'moriy qurilishlar, bog‗ va ko‗shk, saroylar, Registon ansambli, Buxoro va g‗ijduvondagi masjid ga madrasalar. Ulugbek rasadxonasi. Ulug‗bek

akademiyasi faoliyati.

Temuriylar davridagi ilm-fan va adabiyot ahli. Tasviriy san'at rivoji.

Samarqand va Xirot maktablari. Xattotlik va kitobat. Madaniy muxitga naqshbandiylik tariqati suluklarining ta'siri. Xo‗ja Axror Valiy, Jomiy, Navoiy,

tarixchilar: Sharafidsin Ali Yazdiy, Nizomidsin Shomiy, g‗iyosiddin

Xondamirning tarixiy asarlari.

Temur va temuriylar madaniyatining Markaziy Osiyo va jahondagi tutgan o‗rni va ahamiyati.



Adabiyotlar A1,A2,Q1,Q2,Q3,Q4,

XVI-XIX asr birinchi yarmida mintaqa xalqlari madaniyati. XVI-

XIX asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyoning ijtimoiy-madaniy holati.

Temur va temuriylar davrida erishilgan madaniy-ma'naviy yutuqlarning qo‗ldan

boy berilishi. Uning sabablari. Ma'naviy madaniyat va diniy mutaassiblik.

Dunyoviy bilimlarni qadrsizlanishi. Ilmiy dunyoqarashning cheklanganligi.

qo‗qon adabiy muhiti. Moddiy madaniyat. Xonliklardagi o‗ziga xoslik. Rossiya

istilosi o‗lka ma'naviy hayotiga ta'siri. Milliy-madaniy meros va mustamlakachilik mafkurasi. Mustamlakachilikning og‗ir qiyinchi-liklariga

qaramasdan milliy madaniyatning rivoj topishi. Ma'rifat-parvarlik harakati.

Jadidchilik va ijtimoiy madaniy ko‗tarilish.

Milliy madaniy merosga ma'muriy buyruqbozlik tizimining ta'siri. "Proletkultchilik" va madaniyatga nigilistik munosabat. Madaniy va ma'naviy

qadriyatlarning siyosiylashuvi. Madniyatda sinfiylik, g‗oyaviylik, partiyaviylik.

Sotsialistik "realizm" va uning moxiyati.


Mustamlaka va mustabid tizim sharoiti madaniyati. (4 soat)


Mustaqillik va madaniy taraqqiyot.Milliy istiqlol va ma'naviyat. Milliy uygonish va milliy ong. Madaniy mussasalar faoliyatining yangicha tashkil

etilishi va milliy madaniy vorislik muammolari. Madaniyat jabhasidagi

islohotlar va unda davlatning tutgan o‗rni va vazifalari. "Ma'naviyat va ma'rifat"

jamoatchilik markazi. "Oltin meros" jamg‗armasining milliy madaniyat ravnaqi millatlararo madaniyatlar muloqotini rivojlantirish, komil insonni

shakllantirishdagi roli. Bozor munosabatlariga o‗tish davrida madaniy

muassasalar faoliyati, madaniy xizmat ko‗rsatish shakllari va yo‗llari. Hozirgi sharoitda adabiyot, tasviriy san'at, me'morchilik, teatr, kino va televidenie

rivojlanishida o‗ziga xoslik. Ularning milliy qadriyatlarni tiklash, milliy g‗oya

va milliy mafkurani shakllantirishdagi roli. Ta'lim qonuni, Kadrlar tayyorlash

milliy dasturining mohiyati va ma'naviy-ma'rifiy islohotlar tizimini amalga oshirishdagi roli. Milliy madaniyat ravnakida milliy-madaniy markazlar va

xalqaro madaniy aloqalarning o‗rni va ahamiyati.




Modernizm va postmadernizm madaniyati. (4 soat)

Texnogen madaniyat. Zamonaviy madaniyatni texnikaviy, texnika

xukumdorligi, dunyoviy – elektkron yoki axborot madaniyati deb ataydilar.

Bunday munosabat hozirgi madaniyatda fan va texnikani muhimligini

ko‘rsatadi.

Texnika madaniyatning favqulotda hodisasi sifatida jamiyat va tabiat

o‘rtasidagi munosabatni ta‘minlaydi. Madaniyatda texnikaning o‘rni hususida

turlicha qarashlar mavjud.

“Madaniyatshunoslik ‖fani bo„yicha ma'ruza mashg„ulotining

t

/

r

Mavzular nomi

soat

1 Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari.Madaniy

taraqqiyotning qonuniyatlari

2

2 Qadimgi davr madaniyati. 4

3 Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati 2

4 Dunyoviy va diniy mdaniyat 2

5 Temur temuriylar davri madaniyati(XIV asrning ikkinchi yarmi-XV

asr)

2

6 XVI-XIXasr birinchi yarmida mintaqa xalqlari madaniyati. 2

7 Mustaqillik va madaniy taraqqiyot 2

8 Texnogen madaniyat 2

Jami 18

Amaliy mashg„ulotlarning tavsiya etiladigan mavzulari

Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari Madaniy

tarakkietning konuniyatlari

Shaxs va jamiyat hayotida madaniy taraqqiyot masalalarini o‗rga-nishning

zarurligi, kursning maqsadi, tadqiqot predmeti va vazifasi. Madaniyatshunoslik

kursining ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o‗rni, o‗ziga xosligi va amaliy

ahamiyati.

Madaniyatshunoslik tarixida "Madaniyat" tushunchasining talqini.

"Madaniyat" tushunchasining kelib chiqishi va uning ma'no tizimi. qadimgi va

o‗rta asrlar fanida "Madaniyat" tushunchasining ta'rifi. Yangi davr falsafasida

"Madaniyat" tushunchasi. "Madaniyat" tushunchasini ta'riflashga gnoseologik, akseologik, onotologik va semiotik jihatdan yondashish. Hozirigi zamon ilmi

nazarida "Madaniyat"ning talqini. Madaniyat ijtimoiy hodisa sifatida. Moddiy

va ma'naviy madaniyat. Ma'naviy madaniyatn ing tarkibiy tuzilishi.



Milliy madaniyatlarning rivojlanishining nazariy masalalari (4 soat)

Jahon madaniyati bosqichlari (4 soat)


Qadimgi davr madaniyati. Qadimgi Sharq madaniyatining tarixiy va

davriy chegaralari. Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi rivojidagi umumiylik va o‗ziga

xos hususiyatlar, ularning jahon madaniyati tarixidagi o‗rni. Qadimgi Sharq

madaniyatida an'analarning o‗rni va ahamiyati. Qadimgi Sharq

dunyoqarashining o‗ziga xosligi. Madaniyatning eng qadimgi o‗chog‗i -

qadimgi Messopotamiya jamiyatlari madaniyati. Yozma ilmiy va san'atga oid

yodgorliklar (mixxat, zikkurat, matematika va astronomiya, "Gilgamish"

haqidagi doston). Jahon madaniyatida Messopotamiya madaniyatining o‗rni va

ahamiyati.

Qadimgi Misr madaniyatining shakllanish davri. Misr madaniyatida din, unga e'tiqodning belgilovchi o‗rni. Misrliklarning narigi dunyodagi hayot haqida

tasavvurlari. Qadimgi Misr yozuvi, fani va san'ati: ehromlar, ibodatxonalar,

rassomchilik, tibbiyot, ieroglif bitiklar, adabiy asarlar. Jahon madaniyati

rivojlanishida qadimgi Misr madaniyatining o‗rni.

Qadimgi Hindiston madaniyati. Qadimgi xindlarda diniy dunyoqarash va

ta'limotning o‗ziga xosligi. Braxmanizm-jamoani tabaqalashtirish. Birinchi

jahon dini - Buddizmning shakllanishi. Moxinjo-Daro va Xarappa sivilizatsiyasi.

Hind falsafasi va fanining hususiyatlari. San'at va adabiy asarlar (zinapoyasimon tosh ibodatxona, tasviriy san'at va xaykaltaroshlik, "Vedalar", "Mahobhorat",

"Ramayana", "Panchatantra", dramaturgiya). Hindiston sivilizatsiyasining

"oshkoraligi" va boshqa xalklar madaniyatlariga ta'siri.

Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasi vujudga kelishining shart-sharoitlari va o‗ziga xos xususiyatlari. Xitoy madaniy dunyosining biqiqligi. Konfutsiychilik,

daosizm, moizm va legizm kabi falsafiy ta'limotlarining paydo bulishi. Xitoy

madaniyatining ijtimoiy-ahloqiy mazmuni. Yozuv, adabiyot, san'at yodgorliklari. Buyuk Xitoy devori. Buyuk ipak yo‗li. Xitoy madaniyatining

qo‗shni xalqlarga ta'siri.

Qadimgi madaniyatni cho‗qqisi bo‗lmish Antik madaniyatning jahon

madaniyatidagi o‗rni. qadimgi Yunon sivilizatsiyasining shakllanish va

rivojlanish bosqichlari. Antik madaniyatda yangi shakldagi (ilmiy mantiq)

fikrlashning vujudga kelishida siyosiy tuzumdagi demokratik jarayonning ta'siri.

Antik davr falsafasi va dinining qadimgi Sharqqa nisbatan o‗ziga xosligi. Yunon

afsonalari, Yunon madaniyatining plastik (nafis) xususiyatlari. Tasviriy san'at,

me'morchilik, teatr, sportning antik madaniyatdagi o‗rni.

Qadimgi Lotin madaniyati. Qadimgi rimliklarni dunyoni idrok etish

xususiyatlari. Respublika va Imperiya davri madaniyati. Tamoshalar va diniy

e'tiqodlar. Qadimgi rimliklarning harbiy san'ati. Rim huquqi. Rimliklarning

muhandislik inshootlari. Xaykaltaroshlik, me'morlik. Ellinistik madaniyatning

Qadimgi Lotin madaniyatga ta'siri. Sharqdagi ellinistik markazlar. Antik

madaniyat inqirozi va xristianlikni vujudga kelishi.



Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati. Markaziy Osiyoda

ibtidoiy jamoa tuzumi. Tosh davri yodgorliklari. Markaziy Osiyo madaniyati

shakllanishining tabiiy-iqlimiy va etnik shart-sharoitlari. Markaziy Osiyo madaniyati tarkibida turli xil madaniy jarayonlarning vujudga kelishi. (Ziroatkor

va kuchmanchi chorvador xalkdar). Milodsan avvalgi III-II ming yilliklarda

madaniy jarayonlarni o‗z davriga xos shakllanishi. Bronza davrida qadimgi dehkrnchilik va chorvador kuchmanchilar madaniyatining aloxida hududlarda

ajralib rivojlanishi. Ilk davr shahar madaniyatining vujudga kelishi. Ol-tintepa.

Sopollitepa. qadimgi qabilalar madaniy aloqalarning yunatishlari, madaniy

hayotni afsona va rivoyatlarda ifodalanishi. Diniy etiqodlar, Zardushtiylik va "Avesto".

Ellin madaniyatining Sharqqa kirib kelishi. Yunon-Baqtriya podsholigi

madaniy yodgorliklari. Eski va Yangi NISO. Monumental me'morchilik. Parfiya

davlatining qo‗shni mamlakatlar bilan madaniy aloqalari.

Qushonlar davrida Baqtriya madaniyati. Buddizm yodgorliklari. Amaliy

san'at. ―Buyuk ipak yo‗li" - g‗arb va Sharq xalqlari o‗rtasida madaniy ko‗prik.

Qadimgi Xorazm madaniyati. Me'morchilik va tasviriy san'at. Xalq og‗zaki ijodi va yozuvning paydo bo‗lishi.



Markaziy Osie xalklarining V-VIII asrlardagi madaniy va iktisodiy xaeti

(2 soat)


Dunyoviy va diniy madaniyat. Markaziy Osiyo Rennessansi va uni

davrlashtirish muammolari. IX-XI asrlarda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va mada-

niy hayotda yuz bergan o‗zgarishlar. Xalifalik tasarrufida bo‗lgan Movarunnaxrda Islom madaniyatining shakllanishi. Bovdod va boshqa

madaniyat markazlari bilan Movarunnaxr shaharlarining aloqalari. Ma'mun

akademiyasi. Markazlashgan davlatlar-somoniylar, qoraxoniylar, g‗aznaviylar

va xorazm-shohlar davrida shaharlarning madaniy markazga aylanishi. Markaziy Osiyo san'atida arab xalifaligi va mahalliy madaniy oqimlarning

o‗zaro sintezi-jarayonining kuchayishi. Tabiiy, falsafiy-axloqiy va diniy-

tasavvufiy fanlarning taraqqiy qilishi. Al-Xorazmiy, Farobiy, Ahmad Farg‗oniy,

Beruniy, Ibn Sino, Rudakiy, Daqiqiy, Firdavsiy, Maxmud Koshgariy, Yusuf Xos Xojib, Ismoil Buxoriy, Iso Termiziy, Boyazid Bistomiy, Mansur Xalloj, Ahmad

Yassaviy, Najmiddin Kubro kabi allomalarning qarashlari va ularning jahon ilm-

fanida tutgan o‗rni. Me'morchilik va tasviriy san'atdagi uslubiy o‗zgarishlar: Madrasa, masjid, maqbara xonaqoxlar, karvonsaroy, rabot, tim kabi maishiy

savdo hamda muhofaza qurilishlari va ularning uslublari. Gumbazli-qubbali

usulning yaratilishi, me'morchilikda geometrik uyg‗unlik va matematik

mutanosiblik qonuniyatlarining amal qilishi. Monumental tasviriy san'atning rivojlanishida yogoch va ganch o‗imakorligi. Geometrik, o‗simliksimon va

epigrafik-arabcha bitiklarning naqshiy dekor sifatida qo‗llanilishi IX-XII asrlar

me'moriy yodgorliklari. Buxorodagi samoniylar maqbarasi. Timdagi Arab Ota maqbarasi, Karmana shahri yaqinidagi Raboti Malik, Termizdagi Hakim at-

Termiziy, Sulton Saodat, Samarqanddagi Shoxi Zinda ansambli. Amaliy

san'atning kulolchilik, to‗quvchilik singari shakllarini rivojlanishi.


Yevropa xalqlari madaniyati (4 soat)


Temur va temuriylar davri madaniyati va iktisodieti (XIV asrning

ikkinchi yarmi-XV asr) Amir Temur barpo etgan markazlashgan davlatda

madaniy-maishiy hayotni rivojlantirish shart-sharoitlari. Madaniyatni

rivojlantirishga Temurning davlatchilik nuqtai nazaridan e'tibor berishi.

Samarqand va Xirotdagi madaniy muhit. XIV asr oxiri XV asrda Movarunnahrda qurilgan me'moriy obidalar. Me'moriy dekorda rangli sopol

qoplamalarning qo‗llanilishi. Go‗ri Mir, Oq-saroy, Bibixonim, Shoxi Zindadagi

me'moriy qurilishlar, bog‗ va ko‗shk, saroylar, Registon ansambli, Buxoro va

g‗ijduvondagi masjid ga madrasalar. Ulugbek rasadxonasi. Ulug‗bek akademiyasi faoliyati.

Temuriylar davridagi ilm-fan va adabiyot ahli. Tasviriy san'at rivoji.

Samarqand va Xirot maktablari. Xattotlik va kitobat. Madaniy muxitga naqshbandiylik tariqati suluklarining ta'siri. Xo‗ja Axror Valiy, Jomiy, Navoiy,

tarixchilar: Sharafidsin Ali Yazdiy, Nizomidsin Shomiy, g‗iyosiddin

Xondamirning tarixiy asarlari.

Temur va temuriylar madaniyatining Markaziy Osiyo va jahondagi tutgan o‗rni va ahamiyati.



Adabiyotlar A1,A2,Q1,Q2,Q3,Q4,

XVI-XIX asr birinchi yarmida mintaqa xalqlari madaniyati. XVI-XIX asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyoning ijtimoiy-madaniy holati.

Temur va temuriylar davrida erishilgan madaniy-ma'naviy yutuqlarning qo‗ldan

boy berilishi. Uning sabablari. Ma'naviy madaniyat va diniy mutaassiblik. Dunyoviy bilimlarni qadrsizlanishi. Ilmiy dunyoqarashning cheklanganligi.

qo‗qon adabiy muhiti. Moddiy madaniyat. Xonliklardagi o‗ziga xoslik. Rossiya

istilosi o‗lka ma'naviy hayotiga ta'siri. Milliy-madaniy meros va

mustamlakachilik mafkurasi. Mustamlakachilikning og‗ir qiyinchi-liklariga qaramasdan milliy madaniyatning rivoj topishi. Ma'rifat-parvarlik harakati.

Jadidchilik va ijtimoiy madaniy ko‗tarilish.

Milliy madaniy merosga ma'muriy buyruqbozlik tizimining ta'siri.

"Proletkultchilik" va madaniyatga nigilistik munosabat. Madaniy va ma'naviy qadriyatlarning siyosiylashuvi. Madniyatda sinfiylik, g‗oyaviylik, partiyaviylik.

Sotsialistik "realizm" va uning moxiyati.


Mustamlaka va mustabid tizim sharoiti madaniyati. (4 soat)


Mustaqillik va madaniy taraqqiyot.Milliy istiqlol va ma'naviyat. Milliy

uygonish va milliy ong. Madaniy mussasalar faoliyatining yangicha tashkil etilishi va milliy madaniy vorislik muammolari. Madaniyat jabhasidagi

islohotlar va unda davlatning tutgan o‗rni va vazifalari. "Ma'naviyat va ma'rifat"

jamoatchilik markazi. "Oltin meros" jamg‗armasining milliy madaniyat ravnaqi millatlararo madaniyatlar muloqotini rivojlantirish, komil insonni

shakllantirishdagi roli. Bozor munosabatlariga o‗tish davrida madaniy

muassasalar faoliyati, madaniy xizmat ko‗rsatish shakllari va yo‗llari. Hozirgi

sharoitda adabiyot, tasviriy san'at, me'morchilik, teatr, kino va televidenie rivojlanishida o‗ziga xoslik. Ularning milliy qadriyatlarni tiklash, milliy g‗oya

va milliy mafkurani shakllantirishdagi roli. Ta'lim qonuni, Kadrlar tayyorlash

milliy dasturining mohiyati va ma'naviy-ma'rifiy islohotlar tizimini amalga oshirishdagi roli. Milliy madaniyat ravnakida milliy-madaniy markazlar va

xalqaro madaniy aloqalarning o‗rni va ahamiyati.




Modernizm va postmadernizm madaniyati. (4 soat)

Texnogen madaniyat. Zamonaviy madaniyatni texnikaviy, texnika

xukumdorligi, dunyoviy – elektkron yoki axborot madaniyati deb ataydilar.

Bunday munosabat hozirgi madaniyatda fan va texnikani muhimligini

ko‘rsatadi.

Texnika madaniyatning favqulotda hodisasi sifatida jamiyat va tabiat

o‘rtasidagi munosabatni ta‘minlaydi. Madaniyatda texnikaning o‘rni hususida

turlicha qarashlar mavjud.

t

/

r

Amaliy (seminar) mashg‟ulotlarining calendar tematik rejasi

soat

1 Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari.Madaniy

taraqqiyotning qonuniyatlari

2




5 Temur temuriylar davri madaniyati(XIV asrning ikkinchi yarmi-XV

asr)

2

6 XVI-XIXasr birinchi yarmida mintaqa xalqlari madaniyati. 2


8 Texnogen madaniyat 2

Jami 18

Mustaqil ta'lim tashkil etishning shakli va mazmuni.

―Madaniyatshunoslik ‖ fani bo‗yicha talabaning mustaqil ta'limi shu fanni

o‗rganish jarayonining tarkibiy qismi bo‗lib, uslubiy va axborot resurslari bilan

to‗la ta'minlangan.

Talabalar auditoriya mashg‗ulotlarida professor-o‗qituvchilarning ma'ruzasini

tinglaydilar, misol va masalalar yechadilar. Auditoriyadan tashqarida talaba

darslarga tayyorlanadi, adabiyotlarni konspekt qiladi, uy vazifa sifatida berilgan

misol va masalalarni yechadi. Bundan tashqari ayrim mavzularni kengroq

o‗rganish maqsadida qo‗shimcha adabiyotlarni o‗qib referatlar tayyorlaydi

hamda mavzu bo‗yicha testlar yechadi. Mustaqil ta'lim natijalari reyting tizimi

asosida baholanadi.

Uyga vazifalarni bajarish, qo‗shimcha darslik va adabiyotlardan yangi bilimlarni

mustaqil o‗rganish, kerakli ma'lumotlarni izlash va ularni topish yo‗llarini

aniqlash, internet tarmoqlaridan foydalanib ma'lumotlar to‗plash va ilmiy

izlanishlar olib borish, ilmiy to‗garak doirasida yoki mustaqil ravishda ilmiy

manbalardan foydalanib ilmiy maqola va ma'ruzalar tayyorlash kabilar

talabalarning darsda olgan bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning mustaqil

fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi. Shuning uchun ham mustaqil

ta'limsiz o‗quv faoliyati samarali bo‗lishi mumkin emas.

Uy vazifalarini tekshirish va baholash amaliy mashg‗ulot olib boruvchi

o‗qituvchi tomonidan, konspektlarni va mavzuni o‗zlashtirish darajasini

tekshirish va baholash esa ma'ruza darslarini olib boruvchi o‗qituvchi tomonidan

har darsda amalga oshiriladi. ―Madaniyatshunislik‖ fanidan mustaqil ish majmuasi fanning deyarli barcha

mavzularini qamrab olgan va quyidagi 6 ta katta mavzu ko‗rinishida

shakllantirilgan

Talabalar mustaqil ta'limining mazmuni va hajmi

t

/

r

Mustaqil ta'lim

mavzulari

Berilgan

topshiriqlar

Bajarish

muddati

Xajmi

(soatda)

1 Jahon madaniyati

bosqichlari

Adabiyotlardan

konspekt qilish.

Individual

topshiriqlarni

bajarish

Referat

1,2, -haftalar 6

2 Markaziy Osie

xalklarining V-VIII

asrlardagi madaniy va

iktisodiy xaeti

Adabiyotlardan

konspekt qilish.

Individual

topshiriqlarni

bajarish

4,5 -haftalar 4

Taqdimot

3 Yevropa xalqlari

madaniyati

Adabiyotlardan

konspekt qilish.

Individual

topshiriqlarni

bajarish

Klaster

6,7 -haftalar 6

4 Mustamlaka va mustabid

tizim sharoiti madaniyati.

Adabiyotlardan

konspekt qilish.

Individual

topshiriqlarni

bajarish

Krossvord

8,9 -haftalar 4

5 Modernizm va

postmadernizm

madaniyati.

Adabiyotlardan

konspekt qilish.

Individual

topshiriqlarni

bajarish

Esse, krossvord

10, 11 -haftalar 6

Jami 26

Dasturning informatsion uslubiy ta'minoti

Mazkur fanni o‗qitish jarayonida ta'limning zamonaviy metodlari, pedagogik va

axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo‗llash nazarda tutilgan:

- mavzular zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida prezentatsiya va

elektron-didaktik texnologiyalaridan foydalanilgan holda o‗tkaziladi;

- amaliy mashg‗ulotlarda aqliy xujum, guruhli fikrlash, ―ish o‗yini‖ va boshqa

pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi;

- amaliy mashg‗ulotlarida kichik guruhlar musobaqalari, guruhli fikrlash

pedagogik texnologiyalarini qo‗llash nazarda tutiladi.

- mavzularga bag‘ishlangan multimedialardan foydalaniladi.

“Madaniyatshunoslik” fanidan talabalar bilimini reyting tizimi

asosida baholash mezoni.

―Madaniyatshunoslik‖fani bo‗yicha reyting jadvallari, nazorat turi,

shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek

joriy va oraliq nazoratlarining saralash ballari haqidagi ma'lumotlar fan

bo‗yicha birinchi mashg‗ulotda talabalarga e'lon qilinadi.

Fan bo‗yicha talabalarning bilim saviyasi va o‗zlashtirish darajasining

Davlat ta'lim standartlariga muvofiqligini ta'minlash uchun quyidagi

nazorat turlari o‗tkaziladi:

- joriy nazorat (JN) – talabaning fan mavzulari bo‗yicha bilim va

amaliy ko‗nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat

fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda amaliy mashg‗ulotlarda og‗zaki

so‗rov, test o‗tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollekvium, uy vazifalarini

tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o‗tkazilishi mumkin;

- oraliq nazorat (ON) – semestr davomida o‗quv dasturining tegishli (fanlarning bir necha mavzularini o‗z ichiga olgan) bo‗limi tugallangandan

keyin talabaning nazariy bilim va amaliy ko‗nikma darajasini aniqlash va

baholash usuli. Oraliq nazorat bir semestrda bir marta o‗tkaziladi va shakli (yozma, og‗zaki, test va hokazo) o‗quv faniga ajratilgan umumiy soatlar

hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi;

- yakuniy nazorat (YaN) – semestr yakunida muayyan fan bo‗yicha nazariy

bilim va amaliy ko‗nikmalarni talabalar tomonidan o‗zlashtirish

darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va

iboralarga asoslangan ―Yozma ish‖ shaklida o‗tkaziladi.

ON o‗tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam ravishda o‗rganib boriladi va uni

o‗tkazish tartiblari buzilgan hollarda, ON natijalari bekor qilinishi

mumkin. Bunday hollarda ON qayta o‗tkaziladi.

Oliy ta'lim muassasasi rahbarining buyrug‗i bilan ichki nazorat

va monitoring bo‗limi rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YaN

ni o‗tkazish jarayoni muntazam ravishda o‗rganib boriladi va uni o‗tkazish tartiblari buzilgan hollarda, YaN natijalari bekor qilinishi

mumkin.

Bunday hollarda YaN qayta o‗tkaziladi.

Talabaning bilim saviyasi, ko‗nikma va malakalarini nazorat

qilishning reyting tizimi asosida talabaning fan bo‗yicha o‗zlashtirish

darajasi ballar orqali ifodalanadi.

―Madaniyatshunoslik‖fani bo‗yicha talabalarning semestr davomidagi

o‗zlashtirish ko‗rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi.

Ya.N.-30 ball, qolgan 70 ball esa J.N( MI).-55+5 ball va O.N.-10 ball

qilib

taqsimlanadi.

1.Talabalar bilimini nazorat qilish va reyting tizimi orqali baxolashdan

maqsad ta‘lim sifatini boshqarish orqali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga erishish, talabalarning fanlarni o‗zlashtirishida bo‗shliqlar hosil bo‗lishini

oldini olish, ularni aniqlash va bartaraf etishdan iborat.

1.2. Reyting tizimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

a) talabalarda Davlat ta‘lim standartlariga muvofiq tegishli bilim, ko‗nikma

va malakalar shakllanganligi darajasini nazorat qilish va tahlil qilib borish;

b) talabalar bilimi, ko‗nikma va malakalarini baholashning asosiy tamoyillari:

Davlat ta‘lim standartlariga asoslanganlik, aniqlik, xaqqoniylik, ishonchlilik va kulay shaklda baholashni ta‘minlash;

v) fanlarning talabalar tomonidan tizimli tarzda va belgilangan muddatlarda

o‗zlashtirishini tashkil etish va tahlil qilish;

g) talabalarda mustaqil ishlash ko‗nikmalarini rivojlantirish, axborot resurslari

manbalaridan samarali foydalanishni tashkil etish;

d) talabalar bilimini xolis va adolatli baholash hamda uning natijalarini

vaqtida ma‘lum qilish;

e) o‗quv jarayoninng tashkilish ishlarini kompterlashtirishga sharoit yaratish..

1.3. Fanlar bo‗yicha talabalar bilimini semestrda baxolab borish reyting

nazorati jadvallari va baholash mezonlari asosida amalga oshiriladi.

1.4. Talabalar bilimini 100 balli reyting tizimi orqali baholash fanlarni chuqur o‗zlashtirish, topshiriqlar va uy vazifalarga ijodiy yondashish, mustaqil

fikrlash va ishlashni ko‗zda tutuvchi, umumiy o‗quv yuklamasini hisobga olish,

o‗z bilimi va ko‗nikmalarini muntazam ravishda oshirishga intilish, hamda adabiyotlardan keng foydalanish kabi xususiyatlarni shakllantirishga erishiladi.

Talabalarning fanlar bo‗yicha o‗zlashtirishini baxolash semestr (o‗quv yili)

davomida olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi:

-joriy baholash (JB) - mashg‗ulotlardan bo‗sh vaqtda talabalar mustaqil ishini baholash

- oraliq baholash (OB)

- yakuniy baholash (YaB)

Har bir fan bo‗yicha talabaning semestr (yil tsikl) davomidagi o‗zlashtirish

ko‗rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi.

Ushbu 100 ball baholash turlari bo‗yicha quyidagicha taqsimlanadi:

№ Baholash turi Maksimal ball

1 Joriy baholash 55

2 Talabaning mustaqil ishi 5

3 Oraliq baholash 10

4 Yakuniy baholash 30

JAMI 100

Talabaning fan bo‗yicha to‗plagan umumiy bali har-bir baholash turlarida

to‗plagan ballar yig‗indisiga teng bo‗ladi.

JORIY BAHOLASh (JB)

JBda fanning har bir mavzusi bo‗yicha talabaning bilimi va ko‗nikmalarini aniqlab borish ko‗zda tutiladi va u amaliy, seminar

mashg‗ulotlarida amalga oshiriladi. Baholashda talabaning bilim darajasi,

amaliy mashg‗ulot materiallarini o‗zlashtirishi, nazariy material muhokamasida va ta‘limning interaktiv uslublarida qatnashishning faollik darajasi, shuningdek

amaliy bilim va ko‗nikmalarni o‗zlashtirish darajasi (ya‘ni nazariy va amaliy

yondashuvlar) hisobga olinadi.

Har bir fan bo‗yicha o‗quv soatidan kelib chiqqan holda maksimal ball

belgilanadi. Masalan, kasbiy ta'lim metodikasi fani misolida ko‗rsatamiz.

Semestr davomida 8 ta dars rejalashtirilgan, unda 8 ta JB o‗tkaziladi. Maksimal ball 7x7=49 ballni tashkil qiladi va 8 dars 6 ball bilan baxolanadi. Umumiy ball

55 ni tashkil qiladi.

JB har bir fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda og‗zaki, yozma ish, test yoki ularning kombinatsiyasi shaklida amalga oshiriladi.

Har bir mashg‗ulotda barcha talabalar baholanishi shart.

JB da maksimal ball - 55 ball

№ Baholash turi Foizda % Ballda

1 JB (saralash) 55 30,2

2 Qoniqarli 56-70 30,8-38,5

3 Yaxshi 71-85 39-46,7

4 A‘lo 86-100 47,3-55

Talaba darsga kelib unga mutloq tayyorlanmaganida va muhokamada

mutloq ishtirok etmaganida 1-2 ball qo‗yiladi.

Saralash bali 55 balni tashkil etadi.

TALABANING MUSTAQIL IShI (TMI)

Talabaning mustaqil ishi O‘zR oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligining 21.02.2005 yil 34-sonli buyrug‗i va institut rektori tomonidan 2013 yil 27

fevralda tasdiqlangan ―Talaba mustaqil ishini tashkil etish, nazorat qilish va

baholash tartibi to‗g‗risida Nizom‖ asosida tashkil etiladi.

Talabaning mustaqil ishi kafedra arxivida ro‗yxatga olinadi va 1 yil

mobaynida saqlanadi.

Ijtimoiy fanlar kafedrasi barcha fanlar uchun talaba mustaqil ishining

kafedra nizomi ishlab chiqiladi. Bunda talaba mustaqil ishining shakl va turlari,

har bir ish turiga soatlarni taqsimlash va aniq baholash mezonlari ishlab

chiqiladi.

TMI maksimal ball 5 - ball


1 TMI 55 2,75

2 Qoniqarli 56-70 2,8-3,5

3 Yaxshi 71-85 3,5-4,2

4 A‘lo 86-100 4,3-5

ORALIQ BAHOLASh

OB da fanning bir necha mavzularini qamrab olgan bo‗limi yoki qismi

bo‗yicha mashg‗ulotlar o‗tib bo‗lingandan so‗ng, talabaning nazariy bilimlari

baholanadi va unda talabaning muayyan savolga javob berish yoki muammoni

yechish qobiliyati aniqlanadi.

Semestr davomida 1 ta OB o‗tkaziladi. OBga o‗quv mashg‗ulotlaridan

qarzi bo‗lmagan talabalar qo‗yiladi.

OB kafedra majlisi qarori bilan yozma ish, test, og‗zaki suxbat

shakllarida yoki ularning kombinatsiyalarida o‗tkazilishi mumkin. OB bo‗yicha

belgilangan maksimal reyting balining 55%dan kam ball to‗plagan talaba YaBga qo‗yilmaydi.

OBga maksimal ball – 10 ball


1 OB 55 8,6 -10

2 Qoniqarli 56-70 7,1-8,5

3 Yaxshi 71-85 5,5-7,0

4 A‘lo 86-100 5,5

YAKUNIY BAHOLASh

YaB da talabaning bilim, ko‗nikma va malakalari fanning umumiy mazmuni

doirasida baholanadi. YaB fan bo‗yicha o‗quv mashg‗ulotlari tugaganidan so‗ng

o‗tkaziladi.

JB, TMI va OB ga ajratilgan umumiy ballarning har biridan saralash

balini to‗plagan talabaga YaB ga ishtirok etishga huquq beriladi.

YaB o‗tkazish shakli – test, og‗zaki, yozma ish yoki ushbu usullar

kombinatsiyasida Ilmiy Kengash qarori bilan belgilanadi.

JB, OB va YaB turlarida fanni o‗zlashtira olmagan (55%dan kam ball to‗plagan) yoki uzrli sabablar bilan baholash turlarida ishtirok eta

olmagan talabalarga quyidagi tartibda qayta baholashdan o‗tishga ruxsat

beriladi:

- qoldirilgan amaliy mashg‗ulot kelgusi darsga qadar guruh o‗qituvchisiga

qayta topshirish va maslahat kunida topshiriladi. 3ta mashg‗ulotni qoldirgan

talaba fakultet dekani ruxsati bilan qayta topshiradi. - semestr yakunida fan bo‗yicha saralash balidan kam ball to‗plagan

talabaning o‗zlashtirishi qoniqarsiz (akademik qarzdor) hisoblanadi.

- akademik qarzdor talabalarga semestr tugaganidan keyin dekan ruxsatnomasi asosida qayta o‗zlashtirish uchun 2 hafta muddat beriladi. Shu

muddat davomida o‗zlashtira olmagan talaba belgilangan tartibda

rektorning buyrug‗i bilan talabalar safidan chetlashtiriladi (birinchi kurs

talabalariga o‗quv yili yakunlari bo‗yicha amalga oshirish maqsadga muvofiqdir).

YaBga maksimal ball – 30ball


1 YaB 55 16,5

2 Qoniqarli 56-70 21-16,5

3 Yaxshi 71-85 25,5-21,3

4 A‘lo 86-100 30-25,8

RYEYTING NATIJALARINI QAYD QILISH TARTIBI

Fandan reyting nazorati bo‗yicha yakunlovchi qaydnoma varaqasi (vedomost) fan tugagan kundan 1 kun muddatda kafedrada 2 nusxada to‗ldiriladi

va mas‘ul xodim, kafedra mudiri tomonidan imzolanib, 1 nusxasi dekanatlarga

topshiriladi.

Talabaning fan bo‗yicha baholash turlarida to‗plagan ballari reyting

qaydnomasiga butun sonlar bilan qayd qilinadi. Reyting daftarchasining ―O‘quv

rejasida ajratilgan soat‖ ustuniga fanga ajratilgan umumiy yuklama soatlari, ―Fandan olgan baho‖ ustuniga esa, talabaning mazkur Nizomining 3.1. –

bandiga muvofiq 100 ballik tizimdagi o‗zlashtirish bali qo‗yiladi.

Talabaning saralash balidan past bo‗lgan o‗zlashtirishi ―Reyting daftarchasi‖da qayd etilmaydi.

Dekanat va kafedralar tomonidan belgilangan tartibda fan bo‗yicha

talabaning JB, OB hamda YaB turlarida ko‗rsatilgan o‗zlashtirish reyting ko‗rsatgichlarining monitoringi olib boriladi. O‘zlashtirish natijalari kafedralar

tomonidan reyting nazorati ekranida muntazam ravishda yoritib boriladi va

belgilangan tartibda qaydnomalarga kiritiladi. Reyting nazorati ekranini tashkil etish va uni belgilangan muddatlarda to‗ldirish vazifasi kafedra mudiri va

fakultet dekani zimmasiga yuklatiladi.

Talabaning reyting ko‗rsatgichlari oliy ta‘lim muassasasining Ilmiy kengashida muntazam ravishda muhokama etib boriladi va ular bo‗yicha tegishli

qarorlar qabul qilinadi.

Adabiyotlar ro‟yxati

1. Raxbariy adabiyotlar

1.1Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. Asarlar,7 tom,T:

O‗zbekiston1999.

1.2KarimovI.A.‖Ozod va obod Vatan,erkin va farovon hayot-pirovard

maqsadimiz‖. T.:O‗zbekiston,2000.

1.3Karimov I.A Milliy istiqlol mafkurasi-xalq e'tiqodi va buyuk kelajakka

ishonch dir.T.,O‗zbekiston, 2000.

1.4Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.O‗zbekiston 2000.

1.5Karimov I.A.O‗zbekiston XXI asr bo‗sag‗asida: xavfsizlikka tahdid,

barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Asarlar, 6 tom, T.: O‗zbekiston,

1998 y

1.6I.A.Karimov Istiqlol va ma'naviyat T.,1994 yil

1.7I.A.Karimov ―Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch‖ T., 2008 yil

1.8I.A.Karimov Ma'naviy yuksalish yo‗lida T.; O‗zbekiston 1999 yil

O‗zbekiston tarixi 1-tom O‗zbekiston chor Rossiyasi mustamlakachilik davrida.

Toshkent 2000 y.



Karimov I.A. Amir Temur faxrimiz, g‗ururimiz.-T.: O‗zbekiston,1996.

1.11I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‗q.T.: O‗zbekiston, 1998 y.

1.12Karimov I.A.Jamiyatimiz maf kurasi xalqni-xalq, millatni-millat

1.13Karimov I.A. O‗zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida T.; O‗qituvchi,

2012 yil

1.14Karimov I.A. Amir Temur haqida so‗z T.;.1996 yil

1.15Amur Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san'at Toshkent 1996y.

1.16Amur Temur o‗gitlari. T. 1992 yil

1.17Mo‗minov I. Amir Temurning O‗rta Osiyo tarixida tutgan o‗rni va roli. T.

1994 yil

1.18Milliy istiqlol g‗oyasi asosiy tushuncha va tamoiyllar. T.2001 5-12 betlar.

1.19.Kulturologiya, mirovaya kultura. Uchebnik. Axmedova E.

Gabidulin R. 2001 yil

1.20. Antik madaniyat va ma'naviyat xazinasi. Jabborov Iso. 2000 yil.

1.21. ―Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo‗lini izchil davom ettirish –

taraqqiyotimizning muhim omilidir‖ Prezident Islom Karimovning O‗zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 18 yilligiga bag‗ishlangan

tantanali marosimdagi ma'ruzasi.

1.22. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ O‗zbekiston Respublikasi

Prezidenti Islom Karimovning O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

Qonunchilik palatasi va Senatining qo‗shma majlisidagi ma'ruzasi.

1.23. O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT

sammitining Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‗ishlangan yalpi

majlisidagi nutqini o‗rganish bo‗yicha yalpi majlisi.

1.24Xayrullaev M.M. O‗rta Osiyoda ilk uyg‗onish davri madaniyati Toshkent

1992 y.

2. Asosiy adabiyotlar

2.1Abdullaev M., Umarov E., Ochildiev O. Madaniyatshunoslik. (o‗quv

qo‗llanma). 2006 yil.

2.2 Axmedova E. Gabidulin R. Kulturologiya, mirovaya kultura. Uchebnik.

2001 yil 2.3 B.Xusanov, U.G‘ulomov muomala madaniyati Toshkent 2009 yil

2.4 Bekmuradov M, Yusupova N Madaniyat sotsiologiyasi. T yangi asr avlodi.

2010 yil

3.Qo‟shincha adabiyotlar

3.1 Xayrullaev M.M. O‗rta Osiyoda ilk uyg‗onish davri madaniyati Toshkent

1992 y.

3.2 Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san‘at. T.1996 yil

3.3 Amir Temur o‘gitlari. T.1992 yil

3.4 Antik madaniyat va ma‘naviyat xazinasi. I.Jabborov 2000 yil.

3.5 . Gulmetov E., T.Qobiljonova, Sh.Ernazarov, A.Mavrulov ma'ruzalar matni.

T. 2000 y.

3.Elektron kutbxona

3.1 www.ke cemet.ru ―qadimgi Misr madaniyati va san'ati.‖

3.2 Members. tripod.com. ―qadimgi Mesopatamiya tarixi va madaniyati‖.

3.3 ―

http://www.ke/

“Madaniyatshunoslik” fani bo„yicha katta o„qituvchi YU.Xusanbaevaning

tayyorlangan

2016/2017 o„quv yili uchun mo„ljallangan

SILLABUS

Fanning qisqacha tavsifi

OTMning nomi va

joylashgan

manzili:

Toshkent farmatsevtika instituti M.Oybek ko„chasi,

45-uy

Kafedra: Ijtimoiy fanlar Sanoat farmatsiyasi

fakul‟teti tarkibida

Fan nomi va

kodi: 3.05

Soliq va soliqqa tortish

Ta‟lim sohasi va

yo„nalishi:

5111000-kasb ta‘limi

5510500-farmatsiya 5320500-

biotexnologiya

5510600-sanoat

farmatsiyasi

Bilim sohasi: 500000 – Ijtimoiy

ta‘minot va sog‗liqni saqlash

Ta‘lim sohasi: 510000 - Sog‗liqni

saqlash

Fanni (kursni) olib

boradigan

o„qituvchi

to„g„risida

ma‟lumot:

Katta o‗qituvchi

Xusanbaeva YUlduz Baxtiyarovna

e-mail:

yulduz1968

Dars vaqti va joyi: 2-bino 24-auditoriya Kursning

davomiyligi:

02.09.2016-

18.01.2017

Individual grafik

asosida ishlash

vaqti:

Dushanba, seshanba,chorshanba kunlari 10.00 dan 16.00 gacha

Fanga ajratilgan

soatlar

Auditoriya soatlari Mustaqil

ta‟lim:

20

Ma‟ruza: 18 Amaliyot 18

Fanning boshqa

fanlar bilan

bog„liqligi :

O‗zbekiston tarixi, dinshunoslik ma‘naviyat asoslari

sotsiologiya.

Fanning asosiy

maqsadi:

Madaniyatshunoslik faninin o‗qitish talaba yoshlar jahon va

vatan madaniyati, tarixi bilan bog‗liq boy materiallarni mustaqil tahlil

etish tafakkur mustaqilligi, tarixiy ong, asl ziyolilikni shakllanishi,

mustaqilligi, tarixiy ong, asl ziyolilikni shakllanishi, millatimiz

mentalitenining yuksalishga yo‗naltirilganligini tadqiq qiladi.

Fanning mazmuni

Fanning

dolzarbligi va

qisqacha

mazmuni:

Fanning dolzarbligi: Fanning qisqacha mazmuni: Bu

fanning asosiy vazifasi turli tarixiy davrlar madaniyatlari va

sotsial guruhlarning urf - odatlari turmush tarzi to‗g‗risidagi

bilimlar bilan boyitadi. Madaniyatshunoslik talabalarga jahon

madaniyati va uning tarkibiy qismi bo‗lgan O‗zbekiston

madaniyatini rivojlanish tarixi xususiyatlari, o‗zaro aloqadorligi

muammolari va istiqbollari to‗g‗risida bilim ko‗nikma va

malakalarni berish bilan ayni paytda milliy madaniyatiga va

o‗zga millatlar madaniyatiga qadriyatlariga ularni xurmat ruhida

tarbiyalashga ijodiy munosabatda bo‗lishlarida ma‘naviy

jihatdan rivojlanishi.

O„quv fanini

prerekvizitlari

Talaba: -talaba umuminsoniy va milliy qadryatlar

to‗g‗risida chuqur ilmiy nazariy bilim malaka va ko‗nikmalarini

egallashi lozim

-talabalardan jahon madaniyatining ajralmas qismi

bo‗lgan O‗zbekiston xalqining jahon sivilizatsiyasiga qo‗shgan

ulkan xissasini bilishi, undan faxrlanish ko‗nikmasi va tuyg‗usini

o‗z ongida mujassamlashtirishlari ajdodlar merosini saqlash

o‗rganish malakalariga ega bo‗lishi kerak;

- ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‗shgan

hissasi to‗g‗risida chuqur bilimga ega bo‗lishi, ularning ibratli

hayoti va faoliyati bilan faxrlanish xis – tuyg‗usiga ega bo‗lishi

zarur;

Fanni o„rganish

jarayonida

talabalar quyidagi

natijalarga

erishadi

Bilib oladi: fanga oid tushunchalar: asosiy ish joyi,

asosiy faoliyat turi, birgalikda ishlab chiqarilgan mahsulot,

byudjetdan ajratiladigan subsidiya, grant, dividendlar, ijara

(lizing) to‗lovi, ijaraga beruvchining (lizing beruvchining) foizli

daromadi. insonparvarlik yordami, ishlarni (xizmatlarni) eksport

qilish, kredit tashkilotlari, kurs bo‗yicha farqmol-mulk, oila

a‘zolari, operativ ijara, realizatsiya qilish.

Bilim, ko„nikma va malakalarni nazorat qilinishi:

―Madaniyatshunoslik‖ fani bo‗yicha joriy, oraliq va yakuniy

nazorat o‗tkaziladi. Joriy nazorat uchun 60 ball, oraliq nazorat uchun 10 ball, yakuniy nazorat uchun 30 ball. (maksimal 100

ball)

Fan bo„yicha egallagan bilimlari asosida: ta‘lim muassasasida

o‗quv jarayonini tashkil etishning samarali shakl, metod va

vositalarini qo‗llay oladi hamda innovatsion faoliyat va kasbiy

kompetentligini rivojlantirish yo‗llarini egallaydi.

Postrekvizitlar Ushbu o„quv modulini o„zlashtirish natijasida

talabalardan:

Madaniyatshunoslik fanini chukur o‗zlashtirishni;

Madaniyatshunoslik faning ob‘ektiv zarurligi, funksiyalari va

vazifalarini;

«Madaniyatshunoslik» fanini alohida fan sifatida o‗rganishni;

Madaniyatshunoslik faning metodlari haqida umumiy fikirlarga ega bo‗lishi.

Turli tarixiy davrlar haqida ma‘lumotga ega bo‗lishi.

Qadriyatlarga ularga hurmat ruxida tarbiyalashga ijodiy

munosabatda bo‗lish.

Talabalar uchun

talablar

- professor-o‗qituvchiga hurmat bilan munosabatda bo‗lish;

- institut ichki tartib-qoidalariga rioya qilish;

-intitut uniformasini kiyish;

- mobil telefonni dars davomida o‗chirish;

- berilgan topshiriqlarni o‗z vaqtida bajarish;

- guruhdoshlarga hurmat bilan munosabatda bo‗lish;

- darsga o‗z vaqtida kelish;

- 6 soatdan ortiq dars qoldirgan taqdirda, dekan ruxsati bilan

darsga kirish.

Elektron pochta

orqali

munosabatlar

tartibi

Professor-o‗qituvchi va talaba o‗rtasidagi aloqa elektron pochta

orqali ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho

masalasi muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina institut

hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga

oshiriladi. elektron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00

gacha

№

Ma‟ruza mashg„uloti mavzulari

Ma‟ruza

mashg„ulot

i soati

Mustaqil

ta‟lim soati

1

Madaniyatshunoslik fanining predmeti va

vazifalari.Madaniy taraqqiyotning

qonuniyatlari

2 4

2 Qadimgi davr madaniyati. 4 -

3 Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi

madaniyati

2 6

4 Dunyoviy va diniy mdaniyat 2 4

5

Temur temuriylar davri madaniyati(XIV

asrning ikkinchi yarmi-XV asr)

2 -

6

XVI-XIXasr birinchi yarmida mintaqa

xalqlari madaniyati.

2 6

7 Mustaqillik va madaniy taraqqiyot 2 6

8 Texnogen madaniyat 2 -

JAMI 18 26

№

Amaliy mashg„ulotlar mavzulari

soat

1 Madaniyatshunoslik fanining predmeti va 2

vazifalari.Madaniy taraqqiyotning qonuniyatlari




5

Temur temuriylar davri madaniyati(XIV asrning ikkinchi

yarmi-XV asr)

2

6

XVI-XIXasr birinchi yarmida mintaqa xalqlari

madaniyati.

2


8

Texnogen madaniyat 2

Jami 18

t/r Nazorat turlari va

topshiriqlarning

nomlanishi

Nazorat turlari bo‗yicha

maksimal ball

O‗tkazish vaqti

I. Joriy nazorat uchun ballar taqsimoti 60 ball Semestr

davomida

II. Oraliq nazorat 10 ball

III. YAkuniy nazorat 30 ball Semestrning oxirgi haftasi

1. Umumiy o‗quv kursi bo‗yicha tuzilgan topshiriqlar asosida

o‗tkaziladi

JAMI: 100 ball

Talabaning fan bo„yicha o„zlashtirish ko„rsatkichlari namunaviy mezonlari

t/r

Talabaning fanni o„zlashtirish (bilim,

ko„nikma va malaka) darajasi

Ballar

A)

Xulosa va qarorlar qabul qilishi

86-100 ball

Ijodiy fikrlay olishi

Mustaqil mushohada yuritish

Olgan bilimlarini amaliyotda qo‗llay olishi

Mohiyatini tushunish

Bilish, aytib berish

Tasavvurga ega bo‗lish

B)

Mustaqil mushohada yuritish

71 -85 ball

Olgan bilimlarini amaliyotda qo‗llay olishi

Mohiyatini tushunish



V) Mohiyatini tushunish

55 - 70 ball



G) Aniq tasavvurga ega bo‗lmaslik 0 - 54ball

Asosiy

adabiyotlar:

1.

2.

2.1Abdullaev M., Umarov E., Ochildiev O. Madaniyatshunoslik.

(o‗quv qo‗llanma). 2006 yil.

2.2 Axmedova E. Gabidulin R. Kulturologiya, mirovaya kultura.

Uchebnik. 2001 yil

2.3 B.Xusanov, U.G‘ulomov muomala madaniyati Toshkent

2009 yil

2.4 Bekmuradov M, Yusupova N Madaniyat sotsiologiyasi. T

yangi asr avlodi. 2010 yil

Qo„shimcha

adabiyotlar:

3.1 Xayrullaev M.M. O‗rta Osiyoda ilk uyg‗onish davri

madaniyati Toshkent 1992 y.

3.2 Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san‘at.

T.1996 yil


3.4 Antik madaniyat va ma‘naviyat xazinasi. I.Jabborov 2000

yil. 3.5 . Gulmetov E., T.Qobiljonova, Sh.Ernazarov, A.Mavrulov

ma'ruzalar matni. T. 2000 y.

Internet

saytlari:

www.tdpu.uz www.pedagog.uz

www.edu.uz

www.ziyo.edu.uz

“Dars turlari” modulini o„qitishda interfaol ta‟lim texnologiyalaridan

foydalanish

Mustaqillik yillarida O‗zbekiston Republikasida ta‘lim tizimini isloh qilish

davlat siyosatining ustuvor yo‗nalishlaridan biri sifatida e‘tirof etildi . Ta‘limiy

http://www.tdpu.uz/

http://www.nature.uz/

http://www.еду.уз/

http://www.ziyo.edu.uz/

islohotlar jarayonida jahon andozalariga mos keluvchi uzluksiz ta‘lim tizimini

yaratish , ta‘lim samaradorligini yuqori bosqichlarga ko‗tarish masalalarining

ijobiy hal etilishiga erishish dolzarb pedagogik vazifalar sifatida kun tartibiga qo‗yildi

Respublika uzluksiz ta‘lim tizimini mazmunini belgilab beruvchi muhim

me‘yoriy hujjatlarda alohida qayd etilgandek , ta‘lim jarayonini ilg‗or pedagogik

texnologiyalar yordamida tashkil etish ijtimoiy maqsad – komil inson va malakali mutaxassisni tarbiyalashda yuqori natijalarga erishishni kafolatlaydi .

Pedagogik texnologiya nazariyasining muhim jihati – bu har bir pedagogning

o‗z imkoniyati darajasida , shuningdek turli yoshdagi ta‘lim oluvchilarning muhim xususiyatlarini inobatga olgan holda ularning o‗quv faolliklarini oshirish

maqsadida ta‘lim jarayonida interfaol ta‘lim texnologiyalaridan samarali

foydalana olishi hisoblanadi.

An‘anaviy ta‘lim o‗zida XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida yashab ijod etgan buyuk chex pedagogi YAn Amos Komenskiy (1592-1670 y)

tomonidan asoslangan sinf-dars tizimi mohiyatini aks ettiradi. Mazkur tizim

mohiyati quyidagilardan iborat : a) o‗quvchilar yoshlari va tayyorgarlik darajalariga ko‗ra sinflar tarzida guruhlanadilar va umumiy ishini bajaradilar:b)

o‗quv predmetining mazmuni bir qator baravar va izchil joylashtirilgan

qismlarga ajratilib, ular birin-ketin ma‘lum jadval bo‗yicha keladilar.

Sinf-dars tizimi asosini tashkil etuvchi sinf yoshi va bilimi jihatidan bir xil bo‗lgan muayyan o‗quvchilar guruhini, dars esa bevosita o‗qituvchining

rahbarligi hamda nazorati ostida muayyan o‗quvchilar guruhi bilan olib

boriladigan ta‘lim jarayonini anglatuvchi tushunchalardir. Dars o‗quv ishlarining asosiy tashkiliy shakli hisoblanadi.

―madaniyatshunoslik ‖ fanini o‗rganish jarayonida yangi jamiyat qurish

avvalo yoshlarga ularning manaviy dunyosi kasb mahoratiga bog‘liq. Binobarin

yosh avlodda milliy g‘oyani, yuksak ma‘naviy fazilatlarni shakllantirishda milliy ong va sog‘lom fikrni uyg‘otish ularrni vatan halq va istiqlol taqdiri

uchun talabalar o‗qitish jarayonini mustaqil tashkil etish, pedagogik ijodkorlik,

ilg‗or pedagogik texnologiyalarni mustaqil o‗zlashtirish va amalda qo‗llash, kasbiy mahoratni shakllantirish va nihoyat uni takomillashtirishga intilish,

kerakli ma‘lumotlarni va axborot(bilim)lar, mustaqil izlash, topish va to‗ldirib

borish kabi qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirish masalalarini

to‗laqonli hal qilib bo‗lmaydi. Demak, bo‗lajak o‗qituvchilarni pedagogik mahoratini takomillashtirishni

ilmiy – nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqish, kasbiy ta‘lim yo‗nalishlarida

―madaniyatshunoslik‖ fanini boshqa fanlar bilan uzviylikda o‗qitishni yanada yuksaltirish, uning samaradorligini oshirishga e‘tiborni qaratishni talab etadi.

―Dars turlari‖ modulini yoritishda interfaol ta‘lim texnologiyalaridan

foydalanish asosida darslarni tashkil etish:

1. O‗qituvchi va o‗quvchi o‗rtasida o‗zaro hamkorlikni qaror toptirish; 2. Talabalarning mustaqil o‗qib o‗ranishlari;

3. Ularda o‗quv materiallarini o‗zlashtirishga nisbatan ijodiy yondashuvni

qaror toptirish uchun zarur shart-sharoitni yaratishga yordam beradi.

SHu bois oliy ta‘lim muassasasida samarali foydalanish malakalarini

rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. O‗qituvchilarning interfaol ta‘lim

texnologiyalaridan samarali, maqsadga muvofiq foydalana olish malakalariga egaliklari har bir dars mashg‗ulotining o‗ziga xos qiziqarli va samarali

bo‗lishiga olib keladi

II. MODULNI O„QITISHDA FOYDALANILADIGAN

INTREFAOL TA‟LIM METODLARI.

“SWOT-tahlil” metodi

Ushbu texnologiya munozarali masalalarni hal etishda, baxs –

munozaralar o‗tkazishda yoki o‗quv seminari yakunida, yoki o‗quv rejasi asosida biron bir bo‗lim o‗rganib bo‗lingach qo‗llanilishi mumkin. Bu

texnologiya tinglovchilarni o‗z fikirlarini himoya qilishga, erkin fikirlash va o‗z

fikrini boshkalarga o‗tkazishga , ochiq xolda baxslashishga , o‗quv jarayonida

egallagan bilimlarini tahlil etishga, qay darajada egallaganliklarini baholashga

hamda tinglovchilarni baxslashish madaniyatiga o‗rgatadi.

“Keys-stadi” metodi

Keys-stadi interaktiv ta‘lim metodi sifatida tinglovchilar tomonidan eng afzal ko‗riladigan metodlar qatoriga kirmoqda. Ushbu texnologiya asosan

farmatsevtika fanlaridan dars beruvchi o‗qituvchi va tinglovchilarning umumiy

intellekual va kommunikativ salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan.

Buning sababi sifatida ushbu metod tinglovchilarga tashabbus bildirish, nazariy holatni o‗zlashtirishda hamda amaliy ko‗nikmalarni shakllantirishda

mustaqillikka ega bo‗lish imkoniyatini berishida ko‗rish mumkin. O‗z navbatida

vaziyatlarning analizi (tahlili) tinglovchilarning kasbiy shakllanish jarayoniga kuchli ta‘sir o‗tkaza olishi, ularning kasbiy jixatdan ―ulg‗ayishiga‖ xizmat

qilishi, ta‘lim olishga nisbatan qiziqish va ijobiy motivatsiyaning shakllantirishi

alohida ahamiyatga ega. Keyslar metodi o‗qituvchining tafakkur turi sifatida,

alohida paradigma ko‗rinishida gavdalanib, ijodiy salohiyatni rivojlantirish, noan‘anaviy tarzda fikrlash imkoniyatini beradi.

• Заиф, кучсиз томонлари

• Имкониятлари

• Кучли томонлари

• Тўсиқлар

T – (threat)

S (strengt

h)

W – (weakne

ss)

O – (opportu

nity)

“Keys metodi” ni amalga oshirish bosqichlari

Ish bosqichlari Faoliyat shakli va mazmuni

1-bosqich: Keys va uning

axborot ta‘minoti bilan

tanishtirish

yakka tartibdagi audio-vizual ish;

keys bilan tanishish(matnli, audio yoki media shaklda);

axborotni umumlashtirish;

axborot tahlili;

muammolarni aniqlash

2-bosqich:Keysni aniqlash-tirish va o‗quv topshirig‗ni

belgilash

individual va guruhda ishlash;

muammolarni dolzarblik ierarxiyasini

aniqlash;

asosiy muammoli vaziyatni belgilash

3-bosqich: Keysdagi asosiy

muammoni tahlil etish orqali o‗quv topshirig‗ining echimini

izlash, hal etish yo‗llarini

ishlab chiqish

individual va guruhda ishlash;

muqobil echim yo‗llarini ishlab chiqish;

har bir echimning imkoniyatlari va

to‗siqlarni tahlil qilish;

muqobil echimlarni tanlash

4-bosqich: Keys echimini

echimini shakllantirish va asoslash, taqdimot.

yakka va guruhda ishlash;

muqobil variantlarni amalda qo‗llash

imkoniyatlarini asoslash;

ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash;

yakuniy xulosa va vaziyat echimining

amaliy aspektlarini yoritish

“Assesment” metodi

Ushbu ―Assesment‖ lardan ma‘ruza mashg‗ulotlarida qatnashchilarning mavjud bilim

darajasini o‗rganishda, yangi ma‘lumotlarni

bayon qilishda, seminar, amaliy mashg‗ulotlarda esa

mavzu yoki ma‘lumotlarni o‗zlashtirish darajasini baholash, shuningdek, o‗z-o‗zini

baholash maqsadida individual shaklda

foydalanish tavsiya etiladi. SHuningdek, o‗qituvchining ijodiy yondashuvi hamda o‗quv

maqsadlaridan kelib chiqib, assesmentga qo‗shimcha topshiriqlarni kiritish

mumkin.

PINBORD TEXNIKASI

Pinbord texnikasi

(inglizchadan: pin – mahkamlash, board – doska) muammoni hal qilishga oid fikrlarni tizimlashtirish

va guruhlashni amalga oshirishga, kollektiv tarzda

yagona yoki aksincha qarama-qarshi

pozisiyani shakllantirishga imkon beradi

O‘qituvchi taklif etilgan muammo bo‘yicha o‘z nuqtai nazarlarini

bayon qilishni so‘raydi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki ommaviy aqliy

xujumning boshlanishini tashkil qiladi (rag‘batlantiradi)

Fikrlarni taklif qiladilar, muhokama qiladilar, baholaydilar

va eng optimal (samarali) fikrni tanlaydilar. Ularni tayanch xulosaviy fikr (2 ta so‘zdan ko‘p bo‘lmagan) sifatida alohida

qog‘ozlarga yozadilar va doskaga mahkamlaydilar

Guruh namoyondalari doskaga chiqadilar va maslahatlashgan

holda: 1) yaqqol xato bo‘lgan yoki takrorlanayotgan fikrlarni olib

tashlaydilar;

2) bahsli bo‘lgan fikrlarni oydinlashtiradilar;

3) fikrlarni tizimlashtirish mumkin bo‘lgan belgilarini aniqlaydilar; 4) shu belgilar asosida doskadagi barcha fikrlarni (qog‘oz va

raqlaridagi) guruhlarga ajratadilar;

5) ularning o‘zaro munosabatlarini chiziqlar yoki boshqa belgilar yordamida ko‘rsatadilar: kollektivning yagona yoki qarama-qarshi

pozisiyalari ishlab chiqiladi.

1-Mavzu. Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari. “

Madaniy taraqqiyot qonunlari

REJA:

1. Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari.

2. Moddiy va ma‘naviy madaniyat.

3. Arxaik davr madaniyati.

Tayanch so„z va iboralar

Madaniyatshunoslik - madaniyat to‗g‗risidagi fan bo‗lib, madaniyat tarixi va madaniyat

nazariyasidan iborat. Mentalitet – insonning ijtimoiy-iqtisodiy madaniy dunyoqarashi. Madaniyat –

―Madaniy‖ ―shaharlik‖ degan ma‘nolarni bildiradi. Keyinchalik ―Ma‘rifatli bo‗lish‖, ―Tarbiyali‖,

―Bilimli bo‗lish‖ ma‘nolarida ishlatilgan. Madaniyat – uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida insoniyat

tomonidan yaratilgan moddiy va ma‘naviy boyliklar, asori-atiqalar yig‗indisi. Qadriyatlar – borliq va

jamiyat, narsalar, voqealar, hodisalar, inson hayoti, moddiy va ma‘naviy boyliklarning ahamiyatini

ko‗rsatish uchun qo‗llaniladigan tushuncha.

Asosiy adabiyotlar:

1. Karimov I.A O‗zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T.: O‗zbekiston, 1996, 76-85 betlar.

2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‗q. T.7.-T.: O‗zekiston, 1999, 132-154-betlar.

3. Karimov I.A YUNESKO Ijroya Kegashi 155-sessiyasinig yakunlovchi majisida so‗zlangan nutq.

T.7.-T.: O‗zbekiston 1999, 193-206-betlar.

4. Karimov I.A O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.7.-T.: O‗zbekiston, 1999, 370-375, 381 betlar.

5. Karimov I.A Milliy istiqlol mafkurasi- xalq e‘tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T.8.-T.:

O‗zbekiston, 2000, 489-508-betlar.

6. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovan turmush- pirovard maqsadimiz. T.8.-T.: O‗zbekiston, 2000, 341-343 betlar.

7. Axmedova E., Gabidullin R. Kulturalogiya. – T., 2001.

8. Esin A.B. Vvedenie v kulturologiyu: Osnovnыe ponyatiya kulturologie v sistematicheskom

izlojenii. –M., 1999, str. 5-61. Qo„shimcha adabiyotlar:

1. Boboev H. v. b. Madaniyatshunoslik.-T.: YAngi asr avlodi,2001, 6-42, 109-116 betlar. Gurevich P. Kulturologiya.-M., 2000.

Dars jarayonida qo„llaniladigan yangi pedagogik texnologiyalar

1. Aqliy hujum.

2. Darsni aniq yo‗naltirilgan savollar asosida olib borish. Dars jarayonida qo„llaniladigan yangi axborot texnologiyalari.

1. Internetdan foydalanish.

2. Sxema-slaydlardan foydalanish. Madaniyatshunoslik eng yosh fan hisoblnadi. U asosan XX asr ikkinchi yarimida mustaqil fan

sifatida shakillandi va Farb mamlakatlari Oliy o‗quv yurtlarida o‗qitila boshlandi. Sobiq Sovet Ittifoqi

davrida madaniyatshunoslikka soxta fan deb qadirli, unga etarli e‘tibor berilmadi, tax‘lim

muassasalarida o‗qitilmadi. O‗zbekiston o‗zinng davlat mustaqilligini qo‗lga kiritgan keyin

madaniyatshunoslik fanini respublika Oliy o‗quv yurtlarida alohida fan sifatida o‗qitish yo‗lga

qo‗yildi. Xo‗sh, madaniyatshunoslik qanday fan?Madaniyatshunoslik madaniyat to‗g‗risidagi fan

bo‗lib, madaniyat tarixi va madaniyat nazariyasidan iborat.Madaniyatshunoslik fani insoniyatga xos

madaniy jarayonni, uning mazmun-mohiyati va ahamiyatini tahlil qiladigan, madaniyat

taraqqiyotining umumiy qonunlarini o‗rganadigan gumanitar fandir Madaniyatshunoslik fani,

birinchidan, ibtidoiy turmush tarzidan to hozirgi kungacha bo‗lgan davrdagi madaniy jarayonni

butunligicha, yaxlit idrok etishga, madaniyat taraqqiyoti haqida barcha fanlar tomonidan to‗plangan

bilim va tushunchalarni integratsiyalashga ko‗maklashuvchi fandir Ikkinchidan,

madaniyatshunoslik madaniyatni murakkab va dinamik hodisayu o‗ziga xos fenomen, sistema sifatida

o‗rganuvchi fandir. Uchinchidan, insoniyat taraqqiyotining barcha bosqichlariga xos madaniy

jarayonni, insonlar tomonidan yaratilgan moddiy va ma‘naviy-madaniy jarayonni, insonlar tomonidan

yaratilgan moddiy va ma‘naviy-madaniy yutuqlarni taqqoslash, solishtirish orqali eng umumiy

madaniyat-shunoslik qonunlarini aniqlovchi qandir. Madaniyatshunoslik fani boshqa gumanitar

fanlar bilan bevosita bog‗liq holda o‗rgpniladi Madaniyatshunoslik gumanitar fan sifatida falsafa fani

bilan yaqin aloqadordir. Falsafa fanining asosiy masalasi ruh yoki materiya birlamchimi degan masala

emas, balki insoniyat hayotining ma‘no-mazmuni masalasidir. Aynan bu masala bilan

madaniyatshunoslik fani ham shug‗ullanadi. Falsafa fani olamda insonning o‗rni, jamiyat taraqqiyoti

haqida mulohaza yuritadi, jamiyat taraqiyotining umumiy qonunlarini tadqiq qiladi. Bu masalalarni

tadqiq qilish u yoki bu darajada madaniyat-shunoslikka ham xosdir. Falsafa fanining vujudga kelishi

va rivojlanishining o‗zi madaniyat taraqqiyotining mahsulidir.Madaniyatshunoslik sotsiologiya fani

bilan ham yaqin aloqadordir. Negaki, sotsiologiyaning jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayoti, jamiyatda

kishilarning mavqei haqida to‗plagan ma‘lumotlaridan madaniyatshnoslik fani foydalanadi.

Umumnazariy xulosalar chiqarishda sotsiologik materiallar dalil sifatida xizmat qiladi

Madaniyatshunoslik fani Siyosatshunoslik fanining davlat o‗urilishi va tuzilishi, siyosiy

rejimning turlari va hususiyatlari, jamiyatni siyosiy boshqarish usullari haqidagi ma‘lumotlariga

asoslanadi, ularga tayanib umumiy nazariy xulosalar chiqaradi. Madaniyatshunoslik fani insonning

ichki dunyosi haqida fikr yuritishda psixologiya fani yutuqlaridan, jamiyat taraqqiyotining turli

bosqichlarida shakllangan tarixiy madaniyat turlarini, ularning xususiyatlarini, u yoki bu davrga xos

madaniy mentaliteti tasvirlay olmaydi. Insoniyatning shakllanishi va taraqqiyoti haqidagi tarixiy

faktlar, voqea-hodisalarni bilish madaniyatning kelib chiqishi va rivojlanishi jarayoni to‗g‗risida

nazariy xulosalar qilishga, madaniy taraqqiyotga xos qonunlar chiqarishga ko‗maklashadi. SHu nuqtai

nazardan qaraganda madaniyat ttarixi madaniyatshunoslik fani boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan

ham yaqindan aloqadadir Madaniyatshunoslik fani boshqa gumanitar fanlardan o‗ziga xos

xususiyatlari bilan farq qiladi. Madaniyatshunsolik fani ko‗p asrlik madaniyat tarixini aslida qanday

bo‗lsa shunday tasvirlaydi, madaniyatning mohiyati, xususiyatlari, tarkibiy tuzilishi, tadrijiy

taraqqiyoti, muammolari, insoniyat hayotidagi roli to‗g‗risida yaxlit tasavvur beradi. Aynan shu fan

barcha darajalardagi va turli mintaqalar madaniyatiga , uning alohida shaxslardan to butun

insoniyatgacha bo‗lgan turli xil ob‘ektlariga tadbiqan qo‗llash mumkin bo‗lgan eng umumiy

madaniyatshunoslik qonuniyatlarini aniqlash imkoniyatiga ega Madaniyatshunoslik fanining

predmeti, uning tadqiqot ob‘ekti insoniyatning asrlar davomidagi madaniy faoliyati, madaniy

taraqqiyot yutuqlari, ularning ma‘no-mazmunini o‗rganishdan iboratdir Madaniyatshunoslik fani

tadqiqot olib borishda bir qator metodologik tamoyillarga tayanadi. Dialektik metod

madaniyatshunoslikning muhim metodi bo‗lib, insoniyatning madaniy hayotini, ming yillar davomida

insonlar yaratgan moddiy va ma‘naviy yutuqlarni yaxlit, umumiy va o‗zaro bog‗liq holda o‗rganishga

imkon beradi. Dialektik metod biron-bir mamlakat yoki mintaqada kechgan madaniy jarayonni,

jumladan O‗zbekiston xalqining asrlar davomida shakllangan madaniyatini jahon xalqlari madaniyati

rivoji bilan uzviy bog‗liq holda o‗rganish, tadqiq qilishga ko‗maklashadi va madaniy taraqqiyotga xos

umumiy madaniyatshunoslik qonuniyatlarini ochishga imkon beradi Madaniyatshunoslik fani

ob‘ektni o‗rganishda ilmiy bilishning sistemali yondoshuv metodiga tayanadi. Sistemali yondoshuv

bo‗laklarni butun orqali, butunni uning bo‗laklari orqali tahlil etish, o‗rganishni taqoza etadi. Bu

metod madaniyat tarkibiga kiruvchi til, din, huquq, axloq-odob, ta‘lim-tarbiya, adabiyot, san‘at va

hakazo bo‗laklar orqali butun jamiyat taraqqiyoti orqali esa madaniyat tarkibiga kiruvchi bo‗laklarni

tahlil qilishga imkon beradi. Madaniyatshunoslik fani o‗z tadqiqotlarida tarixiylik metodiga

asoslanadi. Tarixiylik metodi madaniyatga davriy nuqtai nazardan o‗zgarib, yangilanib, rivojlanib,

boyib boruvchi jarayon sifatida qaraydi. Tarixiylik metodi har bir xalq madaniyatini, har bir davr

madaniyatini o‗z davri nuqtai nazardan baholashni, hozigi madaniy hayotni va erishilgan yutuqlarni

o‗tgan zamon madaniyatiga taqoslab tasavvur qilish, tasvirlashni talab qiladi. Madaniyatshunoslik

fanida vorisiylik muhim tamoyil hisoblanadi. Vorisiylik negizida hayotiylik yotadi. Kishilar o‗zidan

oldingi avlodlar yaratgan madaniy boyliklarga tayanib yashaydilar, ularga tayanib yangiliklarni

yaratadilar. Agar vorisiylik negizida hayotiylik bo‗lmaganda edi, ―biz uchun o‗tmish sovuq, bevoyda,

o‗lik va qiziqarsiz bo‗lib qolaverardi‖, deb ta‘kidlaydi J. Neru. SHarqshunos olim Maks Myuller Hind

sivilizatsiyasi haqida fikr yuritar ekan ―eng zamonaviy va eng qadimiy hind sivilizatsiyasi o‗rtasida

uzluksiz vorisiylik mavjud‖, deb yozadi. Vorisiylik barcha xalqlar madaniyati taraqqiyotiga xos

uzluksiz jarayondir. Madaniyat bir tekisda rivojlanuvchi jarayon emas. Ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy

munosabatlar ta‘sirida madaniyat ta‘sirida madaniyat taraqqiyotida inqirozli yoki sakrash holatlari

ham yuz berib turadi. Bunday holatlarni tahlil qilishda iqtisodiy, soqiologik, statistik va bilishning

boshqa ilmiy metodlardan ham foydalaniladi. Madaniyatshunoslik fani o‗z predmetini o‗rganishda

tadqiqotchidan o‗z idroki, ichki sezgilari bilan his qilish orqali haqiqatni anglashni ham talab qiladi.

Bu tamoyil turli xil madaniyat sohalariga chuqurroq kirishga, dalilu-ashyolar yordamida isbotlarsiz

bevosita ichki sezgilar, mushohada orqali haqiatni bilish imkoniyatini beradi. SHuningdek,

madaniyatshunoslikda madaniyatning moddiy va ma‘naviy unsurlarini talqin qilish, turli davrlaga xos

yozuv matnlarini sharhlash, izohlab berish, tushuntirish usulidan ham foydalanadi.

Xullas,madaniyatshunoslik boshqa fanlar singari ilmiylik, xolislik, haqqoniylik talablariga

javob beruvchi bilishning aniq metodlariga tayangan holda tadqiqot yuritadi. Madaniyatshunoslik

fanini o‗rganishning zaruriyati shundaki, insoniyat jamiyat taraqqiyotiga faqat siyosiy, iqtisodiy,

texnikaviy, huquqiy tadbirlar bilan erishib bo‗lmaydi, shular bilan bir qatorda jamiyat ma‘naviy-

madaniy hayotini ham yuksaltirishga erishmog‗i zarur bo‗ladi. Madaniyatshunoslik fanini

o‗rganishda madaniyat so‗zining ma‘no-mazmunini bilish, idrok qila olish muhim o‗ringa ega.

Madaniyat so‗zi Madinashahri nomi bilan bog‗liq holda kelib chiqqan. Madina-to‗liq arabcha nomi

Madina-Rasuliloh , ya‘ni payg‗ambar shahri hisoblanib, obodonchiligi, ko‗rkamligi bilan

Arabistondagi aholi yashaydigan boshqa manzilgohlardan ajralib turar edi. SHuningdek, Madina

Makkadan keyin musulmonlar ibodat qiladigan eng yirik shahardir. SHu tariqa madaniyat so‗zi

bizning o‗lkamizga Madina shahri nomi bilan, islom dini bilan bog‗liq tarzda kirib kelgan.

Fanda, odamlar o‗rtasidagi muloqatda madaniyat so‗zi bilan bir qatorda kultura so‗zi ham

ishlatiladi. Kultura so‗zi lotincha ―culture‖ so‗zidan olingan bo‗lib, ―ishlov berish‖, ―ekib o‗stirish‖

ma‘nosini bildiradi. Rus faylasuflari N. Berdyaev va V. Rozinovlar ―kultura‖ so‗zining ―kult‖ ya‘ni

diniy ibodat, sig‗inish so‗zidan kelib chiqqanligini qayd etganlar Hozirgi paytda insoniyat

faoliyatining ko‗pgina sohalarida madaniyat yoki kultura so‗zi qo‗llaniladi. Qadimgi Rimda

madaniyat deganda shaxsning tarbiyalanganligi, ma‘rifatlilik darajasi tushinilgan. Keyinroq madaniyat

deganda shaxsning qadr-qimmati, takomilligi tushinilgan. Nemis faylasufi F. SHiller kishilardagi

insoniylik fazilatlarini, uning ichki dunyosi, ma‘naviylik darajasini madaniyat deb tushuntirgan.

Amerikalik madaniyatshunos olim Eduard Teylor (1832-1917) madaniyat atamasini ilm-fanga kiritdi.

Teylor o‗zining ―Pervobыtnaya kultura‖ asarida: ―madaniyat keng ma‘noda kishining jamiyat a‘zosi

sifatida o‗zlashtirgan bilimi, e‘tiqodi, san‘ati, axloq-odobi, qonun-qoidalari va boshqa bir qator

qobiliyatlari va odatlari yig‗indisidan tashkil topadi‖, deb ta‘kidlaydi. Faylasuf va madaniyatshunos

V.M. Rozin iborasi bilan aytganda ―qancha yirik madaniyatshunos bo‗lsa shuncha nazariyalar,

tushunchalar mavjud‖. , Teylo zamonida madaniyatning 7 ta ta‘rifi bo‗lgan bo‗lsa, 1950 yillarda uning

soni 150 taga, hozirgi kunda esa madaniyatga berilgan tushunchalar soni 400 taga etadi. Bu ta‘riflar

umumlashtirilsa madaniyat so‗zining ma‘no-mazmunini o‗uyidagicha tushunish mumkin.1. Madaniyat

– uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy va ma‘naviy boyliklar,

asori-atiqalar yig‗indisi2. Madaniyat – u yoki bu jamiyatga xos falsafiy qarashlar, ilm, fan, maorif,

san‘at, axloq, din, huquq, siyosat maishiy xizmat ko‗rsatish darajasini aks ettiruvchi omillar, ijtimoiy

taraqqiyot daoajasi.3. Madaniyat- insonlar hayotida, jamiyat rivojida shakllangan milliy, umuminsoniy

qadriyatlar majmui.4. Madaniyat – har bir kishining tarbiyalanganligi insoniylik fazilatlari va ijodiy

faoliyatining ifodasidir.Madanyatning qo‗llanilishiga qarab shaxsiy, oilaviy, kasbiy, tabaqaviy, milliy

madaniyat, jamiyat madaniyati, umuminsoniy madaniyat kabi shakllarga bo‗lib o‗rganish ham

mumkin. Kundalik hayotda ―muomala madaniyati‖, ―mehnat madaniyati‖, ―nutq madaniyat‖, ―ishlab

chiqarish madaniyati‖ , ―xizmat ko‗rsatish madaniyati‖, ―dam olish madaniyati‖, ―huquqiy madaniyat‖

kabi tushunchalar ham qo‗llaniladi. Madaniyat inson hayotida muhim vazifalarni bajaradi. Ular

orasida quyidagilarni alohida ta‘kidlab ko‗rsatish mumkin. Madaniyat, avvalo, ijtimoiy

vazifalarni, ya‘ni shaxsni, odamni inson qilib shakllantirish va tarbiyalash vazifasini bajaradi.

Madaniyat har bir shaxsning insoniyat yaratgan bilimlarni, ma‘naviy qadriyatlarni, tartib-qoidalarni

o‗zlashtirib olish, tarbiyalash, jamiyatning to‗la huquqli a‘zosi sifatida faoliyat yuritish qobiliyatini

shakllantirish vazifasini bajaradi. Insonning tabiat hukmronligidan ajralib chiqishi madaniyatga xos

ayrim elementtlarning shakllanishi bilan birga sodir bo‗ladi. Aynan madaniyat orqali har bir shaxs

jamiyatda to‗plangan tajribalarni, an‘analar va urf-odatlarni turmush tarzini o‗zlashtiradi, ular keyingi

avlodlarga etkaziladi.Madaniyat axborotlarni o‗zlashtirish, bilish, tushunish vazifasini bajaradi.

Madaniyat inson uchun dunyoni bilish, dunyo to‗g‗risida turli ma‘lumotlar, axborotlar olish, ularni

avlodan avlodga o‗tib borishini ta‘minlaydi.Madaniyat tartibga soluvchi vazifani ham bajaradi, ya‘ni

kishilar o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlarni belgilangan tartib-qoidalar, axloqiy-huquqiy normalar

asosida tartibga solishga xizmat qiladi.Madaniyat kishilar o‗rtasida qzaro fikr almashuv bilan bog‗liq

bo‗lgan, aloqa uchun xizmat qiladigan vazifani bajaradi. Bu borada til asosiy vosita rolini o‗ynaydi.

Gap shundaki, madaniyatning bir qator sohalari – fan, san‘at, texnika va boshqalarning o‗ziga xos tili

bo‗lib, ularni bilmasdan turib madaniyatni to‗laligicha bilib bo‗lmaydi.Madaniyat aksiologik vazifani

ham bajaradi, ya‘ni kishilar tomonidan moddiy, ma‘naviy, estetik, axloqiy qadriyatlarni egallashga,

yomondan yaxshini, bema‘ni, xunuk narsalardan go‗zallikni ajrata bilishga ko‗maklashadi.

Madaniyat ijodkorlikni rivojlantirish vazifasini ham bajaradi. Insonni mavjud madaniyatga

tanqidiy-ijodiy qarash, isloh qilish, takomillashtirish, yangi bilimlar, qoidalar, qadriyatlar, tartib-

qoidalar yaratishga undaydi.Madaniyat kishilardagi jismoniy va ruhiy toliqishni haydash, hordiq

chiqarish, tiklanish, kayfiyatini ko‗tarish yo‗lidagi tadbirlar, o‗yinlar tashkil etuvchi vazifalarni ham

bajaradi.Madaniyat doimo taraqqiy etuvchi ko‗p qirrali jarayon, uning tarkibiga kiruvchi elementlari

o‗zgarib turadi. SHu jihatdan tadqiqotchilar madaniyatni o‗ziga xos belgilari, sifatida qarab bir necha

turlarga bo‗ladilar.Madaniyatga sivilizatsion nuqtai nazardan yondoshuvchi nuqtai nazardan

yondoshuvchi mutaxassislar insoniyat bir necha sivilizatsiyalarni bosib o‗tganligini ta‘kidlaydi.

Madaniyatni tili, dini, an‘analari, qadriyatlari, iqtisodiyoti yaqinligini inobatga olib milliy,

mintaqaviy, davriy jihatdan bir necha turlarga bo‗lish keng tarqalgan. Milliy madaniyatda diniy,

axloqiy, badiiy, moddiy, geografik yaqinlik, umumiylik nazarda tutiladi. Madaniyatni irqiy omilni

nazarda tutgan holda bo‗lish holatlari ham uchraydi. Fransuz faylasufi J. Gobino jamiyat, madaniyat,

din, til to‗laligicha irqiy jihatlar bilan bog‗liq, madaniyat mavjud tabiiy sharoit bilan bog‗liq deb

tushuntiradi va Evropa madaniyatini negroid madaniyatda eng yuqori, ustun darajada deb hisoblaydi.

XX asrning ikkinchi yarmida ayrim mutaxassislar jamiyat va madaniyat sohasida yuz bergan

o‗zgarishlarni tushuntirish uchun kontkultura, subkultura tushunchalarini qo‗llay boshladilar.

Kontkultura deganda hukmron madaniyatga qarshi nazariyalar, qadriyatlar, falsafiy, badiiy qarashlar,

ideallar tushuniladi. Subkultura deganda jamiyatdagi turli sinflar, tabaqalar, guruhlarga xos madaniy

jihatlar hisobga olinadi. SHuningdek qashshoqlar, kambag‗allar, o‗rta tabaqalar, yuqori tabaqalar,

jamiyatdagi elita qatlamlari madaniyati degan tushunchalar ham ishlatiladi. Masalan, ayrim

tadqiqotchilar kambag‗al tabaqalar madaniyati shaxsiy gigienadan tortib bilim darajasigacha bo‗lgan

sohalarda past saviyada namoyon bo‗ladi, deb tushuntiradilar. Jamiyatni umumiy madaniyat asosida

birlashtirishga intiluvchi ommaviy madaniyat mavjudligi haqida fikr bildiruvchilar ham bor.

YOshlar orasida modaga berilgan xotin-qizlar, ayrim muzikaga berilgan yoki alohida jargon

bilan gaplashishni xush ko‗radigan subkulturalar haqida ham fikr mavjud. SHahar madaniyati, qishloq

madaniyati, kasb madaniyati, ular o‗rtasidagi farqlar haqida ham gapiriladi. Bularning hammasi

madaniyatning murakkab tarkibiy tizimdan iborat ekanligini ko‗rsatadi. Madaniyatshunoslik fanida

shaxs kamolati muhim masaladir. SHaxsning barkamol inson bo‗lib etishishida tarixiy, ijtimoiy-

madaniy muhitning ta‘siri katta. Inson ma‘lum ijtimoiy-madaniy muhitda dunyoga keladi, go‗daklik

chog‗idayoq shaxs ijtimoiy- madaniy muhitni tayyor holda topadi. Mavjud ijtimoiy-madaniy muhit

ta‘sirida shaxs ijtimoiy shaxsga aylanadi. SHaxsning ijtimoiylashuvi madaniy-ijtimoiy muhit yaratgan

va rioya qilinadigan qadriyatlarni, urf-odatlarni, ahloq-odobni, moddiy va ma‘naviy boyliklarni,

g‗oyaviy andozalarni o‗zlashtirish, qabul qilish orqali sodir bo‗ladi, shaxs inson sifatida shakllanadi.

SHu bilan birga shaxsda o‗tkinchi ehtiyojlarni- yurist, iqtisodchi, injener, vrach, pedagog, san‘atkor

bo‗lish, boy bo‗lish, amaldor bo‗lish, shon-shuhrat qozonish, turli unvonlar olish va boshqa

ehtiyojlarni qondirish kabi istaklar ham paydo bo‗ladi. Buning uchun ta‘lim muassasalarida qunt bilan

o‗qib, dunyo va jamiyat, ularning taraqqiyot qonunlari to‗g‗risidagi umumiy bilimlarni egallash,

maxsus kasbiy fanlarni o‗rganish, izlanish, hayotiy tajriba orttirish, intellektual salohiyatga ega zarur

bo‗ladi.Madaniyat kishinig nafaqat ijtimoiylashuvini, shuninigdek jamiyat bilan integratsiyalashuvni

ta‘minlaydi. Madaniyat insonga barkamollikka erishishga, ijodiy kuchlarini namoyon etishga

ko‗maklashadi. SHaxsning madaniy darajasini baholashda uning aqli, tafakkuri, ongi, axloqi, xulq-

atvori ham muhim o‗rin tutadi. Madaniyat insoning yashirin, betakror individuval xususiyatlari,

qobilyatlarini ro‗yobga chiqarish, o‗stirish va rivojlantirishga yordam beradi.

Insoniyat tomonidan yaratilgan ov va mehnat qurollari, olovdan foydalanishni

o‗zlashtirish, chorvachilik, dehqonchilik, hunarmandchilik, kiyim-bosh, uy-joy, yirik suv inshootlari,

binolar, mashinalar, texnika taraqqiyoti, transport, aloqa, maishiy xizmat vositalari kabilar

sivilizxatsiya tushunchasiga kiradi.Demak, sivilizatsiya deganda insonlar o‗zlari uchun yaratgan

jismoniy qulayliklar, moddiy ehtiyojlarini qondiruvchi moddiy-texnik vositalar tushuniladi.

Madaniyat esa yashash uchun kurashning ruhiy, ma‘naviy usulidir. Masalan, odam yirtqich

hayvonlardan himoyalanish usulini, ya‘ni sivilizatsiya yo‗lini topishi mumkin. Lekin inson o‗limdan

o‗zini saqlay olmaydi, o‗lim haq. Demak, odam o‗zini o‗zartirishi, o‗lim vasvasi bilan doimo dahshat

ostida bo‗lmasligi, unga ko‗nikishi zarur bo‗ladi. Bu sohada madaniyat harakatga keladi. Madaniyat

insonlarga ruhiy, ma‘naviy qulayliklar yaratadi, shaxsni, uning tabiat haqidagi tafakkurini o‗zgartiradi,

insonda ichki barqarorlikni shakllantiradi. Ma‘naviyat orqali inson o‗lim dahshatini engadi, kezi

kelganda Vatani, xalqi uchun o‗limga ham tik boradi. Ibtidoiy jamiyatdagi sehrgarlik, jodugarlik,

afsungarlik, hozirgi zamon dinlari, xalq qo‗shiqlari, adabiyot, san‘at axloq-odob va boshqalar-

bularning hammasi madaniyat sohasiga kiradi. Agar sivilizatsiya insonning moddiy ehtiyojlarini

qondirsa, madaniyat uning ma‘naviy ehtiyojlarini qondiraditsivilizatsiya so‗zi lotincha grajdanlik,

davlatchilik so‗zidan kelib chiqqan. Sivilizatsiya so‗zi lotincha grajdanlik, davlatchilik so‗zidan kelib

chiqqan. Sivilizatsiya so‗zi ma‘rifatparvarlarning XVI-asrdan boshlab urushlarsiz hamda mutaasib

ruhoniylar ta‘siridan ozod jamiyat uchun kurashishlari jarayonida fanga kirib keldi. Sivilizatsiya so‗zi

jamiyat taraqqiyotining darajasini belgilovchi tushunchadir. Sivilizatsiya so‗zi jamiyat taraqqiyotidagi

uchta katta davrning (yovvoyilik, vahshiylik va sivilizatsiya) oxirgisi bo‗lib, u yozuvning, davlatning,

huquqiy tartib-qoidalarning kelib chiqishidan, ya‘ni bundan 6 ming yillar muqaddam (Misrda)

boshlangan. Sivilizatsiya boshlanishi bilan turli xil dinlar, gumanistik va ahloqiy qadriyatlar keng

tarqala boshlaydi. Sivilizatsiya barcha mintaqalarda birdaniga boshlanmagan, turli mintaqalarda birin-

ketin vujudga kelgan, albatta. Sivilizatsiya madaniyat tushunchasi kabi insoniyat taraqqiyotining

mahsuli. Qadimgi davrlarda Qadimgi Misr sivilizatsiyasi, O‗rta dengiz sivilizatsiyasi, Hind

sivilizatsiyasi, Markaziy Osiyo sivilizatsiyasi ayrim hududlarda, bir-biri bilan u qadar bog‗lanmagan

holda shakllangan bo‗lsa, XVI-XX asrlarda umumjahon sivilizatsiyasi shaklida mujassamlashdi.

Dunyoda ilg‗or fan, texnika, texnologiya, axborot vositalari asosida ish yuritayotgan, ma‘rifatparvar,

demokratik jamiyat, huquqiy davlat qurgan mamlakatlar mavjud, ular haqiqiy sivilizatsiya yo‗liga

kirib bormoqdalar. Jumladan, mustaqil O‗zbekiston ham yuksak sivilizatsiya demokratik jamiyat

qurish yo‗lidan bormoqda.Madaniyat va sivilizatsiya o‗rtasida mantiqiy birlik, umumiylik mavjud,

negaki ularning har ikkalasi ham inson faoliyatining mahsulidir. Ham moddiy, ham ma‘naviy

taraqqiyotning boshida insonlarning ma‘naviy tafakkuri, niyatlari, g‗oyalari, qylari, loyoihalari,

mo‗ljallari turadi, so‗ngra ular moddiy shaklda namoyon bo‗ladi. Bunga nafaqat texnik

inshootlarining, shuningdek badiiy asarlarining yaratilishi ham misol bo‗la oladi. Masalan, Amir

Temur haykalida, avvalo, yaratuvchining ma‘naviy tafakkuri, loyihasi, mo‗ljali, so‗ngra ularning

moddiy shaklga kirgan ajoyib moddiy monumentni ko‗ramiz. Qadriyat, hayotda qadriyatlarga

moslanish, qadriyatlarni mo‗ljallab ish tutishsh madaniyatshunoslik fanining muhim kategoriyasidir.

Kishilar ongida qadriyat kategoriyasi turli narsa va hodisalarni taqqoslash orqali shakllanadi.

Inson dunyoni anglab olgandagina, dunyoda sodir bo‗lgan va bo‗layotgan hodisalar, voqealar,

o‗zgarishlarni tushinib etgandagina, o‗zining hayoti uchun nimalar muhim yoki muhim emasligini,

nimalarsiz yashash mumkin yoki mumkin emasligini ajrataoladi. Tabiiyki, har bir inson o‗z qadriyatlar

dunyosini o‗zicha aniqlaydi. Demak, qadriyatlar bu narsalar emas, balki narsalarga, hodisalar va

boshqalarga munosabatdir. SHunday qadriyatlar borki, ularsiz ma‘lum davr madaniyati kemtik,

noqulay bo‗lib, qoladi. SHaxs madaniyati misolida bu holatni quyidagicha tasvirlash mumkin bo‗ladi:

qadriyat shunday narsaki, usiz biron shaxsning to‗la yoki qisman mavjudligi o‗z ahamiyatini

yo‗qotadi. Masalan, oshiq bo‗lib qolgan odam uchun o‗z sevgilisi, ota-ona uchun o‗z farzandi, olim

uchun ilm-fan shunday qadriyatki, undan mahrum bo‗lsahayotning qizig‗i qolmaydi. Har bir davr

madaniyatining shunday qadriyatlar tizimi borki, ularsiz mazkur madaniyatning mavjudligi

mazmunsiz bo‗lib qoladi. Qadriyatlar – borliq va jamiyat, narsalar, voqealar, ahamiyatini

ko‗rsatish uchun qo‗llaniladigan tushuncha. Ko‗pgina hollarda kishilar qimmatbaho buyumlarni

qadriyat deyishadi. Aslida esa qadriyat so‗zining ma‘nosi boshqacharoq. Masalan, ming yillar ilgarigi

buyumning bahosi arzimas bo‗lishi mumkin, negaki, uni hozir ishlatib bo‗lmaydi. Ammo meros

sifatida u buyum nihoyatda qadrli, ahamiyatli bo‗lishi mumkin. Umuminsoniy qadriyatlar – odamzod

uchun, kishilik jamiyati uchun eng qadrli bo‗lgan narsalar, hodisalar, faoliyat va boshqalarning

umumijtimoiy qadrini, ahamiyatini ifodalash maqsadida qo‗llani-ladigan tushunchadir. Umuminsoniy

qadriyatlar kategoriyasining mazmunini to‗liq anglab etish uchun, avvalo, umuminsoniylik

tushunchasining ma‘nosini bilmoq zarur. Umuminsoniylik deganda odamlar uchun umumiy bo‗lgan

mezonlar, ob‘ektiv va sub‘ektiv holatlar, xususiyatlar, shart-sharoitlar va boshqalar tushuniladi.

Umuminsoniy qadriyatlar deganda umumjamiyat, butun insoniyat uchun muhim ahamiyatga

ega bo‗lgan, insoniyatning mavjudligi, o‗tmishi, buguni va kelajagini, yashashning asosiy

yo‗nalishlari, qonun-qoidalari, talab va tartibotlarini, odamlarning eng azaliy orzu umidlari va

ideallarini o‗zida aks ettiradigan qadriyatlar nazarda tutiladi. Butun insoniyat uchun umumiy

foydalanish imkonini beradigan universal texnologiyalar, ishlab chiqarish, boshqarishni tashkil etish,

kosmonavtika, kibernetika, axborot texnologiyalari umuminsoniy qadriyatlar jumlasiga kiradi.

Umuminsoniy qadriyatlarga madaniyat, ma‘naviyat, fan, din, san‘at, huquq, siyosat, ijtimoiy ong

shakllari bilan bog‗liq yutuqlar, kashfiyotlar, yaratilgan boyliklar, ma‘naviy kamolotning yo‗nalishlari,

vositalari kiradi. Inson, uning hayoti, yaxshilik, go‗zallik, adolat, haqiqat, erkinlik, tenglik, do‗stlik,

muhabbat, baxt-saodat, vatanparvarlik va hakazolar umuminsoniy qadriyatlarning eng oliysi, ideal

qadriyatlardir.

Mavzu bo„yicha takrorlash uchun savollar

1. Madaniyatshunoslik fanining predmeti, o‗rganish ob‘ekti nimalardan iborat?

2. Madaniyatshunoslikning boshqa gumanitar fanlar bilan bog‗liq tomonlarini tushuntirib bering?

3. Madaniyatshunoslik fani qanday metodologik tamoyillarga tayanadi?

4. Madaniyat so‗zini kelib chiqishi haqida nimalarnibilasiz?

5. Madaniyat so‗zi qanday ma‘nolarni bildiradi?

6. Madaniyat insoniyat hayotida qanday vazifalarni bajaradi?

7. SHaxsning barkamol inson bo‗lib etishishida madaniyatshunoslik fanining ahamiyati nimalardan iborat?

8. Siyosat, huquqiy, iqtisodiymadaniyat deganda nimalarni tushunasiz?

9. Axloqiy, estetik va ekologik madaniyat so‗zlarining ma‘nosi nima?

10. Sivilizatsiya deganda nimani tushunasi?

2–mavzu.Qadimgi davr madaniyati

REJA:

1. Qadimgi Misr madaniyati.

2. Qadimgi Mesopatamiya madaniyati.

3. Qadimgi Hindiston madaniyati.

4. Qadimgi Xitoy madaniyati.


misr exromlari Fr‘avn Tutanxamsn makbarasi buyuk xitoy devori

Ramayana maxsbxara braxmanizm kastachilik

Adabiyotlar:

1. Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asr bo‗sag‗asida. T.: 1998. 20-35 betlar.

2. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e‘tiqodi va buyuk kelajakka

ishonchdir. –T.: 2000. 380-396 betlar.

3. Karimov I.A. Vatanimizning tinchligi vaxavfsizligi o‗z kuch-qudratimizga,

xalqimizning hamjihatligi va bukilmas irodasiga bog‗liq. -T.: ―O‗zbekiston‖,

2004.

4. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz- jamiyatni demokratlashtirish va

yangilash, mamlakatni modeonizatsiya va isloh etishdir. -T.: ―O‗zbekiston‖.

2005.

5. Esin A.B. Vvedenie v kulturologiyu: Osnovnыe ponyatiya kulturologii v

sistematicheskom izlojenii. –M.: 1999, str. 5-61.

6. Axmedova E, Gabidullin R. Kulturologiya. –T.: 2001. 6-20 betlar.

7. Gulmetov, T. Qobuljonova, SH.Ernazarov. Madaniyatshunoslik. Ma‘ruzalar

matni. -T.: 2000. 12-18 betlar.

Ma‘ruzaning maqsadi

Qadimgi sharq sivilizatsiyalari yutuqlari bilan talabalarni tanishtirish.

Insoniyat tarixida ilk sivilizatsiyalar paydo bo‗lganiga 6 ming yildan

oshdi. SHunday sivilizatsiyalarning eng qadimgilari Misr va ikki daryo oralig‗i Mesopotamiyada vujudga kelgan. Avvalo bular ibtidoiy jamoa tuzumida

yaratilgan moddiy va madaniy madaniyat yutuqlarini o‗zida aks ettirgan tarzda

taraqqiyotning davomi bo‗lgan. Ikkinchi tomondan, bu erlarda iqlimi qulay. Eri

unumdor bo‗lganligidan sug‗orma dehqonchilik tez rivojlanib borgan. Qadimgi Misr madaniyati er. avv. IV ming yillikdan er. avv. 332 yilgacha

davrni o‗z ichiga oladi. U o‗ziga xos xususiyatlarni, ya‘ni yozuvi, adabiyoti

san‘ati, arxitektra qurilishi bilan ajralib turadi. Tigr va Efrat daryolari

oralig‗idagi erlarning asosiy aholisi shumerlar, akkadlar, vavilonlar, xaldeylar, ossuriyaliklar. Xurritlar va arameylardan iborat bo‗lgan. Bular orasida SHumer,

Bobil. Ossuriya madaniyatlari anchayin yuksaklikka ko‗tarilganKadimgi Misr

ilk sivilizatsiya o‗choqlaridan biri sifatida o‗ziga xos betakrorligi bilan ajralib

turadi. U Afrikaning shimoli-sharqida joylashgan. Nil dunyodagi eng katta daryolardan biri bo‗lib, u Markaziy Afrikadan boshlanib, Misrni kesib o‗tib,

O‗rta er dengiziga quyiladi. Misrda ilk dehqonchilikning paydo bo‗lishi ham eng

avvalo shu daryo bilan bog‗liq bo‗lgan. Qadimdan Misrda tabiati issiq, hayvonot, o‗simlik dunyosi va er osti boyliklari ko‗p bo‗lganligi bois bu erda

moddiy va ma‘naviy madaniyat juda erta vujudga kelib rivojlangan. Misrda

davlatning paydo bo‗lishi mil. av. IV ming yillikning boshlariga to‗g‗ri keladi.

Bu davrlarda Nil daryosining shimolida va janubida 40 dan ortiq shahar davlatlari – nomlari paydo bo‗lgan. Nomlarni monarxlar boshqarib, ular

dehqonchilik, chorvachilik, sug‗orish, harbiy va diniy ishlarni boshqarganlar.

Bular ilk quldorlik davlatlari edilar. Bu davlatchalarning shimoliy va janubiy birlashmalari vujudga keladi. Mil.avv. III minginchi yil boshlarida Janub

podshosi Minaning SHimoliy uyushma ustidan g‗alaba qilishi natijasida yagona

Misr davlatiga asos solinadi. Uning poytaxti Memfis shahri bo‗lgan. O‗zining

Vatan tarixini yozgan kohin Manefon qadimgi Misr tarixini to‗rtga bo‗lib: Qadimgi (mil avv. 3 minginchi yil), O‗rta ( mil.avv. 3 minginchi yil oxiri – 2

minginchi yil boshlari), YAngi (mil. avv.2 minginchi yil), Quyi (mil. Avv. 1

minginchi y.) podsholik davrlariga bo‗ladi. Bu davrlar jami 30 ta firavnlar sulolarini o‗z ichiga oladi. Qadimgi Misr dunyo sivilizatsiyasining tom

ma‘nodagi klassik namunasi bo‗lgan. SHuning uchun ham qadimgi yunon

tarixchisi Gerodot bu mamlakatni «Nilning in‘omi» deb bejiz aytmagan. Bahor

oylarida Nil toshqini natijasida daryo bo‗ylaridagi erlarida hosil bo‗lgan qora meneralga boy qoldiqlar dehqonchilik uchun «tekin ozuqa» bo‗lib xizmat

qilgan. Daryo bo‗ylarida turli xil granit, marmar kabi toshlarning bo‗lishi esa

qurilishga yaxshi material hisoblangan. Misrda xudolarga sig‗inish bilan birga podshoh-firavnlarga sig‗inish ham alohida o‗rin tutgan. Misrliklar

Firavnnni erdagi xudo deb hisoblashar, shuning uchun ularga atab Piramidalar

qurishgan, ularning nomlarini abadiylashtirishganlar. Qadimgi podsholik

davrida papirus qog‗ozining tayyorlanishi yozma madaniyatning rivojlantirishga olib kelgan bo‗lsa, Misrda mis davrida birinchi bo‗lib asalarichilikning kashf

qilinishi va yoyilishi ham dunyoviy ahamiyatga ega bo‗ldi. SHu bilan birga shu

davrda dehqonchilik, bog‗dorchilik, polizchilik va uzumchilik rivojlangan. Qadimgi Misr podsholigi davrida etakchi madaniyat yo‗nalishi – bu

arxitektura bo‗lib, u boshqa madaniyat turlari bilan uyg‗unlikda rivojlandi.

Birinchi piramida arxitektor Imxotep loyihasi asosida Fiza va Joserga atab

Sakkarada (Mil. avv. 3 ming yillikda) qurilgan bo‗lib, u bo‗yi 60 m., pillapoya shaklida qurilgan. Imxotep birinchi arxitektor bo‗libgina qolmay, ayni choqda

olim, yozuvchi, tabib ham edi. Vafotidan keyin unga atab ibodatxonalar

qurilgan. Ikkinchisi Dashurda qurilgan Snofru piramidasi to‗rtburchakli

shaklida bo‗lib, uning bo‗yi 100 m. edi. Gizadagi firavn Xufu maqbarasi-

piramidasi o‗zining ulug‗vorligi bilan ajralib turadi. Xufu (yunoncha Xeops)

maqbarasining bo‗yi 150 m. (hozir 146 m.), egallagan joyi 52,900 m.kv. bo‗lib,

uning qurilishiga og‗irligi 2-15 tonnalik 2 mln. 300 mingta tarashlangan tosh ishlatilgan. Piramida 30 yil ichida qurilgan. Xufu piramidasi olamning etti

mu‘jizasining biri hisoblanadi. Gizada qurilgan ulkan sfinks (57m.) Xafra sher

surati tarzda bo‗lib, o‗zining betakrorligi bilan ajralib turadi. hammasi bo‗lib 80

ga yaqin piramidalar qurilgan. Piramidalar Qadimgi Misrning o‗ziga xos ramziga aylangan. Piramidalar qurilishi qadimgi Misr uchun qimmatga tushgan

va Misr iqtisodini izdan chiqara boshlagan. SHu sababli firavnlar miloddan

avvalgi 17 asrdan e‘tiboran piramidalar qurishgan voz kechganlar. Arxitektura bilan birgalikda haykaltaroshlik namunalari ham yaratilgan.

Bu jumlasiga firavn Narmer (bo‗yi-64 sm.), «Qishloq oqsoqoli», «Mirzo Kan»,

«SHahzoda Raxotep va uning rafiqasi Nofret» kabi toshdan yasalgan

haykalchalarni nisbat berish mumkin.O‗rta podsholik, yoki boshqacha qilib aytganda klassik qurollar yasashda bronzadan keng foydalana boshlagan. Oyna

ishlab chiqarish yulga qo‗yiladi. Qadimgi ayniqsa o‗rta podsholik davrida

matematika sohasila katta yutuqlarga erishilgan. Jumladan, sanoq tizimi kashf etilgan. Misr yozuvida 1, 10, 100, 1000, 10000, 100000, hatto millionni ham

bildiruvchi alohida belgilar bo‗lgan. Misr astronomlari yulduzlar, sayyoralar

harakatini o‗rganib, birinchi yulduzlar osmoni xaritasini tuzganlar. SHunday

xaritalar Senmut maqbarasi, Edfu va Dendir ibodatxonalarining shiplarida saflanib qolgan. Misr astronomlari dunyoda birinchi bo‗lib alohida taqvim

tuzganlar. Unga ko‗ra bir yil 365 kunni tashkil qilib, u 12 oyga bo‗linadi. har oy

30 kundan iboorat bo‗lgan qolgan 5 kunni esa bayram qilishgan. Qum va suyuq soatlari ham dastlab Misda kashf etilgan Misrda tibbiyot ham erta

rivojlangan. Mil. av. 3600 yilda Memfisda afsonaviy tabib Imxoteb sharafiga

maxsus ibodatxona qurilib, u erda bemorlarga yordam ko‗rsatilgan. Geliopolis

va Sais shaharlarida tabiblar tayyorlaydigan maxsus maktablar bo‗lgan. Tibbiyotga bag‗ishlangan asarlar yaratilgan. Tabiblar mumiyolash jarayonida

inson a‘zolarining ichki tuzilishini yaxshi bilganlar. Ular, bemorlarni davolashda

terapiya, jarrohlik, ruhiy ta‘sir qilish usullarini qo‗llashgan. Misrda Georg, Zbers, Zdvin, Smit, Brugsha, Zravistrat, Xerofil kabi mashhur hakimlar shuhrat

topgan. Qadimgi misrliklar geografiya fani sohasida ham dastlabki

ma‘lumotlarga ega bo‗lganlar. Qadimgi Misr geograflari o‗z o‗lkalari va

Arabiston yarim orolining xaritasini chizganlar. Ularning Arabiston cho‗llridagi oltin konlari joylashgan rayonning xaritasi hozirgacha saqlanib qolgan.

O‗rta podsholik davrida adabiyot juda rivojlangan. Bu davrda juda ko‗p

qo‗shiq, ertak va maqollar yaratilgan. O‗sha davrda «Ikki og‗a-ini haqida», «To‗g‗ri va egri haqida», «Izida va Ossiris haqida» ertaklar, «Sor va Set janjali»

nomli afsonalar juda mashhur bo‗lgan. Dunyoda birinchi bo‗lib Misrda

teatr kashf qilingan. Ibodatxonalarda diniy dramalar qo‗yilgan. Xususan,

teatrlarda Ossirisning o‗limi va qayta tirilishi ko‗rinishlari ijro etilgan. YAngi podsholik davri Qadimgi Misr tarixida moddiy va ma‘naviy

rivojlanishning eng cho‗qqisi hisoblanadi. Bu davrda misrliklar temirdan

foydalanishga o‗tganlar, to‗qmachilik dastgaohini kashf qilgan, yilqichilikni

(otlar) o‗zlashtirganlar. CHig‗iriqni va sharufni kashf etilishi polizchilik va

bog‗dorchilikning rivojlanishiga olib kelgan. Xullas, bu davrda mamlakat

iqtisodi tez o‗sadi. Bu esa jamiyatning boy tabaqasining yanada boyishiga va

san‘atning rivojlaninshi olib keladi. Bu davrda ko‗p janrli adabiyot ham rivojlandi. Diniy «Marhumlar kitobi», realizm ruhida «Ikki og‗a-ini haqida

ertak», sevgi haqida «YUrakni rohatlantiruvchi qo‗shiq» kabi asrlar yuzaga

keldi. Tasviriy san‘at va haykaltaroshlikda firavnlarning turmush tarzini aks

ettiruvchi asarlar yaratildi. Haykaltarosh Tutmos tomonidan yaratilgan firavn Exnaton va uning rafiqasi Nefertiti asarlari o‗zining betakrorligi, go‗zalligi bilan

kishilarni hayratga soladi. 1992 yili topilgan Tutanxamon maqbarasidagi

(yagona to‗la saqlanib qolgan) Misr madaniyatiga taalluqli ko‗plab qimmtli yodgorliklar ichida firavnning mashhur oltindan qilingan niqobi ham bor. Unda

metalsozlik ham yuqori darajaga erishgan. Er. avv. 3 minginchi yil boshlariga

kelib shumerliklar bronzadan mehnat qurollorini yasay boshlaydilar, er. avv. 2

mingichi yil oxirlariga kelib esa temir davri boshlanadi.

Mesopatamiyadagi katta yutuqlardan biri bu yozuvning ixtiro

qilinishi edi. Ilk yozuv mil. Avv. 4 ming yillikda Janubiy Mesopatamiyada kashf qilingan. Bu erga ko‗chib kelgan shumerlar ham ushbu yozuvni qabul qilganlar.

U suratli yozuv bo‗lib, so‗z suratli rasm orqali ifoda etilgan. Bu fanda ieroglif

deb nomlangan. Masalan, qush so‗zi qushning tasviri bilan, suv so‗zi uch qator

to‗lqinsimon chiziq bilan ifoda etilgan. Ammo suratli yozuv bilan hamma so‗zlarini ham ifoda qilib bo‗lmagan. Uning cheklanganligi sababli bu yozuv

takomillashtirib borilib, mixxat yozuv kashf qilingan. Harflar qotmagan loy

lavhalar sathiga uyib tushirilgan. Harflar 600 ga yaqin belgidan iborat bo‗lgan. Bu yozuv keyinchalik butun Janubi- g‗arbiy Osiyo xalqlari orasida tarqalgan

Qadimdan Mesopatamiya mirzolari adabiy, tarixiy asarlarni sopol, teri,

loy lavhalarga yozib, o‗ziga xos kitoblar yaratganlar va kutubxonalarni tashkil

qilganlar. Bunday kutubxonalar Ur, Nippur, Nineviya, Bobil, Ashshur kabi shaharlarda mavjud bo‗lgan. Ularning ichida eng kattasi Ossuriya podshosi

Ashshurbanipalning Nineviyadagi kutubxonasi bo‗lib, unda 30 mingdan ortiq

xatli lavhalar saqlangan. Diniy-mifologiya bo‗yicha SHumer Misrdagadan farq qiluvchi tizimga ega edi. Garchi bu erda ham shahar hukumdorini Xudoning

erdagi avlodi deb qaralsa-da, biroq narigi dunyo to‗g‗risidagi tasavvurlar

Misrdagi singari katta ahamiyatga ega bo‗lolmadi. Kohinlar ham muhim

ijtimoiy qatlam sifatida shakllana olmadi. SHumerlarda har bir shahar-davlat o‗zining homiysi-Xudosiga ega edi. SHu bilan birga butun Mesopatamiyada

sig‗inuvchi umumiy xudolar ham mavjud bo‗lgan. SHulardan osmon xudosi –

An, er xudosi- Enlil, suv xudosi-Enki.Moddiy madaniyat sohasida SHumerda arxitektura qurilishi sohasi muhim o‗rin tutgan. Bu erda xom g‗isht kashf

qilingan bo‗lib, ulardan xramlar- olti, etti qavatli zikkuratlar qurilgan. Ularning

ichida taniqlisi Ur shahridagi

«Xram-tog‗i» (er. avv. XXII-XXI asrlar) edi. Zikkuratlar observatoriyalar

o‗rnini ham o‗ynaganlar. Osmon jismlari harakatini kuzatish bilan astranom

kohinlar shug‗ullanishgan. Qadimgi Mesopatamiya astranomlari quyosh va oy tutilishini oldindan bilganlar. Ular quyosh yili 365, oy yili 354 kunligini aniqlab,

shu asosda astranomiya taqvimini tuzganlar. Haykaltaroshlik sohasi

garchand arxitektura kabi rivojlanmagan bo‗lsa-da, kichik hajimdagi

haykalchalarni ibodatxonalar uchun yasalgan. Misol uchun Lagashdagi ayol

haykalchasida (bo‗yi 26 sm.) etnik qiyofa belgilari ham namoyon qilingan. Bu davrga taalluqli misdan yasalgan Sargonning boshi tasvirlangan haykalchada

podshoning botirligi, kuchli irodasi va qahrli xarakteri ifoda qilingan SHumerda

badiiy adabiyot rivoji yuqori darajaga ko‗tarilgan. Noyob asarlar jumlasiga

«Dehqonchilik almanaxi», «Gilgamesh haqida doston» bo‗lib, unda Gilgamesh va Enkidularning do‗stligi, qahramonliklari va sarguzashtlari haqida hikoya

qilinadi. Qadimgi davrning eng cho‗qqiga chiqqan vaqti podsho Xammurapi

(1750-1732 y) hukumronlik qilgan vaqtlarga to‗g‗ri keladi. Xammurapi yirik davlat tuzib, bu davlatni o‗zi tuzgan qonunlar asosida boshqargan. Xammurapi

to‗plami mixxat yozuvida bazalt tosh ustuni sathiga bitilgan. Qonunlar to‗plami

282 moddadan iborat bo‗lib, u kirish, qonunlar va xulosalardan iborat. Kirish

qismida qonunlarni chiqarishdan asosiy maqsad mamlakatda adolat o‗rnatishdan iborat, deb ko‗rsatilgan. Unda podsho ulug‗lanib, ko‗klarga ko‗tarilgan.

Qonunlarda hususiy mulk himoya qilingan. Jumladan: agar kimki

ibodatxonaning yoki podshoning mulkini o‗g‗irlasa, u o‗ldirilishi lozim; o‗g‗irlik molini olgan kishi o‗ldilishi kerak. Xammurapi qonunlari o‗z davrining

muhim tarixiy, yuridik hujjati hisoblanadi. Balandligi 2m. bazaolt ustunida

Xammurapining tik turgan holida kursida o‗tirgan quyosh va adolat xudosi

Xamash qo‗lidan hokimiyat belgisi-tayoqni olayotgan holati tasvirlangan. Bu jihatdan u tasviriy monumental asar hamdir. YAngi Bobilning gullab-yashnashi

podshoh Navuxodonosor (605-562 y.) davriga to‗g‗ri keladi. Uning davrida

dunyoning etti mo‗jizasidan biri «Semiramidaning osma bog‗lari» qurilgan bo‗lib, uni sevgi ramzi deb ham atashadi. SHu davrga mansub «Bobil

minorasi» (balandligi 90m.) – zikurati o‗z davrining eng ulkan arxitektura

inshooti bo‗lgan. Bu minorani Gerodot ko‗rib hayron qolgan. Minora to‗g‗risida

Bibliyada ham eslatib o‗tiladi.. Mesopatamiyadagi uchinchi kuchli davlat – Ossuriya edi. Ossuriya mi. Avv. 3 ming yillikda tashkil topib, mil. avv. 2 ming

yillikning ikkinchi yarmida gullab yashnadi. Ossuriya yaqin SHarqda

yo‗llarining kesishgan joyida joylashganligi sababli tez orada kuchli davlatga aylandi. Ossuriya madaniyatida etakchi o‗rinni arxitektura egallardi. Arxitektura

obidalari ichida eng kattalari Dur-SHarrukinda qurilgan podsho Sargon II ning

saroy majmui va Nineviyadagi Ashshurbanipalning saroyidir. Mazkur saroy

devorlarida haykallar tasviri aks ettirilgan. Ossuriyada aroy devorlarida podsho hayotidan lavhalar va tabiat ko‗rinishlarini aks ettirish avj olgan. Masalan,

podsho Ashshurbanipalning Nineviyadagi saroyining devorlarida «Katta sherlar

ovi» tasvirida yaralangan, o‗layotgan va o‗lgan sherlarining holatlari ustalik bilan aks ettirilgan.

XIndiston haqli ravishda qadimgi SHarqning yuksak madaniyatli

mamlakatlaridan biridir. Hindiston yarim oroli qadimdan tabiiy rang-baranglik, boy o‗simlik, hayvonot va qimmatbaho er osti boyliklariga ega bo‗lgan. YArim

orolda ser suv Hind va Gang kabi daryolar mavjud.Mil. avv. 5 ming yillikning

oxiri 4 ming yillikdan boshlab Hind daryosi vodiysida sun‘iy sug‗orishga asoslangan dehqonchilik vujudga kelgan. 4 ming yillik o‗rtalariga kelib bu joyda

o‗ziga xos eng qadimgi Hind madaniyati vujudga kelgan. Dehqoqnchilik,

hunarmandchilik, chorvachilik, savdo-sotiqning rivojlanishi natijasida qishloq

va shaharlar paydo bo‗lgan. Nihoyat, Hind daryosi va uning Panjob viloyati qadimgi davlatlar yuzaga keladi. Bu davlatlarning Mohinjo-Daro, Xarappa kabi

katta shaharlari bo‗lgan. Mohinjo-Daro hozirda Pokiston hududida joylashgan

bo‗lib, shaharning maydoni 270 gektardan iborat. Bu erdan arxeologlar

ko‗chalar, pishiq va xom g‗ishtlardan qurulgan turar joylar, saroylar, omborxonalar, ibodatxonalar va podsho qarorgohining qoldiqlarini topishgan.

SHaharda pishiq g‗ishtdan qurilgan suv taxmoni va kanalizatsiya ham bo‗lgan.

Badavlat kishilarning uylari, shuningdek ibodatxonalar 2-3 qavatli qilib pishiq g‗ishtdan 4,5 ming yil avval qurilgan.Xarappa shahridan arxeologlar 500 ga

yaqin yodgorliklar topishgan. SHahar qurilishi Mohinjo – Daro bilan deyarli bir

xil. SHaharda me‘morchilik, to‗qimachilik, kulolchilik, toshtaroshlik, zargarlik,

qurolsozlik ancha rivoj topgan. Xarappaliklar o‗zlarining ieroglif yozuvlariga ham egs bo‗lgan. Ikkala shaharda ham yirik g‗alla omborlari topilgan bo‗lib, bu

davlatni markazlashgan darajasini ko‗rsatadi. Hindlar dunyoda birinchi bo‗lib

paxtadan mato to‗qib, kiyimlar tikkanlar, chunki shahardan kiyim tikish, qurolsozlik ustaxona qoldiqlari topilgan. Xarappa suv yo‗li va quruqlik orqali

shumerlar bilan savdo aloqalari borganilk ilk quldorlik davlati edi.Mil. avv. 2

ming yillik o‗rtalaridan boshlab Eron va Turon orqali Hindistonga ko‗chmanchi,

chorvador oriy qabilalari bostirib kiradi. Ular Gang va Panjob daryo vohalarining unumdor erlariga kelib o‗rnashganlar va keyinchalik mahalliy halq

bilan aralashib ketganlar. Oriylar bilan mahalliy xalq o‗rtasidagi qonli janglar

Hindlarning xalq og‗zaki ijodiyoti namunalari bo‗lgan «Mahobxarat» va «Ramayana» dostonlarida ham aks ettirilgan. Hindlar o‗zlarining qadimiy

yozuvlariga ega bo‗lganlar. Ularda astronomiya va matematika ham ancha rivoj

topgan. Hindlar quyosh va suv soatlaridan foydalanganlar, o‗zlarining

taqvimlarini tuzganlar. Xalq og‗zaki ijodining yuksak namunasi – Vedalar, gimnlar, qo‗shiqlar, afsunkor va diniy duolardan iborat to‗plam tuzilgan.

Vedalarda hayot va o‗lim masalalari bo‗yicha fikr yuritiladi. Bu ta‘limotga ko‗ra

jon doimo bo‗ladi va u kishi vafotidan keyin boshqa tanaga o‗tadi. Hindlarning Veda ta‘limoti inson mutloq jon bilan qo‗shilishi, o‗z jonini boshqara olmasligi,

bu juda qiyin bo‗lishiga qaramay uning mumkinligi to‗g‗risida fikr – mushohada

yuritiladi. Ana shu ta‘limot asosida yoga harakati kelib chiqqan.

Eramizning I asrida Buddizm Markaziy Osiyo orqali Xitoyga, Xitoydan Koreyaga, YAponiiya, Mug‗uliston va Tibetga tarqaladi. Tabobat olamida

hind arboblari kasallikni aniqlash va uni davolashda katta yutuqlarga erishgan.

Davolashda ishlatiladigan dori-darmonlar 1000 ga yaqin bo‗lib, silash, uqalash, vanna qilish, jarrohlik usullaridan keng foydalanganlar. Hind kimyogarlari

bqyoq va turli kimyoviy moddalarni kashf etganlar. Hindiston shaxmat o‗yining

vatani hisoblanadi. Me‘morchilikda ham katta yutuqlarga erishilgan. Hind

ustalari g‗isht va buyumlardan ajoyib imoratlar, saroylar qurganlar. I-VII asrlarda Bombey yaqinida tog‗ni o‗yib, 24 ta g‗or monastirlari va beshta

ibodatxona qurilishi, ya‘ni Ajanta, majmuasi dunyo madaniyatida arxitektura,

haykaltaroshlik va tasviriy san‘atning o‗ziga hos sintezi hisoblanadi. CHunki

uning qurilishida yuqorida ko‗rsatilang san‘at turlarining hammasidan

foydalanilgan. Mil. avv. 950 va milodning 1050 yillari davomida CHandellas

sulolasi davrida qurilgan Vxodjuraxo-ertaksifat sevgi bayrami ibrdatxonasi

o‗zining ajabtovur ko‗rinishi jihatidan qovunga o‗xshaydi. Hindlar o‗sha davrdayoq haykaltaroshlik sohasida o‗zining nozik did, ulug‗vorlik va

insonparvarlikni tarannum etuvchi, kishini hayratga soluvchi asarlarini

yaratganlar. Bularga xudo Vishna (Krishna) va SHiva timsolidagi haykallarni

nisbat berish mumkin. SHunday qilib, qadimgi Hindiston madaniyati jahon svilizatsiyasining qadimgi beshiklaridan biri sifatida shuhrat topib, u jahon

madaniyati rivojiga o‗z samarali ta‘sirini ko‗rsata olgan. XItoy Markaziy va

SHarqiy Osiyodagi eng qadimgi davlat. Tabiati keskin o‗zgaruvchan va mo‗‗tadil. Markaziy Xitoy tog‗larida boshlanib Tinch okeani havzalariga

quyadigan Xuanxe (Sariq daryo va) YAnszi daryolari SHarqiy Xitoy past

tekisligi orqali oqib o‗tadi. YOg‗ingarchilik vaqtlarida Xuanxe daryosi toshib,

ko‗plab tashvishlar keltirganligi uchun unga xitoyliklar «Tentak daryo», «Xitoyning sho‗ri», «Ming xil kulfat keltiruvchi daryo» deb nom berishgan.

SHu daryolarning bo‗ylaridagi erlar unumdor bo‗lib, ilk dehqonchilik vujudga

kelgan. Bu o‗lka qadimdan o‗simliklar va hayvonot olamiga boy, er osti qazilma boyliklari ham mashhur bo‗lgan. Xitoy sivilizatsiyasi mil.avv. 3 ming yillik

oxirida shakllandi. Xitoy tarixini tarixchi Sima Syan o‗z «Tarixiy xotiralar»

asarida sulolaviy davrlarga bo‗lgan. Qadimgi Xitoyda ko‗xna Mesopatamiya

Misr singari qadimiy o‗ziga xos madaniyat yaratilgan. Xitoyliklar SHan sulolosi davrida (mil.avv. 2 minginchi yil o‗rtalarida) ieroglif yozuvini

yaratganlar. Bu yozuv bir necha o‗n ming belgi –ierogliflardan iborat.

Milodning I asrigacha bu ierogliflar hozirgi yozuv ko‗rinishiga ega bo‗ldi. Qadimgi Xitoy yozuvi asosida keyinchalik Koreya, Vetnam va YApon yozuvlari

paydo bo‗ldi. CHjou davrida Xitoyda metall tangalarni (dunyoda birinchi

marta) muomilaga chiqarildi. Dengizlarda suzish uchun kompas ixtiro qilingan.

Dunyoda birinchi bo‗lib, Xitoyda porox ixtiro qilingan bo‗lib, undan bayramlardagi mushakbozliklar foydalanilgan. Artilleriya, miltiq ham dastlab

Xitoyda yaratilgan. Mil. avv. I asr oxiri va yangi asr arafasida Xitoyliklar

latta, po‗stloq va bambuk aralashmasidan qog‗oz tayyorlaganlar. Qog‗oz yog‗och, bambuk va shoyiga qaraganda arzon bo‗lib, u yozish va saqlash uchun

qulay hisoblangan. Qog‗ozning ixtiro qilinishi maorif, fan, madaniyatning

rivojlanishi va davlat ishlarida muhim ahamiyatga ega bo‗lgan.Buyuk Xitoy

devori qurilishi mil. avv. IV asrda boshlanib, shimoldagi Xunn qabilalarning xujumlaridan saqlanish va savdo – sotiq ishlarini ko‗zlab qurilgan. Devor

Leodun qultig‗i qirg‗og‗idagi SHayxayguan shaxridan boshlanib, g‗arbda

Dunxuan qalasigacha davom etgan. Devorning umumiy uzunligi 5000-6000 km. uning balandligi joyiga qarab 6-10 m. qalinligi 5-7 m. bo‗lib. har 60-100 metrda

mustahkam minoralar qurilgan. Xitoy ajoyibotlaridan yana biri, bu

ipakning kashf etilishi va buyuk ipak yo‗liga asos solinishidir. Buyuk ipak yo‗li

birgina savdo-sotiq bilan cheklanib qolmay u ayni paytda diplomatiya, diniy va ma‘naviy qadriyatlarni tarqalish yo‗li ham edi. U SHarq va Farb sivilizatsiyasini

bog‗lovchi yo‗l bo‗lib unda Markaziy Osiyo xalqlari vositachilik rolini

o‗ynaganlar.. Qadimgi Xitoy tabiblari kasallik va jarohatlarni davolashda

uqalash, igna sanchib davolashdan, o‗simlik va hayvonlardan hosil qilinadigan

dorilardan, xususan jenshin, kiyik shoxidan olinadigan panti, choy va boshqa

dori-darmonlardan keng foydalanganlar. O‗sha davrdayoq Xitoy tibbiyotida

mingdan ortiq dorilar bo‗lgan.

Mil.avv. XII-VI asrlarda Xitoyda dunyoni miflar orqali tasavvur qilishdan

falsafiy mushohada qilishga o‗tiladi. Falsafa o‗zining «oltin asr» deb nomlangan o‗sha davrning cho‗qqisiga chiqadi. Qadimgi Xitoyda adabiyot ham ancha

rivoj topgan. Avvalo xalq og‗zaki ijodi, keyinchalik yozuvning kelib chiqishi

bilan yozma adabiyot ham rivojlangan. Jumladan, xalq qo‗shiqlari asosida

«SHi-szin» to‗plami, tarixiy falsafiy «CHun-syu» (Bahor va kuz) kitoblari diqqatga sazavordir. Qadimgi Xitoy tarixchilari ichida mil.avv. 145-90

yillarda yashagan Sim Syan mashhur bo‗lib, yuqorida qayd qilingan «Tarixiy

xotiralar» asarini yozgan. Unda Xitoyning eng qadimgi davridan II asrgacha bo‗lgan davri yoritilgan. Milodning 32-92 yillarida yashagan

.

Nazorat uchun savollar

1. Qadimgi Misrning diniy va ma‘naviy tamoyillarida ilgari surilgan g‗oyalar qanday bo‗lgan?

2. Misr ehromlari dunyoning etti mo‗‗jizasidan biri sifatida tan olinganligi sabablari nimada?

3. Qadimgi Old Osiyo madaniyatining yuksalishini ta‘minlagan omillarni

asoslang?

4. Qadimgi Bobilda ilm-fanning qaysi sohalariga asos solingan?

5. Ossuriya madaniyati ravnaqida me‘morchilik va tasviriy san‘atning o‗rni qanday bo‗lgan?

6. Budda dini Braxmanizm dinidan qaysi jihatlari bilan farq qiladi?

7. Ajanta majmuasida san‘atning qaysi turlari sintezini ko‗rsa bo‗ladi?

3–mavzu. Qadimgi davr madaniyati

REJA:

1. Antik YUnoniston madaniyati.

2. Antik Rim madaniyati. Tayanch so„z va iboralar

Ellada – Qadimgi YUnoniston shahri. Zevs – YUnonlarning eng muqaddas bosh xudosi.

Gerodot – YUnon tarixchisi. ―Tarix fanining otasi‖ hisoblanadi. Suqrot, Platon, Aristotel – YUnon

falsafasining yuksak namoyondalari. Fidiy – YUnon haykaltaroshi. Kolizey amfiteatri – Milodning 1

asrida Rimda qurilgan. Gladiatorlar janglari o‗tkazilgan.

Asosiy adabiyotlar

1. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni

medernizatsiya va isloh etishdir. -T.: O‗zbekiston, 2005.

2. Vsemirnaya istoriya. Ellinisticheskiy i rimskiy perioda. Moskva. 1999.

3. Drevnie sivilizatsii. M.: 1999 g. 21-44 str.

4. Romanov V.N. Istoricheskoe razvitie kulturi. M.: 1991. 9-21 str.

5. Vinnichuk L. «Lyudi, nrav i obichai drevney Gretsii i Rima». M.: 1999. 10- 42 str.

6. Gulmetov E., Qobuljonova T., Ernazarov SH., Mavrulov A. Madaniyatshu-noslik

ma‘ruzalar matni. T.: 2000. 74-80 betlar.

.

1. Akropol – 200 let spustya... Respublika Gretsiya Ministerstvo Pechati i SMI Moskovskiy Otdel

Pechati. M.: 2003 g. Str.15-48.

2. Aflotun «Qonunlar». T.: 2002. 7- 400 betlar.

Ma‟ruzaning maqsadi

Qadimgi G‗arb sivilizatsiyalari yutuqlari bilan talabalarni tanishtirish.

Antik davr madaniyati – jahon sivilizatsiyasining beshigi bo‗lib, u davrda

filosofiya, madaniyat fan sifatida shakllandi. O‗sha davr yunonlarning turmush tarzi, fikrlashi, ma‘naviyati hozirgacha ham insonlarni hayajonga solib

kelmoqda.

Antik Evropa madaniyatining shakllanishiga Mesopotamiya va Misr

madaniyatining, ayniqsa, arifmetika, astronomiya, mifologiya, va teologiya

sohalarida erishgan dastlabki muhim yutuqlarning ahamiyati katta bo‗ldi,

Qadimgi YUnon madaniyati eramizdan avv. XXVIII asrdan er. avv. II

asrgacha davom etdi. YUnonlar o‗zlarining vatanini Ellada deb ataganlar.

Qadimgi YUnon madaniyatining eng yuqori darajaga ko‗tarilgan davri er. avv. V-IV asrlarga to‗g‗ri keladi.Qadimgi YUnon madaniyati jahon madaniyati

tarixida favqulodda hodisa sifatida o‗zini namoyon etdi Ellada hozirgi zamon

davlatlarining boshqaruv shakli –Respublika va demokratiyaning vataniga aylandi. Uning namunaviy shakli Perikl (443-429) hisoblanadi. YUnonistonda

jismoniy va aqliy mehnat ikkiga ajraladi. Jismoniy mehnat bu qullarga, aqliy

mehnat qilish esa ozod kishilarga taalluqli edi. YUnonlar davla va shaxsiy mulk,

jamoa va shaxsiy manfaatlarni o‗zaro juda mohirona bog‗lay olganlarAristokratiya odobi – musobaqa tamoyillari asosida birinchilardan

bo‗lishga intilish qadriyati keng quloch yoydi. Bunday o‗yinlar sahnasi:

Olimpiya o‗yinlari munozara, jang maydoni, teatr sahnalari edi.YUnonlar uchun

erkinlik eng yuqori qadriyat o‗isoblanib, uning uchun hatto o‗limga ham tik borganlar. Leonid jasorati yoki Prometey haqidagi bunga misoldir.

YUnonlarning turmush tarzi haqiqat, go‗zallik, mehribonlik kabi

kotegoriyalar uyg‗unligi bilan belgilangan. Ular uchun me‘yor tushunchasi muhim ahamiyatga ega edi. SHuning uchun yunonlarda mulk erkin kishilar

uchun ajralmas atribut bo‗lsa, ikkinchi tomondan ochko‗zlik, molparastlikni

qoralaganlar.Insonni tarbiyalash uchun ikki yo‗nalish bo‗yicha ta‘lim tizimi

vujudga keltirilgan: a) «Gimnastika»; va b) aqliy yo‗nalishdagi barcha turlari,

chunonchi, tabiiy fanlar, falsafa, notiqlikni o‗rganish. Ozod yunonlarni bolalarni

etti yoshdan boshlab boshlangich maktabga borganlar. Badavlat kishilarning bolalari esa 18 yoshgacha gimnaziyalarda o‗qishni davom ettirganlar. Bolalar

maktablarda chiroyli yozishga, aniq va ravon so‗zlashga o‗rgatilgan. Ular

Gomer, Gessiod va boshqa shoirlarning she‘rlarini va dostonlarini yod olganlar.

YUnonlar ashula aytish, raqsga tushish, lira sozini chalishni bilmaydiganlarni o‗qimishli deb hisoblamaganlar. Bolalar ulg‗aya borgan sari yugurish, kurashga

tushish, sakrash, disk, nayza otish va qilich chopish bilan shug‗ullanganlar. SHu

tariqa ular vatan himoyachilari sifatida tayyorlangan.Ayniqsa, bu sohada Sparta maktabi ajralib turgan. Har qanday erkin yunon polis (shahar) davlatning eng

oliy ehson deb qabul qilingan va uning vatanparvari bo‗lgan. Birinchidan

yunon faylasufi Fales bo‗lib, u suvni olamdagi barcha borliqning asosi deb

hisoblagan. YUnon faylasuflarining eng yuksak namoyondalari sifatida Suqrot, Platon va Aristotel isoblaganlar. YUnonistonda olamni falsafiy mushohada

qilish-mantiq va tasdiqlashga tayangan ilmiy va ratsional fikrlash metodi orqali

bilish mumkinligiga asos solingan. Pifagor, Evklid va Arxmedlar matematika va matematik fanlar-geometriya, optika, gidrostatika fanlarining asoschilari

hisoblanadi. Astranomiya sohasida Aristarx birinchi bo‗lib geotsentrizm

g‗oyasini ilgari surdi. Gippokrat- meditsina faniga asos soldi. Gerodot tarix

faning otasi hisoblanadi. Aristotel asarlari madaniyat nazariyasi bo‗yicha birinchi fundamental ilmiy ishlar qatorida o‗rin olgan edi. YUnonlarning

fikricha, ularning Zevs boshliq xudolari baland Olimp tog‗larida yashaganlar va

badavlat kishilarday hayot kechirganlar. Ular ham odamlar kabi shuhratparas, hokimiyatparas, shafqatsiz va qasoskor bo‗lganlar. YUnon xuodlarining

odamlaridan farqlari shundaki, birinchidan ular umrboqiy, ikkinchidan, ular

Gefesdan tashqari go‗zal va qaddi qomati kelishgan bo‗lishgan. YUnon xudolari

ham sevishgan, xursand yoki g‗amgin, g‗azabli holatlarida nomoyon bo‗lganlar. Erdagi ayollar bilan xudolar qovushuvidan qahramonlar dunyoga kelganlar.

Qadimgi YUnon madaniyati 5 ta davrga bo‗linadi:

Egey madaniyati (er. avv. 2800-1100yillar).

Gomer davri (er. avv. XI-IX asr);

Arxaik madaniyat davri (er. avv. VIII-VI asrlar);

Klassik (yuqori darajadagi) davri (er. avv. V-IV asrlar);

Ellinizm davri (er. avv. 323-146 yillar).

Egey malaniyati ko‗pincha Krit-Miken madaniyati deb ham

atashadi. Buning sababi Krit oroli va Miken YUnon madaniyatining asosiy markazlari sanalgan. SHuningdek bu davrni afsonaviy podsho Minosning nomi

bilan Minoy madaniyati deb ham atashadi.Eramizdan avvalgi uch minginchi

yillarning oxiri, ikki mingichi yillarning boshlarida Krit orollarida Knoss, Festa,

Mali va Kato-Zakro shahar davlatlari vujudga keldi. SHaharlarning tutgan o‗rnini hisobga olinib, ba‘zida ularni «Saroy madaniyati» deb ham atashadi. Bu

davrda asosiy Mashg‗ulot qishloq xo‗jaligi bo‗lib, bunda don, uzum, zaytun

etishtirilgan. Xo‗jalikda chorvachilik, hunarmandchilik va savdo ham muhim

o‗rin tutgan. Krit madaniyatiga taulluqli Knos saroyi «Labirint» nomi bilan

tarixga kirgan bo‗lib,uning birinchi qavatigina saqlanib qolgan. U ko‗p qavatli inshoot bo‗lib, 300 xonadan iborat bir gektardan ko‗proq erni egallagan.

Saroyda suv o‗tkazuvchi moslama (vodoprovod), kanalizatsiyava vannalar,

hunarmandchilik ustaxonalari bo‗lgan. Saroyning maxfiy xonasidan ayol

xudoning qo‗lida ilonni ushlab turgan haykalchasi topilgan. Saroyning devorlarida hozircha «Gullar teruvchi», «Qushnitutishga shaylana-yotgan

mushuk», «ho‗kiz bilan o‗yin» kabi rasm manzaralari saqlanib qoligan.

Krit o‗zining chiziqli harflaridan iborat o‗z yozuviga ega bo‗lgan.

Lekin bu yozuvni hozirgacha hech bir olim o‗qib chiqishga ega bo‗lmagan.

XI-IX asrlarning Gomer asri deb atalishining sababi shuki, bu davrni yoritb beruvchi asosiy manba Gomerning «Odisseya», «Illiada» dostonlari

bo‗lgan. Bu davrda davlatchilik, shahar – saroy turmush madaniyati va yozuvi

yo‗q bo‗lib boradi,Mehnat qurollarini temirdan yasashga o‗tilishi natijasida

mehnat unumdorligi ancha oshadi, dehqonchilik va chorvachilik rivoj topadi. Savdo – sotiqda esa ayirboshlash vositasi qoramollar hisoblangan. Arxaik

davrga xos xususiyati shundaki, YUnonistonda uch asr davomida qishloqdan

shaharga, Urug‗-qabilachilik, patriaxrat munosabatlaridan klassik qulchilik

bosqichiga o‗tish uchun zamin etiladi. SHahar – davlat ijtimoiy hayotining asosiy shakli bo‗lib qoladi. Davlat tuzumining shakllari – monarxiya, oligarxiya,

aristokratik va demokratik respublika bo‗lgan. YUnonlar finikiyaliklarning

yozuvi asosida 24 ta harfdan iborat o‗z alifbolarini yaratganlar.Bu alifboda ham undosh, ham unli tovushlarni ifodalovchi 24 harf bo‗lgan, YUnonistonda ta‘lim

tizimining yutug‗i tufayli polisning erkin kishilari orasida savodsizlar yo‗q edi.

Jamiyat qadriyatlari va ahloqiy normalar shakllana boradi. Bunda vatanparvarlik

va fuqarolik muhim o‗rin tutgan. O‗z shahrini himoya qilish har bir fuqaroning sharafli burchi hisoblangan. Xuddi shu davrda inson tanasi bilan ruh o‗rtasida

uyg‗unlikni ifodalovchi ideal inson to‗g‗risida g‗oya shakllanadi. Falsafa va

boshqa fanlar vujudga keladi. Falsafa faniga Fales, Pifagor esa matematikaga asos soladi. «Gretsiya mo‗‗zijasi» nomi bilan tarixga kirgan klassik davrda (er.

avv. V-IV a.) qadimgi yunon sivilizatsiyasi va madaniyati yashnab yuqori

cho‗qqiga chiqdi. Bu davrda yunonlar eronliklar ustidan g‗alabaga erishgach,

iqtisodiyot, savdo keng rivojlanadi. Afina O‗rta Er dengizida eng katta savdo markaziga aylanadi. Afina, Misr, Karfagen, Krit, Suriya, Finikiyaliklar bilan

savdo aloqalarini olib boradi.YUnon falsafasi yuqori darajaga ko‗tariladi. SHu

davrda antik davr aqllilik daholari Suqrot, Platon, Aristotel kabi buyuk faylasuflar yashab ijod qilganlar. Suqrot birinchi bo‗lib inson hayoti, yaxshilik,

yomonlik, adolat kabi muammolarni mushohada qilishga asosiy o‗rin berdi.

Suqrotning shogirdi Platon Afina aristokratiyasining vakili edi. U er. avv. 385

yili Akademiya nomi bilan faylasuflar maktabini tashkil qilgan. Platon o‗zining ideal shahar davlatni oilasi, xususmy mulki bo‗lmagan faylasuflar boshqarishi

zarur edi. Ideal shaharning aholisi jangchilar va oddiy xalq (hunarmandlar va

dehqonlar)ga bo‗linar edi. Kelib chiqishi chet ellik bo‗lgan qullar ham bor edi. Platon tizimini Aristotel ( er. avv. 384-322 yy.) tanqid ostiga olgan edi. Uning

«Siyosat» nomli mashhur asarida o‗sha davrda ma‘lum bo‗lgan bilimlarni

alohida sohalarga- botanika, fizika, siyosat, tarix kabi nomlarga birinchi bor

bo‗lingan edi. U «Metafizika» asarida falsafa fanining metafizik yo‗nalishiga asos solgan. U Makedoniya podshosi Aleksandr Makedonskiyning ustozi bo‗lib,

«Birinchi muallim» nomi bilan mashhur bo‗lgan.Xuddi shu davrlarda «Tarix

fanining otasi» Gerodot (er. avv. 490-430 yy.), atom nazariyasining asoschisi

Demokrit ( er. avv. 460-370 yy.), mashhur tabib, 72 ta kitob muallifi Gippokrat (er. avv. 460-375 yy.) kabi mashhur olimlar yashab ijod qilganlar

Arxitektura va shahar qurilishi bo‗yicha Miletlik Gippodam tomonidan

shaharlarning rejalashtirish konsepsiyasi ishlab chiqilgan bo‗lib, unga ko‗ra shahar jamoa markazi, yashash uchun uy-joy hamda ishlab chiqarish va port

zonalaridan iborat bo‗lishi kerak edi. Monumental qurilishning asosiy turi

ibodatxonalar bo‗lgan.YUnon madaniyatisiz hozirgi Evropa madaniyatini

tasavvur qilib bo‗lmaydi. SHuningdek SHarq dunyosi ham ellinizm madaniyatisiz boshqacharoq ko‗rinishga ega bo‗lgan bo‗lardi.antik Rim

madaniyati er.avv. VIII asrdan eramizning 476 yiligacha davom etganRimliklar

erkin fuqaro bilan qul o‗rtasidagi ziddiyatlarni kuchaytirdilar. Erkin kishi uchun siyosat, urush, huquq qonunlarini ishlab chiqish, tarixshunoslik va dehqonchilik

bilan shug‗ullanish faxrli hisoblangan. hunarmandchilik, haykaltaroshlik,

rassomchilik, aktyorlik va dramaturglik faxrli kasb sanalgan. Barcha qo‗l

mehnati qullarga tegishli bo‗lgan. Jumladan, yolg‗onchilik, laganbardorlik kabi illatlar ham qullarga taalluqli hisoblangan. Rim klassik qulchilik tuzumining eng

yuqori cho‗qqisiga ko‗tarilgan edi.Qadimgi Rimda birinchi bo‗lib Nibur

tomonidan qayd qilingan urug‗doshlik asosidagi aholining tarkibiy tuzilishi muhim rol o‗ynagan. Rimning aholisi 300 ta urug‗dan iborat bo‗lib, ularning har

bir o‗ntasi kuriyaga birlashar, o‗nta kuriya- tribuni tashkil qilardi. Uchta tribu –

bu uchta qabila lotin, sabin, etrussklardan iborat edi. SHu tribularning a‘zolari

teng huquqli fuqarolar – patritsiylar edi. Italiyaning boshqa joylaridan Rimga ko‗chib kelgan odamlar va ularning ajdodlarini plebeylar deb atagan. Plebeylar

orasida ham boy-badavlat kishilar bo‗lgan, lekin ularning orasida kambag‗allar

ko‗pchilikni tashkilqilgan. Rim aholisi ichida qullar huquqsiz «gapiruvchi hayvon» edilar Rimliklar nisbatan jangovar bo‗lganlar va harbiy jasorat ular

uchun oliy qadriyat hisoblangan. Jangchilarning boshqinchilik yurishlari tufayli

Rim imperiyaning poytaxtiga aylandi. Rim huquqi, ajoyib yillar, turar joylar,

jamoat uylari Rimning ulkan yutuqlari hisoblangan. Davlat qurilishi sohasida respublika va imperiya boshqaruvi shakllari yaratilib, bular takomillashtirib

borilgan Ma‘naviy madaniyat sohasida rimliklar yunon madaniyatining

voris-lari hisoblanardilar. Ko‗plab yunon xudolari nomlari o‗zgartirilgan. CHunonchi, Zevs-YUpiterga, Kronos-Saturnga, Poseydon-Neptunga, Afrodita-

Venera, Artemida-Dianaga, Afina-Minervaga aylangan.

Rimliklarning dam olishi ham asosan bir hil bo‗lgan: hammomlarga borish va u erdagi mashqlar maydonchalarida bo‗lish, falsafiy sohada suhbatlar

o‗tkzish, kutubxonalarida shug‗ullanish yoki bosseynlarda hordiq chiqarish ular

uchun odatiy hol bo‗lgan.Milodning I asrida gladiatorlik janglari uchun qurilgan Kollizey amfiteatri o‗zining ulkanligi bilan ajralib turgan. Amfiteatrga

bir vaqtning o‗zida 50 ming tomoshabin joylasha olgan. Amfiteatr arenalariga

11 ming yirtqich chiqarilgan, 10 ming gladiator bir-biri bilan jang qilgan va

yirtqich hayvonlar bilan olishgan. Omma yaralangan gladiatorning tirik qolishi yoki o‗ldirilishi manzarasini tomosha qilganRimliklar orasida sirk o‗yinlari,

ayniqsa to‗rtta yoki oltita ot qo‗shilgan ikki g‗ildirakli aravalar poygasi mashhur

bo‗lgan.Rimliklarda quyidagi ommaviy yirik bayramlar bo‗lgan:Saturnaliya -

har yili dekabr oyida Saturn xudosiga atalib o‗tkaziladigan bayram bo‗lib, u karnaval bilan boshlangan, bayram vaqtida tabaqaviy farqlarga rioya qilingan.

Kambag‗allarga sadaqa berilgan, bir-birlariga o‗zaro tuhfalar ulashganlar.

Luperkaliya - xudo Favkaga atalib (chorva homiysi), qadimgi hosildorlik sehrgarligi bilan bog‗liq bayram bo‗lgan.Rim tasviriy san‘at namoyondalari

deyarlik yunonlarning asarlari nushalarini va ichki dunyosini tasvirlaganlar. Rim

yozuvchilari romantik janriga asos solganlarAfsonaga ko‗ra Rimga er.avv. 753

yili Hasan-Husan Romul va Remillar asos solganlar. SHu vaqtdan Rimning monarxiya boshqaruvi tarixi boshlanadi. U davrda jamiyatning muhim

masalalarini xalq majlisi hal qilgan. Patritsiylarning (tub aholi) nufuzli

oqsoqollaridan «Keksalar kengashi» tuzilib, uni lotinchadan Senat deb atashgan. Dastlab Senat va podsho xalq majlisga tayanib davlatni idora qilishgan.Er. avv.

510 yili Senat bilan podshoning qarama-qarshiligi natijasida podsho Takviniy

ag‗darilib, Rimda aristokratik Respublika boshqaruv tizimi o‗rnatildi. Puni

urushlaridan keyin (264-146 yy.) Karfagen mag‗lubiyatga uchragach Rim impiriyasining hududi ancha kengaydi va Rimning obro‗si kuchayadi. Ba‘zi

olimlar Rimga ko‗chib kelib ijod qiladilar. Maslan, tarixchi Polibiy ko‗p tomlik

Rim tarixiga doir o‗zining «Tarix» asarini Rimda yozadiAvgust (er.avv. 30-14 y.) davri tarixchisi Tit Liviy 142 jilddan iborat (Rimning ta‘sis qilinganidan

keyingi tarixi)ni yozgan. Er.avv. I asrda yashagan Galikarnass Dionisiy

«Qadimgi Rim yodgorliklari» degan kitob yozgan. U madaniyatshunoslikning

tarixi uchun muhim manba hisoblanadi. Korneliy Tatsitning «Tarix» kitobida 68-69 yillardagi fuqarolar urushi va Flaviy davri tarixi bayon qilingan. Uning

«Yilnomalar» nomli asarida Avgust o‗limi bilan Neron o‗limi orasidagi voqealar

yozilgan..Sitseron Rim madaniyatining rivojlanishiga katta hissa qo‗shgan. U buyuk filosof, notiqlik nazariyotchisi va siyosatchi edi. U o‗z asarlarida yunon

falsafa maktabining barcha oqimlarini ommalashtirishga intiladi. Rim

stoitsizmining vakillari Seneka, Epiktet va imperator Mark Avreliylar bo‗lib,

ularning uchalasi ham falsafani insonning duyoviy lazzatlardan voz kechib, axloqiy etuklikka etishishi to‗g‗risidagi ta‘limot deb tushunishar edilar.

Stoitszmlik xristianlik ta‘limotining shakllanishiga kuchli ta‘sir qilgan.Imperiya

davrida fanlar rivojlanishi kuzatiladi. Katta Pliniy, Ptolomey va Galen taniqli olimlar edi. Katta Pliniy tomonidan 37 tomlik «Tabiiy fanlar tarixi» asari

yaratildi. Bu asar o‗sha davrda tabiiy fanlar ensiklopediyasi rolini

o‗ynagan.Ptolomey dunyoning geotsentrik tuzilishi to‗g‗risidagi ta‘limotga asos

soldi. Uning «Almagest» asari astranomik bilimlar bo‗yicha qomus edi. U optika, matematika va geografiya sohalariga doir asarlar ham yozgan.Qadimgi

dunyoning mashhur tabiblaridan biri Asklepiad, Korneliy Sels, Klavdiy Galen

bo‗lib, ularning ichida Klavdiy Galen (131-201 y.) mashhur edi. Dastlab u

gladiatorlik maktabida ishlab, so‗ng Rim imperatori saroyida tabiblik qilgan.

Klavdiy Galen 400 dan ortiq asarlar yozgan. «Uning tabiblik san‘ati», «Davo

usullari», «Dorilarning tartibi haqida» asarlari alohida ahamiyatga egadir.Uning

asarlaridan, jumladan, bobokalonimiz Ibn Sino ham foydalangan.YAratilgan yodgorliklar ichida Koliziy yoki Flaviy amfiteatri alohida ajralib turadi. U

gladiatorlik jangi va boshqa ommaviy tomoshalar uchun qurilgan bo‗lib, 50

mingdan ortiq kishini sig‗dirar edi. 395 yili Rim imperiyasi ikki qismga,

SHarqiy va g‗arbiy qismga ajralib ketadi. 476 yili esa rimliklarning german qabilalarining qo‗shinidan navbatdagi mag‗lubiyati natijasida oxirgi imperator

Romul Avgustinni taxtdan tushiriladi. Natijada g‗arbiy Rim imperiyasi barham

topadi. Lekin Rim madaniyati o‗zining Rim huquqi, arxitektura, adabiyot fanlari bo‗yicha erishgan yutuqlari jahon madaniyatida o‗z o‗rnini egalladi va hozircha

yashab kelmoqda, insonlarni hayratga solmoqda.


1. YUnon madaniyati o‗zining noyobligini nialarda namoyon qildi?

2. YUnonlarning turmush tarzi qanday bo‗lgan?

3. Qachonlardan boshlab Olimpiya o‗yinlari boshlangan va unda sportning qaysi turlari bo‗yicha musobaqalar o‗tkazilgan?

4. Qadimgi YUnoniston fani va uning asoschilaridan kimlarni bilasiz?

5. Qadimgi YUnoniston madaniyatining eng yuqori darajaga chiqqan davri qaysi davri qaysi va nima uchun?

6. Antik YUnon madaniyati qadimgi Rim madaniyatining mantiqiy davomi ekanligi nimalarda namoyon bo‗ldi?

7. Qadimgi Rim madaniyatining o‗ziga xos hususiyatlari nimalarda edi?

8. Qadimgi Rimliklarda vataparvarlik tuyg‗usi qanday bo‗lgan?

9. Qadimgi Rimda arxitektura qurilishi qanday bo‗lgan?

10. Xristian dini qachon paydo bo‗lgan?

4-MAVZU. MARKAZIY OSIYO XALQLARINING

QADIMGI MADANIYATI

REJA:

1. Markaziy Osiyodagi qadimgi madaniyatning o‗ziga xos xususiyatlari. 2. Markaziy Osiyo xududidagi ilk davlatlar madaniyati.

3. YUnon-Baqtriya madaniyati miqiyosida SHarq ellinistik madaniyati.

4. Kushonlar madaniyati.

Tayanch tushunchalar

Markaziy Osiyo, Qadimiy sivilizatsiya, ruhiy quvvat, submadaniyat, zardushtiylik, Avesto, Axmoniylar, YUnon-Baqtriya, mehrob, solmona,

buddaviylik, oromiy, So‗g‗d.

Foydalangan adabiyotlar:

1. Karimov I.A. YUksak ma‘naviyat - engilmas kuch. -T.: Ma‘naviyat, 2008.

2. Karimov I.A. SHarq gavhari, zamin sayqali. Samarqand shahrining 2750

yilligiga bag‗ishlangan tantanali marosimdagi so‗zlagan nutqi. «Xalq so‗zi»,

2007 yil 26 avgust.

3.Karimov I. ―Tarixiy xotirasiz kelajak yo‗q‖ Toshkent 1998 yil

1. uzbekiston tarixi va madaniyati T., 1992 yil.

2. Pugachenko G., Rgveladze E., Severnaya – Baktriya-Toxariston T., 1990 yil.

3. O‗zbekiston xalqlari tarixi. T., 1992 yil


2. Slayd-sxemalardan foydalanish.

3. Mavzu bo‗yicha multimediadan foydalanish.

Ma‟ruxzaning maqsadi:

Markaziy Osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida tutgan o‗rnini ochib berish.

Markaziy Osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida muhim o„rin

tutadi. Uning o„rta asrlardagi madaniyatiga butun dunyo allaqachon

munosib baho bergan. Hatto Baqtriya, Marg„iyona, Sug„d, Parfiya,

Farg„ona, Xorazm, CHoch xalqlarining qadimgi madaniyati ham jahonni

hayratga solmoqda. Markaziy Osiyo mintaqasining qadimgi madaniyatini

o„rganish o„n yillar ilgari boshlangan bo„lsada, tadqiqotchilarning bu

madaniyatining o„ziga xosligi va boy mazmuni lol qoldirdi. Markaziy Osiyo

madaniyati Farb va SHarqning buyuk madaniyat elementlarini bir

butunlikda uyg„unlashtirib ifodalagan holda o„ziga xos individuallik kasb

etadiki, bu xususiyat keyingi taraqqiyot uchun ham negiz bo„lib

qoladi.I.A.Karimov aytganlaridek, – «Modomiki, o„z tarixini bilgan, undan

ruhiy quvvat oladigan xalqni engib bo„lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni

tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tariximiz bilan qurollantirishimiz

zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur».Markaziy

Osiyo xalqlari madaniyatining vujudga kelishi sharoitlarini belgilashda

dastavval, uning jug„rofiy o„rni va tabiiy vositalariga e‟tiborni qaratish

lozim bo„ladi. Madaniyatshunoslik har qanday madaniyatning

shakllanishidagi o„ziga xos alfozni joy manzarasi, iqlimi, biosfera

omillarining ahamiyati borligiga alohida e‟tibor beradi. Markaziy Osiyo

mintaqasining tabiati turli xilligi bilan katta farq qiladi. Bu erda serhosil

vodiy va vohalar, sersuv daryolar, qaqroq cho„llar, dashtu adirlar, Pomir

va Tangritog„ining baland muzofotlari bilan yonma-yon joylashgan.

Bunday xususiyat dehqonchilik, chorvador, tog„da yashovchi qabila va

xalqlar xo„jalik tarzi va o„ziga xos madaniyatlarining shakllanishi uchun

imkoniyat yaratdi.«Qadimgi sivilizatsiya» deb nomlangan risolada

Markaziy Osiyo madaniyatining ikki xususiyati ko„rsatiladi: bir tomondan,

turli madaniyatlarning o„zaro ta‟sirida, ikkinchi tomondan, qadimgi

sivilizatsiyalarining boshqa o„choqlari bilan yaqin aloqada rivojlanishi. Bu

xususiyatlarni batafsil kuzatadigan bo„lsak Markaziy Osiyo

madaniyatining shakllanish jarayonlari yaqqol namoyon bo„ladi.Markaziy

Osiyoning serhosil vodiysi, cho„l va dashti, tog„larida yashovchi aholining

turmush sharoitidagi farqlar turli xo„jaliklarning ertaroq paydo bo„lishi

o„ziga xos madaniyatlar shakllanishiga olib keldi. Bu jarayon yaqin

qo„shnichilik munosabatlari asosida sodir bo„lib, qabila va xalqlarning

iqtisodiy va madaniy aloqalari tufayli taraqqiyotning ertaroq boshlanishiga

imkon yaratdi. Eng qadimgi davrlardan dehqonchilik, chorvachilik va tog„

ovchi qabilalari o„rtasidagi mahsulot ayirboshlash Markaziy Osiyo xalqlari

iqtisodiyotida katta ahamiyatga ega bo„lib, keyingi davrlarda ham u uzoq

saqlanib qoldi. Turmush tarzi va xo„jalik faoliyatidagi farqlanish bilan

birga mintaqa xalqlarining etnik va tillardagi yaqinlik judayam

uyg„unlashib ketganligi qadimgi YUnon va Xitoy manbalarida ham qayd

qilingan. Markaziy Osiyo xalqlarining kuchli iqtisodiy aloqalari, etnik va til

birligi ularning bir-biridan ayricha yashashiga yo„l qo„ymadi.Natijada

qadimgi SHarqning klassik madaniyati orasida Markaziy Osiyo Qadimgi

madaniyati ajralib, o„ziga xos ko„rinishda shakllanadi. Dastlab, bu

madaniyatda ikki xil madaniyat aralashib ketadi: ko„chmanchilik va

ibtidoiylik olami hamda sivilizatsiya olami; bu erdagi qadimgi

madaniyatlarga xos madaniyatlarning o„zaro muloqotiga aks ta‟sir

ko„rsatgan «o„zining betakrorligi» haqidagi tasavvur

shakllanmoqda.Markaziy Osiyoning o„troq dehqonchilik va ko„chmanchi

xalqlarida ancha-muncha farqlar bo„lishiga qaramasdan ilgaridan yaqin

munosabatlar o„rnatilgan. Diniy e‟tiqodlar, urf-odatlar, folklor, axloqiy

me‟yorlardagi umumiylik madaniy umumiylikning shakllanishiga olib

kelgan. SHuning uchun, bundan keyin Markaziy Osiyoning yaxlit

madaniyatini tashkil qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi haqida

to„xtalish joizdir: Qadimgi davlatlar submadaniyati (Baqtriya, Sug„d,

Xorazm, Farg„ona, Marg„iyona), dasht ko„chmanchilari-sak, massaget, da-

kochchilar submadaniyati, Pomir va Tangritog„ qabilalarning

submadaniyati.Markaziy Osiyo madaniyatining o„ziga xosligining ikkinchi

jihati mintaqaning o„ta qulay jug„rofiy o„rnashganligi bilan bog„liq.

Mintaqa Mesopotamiya, Hindiston va Xitoy kabi uchta buyuk SHarq

sivilizatsiyasi bilan bevosita chegaradosh bo„lib, Farb sivilizatsiyasiga xos

beshinchi-Gretsiya va Rim bilan aloqada rivojlangan. Bunday aloqalarning

muqarrarligi tufayli Markaziy Osiyo madaniyati SHarq va Farb o„rtasida

vositachilik missiyasini bajarishiga sabab bo„ldi, ya‟ni iqtisodiy sohalarda

eng avvalo xalqaro savdoda va madaniy sohalarda ham Markaziy Osiyo

Farb va SHarq o„rtasida bog„lovchi ko„prik vazifasini bajardi. Xususan,

Markaziy Osiyo xududi orqali buddizm butun dunyoga yoyildi, Hindiston

va Xitoyga ellinistik madaniyat ko„rinishlari o„tdi, SHarqdan Farbga va

Farbdan SHarqga madaniy boyliklar (bilim, diniy g„oya, kashfiyot, badiiy

asarlarning) almashib turishida Markaziy Osiyo muhim vositachi bo„lib

xizmat qiladi.

Markaziy Osiyo madaniyatining buyuk vositachilik missiyasi boshqa

madaniy qadriyatlarini yangilashi, o„zlashtirish mahorati va qayta ishlash

kabi jihatlarisiz bo„lmas edi. Bu madaniyat qadimdanoq yangi hodisalarni

o„zlashtirish va moslashtirish mahoratiga ega bo„ldi. Garchi, boshqa

qadimgi SHarq madaniyatlaridagi kabi Markaziy Osiyo madaniyatida ham

an‟analar keng o„rin egallasada, ular aytarli xarakter kasb etmaydi,

ya‟niki, uzluksiz madaniy yangilanish va taraqqiyot jarayoniga to„siq

bo„lmaydi. SHuningdek, an‟analarning mustahkam hukmronligi tarixiy

vaziyatga ham to„sqinlik qilganligini ta‟kidlash kerak. Mintaqa orqali katta

bosqinchilik yurishlari, xalqlarning ko„chishlari yuz bergan bo„lib, bu

Markaziy Osiyo xalqlarining tarixi davomida bir necha bor madaniyatni

sezilarli o„zgarishlarga olib keldi.Afsuski, ko„pgina urushlar Markaziy

Osiyo madaniyatining qadimgi taraqqiyot davrlarining behisob dalillarini

yo„q qildi. Arxeolog qazilma ma‟lumotlar va yozma manbalar miloddan

avvalgi I-ming yillik boshlarida vujudga kelgan Markaziy Osiyoning ilk

davlatlari Baqtriya, Sug„d va Xorazm madaniyati haqida bir oz

ma‟lumotlar beradi. Miloddan avvalgi VIII-VI asrlarga oid Afrosiyob

(Samarqand), Surxondaryo vohasidagi Qiziltepa, Qashqadaryo vohasidagi

Uzunqir, Xorazmdagi Ko„ziliqir kabi qadimgi shaharlarda o„tkazilgan

tadqiqotlar murakkab ijtimoiy tuzilma va madaniyatning yuqori

rivojlanganligini ko„rsatadi. Bu shaharlar mudofa devorlari va suv

ta‟minotidan iborat kuchli istehkom tizimiga ega bo„lib, ichida

hunarmandlar mavzei joylashgan. Ayrim shaharlarda saroy qoldiqlari

qal‟alar topilgan. Qadimgi davlatlar xo„jaligining asosiy sohasi hisoblangan

dehqonchilik taraqqiyotining darajasi haqida ko„p tarmoqli sug„orish

tizimining mavjudligi bunga dalildir. Markaziy Osiyo davlatlari Qadimgi

SHarq mamlakatlari bilan yaqin aloqalar o„rnatgan. Midiya va

Ossuriyaning siyosiy tarixida faol ishtirok etib, hunarmandchilik

buyumlari va xom ashyo bilan (lojuvard, oltin, mis bilan) savdo sotiq

qilganlar. Bu haqda Ossuriya va Qadimgi YUnon yozma manbalarida

gapiriladi. Xususan, Baqtriyaning yirik shaharlari, ko„p sonli aholisi

haqida Baqtriya shohi Oksartning afsonaviy boyligi haqida Kgesiy

Knidskiy (Mil. avv. V-IV asrlar) yozib qoldirgan.Ko„chmanchi

massagetlarning udumi va turmush tarzi haqida mashhur qadimgi YUnon

tarixchisi Gerodot (mil. av. V asr) yozib qoldirgan. U massagetlarning

harbiy qurollari (kamon-yoyi, nayzasi, oyboltasi) da oltindan bezak

sifatida, misdan qurol va sovut uchun keng foydalanishini ta‟kidlaydi.

Gerodotning yozishicha, massagetlar yagona ma‟bud quyoshga topinib,

otni qurbonlik qilganlar.

Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining ma‟naviy madaniyati haqidagi

bilimlarning bebaho manbasi «Avesto» hisoblangan. «Avesto» so„zining

mazmuni umumiy izohga ega emas., ko„pincha «Asosiy matn» sifatida tarjima

qilinadi. «Avesto» dunyodagi eng qadimgi dinlardan bo„lgan zardo„shtiylik

tarafdorlari uchun muqaddas kalima hisoblanib, payg„ambar Zardo„sht

to„planganlarga undan va‟z o„qigan. Uning hayoti davri mil. av. IX-VI asrlar

atrofida deyiladi. «Avesto» va uning boshqa matnlarining to„planishi ko„p

asrlar davomida amalga oshirilgan. «Avesto»ning eng qadimgi matnlari mil.

av. II- minginchi yillarga taaluqli, «Avesto»ning millodiy VII asrga tegishli

bo„lgan to„plami turli mazmundagi 21 kitobdan iborat bo„lib, unda o„sha

davrning barcha bilimlari jamlangan. Zardo„shtiylik an‟analariga ko„ra bu

yodgorlik Ezgulik va YOrug„lik xudosi Axuramazdaning Zaratushtraga

vahiysi hisoblanadi. Biroq, unda qadimgi mifologik tasavvurlar, miflarning

keng tarqalishi, qahramonlik epik rivoyatlaridan parchalar ham tasvirlanadi.

SHuningdek diniy yo„l-yo„riq «payg„ambar davridan» keyin

zardo„shtiylikning rivojlangan «e‟tiqod ramzi» yuzaga keldi. Hozirgacha

«Avesto»ning ayrim qismlari, 4 kitobi saqlanib qolgan:1. Videvdat-

«Devlarga qarshi qonunlar», bu kitobda asosan Zardo„sht va Axuramazda

o„rtasida suhbat, yo„l-yo„riq va ko„rsatmalar mazmunida bo„lib, zulmat va

yovuzlik xudosi Axrimani boshqaruvchi yomonlik kuchlarini qaytarish

haqida.

2. Visprat- «hamma hukmronlar», bu kitobda ibodat namozlari

to„plangan.

3. YAsna- «Ibodat», «Marosim» kitobi xudolarga sig„inish va

murojaatdan iborat. YAsnadagi «Tot»lar nomli 17 bob zardo„shtning

muqaddas qo„shiqlaridir.

4. YAsht- «Qadrlash», «Hamdu sano» kitobi-xudolarni sharaflovchi

qadimgi gimnlar va ezgulik xudolariga yovuzlikka qarshi kurash yordam

beruvchi kuchlar haqida. Bundan tashqari, «Avesto» majmuiga «Kichik

Avesto» ham mansub, u avesto tilida yozilgan bo„lib, ibodat kalimalari

joylashgan.

Ko„pchilik olimlar Zardo„sht yuksak axloqiy idealdagi va

ishontiruvchi fikrlari bilan birinchi haq payg„ambar ekanligini

takidlaydilar. Zardo„sht ta‟limotiga muvofiq barcha quruqlikning

o„zgarmas ibtidosi Arta bo„lib, «Avesto»da haqiqat, olov ruh deyiladi.

Axuramazda tartibni saqlovchi osmon xudosi yorug„lik va ezgulik

hisoblangan (oxura-xo„jayin, ega; mazda-idrokli, bilimdon).

Axuramazdaning o„g„li -Atar (olov), uning vatani bulutlardan qurilgan

suvlar, uning makoni-xududsiz yog„du. Axuramazda 6 ta ruhni-

yordamchilarni yaratdi (amesha spenta): ezgu aql, yaxshi tartib, layoqatli

qudrat, olijanob mo„minlik, sog„lomlik va boqiylik. Unga Axrimaning

zulmat qo„shini-devlar, urushlar timsoli, ochlik, kasallik, adovat va boshqa

yovuz kuchlar qarama-qarshi turadi. Olam va barcha insoniyat hayotining

asosida ezgulik va yovuzlik o„rtasidagi azaliy kurash yotadi.Zardo„sht

ta‟limotining ulug„ligi shundaki, u har bir kishiga tanlash imkonini beradi.

Har kim ham YOvuzlikni yo„q etish va Ezgulikning hukmron bo„lishida

ishtirok etishi mumkin, bu ishda barcha bir xilda tengdir. SHu tariqa erda

ilgari bo„lmagan jannat - oltin asr tiklanadi. Unda sovuq, ham jazirama

ham, qarilik ham, o„lim ham bo„lmaydi. YOvuzlik bilan kurashda har bir

kishining asosiy quroli mehnat bo„lgan. Zardo„shtiylik axloqi kishidan

kamtarin va halol mehnatkash dehqonning barcha majburiyatlarini

bajarishni talab qilgan (kim g„alla eksa, u haqiqat tarqatadi. Videvdat

kitobining «Dehqonchilik fazilati haqida»bobidan). Fikr, so„z va ishda

taqvodorlik, ishchanlik, halollik, xolislik yuksak axloqning asosiy talablari

sifatida ko„tariladi. «YAsna» kitobida zardo„shtiylikning e‟tiqod ramzi

haqida deyiladiki: «Qasam ezgu fikrni, ezgu so„zni, ezgu faoliyat

majburiyatlarini bajarishni talab qiladi».Zardo„shtiylikda birinchi bo„lib

esxatalogik ta‟limot yaratilgan, bunga muvofiq jahon tarixi 12 ming yilni

tashkil qiladi. Bu muddat tugashi bilan ezgulik va yovuzlik kuchlarining

hal qiluvchi yovuzlik jangi boshlanadi. Butun olamni erigan metal oqimi

yo„q qiladi, biroq xaloskor Saoshyant halok bo„lgan dunyoni va barcha

marhumlarni tiriltiradi, barcha gunohkorlarni do„zahdan chiqarib

Ahuramazdaning ideal hukmronligida abadiy hayot kechiradi. SHu tariqa

zardo„shtiylikda birinchi bo„lib oxiratdagi jazo, marhumlarning tirilishi

so„roq kuni g„oyasi shakllanadi. Bu g„oyalar Doro I ning Bexustun yozuvida

va Kserksning Persepoldagi yozuvida ham qayd qilinadi. Zardo„shtiylik

Markaziy va Old Osiyo xududlarida ming yillar davomida hukmron din

bo„lib keldi va shubhasiz, bu din xristianlik va islom kabi jahon dinlarining

shakllanishida katta o„rin tutdi. Ilmiy-tarixiy, amaliy-didaktik qimmatga

ega bo„lgan, ushbu yilda 2700 yilligi nishonlanadigan buyuk merosimiz

«Avesto»ning butun ma‟no mohiyati Inson taqdiri, uning Istiqboliga

qaratilgan. Jumladan, Tangriga iltijo va murojaatlarda shunday deyiladi:

«Axuramazda yaratgan yaxshilik moyasiga, sog„lom, aql-hushi tetik

farzandlarga, jasur, dono, turli tillar biladigan o„g„il-qizlarga, uzoqni ko„ra

biladigan, yurtni balo-qazolardan himoya eta oladigan o„g„lonlar, yaxshi

kelajak, porloq hayotni ravshan ko„z bilan ko„ra oladigan poktiynat

avlodlarga olqishlar bo„lsin1.Markaziy Osiyo sivilizatsiyasi va

madaniyatining mustaqil rivojlanishi Eron axmoniylari tomonidan birinchi

yirik bosqinchilik tufayli to„xtab qoldi. Sug„d, Baqtriya, Xorazm mil. av.

VI-IV asrlarda Ahmoniylar davlati tarkibiga kirgan. Bu imperiya tarkibiga

kirishi, yagona boshqaruv, qonunchilik, pul tizimining o„rnatilishi, oromiy

yozuvning umum davlat miqiyosda qo„llanilishi. Markaziy Osiyo

xalqlarining madaniyatiga sezilarli ta‟sir ko„rsatadi. Ahmoniylar davrida

xalqaro savdoning rivojlanishi uchun qulay sharoitning vujudga kelishi

Markaziy Osiyo shaharlarining taraqqiyotiga muayyan imkoniyat yaratdi.

Ahmoniylar hukmronligida mamlakatlarga sayyohlar va olimlar borishi

mumkin bo„ldi. Xuddi shu davrda SHarq mamlakatlariga Gerodot,

Demokrit va boshqalar sayohat qilgan. Ahmoniylar imperiyasidagi yirik

shaharlar- Suza, Persepol, Memfis, Nippur, Bobilda turli joylardan

xususan, Xorazm, Baqtriya, Sug„ddan chiqqan kishilar, saklarning harbiy

1 Ҳамидов Х. Асл наслни деб... «Халқ сўзи» газетаси, 2000. 21 июнь.

aholisi yashagan.O„z navbatida mil. av. V asrda Oks daryosining o„ng

sohilida Miletlik YUnonlarning manzilgohi tashkil topadi. SHu tariqa

Ahmoniylar imperiyasi tarkibida Markaziy Osiyo xalqlari forslar,

midiyaliklar, bobilliklar, misrliklar, yunonlar, hindlar bilan yaqin

munosabatda bo„lish, madaniyatining ham o„zaro ta‟siriga imkon

yaratdiAhmoniylar imperiyasi madaniyati ham ko„pgina mamlakat

xalqlari yaratgan ilmiy bilimlar, diniy e‟tiqodlar, san‟at yutuqlarining

sintezi hisoblanadi. Bu madaniyatga Markaziy Osiyo xalqlari ham o„zining

hissasini qo„shgan. Zardo„shtiylik Ahmoniylarning davlat dini sifatida

qabul qilinishi bilan birga Farbga ham keng yoyila boshladi. Ahmoniylar

san‟atining Suza va Persepoldagi ulkan yodgorligi qurilishiga Markaziy

Osiyo mintaqasidan ko„plab xom ashyo keltirilgan. Saroylar qurilishiga

Baqtriyadan oltin, Sug„ddan lojuvard va qimmatli toshlar, Xorazmdan

feruza olib borilgan. 1877 yilda Tojikistonning janubidan topilgan

Amudaryo xazinasi madaniy sintezning yorqin misolidir, hazinada, Eron va

Baqtriyada tayyorlangan jihozlar-bejirim oltin aravacha, qanotli ikkita

qirg„iy shakli tushirilgan bilakuzuk hamda dashtliklarga xos «Hayvon

shakli» bitilgan jihozlar mavjud. Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyat

munosabatlari juda kengaydi, shuningdek, madaniy qadriyatlarning

boyishi va turli madaniyatlarning o„zaro ta‟siri jarayoni esa o„z

madaniyatlarini juda tez rivojlanishi va boyishiga ijobiy ta‟sir ko„rsatdi.

Ahmoniylar imperiyasi va Markaziy Osiyo erlari yunon-makedonlar

tomonidan bosib olingan Markaziy Osiyo madaniyatiga ellinizm

elementlari kirib keldi. Ahmoniylar saltanatini emirib tashlagan YUnon-

Baqtriya bosqini Markaziy Osiyo mintaqasini, xususan sug„d madaniyatini

aylantirdi. Illo, Aleksandr Makedonskiy sipoxilariga hech erda Markaziy

Osiyodagidek qarshilik ko„rsatilmagan bo„lsa kerak. Ozodlik harakatini

beshavqat mahv etgan Makedonskiy erli aholining ko„magiga muhtojligini

seza boshladi. Vaqt o„tishi bilan u ongli tarzda barcha etnik to„siqlarni olib

tashlashga, o„z Saltanati hududida turli halqlarni qorishib ketishi hamda

yagona madaniyat va til birligini qaror topdirishga urindi. SHu maqsadda

Maqedonskiy o„z saroyida SHarq udumlari va liboslarini joriy etdi, turli

etnik guruh vakillarining nikohlarini keng yo„lga qo„ydi, o„z armiyasiga

Baqtriyalik va sug„dlik qismlarni kiritdi, 30 mingdan ortiq o„g„il-bolalarga

yunoncha tarbiya berishga hukm etdi. SHunday qilib Aleksandr

Maqedonskiy Markaziy Osiyo madaniyatining ellinlashtirishni boshlab

berdi. Ellinistik jarayon salavkiylar davlatidan mustaqil bo„lgan Parfiya va

YUnon-baqtriyada o„zining yuqori rivoji bilan ajralib turadi. YUnon-

Baqtriya davlatida yunonlar va mahaliy madaniyatlarning sintezi qisqa

vaqtda o„zining ijobiy natijalarini berdi, shaharlar soni tez suratda o„sdi,

dehqonchilik, chorvachilik, ayniqsa hunarmandchilik rivojlandi. Markaziy

Osiyo mintaqasi Buyuk ipak yo„li bo„ylab o„tgan xalqaro savdoning

markazi sifatida o„ta muhim o„rin tutadi. Diodotdan Galpokigacha bo„lgan

yunon-Baqtriya podsholari davrida yuksak badiiy saviyada oltin, kumush

va misdan tayyorlangan turli qiymatdagi tangalar (draxma, obol, dixalka,

xalka) zarb etildi. Tovar-pul munosabatlarini o„sishida Baqtriya

shohlarining o„z pullarini zarb qilishi xalqaro savdoning rivojiga ijobiy

ta‟sir qilish bilan birga, yuksak badiiy darajasi bilan ham ajralib

turadi.YUnon-Baqtriya davrida Oyxonum (SHim. Afg„oniston), Saksanoxur

va Tahtisangin (Tojikiston), Dalvarzin tepa, YOrqo„rg„on, Afrosiyob

Talibarzi (O„zbekiston) kabi shaharlar qurildi. YUnon harbiy manzilgohlari

aholisining turmush tarzi va madaniyatini aks ettiruvchi ellinistik uslublar

YUnon-Baqtriya shaharlarda ochib o„rganildi. Inshoatlar tosh, xom va

pishiq g„ishtdan tiklangan. Ustunlar korinf usulida ishlangan. Saroy va

ibodat majmualari, gimnaziya, teatr binolari ochib tekshirilganda ustunlar

attik bazaltlar, akant yaproqlari, palmetallar, cheti naqshlangan cherepitsa-

antifikslar singari unsurlardan foydalangan holda qo„rilgan. Mahalliy

zodagonlarning ellinistik didi monumental va ixcham haykaltaroshlikni

rivojlanishiga turtki berdi. Terakot haykalchalar va turli muhrlardagi

obrazlarning miqyosi keng. Unda hosildorlik xudosi Anaxit, yunonlarning

bosh va mahalliy xudolari, fantastik va real hayvonlarning timsollari

ifodalangan. Haykaltaroshlik san‟ati namunalari kam saqlanib qolganligiga

qaramay, zarb etilgan yunon-baqtriya tangalarining orqa tomonida

mashhur yunon san‟atkorlarining rasmi tushirilganligi bu erda yunon

haykaltaroshligi ilmi ta‟siri kuchli bo„lganligini bildiradi. Taxti Sanginda

Oks daryosining xudosi Marsiyaning bronza haykalchasi qo„yilgan Mehrob

topildi. Antik dunyoning Markaziy Osiyoga kirib kelgan haykaltaroshlik

san‟ati kushonlar davrida yanada ravnaq topdi.YUnon-Baqtriya

podsholigida teatr san‟ati va musiqani rivojlanganligi to„g„risida

ma‟lumotlar mavjud. Baqtriya saroylarida yunonistonlik akterlar,

musiqachi va raqqoslarning guruhlari saqlangan. Ayniqsa, yunon xalq

teatrining «maskars», «mim» singari turlari keng yoyilgan. Ularni klassik

tragediya va komediyalardan farqi belgilangan matn bo„lmagan, yoki

matnsiz chiqilgan, lekin u yunon tilini bilmagan mahalliy aholiga

tushunarli bo„lgan. Akterlar sharoit, tomoshabinlarning ruhiyatiga ko„ra

matnlarni o„zgartirganlar musohaba, xazil-mutoyiba, hajv, hikoya, qo„shiq

usullarida ijro etganlar. Raqs, musiqa, ko„zbo„yamachilik va akrobatik

mashqlar teatr ijrochiligining muhim elementlari bo„lgan. Hukmdorlar

homiylik ko„rsatgan mahalliy aktyorlar ham shakllangan; «Masxaraboz»

Milliy teatrning –«Masxaraboz» namunasida hamon ellinistik belgilar

saqlanib qolgan. YUnon-Baqtriya madaniyati sinkretizmi (qorishiqligi)

turli tillarni yonma-yon faoliyat ko„rsatishi, har xil yozuvlar tizimi va

dinlarning o„zaro singishib ketishida ham ko„rinadi. Eramizdan avvalgi III-

II asrlarda oromiy, yunon-baqtriya yozuvlari keng ishlatilgan, keyingisi

yunon alfaviti asosida unga bitta harf qo„shib (ja‟mi 25 ta harf) baqtriya

yozuvi vujudga kelgan zardo„shtiylik hukmron din sifatida saqlansada

aholini yunon xudolari timsollariga sig„inish alomatlari paydo bo„lgan.

Mahalliy aholi nazarida Olimp xudolarining obrazlari bilan zardo„shtiylik

xudolarining timsollari - Zevs va Axuramazda, Appolon, CHeshos va

Mitra, Afodita va Apaxit obrazlari uyg„unlashib ketdi. Agar erli aholi

o„rtasida Afina, Gerakl, Nika, Dionis timsollariga sig„inish qanchalik

tarqalsa, YUnonistonda Mitra, Oksa (Oksho-Amudaryo), Buyuk onaga

sig„inish shuncha tarqaldi. Buni Oyxonim, Taxti Sangan manzilgohlaridan

topilgan - tasvir mazmunida yunoncha va mahalliy an‟analar ifodalangan

san‟at yodgorliklarida ham ko„rish mumkin. YUnon-Baqtriya madaniyati

odatda SHarq ellinistik madaniyati deb ta‟kidlanadi. Agar ellinistik

madaniyatga yunon va SHarq madaniyati uyg„unligi xos deb xarakterlansa,

markaziy Osiyo madaniyatida mahalliy o„ziga xoslik, SHarqona

betakrorlik ustivordir. Ayni shu negizda yunon madaniyati qadriyatlarini

o„ziga singdirgan madaniyat asosida keyingi davrlar madaniyati yanada

rivojlandi.Bunda Xorazm madaniyatini alohida ta‟kidlash lozim. SHu

mintaqa sug„oriladigan dehqonchilik, shahar madaniyati shakllangan eng

qadimgi manzilgohlardan bo„lib, bu erda O„zbekiston hududidagi qadimgi

(Eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda) davlat asoslangan. Xorazm

(Eramizdan avvalgi IV asrlarda) Aleksandr Maqedonskiy bosqiniga qadar

Ahmoniylar istilosidan ozod bo„lgan davlat, xorazmiylar Hindiston, Xitoy,

YAqin SHarq va Evropa SHarqi bilan qizg„in savdo aloqalarini olib

borganlar va o„zlarining hunarmandchilik buyumlari bilan dong

taratganlar. Tarixiy solnomalarda xorazmliklarni tadbirkorligi,

ishtiyoqmandligi qayd etilib, ularni «ilm sohiblari» deb ataganlarKanal,

qal‟a, ko„pqavatli saroylar, qurish nafaqat amaliy alakani, balki murakkab

hisob-kitob va o„lchovlarni ham talab qilar edi. (Somoviy yo„l

ko„rsatkichlaridan foydalanishni bilmay dasht-sahrolardan o„tib

bo„lmasdan. Xorazmliklar er. I asridan VIII asrigacha o„zlari foydalangan

maxsus taqvim tizimini yaratdilar. Bu taqvim Al-Beruniyning «Qadimgi

xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida mufassal tavsiflangan. Uning

ma‟lumotlarini arxeologlar tomonidan topilgan, III asrga oid asl nusxa

hujjatlar ham tasdiqlaydi. Beruniyning ma‟lumotiga ko„ra, xorazmliklar

mustaqil astronomik kuzatishlar olib borganlar, osmonning yulduzlar

xaritasini yaxshi bilganlar. Binobarin, Ko„ykirilgan qal‟ada

observatoriyaning qadimiyligi (Er. av. III-II asrlar shubhasizdir. Doira

shaklidagi, dastlabki diametri 42 metrli bu bino keyinchalik 8 ta

mustahkam minoraga ega bo„lgan devorlar bilan o„ralib, diametri

80 metrni tashkil etgan. Ikki qavatli markaziy bino devorining qalinligi

7 metr bo„lgan. Olimlarning tadqiqotlariga ko„ra Qo„yqirilgan qal‟a

astronomik kuzatish, izlanishlar olib borilgan ilm qarorgohi bo„lgan.

Binoni noyob qurilish tizimi, xonalarni maqsadga muvofiq joylanishiga

ko„ra uni «Xorazm Stounxenji» deb atash mumkin. Xorazm

madaniyatining o„ziga xos rivojlanishi keyingi davrlarda ham davom etdi.

2000 yillar muqaddam Markaziy Osiy, SHimoliy Hindiston, Pokiston va

SHarqiy Eron va yagona davlat hududini tashkil etgan. Qudratli Kushonlar

imperiyasi Orol dengizi bo„ylaridan Hind okeanigacha yastanib, o„sha

davrning boshqa uch buyuk davlati- Rim, Parfiya va Xanlar Xitoyi bilan

birga bir qatorda turdi. Kushonlar imperiyasi davri SHarq va Jahon

madaniyati rivojida yangi davrni tashkil etdi. Kushon madaniyatida

qadimgi SHarq tipidagi mintaqaviy sivilizatsiya bilan ellinizm madaniyati

an‟analari, Hindiston ma‟naviy hayotining nozik qirralari bilan Osiyo

kengliklaridagi dashtliklar olib kelgan o„ziga xos uslublar ijodiy

uyg„unlashib ketgan edi.Kushon saltanatining dastlabki manzil markazini

Baqtriya tashkil etdi. Iqtisodiyot asosi dehqonchilik bo„lib, murakkab

irrigatsiya va yirik sug„orish inshootlari barpo etildi. Hunarmandchilik va

savdo-sotiqning jadal rivojlanishi shaharlarni gurkirab rivojlanishiga,

g„ishtlardan bino etilgan qal‟a va saroylarni qurilishiga olib keldi. Bu

paytda Farb mamlakatlari, hususan Rim imperiyasining sharqiy viloyatlari

bilan savdo aloqalari birinchi o„ringa chiqdi. Kushon podsholarining

tangalari Kiev yaqinida, Efiopiya, Skandinaviya va Rim imperiyasi

shaharlaridan topilgan. Savdo ko„riklikdagi yo„llar va Hindistonning

Farbidagi port-dengiz orqali olib borilgan. Bu yo„llardan xilma-xil

buyumlar, jumladan Rimga qandolat, qimmatbaho toshlar, fil suyagi,

guruch, zebu-ziynat va jihozlar eltilgan. Xitoydan shoh va teri buyumlar,

Rimdan to„qimachilik mahsulotlari, kiyimlar, oyna, qimmatbaho metallar,

turli vinolar shu yo„l orqali olib o„tilgan. Rimning ko„p miqdordagi oltin va

kumush tangalari aloqaga kiritilgan. O„sha davrdayoq savdo sotiqning

ushbu yirik xalqaro arteriyasi «Buyuk ipak yo„li» deb nom oldi.Madaniy

yuksalishning Kushon davri (Er. I-IV asrlari) diniy tizimlarning yonma-yon

yashashi bilan xarakterlanadi. Bunga ma‟lum ma‟noda kushon podsholari,

ayniqsa Konishka va Kunishka tomonidan diniy aqidalarga nisbatan sabr-

qanoat va ishonch-muruvvat bilan yondoshilganligi imkoniyat yaratdi.

Kanishka zarb ettirgan tangalarda indus, zardo„sht, ellinlar xudolarining

nomi va tasvirlari tushirilgan. Adolatgo„y Mitra va hosildorlik xudosi

Ordoxshi qudratli Vretragna bilan induslarni SHiva, Buddasini, Geshos,

Selena, Sfapislarni ko„rish mumkin. Buddizm davlat dini maqomiga ega

bo„lishiga qaramay, Kushon imperiyasi hududida zardo„shtlik, jaynizm,

shivaizm, manixeylik, olimp xudolariga sig„inish keng tarqalgan edi.

Buddizmning tarqalishi mahalliy din va san‟atlarning tugatilishini

anglatmaydi. Bilaks, buddaviylikni Baqtriyadagi ixlosmand targ„ibotchilari

budda matnlarini shunchaki o„zlashtirib, uni sanskritdan tarjimasi bilan

kifoyalanmay, ularni o„zlariga talqin etdilar, unga qayta ishlov

berdilar.Markaziy Osiyo buddaviylikni butun Osiyo-Xitoy, YAponiya,

Koreyaga tarqalish manzilgohini tashkil etdi. Kushonlar davrida yozuvning

turli tizimlari amal qildi. Aramey yozuvi asosida kushon-baqtriya alfaviti,

sug„d va xorazm yozuvi rivojlandi: Surxq Qotalda (Afg„oniston) yunon

alfavitidagi kushon yozuvi topilgan. Termizdagi Qoratepa, Fayoztepadan

hindlarning Brahma, Kxoratshxa yozuvlaridagi bitiklar topildi. Kampirtepa

esa (Surxondaryo) Markaziy Osiyodagi eng qadimiy, noyob qo„lyozma

(Eram. avv. II asrning 1 yarmi) papirusdagi bitik topildi.Asrimizning

boshida Buyuk Xitoy devori minoralaridan birida topilgan «ko„hna so„g„d

yozuvi» alohida qiziqish uyg„otadi. YOzuv eramizni 312-313 yillarida bitilgan

bo„lib, unda Xitoydagi so„g„d savdogarlarining faoliyati haqida ma‟lumotlar

berilgan.Kushonlar san‟ati qo„shni mamlakatlar va xalqlar san‟atlariga

ta‟sir ko„rsatuvchi namunalarni yaratdi. Er. I-IV asrlardagi badiiy

madaniyatning asosiy hususiyati Osiyoga olamni anglashga ellinistik

ta‟sirni tafakkur tarozisidan o„tkazishdir. Xalchayon (Er. avv. I-e. ni

1 asrlari) –Kushon san‟atining ilk yodgorliklaridan biri bo„lib undan

topilgan asarlarda ko„proq hukmdor Geroy Sanat ulug„langan. Qabulxona

devorlarining yuqori qismidan o„rin olgan loydan ishlangan haykallar

majmuida hukmdor va a‟yonlari tasvirlangan. Haykal obrazlari ifodali

bo„lib, unda tasvirlanayotgan obrazlarning individual belgilari ko„zga

tashlanib turadi. Unda tantanavor ruhdagi qabul marosimi va jang

lavhalari aks ettirilgan. Markazda podsho xonadoni va uning ilohiy

homiylari-Afina, Gerakl, Niki obrazlari gavdalangan. Dalvarzintepada

topilgan mashhur «shahzodaning boshi» hamda tuproqqal‟a haykallarida

ellinistik an‟analarning kuchli ta‟siri seziladi. Podsholar zalida esa erkak va

ayollarning monumental figuralari qo„yilgan, podsho nayza tutgan

jangchilari davrasida, ziyofat va bug„ular ovi ko„rinishida

tasvirlangan.Diniy mazmundagi san‟at asarlari o„zining rang-barangligi

bilan ajralib turadi. Dalvarzintepadagi ikki ibodatxonadan topilgan tasviriy

san‟at namunalarida qadim ibodat timsoli buyuk ona xudo obrazi

ifodalangan. Ko„hna Termizdagi Qoratepa, Fayoztepadagi ehromlarni

buddaga daxldor yodgorliklar bezab turibdi. Ushbu asarlarda SHimoliy-

Farbiy Hindistonga xos «gandxara uslubi» ustuvorlik qilsada, unda

mahalliy san‟at ustalarining yunon san‟ati an‟analari ta‟sirida ijod

qilganligi sezilib turadi. Baqtriya-Budda uslubidagi buyuk ijod namunasi

Ayritom shahridagi, eramizning II asriga oid budda majmui bezaklari

bo„lib unda turli etnik tipdagi obrazlar galereyasi berilganKushon san‟ati

Kushon imperiyasidan keyin ham ana shu zamonlar turli ellardagi,

jumladan, Markaziy Osiyo, Hindiston va Xitoylik san‟at ustalari va

ijodkorlarini ruhlantirib keldi. Kushon san‟ati an‟analari ifodasi

Hindistondagi Gupta davlatiga xos haykallar, Sug„ddagi bo„rtma tasvir va

bezaklar (Panjikent, Vuraxiva, Afrosiyob), SHarqiy Turkiston

topilmalarida bir-biridan farqlanadi.Kushonlar imperiyasi davrida (I-III

asrlar) Markaziy Osiyoda sug„orma dehqonchilik, hunarmandlik,

shaharsozlik, savdo-sotiq va iqtisodiy aloqalar ravnaq topdi. Bunga

Kushon-Baqtriya yozuvlari, brahma va kharoshhi hind alifbosidagi

yozuvlar, kushon tangalari guvohlik beradi. Buddizm dinning rasmiy

darajasi budda ibodatxonalarining o„sha zamon san‟ati bilan bezatilishida

namoyon bo„ladi. Termiz yaqinidagi Ayritomdan topilgan ibodatxona

tashqi devori peshtoqlariga sarg„ishroq toshlardan haykallar o„rnatilgan.

Bino ichida g„ishtdan ishlangan «Budda» haykalining qoldiqlari topilgan.

haykallarning ishlanish uslubi, kiyimi, musiqa asboblari Hindiston, O„rta

Osiyo, YUnoniston madaniyatlarining o„zaro ta‟sirida rivojlanganligidan

dalolat beradi. Buni Xorazm, Farg„ona, Sug„d, Parfiyadan topilgan turli xil

buyumlar, madaniy obidalar, topilmalar timsolida ham ko„rsatish mumkin.

Kushonlar davrida shaharlar qurilishi keng rivojlandi. SHaharlar qalin

devorlar bilan o„ralib, ichida ark va arkning atrofida har xil binolar qad

ko„targan Sopol idishlar nihoyatda nafis va jarangdorligi hamda xilma-

xilligi bilan ajralib turgan. Amaliy san‟at keng taraqqiy etgan. Zeb- ziynat

buyumlari mehnat va jang qurollari yasash, mato to„qish rivojlangan.

Umuman, Kushonlar davri madaniyati Markaziy Osiyoning eng cho„qqisi

hisoblanib, ma‟lum xudud va zamon bilan chegaralanmaydi. Bu madaniyat

Old Osiyo, Markaziy Osiyo, Antik va Hind madaniyatlari yutuqlarini

o„zida jamlab, qo„llab SHarq xalqlarining o„rta asrdagi madaniyati rivoji

uchun asos bo„ldi va jahon madaniyati tarixida o„chmas iz qoldirdi.

Mavzuni takrorlash bo‗yicha savollar

1. Markaziy Osiyo hududida qanday qadimgi xalqlar yashagan va davlatlar mavjud bo‗lgan.

2. Markaziy Osiyo madaniyatining tarixiy o‗ziga xosligi.

3. Markaziy Osiyo madaniyatining xarakterli belgilarini aytib bering.

4. Qadimgi Baqtriya, Xorazm, Sug‗d davlatlari madaniyatini tavsiflang.

5. Markaziy Osiyo madaniyati rivojida Zardushtiylik va «Avesto»ning roli va o‗rni.

6. Markaziy Osiyoda madaniyatlarning o‗zaro bir-biriga ta‘sir jarayonini izohlang.

7. O‗zbekiston hududida qadimgi davrga oid qanday noyob yodgorliklar topilgan.

8. Qadimgi davrda yozuv ilm va fanni rivojlanganligini ko‗rsatuvchi qanday ma‘lumotlar mavjud.

9. Buyuk ipak yo‗lini Markaziy Osiyo madaniyati rivojidagi roli.

10. Jahon madaniyati rivojlanishida Markaziy Osiyo madaniyatining roli.

5 Mavzu: Dunyoviy va diniy madaniyat

REJA:

1. SHarq va G„arb mamlakatlarining o„rta asrlar madaniyatida dinning ustivorligi.

2. SHarq va G„arb diniy madaniyatining o„ziga xos xususiyatlari.

3. Diniy madaniyatlardagi yutuqlar va ularning jahon madaniyatidagi o„rni.

Tayanch so‗z va iboralar

“Bayt ul-Hikmat” – “Donishmandlar uyi”. Bag„doddagi akademiya.

“Qubbatul islom” – Buxoro shahri. Islom dinining gumbazi. “Ma‟mun

akademiyasi” – Xorazmda tashkil etilgan akademiya. “Ilmi nujum”-

Astranomiya fani. Rasadxona – observatoriya. Osmon jismlarini

kuzatadigan ilmiy dargoh. “Qur‟oni Karim”- Islom dinining muqaddas

kitobi. Xattotlar - Kiob ko„chiruvchi xusnixat egalari.

Adabiyotlar

1. Akramov SH. va boshqalar. O‗zbekistonning madaniy obidalari. –Toshkent.: O‗zbekiston, 1993 y.

2. Madaniyat va ma‘naviyat muammolari.-Toshkent.: Meros, 1994 y.

3. Xayrullaev M. O‗zbekistonda ijtimoiy falsafiy fikrlar tarixidan.-Toshkent.: O‗zbekiston, 1995 y.

4. Mavrulov A. Madaniyat va tafakkur o‗zgarishlari. Toshkent.: 2004 y.

5. Abdullaev M. Madaniyatshunoslik asoslari. Toshkent.: ―Farg‗ona‖, 1998 y.

6. Axmedova E, Gubaydullin R.. Kulturalogiya. Mirovaya kultura. Tashkent.: -2001 g. Akademiya

xudojestv Uzbekistana.

7. Abdullaev M., Umarov E., Ochildiev A., Madaniyatshunoslik asoslari. -Toshkent.: Turon-iqbol,

2006 y.

8. Ochildiev A. Madaniyat falsafasi. -Toshkent.: Muxarrir, 2010y.

9. Bekmurodov M, YUsupova N. Madaniyat sotsiologiyasi. Toshkent.: YAngi asr avlodi. -2010 y.

SHarq va G‗arb mamlakatlarining o‗rta asrlar madaniyatida dinning ustivorligi.VI-XVI asrlar

davri tarix fanida o‗rta asrlar deylib, qadimgi va an‘anviy madaniyatlar o‗rtasidagi davrni bildiradi. Bu

davr madaniyatida mifologik tafakkur va an‘analarining kuchli ta‘siri hamda yangi davrning texnogen

madaniyatidagi aqliy-mantiqiy tafakkur, ilmning amaliy xususiyatlari seziladi. Arab halifaligi va

Evropa mamlakatlari o‗rta asrlar madaniyatidagi xususiyatining shakllanish qiyofasini islom va

xristianlik belgilashi bilan birga, ularning o‗zi ham mifologik tushunchalar asosida shakllanib,

an‘anaviy madaniyatning ko‗plab jihatlarini o‗zlashtirdi, o‗z navbatida o‗rta asrlar madaniyati negizi

keyingi davlar madaniyatining shakllanishi uchun yangi madaniyat kurtaklari va yangicha tafakkur

tarzi vujudga keldi. YAna shuni ham inkor qilmaslik kerakki, o‗rta asrlarda o‗zining tafakkur tarzi va

dunyoqarashi jihatidan o‗tmishda va keyingi davrlarda vujudga kelgan diniy madaniyatdan keskin farq

qiluvchi diniy madaniyat yaratildi. Diniy madaniyat ko‗p mazmunlidir, negaki uning asosida

turli xalqlarning madaniyat merosi mavjud: arab, turk, german, slavyan xalqlarining arxiak (ibtidoiy)

madaniyati; antik meros va qadimgi sharq sivilizatsiyasi meroslarini tanlash va ijodiy qayta ishlab

o‗zlashtirgan. Bundan tashqari G‗arb va SHarqning o‗rta asrlar madaniyati tarixning ming yillar

davomida doimo muloqot va akkulturatsiya jarayonini kechirdi, bunda salb yurishlari davri juda

shiddatli kechdi (XI-XIII asrlar). Diniy madaniyatning ko‗p qirraligi uning tarkibida ko‗plab

submadaniyatlarning mavjudligidir: xalqona (qishloq madaniyati), shahar, dunyoviy, monastir va

so‗fiylik madaniyatlari. SHuningdek, din o‗sha davrdagi madaniyat va musmadaniyatning barcha

sohalarini birlashtirib o‗z ichiga qamrab oldi O‗rta asrlar davrida yakka xudolikka asoslangan jahon

dinlari-xristianlik va islom Evropa, Osiyo va Afrikaning ko‗p joylarida ko‗plab kishilar uchun

dunyoqarashning ustivor shakli bo‗lib, inson va butun jamiyatning tafakkurini, butun turmush tarzini

belgiladi. Koinot va osmon jismlarini dastlabki va boshlang‗ich o‗rnini Xudo (Olloh) belgilab, dunyo

va insonni yaratuvchisi hamda barcha mavjudot xudoning (Olloh irodasining) ijodiy yaratuvchanlik

natijasidir. Insoniyat tarixi davrlarning izchanllik bilan takrorlanib turishi kabi namoyon bo‗ladi,

natijada davrlarning o‗rin almashishi navbatdagi payg‗ambarning kelishi bilan sodir bo‗ladi.

Payg‗ambar jamiyatda buzg‗unchilik va gunohlarni tuzatishda ―ilohiy aralashuvchi‖ ning timsoli

hisoblangan. Bu ―xudoning elchilari‖ bo‗lgan payg‗ambarlar tarixidir. Xristianlikka ko‗ra

―elchilarning‖ so‗ngisi ―xudoning o‗g‗li‖ Iisus Xristosning erga tushishi hisoblanib, uning chormix

qilinishi bilan Erda Xudoning hukmronligi boshlanadi. Islom dini bo‗yicha Iisus faqat

payg‗ambarlardan biri xalos, oxirgi payg‗ambar ―payg‗ambarlik tamg‗asi‖ bo‗lgan Muhammaddir.

Kishilarga payg‗ambarlar orqali oliy haqiqat ma‘lum qilingan. YA‘ni, yaxshilik va yomonlik,

nomukammal-takomilga muhtoj bo‗lgan erdagi ko‗rinadigan tabiiy mavjudlik, bunda, erdagi oliy

hilqat inson ruhi bo‗lib, u Xudo bilan birlashishga harakat qilishi lozim. Din-inson uchun namuna-

mo‗minlik, jafokashlik, ruhoniyat, gunohlarni yuvish ishtiyoqi, qutilishdir. Har kim, har doim nazorat

ostidaligiga, o‗zining Olamda zarradek ekanini his qilishi, bu ulkan Olamning o‗ziga xos markazida

sezilarli kuch harakatda bo‗lishi, idrok qilib xudoning (Ollohning) e‘tiborida ekanligiga iqror bo‗ladi

in har xil an‘analarga ega bo‗lgan turli xil xalqlarga arablar SHarqi va Evropada kuchli bir

sivilizatsiya yaratish uchun birlashtiruvchi ibtido bo‗ldi. Din madaniyatning siyosiy, ijtimoiy, ilmiy,

badiiy-barcha sohalariga o‗z ta‘sirini ko‗rsatdi. Xristiyanlik Rim imperiyasida Eramizni IV asrlarida

G‗arbiy qismi gullagan paytga kelib to‗la shakllangan cherkov tizimi va qattiq instizomga asoslangan

davlat dini tarzda qaror topdi. CHerkovning tayanchi bu paytda butun Evropada keng tarqalgan va

xristiyanlikni o‗z dini sifatida qabullagan ―yovvoyi‖ xalqlar (jumladan: gotlar, gallar, irlandlar va b.)

tashkil etdi. Evropa bo‗ylab tarqalgan german, slavyan,turk qabilalari antik sivilizatsiyasini harob

etib yangi hayot tarzini qabul qildilar. O‗rta asr Evropasi- bu agrar sivilizatsiya gullab yashnagan,

natural xo‗jalik hukmronlik qilayotgan tarixiy davr. Dehqonlar uncha katta bo‗lmagan, bir-biridan

ajralgan jamoalar shaklida yashash ularni istak va manfaatlarini yildan-yilga takrorlanadigan qishloq

xo‗jaligi bilan bog‗liq tarzi belgilardi. Bunday hayot tarzida odamning tafakkur doirasidan tashqari

har qanday muloqotga ehtiyoj yo‗q hisob bo‗ladi. Bunda Evropa tarkib topgan davlatchilikka ham

hech qanday zamin yo‗q edi. So‗ngroq x ristiyan cherkovi jamiyatni barcha tomonlarini siyosiy

tashkilot shakliga keltirishning namuna asosini tashkil etdi. To‘belik munosabatlariga qurilgan feodal

tabaqachilik asosida CHerkov ierarxiyasi yotadi.(ruhoniylar-episkoplar-kardinallar- rim papasi), Qirol

xudoning vassali, saroy ayonlari-Qirolning vassali, dehqon- saroy ayonining, ayol erkakning, uy

hayvoni ayolning tosh va o‗simliklar uy hayvrninig vassali va bosh. ―Toshdan Xudogacha‖ keng

tarqalgan umumiy vassallik haqidagi g‗oya ham CHerkovni qullab quvvatlagan. Musulmon

SHarqida islom ta‘limoti paydo bo‗lishi bilan barobar teokratik boshqaruv shakli qaror topadi,

bunda diniy va dunyoviy hokimiyat payg‗ambar, keyin uning ―o‗rinbosarlaridan xalifalar‖ qo‗lida

birlashgan. V-VI asrlarda Arabistonda yangi dunyo qaror topaboshladi. Etnik va ma daniy

uyushish, integratsiya jarayoni kechib, yagona din, umumy ong elementlari tarqala boshladi. Bu

avvalgi xudolaridan xafsali pir bo‗lgan arablarning ma‘naviy-ruhiy izlanishiga turtki bo‗ldi.

Muhammadning rayg‗ambarlik faoliyati yagona ma‘naviy- mafkuraviy va sotsiyaal birlikda intilish

yo‗lida qonuniy jarayon bo‗ldi. Islomiy e‘tiqod 5 asosiy talabga tayanadi. YAgona Olloxni tan olish

va Muhammadni uning payg‗ambari deb bilish, namoz o‗qish, ro‗za tutish, beva-bechoralar yo‗lida

zakot berish, xaj ziyorati. Islomning ushbu 5 axkomidan 4 tasi axloqiy - udum tabiatiga ega. Xususan

payg‗ambar shaxsi u haqidagi ma‘lumotlar nufuzi islom diniga betakror o‗ziga xoslik, ma‘naviy-ruhiy

qudrat bahshida etdi va uni jahon tarixidagi muhim voqea, o‗zida ilohiy va dunyoviy hokimiyatni

mujassamlashtirgan muulmon davlatchiligining qaror topish tomirini belgiladi. 3. Diniy

madaniyatlardagi yutuqlar va ularning jahon madaniyatidagi o‗rni. Din hayoti muqaddas shaklda

tasvirlovchi g‗oyalarni yaratdi: Flsafada-teologiya, adabiyotda-ilohiy, didaktik janrlar, evropa

musiqasida cherkov gimnlari -liturgiya va messa, tasviriy san‘atda xristiyanlik syujetlari asosiy o‗rin

tutdi. Asosiy fanlar ilohiyot va sxolastika (o‗rta asr falsafasida yunoncha shunday atalgan va atama

fikr so‗qish, dogmatizm, mazmunsiz, formal bilimni anglatadi). Ilohiyot olam va inson haqidagi o‗z

―ilmiy‖ manzarasini yaratdi. Koinot xususidagi ilmda Er Olamning, Ierusalim dunyoning markazi

degan qarash hukmronlik qildi. Inson majoziy tarzda mikrokosmos -tana-er,qon-suv, nafas-havo,

harorat -olov, ya‘ni u boshlang‗ich ibtidodan iborat deb qaraldi.

Asosiy mavzu-xudoni kuylash, Injil asotirlari, avliyolar xayoti, ruhiy axloqiy poklanish, gunoxdan

mag‗firat bo‗lish aqidalari edi. Musiqaviy madaniyat negizini cherkov qo‗shiq-kuyi, musiqa,

she‘riyat, va dramaturgiyani o‗zida uyg‗unlashtirgan cherkov tantanalari tashkil etdi. Me‘morchilik

va tasviriy san‘at ilohiyatni unsiz targ‗ib shakli tarzida namoyon bo‗ldi. Xristiyanlik ehromlarini

(Sobor) ―savodsizlar Injili‖ deb bejiz aytmaganlar. Uning butun ifoda shakli-bino ichining xoch

shaklidaligi, atrofning bezak-hashami, oddiy bandalariga munosib ko‗rilmagan mehrob qismi, turli

haykalchalar, mo‗l bo‗yoqli tasvirlarda aslida xristiyan ramzlari va xristiyanlik aqidalari

ifodalangan. Bosh janr ikona bo‗lib, u savodsiz omma uchun xudo bilan ruhiy-hissiy bog‗lanish

aloqa shakli sanalgan. Tasvirda xudoni bandalarining gunoh kechmishlari, ularni mag‗firat etishga

qaratilagan motamsaro ko‗rinishi ifodalangan.Islomda san‘atga nisbatan qat‘iy biryoqlama, diniy

aqidalar timsoli ifodasini ko‗ramiz. Bunga cherkosv tizimini yo‗qligi, har bir odamni Ollox-bilan

tanho muloqotining mumkinligi aholi manzillari, mahallalarda qurilishning ommaviy shakli-

masjidlarni bino etilishi bo‗lib, uning dastlabki na‘munasi Muhammad payg‗ambar tomonidan

Madina shahrida solingan masjiddir. YUqori ma‘lumotli musulmonlar orasida Evropa

mamlaktlaridagi universitetlardan ilgariroq oliy ta‘lim maktab-madrasalari keng tarqalishini

belgiladi. Musulmon adabiyotida ustivorlik qilgan she‘riyatni rivojlanishida so‗fiylik katta rol

o‗ynaydi. So‗fiylar o‗zlarining chuqur hissiy-ruhiy holatlari, yaratuvchiga bo‗lgan e‘tiqodini

tinglovchilariga etkazish, individual ta‘sir etish mahoratini namoyish etar edilar.SHarqning barcha

yirik Sanoiy, Jomiy, Rumiy, Sa‘diy, Hofiz, Nizomiy, Navoiy singari ijodkorlari sufiylikka u yoki bu

tarzda aloqador bo‗lganlar Ilohiy haqiqat Olamning aldamchi ko‗rinishi tarzda tahayyul etilganligi

tufayli ham islom san‘atda asl tasvir - ifodani inkor etgan(Kitobiy miniatyura bundan mustasno).

Ayni paytda Islomda olamning mohiyati, asl hayot haqiqatni naqshlar da muhrlangan belgilarida

ifodalashga e‘tibor qaratilgan. Mahobatli me‘morchilik yodgorliklarini betakror go‗zallik

timsollariga aylantirgan, ixlosmandlarni nafaqat ko‗zini, qalbini ham quvontiradigan murakkab

geometrik shakllar, o‗simliklar shakli ifodasi (islimiy), qo‗lyozma, amaliy, bezak, san‘ati naqshlari

asosida islomiy ramz tasvirlari yotadi. Jumladan, uchburchak-Ollohning nazari, to‗rtburchak-

musulmonlarni Muqaddas manzilgohi-Ka‘ba, beshburchak-dinning 5 asosiy arkoni, jimjimador

o‗simliksimon shakl, va gullar-jannat bog‗i-Bo‗ston timsollaridir. Musulmon SHarqida san‘atda diniy

aqidalar o‗ta izchilik bilan qo‗llangan. San‘atda kallig‗rafik miniatyurani istisno qilgan holda deyarli

voqelikni tasvirlash ta‘qiqlangan, tasvir ramziy shakllarda, naqsh sifatida ifodalangan.

Musulmon SHarqida ham islom e‘tiqodidagilar va so‗fizm vakillari o‗rtasida murosasiz to‗qnashuvlar

sodir bo‗ldi. Haqiqatni bilishni inkor qiluvchilar va haqiqatga muroqaba yo‗li bilan yaqinlashish

mumkitn deyuvchilar (Al-Ashariy, G‗azzoliy, Junaydiy, Bistomiy) hamda qliy bilishni ustun

qo‗yuvchi mashhur fay lasuflar Farobiy, Ibn Sino, Beruniy) ta‘limoti vujudga keldi. Evropa

madaniyatida bu munozalar natijasida idrok va e‘tiqodning ajralishi sodir bo‗ldi.

Musulmon madaniyatining o‗ziga xos xususiyatlaridan biri ilm va kitobga muhabbatdir. YAngi

arabiy janr-adabning shakllanishi bilan ilmga bo‗lgan ishtiyoqni qondirib, turli fanlarning mazmunini

ommabop shaklda ifodalash imkoni yaratildi. Ta‘lim olish xuddi qadimgi Xitoydagi kabi nufuzga ega

bo‗ldi Musulmon sharqida ma‘lumotli kishi hikimiyatning eng yuqori pog‗onasiga chiqishida

oqsuyak lar bilan teng turgan Ko‗pincha SHarq xukmdorlari saroyida shoirlar, faylasuflar,

ilohiyotchilar, tarixchilar, qonunshunoslar, tabiblar, mirzolar, munajjimlar saroy xizmatchisi sifatida

ma‘lumotli kishilarga katta extiyoj bo‗lgan. Ma‘lumotli kishi grammatikani, ritorikani, geografiyani,

tarixni yaxshi bilishi, kiyinishni farqlashi, she‘r yozish qobiliyatiga ega bo‗lishi, o‗z joyida askiya,

zikoya ayta bilishi zurur bulgan. Turli xil ta‘lim tizimi: diniy ta‘lim beruvchi maktab va madrasalar,

shuningdek, dunyoviy ta‘lim-xususiy maktablar rivojlanadi. Diniy madaniyat umuminsoniy

madaniyat taraqqiyotining eng muhim davri hisoblanadi. O‗rta asrlar davrida davlatchilik,

millatlarning yangi shakllari vujudga kelishi yuz beradi, hozirgi muomalada bo‗lgan tillar shakllanib,

ta‘lim va fan tizimi yanada tarqqiy etadi. VI-XVI asrlarda badiiy qadriyati yuksak yodgorliklar

yaratildi: Al-hamrodagi saroy, Qurdoba, Jazoir, Sammadra, Dehlidagi masjidlar, Reyms, Parijdagi

gotika uslubidagi soborlar, Istambuldagi Avliyo Sofiya ibodatxonasi;ajoyib ikona va haykaltaroshlik

asarlari, kalligrafiya va kitob miniatyurasi, ayniqsa SHarqda she‘riyat yuksak darajada taraqqiy etadi.

Bu sahalarda asosiy g‗oya yaratuvchilik, hayotbaxshlik bo‗lib, Muhabbat va Idrok ijtimoiy

tarqqiyotning bosh xarakatlantiruvchi kuchi sifatida e‘tirof qilinadi. Ilohiy ishq va payg‗ambar

she‘riy san‘at va shoirlarning asosiy mavzui bo‗lib qoladi. Bu janrlar aniq badiiy shakl kasb etib,

keyingi asrlar badiiy madaniyatining mazmunini boyitdi.

6-MAVZU. TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRI MADANIYATI (XIV

ASRNING IKKINCHI YARMI – XV ASR )

REJA:

1. Temur va temuriylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-maishiy

taraqqiyoti.

2. Me‟morchilik va tasviriy san‟at.

3. Ilm-fan va adabiyot.


Amir Temur, saltanat, Bog„dod, Sultoniya, Bibixonim, Karvonyo„li,

masjid, maqbara, Movarounnahr, Registon, nasta‟liq, tasavvuf,

Naqshbandiya, tuzuklar.

Asosiy adabiyotlar:

1. I.A.Karimov Amir Temur haqida so„z. T., 1996 y.

1. Temur va Ulug„bek davri tarixi. T., 1996 y.

2. Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san‟at. T., 1996 y.

3. I.Mo„minov. Amir Temurning O„rta Osiyo tarixida tutgan o„rni.

4. Temurning ma‟muriy merosi. T. 1996 y.

5. Arapov A. «Amir Temur davrida me‟morchilik». Jurnal «Moziydan

sado». 2003. №2. 30-38 betlar.

6. Amir Temur a mirovoy istorii. –T.: 2001. YUNESKO. 8-40 betlar.

7. «Amir Temur saboqlari». –T.: SHarq. 2001. 4-54 betlar.

8. To„xtiev I. «Amir Temurning pul moliya tizimi». Jurnal «Moziydan

sado». №1-2. 1999. 58-63 betlar.

Internet saytlar

1. www.bilim.uz.

4. www.philosophy.nsc.ru.

5. www.history.ru.


1. Aqliy hujum.

3. Darsni aniq yo‗naltirigan savollar asosida olib borish.

Dars jarayonida qo„llaniladigan yangi axborot texnologiyalari




Ma‟ruzaning maqsadi:

Amir Temur barpo etgan markazlashgan davlatda madaniy-maishiy hayotni rivojlantirish

shart-sharoitlarini ochib berish.

http://www.bilim.uz/

http://www.philosophy.nsc.ru/

1. Temur va temuriylar davri O„rta Osiyo madaniyatida alohida

davrni tashkil qiladi. Madaniyat tarixida klassik davr hisoblangan bu davr

xususan, o„zbek madaniyatining bugungi huquqiy joylashuvida asos bo„lib

xizmat qiladi. Avvalo, bu davr madaniyati Temur asos solgan kuchli

davlatchilik tamoyillari asosida shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot

bilan bog„liqdir. Amir Temur davrida O„rta Osiyoning mustaqil bir davlat

qilib birlashtirilishi mamlakatning iqtisodiy-madaniy taraqqiyotiga ijobiy

ta‟sir ko„rsatadi. Ilm-fan, adabiyot va san‟at, hunarmandchilik va

me‟morchilik ravnaq topdi. Mamlakat va poytaxt Samarqandning

obodonchiligi yo„lida mahalliy va chet mamlakatlardan ko„plab fan va

san‟at ahllarini, hunarmand me‟morlarni va musavvirlarni to„pladi.Temur

markazlashgan davlat tuzish jarayonida ishlab chiqarishga, xususan

qishloq xo„jaligiga alohida e‟tibor berdi. O„rta Osiyoda qishloq xo„jaligi

sun‟iy sug„orishga bog„liqligini yaxshi tushungan Temur Angor kanalini

qazdirdi va Murg„ob vodiysida sug„orish ishlarini yo„lga qo„ydi.

Samarqand va SHahrisabz shaharlari oqar suv bilan ta‟minlandi. Lalmikor

erlarda ariklar qazildi. Dehqonchilikda donli ekinlar, paxta, zig„ir ekilgan.

Bo„yoq uchun ro„yan o„simligi, shuningdek pillachilikda tutlar ko„p

ekilgan. Uzum, limon etishtirilgan.Ulug„bek davrida Bog„i maydonda turli

o„simliklar ekilib, Bog„cha nomli bog„ barpo etilgan. Temur Samarqand

atrofida Bag„dod, Sultoniya va SHeroz nomli qishloqlar qurdiradi. Temur

va Ulug„bek davrida qo„ychilik va yilqichilikka alohida e‟tibor

berilgan.Tog„-kon ishlari yo„lga qo„yilib, turli ma‟danlar qazib olinishi

tufayli hunarmandchilik rivojlangan.

Obodonchilik, sug„orma dehqonchilikning rivojlanishi iqtisodiy

hayotda muhim soha-hunarmandchilik, savdo va tovar-pul munosabat-

larining taraqqiyotiga ijobiy ta‟sir ko„rsatdi. Hunarmandchilik

tarmoqlarining ko„payishi tufayli shaharlarda hunarmandchilik

mahallalarining soni ortib, yangi bozor rastalari, tim va toqlar qurildi.

To„qimachilik, kulolchilik, chilangarlik, temirchilik va binokorlik sohalari

asosiy o„rin tutgan. Samarqand, Buxoro, Toshkent, SHohruhiya, Termiz,

SHahrisabz, Qarshi shaharlarida yangi hunarmandchilik mahallalari

qurilib, savdo markaziga aylandi. Ip, jun, kanop tolasidan gazmollar

to„qilgan. Ipakdan shoyi gazlamalar atlas, kimxob, banoras, duhoba, horo,

debo kabi gazmollar to„qilgan.XV-asrda metall buyumlar- uy-ro„zg„or

buyumlari, asbob-uskunalar, qurol-yarog„lar ko„plab ishlab chiqarilgan.

Samarqand qurolsozlik markaziga aylanib, sovutsozlar mahallasi qurilgan.

SHaharlarda mis va jezdan buyumlar va mis chaqalar zarb qilingan. Temur

farmoni bilan Usta Izzoddin Isfahoniy yasagan jez qozon va shamdon

hozirgacha saqlanib qolgan. Misgar va chilangarlar metallni toblash, quyish,

sirtiga naqsh solish, oltin va kumush suvi yuritish kabi murakkab ishlarni

bajarganlar.Masalan, Bibixonim masjidi eshiklari etti xil ma‟dan

qotishmadan tayyorlangan. Zargarlar oltin, kumush va jez

qotishmalaridan nafis zeb-ziynat buyumlari yasaganlar. Oltin va kumush

gardishli, qimmatbaho toshlar qadalgan idishlar sirtiga naqsh va yozuvlar

ishlangan.Kulolchilik eng sertarmoq soha bo„lgan. XIV-XV asrlarda sirli

sopol badiiy rang-baranglikda turli sohalarda ishlatilgan va turli buyumlar

yasalgan. Toshtaroshlikda naqsh, xattotlik keng qo„llanila boshlangan.

Binokorlikda g„isht teruvchilar «Banno», peshtoq, ravoq hamda toqlarga

parchin va chiroq qoplovchi pardozchilar «Ustoz» deyilgan.Samarqandda

shishasozlik rivojlanib turli idish va buyumlar yasalgan. Qurilishda rangli

oynalardan foydalanilgan. YOg„och o„ymakorligida naqshin binolar

qurilgan va buyum jihozlar yasalgan. Samarqand qog„ozi hatto chet

o„lkalarda mashhur bo„lgan.Bu davrda hunarmandchilik mollari ishlab

chiqaradigan korxona boshlig„i «Usta» shogirdlar «Xalfa»lar bo„lgan.

hunarmandlar shaharning madaniyatli tabaqasiga mansub

bo„lgan.Temuriylar davlati Xitoy, Hindiston, Eron, Rusiya, Volga bo„yi,

Sibir bilan muntazam savdo-sotiq aloqalari olib borgan. CHet davlatlar

bilan savdo aloqalarini kengaytirishda temuriylarning elchilik aloqalari

muhim ahamiyat kasb etgan. Temur savdo rastalari, bozorlar va yo„llar

qurdiradi, karvon yo„llarida karvonsaroylarni ko„paytiradi. Ayniqsa,

Samarqand va Buxoroda bozor, chorsu, tim, toq, kappon kabi savdo

hunarmandchilik inshootlari qad rostladi. SHahar bo„ylab o„tgan keng

ko„chaning ikki tomoniga do„konlar joylashtirilgan. Samarqand va Buxoro

savdo maydonlarining kengligi va ihtisoslashtirilgan bozorlarga egaligi

bilan ajralib turgan. Bozor savdo markazi va hunarmandchilik ishlab

chiqarish joyi edi. SHuningdek, bozorlarda qo„lyozma kitoblar, yozuv

qog„ozi sotilgan, ariza yoki maktub yozuvchi mirzalar ham o„tirgan. Savdo

rastasi unda sotiluvchi tovar nomi bilan atalgan. Bozorlarda adabiyot,

she‟riyat, ilm-fan haqida suhbatlar bo„lgan, farmonlar e‟lon qilingan va

aybdorlar jazolangan. Turli tomoshalar shu joyda ko„rsatilgan, masjid,

madrasa, hammom bozorga yaqin joyga qurilgan.Temuriylar davrida

karvon yo„llarida elchilar, choparlar va savdo karvonlari uchun dam olish,

otlar almashtirish joylari qurilgan.XIV-XV asr ohirlarida Movarounnahrni

ko„p mamlakatlar bilan ijtimoiy-iqtisodiy ba‟zan siyosiy va harbiy

ahamiyatga ega bo„lgan karvon yo„llari bog„lagan edi. Bu yo„llar bir-

biridan iqtisodi, xalq tumush tarzi, dini, ma‟naviy va moddiy madaniyati

jihatdan farqlanuvchi mamlakatlarning o„zaro aloqasini rivojlantirishga

imkon yaratdi. Karvon yo„llari savdo, diplomatik aloqalarning amaliy

vazifasini, ayni vaqtda mamlakat va xalqlarning o„zaro iqtisodiy va

madaniy ta‟sirini mustahkamlashga xizmat qildi.2. O„rta Osiyo zaminida

temuriylar davri ilm-fan, adabiyot, san‟at sohalarida kamolot bosqichiga

ko„tarildi. Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me‟morchilikda

namoyon bo„ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan «Qudratimizni ko„rmoq

istasang- binolarimizga boq!» degan yozuv Temur davlatining siyosiy

vazifasini ham anglatar edi. Temur davrida Movarounnahr shaharlari

qurilishida istehkomlar, shoh ko„chalar, me‟moriy majmualar keng ko„lam

kasb etadi. Ilk o„rta asrlardagi shaharning asosiy qismi bo„lgan

«SHahriston»dan ko„lam va mazmuni bilan farq qiluvchi «hisor»

qurilishini Samarqand va SHahrisabzda kuzatish mumkin. Temur davrida

Kesh shahar qurilishi yakunlandi. «Hisor»ning janubi-g„arbida hukumat

saroyi Oqsaroy va atrofida rabotlar, bog„-rog„lar qurildi.Temur saltanat

poytaxti Samarqandni bezatishga alohida e‟tibor berdi. SHaharda

«Hisori», qal‟a, ulug„vor inshootlar va tillakor saroylar bunyod ettirdi.

Samarqandga kiraverishdagi Ko„hak tepaligida CHo„pon ota maqbarasi

Ulug„bek davrida qurilgan bo„lib, bu inshootda mutanosiblik, umumiy

shaklning nafisligi, bezaklarda ulug„vorlik uyg„unlashib ketgan. Temur

davrda Samarqand Afrosiyobdan janubda mo„g„ullar davridagi ichki va

tashqi shahar o„rnida qurila boshladi hamda bu maydon qal‟a devori va

xandak bilan o„ralib (1371 y) Hisor deb ataldi. Hisor 500 gektar bo„lib

devor bilan o„ralgan. SHaharga oltita darvozadan kirilgan.

SHahar mahalalardan iborat bo„lib, guzarlarga birlashgan.

SHaharda me‟moriy majmualar shakllanishi Temur va temuriylar

davrining eng katta yutug„i bo„ldi. Me‟morchilik taraqqiyotning yangi

bosqichiga ko„tarildi, inshootlar ko„lami bilan birga uning shakli ham

ulkanlashdi. Bu jarayon muhandislar, me‟morlar va naqqoshlar zimmasiga

yangi vazifalarni qo„ydi. Temur davrida gumbazlar tuzilishida qirralar

oralig„i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda ichkaridan yoysimon

qovurg„alarga tayangan tashqi gumbazni ko„tarib turuvchi poy

gumbazning balandligi oshdi. Ulug„bek davrida gumbaz osti tuzilmalarning

yangi xillari ishlab chiqildi. Aniq fanlardagi yutuqlar me‟morchilik

yodgorliklarida aniq ko„rinadi (SHohizinda, Ahmad YAssaviy, Go„ri Amir

maqbaralari, Bibixonim masjidi, Ulug„bek madrasasi). Ularning old tomoni

va ichki qiyofasi rejalarini tuzishda me‟moriy shakllarning umumiy

uyg„unligini belgilovchi geometrik tuzilmalarning aniq o„zaro nisbati bor.

Bezak va sayqal ishlari ham bino qurilishi jarayonida baravar amalga

oshirilgan.Temuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr va

Xuroson me‟morchiligida bezak va naqsh bu qadar yuksalmagan. Temur

va Ulug„bek davri me‟morchiligida bezakda ko„p ranglilik va naqshlar

xilma-xilligi kuzatiladi. Epigrafik bitiklarni binoning maxsus joylariga,

xattotlik san‟atini mukammal egallagan ustalar olti xil yozuvda

ishlagan.Koshin qatlamlarida tasvir mavzui kam uchraydi. Oqsaroy

peshtoqlarida SHer bilan Quyoshning juft tasviri uchraydiki, bu ramziy

ma‟noga ega. Temur va Ulug„bek davrida bino ichining bezagi ham xilma-

xil bo„lgan. Devor va shift, hatto gumbaz ham naqsh bilan ziynatilgan.

Temur davrida qurilgan binolarda ko„k va zarhal ranglar ustun bo„lib,

dabdabali naqshlar ishlangan, Ulug„bek davrida Xitoy chinnisiga o„xshash

oq fondagi ko„k naqshlar ko„p uchraydi.Bu davrda diniy inshootlar,

hukmdor saroylari, aslzodalarning qarorgohlari ko„plab qurildi. Temur

Hindiston yurishidan so„ng (1399 y). Samarqandda jome masjidi qurdiradi.

Uning ro„parasida Bibixonim madrasasi va maqbara bunyod ettirdi.

Ulug„bek Buxoro Jome masjidini kengaytirib, qayta qurish ishlarini

boshlagan, biroq u XVI asrda qurib bitkazildi.Temur davrida Saroy Mulk

xonim Go„ri Amir majmuasida madrasalar qurilgan. Ulug„bek Samarqand,

Buxoro va Fijduvonda madrasalar bunyod etirdi. XV asrda madrasa

me‟morchiligi o„zining uzil-kesil qiyofasiga ega bo„ldi. Madrasa qurilishi

yagona tizim bo„yicha rejalashtirilsa ham, asosiy shakllari, ularning o„zaro

nisbatlari va bezaklariga ko„ra har biri o„z qiyofasiga ega edi.

Temuriylarning ikki san‟at durdonasi-Samarqanddagi Ulug„bek va

Hirotdagi Gavharshodbegim madrasalari yagona tizim rejasi bo„yicha

qurilganiga qaramay, bir-biridan farq qiladi.Temuriylar davridan qolgan

maqbara, din arboblari va ruhoniylar qabrini o„z ichiga oluvchi to„siq-

xazira, avliyolar qadamjolari, dahma alohida guruhni tashkil qiladi.

Samarqandda Temur davrida shayx Burxoniddin Sag„orjiy xilxonasi –

Ruhobod maqbarasi va Temuriylar xilxonasi -Go„ri Amir. SHuningdek,

SHohizinda majmuasida peshtoqli maqbaralar guruhi quriladi. Ulug„bek

davrida ijodiy izlanishlar samarasi dahmalarning me‟moriy ko„rinishiga

ham ta‟sir o„tkazadi. SHohizinda majmuasida sakkiz qirrali maqbara va

hozirgacha Qozizoda Rumiy maqbarasi deb kelinayotgan («Sultonning

onasi» uchun qurilgan, asli noma‟lum) maqbara quriladi. Ulug„bek Buxoro,

Fijduvon, SHahrisabz, Termiz, Toshkentda ham noyob obidalar qurdirgan.

Ammo qurilish miqyosi va bezaklar bo„yicha Samarqanddagi obidalar

ustunlik qiladi. Toshkentda Zangi ota maqbarasi va SHayxontohur

majmuasi, bo„lib, Qaldirg„ochbiy maqbarasi XV asrning birinchi yarmiga

mansub.Temur davrida ulkan inshoot-Turkiston shahrida Ahmad YAssaviy

maqbarasi barpo qilindi. Bu maqbara musulmon SHarqining me‟moriy

yodgorliklari orasida eng noyobidir.Qadamjolar me‟morchiligi ham o„ziga

xos tuzilishga ega. Temur Buxoroda CHashmai Ayub (1380y.) yodgorligini

qurdiradi. SHunigdek, Temur SHahrisabzda ziyorat va dafn marosimlari

uchun «hazira - Dor us-Siyozat» (1389-1400) xilxonasini qurdirgan. O„g„li

Jahongir vafot etgach SHahrisabzda maqbara (hazrati Imom) qurdirgan.

Unda Xorazm me‟morchiligi an‟analarini ko„rish mumkin.Samarqanddagi

Ulug„bek rasadxonasi me‟moriy san‟atning noyob yodgorligidir.

Rasadxona diametri 48 metrli aylana shaklda bo„lib, uch

qavatlidir.Temuriylar davrida qurilgan saroylar ikki xil bo„lgan. Birinchisi-

ma‟muriy-siyosiy maqsadda bo„lib, qal‟a yoki shahar ichida qurilgan.

Ikkinchisi-shahar tashqarisidagi bog„larda qurilgan qarorgohlarda qabul

marosimlari, majlislar o„tkazilgan va xordiq chiqarilgan. SHahrisabzdagi

Oqsaroy gumbazining diametri 22 metr bo„lib, toq va ravoqlari beqiyos

bo„lgan. Temur va Ulug„bekning asosiy qarorgohi Samarqanddagi

Ko„ksaroy va Bo„stonsaroy deyiladi. SHuningdek, shahar tashqarisida

Temur o„n ikkita bog„ va saroylar bunyod ettirgan.Ulug„bek davrida

Samarqandning Registon maydoni shakllandi, «Masjidi Muqatta‟»,

210 gumbazli Ko„kaldosh jom‟e masjidi qad ko„tardi. SHohizindada ayrim

maqbaralar, SHahrisabzda Ko„kgumbaz masjidi, «CHilustun» va

«CHinnixona» saroylari uning davrida qurildi.XV asrning ikkinchi

yarmida Samarqandda Xo„ja Ahror madrasasi, Ishratxona, Oqsaroy

maqbaralari bunyod qilindi.Amir Temur va Ulug„bek davrida tasviriy

san‟at turli yo„nalish bo„yicha yuksaldi. Islomda jonli narsalar tasviriga

sig„inmaslik tasviriy san‟atda naqshning ravnaqiga sabab bo„ldi. O„rta

Osiyoda arablar bosqini tufayli to„xtab qolgan devoriy suratlar va umuman

tasviriy san‟at Temur davrida yangi shakl va mazmunda tiklandi.

Xattotlik- qo„lyozma adabiyotning ajralmas bir qismi hisoblangan.

Miniatyura- tasviriy san‟atga ham avvalo naqsh sifatida qaralgan.

Temuriylar davrida tiklangan devoriy suratlar esa XVI asrda yana to„xtab

qoldi. Samarqanddagi Temuriylarning saroy-qarorgohlarida qabul

marosim-lari, jang voqealari, ov manzaralari, xalq bayramlari tasviri

tushirilgan devoriy suratlar bo„lgan. Temur, o„g„illari, nabiralari, ayollari

va kanizaklari tasviri bu devoriy suratlarda aks ettirilgan Ulug„bek

devorida ham devoriy suratlar mavzu jihatdan rang-barang bo„lib, uslubiy

jihatdan miniatyura janriga yaqin bo„lgan. Bu davrda qayta ko„chirilgan

Abdurahmon as-So„fiyning (X asr) falaqiyotga oid asariga ishlangan bir

suratda Andromeda yulduzlar turkumi CHochlik ayol qiyofasida

tasvirlanadi. Samarqand rasadxonasida esa to„qqiz falak ko„rinishi, etti

gardish, etti yulduz-yoritqich daraja, vaqt bo„limlari, Er yuzining etti iqlimi

tasvirlangan.Temur davrida qurilgan SHirinbeka opa, Bibixonim, Tuman

opa obidalarida naqqoshlik va xattotlik bilan birga tasviriy lavhalar ham

mavjuddir. SHirinbeka opa maqbarasida tasvir ko„p ranglarda, qolgan

ichki bino devorlarida oq va moviy rangdagi tabiat manzaralari

tasvirlanadi.Xattotlik san‟ati taraqqiyotiga XV asrda an‟anaviy nasxi,

kufiy, devoriy xatlari bilan birga peshtoqlarni bezovchi suls va tezkor-

nasta‟liq noyob qo„lyozma asarlar ko„chiriladigan maxsus ustaxonalar

kitobotchilikning ravnaqiga ijobiy ta‟sir ko„rsatdi.Amir Temur davrida

Samarqandda miniatyura rassomchilik maktabi tashkil topdi. hozir

Turkiya va Berlin kutubxonalarida saqlanayotgan ko„chirma- homaki

miniatyura nusxalari XIV-XV asrlarga oid bo„lib, ularda alohida shaxslar,

daraxtlar, gullar, kichik kompozitsiyalar, naqshlarda chiziqlar uyg„unligi,

harakatlar aniqligi, qiyofalarning o„z o„rnida joylashtirilishi bilan ajralib

turadi.Tarixiy shaxslarning qiyofalari ham miniatyuralarda aks etgan.

Amir Temur qiyofasi tiriklik vaqtida aks etgan miniatyuralar hali

topilmagan. Asl holatiga yaqin suratlar «Zafarnoma»ning dastlabki

ko„chirilgan nusxalarida uchraydi. Uning bir muncha yorqinroq qiyofasi

Hirotda (1467 y.) ko„chirilgan «Zafarnoma»da keltiriladi. Dastlab Mirak

Naqqosh boshlagan va Behzod yakunlagan ushbu miniatyurada boy

kompozitsiya va serjilo bo„yoqlarning uyg„unligi ajralib turadi.Miniatyura

rassomchiligining taraqqiyoti adabiyotning rivoji bilan bog„liq bo„lgan.

Musavvirlar Firdavsiy, Nizomiy, Dehlaviy, so„ngra Jomiy va Navoiy

asarlariga rasmlar ishlagan. XIV asrda «Jome‟ ut-tavorix», «Tarixi

Rashidiy» kabi tarixiy asarlarga ham miniatyuralar ishlagan. Bu an‟ana

Temuriylar davrida ham davom ettirilib, «Zafarnoma» va «Temurnoma»

asarlarida jang lavhalari tasvirlanadi. Ayrim hollarda diniy asarlarga ham

Makka va Madina tasviri tushirilgan. Badiiy asarlarning ba‟zilarida

Muhammad payg„ambarning (yuzi niqobda) odamlar orasida turgan holati

va me‟rojga chiqishlariga oid lavhalar uchraydi.XV asr miniatyuralarining

aksariyatida sharq she‟riyatining qahramonlari-Layli va Majnun, Xusrav

va SHirin, Rustam, jang lavhalari tasvirlanadi. Umuman miniatyura

san‟ati Iroq, Eron, Xuroson, Movarounnahr va Hindistongacha hududda

bir davrga xos badiiy- estetik hodisa edi. Bu hodisa Temuriylar bilan

bog„liq bo„lib, temuriylarning Bag„dod, SHeroz, Tabriz, Hirot, Samarqand,

Dehli kabi markazlarida bir necha miniatyura maktablari vujudga keldi.

Samarqand miniatyura maktabi XIV-XV asrning birinchi yarmida qaror

topgan bo„lib, turli turkumda yaratilgan bu miniatyuralarda SHarqiy

Turkiston san‟atiga xos bo„lgan Turkiy obrazlarda Xitoy rassomchiligi ta‟siri

sezilib turadi.Samaqanddagi saroy musavvirlari Abul Xayya va uning

shogirdlari SHayx Mahmud Taliliy, Pir Ahmad Bog„i SHamoliy,

Muhammad bin Mahmudshoh, Darvesh Mansurlar ishlagan rasmlar nozik,

bo„yoqlar ustalik bilan qo„llangan. Ularning miniatyuralari temuriylar

davriga xos ov-shikor mavzuida yaratilgan. 1420 yildan keyin Boysunqur

Mirzo Hirotda xattotlik va naqqoshlik ustaxonasi tashkil qilgach bu

rassomlarning ayrimlari Xirotga ko„chib o„tadi. Abul Hayya tarixiy

asarlariga ishlagan miniatyuralarda Amir Temur va temuriylarning

qiyofalari aks etsa, badiiy asarlarga ishlagan rasmlarida ham ular turli

holatlarda tasvirlanadi. Xalil Sulton davrida ishlangan ayrim miniatyuralar

grafik tarzda, badiiy jihatdan o„ziga xos «siyohi qalam» uslubida ishlangan.

Temur hayotlik davrida uning saroy devorlarida shoh va shahzodalar bor

bo„yida tasvirlanib, haqiqiy portret janrini Kamoliddin Behzod

shakllantirdi. Umuman, Temur va temuriylarning qiyofalari tasvirlangan

ko„plab miniatyuralar dunyoning turli kutubxonalarida saqlanmoqda.

Ularning aksariyatida rasm chizilgan davr yoki rassom, joy, maktab

ko„rsatilmagan. Biroq, bu miniatyuralarda nur sochib turgan quyoshsimon

sherning boshi tasvirlangan tug„-Temurning gerbi-uning saroyi peshtoqida,

Xalil Sulton va Ulug„bek zarb qilgan tangalarda uchraydi. SHuningdek,

tabiat tasvirida to„q yashil va jigarrang ko„pligi, kiyimlar turkiy millatga

xos bo„lganligidan bu miniatyuralar Samarqand miniatyurachilik

maktabiga mansub deyish mumkin. CHunki, Hirot va SHeroz

miniatyuralari qahramonlarining kiyimlari boshqacharoqdir.

Samarqand maktabi miniatyurachilari vakillari kompozitsiya

yaratish va manzara tasvirida mahoratlidirlar.Ulug„bek davrida mashhur

bo„lgan xattot va musavvir asli Obivardlik Sulton Ali Boverdiy

miniatyuralari chiziqlarning keskinligi, ranglarning yorqinligi bilan o„ziga

xosdir. Samarqand maktabiga xos bo„lgan 18 ta miniatyura Nizomiyning

«Xamsa» asariga va 49 ta miniatyura «SHohnoma» asariga ishlangan

bo„lib, hozir Turkiya kutubxonasida saqlanadi. Ulug„bek davrida as-

So„fiyning «Siljimas yulduzlar ro„yhati» asariga ishlangan miniatyuralarda

xaritalar qizil va qora doiralar bilan katta va kichik yulduzlarning

joylashishi ko„rsatilgan bo„lib, grafik tarzda rang bermay, qora siyohda

chizilgan. YUlduz turkumi oddiy xalq vakili qiyofasida tasvir etiladi. SHarq

miniatyurachiligida oddiy xalq hayoti mavzui temuriylar davrida paydo

bo„lgan. Masalan, «Samarqand masjidini qurish», «Iskandar devorini

bunyod etish», «Ko„chmanchilar turmushi», «Jamshidning oddiy xalqqa

hunar o„rgatishi mavzuidagi miniatyuralar bunga misoldir.Temuriylar

davrida madaniyatning yuksalishi badiiy hunarmand-chilikning turli

shakllarida namoyon bo„ldi. Badiiy hunarmandchilik asosan me‟morchilik

bilan bog„liq bo„lmay, koshinkorlik kulolchiligi, yog„och va tosh

o„ymakorligi bilan ham bog„liq edi. Qabr toshlariga qisman o„simliksimon,

asosan geometrik nazmlarda xattotlik namunalari bilan so„zlar bitilgan. Bu

yozuvlar chuqur, qusha o„yiqlarida bitilgan. Qabrtoshlar sag„ana yoki suna

shaklida bo„lib, bo„z rangli marmardan, ayrim hollarda o„ta noyob

toshlardan tantana idishlar ishlangan. YOg„och o„ymakorligida Go„ri

Amirda, SHohi Zinda, YAssaviy maqbaralari, eshiklari, shuningdek XV

asrga oid uy ustunlari naqshlar bilan ishlangan. Temur va Ulug„bek

davrlarida metall o„ymakorligi taraqqiy etadi. Buyum va idishlar

oltinsimon bronza, latun, qizil misdan ishlangan. Naqshlar o„yib, bo„rtma

usulda, qimmatbaho toshlar qadalib tayyorlangan. YAssaviy maqbarasi

ulkan-shamdonlar, ayniqsa ikki tonnalik qozon bronza qo„yish san‟atining

eng yuksak namunasidir.Amir Temur ilm-fan rivoji uchun g„amxo„rlik

qilishi tufayli Samarqand dunyoning ma‟rifiy markaziga aylandi. Mashhur

olimlar Samarqandga keldi. Masalan, Qozizoda Rumiy, tabib Xusomiddin

Kermoniy, falaqiyotshunos Mavlono Ahmad, Ulug„bek davrida turli

mamlakatlardan kelgan 100 dan ortiq olimlar ilmiy va ijodiy faoliyat

ko„rsatgan. Temur va temuriylar zamonida tabiiy va gumanitar fanlar

sohasida buyuk olimlar etishib chiqdi hamda jahon faniga munosib hissa

qo„shdi. Falakiyotshunoslik fanida Ulug„bek, Qozizoda Rumiy, Fiyosiddin

Jamshid va Ali Qushchilar yangi kashfiyotlar qildi. Tarix ilmida

SHarofiddin Ali YAzdiy, Hofizi Abro„, Abdurazzoq Samarqandiy,

Mirxond, Xondamir, Zayniddin Vosifiy va boshqalar qimmatli asarlar

yaratdi. Badiiy ijod va tilshunoslikda Jomiy, Navoiy, Davlatshoh

Samarqandiy, Atoullo Husayniy, Koshifiy singari ijodkorlar yuksak san‟at

asarlari bilan mashhur bo„ldi

Mirzo Ulug„bek davrida Samarqandda birinchi Akademiyaga asos

solindi, Er kurrasini o„lchash va falaqqiyotshunoslik jadvallarini tuzish

ishlari amalga oshirildi. Samarqand rasadxonasining qurilishi ulkan

madaniy voqea bo„lib, jihozi va ilmiy yutuqlari jihatidan unga teng

keladigan rasadxona yo„q edi. Rasadxonada Ulug„bek matematika,

geometriya, falaqiyotshunoslikda chuqur bilimlar sohibi edi. Ali Qushchi,

Muhammad Xavofiylar uning sevimli shogirdlari bo„lgan.irzo Ulug„bek

«Zij» asarida VIII-XI asrlarda boshlangan falaqiyot ilmiga oid an‟anani

davom ettirib, yuqori darajaga ko„taradi. Matematikaga doir «Bir daraja

sinusni aniqlash haqida risola», Falaqiyotshunoslikka oid «Risolai

Ulug„bek» va musiqa haqida «Musiqa ilmi haqida risola» kabi asarlar

yozdi. Ulug„bek Samarqand, Buxoro va Fijduvonda madrasalar qurdirib,

ta‟lim ishlariga rahbarlik qildi.Temur va temuriylar davrida xalq og„zaki

ijodi namunalari yaratildi. Adabiyot badiiy uslub jihatidan takomillashdi,

adabiyotshunoslik va tilshunoslikka oid ilmiy asarlar yaratildi. O„zbek

tarjima adabiyoti vujudga keldi.Bu davrda etuk ijodkorlar Qutb, Sayfi

Saroyi, Haydar Xorazmiy, Durbek, Amiriy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Bobur,

Muhammad Solih va boshqalar yashab ijod qildi. Ayniqsa o„zbek yozma

adabiyotining dunyoviy ko„lamini Alisher Navoiyning ijodi kamolot

bosqichiga ko„tardi. Movarounnaxr va Xurosonda o„zbek tili, adabiyoti va

madaniyatining mavqei orta bordi. Xurosondagi turkiyzabon xalqlar va

ularning ziyolilari Samarqand, Buxoro, Turkiston va boshqa shaharlardagi

olimlar shoirlar va san‟atkorlar bilan o„zaro juda yaqin munosabatda bo„la

boshladilar. Qaysi ijodkor o„ziga qaysi mamlakat yoki shaharni qulay deb

bilsa, yosha erda yashab ijod qildi.Xuroson va Movarounnaxrda forsiy va

turkiyda ham ikkala tilda ijod qiluvchi shoirlar ko„p bo„lib, adabiy hayot

yuksaladi. SHarq klassik adabiyoti tarjimalariga ham e‟tibor kuchayadi.

«CHaxor manoli» kabi adabiyot nazariyasiga oid asarlar yaratilgan. Badiiy

ijodning g„azal, ruboiy, tuyuq kabi turlari rivoj topgan. Adabiy jarayonda

shohlar ham, oddiy kosib va hunarmandlar ham, olim va fozillar ham

qatnashgan.Xurosondagi adabiy hayotning rivojida Boysung„ur Mirzo

(SHohruhning o„g„li) ning o„rni beqiyos bo„lib, u o„z tashabbusi bilan

fanlarning barcha sohalariga va san‟at rivojiga katta hissa qo„shgan. Uning

rahbarligida Firdavsiy «SHohnomasi»ning ko„p qo„lyozmalarni qiyoslash

asosida ishonchli ilmiy matni yaratildi. Boysung„urning o„zi ham forsiy va

turkiyda she‟rlar yozgan. Xullas, XV asr o„rtalarida Xurosonda o„zbek

adabiyotining yangi maktabi yuzaga keldiNavoiy «Majolisun-nafois»

tazkirasida ko„proq xurosonlik shoirlar haqida ma‟lumotlar bersa,

Davlatshoh Samarqandiy «Tazkirat ush-shuaro» asarida o„tmishda Uchinchi -

ma‘naviy omil - avval madaniy meros, ma‘naviy qadriyatlar, boyliklardan keng o„tgan

ijodkorlarga to„xtaladi. YAqinda ma‟lum bo„lgan SHayx Ahmad ibn

Xudoydod Taroziyning «Fukukul-balog„a» (1437 y.) asari temuriylar davri

Movarounnaxrdagi adabiy hayotni o„rganish imkoniyatlarini ochdi.SHayx

Axmad Taroziy asarida she‟r nazariyasiga doir ilmiy masalalarni yoritish

bilan birga, shu paytgacha noma‟lum bo„lgan o„zbek va forsiyzabon

shoirlarning she‟rlaridan misollar keltiradi. SHayx Taroziy o„z asarida

bizga ma‟lum bo„lgan mashhur shoirlardan tashqari, bizga noma‟lum

bo„lgan Muhammad Temur Buzoning tuyuqlarini, SHams Qisoriyning «Al-

maqlubul-ba‟z» she‟riy san‟ati namunalarini, Jaloliy degan shoirning

ishqiy mazmundagi baytlarini, «mutasalsal» she‟riy san‟atiga o„zining

g„azalidan namunalar keltiradi.XV asrning ikkinchi yarmi o„zbek

adabiyotining eng rivojlangan davri bo„lib, bu yuksalik Temuriy Boyqaro

va o„zbek adabiyotining porloq quyoshi Navoiy nomlari bilan bog„liq.

Boyqaro hukmronligi davrida adabiyot, san‟at va fanning ko„p sohalari

rivojiga katta ahamiyat bergan. «Husayniy» taxallusi bilan she‟rlar yozgan,

bu ulug„ zot o„z hukmronligi davomida Navoiyga «muqarrabi hazrati

sultoniy» mansablarini berib birgalikda madaniyatning rivojlanishiga

homiylik qilishgan. Navoiy ustozi Jomiy bilan hamkorlikda ma‟naviyat

taraqqiyotiga rahnamolik qildi. Ular timsolida badiiy adabiyot eng buyuk

yutuqlarga erishdi. Navoiyning «Xamsa» va «Xazoyinul-maoniy» devoni,

Jomiyning «Xasht avrang» va she‟riy devonlari shu davr adabiyotining eng

buyuk namunalari bo„ldi. Husayn Boyqaro o„z «Risolasida» uning

hukmronligi davrida shunday asarlar yaratilganidan cheksiz faxrlangani

bejiz emas.Bu boy adabiy meros o„zbek adabiyotining keyingi taraqqiyotiga

ham o„zining chuqur ta‟sirini ko„rsatdi. Boburning «Boburnoma» asari shu

davr o„zbek adabiyoti va ilmining hayotbaxsh an‟analari asosida yuzaga

kelgan edi.XV asrda o„zbek adabiyoti, ayniqsa Navoiy ijodi misolida adabiy

janrlar rang-barangligi nuqtai nazaridan ham eng yuksak cho„qqiga

ko„tarildi. O„zbek adabiy tili shakllandi. O„zbek nazmi va nasridagi adabiy

uslubning xususiyatlaridan biri adabiy va ilmiy asarlarda fikr ifodasida

forsiy va arabiy so„z va iboralardan, atamalardan, forsiy tilga xos jumla

tuzilish qoidalaridan keng foydalandilar.

Ilm fan va adabiyotning rivoji kitobat san‟ati, yangi qo„lyozma

asarlarni ko„chirib yozish, xattotlik, musavvirlik, lavha chizish, muravozlik

kabi san‟atlar taraqqiyotiga ham ijobiy ta‟sir qildi. Nafis kitob va xattotlik

XIV-XV asrlarda yangi taraqqiyot bosqichiga ko„tarildi. hattot Mir Ali

Tabriziy (1330-1402) nasta‟liq xatini kashf qildi. Bu usul hirotda Sulton Ali

Mashhadiy boshchiligida yuksak bosqichiga ko„tarildi va Abdurahmon

Xorazmiy, Sulton Ali Xandon, Mir Ali Qilqalam, Halvoiy, Rafiqiy kabi

hattotlar, musavvirlar etishib chiqdi. Samarqand va Xirotda

temuriylarning saroy kutubxonalari tashkil etildi. Bu kutubxonalar

hunarmandchilik korxonasi hisoblangan, ularda qo„l yozma asarlarni

to„plash va saqlash ishlari bajarilgan.XIV-XV asrlar O„rta Osiyo

xalqlarining musiqa san‟ati taraqqiyotida ham yangi bosqich bo„ldi. YAngi

kuy va qo„shiqlar, cholg„u asboblari va musiqa nazariyasiga doir asarlar

yaratildi. Mahoratli sozandalar, bastakorlar va hofizlar etishdi. Abduqodir

Nayiy, Qulmuhammad SHayhiy, Husayn Udiy, SHohquli Fijjakiy, Ahmad

Qonuniy, YUsuf Andijoniy kabilar shular jumlasidandir. Ulug„bek, Jomiy,

Navoiy va Binoiylar musiqa ilmiga oid asarlar yozib yangi kuylar ijod

qildilar. IX-XII asrlarda shakllangan 12 maqom bu davrda takomillashdi.

SHuningdek, keng ommaga mo„ljallangan teatrlashgan tomoshalar - xalq

sayillarida masxarabozlar, qo„g„irchoqbozlar, dorbozlar o„z san‟atini

namoyish qilgan.Temur va temuriylar davri ma‟naviy hayotida diniy

falsafa katta o„rin tutadi. So„fiylik tariqatida Naqshbandiylik rivojlanib,

barcha ijtimoiy-ma‟naviy sohalarga o„z ta‟sirini ko„rsatdi. Bahovuddin

Naqshbandiy bu tariqatni boyitib, balogardon martabasiga ega bo„lgan

karomat sohibi edi. XV asrda Naqshbandiya tariqatining davomchisi Xoja

Ubaydulloh Ahrordir. Samarqandga kelgan Xoja Ahror Valini temuriylar

o„zlariga pir deb biladi. Xoja Ahror Naqshbandiya Xojagon tariqatining

yo„nalishini belgilagan va ijtimoiy faoliyatidan tashqari ijodkorlik ilmi

bilan ham shug„ullanib bir nechta asarlar yozgan.O„rta Osiyoda Temur va

temuriylar davrida madaniyat rivojlandi va kamol topdi. XIV-XV

asrlardagi Movarounnahr va Xurosondagi madaniy taraqqiyotining tamal

tojini Buyuk sohibqiron Amir Temur qo„ygan edi.

Mavzuni takrorlash uchun savollar

1. Movarounnaxrda XIV-XV asrlarda madaniyat ravnaqining omillari va shart-

sharoitlari.

2. Temuriylar shajarasini jahon tarixida eng ma‘rifatli shajara ekanligini misollar

bilan tushuntiring.

3. XIV-XV asr Movarounnaxrdagi madaniy yuksalishning asosiy belgilari.

4. Temur va Temuriylarning madaniy siyosatida me‘morchilikning o‗rni va

ahamiyati.

5. O‗zbek adabiyoti ravnaqida Navoiy, Boburlarning roli.

6. Kamoliddin Behzod ijodining tasviriy san‘at rivojidagi ahamiyati.

7. Ulug‗bek ilmiy maktabining yutuqlari nimada? Va uning jahon fani uchun

ahamiyati.

8. Temur va Temuriylar davri madaniyatining hozirgi sharoitdagi ahamiyati.

9. Temur va Temuriylar madaniy merosini tiklash yuzasidan amalga

oshirilayotgan tadbirlar.

8-MAVZU. XVI-XIX ASR BIRINCHI YARMIDA MINTAQA XALQLARI

MADANIYATI

REJA:

1. Markaziy Osiyoda mustaqil xonliklarning vujudga kelishi va

madaniyatning ahvoli.

2. Mustakil xonliklar va amirlikning o„zaro madaniy aloqalari.

3. Markaziy Osiyo madaniyatiga Rus va dunyo madaniyatining ta‟siri.


SHayboniynoma, Zafarnoma, Ashtarxoniylar, Mang„itlar, tuzum

maktabi, G„asparali, jadidlik, qatag„on.

Asosiy adabiyotlar:


2. Karimov I7.A. O‗zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‗lmaydi. -T.:

O‗zbekiston, 2005.

3. Karimov I.A. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb

hisoblashar edi. T., «O‗zbekiston», 2005.

4. Bobobekov X.I. ―Qo‗qon tarixi‖ 1996 y.

5. Ibrat I. ―Farg‗ona tarixi‖ T., 1991 y.

6 Milliy uyg‗onish. T., 1997 y.

7. Turkistonning yangi tarixi O‗zbekiston mustaqillik yillarida. T., 2000 y. 1-

kitob.

8. O‗zbekiston xalqlari tarixi va madaniyati. T., 1992 y.


1. Aqliy hujum.






XVI-XIX asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyoning ijtimoiy-madaniy

holatini ochib berish.

Markaziy Osiyoda temuriylar davrida madaniyat klassik darajasi

bilan dunyoga mashhur bo„ldi. SHayboniylar va Ashtarxoniylar davri

(XVI-XVIII asrlar) da mamlakat feodalizmning murakkab jarayonlarini

boshdan kechirdi. XVI asrda hunarmandchilikning rivojlanishi tranzit va

ichki savdoning kengayishiga yordam berdi. Bu davrda

hunarmanchilikning 60 dan ortiq turi mavjud edi. Markaziy Osiyo,

Hindiston, Eron, Balx, Rossiya, Turkiya va boshqa mamlakatlar bilan

sovda-sotiq diplomatik aloqada bo„lgan. XV-XVI asrlarda

Movarounnahrda ilm-fan ancha rivojlandi. Adabiyot, tarix, memorchilik

va tasviriy sanat o„ziga xos rivojlanish bosqichini bosib o„tdi. Hasan

Buxoriy Nisoriy (1566) ning «Muzakkir ul-ahbob» va Mutribiyning (1604)

«Tazkiratush-shuaro» nomli adabiyot antologiyasi buning yaqqol

ifodasidir. Bu qomusiy antalogiyada yuzdan ziyod adabiyot arboblarining

ijodlari va tarjimai hollari o„rin olgan. Mamlakatda hunar va savdo

ishlarining rivojlanishi ilm ahlining ijtimoiy doirasi kengayishiga tasir

ko„rsatdi. Mutafakkir Zayniddin Vosifiy 1512 yil Samarqandda bo„lganda

bazmi mushoiralarda kosib, shoirlar, savdogarlar va oddiy kishilarning

marakalarda faol qatnashib turganligini bayon qiladi. Ularning aksariyati

sher yozib turganligi o„sha davr tabaqalarining madaniy jihatdan yuksak

saviyada ekanligdan dalolat beradi. Bu davrning o„ziga xos xususiyati

shundaki ko„plab adabiy va tarixiy asarlar o„zbek tilida yozildi. Muallifi

nomalum «Nuxratnoma» Muhammad Solihning «SHayboniynoma»

asarlari o„zbek tilida yozilgan. Bundan tashqari mashhur tarixchi

SHarofiddin Ali YAzdiyning tarixiy asarlari xususan «Zafarnoma»si,

Ulug„bekka bag„ishlangan «Muntahabi jome va tovorixi shohiy» degan

asarlari o„zbek tiliga o„girildi. SHayboniylar davrida fanning qator

tarmoqlari rivoj topdi. 1693 yilda Amin Ahmad Roziy «Haft iqlim»- etti

iqlim degan jug„rofi-biologiyaga oid lug„at tuzadi. Unga Mutribiyning

dunyo xaritasi ilova qilinadi. 1541 yilda Muhammad Husayn as-

Samarqandiy tibbiyot va farmakologiyaga oid ilmiy asar yozadi. U ko„z

tabibi shoh Ali ibn Sulaymon Navro„z Ahmadjon huzurida ishlab,

kasalliklar haqida «Tabiblik dasturul-amali» risolasini bitadi. Musiqa

ilmiga oid buxorolik Navkabiyning asari ham XVI asrda bu sanat rivojidan

darak beradi. Bundan tashqari xattotlik sanatining rivojiga ulkan hissa

qo„shgan Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali Hirviy, Mahmud Ali SHiqobiy

kabi husni hat ustalari ham ijod qilgan. 1586 yilda Darvesh Muhammad

Buxoriy kalligrafiya sanati nazariyasiga oid asar yozadi. SHuningdek

ko„plab qo„lyozmalar miniatyuralar va suratlar bilan bezatildi. Tarixiy va

adabiy asarlardan «Fatxnoma» Tarixi Abulxayrxoniy, Navoiyning asarlari

shular jumlasidandir. «Miniatyuralarda Markaziy Osiyo moddiy

madaniyati aks ettiriladi va rassomlar voqelikni realistik tasvirlashga

intiladi. Jaloliddin YUsuf, Keldi Muhammad va boshqalar rassomchilik

sanatiga ulkan hissa qo„shadi.Xonliklar davrida qurilish inshootlari turlari

yanada takomillashadi, ko„plab jamoat binolari (karvonsaroylar,

ko„priklar, sardobalar, hammom, tim va boshqa savdo rastalari) quriladi.

Monumental binolarning tarixi, qiyofasi o„zgaradi, hunarmandlar

uyushmalari vujudga keladi. Buxoro shahri balandligi 10 metrli devor bilan

o„ralib, shahar darvozalari qurildi, yirik binolar qurishda (Misr Arab

madrasasi, Xo„ja Zayniddin masjid-xonaqosi) xalq me‟morchiligi

an‟analaridan foydalanildi. SHahar tashqarisida ham monumental binolar

(CHorbakr) qurildi. Jome‟ masjidlari saroy kabi serhasham qilib,

madrasalar peshtoqli, minorali tarzda qurib, hovlilari to„rt tomondan

ayvon va hujralar bilan o„raldi. Buxoro va Toshkentdagi Ko„kaldosh

madrasalari bunga guvohlik beradi. Binolar bezashda mayda o„simlik-

naqshli parchinlar ishlatildi. Devorlarga gul terish kabi Temuriylar

davridagi usullar rivojlantirildi. Qabr toshlari yasashda yuksak badiiy

darajada toshlarga yozuvlarni o„yib bitish rivojlandi. (SHayboniyxon qabr

toshi va CHilduxtaronda Abu Said qabriga qo„yilgan toshlar). Xullas, bu

davrning ko„pgina betakror madaniyat sohalari o„z sirlarini mukammal

saqlab kelmoqda.Markaziy Osiyoda xonliklar va amirlik o„rtasidagi nizolar

bo„lib tursada, ma‟lum darajada dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-

sotiq davom topdi. Fan, adabiyot, san‟atning rivojlanishi ko„proq saroy

doirasida bo„lib, ham diniy, ham dunyoviy asarlar yozildi. Garchi o„z davri

tarixnavisligi o„sha xonlik va amirlikdagi siyosiy voqealar salnomasini

ifodalaydi, o„sha davr ruhi aks etganligi bilan tarixiy ahamiyatga ega.

Muhammad YOqubning «Gulshan-ul mulk», Muhammad Mir Olimning

«Tarixi Amir Nasrullo», Mulla Ibodulla va Mulla Muhammad SHarifning

«Tarixi amir Haydar», Muhammad Hakimjon To„raning «Muntaxabut

tavorix» kabi asarlari diqqatga sazovordir.

Qo„qon adabiy muhiti ko„plab shoir va shoiralar ijodi bilan boyidi.

Qo„qon xoni Umarxonning o„zi «Amiriy» tahallusi bilan o„zbek tilida

g„azallar yozgan. Uning rafiqasi Mohlaroyim «Nodira» tahallusi bilan fors-

tojik tilida «Maknuna», «Komila» tahalluslari bilan she‟rlar yozgan. Eri

Umarxon vafot etgach, Nodira davlat ishlariga ham aralashib, mamlakat

xo„jaligini yaxshilash, madaniy hayotni jonlantirish bo„yicha muhim

tadbirlarni amalga oshirdi. Qo„qonda madrasalar, karvonsaroylar,

rastalar, yo„llar qurdirdi. U o„z atrofiga Uvaysiy, Mahzuna kabi qobiliyatli

ijod ahlini to„pladi. Bu davrda Fazliy Namangoniy Mushrif, Mushfiqiy kabi

shoirlar ijod qilgan. Mushfiqiy Buxoro amiri Abdullaxon saroyida

«Malikush-shuaro» unvoniga ega bo„lgan bo„lsa, Fazliy Namangoniy

Qo„qon shoirlariga boshchilik qilgan, Umarxonning topshirig„i bilan Fazliy

va Mushrif tomonidan «Majmuat-ush-shuaro» to„plami tuziladi. Bu davrda

Qo„qonda Xudoyorxonning saroy arki, Xivada turli obidalar

qurildi.Taxminan XVII asrda yashab ijod qilgan shoirlardan biri Turdi

Farog„iy haqida ma‟lumot beruvchi asosiy manba shoirning o„z asaridir. U

yuz urug„ining oqsoqollaridan biri sifatida Abdulazizxon saroyida e‟tiborli

kishilardan bo„lgan, keyin saroydan chetlashtirilgan.XVIII asr oxirida

Qo„qonda tug„ilgan shoir Mahmur og„ir sharoitda yashab, saroyda askarlik

qilgan. U amaldorlar va saroy shoirlari bilan chiqisholmay, saroyni tashlab

ketadi. Mahmur qiyinchilikda hapalak qishlog„ida 1844 yilda vafot etgan.

Uning she‟rlari ichida «Hapalak» hajviy asari mashhurdir.XVIII asr oxiri

XIX asr boshlarida Farg„onada Muhammad SHarif-Gulhaniy tahallusi

bilan tanilib, ajoyib lirik she‟rlar, masallar yozdi. Uning «Zarbulmasal»

asari qahramonlari qushlar bo„lib, shoir ular orqali saroy a‟enlarining

kirdikorlarini fosh etadi. YAna bir Qo„qonlik shoir G„oziy ham o„z

asarlarida zodogonlar va ruhoniylarni fosh qiladi. XIX asrning 30 yillarida

SHahrisbzda shoir Hiromiy hind, fors adabiyotida mashhur bo„lgan «CHor

darvesh» va «To„tinoma» hikoyalarini o„zbek tiliga tarjima qiladi xalq

dostonlari «YUsuf va Zulayho», «Tohir va Zuhro» «Bo„z o„g„lon», «YUsuf

va Ahmad» va boshqa dostonlar vujudga keldi. SHahar maydonlarida

qiziqchi va qo„g„irchoqbozlar, o„yinchi san‟atkorlar xalq hayotidan hikoya

qiluvchi lavhalarni o„ynab, tomosha ko„rsatar, boylar va saroy ahlini

ochko„zligini fosh etib, ustidan kular edi.Bu davrda Markaziy Osiyoda ikki

turdagi maktab mavjud edi: quyisi - maktab va oliy- madrasa.

Boshlang„ich maktabda savod o„rgatilar va diniy matnlar yodlanar edi.

Madrasada ham ilohiyat o„qitilar, shuningdek arab tili sarfu nahvi

(grammatikasi), notiqlik san‟ati, aljabr va handasa asoslari o„rgatilgan.

Bundan tashqari Xofiz, Bedil, Navoiy asarlari o„qitilganO„sha davr

shoirlari, fan arboblari musiqani chuqur tushunganlar. Musiqa san‟atining

rivojiga ulkan hissa qo„shgan Mavlono Muhammadin Mug„anniy, Mavlono

Kavkabiy, Xo„ja Muhammad, Rizo Samarqandiyning nomlari bizgacha etib

kelgan.Bu davrdagi me‟morchilik yodgorliklar hajmi va pardozining

jimjimadorligi bilan ajralib turadi. Samarqanddagi Registon maydoni shu

davrda shakllandi. SHerdor madrasasining old peshtoqida rangin

koshinlar bilan chekilgan bir juft sher tasvirlangan. Tillakori

madrasasining nomi «tilla bilan pardozlangan» degan ma‟noni beradi.

Devorlardagi ajoyib naqshu nigorlar va ichki devorlardagi to„kis tilla

bezaklar juda nafis ishlangan.XVIII asr oxirlaridan Xiva xonligida

ta‟mirlash va shaharsozlik ishlari avj oladi. Ollaqulixon madrasasi,

Rahmonquli inoq saroyi hajm jihatidan ancha mahobatli qurilgan. Qo„qon

xonligi me‟morchiligida rang-baranglik va yorqinlik, pardozdagi

koshinlarning yorqin tovlanishi kabi xususiyatlar ayniqsa Xudoyorxon

saroyida yaqqol namoyon bo„ladi.XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida

me‟morchilik hajm jihatdan ixcham binolar, goho bezak- pardozlardan

butunlay holiligi bilan ko„zga tashlanadi. Xonliklar va amirlikda

me‟morchilik qurilishida va bezakda o„ziga xoslik ham seziladi. Farg„ona

uylari kengkovul va ayvonli, guldor tokchali, o„yma ganchli, shiftlari

naqshu nigorli qilib qurilsa, Samarqand va Buxoro uylari uchun chiroyli

ko„rinishdagi ustunli ayvon, girih va islimiy naqshlar tushirilgan devor va

ganch o„ymakorligi xosdir. Xiva o„ylari tashqi va ichki shaklda qurilib,

ayvoni ichkariga qaragan, ustunlariga o„yma naqshlar chekilgan,

murakkab shakldagi gullar bilan bezalgan.

XIX asr boshlarida mehnatkash xalqning turmush madaniyati past

darajada edi. Xonliklarning o„zaro urushlari ho„jalik va madaniy hayotni

izdan chiqardi. Bu hol CHor Rossiyaning xonliklarni bosib olishini

osonlashtirdi. Rossiyada sarmoyadorlik sanoatining o„sishi yangi bozor

savdosiga va xom ashyo manbalariga bo„lgan talabni oshirdi. Rossiya

Markaziy Osiyoni bosib olgach, mahalliy aholi rus va Rossiyaning boshqa

xalqlari bilan aloqa o„rnatishga majbur bo„ldi. Sanoat va qishloq xo„jaligi

texnikalari kirib kela boshladi. O„z o„rnida Rossiya va Evropa madaniyati

elementlari kirib keldi. Rus tuzem maktablari ochildi. Tipografiya va

litografiyaning paydo bo„lishi madaniy hayotda katta voqea bo„ldi. Avval

rus tilida, so„ngra mahalliy tillarda gazeta, jurnal va kitoblar chop etila

boshladi.

XIX asrning 80 yillarida A.S. Pushkin va I.A. Krыlov asarlari ilk bor

o„zbekchaga tarjima qilindi. 1880 yilda Toshkentda jamoat kutubxonasi

ochildi. 1870 yilda rasadxona va kimyogarlik tajribaxonasiga asos solindi.

Ilmiy jamiyatlar tuzildi, tarixiy va arxeologiya muzeylari ochildi.

O‗lka tabiiy boyliklarini o‗rganish ishiga rus olimlari ham qiziqa boshladi.

1870 yilda tabiat, antropologiya va etnografiya havaskorlari rus jamiyatning

Turkiston bo‗limi ochildi. N.A. Seversov, I.V. Mushketov, V.P. Fedchenko,

V.F. Omanin singari olimlar bu jamiyat a‘zolari edi. Rus jug‗rofi F.P.Litko

1873 yilda Toshkent falakshunoslik va tabiatshu-noslik rasadxonasi tashkil

etilishga hissa qo‗shdi. P.P. Semyonov Tyan-SHanskiy Tongritog‗ tizmalari

tarkibi va tuzumini haqida ma‘lumot-larni chop ettirdi. A.P.Fedchenko Farg‗ona

vodiysining o‗simlik dunyosini tadqiq qildi. I.V.Mushketov

va G.D.Romanovskiy Turkiston o‗lkasining er ustki xaritasini tuzdilar.

I.V.Mushketov oltin, temir ma‘dani, qoramoy, ko‗mir kabi qazilma boyliklarni

aniqladi. Akademik V.V.Bartold o‗lka tarixi va el-elatini o‗rganish asosida

ko‗plab kitoblar chop qildi.

Rus madaniyati ta‘sirida xalq ma‘rifatparvarlari shakllandi. Ular

V.I. Gersei, N.T. CHernishevskiy, N.V. Dobrolyubovlar ta‘sirida xalq ozodlik

masalasini ko‗tarib chiqdilar. O‗rta asr qoloqligini tugatish, ta‘lim-tarbiyaning

ilg‗or usullarini joriy qilishni o‗z asarlarida kuylagan Furqat (1858-1909) misol

tariqasida rus maktablarini ko‗rsatdi. U A.S.Pushkinning bir qancha she‘rlarini

o‗zbekchaga tarjima qildi. Muqimiy (1850-1909) o‗zining hajviy she‘rlarida

xalq ommasining burjuaziya tomonidan ezilishini fosh etdi. Zavqiy (1853-1921)

o‗z she‘rlarida ijtimoiy adolatsizlikni qoraladi.

XIX asr Turkiston adabiyoti ikki yo‗nalishda rivojlandi. SHohlik va saroy

muhitini kuylovchi adabiyot, hamda zo‗rovonlikka qarshi norozilikni va

qoloqlikni tugatishga qaratilgan taraqqiyparvar xalq adabiyoti. Umuman, Rus va

dunyo madaniyati ta‘sirida mehnatkash xalq bilan bog‗liq Turkistonda milliy

madaniyatning rivojlanish jarayoni kuchayib bordi.

U musulmonlar va qolaversa turkiylar dunyosining jahon taraqqiyotidan

uzilib qolganligi, bu g‗oyat xavfli holga barham berish kerakligini hamda

umumturkiy qavmlardagi jaholatni yo‗q qilib, ma‘rifat orqali taraqqiy topgan

mamlakatlarga tanglashish zarurligini birinchi bo‗lib turkiy qrim-tatar xalqining

ulug‗ farzandi Ismoil G‗asparali (1851-1914) tushunib etdi. U jadidchilik

harakatining butun turk dunyosidagi «g‗oyaviy otasi»dir.Musulmon turkiy

olamini jahon ma‘rifati, ilmi darajasiga ko‗tarish g‗oyasini amalga oshirish

maqsadida Rossiyaga mustamlaka bo‗lgan barcha musulmon hududlar maorifini

mutlaqo isloh qilish ularda dunyoviy fanlarni o‗qitish masalasini ko‗tardi. Ismoil

G‗asparalining g‗oyalarini yoyishda «Tarjimon» gazetasining xizmati juda katta

bo‗ldi. 1888 yilda uning «Rahbari muallimin» yoki «muallimlarga yo‗ldosh»

kitobining nashrdan chiqishi muhim voqea bo‗ldi. U Buxoro, Turkistonga kelib

jadid maktablarini ochishga urinadi. Uning shogirdlari Buxorolik Marjoniy,

Domla Fozil, Davoniylarning merosi alohida o‗rin egallaydi.Temur va Temuriy

shahzodalar o‗z davri tarixini yozib qoldirish, Movarounnaxr va Xurosonning

mo‗g‗ullar zulmidan ozod etilishi tarixini o‗rganish va yoritishga katta e‘tibor

berdilar. Nizomiddin SHomiy, Ali YAzdiy, Abdurazzoq Samarqandiy, hofizi

Abru, Natanze, Fosih Xavofiy, Mo‗yniddin Isfizoriy, Mirxond, Xondamir kabi

tarixchilar temuriylar davri tarixini yozib qoldirdilarki, ular yozib qoldirgan

asarlar hozirda biz uchun o‗sha davr hodisalarini, madaniy yuksalishini

o‗rganishda, muhim manba bo‗lib xizmat qilib kelmoqda2.iyatini ko‗tarish kabi

masalalar olg‗a surildi. Ahmad Donish, Avaz o‗tar, Furqat, Muqimiy, Zavqiy

singari ma‘rifatparvarlar etishib chiqdilar.Ikkinchi bosqichda ma‘rifatchilikdan

jadidizm o‗sib chiqdiki, u endilikda yangicha ta‘lim-tarbiya, yangi usul

maktablarini yo‗lga qo‗yish, dunyoviy ilmlarni har tomonlama egallash maorif-

madaniyatda yangi tartiblarni o‗rnatish, yangi ijtimoiy-siyosiy masalalarni

qo‗yish darajasiga ko‗tarildi. Jadidchilik harakati turkiy millatlarning ma‘naviy-

madaniy ko‗tarilishiga turtki bo‗ldi. Turkistonda yangi usul maktablari ochilib,

2 Маънавият юлдузлари. Т., 1999, 15-20 бетлар.

ma‘rifatparvar, ilg‗or pedagoglar bu maktablar uchun turli darsliklar, o‗qish

kitoblari, qo‗llanmalar yarata boshladilar. Behbudiy, Munavvar qori, Fitrat,

Abdulla Avloniy, Ibrat, Hamza kabilar bu sohada jonbozlik ko‗rsatdilar va bu

ishda faol ishtirok etdilar. Jadidlar boshqa o‗lkadagi ma‘rifatparvarlik

harakatlari bilan ham aloqa o‗rnata boshladilar. Bu davrda Turkistonda

ma‘rifatparvarlik va jadidchilikning turli, yangi ta‘lim-tarbiya, o‗quv-o‗qituv

masalalarini o‗zida aks ettiruvchi juda ko‗p jurnallar nashr etildi. «Taraqqiyot»,

«Oyna», «Tujjor», «Sadoyi Turkiston», «Samarqand» kabi jurnallar shular

jumlasidandir.Ma‘rifatchilik harakati ayniqsa o‗zining rivoj topgan bosqichida

Turkistonda o‗zga yurtlardagi ijobiy yutuqlardan foydalangan holda mustaqil

ma‘naviy taraqqiyot yo‗lini qidirish va targ‗ib etish masalalarini olg‗a surdi. Bu

harakat rus podsho hokimiyatining mustamlakachilik siyosatiga zarar

keltirishdan cho‗chigan chorizm amaldorlari uni chegaralash va bug‗ib qo‗yish

chora tadbirlarini ko‗ra boshladilar.XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda

juda murakkab ijtimoiy-siyosiy hodisalar bilan birga uning madaniy hayotida

ham tez va shiddatli o‗zgarishlar ro‗y berdi. Madaniyat, adabiyot, ta‘lim-tarbiya,

din, mafkura sohasida turli oqimlar paydo bo‗ldi, ular orasidagi munosabatlar

murakkab tus oldi. YOsh buxoroliklar, yosh xivaliklar harakati vujudga

keldi.1917 yildagi butun rossiyada yuz bergan fevral va oktyabr inqiloblari

uning mustamlakasi bo‗lmish Turkistonda ham to‗ntarishlarga olib keldi.Sovet

davrida juda ham murakkab ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar

respublikaning milliy madaniyatiga har xil tarzda ta‘sir o‗tkazdi, barcha

sohadagi o‗rgartirishlarni qarama-qarshi tusga kiritdi va respublika

taraqqiyotining asosiy tendensiyalari hamda yo‗nalishlarini uzoq yillarga

belgilab berdi.30-yillarda madaniy-oqartuv masalalari tarmog‗i kengayishda

davom etib bordi. Yirik sanoat korxonalarida madaniyat saroylari bunyod etildi,

qishloq xo‗jalik artellari qoshida kolxoz klublari ochildi, rayon madaniyat uylari

barpo etildi, kutubxonalar tarmog‗i kengayib, ularning kitob fondlari boyib

bordi, kinoteatrlar, klub va madaniyat uylari qoshidagi kino qurilmalarining soni

ko‗paydi, stadion va sport maydonchalari jihozlandi. Ko‗p miqdorda kitob,

gazeta va jurnallar nashr etildi. Radio eshittirishlari aholining kundalik

turmushida rasm bo‗lib qoldi.Biroq, 30-yillarda qaror topib borgan ma‘muriy-

buyruqbozlik tizimi va shaxsga sig‗inish mafkurasi respublikaning ijodiy

xodimlarini, uning butun ma‘naviy hayotini qattiq iskanjaga oldi. Ijodiyotni

partiyaviylik tamoillariga, mafkuraviy qoida-qonunlarga bo‗ysundirish, dunyoni

badiiy tasvirlashni qo‗pol ravishda sotsiologiyalashtirish uchun keng yo‗l ochib

berdi, dunyoviy imkoniyatlarni toraytirib qo‗ydi. Partiyaning yangi turmushni

madh etishga, xalq o‗tmishiga nigilistik munosabat paydo bo‗lishiga qaratilgan

siyosati badiiy jarayondagi tarixiy izchillikni unutib yuborishga olib keldi.

Madaniyatda murakkab ijtimoiy muammolarni bezatib, engil tusga kiritib

ko‗rsatish, hato va kamchiliklar to‗g‗risida sukut saqlash tendensiyalari paydo

bo‗la boshladi. Oqibatda hayotiy haqiqat buzilib, san‘atning tarbiyaviy

salohiyati pasaytirib yuborildi30-yillardagi qatog‗onlar milliy madaniyat uchun

dahshatli fojeaga aylandi. Qonunchilikni qo‗pol ravishda buzilishi va inson

qadr-qimmatlari poymol etilishi tufayli milliy madaniyat o‗rni to‗lmaydigan

darajada zavol ko‗rdi. Iste‘dodli adabiyot va san‘at arboblari Abdulla Qodiriy,

CHo‗lpon, Fitrat, SHokir Sulayman, Ziyo Said, Elbek, A‘zam Ayub, Usmon

Nosir, Qosim Sorokin, Muhammad hasan, Abdusalom Niyoziy, Otajon

Hoshimov va boshqalar milliy madaniyat quchog‗idan uzib olinib xalq

dushmanlari deb e‘lon qilindi. Qatog‗on qilingan va ta‘qib ostiga olingan shoir

va yozuvchilarning asarlaridan foydalanish necha-necha yillar mobaynida taqiq

bo‗lib turdi. Nohaq unittirib yuborilgan, ko‗pincha esa jismonan ham yo‗q

qilingan jasur xalq farzandlarining asarlari shaxsga sig‗inish tugatilganidan

keyin garchi xalqqa qaytarib berilgan bo‗lsa-da, o‗limidan keyingi hech qanday

shon-shuhrat ular boshidan kechirgan tahqir-u qiynoqlarning alamini bosa

olmaydi.

Din va dindorlarni ta‘qib qilish xalqning ma‘naviy madaniyatiga nihoyat

darajada katta zavol etkazdi. Ma‘muriy-buyruqbozlik tartiboti o‗rnatilishi bilan

dinga ilmiy nuqtai-nazardan yondoshish inkor etila boshlandi. Din bilan

ateizmning dunyoqarash jihatidan bir-biriga qarama qarshiligi siyosiy qarama-

qarshilik bilan almashtirildi. «Sotsializmda dinga o‗rin yo‗q, unga din begona»

degan qoida ustun bo‗lib qoldi. SHunday qilib unga nisbatan salbiy munosabat

dinga qarshi zo‗rlik ko‗rsatishga aylanib ketdi. Na masjidlar, na cherkovlar, na

dindorlar shu qadar miqyosdagi ta‘qiblarni boshidan kechirmagan edilar.

O‗zbekiston ruhoniylarining asosiy qismi 30-yillarda qamoq lagerlariga

jo‗natildi. Masjid va madrasalarning deyarli hammasi o‗tmishda garchi diniy

marosimlarni o‗tkazish o‗choqlari bo‗libgina qolmasdan, xalqning buyuk

merosini saqlab, boyitib kelgan madaniyat, ilm, tarbiya, san‘at markazlari ham

bo‗lganiga qaramay berkitib qo‗yildi.Sobiq Sovet davrida Respublika madaniy

hayotida progressiv va regressiv taraqqiyotning bir-biriga qarama-qarshi

tendensiyalari tobora kuchayib bordi. 70-yillar va 80-yillarning birinchi

yarmida, xuddi boshqa sohalarda bo‗lganidek, O‗zbekistonning ma‘naviy

hayotida ham inqirozga xos vaziyat vujudga keldi. SHu bilan birga ushbu yillar

davomida respublika madaniyati umuman muayyan muvaffaqiyatlarni qo‗lga

kiritdi. Madaniyat, maorif muassasalarining tarmog‗i sezilarli darajada

kengaydi, bularni moddiy-texnika bazasi mustahkamlandi, aholining umumiy

bilim darajasi o‗sib, ijodiy ziyoliylar safi kengayib bordi. Talaygina ajoyib

badiiy asarlar, teatr, musiqa asarlari yaratildi. Madaniyat va san‘atning rivojiga

iste‘dodli yoshlarning butun bir katta guruhi qo‗shildi, milliy o‗z-o‗zini

anglashning o‗sish jarayonlari belgi berib qoldi.Ma‘naviy, badiiy hodisalarni

baholashda sinfiylik, partiyaviylik singari, mafkuraning badiiyat ustidan

hukmronligi singari prinsiplaridan foydalanish, adabiyotda sotsialistik realizm

usulining ustuvorligi madaniyat va san‘atning rivojlanishiga to‗g‗anoq

bo‗ladigan mexanizmni vujudga keltirdi. Bu prinsiplar partiyaning

cheklanmagan totalitar hukmronligi taziqi ostida zo‗rlik bilan amalga oshirib

borildi. Ziddiyatlar, qarama-qarshiliklarning sababi ham xuddi ana shunda.

Ma‘naviy sohada, bir tomondan, chindan ham sezilarli o‗zgarishlar ro‗y berib

borgan bo‗lsa, ikkinchi tomondan, inqirozga xos vaziyat yuzaga kelib bordi.Tub

milliy manfaatlarni unutib qo‗yish, zo‗r berib baynalminal-lashtirish madaniy

qurilishda salbiy rolni o‗ynadi. Partiyaning madaniyat sohasida baynalminal

madaniyatni birinchi qo‗yadigan siyosati milliy madaniyatni rivojlantirish

rejasini, milliy qadriyatlarni asrab-avaylash va ulardan ma‘naviy rivojlanishda

foydalanishni orqa o‗ringa surib qo‗ydi. Madaniyatni mafkuralashtirish axloq-

odob, adabiyot, san‘atning samarali milliy zamindan ajralib qolishiga sabab

bo‗ldi, tarixiy xotira, milliy an‘analar va odatlarni unutib yuborishga olib bordi.

Baynalminal madaniyatning ustivor tarzda rivojlanishi O‗zbe-kiston tub xalqlari

tillarining qo‗llanish sohasini toraytirib qo‗ydiMa‘naviy sohani boshqarishning

ma‘muriy-buyruqbozlik tizimi mustahkamlanib borishi bilan birgalikda fikr-

mulohazalar va baholar-ning obro‗yiga ko‗r-ko‗rona itoat qilish, ijodiy

faoliyatga qo‗pol ravishda aralashish, ijodiyotni eng oddiy erkinliklardan ham

mahrum qilish rasm bo‗lib bordi. Ma‘naviy hayotga buyruqbozlik yo‗li bilan

rahbarlik qilish, mafkuraviy cheklashlar, to‗g‗anoq mexanizmi, madaniy

siyosatdagi ziddiyat-lar, ma‘naviy soha ehtiyojlarini inkor etish jamiyatning

ma‘naviy hayotida inqirozli holatlarni yuzaga kelishini belgiladi.

Mavzu bo‗yicha takrorlash savollari

1. XVI-XVII asrlarda Movaraunnaxrda kechgan madaniy jarayonlarni

umumiy izohlang.

2. XVI-XVII asrlarda yaratilgan qanday san‟at asarlari va me‟morchilik

yodgorliklarini bilasiz.

3. XVII asrni birinchi yarimida Movarounaxda ro„y bergan madaniy

tanazzulning sabablari.

4. XVIII asrni ikkinchi yarmida Markazlashgan davlatchilikning vujudga

kelishining madaniy taraqqiyotga ta‟siri.

5. XVIII-XIX asrlarda adabiyot va san‟atga oid qanday yirik asarlar

yaratilgan.

6. XVIII-XIX asrlarda Xiva, Quqon va Buxoroda barpo etilgan

me‟morchilik majmualari.

7. Turkistoni zabt etilishini madaniy hayotga salbiy ta‟siri.

8. Turkiston ma‟naviy hayotida jadidchilik harakatining o„rni.

9. Jadidlarning Turkistonda milliy madaniyatni tiklashdagi faoliyati va

uning ijtimoiy-siyosiy ahamiyati.

8-mavzu. Mustaqillik va madaniy taraqqiyot

REJA:

1. Milliy istiqlol davrida ma‘naviy meros, milliy va diniy qadriyat-larning

tiklanishi va rivojlanishi.

2. Mustaqillik yillarida ta‘lim, adabiyot, me‘morchilik amaliy san‘at va kino ravnaqi.

3. Teatr, sirk, musiqa va qo‗shiqchilik san‘ati, muzey va sport taraqqiyoti.


Ma‟naviy meros – Qadim zamonlardan beri ajdodlarimizdan bizgacha

etib kelgan ma‘naviy boyliklar-siyosiy, falsaviy, huquqiy va diniy qarashlar,

ahloq-odob me‘yorlari, ilm-fan yutuqlari, tarixiy, badiiy va san‘at asarlari

majmuidir. “Oltin meros” – Xayriya jamg‗armasi 1996 yilda tashkil etilgan.

“Umid”, “Iste‟dod” jamg„armalari – Iste‘dodli yoshlarni moddiy va ma‘naviy

rag‗batlantirish, ularning chet elda o‗qishini qo‗llab-quvvatlash maqsadida

tuzilgan. Haykaltarosh I.Jabborov – Toshkentdagi Amir Temur, Samarqand,

SHahrisabzdagi Amir Temur, Farg‗ona va Quvada al-Farg‗oniy haykallarini

yaratgan.

Asosiy adabiyotlar:

1. Karimov I.A. O‗zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. Asarlar. T.1 –T.: O‗zbekiston, 1996. 76-85 betlar.

2. Karimov I.A. Vatanimizning tinchligi va xavsizligi o‗z kuch qudratimizga,

xalqimizning hamjihatligi va bukilmas irodasiga bog‗liq. T.: O‗zbekiston. 2005.

3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz- jamiyatni demokratlashtirish va

yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T.: O‗zbekiston. 2005.

4. Karimov I.A. «Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar deb

hisoblashar edi». T.: O‗zbekiston, 2005. 5-33 betlar.

5. Karimov I.A. O‗zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‗lmaydi. T.:

O‗zbekiston. 2005.

Internet saytlari:

1. Internet: www. bilim.uz.

2. Internet: www. gov.uz.

3. Internet: www.edu.ru.

4. Internet: www.press-service.uz.

Qo„shimcha adabiyotlar:

1. Ahmedova E., Gabidulin R. Kulturologiya. –T.: 2001.

2. Mustaqillik. Ilmiy-ommabop lug‗at. –T.: 1998.

3. O‗zbekiston san‘ati (1991-2001 yillar). –T.: SHarq, 2001.

4. Gulmatov E. v.b. Madaniyatshunoslik. Ma‘ruzalar matni. –T.: 2000, 160-178

betlar.

5. Ibrohimov A. v.b. Vatan tuyg‗usi. –T.: O‗zbekiston, 1996.


1. Aqliy hujum.






O‗zbekiston mustaqillikka erishganidan keyingi dolzarb muammolardan

biri yangi tarixiy sharoitda jamiyatga munosib komil insonlarni tarbiyalashdir.

Mavzuning maqsadi ma‘anviyatni ma‘naviy meros, ma‘naviy qadriyatlar, til,

din, milliy istiqlol mafkurasi haqida ma‘lumotlarni yoritish.

1. Mustaqillik davrida ma‟naviy me‟ros, milliy va diniy

http://www.press-service.uz/

qadriyatlarning tiklanishi va rivojlanishi

Jamiyat ma‘naviyati mamlakat taraqqiyotining muhim sharti va

kafolatidir. SHu narsa haqiqatki, biron-bir mamlakat o‗z ma‘naviy

imkoniyatlariga tayanmay, odamlar ongi, tafakkurida ma‘naviy va axloqiy

qadriyatlarni rivojlantirmay, xalqning milliy ruhini uyg‗otmay turib, yuksak

taraqqiyot darajasiga ko‗tarila olmaydi. Ma‘navit insonni ruhiy poklanish va

yuksalishga da‘vat etadigan, uning ichki olamini boyitadigan, iymon irodasi,

e‘tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg‗otadigan qudratli kuchdir.Tarixdan

ma‘lumki, mamlakatimiz bir necha bor ajnabiy bosqinchilar hujmiga duchor

bo‗lgan, qaramlik va julm ostida qolgan. Buning oqibatida xalqimizning boy

ma‘naviy merosi, urf-odatlari qadrsizlanishga mahkum bo‗lgan. Ayniqsa, chor

mustamlakachiligi va sovetlar tuzimi davrida milliy qadriyatlarimiz, urf-

odatlarimiz oyoq osti qilindi. Ona tilimiz, boy ma‘naviy merosimiz

qadrsizlantirildi, ko‗plab masjidu-madrasalar, milliy maktablar, tarixiy

yodgorliklar buzildi, qarovsiz qoldi. O‗zbekiston davlat mustaqilligini qo‗lga

kiritgan kundan boshlaboq mamlakatimizda boy ma‘naviy merosimizni tiklash

va rivojlantirish, jamiyat ma‘naviyatini yuksaltirish davlat siyosati darajasiga

ko‗tarildi Jamiyat ma‘naviyatini tiklash va yuksaltirishni ta‘minlovchi

ma‘naviy-ma‘rifiy islohotla.rning yo‗nalishlari belgilab olindi. «Moddiy

islohotlar, iqtisodiy islohotlar o„z yo„liga. Ularni hal qilish mumkin. Xalqning

ta‟minotini ham amallab turish mumkin. Ammo ma‟naviy islohotlar – qullik

va mutelik iskanjasidan ozod bo„lish, qadni baland tutish, ota-bobolarimizning

udumlarini tiklab, ularga munosib voris bish – bundan og„irroq va bundan

sharafliroq vazifa yo„q bu dunyoda»3. Mustaqillik dastlabki kunlaridanoq

ajdodlarimiz ma‘naviy merosini tiklash ishlari boshlanib ketdi. Xo„sh,

ma‟naviy merosning o„zi nima, uning tiklanishi nimalarda namoyon bo„lmoqda?

Ma‘naviy meros qadim zamonlardan beri ajdodlarimiz, ota-

bobolarimizdan bizgacha etib kelgan ma‘naviy boyliklar – siyosiy, falsafiy,

huquqiy va diniy qarashlar, axloq – odob me‘yorlari, ilm-fan yutuqlari, tarixiy,

badiiy va san‘at asarlari majmuidir. Ma‘naviy qadriyatlar, boyliklar inqilobiy

yo‗l bilan hosil qilinadigan hodisa emas, u jamiyat taraqqiyotining barcha

bosqichlarida uning ehtiyojlari tufayli yuzaga keladi va o‗sha davr hayotini aks

ettiradi, u jamiyat o‗zgarishi bilan yo‗qolib ketmaydi, keyingi avlodlar uchun

meros bo‗lib qoladi. Har bir avlod ma‘naviyatni yangidan yaratmaydi, balki

mavjud ma‘naviy merosga tayanadi. Biroq uni qanday bo‗lsa shundayligicha,

ko‗r-ko‗rona qabul qilavermaydi, taraqqiyparvarlik, insonparvarlik, adolat

nuqtai nazaridan qabul qiladi va rivojlantiradi. Istiqlol tufayli milliy

madaniyatimiz, jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga bebaho hissa qo‗shgan buyuk 3 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиѐсат, мафкура. Асарлар, Т.1. 202-бет.

bobokalonlarimizning ma‘naviy merosi qaytadan o‗rganildi va tiklandi.

Xalqimiz ulardan bahramand bo‗la boshladi. Mustaqillik yillarida xalqimiz

ma‘naviyati yulduzlari bo‗lgan buyuk allamalarimizning tavallud topgan tarixiy

sanalari YUNESKO bilan hamkorlik mamlakatimizda va xalqaro miqyosida

keng nishonlandi:

- 1991 yil – Alisher Navoiy tavalludining 550 yilligi;

- 1992 yil – Boborahim Mashrab tavalludining 350 yilligi;

- 1993 yil – Zahriddin Muhammad Bobur tavalludining 510 yilligi;

- 1994 yil – Mirzo Ulug‗bek tavalludining 600 yilligi;

- 1996 yil – Amur Temur tavalludining 660 yilli;

- 1997 yil – Abdulhamid Sulaymon o‗g‗li CHo‗lpon tavalludining 100 yilligi;

- 1998 yil – Ahmad al-Farg‗oniy tavalludining 1200 yilligi;

- 1999 yil – «Alpomish» dostoni yaratilganining 1000 yilligi;

- 2000 yil – Burhonnidin Marg‗inoniy tavalludining 910 yilligi;

- 2000 yil – Kamoliddin Behzod tavalludining 545 yilligi;

- 2001 yil – «Avesto» yaratilganining 2700 yilligi.

- 2004 yil – 25 mart – Vazirlar Mahkamasining ―Xoja Ahror Valiy tavalludining 600 yilligini

nishonlash to‗g‗risida‖gi 143-son qarori qabul qilindi.- 2004 yil – 16 iyul – Vazirlar Mahkamasining

―SHohi Zinda yodgorlik majmuasida qayta tiklash va obodonlashtirish ishlarini tiklash to‗g‗risida‖gi

337-son qarori qabul qilindi.Buyuk allomalarimiz yubileylari munosabati bilan ularning o‗nlab noyob

asarlari turli tillarda nashr etildi, ularga atab haykallar o‗rnatildi, ziyorathoglar, bog‗lar yaratildi. 1991

yilda buyuk bobomiz Alisher Navoiy tavalludining 550 yilligi keng nishonlandi. SHu yili O‗zbekiston

Fanlar akademiyasi Adabiyot institutiga Alisher Navoiy nomi berildi, Alisher Navoiy nomidagi Davlat

mukofoti ta‘sis etildi. YUbiley yilida «Lison ut-tair», «Sab‘ai-sayyor», «Farhod va SHirin», «Layli va

Majnun», «Hayrat-ul abror» asarlari nashr qilindi, kinofilmlar va sahna asarlari yaratildi. 1991 yil 28

sentyabr kuni Toshkent shahrida barpo etilgan Alisher Navoiy haykali va Navoiy nomidagi

O‗zbekiston Milliy bog‗ining ochilishi marosimi bo‗lib o‗tdi. 1994 yil oktyabr oyida Mirzo Ulug‗bek

tavalludining 600 yillik yubileyi o‗tkazildi. Ulug‗bek madrasasi, Ulug‗bek yashagan davrdagi

astranomik asboblar, Toshkentdagi Ulug‗bek haykali aks etgan pochta markalari muomalaga

chiqarildi. O‗sha yil 24 oktyabrda Parijda YUNESKO zalida ―Ulug‗bek va Temuriylar davri‖

mavzusida Xalqaro konferensiya hamda ―Ulug‗bek va an‘anaviy san‘at‖ ko‗rgazmasi bo‗lib o‗tdi. Bu

tadbirlar Mirzo Ulug‗bek qoldirgan ilmiy merosning umuminsoniy qadriyatga molik ekanligini yana

bir bor isbot etdi.1998 yil 23 oktyabrda Farg‗onada byuuk alloma Ahmad al-Farg‗oniyning 1200 yillik

yubileyi nishonlandi. Uning noyob ilmiy merosi xalqimizga qaytarildi. Farg‗ona shahrida al-Farg‗oniy

bog‗i yaratildi va buyuk allomaga haykal o‗rnatildi.Tarixiy xotiraning tiklanishi. Jamiyat

ma‘naviyatini yuksalti-rishda tarixiy xotira, ajdodlar tarxini bilish, milliy ahloqiy qadriyat hamda

an‘analar va muqaddas dinimizning o‗rni va ahamiyati katta. Biron bir xalq o‗z tarixini bilmay, asrlar

osha yaratilgan ma‘naviy merosga tayanmay va uni yanada rivojlantirmay turib o‗z kelajagini

tasavvur eta olmaydi. SHu bois mustabid tuzum davrida soxtalashtirilgan xalqimiz tarixini xolisona,

haqqoniy yoritish, barcha o‗quv maskanlarida Vatan tarixini o‗qitish borasida muhim tadbirlar amalga

oshirildi. 1996 yilda O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi

Akademiyasi qoshida ―O‗zbekistonning yangi tarixi markazi‖ tashkil etildi.

O‗zbek xalqi va o‗zbek davlatchiligi tarixini, tariximizning boshqa sohifalarini xolisona ilmiy

asosda yoritish vazifalari Prezident I.A. Karimovning bir guruh tarixchilar bilan 1998 yil iyun oyida

bo‗lgan suh-batida, Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyulda qabul qilingan ―O‗zbekiston

Respublikasi FA Tarix instituti faoliyatini takomillash-tirish to‗g‗risida‖gi Qarorida belgilab

berildi.Mustaqillik yillarida Vatanimiz tarixini yoritish va o‗rganish masalalari partiyaviylik, sinfiylik

yondoshuvlardan hukmron kommunistik mafkura ta‘siridan xalos etildi. Necha o‗n yillar davomida

buzib ko‗rsatilgan yoki so‗z yuritilmay kelgan tarixiy voqealarni xolislik, tarixiylik, haqqoniylik

tamoyillari asosida yoritilgan qator ilmiy asarlar, darsliklar va o‗quv adabiyotlari yaratildi.Amir

Temur yubileyi munosabati bilan Samarqand va SHahrisabzda o‗nlab tarxiy obidalar ta‘mirlanib,

qayta tiklandi, yangi inshootlar qurildi, bog‗lar barpo etildi. Samarqand va SHahrisabz shaharlari

markazida ko‗rkam Amir Temur maydonlari barpo etildi va ulug‗vor haykallari o‗rnatildi.

SHuningdek, bu shaharlarga ―Amir Temur‖ ordeni topshirildi.1997 yilda Buxoro va Xeva

shaharlarining 2500 yilligi, 1999 yilda buyuk vatanparvar siymo Jaloliddin Manguberdi tavalludining

800 yilligi nishonlandi, 2002 yilda Termez shahrining 2500 yilligi nishonlandi.Vatanimiz ozodligi

yo‗lida shahid ketgan Abdulla Qodiriy, CHo‗lpon, Fitrat, Usmon Nosir va boshqa xalq ziyolilari nomi,

hurmati o‗z joyiga qo‗yildi, asarlari nashr etildi. Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan Toshkentda

mustamlakachilik davri qurbonlari xotirasini abadiylashtirish maqsadida ―SHahidlar xotirasi‖

yodgorlik majmui bunyod etildi. Mazku majmua qoshida ―Qatag‗on qurbonlari xotirasi‖ muzeyi

qurilib, 2002 yil 27 avgust kuni foydalanishga topshirildi.

Bu yodgorliklar majmualari jamiyat ma‘naviyatini yuksaltirishga, Milliy ong va milliy

g‗ururni ko‗tarishga hamda xalqimiz, ayniqsa, yoshlar ongida milliy istiqlol g‗oyalarini

shakllantirishga xizmat qilmoqda.Milliy qadriyatlarning tiklanishi. O‗zbek xalqining o‗ziga xos

milliy qadriyatlari bor. O‗zbek xalqining shakllanishi qanchalik uzoq tarixiy jarayonda sodir bo‗lgan

bo‗lsa, uning milliy qadriyatlari ham shunchalik uzoq tarixiy jarayon davomida

shakllangan.Qadriyatlar dastlab mahalliy mazmunda, ya‘ni Xorazm, Surxondaryo, Buxoro,

Samarqand, Toshkent, Farg‗ona va hakozo hududlarda yashovchi elatlarga xos urf-odatlar, rasm-

rusumlar, marosimlar tarzida shakllangan. So‗ngra ularning eng yaxshilari asrlar davomida saralanib

umummilliy qadriyatlar darajasiga ko‗tarilgan. Turli mamlakatlarga xos eng yaxshi qadriyatlar

saralanib umuminsoniy qadriyatlarga aylanadi. SHu boisdan ham har bir inson uchun o‗z milliy

qadriyatlarni, shuningdek umuminsoniy qadriyatlarni bilish ham farz, ham qarzdir.Mustaqillik

yillarida halqimizning milliy qadriyatlarini tiklash, yangi ma‘xno mazmun bilan boyitish yo‗lida bir

qator xayrli ishlar amalga oshirildi.1994 yil 23 apreldagi Prezident Farmonlari asosida tashkil etilgan

Respublika ―Ma‘naviyat va ma‘rifat‖ jamoatchilik Markazi o‗zbek xalqining ma‘naviy-madaniy

merosini tiklash, millat kelajagini belgilaydigan g‗oyalarni yuzaga chiqarish, yuksak iste‘dod va

tafakkur sohiblarining aqliy ijodiy salohiyatini Vatan ravnaqi sari yo‗naltirishga qaratilgan muhim

tadbirlar ko‗rgazmalar tashkil etish yo‗lga qo‗ydi. Markaz tomonidan aholi orasida o‗tkazilgan

sotsiologik tadqiqotlar, so‗rovlar va shu asosda ishlab chiqilgan tavsiyalar jamoat birlashmalari, ilmiy-

ijodiy muassasa va tashkilotlar, ommaviy axborot vositalarining ma‘naviy-tarbiyaviy faoliyati

saviyasini yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etdi.1996 yil yanvarda Respublika ―Ma‘naviyat va

marifat‖ jamoatchilik Markazi huzurida ―Oltin meros‖ xalqaro xayriya jamg‗armasi tuzildi. 1996 yil

27 sentyabrda Respublika Vazirlar Mahkamasining ― ―Oltin meros‖ xayriya jamg‗armasini qo‗llab-

quvvatlash to‗g‗risida‖ gi qaroriga binoan mazkur jamg‗arma davlat tomonidan moddiy jihatdan

qo‗llab quvvatlandi.―Oltin meros‖ xayriya jamg‗armasi ―Xalq merosi durdonalari‖ ilmiy

anjumanlarini, xorijdan izlab topilgan qo‗lyozmalar, tarixiy hujjatlar, xalq hunarmandchiligi amaliy

san‘at namunalari, yodgorliklarini tahlil qilish, ko‗rik tanlovlar o‗tkazish bilan shug‗ullanmoqda.

1996-2002 yillarda ―Oltin meros‖ jamg‗armasi sa‘y-harakatlari natijasida buyuk allomalari-mizning

ko‗plab madaniy-ma‘naviy meros namunalari mamlakatimizdan va xorij davlatlaridan izlab topildi,

jamlandi hamda kutubxona va muzeylarga joylashtirildi. SHuningdek, u xalqimizning rasm

rusumlarini, urf-odatlarini, marosimlarini o‗rganish, tiklash, xalqimizga qaytarish, ularning ma‘no-

mohiyatini hozirgi kundagi ahamiyatini keng ommaga tushuntirish ishiga katta hissa qo‗shmoqda.

Diniy qadriyatlarning tiklanishi. Qadim zamonlardayoq yuritimizda din erkin mavjud bo‗lgan.

Zardushtiylar, buddiylar, moniylar, musulmonlar va boshqa diniy e‘tiqoddagilar inoqlikda yashagan,

tenglik, erkinlik g‗oyalariga amal qilgan. Xalqimiz ma‘naviy jihatdan ko‗pgina afzalliklarga ega

bo‗lgan islom dinini qadrlaydi. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismil al-Buxoriy islom dini ta‘limotida

Qur‘oni Karimdan keyingi asosiy manbaa hisoblanuvchi ―Al-Jomi‘ As-Sahih‖ nomli asar yaratib

islom dinini boyitdi. Bobokalonlarimiz Imom Abu Mansur al-Moturidiy, Burhoniddin al-Marg‗inoniy,

Bahouddin Naqshband, Imom at-Termiziy, Xo‗ja Ahmad YAssaviylar insonni ma‘naviy etuklikka

chorlovchi diniy, axloqiy va huquqiy hikmatlar ijodkoridirlar. Qaramlik davrida tahqirlangan diniy

qadriyatlarimiz mustaqillik nuri bilan qayta tiklandi, islomshunos allomalarimizning ulug‗ nomi o‗z

o‗rniga qo‗yildi.1993 yil sentyabrda Buxoroda mashhur shayx Bahouddin Naqshband tavalludining

675 yilligi nishonlandi. YUbiley munosabati bilan Buxorodagi Naqshband nomi bilan bog‗liq tarixiy

yodgorliklar qayta tiklandi, uning ijodiga bag‗ishlangan qator risolalar chop etildi. 1998 yil 23

oktyabrda Samarqandda buyuk mutafakkir Imom al-Buxoriy tavalludining hijriy-qamariy tavqim

bo‗yicha 1225 yilligi nishonlandi. SHu kuni Xartang qishlog‗ida Imom al-Buxoriy yodgorlik majmui

ochildi. YUbiley munosabati bilan Imom al-Buxoriyning 4 jildlik ―Al-Jomi‘ Al-Sahih‖ kitobi o‗zbek

tilida nashr etildi. 2000 yil 16-17 noyabr kunlari Marg‗ilonda islom huquqining asoschilaridan biri

Burxoniddin al-Marg‗inoniy tavalludining 910 yilligi, Samarqandda Imom Abu Mansur al-Moturidiy

tavalludining 1130 yilligi nishonlandi va ularning xotirasiga bag‗ishlab barpo etilgan yodgorlik

majmualari ochildi. Burxoniddin al-Marg‗inoniyning islom huquqiga bag‗ishlangan ―Hidoya‖ kitobi

nashr etildi. SHuningdek, islom olamining taniqli allomalari Imom Abu Iso at-Termiziyning 1200

yilligi, Mahmud az-Zamaxshariyning 920 yilligi, Najmiddin Kubroning 850 yilligi, Xoja Ahror Valiy

tavalludining 600 yilligi keng ko‗lamda nishonlandi. O‗zbekiston Prezidentining 1992 yil 27 martdagi

farmoni bilan Ro‗za-Ramazon hayitining birinchi kuni dam olish kuni deb e‘lon qilindi. Respublika

muslmonlarining istak va hohishlariga ko‗ra Qurbon hayiti ham tiklandi, dam olish, bayram kuni

bo‗lib qoldi. O‗zbekiston xalqi tarixida birinchi marta bevosita hukumat homiyligida har yili Haj va

Umra amallarini ado etish imkoniyatlariga ega bo‗ldilar. Mustaqillik yillarida 40 ming

o‗zbekistonliklar Makka va Madinada Haj safarida bo‗ldi. YUzlab masjidlar musulmonlarga

qaytarildi, yangilari barpo etildi. Hozir ―Islom nuri‖ gazetasi chiqmoqda. Qur‘oni Karim 8 marta 1

mln. nusxada nashr etildi. Bu tadbirlar nafaqat dindorlar uchun qilingan marhamat bo‗lib qolmay, ular

aslida xalqimizning qadimiy rasm-rusum udumlari, qadriyatlarining tiklanishi, ajdodlar ruhining qayta

uyg‗onishidir. Prezidentning 1992 yil 7 martdagi farmoni bilan Islom dini va uning ma‘naviy

imkoniyatlaridan keng foydalanish maqsadida Respublika Vazirlar Mahkamasi huzurida din ishlari

bo‗yicha qo‗mita tashkil etildi. Uning tasarrufida islom instituti va 10 ta madrasa faoliyat

ko‗rsatmoqda. Ularda 1000 dan ortiq talaba-yoshlar ta‘lim olmoqdalar. 1999 yilda tashkil etilgan

Toshkent Islom Universitetida 750 ta talaba o‗qimoqda. O‗zbekiston Respublikasining

Konstitutsiyasida va 1998 yil 30 aprelda yangi tahrirda qabul qilingan ―Vijdon erkinligi va diniy

tashkilotlar to‗g‗risida‖gi davlatning din va dindorlar vakillariga munosabati huquqiy jihatdan aniq

belgilab berildi.

Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan diniga e‟tiqod qilish

yoki hech qaysi dinga e‟tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga

yo„l qo„yilmaydi. O„zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 31-modda. Muxtasar qilib

aytganda, mustaqillik yillarida din, eng avvalo, islom dinining ham milliy, ham umuminsoniy qadriyat

sifatidagi mavqei tiklandi, diniy ulamolarning qadr-qimmati o‗z joyiga qo‗yildi.O„zbek tili

mavqeining mustahkamlanishi. Mamlakatimizda o‗zbek tilining xalq va davlat turmushidagi asosiy

ahamiyati va o‗rni qayta tiklandi. O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 4 sessiyasi ―Davlat tili

to‗g‗risida‖gi Qonunni qabul qildi. Qonunda o‗zbek tili o‗zbek xalqining ma‘anviy mulki ekanligi,

uning ravnaqi, qo‗llanilishi va muhofazasi davlat tomonidan ta‘minlanishi belgilab qo‗yildi.

O‗zbekistonda Oliy davlat hokimiyati, mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining faoliyati,

korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning hisob-kitobi, statistika va moliya ishlari o‗zbek tilida

yuritilmoqda. Respublikaning ma‘muriy hududiy birliklari, maydonlari, ko‗chalari, geografik

o‗rinlarning nomlariga yagona milliy shakl berildi va o‗zbek tilida yozib qo‗yildi. Natijada o‗zbek

xalqining milliy qadr-qimmati, mustaqil davlatimizning mavqei qayta tiklandi va mustahkamlandi.

SHuningdek, O‗zbekistonda istiqomat qilayotgan barcha miilatlarning tillari, qadr qimmati o‗z o‗rnini

topdi.

2. Mustaqillik yillarida ta‟lim, badiiy adabiyot, me‟morchilik,

amaliy san‟at, kino va ravnaqi

Ta‟lim ravnaqi. Maorif va madaniyat barkamol insonni shakllan-tirishning eng muhim

vositasidir. SHu boisdan ham mustaqil O‗zbekistonda maorif va madaniyat ishlarini eng muhim va

dolzarb soha sifatida rivojlantirishga alohida e‘tibor berildi. 1992 yil 2 iyulda qabul qilingan

O‗zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim to‗g‗risidagi‖ qqonuni hamda 1991-1996 yillarda e‘lon

qilingan 30 dan ziyod Prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari asosida ta‘lim

sohasida qator o‗zgarishlar amalga oshirildi. Maktabgacha ta‘lim tizimida uylarda tashkil etiladigan

bolalar bog‗chalari hamda ―Bolalar bog‗chasi - maktab‖ majmui tarmog‗i rivojlandi. Bolalarga chet

tillarni, xoreografiya, tasviriy va musiqa san‘ati, kompyuter savodxonligi asoslarini o‗rgatuvchi 800

dan ortiq guruh tashkil etildi. ―Sog‗lom avlod uchun‖, ―Iqtisodiy ta‘lim‖, ―Qishloq maktabi‖,

―Rivojlanishda nuqsoni bo‗lgan bolalarni tiklash‖ va boshqa tarmoq dasturlari ishlab chiqildi hamda

ta‘lim jarayoniga tadbiq etila bordi. Oliy ta‘lim sohasida ham ko‗plab yangi o‗quv yurtlari

ochildi. 1992 yil 28 fevpaldagi Prezident farmoni bilan 8 ta viloyat pedagogika institutlari

universitetlarga aylantirildi. Eng zarur zamonaviy mutahassislar bo‗yicha yangi oliy o‗quv yurtlari –

O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi, Qurolli

kuchlar akademiyasi, Ichki ishlar vazirligi akademiyasi, Bank-moliya akademiyasi, Toshkent moliya

instituti, Navoiy konchilik instituti, Samarqand davlat chet tillari instituti, Andijon iqtisodiyot va

boshqaruv instituti, Jizzax politexnika instituti, Qarshi agrar-iqtisodiyot instituti, Navoiy davlat

pedagogika instituti, Namangan muhandislik-iqtisodiyot instituti hamda viloyatlarda yirik

universitetlarning filiallari tashkil etildi. 1997 yil boshlarida Respublika Oliy ta‘lim tizimida 58 ta oliy

o‗quv yurti, shu jumladan 16 ta universitet va 42 ta institut faoliyat ko‗rsatdi. Ularda 164 ming talaba

o‗qidi, 18,5 ming professor-o‗qituvchi faoliyat ko‗rsatdi.

Abiturientlar va talabalaring bilim darajasini test va reyting asosida baholashning

ilg‗or usullari joriy etildi. Iste‘dodli yoshlarni moddiy va ma‘naviy rag‗batlantirish, ularning

chet elda o‗qishini qo‗llab quvvatlash maqsadida ―Ulug‗bek‖, ―Umid‖, Respublika bolalar fondi,

―Kamolot‖, ―Sog‗lom avlod uchun‖, ―Iste‘dod‖ jamg‗armalari tashkil etildi. Ta‘lim tizimida bir

qator chora-tadbirlar amalga oshirilsada, hali bu sohada jiddiy kamchiliklar mavjud edi. Xususan,

ta‘lim tizimi, kadrlar tayyorlash jamiyatda bo‗layotgan demokratik o‗zgarishlar, bozor islohotlari

talablari bilan bog‗lanmagan edi. O‗quv jarayonining moddiy texnika va axborot bazasi qoniqarsiz

ahvolda edi. Ta‘lim muassasalarida zamonaviy o‗quv adabiyotlari va dtdaktik materiallar etishmasdi.

YUqori malakali pedagoglar etishmasdi. Maktab o‗quvchilarida mustaqil fikr shakllantirilmayotgan

edi. Ta‘lim tizimi, fan va ishlab chiqarish o‗rtasida hamkorlik, integratsiya o‗rnatilmagandi.

Kadrlar tayyorlashda marketing mavjud emasdi. Amaldagi ta‘lim tizimi zamonaviy taraqqiy topgan

davlatlar darajasidan ancha orqada edi. SHu boisdan ta‘lim tizimini tubdan isloh qilish masalasi

ko‗ndalang bo‗lib qoldi. Prezident I.Karimov tashabbusi ta‘limni isloh qilish yo‗llari ishlab

chiqildi. I.Karimov 1997 yil 29 avgustda Oliy Majlisning IX sessiyasida ―Barkamol avlod -

O‗zbekiston taraqqiyotining poydevori‖ mavzusida ma‘ruza qildi. Ma‘ruzada oldimizga qo‗ygan

buyuk maqsadlarimizni ro‗yobga chiqarish taqdiri, avvalombor, zamon talablariga javob beradigan

yuqori malakali, ongli mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog‗liq ekanligi

asoslab berildi. 1997 yil 27 avgust kuni Oliy MAjlis IX sessiyasida O‗zbekiston Respublikasining

―Ta‘lim to‗g‗risida‖gi yangi qonuni va ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ qabul qilindi. Kadrlar

tayyorlash milliy dasturining maqsadi ta‘lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o‗tmishdan qolgan

mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to‗la xalos etish, rivojlangan davlatlar darajasida, yuksak

ma‘naviy va ahloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini

yaratishdan iboratdir Milliy dasturda, hayotimizning barcha sohalarida bosqichma-bosqich amalga

oshirilayotgan islohotlarga monand ravishda, ta‘lim islohotlarini uch bosqichda amalga oshirish

nazarda tutilgan. Birinchi bosqich (1997-2001 yillar) da mavjud kadrlar tayyorlash tizimining

ijobiy salohiyatini saqlab qolish asosida ushbu tizimni isloh qilish va rivojlantirish uchun huquqiy,

kadrlar jihatidan, ilmiy-uslubiy, moliyaviy-moddiy shart-sharoitlar yaratish vazifalari ro‗yobga

chiqarildi. Ikkinchi bosqich (2001-2005 yillarda) Milliy dastur to‗liq ro‗yobga chiqadi, mehnat

bozorining rivojlanishi va real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda unga aniqliklar

kiritiladi.Uchinchi bosqich (2005 va undan keyingi yillarda) to‗planga tajribani tahlil etish va

umumlashtirish asosida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar

tayyorlash tizimi takomillashtiriladi va rivojlantiriladi.Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan

vazifalarni bajarish umumxulq, umummillat ishiga aylandi. 2001 yilda Milliy dasturni ro‗yobga

chiqarishning birinchi bosqichi yakunlandi.Islohotlarga mos ravishda maktabgacha ta‘lim faoliyati

tubdan o‗zgardi. Xususiy va xonadon bog‗chalari tarmog‗i kengaydi. Respublika bo‗yicha 84 foiz

maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlash maktabgacha ta‘lim muassasalarida, xo‗jalik

hisobidagi qisqa muddatli guruhlarda, maktablar qoshidagi tayyorlov guruhlari, savodxonlik va boshqa

turdagi markazlarda amalga oshirilmoqda. 16 foizi esa oilalarda maktabga tayyorlanmoqda. 2001-

2002 yillarda Respublikamizda 6742 ta maktabgacha ta‘lim muassasalari faoliyat ko‗rsatdi, ularda

608500 nafar o‗g‗il-qizlar tarbiyalandi, 65862 nafar pedagog, tarbiyachi va boshqa xodimlar faoliyat

ko‗rsatdiO‗zbekiston hukumati ta‘limni rivojlantirish uchun katta mablag‗ ajramoqda. Birgina 2001

yilda ta‘lim harajatlari davlat byudjeti sarf-xarajatlarining 36 foizini tashkil etdi. Ta‘lim uchun 150

mln. AQSH dollaridan ziyod chet el investitsiyasi sarflandi. Ular yangi ta‘lim binolari barpo etish,

ularni eng zamonaviy o‗quv laboratoriya uskunalari va o‗quv mebellari bilan jihozlash uchun

sarflandi. Mustaqillik yillarida 848398 o‗quvchi o‗rniga mo‗ljallangan 2244 ta yangi umumta‘lim

maktab binolari qurilib, foydalanishga topshirildiRespublikamizda 9661 umumta‘lim maktablarida 6

mill. YAqin o‗quvchi ta‘lim-tarbiya olmoqda.

Kadarlar tayyorlash milliy dasturining eng muhim O‗zbekistonga xos xususiyati yangi turdagi

3 yillik o‗rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi tizimini yaratishdan iborat vazifa sobitqadamlik bilan amalga

oshirilmoqda. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining birinchi bosqichi – 1997-2001 yillarda 216 ming

o‗quvchi o‗rniga ega bo‗lgan 44 ta akademik litsey va 291 ta kasb-hunar kollejibarpo etildi.

Oliy ta‘lim ikki bosqichdan: bakalavriat va magistraturadan iborat etib qayta tashkil etildi.

2001-2002 o‗quv yilida 62 ta oliy o‗quv yurtida 180 mingdan ortiq bo‗lajak bakalavrlar va 5 mingdan

ortiq magistrantlar ta‘lim-tarbiya oldilar. 18486 nafar professor-o‗qituvchilar mehnat qildilar, ularning

1462 nafari fan doktori, 7201 nafari fan nomzodidir.

Mamlakatimizda iqtidorli yoshlarni izlab topish, ularga ko‗maklashish, qo‗llab-quvvatlash

bo‗yicha davlat siyosati yuritilmoqda. Bu borada xalqaro hamkorlikni yo‗lga qo‗yish muhim

vazifalardan biridir. 1997 yilda tashkil etilgan‖Umid‖ jamg‗armasi yo‗llanmasi bilan 1997-2001

yillarda 785 nafar yigit-qiz rivojlangan davlatlarning oliy o‗quv yurtlariga o‗qishga yuborildi. Ulardan

519 davlatlarning oliy o‗quv yurtlariga o‗qishga yuborildi. Ulardan 519 nafari bitirib keldi va

Prezident farmoyishi bilan tashkil etilgan Maxsus ishchi guruhi yo‗llanmasi asosida vazirliklar,

idoralar, tashkilot va korxonalarda ishlamoqda. 2002 yil iyulda Toshkentda Xalqaro Vestminster

universiteti tashkil etildi va 160 ta dastlabki talabalar qabul qilindi.

Ta‘lim muassasalarining Evropadagi ta‘lim jamg‗armasi, Germaniyadagi Texnikaviy

hamkorlik tashkiloti, YAponiyadagi JAYKO xalqaro tashkiloti, Koreyaning KOYKA agentligi,

YUNESKO, Jahon banki, TASIS-TEMPUS ochiq jamiyat instituti, AQSH, Angliya, Fransiya,

YAponiya, Daniya, Xitoy, Gollandiya Oliy ta‘lim vazirliklari bilan hamkorligi kengayib bormoqda.

Ta‘lim ravnaqi uchun 150 mln. AQSH dollari hajmida chet el investitsiyalari jalb etildi. Oliy o‗quv

yurtlarining yuzlab professor-o‗qituvchilari ―Ustoz‖ jamg‗armasi bilan xorijiy oliy o‗quv yurtlarida

malaka oshirib keldilar.

O‗zbekiston ta‘lim tizimi dunyo miqyosida katta qiziqish uyg‗otmoqda. Moskvadagi Oliy

ta‘lim Xalqaro Fanlar akademiyasi prezidenti V.SHukshunov O‗zbekistonda ishlab chiqilgan bu

Milliy dasturni mazmun-mohiyati jihatidan tengi yo‗q hujjat, deb ta‘rifladi. O‗zbekistonda

yaratilayotgan ta‘lim tizimi ―Ta‘limning o‗zbek modeli‖ deb e‘tirof etildi.

O‗zek sirkiga xos turli nomer va attraksionlar xalqaro sirk dasturlaridan o‗rin egalladi. Badiiy

adabiyot. Mustaqillik yillarida badiiy adabiyotda milliylik, ming yillik tarixiy ijodiy an‘analar,

umuminsoniy qadriyatlar, erkin fikr yuritish tamoyillari tiklandi. Badiiy adabiyot sinfiylik, partiya-

viylik, kommunistik mafkuraviylik kabi aqida hukmronligi illatlaridan ozod bo‗ldi.Badiiy adabiyotda

mustaqillikni asrab-avaylash, ozod va obod Vatan qurish, barkamol insonni tarbiyalash, milliy o‗zlikni

anglash kabi masalalar bosh mavzu bo‗lib qoldi. Badiiy adabiyot rivojiga H.Karoma-tovning ―Qur‘on

va o‗zbek adabiyoti‖, O.SHarofiddiovning ―CHo‗lponni izlab‖, B. Qosimovning ―Maslakdoshlar‖

asarlari ijobiy ta‘sir etdi.A.Oripov, O.YOqubov, P.Qodirov, X.Davron kabi ijodkorlarning tarixiy

roman, pesa va qissalarida ulug‗ bobokalonlarimiz Amir Temur, Mirzo Ulug‗bek, Bobur va

boshqalarning siymolari umuminsoniy va milliy qadriyatlarga mos tarzda yangicha talqinda

yoritildi.SHukrulloning ―Kafansiz ko‗milganlar‖ romanida, Nazar Eshonqulov-ning ―Qora kitob‖

povestida, O‗.Hoshimovning ―Tushda kechgan umrlar‖, T.Murodning ―Otamdan qolgan dalalar‖

singari asarlarda mustabid sovet davrida xalq boshiga solingan behad kulfatlar, g‗am-alamlar haqqoniy

tasvirlangan.T.Malikning ―SHaytanat‖, H.SHayxovning ―Tutqin odamlar‖ asar larida iymon va

vijdondan ozdirishga, razolat va qabohat ummoniga botirishga urinuvchi yomonlik dunyosi, mafiya

olami shaytonlari fosh qilinadi, ularga nisbatan nafrat tuyg‗ulari tarannum etladi..

Kino san‟ati. Mustaqillik yillarida kino san‘ati rivoj topdi. 1996 yilda ―O‗zbekfilm‖

tassarufida 8 ta kinostudiya, 30ga yaqin mustaqil ijodiy studiyalar faoliyat yuritdi. 1996 yilda tashkil

etilgan ―O‗zbekkino‖ davlat aksionerlik kompaniyasi, uning davlat tomonidan moddiy jihatdan

qo‗llab-quvvatlanishi kino san‘atining rivojida muhim ahamiyatga ega bo‗ldi. 1991-2002 yillarda 60

ga yaqin badiiy filmlar yaratildi. ―Temir xotin‖, ―Dallol‖, ―SHarif va Ma‘ruf‖, ―Tilla bola‖, ―Buyuk

Amir Temur‖, ―YUlduzingni ber, osmon‖, ―Kenja singal‖ va boshqa filmlarda milliylik va

zamonaviylik uyg‗unligi yaqqol nomioyon bo‗ldi. 1997 yil 22-29 may kunlari XII Xalqaro Toshkent

kinofestivali bo‗lib o‗tdi. Unda 32 ta davlat va 8 ta xalqaro tashkilotdan vakillar, kino san‘ati ustalari

qatnashdi. ―Buyuk Amir Temur‖ filmi ijodkori R.Ibrohimovga festival bosh sovrini – ―Neksiya‖

avtomobili berildi.

Mustaqillik yillarida o‗nlab xujjatli filmlar yaratildi. ―O‗zbekis-ton bahorlari‖, ―Ulkan odim‖,

―Ular Germaniyada o‗qigan edilar‖, ―O‗zbekiston qahramonlari‖, ―Umid qaldirg‗ochi‖, ―Istiqlol

fidoyilari‖ va shular jumlasidandir.

milliy musiqa va qo„shiqchilik. Mustaqillik yillarida milliy musiqa va qo‗shiqchilik san‘ati

rivojlandi. Respublika madaniyat ishlari vazirligi, 1992 yilda tashkil etilgan ―Xalq ijodi va madaniy-

ma‘rifiy ishlar respulika markazi‖, uning viloyatlaridagi bo‗limlari musiqa va qo‗shiqchilik san‘atini,

havaskorlik va folklor jamoalari faoliyatini rivojlantirish, unitilgan xalq ohanglarini tiklash maqsadida

turli xil ko‗rik tanlovlar festivallar tashkil etmoqdalar. 1992 yilda Toshkentda ―Asirlarga tengdosh

navolar‖ va ―Boqiy ovozlar‖, Xorazm viloyatida folklor jamoalari, askiya, qiziqchi va

masqaravozlarning, Qo‗qonda katta ashula, lapar va yalla ijrochilarining ko‗rik –tanlovlari o‗tkazildi.

1994 yil may oyida Parijda bo‗lib o‗tgan ―SHarq musiqasi‖ festivalida Munojat Yo‗lchieva va

SHavkat Mirzaevlar ishtirok etib, o‗zbek milliy qo‗shiqchilik san‘atini jahonga namoyish etdilar.1996

yil aprel oyida Turkiston saroyida, ―Bahor‖ majmuasi va boshqa ijodiy konsert tashkilotlari negizida

tashkil etilgan ―O‗zbeknavo‖ gastrol-konsert birlashmasi orqali xalq orasida istedodli qo‗shiqchilarni

izlab topish va ko‗rik-tanlovlarga jalb etish, musiqa va qo‗shiqchilik san‘ati bo‗yicha xalqaro

hamkorlikni rivojlantirish kabi tadbirlar amalga oshirildi. Respublika Prezdentining 1996 yil 27

avgustdagi ―O‗zbekiston – Vatanim manim‖ qo‗shiqlar bayrami to‗g‗risida‖gi farmoni qo‗shiqchilik

san‘atini rivojlantirishga ijobiy ta‘sir ko‗satdi. 1996 yilda o‗tkazilgan barcha viloyat, shahar va

tumanlarida ―O‗zbekiston – Vatanim manim‖ qo‗shiq tanlovida 54 mingdan ziyod qo‗shiqchilar

qatnashdi. Bunday ko‗rik tanlov har yili avgust oyida o‗tkaziladigan bo‗ladi va avgust oyining

uchinchi yakshanba kuni ―O‗zbekeiston – Vatanim manim‖ qo‗shiq bayrami kuni deb belgilandi. Bu

tanlov jarayonida Vatan, mustaqillikni e‘zozlovchi yuzlab yangi qo‗shiqlar yaratildi. ―O‗zbekiston –

Vatanim manim‖, ―Men seni sevaman, O‗zbekiston‖, ―Vatan yagonadir‖, ―Mustaqillik gullari‖, ―Ona

yurtim‖, ―O‗zbekiston askarlari‖ qo‗shiqlari shular jumlasidandir.1997 yil 11 martda qabul qilingan

Respublika hukumatining ―SHarq taronalari‖ Xalqaro musiqa festivalini o‗tkazish to‗g‗risida‖gi qaror

musiqa san‘atini noyob namunalarini keng targ‗ib qilish, rivojlantirishda dastur amal bo‗lib xizmat

qildi. 1997 yil 25 avgust – 2sentyabr kunlari Samarqanda bo‗lib o‗tgan ―SHarq taronalari‖ birinchi

Xalqaro festivalida dunyoning 40 dan ortiq mamlakatdan ijrochilar, san‘atshunoslar, jamoat arboblari

ishtirok etdi, festivalda yangragan o‗zbek ohanglari, kuy-qo‗shiqlari jahon uzra taraldi. Har iki yilda

Samarqandda ―SHarq taronalari‖ Xalqaro festivalini o‗tkazish an‘ana tusini oldiO‗zbekistonda musiqa

va qo‗shiqchilik san‘atini rivojidga har yili 31 avgust va 21 mart kunlari o‗tkazilayotgan Mustaqillik

va Navro‗z kunlariga bag‗ishlangshan bayram tantanalari ijobiy ta‘sir ko‗rsatmoqda.Mustaqillik

yillarda O‗zbekistonda yashayotgan 130 ga yaqin turli millat va elat urf-odatlari va an‘analari birdek

rivojlanib bormoqda. Hozirgi paytda O‗zbekistonda 120 ta milliy madaniyat markazlari faoliyat

yuritmoqda. Milliy madaniy markazlar o‗z millatdoshlarining tili, madaniyati, urf-odatlari, rasm-

rusmlarini tiklash, tarixiy Vatani bilan aloqani jonlantirish kabi masalalar bilan shug‗ullanib

kelmoqdalar. Milliy madaniy markazlar qoshida milliy musiqa, raqs, hunar va boshqa yo‗nalishlardagi

to‗garaklar tashkil etilgan.1992 yilda turli milliy madaniy markazlarga ko‗maklashuvchi Respublika

Baynalmilal markazi tuzildi. Uning faoliyatida respublika-mizda isteqomat qiluvchi turli millat va

e‘latlarni jipslashtirish asosiy o‗rin tutmoqda. Har bir millatga mansub rassomlar, yozuvchilar,

shoirlar, olimlar, madaniyat va san‘at arboblariga bag‗ishlangan yig‗ilishlar, ko‗rgazmalar tashkil

etilmoqda. Milliy madaniy markazlar o‗z faoliyatii bilan respublikada madaniyat ravnaqiga muhim

hissa qo‗shmoqdalar.O‗zbekiston Prezidentining 1998 yil 12 yanvardagi ―Muzeylar faoliyatini tubdan

yaxshilash va takomillashtirish to‗g‗risida‖gi farmoni va uning bajarilishini ta‘minlaga qaratilgan

Respublika hukumatining 1998 yil 5 dekabrda qabul qilingan ―Muzeylar faoliyatini qo‗llab-quvvatlash

masalalari to‗g‗risida‖gi qarori mamlakatimizda muzey ishini rivojlan-tirish istiqbollarini belgilab

berdi. Madaniyat ishlari vazirligi, ―Oltin meros‖ jamg‗armasi, Badiiy Akademiya, Moliya vazirligi,

Mehnat vazirligi muzeylar rahbariyati bilan hamkorlikda muzeylarning rivojlanishi va moliyaviy

ta‘minoti bo‗yicha dastur ishlab chiqildi. Muzeylar davlat muhofazasiga olindi, ularni ta‘mirlash,

muzey eksponatlarini boyitish davlat byudjeti hisobidan moliyaviy jihatdan qo‗llab-quvvatlanadi.

Muzeylar faoliyatini muvvofiqlashtirish, ilmiy-uslubiy yordam ko‗rsatish, moddiy jihatdan qo‗llab-

quvvatlash maqsadida 1998 yilda ―O‗zbekmuzey‖ Respublika jamg‗armasi tuzildi. Aholining

muzeyshunoslik madaniyatini oshirishga ko‗maklashuvchi ―Moziydan sado‖ jurnali ta‘sis etildi va u

1999 yildan boshlab o‗zbek, rus va ingiliz tillarida nashr etila boshlandi. Faqat 1999 yilda

muzeylarning asosiy fondi 7544 ta tarixiy va madaniy yodgorliklar bilan boyitildi.

O‗zbekistonda umumiy maydoni 137150 kv.m.ni tashkil etadigan 510 ta muzey faoliyat

ko‗rsatmoqda. Ularda 1,3 milliondan ortiq ajdodlarimiz tarixi, betakror madaniyatini aks ettiruvchi

nrdir buyumlar-eksponatlar saqlanmoqda va aholiga namoyish etilmoqda. Mamlakatimizning

me‘moriy yodgorliklarga boy 10 ta shahri tarixiy shaharlar ro‗yxatiga kiritilgan. 2005 ta me‘moriy

obida, 2700 ta arxeologik yodgorlik, 1800 monumental san‘at asari davlat muhofazasiga olingan.

Buxoro, Samarqand va Xiva shaharlaridagi 3 ta muzey-qo‗riqxonalarida butun dunyoda eng nodir

tarixiy yodgorliklar, me‘moriy obidalar, monumental san‘at asarlari saqlanib qolgan, davlat

muhofazasida yangidan chiroy ochayotgan muzeylar sifatida e‘tirof etiladi.

O‗zbekiston muzeylari aholi orasida o‗lkamiz tarixi, xalq amaliy san‘ati asarlaridan iborat

etnografik ko‗rgazmalarni namoyish etib, jamiyatimiz ma‘naviy kamolati yo‗lida xizmat qilmoqda.

Minglab xorijiy sayyohlar respublikamiz muzey-qo‗riqxonalariga tashrif buyurib, ajdodlari-mizdan

qolgan tarixiy yodgorliklar, obidalar, monumental san‘at asarlari oldida ta‘zim etmoqdalar. Fransiya,

Turkiya, Eron, Pokiston, Koreya, Xitoy va boshqa mamlakatlarda O‗zbekiston muzeylarining

eksponatlari namoyish etildi.

Sport. Mustaqillik yillarida sport O‗zbekiston milliy madaniyati-ning tarkibiy qismi sifatida

rivojlantirildi.

1992 yil 5 fevralda qabul qilingan O‗zbekiston Respublikasining ―Jismoniy tarbiya va sport

to‗g‗risida‖gi qonuni sportni ommaviy rivoj-lantirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. 46 mingdan

ortiq sport inshoatlari – sport sog‗lomlashtirish klublari, bolalar-o‗smirlar sport maktablari, olimpiya

o‗rinbosarlari bilim yurtlari, oliy sport mahorat maktablari, o‗yingohlar, sport zallari, maydonlari,

hovuzlar barpo etildi va ta‘mirlandi. Ularda 7 mln. kishi jismoniy tarbiya va sport bilan shug‗ullanish

imkoniyatiga ega bo‗ldi.

1992 yil yanvarda O‗zbekiston Milliy olimpiya qo‗mitasi tuzildi va 1993 yil sentyabrda

xalqaro olimpiya qo‗mitasining 101-sessiyada rasmiy e‘tirof etildi.

Sportning boks turi jadal o‗sdi. 17 marta jahon chempioni Artur Grigoryan, Sidney

olimpiadasi chempini Muhammadqodir Abdullaev kabi bokschilarimiz johonga mashhur. 1999 yil

avgust oyida Amerkaning Xyuston shahrida o‗tkazilgan X jahon chempionatida O‗zbekiston boks

komandasi 83 mmlakat o‗rtasida AQSH va Kuba komandalaridan keyin faxirli uchinchi o‗rinni

egalladiVatanimizda sportning tennis turi rivojlandi. 168 ta tennis korti, eng zamonaviy YUnusobod

tennis majmui barpo etildi. YUnusobod tennis saroyida 1994-2002 yillarda O‗zbekiston prezidenti

kubogi uchun 9 marta xalqaro tennis musobaqalari o‗tkazildi. 1999 yilning iyul oyida Londonda

o‗tgan tennis bo‗yicha yoshlar xalqaro turinirida toshkentlik sportchi Iroda To‗laganova Uimbldon

uchrashuvida g‗olib chiqib, kumush kubokni kichrayti-rilgan nusxasini qo‗lga kiritdi.1998 yil may

oyida mamlakatimiz alpinistlari Himolay tog‗ining eng baland ―Evarest‖ cho‗qqisiga ko‗tarilib,

O‗zbekiston dovrug‗ini dunyoga taratdilarMustaqillik sharofati bilan o‗zbek milliy kurashi tiklandi.

1992 yilda Termiz va SHahrisabz shaharlarida dastlabki milliy kurash bo‗yicha xalqaro musobaqa

o‗tkazildi. Milliy kurashimizning nazariy jihatlari va qoidalari ishlab chiqildi va xalqaro ekspertlar

tomonidan e‘tirof etildi, xalqaro sport turlari qatoridan o‗rin oldi. Toshkentda dunyoning 50 dan ortiq

mamlakatlaridan kelgan sportchilar ishtirokida kurash bo‗yicha birinchi jahon chempionati bo‗lib

o‗tdi. Unda o‗zbekistonlik kurashchilar 3 ta oltin, 3 ta kumush 3 ta bronza medallarini qo‗lga kiritdilar.

Akobir polvon, Kamol polvon, Toshtemir polvonlar nomi butun jahonga taraldi. Xalqaro kurash

assotsiatsiyasi tuzildi, uning faxriy prezidenti etib Islom Karimov saylandi. 2000-2002 yillarda

London shahrida 3 marta Islom Karimov nomi bilan ataluvchi xalqaro turinir bo‗lib o‗tdi. 2002 yil

oktyabrda Xalqaro kurash asotsiatsiyasi Xalqaro sport federatsiyasi a‘zoligiga qabul qilindi. O‗zbek

milliy kurashi xalqaro sport turi sifatida dunyonda e‘tirof topdi.Mustaqillik yillarida O‗zbekiston

sportchilari Olimpiadalar, Osiyo o‗yinlari, Jahon va Osiyo chempionlari va boshqa munosabatlarida

qatnashib, 3000 dan ortiq oltin, kumush va bronza medallarni qo‗lga kiritdilar.SHunday qilib,

mustaqillik yillarida O‗zbekistonda sport rivoj-landi, yangi ma‘no-mazmun bilan boyidi, jahon

sportiga qo‗shildi va xalqaro maydonda salmoqli o‗rinni egalladi.


1. Tarixiy xotirani tiklash deganda siz nimalarni tushunasiz?

2. ―Qatag‗on qurbonlari xotirasi‖ muzeyida nimalar o‗z aksini topgan?

3. Diniy qadriyatlarni tiklash yo‗lida qanday ishlar amalga oshirildi?

4. O‗zbekistonda ta‘lim qanday turlarda amalga oshirilmoqda?

5. ―Umid‖ jamg‗armasi qachon va qanday maqsadda tuzilgan?

6. O‗zbekiston sport yulduzlaridan kimlarning nomlarini tilga olasiz?

5. SEMINAR MASHG‟ULOTLAR UCHUN MATERIALLARI

Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari. Madaniy

taraqqiyotning qonuniyatlari va madaniy meros.

Mashg„ulotning maqsadi. Mazkur ma‟ruzaning maqsadi madaniyat

jamiyatning maqsuli. Ijtimoiy hayotning eng muhim jabhalaridan biri ekanligini

ochib berish. Madaniyatning inson va jamiyat hayotidagi o‗rni hamda

ahamiyatini ko‗rsatib berish.

Vazifalar.

1.Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari.

2.Madaniy taraqqiyotning asosiy qonuniyatlari.

3. Madaniy taraqqiyot va ma‘naviy meros.

4. Ibtidoiy madaniyati.

Talaba bilishi lozim.

Motivatsiya. Madaniyatshunoslik jaxon madaniyati va uning tarkibiy qismi

bo‗lgan O‗zbekiston madaniyati rivojlanish tarixi xususiyatlari, o‗zaro

aloqadorligi muammolari va istiqbollari to‗g‗risida bilim ko‗nikma va

malakalarni berish, milliy madaniyatga va o‗zga millatlar madaniyatiga

qadryatlariga ularni xurmat ruhida tarbiyalashdagi ahamiyatini asoslab berish.

Fanlararo va fan ichida bog„liqligi. Madaniyatshunoslik fani O‗zbekiston

tarixi, dinshunoslik, sotsiologiya, falsafa, ma‘naviyat asoslari fanlari bilan uzviy

bog‗liq.

Nazariy qism.

Madaniyatshunoslik eng yosh fan hisoblanadi. Madaniyatshunoslik

madaniyat to‗g‗risidagi fan bo‗lib, madaniyat tarixi va madaniyat nazariyasidan

iborat.Madaniyatshunoslik fani insoniyatga xos madaniy jarayonni, uning

mazmun-mohiyati va ahamiyatini tahlil qiladigan, madaniyat taraqqiyotining

umumiy qonunlarini o‗rganadigan gumanitar fandir.

Madaniyatshunoslik fani, birinchidan, ibtidoiy turmush tarzidan to hozirgi

kungacha bo‗lgan davrdagi madaniy jarayonni butunligicha, yaxlit idrok etishga,

madaniyat taraqqiyoti haqida barcha fanlar tomonidan to‗plangan bilim va

tushunchalarni integratsiyalashga ko‗maklashuvchi fandir.

Madaniyatshunoslik fani boshqa gumanitar fanlar bilan bevosita bog‗liq

holda o‗rgpniladi. Madaniyatshunoslik gumanitar fan sifatida falsafa fani bilan

yaqin aloqadordir. Falsafa fanining asosiy masalasi ruh yoki materiya

birlamchimi degan masala emas, balki insoniyat hayotining ma‘no-mazmuni

masalasidir. Aynan bu masala bilan madaniyatshunoslik fani ham shug‗ullanadi.

Falsafa fani olamda insonning o‗rni, jamiyat taraqqiyoti haqida mulohaza

yuritadi, jamiyat taraqiyotining umumiy qonunlarini tadqiq qiladi. Bu

masalalarni tadqiq qilish u yoki bu darajada madaniyat-shunoslikka ham xosdir.

Falsafa fanining vujudga kelishi va rivojlanishining o‗zi madaniyat

taraqqiyotining mahsulidir.Madaniyatshunoslik sotsiologiya fani bilan ham

yaqin aloqadordir. Negaki, sotsiologiyaning jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayoti,

jamiyatda kishilarning mavqei haqida to‗plagan ma‘lumotlaridan

madaniyatshnoslik fani foydalanadi. Umumnazariy xulosalar chiqarishda

sotsiologik materiallar dalil sifatida xizmat qiladi. Madaniyatshunoslik fani

Siyosatshunoslik fanining davlat o‗urilishi va tuzilishi, siyosiy rejimning turlari

va hususiyatlari, jamiyatni siyosiy boshqarish usullari haqidagi ma‘lumotlariga

asoslanadi, ularga tayanib umumiy nazariy xulosalar chiqaradi.

Madaniyatshunoslik fanining predmeti, uning tadqiqot ob‘ekti

insoniyatning asrlar davomidagi madaniy faoliyati, madaniy taraqqiyot

yutuqlari, ularning ma‘no-mazmunini o‗rganishdan iboratdir.

Madaniyatshunoslik fani tadqiqot olib borishda bir qator metodologik

tamoyillarga tayanadi. Dialektik metod madaniyatshunoslikning muhim metodi

bo‗lib, insoniyatning madaniy hayotini, ming yillar davomida insonlar yaratgan

moddiy va ma‘naviy yutuqlarni yaxlit, umumiy va o‗zaro bog‗liq holda

o‗rganishga imkon beradi. Dialektik metod biron-bir mamlakat yoki mintaqada

kechgan madaniy jarayonni, jumladan O‗zbekiston xalqining asrlar davomida

shakllangan madaniyatini jahon xalqlari madaniyati rivoji bilan uzviy bog‗liq

holda o‗rganish, tadqiq qilishga ko‗maklashadi va madaniy taraqqiyotga xos

umumiy madaniyatshunoslik qonuniyatlarini ochishga imkon beradi.

Madaniyatshunoslik fani ob‘ektni o‗rganishda ilmiy bilishning sistemali

yondoshuv metodiga tayanadi. Sistemali yondoshuv bo‗laklarni butun orqali,

butunni uning bo‗laklari orqali tahlil etish, o‗rganishni taqoza etadi. Bu metod

madaniyat tarkibiga kiruvchi til, din, huquq, axloq-odob, ta‘lim-tarbiya,

adabiyot, san‘at va hakazo bo‗laklar orqali butun jamiyat taraqqiyoti orqali esa

madaniyat tarkibiga kiruvchi bo‗laklarni tahlil qilishga imkon beradi.

VAZIFALAR

Мезол

ит

Фаолият

турлари

Арха

ик

мадан

ият

боски

члари

Архаик

(ибтидо

ий)

мадани

ят

Энеол

ит

Санъат

турлар

и

Палеол

ит

Тасвири

й

санъат

ракс

Овчилик

зарга

рлик

Ёзув

чорвач

илик

дехконч

илик

тукима

чилик кулолч

илик

Неолит

Кластер

Афзаллиги Камчиликлари

Одамларнинг онги ва тафаккури

ошди

Инсонлараро мулокотнинг пастлиги

Одамларнинг турмуш тарзи

такомиллашди

Одамларнинг маиший куникмаларнинг

пастлиги

Мехнат куроллари мукаммаллашди Барча одамларнинг мукаммал мехнат

куролларга эга эмаслиги

Иктисодий, маданий, этник алокалар

урнатилди.

Уругчилик тизимидан тулик жаамият

тизимига утмаганлиги

Т- жадвали

17

Инсерт жадвали

―ИНСЕРТ‖ жадвали

Мустақил ўқиш вақтида

олган маълумотларни,

эшитган маърузаларни

тизимлаштиришни

таъминлайди; олинган

маълумотни тасдиқлаш,

аниқлаш, четга чиқиш,

кузатиш. Аввал ўзлаштирган

маълумотларни боғлаш

қобилиятини шакллантиришга

ѐрдам беради.

Ўқув фаолиятини ташкиллаштиришнинг

жараѐнли тузилмаси

График ташкил этувчининг тури,

аҳамияти ва хусусиятлари

Инсерт жадвалини тўлдириш қоидаси билан

танишадилар. Алоҳида ўзлари тўлдирадилар.

Ўқишжараѐнида олинган маълумотларниалоҳида ўзлари тизимлаштирадилар -жадвал устунларига ―киритадилар‖матнда белгиланган қуйидаги белгиларга

мувофиқ:―V‖- мен билган маълумотларга мос;―-― - менбилган маълумотларга зид;

―+‖ - мен учун янги маълумот;―?‖ - мен учун тушунарсиз ѐкимаълумотни аниқлаш, тўлдириш талабэтилади.

Пинбордни тўлдиринг

Архаик маданиятгаоид бўлган меҳнат

қуроллари

Архаик маданиятгаоид санъат турлари

Ибтидоий динлар

1-

гуруҳ

2-

гуруҳ

3-

гуруҳ

Nazorat savollari.

1. madaniyat so‗zining lug‗aviy ma‘nosini tushuntiring.

2. madaniyat va sivilizatsiyaning o‗zaro aloqadorligini ularning ta‘rifini tushuntirib bering.

3.qadriyatlarning turlarini sanab bering;

4. moddiy va ma‘naviy madaniyat nima.

5. madaniyatshunoslik fanining vazifalari nima.

6. Arxaik madaniyatning dastlabki namunalari.

7. So‗nggi paleolit davri madaniyati.

8. YAngi tosh asri (neolit) madaniyati.

9. Jez davrida yangi turdagi madaniyatning shakllanishi.

10. madaniyatshunoslik fanining metodlari.

Adabiyotlar.

1. Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. Asarlar,7 tom,T:

O‗zbekiston1999.

2. KarimovI.A. ―Ozod va obodVatan, erkin va farovon hayot-pirovard


3.Karimov I.A Milliy istiqlol mafkurasi-xalq e‘tiqodi va buyuk kelajakka

ishonchdir..T.,O‗zbekiston, 2000.

1.Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.O‗zbekiston 2000.

2.Milliy istiqlol g‗oyasi asosiy tushuncha va tamoiyllar. T.2001 5-12 betlar.

3.Kulturologiya, mirovaya kultura. Uchebnik. Axmedova E.


4.Abdullaev M., Umarov E., Ochildiev O. Madaniyatshunoslik. (o‗quv


5. Gulmetov E., T.Qobiljonova, SH.Ernazarov, A.Mavrulov ma‘ruzalar matni.

T. 2000 y.

2–mavzu.Qadimgi davr madaniyati

Mashg„ulotning maqsadi. Qadimgi sharq xududida insoniyat sivilizatsiyasi va

madaniyat rivojlanishining ibtidosi bilan bog„liq bo„lgan muhim jarayonlar yuz

bergan. Misr mesopataniya Xitoy va Xindiston sivilizatsiyalari eng ko„xna va

yirik madaniyatlar ekanligi va jaxon sivilizatsiyasining poydevriga asos

solganligini ochib berish.

Vazifalar.

5. Qadimgi Misr madaniyati.

6. Qadimgi Mesopatamiya madaniyati.

7. Qadimgi Hindiston madaniyati.

8. Qadimgi Xitoy madaniyati.


An‟anaviy madaniyat, fir‟avn. Ehrom, papirus, taqvim, ellinlar, madaniyati

ma‟buda. Buyuk Xitoy devori. Mahobxarat “Romayana” dastonlari.

“Vedalar” “Bobil minorasi” Bobil osma bog„lari”. “Buyuk ipak yo„li”.

Motivatsiya: Qadimgi sharq sivilizatsiyalari tabiiy, ilmiy bilimlarni to„plab

ulkan natijalarga erishdi va jaxon fani rivojiga ulkan ta‟sir ko„rsatganini yoritib

berish.



bog‗liq.


Ellada – Qadimgi YUnonistonning nomi. Zevs – YUnonlarning eng

muqaddas bosh xudosi. Gerodot – (er. avv. 490-430.) YUnon tarixchisi. ―Tarix

faning otasi‖ hisoblanadi. Suqrot, Platon, Aristotel – YUnon falsafasining

yuksak namoyondalari.(er. avv. V-IV asrlar). Artemida ibodatxonasi –

Dunyoning etti mo‗‗jizalaridan biri Efes shahrida qurilgan. Fidiy – YUnon

haykaltaroshi. Zevs, Afina, Promaxos haykallarini muallifi. Kolizey amfiteatri –

Milodning 1 asrida Rimda qurilgan. Gladiatorlik janglari o‗tkazilgan.

Asosiy adabiyotlar:

1. Esin A.B. Vvedenie v kulturologiyu: Osnovnыe ponyatiya kulturologii v sistematicheskom izlojenii. –M.: 1999, str. 5-61.

2.Axmedova E, Gabidullin R. Kulturologiya. –T.: 2001. 6-20 betlar.

1. Gulmetov, T. Qobuljonova, SH.Ernazarov. Madaniyatshunoslik. Ma‘ruzalar matni. -T.: 2000. 12-18 betlar.

1. Aqliy hujum.

2. Darsni aniq yo‗naltirilgan savollar asosida olib borish.

Dars jarayonida yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish


2. Sxema-slaydlar namoyish qilish.



Qadimgi sharq sivilizatsiyalari yutuqlari bilan talabalarni

tanishtirish.

Qadimgi Misr ilk sivilizatsiya o‗choqlaridan biri sifatida o‗ziga xos

betakrorligi bilan ajralib turadi. U Afrikaning shimoli-sharqida joylashgan. Nil

dunyodagi eng katta daryolardan biri bo‗lib, u Markaziy Afrikadan boshlanib, Misrni kesib o‗tib, O‗rta er dengiziga quyiladi. Misrda ilk dehqonchilikning

paydo bo‗lishi ham eng avvalo shu daryo bilan bog‗liq bo‗lgan. Qadimdan

Misrda tabiati issiq, hayvonot, o‗simlik dunyosi va er osti boyliklari ko‗p bo‗lganligi bois bu erda moddiy va ma‘naviy madaniyat juda erta vujudga kelib

rivojlangan. Misrda davlatning paydo bo‗lishi mil. av. IV ming yillikning

boshlariga to‗g‗ri keladi. Bu davrlarda Nil daryosining shimolida va janubida 40

dan ortiq shahar davlatlari – nomlari paydo bo‗lgan. Nomlarni monarxlar

boshqarib, ular dehqonchilik, chorvachilik, sug‗orish, harbiy va diniy ishlarni

boshqarganlar. Bular ilk quldorlik davlatlari edilar. Bu davlatchalarning shimoliy va janubiy birlashmalari vujudga keladi. Mil.avv. III minginchi yil

boshlarida Janub podshosi Minaning SHimoliy uyushma ustidan g‗alaba qilishi

natijasida yagona Misr davlatiga asos solinadi. Uning poytaxti Memfis shahri

bo‗lgan. O‗zining Vatan tarixini yozgan kohin Manefon qadimgi Misr tarixini to‗rtga bo‗lib: Qadimgi (mil avv. 3 minginchi yil), O‗rta ( mil.avv. 3

minginchi yil oxiri – 2 minginchi yil boshlari), YAngi (mil. avv.2 minginchi

yil), Quyi (mil. Avv. 1 minginchi y.) podsholik davrlariga bo‗ladi. Bu davrlar jami 30 ta firavnlar sulolarini o‗z ichiga oladi. Qadimgi Misr dunyo

sivilizatsiyasining tom ma‘nodagi klassik namunasi bo‗lgan. SHuning uchun

ham qadimgi yunon tarixchisi Gerodot bu mamlakatni «Nilning in‘omi» deb

bejiz aytmagan. Bahor oylarida Nil toshqini natijasida daryo bo‗ylaridagi erlarida hosil bo‗lgan qora meneralga boy qoldiqlar dehqonchilik uchun «tekin

ozuqa» bo‗lib xizmat qilgan. Daryo bo‗ylarida turli xil granit, marmar kabi

toshlarning bo‗lishi esa qurilishga yaxshi material hisoblangan. SHumerlar iqtisodining asosini dehqonchilik tashkil qilgan bo‗lib, u sug‗orma dehqonchilik

tizimi bilan bog‗liq edi. SHu bilan chorvachilik ham muhim ahamiyatga ega edi.

Unda metalsozlik ham yuqori darajaga erishgan. Er. avv. 3 minginchi yil

boshlariga kelib shumerliklar bronzadan mehnat qurollorini yasay boshlaydilar, er. avv. 2 mingichi yil oxirlariga kelib esa temir davri boshlanadi.

Mesopatamiyadagi katta yutuqlardan biri bu yozuvning ixtiro qilinishi edi.

Ilk yozuv mil. Avv. 4 ming yillikda Janubiy Mesopatamiyada kashf qilingan. Bu erga ko‗chib kelgan shumerlar ham ushbu yozuvni qabul qilganlar. U suratli

yozuv bo‗lib, so‗z suratli rasm orqali ifoda etilgan. Bu fanda ieroglif deb

nomlangan. Masalan, qush so‗zi qushning tasviri bilan, suv so‗zi uch qator

to‗lqinsimon chiziq bilan ifoda etilgan. Ammo suratli yozuv bilan hamma so‗zlarini ham ifoda qilib bo‗lmagan. Uning cheklanganligi sababli bu yozuv

takomillashtirib borilib, mixxat yozuv kashf qilingan. Harflar qotmagan loy

lavhalar sathiga uyib tushirilgan. Harflar 600 ga yaqin belgidan iborat bo‗lgan. Bu yozuv keyinchalik butun Janubi- g‗arbiy Osiyo xalqlari orasida tarqalgan.

Hindiston haqli ravishda qadimgi SHarqning yuksak madaniyatli

mamlakatlaridan biridir. Hindiston yarim oroli qadimdan tabiiy rang-baranglik,

boy o‗simlik, hayvonot va qimmatbaho er osti boyliklariga ega bo‗lgan. YArim orolda ser suv Hind va Gang kabi daryolar mavjud. Mil. avv. 5 ming yillikning

oxiri 4 ming yillikdan boshlab Hind daryosi vodiysida sun‘iy sug‗orishga

asoslangan dehqonchilik vujudga kelgan. 4 ming yillik o‗rtalariga kelib bu joyda o‗ziga xos eng qadimgi Hind madaniyati vujudga kelgan. Dehqoqnchilik,

hunarmandchilik, chorvachilik, savdo-sotiqning rivojlanishi natijasida qishloq

va shaharlar paydo bo‗lgan. Nihoyat, Hind daryosi va uning Panjob viloyati

qadimgi davlatlar yuzaga keladi. Bu davlatlarning Mohinjo-Daro, Xarappa kabi katta shaharlari bo‗lgan. Mohinjo-Daro hozirda Pokiston hududida joylashgan

bo‗lib, shaharning maydoni 270 gektardan iborat. Bu erdan arxeologlar

ko‗chalar, pishiq va xom g‗ishtlardan qurulgan turar joylar, saroylar,

omborxonalar, ibodatxonalar va podsho qarorgohining qoldiqlarini topishgan.

SHaharda pishiq g‗ishtdan qurilgan suv taxmoni va kanalizatsiya ham bo‗lgan.

Badavlat kishilarning uylari, shuningdek ibodatxonalar 2-3 qavatli qilib pishiq

g‗ishtdan 4,5 ming yil avval qurilgan.

MAVZUGA DOIR TAQDIMOTLAR

Қадимги Шарқ цивилизацияси

(м.а. VIIМинг й.к. )

Қадимги Миср

Нил

Эҳромлар

Месопатамия

Фрот,

Дажла

Хуммурапи

кодекси

Хитой

Хуанхе

Янцзи

Буюк Хитой

девори

Хиндистон

Ҳинд

Ганг

Ведалар

“QADIMGI DAVR MADANIYATI” MAVZUSI KLASTERI

Деҳқончилик

Рассом-

чилик

Хайкал-

тарошлик

T-Sxema

SHarq madaniyati G„arb madaniyati

“Pinbord” texnikaasi bo„yicha topshiriq

Misr Mesopotamiya Xitoy Hindiston

Dastlabki

bilimlar

Tabobat

Diniy

tasavvurlar

Xalq og„zaki

ijodi

Xaykaltaroshlik

Tasviriy san‟at

Marosim

udumlar


1. Qadimgi Misrning diniy va ma‘naviy tamoyillarida ilgari surilgan g‗oyalar

qanday bo‗lgan?

2.Misr ehromlari dunyoning etti mo‗‗jizasidan biri sifatida tan olinganligi sabablari nimada?

1. Qadimgi Old Osiyo madaniyatining yuksalishini ta‘minlagan omillarni

asoslang?

2. Qadimgi Bobilda ilm-fanning qaysi sohalariga asos solingan?

3. Ossuriya madaniyati ravnaqida me‘morchilik va tasviriy san‘atning o‗rni qanday bo‗lgan?

4. Budda dini Braxmanizm dinidan qaysi jihatlari bilan farq qiladi?

5. Ajanta majmuasida san‘atning qaysi turlari sintezini ko‗rsa bo‗ladi?

3–mavzu. Qadimgi davr madaniyati

Mashg‘ulotning maqsadi. Qadimgi YUnoniston va Rim madaniyati Evropa

sivilizatsiyasining poydevoriga asos solinganligini ochib berish. Qadimgi G‘arb

sivilizatsiyalari yutuqlari bilan talabalarni tanishtirish.

Vazifalar.

3. Antik YUnoniston madaniyati.

4. Antik Rim madaniyati. Talaba bilishi lozim.

Ellada – Qadimgi YUnonistonning nomi. Zevs – YUnonlarning eng muqaddas

bosh xudosi. Gerodot – (er. avv. 490-430.) YUnon tarixchisi. “Tarix faning otasi”

hisoblanadi. Suqrot, Platon, Aristotel – YUnon falsafasining yuksak

namoyondalari.(er. avv. V-IV asrlar). Artemida ibodatxonasi – Dunyoning etti

mo‘‘jizalaridan biri Efes shahrida qurilgan. Fidiy – YUnon haykaltaroshi. Zevs,

Afina, Promaxos haykallarini muallifi. Kolizey amfiteatri – Milodning 1 asrida

Rimda qurilgan. Gladiatorlik janglari o‘tkazilgan.

Motivatsiya: “Antik madaniyatning duyon madaniyati tarixida tutgan o‘rnini

ko‘rsatib berish.

Fanlararo va fan ichida bog‘liqligi. Madaniyatshunoslik fani O‘zbekiston tarixi,

dinshunoslik, sotsiologiya, falsafa, ma’naviyat asoslari fanlari bilan uzviy

bog‘liq.


Ellada – Qadimgi YUnoniston shahri. Zevs – YUnonlarning eng

muqaddas bosh xudosi. Gerodot – YUnon tarixchisi. ―Tarix fanining otasi‖

hisoblanadi. Suqrot, Platon, Aristotel – YUnon falsafasining yuksak

namoyondalari. Fidiy – YUnon haykaltaroshi. Kolizey amfiteatri – Milodning 1

asrida Rimda qurilgan. Gladiatorlar janglari o‗tkazilgan.

Asosiy adabiyotlar

1. Vsemirnaya istoriya. Ellinisticheskiy i rimskiy perioda. Moskva. 1999.

2. Drevnie sivilizatsii. M.: 1999 g. 21-44 str.

5. Romanov V.N. Istoricheskoe razvitie kulturi. M.: 1991. 9-21 str.

6. Vinnichuk L. «Lyudi, nrav i obichai drevney Gretsii i Rima». M.: 1999. 10-

42 str.

7. Gulmetov E., Qobuljonova T., Ernazarov SH., Mavrulov A. Madaniyatshu-

noslik ma‘ruzalar matni. T.: 2000. 74-80 betlar.


Qadimgi G‗arb sivilizatsiyalari yutuqlari bilan talabalarni tanishtirish.

Antik davr madaniyati – jahon sivilizatsiyasining beshigi bo‗lib, u davrda

filosofiya, madaniyat fan sifatida shakllandi. O‗sha davr yunonlarning turmush tarzi, fikrlashi, ma‘naviyati hozirgacha ham insonlarni hayajonga solib

kelmoqda.Antik Evropa madaniyatining shakllanishiga Mesopotamiya va Misr

madaniyatining, ayniqsa, arifmetika, astronomiya, mifologiya, va teologiya

sohalarida erishgan dastlabki muhim yutuqlarning ahamiyati katta bo‗ldi, Qadimgi YUnon madaniyati eramizdan avv. XXVIII asrdan er. avv. II

asrgacha davom etdi. YUnonlar o‗zlarining vatanini Ellada deb ataganlar.

Qadimgi YUnon madaniyatining eng yuqori darajaga ko‗tarilgan davri er. avv. V-IV asrlarga to‗g‗ri keladi.

Qadimgi YUnon madaniyati jahon madaniyati tarixida favqulodda hodisa

sifatida o‗zini namoyon etdi. Ellada hozirgi zamon davlatlarining boshqaruv

shakli – Respublika va demokratiyaning vataniga aylandi. Uning namunaviy shakli

Qadimgi YUnon madaniyati 5 ta davrga bo‗linadi:

Egey madaniyati (er. avv. 2800-1100yillar). Gomer davri (er. avv. XI-IX asr);

Arxaik madaniyat davri (er. avv. VIII-VI asrlar);

Klassik (yuqori darajadagi) davri (er. avv. V-IV asrlar);

Ellinizm davri (er. avv. 323-146 yillar). YUnon madaniyatisiz hozirgi Evropa madaniyatini tasavvur qilib

bo‗lmaydi. SHuningdek SHarq dunyosi ham ellinizm madaniyatisiz

boshqacharoq ko‗rinishga ega bo‗lgan bo‗lardi.

Antik Rim madaniyati er.avv. VIII asrdan eramizning 476 yiligacha davom etgan. Qadimgi Rim madaniyatining o‗rni va roli to‗g‗risida

mataniyatshunos olimlar to‗g‗risida ikki xil qarash mavjud:

Ma‘naviy madaniyat sohasida rimliklar yunon madaniyatining voris-lari hisoblanardilar. Ko‗plab yunon xudolari nomlari o‗zgartirilgan.

CHunonchi, Zevs-YUpiterga, Kronos-Saturnga, Poseydon-Neptunga, Afrodita-

Venera, Artemida-Dianaga, Afina-Minervaga aylangan.Rimliklarning dam

olishi ham asosan bir hil bo‗lgan: hammomlarga borish va u erdagi mashqlar

maydonchalarida bo‗lish, falsafiy sohada suhbatlar o‗tkzish, kutubxonalarida shug‗ullanish yoki bosseynlarda hordiq chiqarish ular uchun odatiy hol bo‗lgan.

Milodning I asrida gladiatorlik janglari uchun qurilgan Kollizey amfiteatri

o‗zining ulkanligi bilan ajralib turgan. Amfiteatrga bir vaqtning o‗zida 50 ming

tomoshabin joylasha olgan. Amfiteatr arenalariga 11 ming yirtqich chiqarilgan, 10 ming gladiator bir-biri bilan jang qilgan va yirtqich hayvonlar bilan olishgan.

Omma yaralangan gladiatorning tirik qolishi yoki o‗ldirilishi manzarasini

tomosha qilgan.Rimliklar orasida sirk o‗yinlari, ayniqsa to‗rtta yoki oltita ot qo‗shilgan ikki g‗ildirakli aravalar poygasi mashhur bo‗lgan.

Rimliklarda quyidagi ommaviy yirik bayramlar bo‗lgan:

Saturnaliya - har yili dekabr oyida Saturn xudosiga atalib o‗tkaziladigan

bayram bo‗lib, u karnaval bilan boshlangan, bayram vaqtida tabaqaviy farqlarga

rioya qilingan. Kambag‗allarga sadaqa berilgan, bir-birlariga o‗zaro tuhfalar ulashganlar.YAratilgan yodgorliklar ichida Koliziy yoki Flaviy amfiteatri

alohida ajralib turadi. U gladiatorlik jangi va boshqa ommaviy tomoshalar uchun

qurilgan bo‗lib, 50 mingdan ortiq kishini sig‗dirar edi. Imperator davrida Vergiliy CHo‗ponlar ashulalarining to‗plami «Bukolikalar» asarini va

«Georgiki» nomli poemasini yozib, unda dehqonlarga maslahat beradi va tabiat

go‗zalligini kuylaydi. Uning tugallanmagan poemasi «Eneyda» bo‗lib, unda

Rimning afsonaviy bosh fuqarosi Eneyaning sarguzashtlari kuylanadi. Ovidiy o‗zining «Ishq san‘ati», «Dard-alamlar» va «Pontdan maktublar» nomli

asarlarida Avgust davridagi aslzodalar turmushini tanqid ostiga olib, Avgust

g‗azabiga uchragan. Boshqa asarlarida esa o‗z qayg‗u-alamini va mehnatkashlarning og‗ir turmushini aks ettirgan. SHu bois Qora dengiz

bo‗yidagi Toma shahriga surgun qilingan.Eramizning I asridan boshlab

Rimliklar ayniqsa ularning yuqori tabaqalari, zodogonlari hayotida ma‘naviy

qashshoqlik jarayoni kuchayib bordi. Rim imperatorlari Kaliguala va Neron qahriqattiqlik va ma‘naviy buzuqlik ramzlariga aylanadilar. Ma‘naviy bo‗shlik

va inqiroz Rim jamiyati halokatining bosh sabablarining biriga aylandi. 395 yili

Rim imperiyasi ikki qismga, SHarqiy va g‗arbiy qismga ajralib ketadi. 476 yili

esa rimliklarning german qabilalarining qo‗shinidan navbatdagi mag‗lubiyati natijasida oxirgi imperator Romul Avgustinni taxtdan tushiriladi. Natijada

g‗arbiy Rim imperiyasi barham topadi. Lekin Rim madaniyati o‗zining Rim

huquqi, arxitektura, adabiyot fanlari bo‗yicha erishgan yutuqlari jahon madaniyatida o‗z o‗rnini egalladi va hozircha yashab kelmoqda, insonlarni

hayratga solmoqda.

ДУНЁНИНГ

Миср

эхромлари

Семирамиданинг осма

боғлари

Артемида

ибодатхонаси

Галикарнас-

даги даҳма

T-Sxema

SHarq madaniyati G„arb madaniyati

“Pinbord” texnikaasi bo„yicha topshiriq

Yunoniston Rim

Dastlabki

bilimlar

Tabobat

Diniy

tasavvurlar

Xalq og„zaki

ijodi

Xaykaltaroshlik

Tasviriy san‟at

Marosim

udumlar


11. YUnon madaniyati o‗zining noyobligini nialarda namoyon qildi?

12. YUnonlarning turmush tarzi qanday bo‗lgan?

13. Qachonlardan boshlab Olimpiya o‗yinlari boshlangan va unda sportning

qaysi turlari bo‗yicha musobaqalar o‗tkazilgan?

14. Qadimgi YUnoniston fani va uning asoschilaridan kimlarni bilasiz?

15. Qadimgi YUnoniston madaniyatining eng yuqori darajaga chiqqan davri

qaysi davri qaysi va nima uchun?

16. Antik YUnon madaniyati qadimgi Rim madaniyatining mantiqiy davomi

ekanligi nimalarda namoyon bo‗ldi?

17. Qadimgi Rim madaniyatining o‗ziga xos hususiyatlari nimalarda edi?

18. Qadimgi Rimliklarda vataparvarlik tuyg‗usi qanday bo‗lgan?

19. Qadimgi Rimda arxitektura qurilishi qanday bo‗lgan?

20. Xristian dini qachon paydo bo‗lgan?

4-MAVZU. MARKAZIY OSIYO XALQLARINING

QADIMGI MADANIYATI

REJA:

Mashg‘ulotning maqsadi. Markaziy Osiyo madaniyati jaxon madaniyatida

tutgan o‘rnini ochib berish.

Vazifalar.

1. Markaziy Osiyodagi qadimgi madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari.

2. Markaziy Osiyo xududidagi ilk davlatlar madaniyati.

3. YUnon-Baqtriya madaniyati miqiyosida SHarq ellinistik madaniyati.

4. Kushonlar madaniyati.


Markaziy Osiyo, Qadimiy sivilizatsiya, ruhiy quvvat, submadaniyat, zardushtiylik,

Avesto, Axmoniylar, YUnon-Baqtriya, mehrob, solmona, buddaviylik, oromiy,

So‘g‘d.

Motivatsiya O‘zbekiston xududida eng qadimgi davlatlar haqida

ma’lumotlarga ega bo‘lish. Markaziy Osiyo madaniyati jaxon madaniyati tarixida

muhim o‘rin tutganligi haqida ma’lumotga ega bo‘lish.



bog‘liq.


Markaziy Osiyo, Qadimiy sivilizatsiya, ruhiy quvvat, submadaniyat, zardushtiylik, Avesto, Axmoniylar, YUnon-Baqtriya, mehrob, solmona,

buddaviylik, oromiy, So‗g‗d.

Adabiyotlar:


2. Karimov I.A. SHarq gavhari, zamin sayqali. Samarqand shahrining 2750

yilligiga bag‗ishlangan tantanali marosimdagi so‗zlagan nutqi. «Xalq so‗zi»,

2007 yil 26 avgust.

3.Karimov I. ―Tarixiy xotirasiz kelajak yo‗q‖ Toshkent 1998 yil

4. O‗zbekiston tarixi va madaniyati T., 1992 yil. 5. Pugachenko G., Rgveladze E., Severnaya – Baktriya-Toxariston T., 1990 yil.

6. O‗zbekiston xalqlari tarixi. T., 1992 yil

Ma‟ruxzaning maqsadi:

Markaziy Osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida tutgan o‗rnini ochib

berish.

Markaziy Osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida muhim o‗rin tutadi.

Uning o‗rta asrlardagi madaniyatiga butun dunyo allaqachon munosib baho

bergan. Hatto Baqtriya, Marg‗iyona, Sug‗d, Parfiya, Farg‗ona, Xorazm, CHoch

xalqlarining qadimgi madaniyati ham jahonni hayratga solmoqda. Markaziy

Osiyo mintaqasining qadimgi madaniyatini o‗rganish o‗n yillar ilgari

boshlangan bo‗lsada, tadqiqotchilarning bu madaniyatining o‗ziga xosligi va

boy mazmuni lol qoldirdi. Markaziy Osiyo madaniyati Farb va SHarqning

buyuk madaniyat elementlarini bir butunlikda uyg‗unlashtirib ifodalagan holda

o‗ziga xos individuallik kasb etadiki, bu xususiyat keyingi taraqqiyot uchun ham

negiz bo‗lib qoladi.Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining vujudga kelishi

sharoitlarini belgilashda dastavval, uning jug‗rofiy o‗rni va tabiiy vositalariga

e‘tiborni qaratish lozim bo‗ladi. Madaniyatshunoslik har qanday madaniyatning

shakllanishidagi o‗ziga xos alfozni joy manzarasi, iqlimi, biosfera omillarining

ahamiyati borligiga alohida e‘tibor beradi. Markaziy Osiyo mintaqasining tabiati

turli xilligi bilan katta farq qiladi. Bu erda serhosil vodiy va vohalar, sersuv

daryolar, qaqroq cho‗llar, dashtu adirlar, Pomir va Tangritog‗ining baland

muzofotlari bilan yonma-yon joylashgan. Bunday xususiyat dehqonchilik,

chorvador, tog‗da yashovchi qabila va xalqlar xo‗jalik tarzi va o‗ziga xos

madaniyatlarining shakllanishi uchun imkoniyat yaratdi.«Qadimgi sivilizatsiya»

deb nomlangan risolada Markaziy Osiyo madaniyatining ikki xususiyati

ko‗rsatiladi: bir tomondan, turli madaniyatlarning o‗zaro ta‘sirida, ikkinchi

tomondan, qadimgi sivilizatsiyalarining boshqa o‗choqlari bilan yaqin aloqada

rivojlanishi. Bu xususiyatlarni batafsil kuzatadigan bo‗lsak Markaziy Osiyo

madaniyatining shakllanish jarayonlari yaqqol namoyon bo‗ladi.Markaziy

Osiyoning serhosil vodiysi, cho‗l va dashti, tog‗larida yashovchi aholining

turmush sharoitidagi farqlar turli xo‗jaliklarning ertaroq paydo bo‗lishi o‗ziga

xos madaniyatlar shakllanishiga olib keldi. Bu jarayon yaqin qo‗shnichilik

munosabatlari asosida sodir bo‗lib, qabila va xalqlarning iqtisodiy va madaniy

aloqalari tufayli taraqqiyotning ertaroq boshlanishiga imkon yaratdi. Eng

qadimgi davrlardan dehqonchilik, chorvachilik va tog‗ ovchi qabilalari

o‗rtasidagi mahsulot ayirboshlash Markaziy Osiyo xalqlari iqtisodiyotida katta

ahamiyatga ega bo‗lib, keyingi davrlarda ham u uzoq saqlanib qoldi. Turmush

tarzi va xo‗jalik faoliyatidagi farqlanish bilan birga mintaqa xalqlarining etnik

va tillardagi yaqinlik judayam uyg‗unlashib ketganligi qadimgi YUnon va Xitoy

manbalarida ham qayd qilingan. Markaziy Osiyo xalqlarining kuchli iqtisodiy

aloqalari, etnik va til birligi ularning bir-biridan ayricha yashashiga yo‗l

qo‗ymadi.Natijada qadimgi SHarqning klassik madaniyati orasida Markaziy

Osiyo Qadimgi madaniyati ajralib, o‗ziga xos ko‗rinishda shakllanadi. Dastlab,

bu madaniyatda ikki xil madaniyat aralashib ketadi: ko‗chmanchilik va

ibtidoiylik olami hamda sivilizatsiya olami; bu erdagi qadimgi madaniyatlarga

xos madaniyatlarning o‗zaro muloqotiga aks ta‘sir ko‗rsatgan «o‗zining

betakrorligi» haqidagi tasavvur shakllanmoqda.Markaziy Osiyoning o‗troq

dehqonchilik va ko‗chmanchi xalqlarida ancha-muncha farqlar bo‗lishiga

qaramasdan ilgaridan yaqin munosabatlar o‗rnatilgan. Diniy e‘tiqodlar, urf-

odatlar, folklor, axloqiy me‘yorlardagi umumiylik madaniy umumiylikning

shakllanishiga olib kelgan. SHuning uchun, bundan keyin Markaziy Osiyoning

yaxlit madaniyatini tashkil qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi haqida

to‗xtalish joizdir: Qadimgi davlatlar submadaniyati (Baqtriya, Sug‗d, Xorazm,

Farg‗ona, Marg‗iyona), dasht ko‗chmanchilari-sak, massaget, da-kochchilar

submadaniyati, Pomir va Tangritog‗ qabilalarning submadaniyati.Markaziy

Osiyo madaniyatining o‗ziga xosligining ikkinchi jihati mintaqaning o‗ta qulay

jug‗rofiy o‗rnashganligi bilan bog‗liq. Mintaqa Mesopotamiya, Hindiston va

Xitoy kabi uchta buyuk SHarq sivilizatsiyasi bilan bevosita chegaradosh bo‗lib,

Farb sivilizatsiyasiga xos beshinchi-Gretsiya va Rim bilan aloqada rivojlangan.

Bunday aloqalarning muqarrarligi tufayli Markaziy Osiyo madaniyati SHarq va

Farb o‗rtasida vositachilik missiyasini bajarishiga sabab bo‗ldi, ya‘ni iqtisodiy

sohalarda eng avvalo xalqaro savdoda va madaniy sohalarda ham Markaziy

Osiyo Farb va SHarq o‗rtasida bog‗lovchi ko‗prik vazifasini bajardi. Xususan,

Markaziy Osiyo xududi orqali buddizm butun dunyoga yoyildi, Hindiston va

Xitoyga ellinistik madaniyat ko‗rinishlari o‗tdi, SHarqdan Farbga va Farbdan

SHarqga madaniy boyliklar (bilim, diniy g‗oya, kashfiyot, badiiy asarlarning)

almashib turishida Markaziy Osiyo muhim vositachi bo‗lib xizmat qiladi.

2.8. «T - sxema» texnikasi

- bu texnologiya murakkab, ko‗ptarmoqli, mumkin qadar

muammo xarakteridagi mav-

zularni o‗rganishga qaratilgan; bunda ularning har biri alohida

nuqtalardan muhokama etiladi.

Masalan ijobiy va salbiy

tomonlari, afzallik va kamchiliklari, bir g‗oyaning

ikki tomoni, foyda va zararlari;

- tanqidiy, tahliliy, aniq mantiqiy fikrlashni

T-sxema qonun-qoidalari bilan tanishib chiqadi.

YAkka tarkibda yoki juft-juft

bo‗lib T-sxemani to‗ldiradi

O‗z g‗oyalarini yozma ravishda o‗ng va chap taraflarida yozib

chiqadilar. G‗oyalar qarama-qarshi

bo‗lishi mumkin

muvaffaqiyatli rivojlantirishiga

hamda o‗z g‗oyalari, fikrlarini

yozma va og‗zaki shaklda ixcham bayon etish, himoya

qilishga imkon yaratadi;

- ma‘ruza yakunida

qo‗llaniladi;

Sxemadagi g‗oyalar taqqoslanishi

va yakka tartibda, juft-juft holda yoki kichik guruhlarda to‗ldirilishi

mumkin

Har bir tinglovchi o‗z fikrini

erkin holda to‗liq bayon etishi

mumkin

Markaziy Osiyodagi qadimgi madaniyatlar

Joytun madaniyati - mil. avV) 6-5 ming yilliklar.

Kaltaminor madaniyati - mil. avV) 5-4 ming yilliklar.

Xisor madaniyati - mil. avV) 5-4 ming yilliklar.

Namozgox-Anov madaniyati - mil. avV) 4-2 ming yilliklar.

Zamonbobo madaniyati - mil. avV) 3-2 ming yilliklar.

Sarazm madaniyati - mil. avV) 3-2 ming yilliklar.

Tozabog‘yob madaniyati - mil. avV) 2- ming yilliklar.

Sopolli-Jarqo‘ton madaniyati - mil. avV) 2- ming yilliklar.

Markaziy Osiyodagi qadimgi davlatlar

Қadiмgi Xорaзм

Baқтрiя

Пaрfiя

Daвaн

Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati

YOzuv (Xorazm, Baqtriya, So‘g‘d)

Haykaltaroshlik (Xalchayon, Dalvarzintepa, Fayoztepa)

Tasviriy sanat (Afrosiyob, Varaxsha)

Din (Buddaviylik, Zadushtiylik, Moniylik)

Hunarmandchilik (Kulolchilik, Qurolsozlik)

Mavzuni takrorlash bo„yicha savollar

1. Markaziy Osiyo hududida qanday qadimgi xalqlar yashagan va davlatlar

mavjud bo‗lgan.

2. Markaziy Osiyo madaniyatining tarixiy o‗ziga xosligi.

3. Markaziy Osiyo madaniyatining xarakterli belgilarini aytib bering.

4. Qadimgi Baqtriya, Xorazm, Sug‗d davlatlari madaniyatini tavsiflang.

5. Markaziy Osiyo madaniyati rivojida Zardushtiylik va «Avesto»ning roli va

o‗rni.

6. Markaziy Osiyoda madaniyatlarning o‗zaro bir-biriga ta‘sir jarayonini

izohlang.

7. O‗zbekiston hududida qadimgi davrga oid qanday noyob yodgorliklar

topilgan.

8. Qadimgi davrda yozuv ilm va fanni rivojlanganligini ko‗rsatuvchi qanday

ma‘lumotlar mavjud.

9. Buyuk ipak yo‗lini Markaziy Osiyo madaniyati rivojidagi roli.

10. Jahon madaniyati rivojlanishida Markaziy Osiyo madaniyatining roli.

5 Mavzu: Dunyoviy va diniy madaniyat

Mashg„ulotning maqsadi. IX – XII asrlarda yurtimizda tashkil topgan

markazlashgan davlatlarning iqtisodiy va madaniy hayotiga ijobiy ta‟sir

ko„rsatganligini to„liq va har tomonlama yoritib berish.

Vazifalar.

1. IX-XII asrlardagi SHarq Uyg‗onish davri va uning asosiy omillari.

2. Islom madaniyati.

3. SHarq Uyg‗onish davri allomalari ijodining jahon fani ravnaqidagi o‗rni.

4. Me‘morchilik va tasviriy san‘at yuksalishi. Talaba bilishi lozim. “Bayt ul-Hikmat” – “Donishmandlar uyi”. Bag„doddagi

akademiya. “Qubbatul islom” – Buxoro shahri. Islom dinining gumbazi.

“Ma‟mun akademiyasi” – Xorazmda tashkil etilgan akademiya. “Ilmi

nujum”- Astranomiya fani. Rasadxona – observatoriya. Osmon jismlarini

kuzatadigan ilmiy dargoh. “Qur‟oni Karim”- Islom dinining muqaddas

kitobi. Xattotlar - Kiob ko„chiruvchi xusnixat egalari.

Motivatsiya IX – XII asrlarda ijtimoiy – siyosiy iqtisodiy va madaniy hayotda

yuz bergan o‗zgarishlar haqida bilimlarga ega bo‗lish



bog‗liq.

Tayanch so‗z va iboralar

“Bayt ul-Hikmat” – “Donishmandlar uyi”. Bag„doddagi akademiya.

“Qubbatul islom” – Buxoro shahri. Islom dinining gumbazi. “Ma‟mun akademiyasi” – Xorazmda tashkil etilgan akademiya. “Ilmi nujum”-

Astranomiya fani. Rasadxona – observatoriya. Osmon jismlarini

kuzatadigan ilmiy dargoh.

“Qur‟oni Karim”- Islom dinining muqaddas kitobi. Xattotlar - Kiob

ko„chiruvchi xusnixat egalari.

Adabiyotlar

1. Akramov SH. va boshqalar. O‗zbekistonning madaniy obidalari. –Toshkent.:

O‗zbekiston, 1993 y.

2. Madaniyat va ma‘naviyat muammolari.-Toshkent.: Meros, 1994 y.

3. Xayrullaev M. O‗zbekistonda ijtimoiy falsafiy fikrlar tarixidan.-Toshkent.:

O‗zbekiston, 1995 y.

4. Mavrulov A. Madaniyat va tafakkur o‗zgarishlari. Toshkent.: 2004 y.

5. Abdullaev M. Madaniyatshunoslik asoslari. Toshkent.: ―Farg‗ona‖, 1998 y.

6. Axmedova E, Gubaydullin R.. Kulturalogiya. Mirovaya kultura. Tashkent.: -

2001 g. Akademiya xudojestv Uzbekistana.

7. Abdullaev M., Umarov E., Ochildiev A., Madaniyatshunoslik asoslari. -

Toshkent.: Turon-iqbol, 2006 y.

SHarq va G‗arb mamlakatlarining o‗rta asrlar madaniyatida dinning

ustivorligi.VI-XVI asrlar davri tarix fanida o‗rta asrlar deylib, qadimgi va

an‘anviy madaniyatlar o‗rtasidagi davrni bildiradi. Bu davr madaniyatida

mifologik tafakkur va an‘analarining kuchli ta‘siri hamda yangi davrning

texnogen madaniyatidagi aqliy-mantiqiy tafakkur, ilmning amaliy xususiyatlari

seziladi. Arab halifaligi va Evropa mamlakatlari o‗rta asrlar madaniyatidagi

xususiyatining shakllanish qiyofasini islom va xristianlik belgilashi bilan birga,

ularning o‗zi ham mifologik tushunchalar asosida shakllanib, an‘anaviy

madaniyatning ko‗plab jihatlarini o‗zlashtirdi, o‗z navbatida o‗rta asrlar

madaniyati negizi keyingi davlar madaniyatining shakllanishi uchun yangi

madaniyat kurtaklari va yangicha tafakkur tarzi vujudga keldi. YAna shuni ham

inkor qilmaslik kerakki, o‗rta asrlarda o‗zining tafakkur tarzi va dunyoqarashi

jihatidan o‗tmishda va keyingi davrlarda vujudga kelgan diniy madaniyatdan

keskin farq qiluvchi diniy madaniyat yaratildi. Diniy madaniyat ko‗p

mazmunlidir, negaki uning asosida turli xalqlarning madaniyat merosi mavjud:

arab, turk, german, slavyan xalqlarining arxiak (ibtidoiy) madaniyati; antik

meros va qadimgi sharq sivilizatsiyasi meroslarini tanlash va ijodiy qayta ishlab

o‗zlashtirgan. Bundan tashqari G‗arb va SHarqning o‗rta asrlar madaniyati

tarixning ming yillar davomida doimo muloqot va akkulturatsiya jarayonini

kechirdi, bunda salb yurishlari davri juda shiddatli kechdi (XI-XIII asrlar). Diniy

madaniyatning ko‗p qirraligi uning tarkibida ko‗plab submadaniyatlarning

mavjudligidir: xalqona (qishloq madaniyati), shahar, dunyoviy, monastir va

so‗fiylik madaniyatlari. SHuningdek, din o‗sha davrdagi madaniyat va

musmadaniyatning barcha sohalarini birlashtirib o‗z ichiga qamrab oldi.

O‗rta asrlar davrida yakka xudolikka asoslangan jahon dinlari-xristianlik

va islom Evropa, Osiyo va Afrikaning ko‗p joylarida ko‗plab kishilar uchun

dunyoqarashning ustivor shakli bo‗lib, inson va butun jamiyatning tafakkurini,

butun turmush tarzini belgiladi. Koinot va osmon jismlarini dastlabki va

boshlang‗ich o‗rnini Xudo (Olloh) belgilab, dunyo va insonni yaratuvchisi

hamda barcha mavjudot xudoning (Olloh irodasining) ijodiy yaratuvchanlik

natijasidir. Insoniyat tarixi davrlarning izchanllik bilan takrorlanib turishi kabi

namoyon bo‗ladi, natijada davrlarning o‗rin almashishi navbatdagi

payg‗ambarning kelishi bilan sodir bo‗ladi. Din har xil an‘analarga ega bo‗lgan

turli xil xalqlarga arablar SHarqi va Evropada kuchli bir sivilizatsiya yaratish

uchun birlashtiruvchi ibtido bo‗ldi. Din madaniyatning siyosiy, ijtimoiy, ilmiy,

badiiy-barcha sohalariga o‗z ta‘sirini ko‗rsatdi. Xristiyanlik Rim imperiyasida

Eramizni IV asrlarida G‗arbiy qismi gullagan paytga kelib to‗la shakllangan

cherkov tizimi va qattiq instizomga asoslangan davlat dini tarzda qaror topdi.

CHerkovning tayanchi bu paytda butun Evropada keng tarqalgan va

xristiyanlikni o‗z dini sifatida qabullagan ―yovvoyi‖ xalqlar (jumladan: gotlar,

gallar, irlandlar va b.) tashkil etdi. Evropa bo‗ylab tarqalgan german,

slavyan,turk qabilalari antik sivilizatsiyasini harob etib yangi hayot tarzini

qabul qildilar. O‗rta asr Evropasi- bu agrar sivilizatsiya gullab yashnagan,

natural xo‗jalik hukmronlik qilayotgan tarixiy davr. Dehqonlar uncha katta

bo‗lmagan, bir-biridan ajralgan jamoalar shaklida yashash ularni istak va

manfaatlarini yildan-yilga takrorlanadigan qishloq xo‗jaligi bilan bog‗liq tarzi

belgilardi. Bunday hayot tarzida odamning tafakkur doirasidan tashqari har

qanday muloqotga ehtiyoj yo‗q hisob bo‗ladi. Bunda Evropa tarkib topgan

davlatchilikka ham hech qanday zamin yo‗q edi. So‗ngroq x ristiyan cherkovi

jamiyatni barcha tomonlarini siyosiy tashkilot shakliga keltirishning namuna

asosini tashkil etdi. To‘belik munosabatlariga qurilgan feodal tabaqachilik

asosida CHerkov ierarxiyasi yotadi.(ruhoniylar-episkoplar-kardinallar- rim

papasi), Qirol xudoning vassali, saroy ayonlari-Qirolning vassali, dehqon- saroy

ayonining, ayol erkakning, uy hayvoni ayolning tosh va o‗simliklar uy

hayvrninig vassali va bosh. ―Toshdan Xudogacha‖ keng tarqalgan umumiy

vassallik haqidagi g‗oya ham CHerkovni qullab quvvatlagan. Musulmon

SHarqida islom ta‘limoti paydo bo‗lishi bilan barobar teokratik boshqaruv

shakli qaror topadi, bunda diniy va dunyoviy hokimiyat payg‗ambar, keyin

uning ―o‗rinbosarlaridan xalifalar‖ qo‗lida birlashgan.

1.1. Dinning ibtidoiy shakllari

ДИННИНГ

ИБТИДОИЙ

ШАКЛЛАРИ

Тотемизм -

ҳайвонот ёки ўсимлик-

нинг муайян турларини

илоҳийлаштириш

Анимизм –

руҳлар мавжудлигига

ишонч

Taqqoslash tablisasi

Madaniyat turlari G‟arb Sharq

Urf-odatlar;

ilm-fan;

talim; memorchilik;

maishiy turmush;

nashriyot matbaa;

hunarmandchilik; kino;

teatr;

tabiatshunoslik; kutubxonA)

«Blis-so‟rov» savollari

1. SHarq uyg‘onish davri madaniyati uni davrlashtirish masalasi.

2. SHarq Uyg‘onish davrida xattotlik madaniyati qay darajada rivoj-landi?

3. Bu yil yurtimizda ―Mamun akademiyasining necha yilligi nishonla-nadi?

4. ―YAxshi odamlar amalga intilishi kerakmi? Ha. U agar intilmasa yomon odamlar amalni egallaydi‖-degan fikr kim tomonidan aytilgan.

5. Ismoil Somoniy maqbarasi qaysi shaharda joylashgan?

6. ―Qutadg‘u bilik‖ asari kim tomonidan yozilgan?

O‟QUV VIZUAL MATERIALLAR

“Piramida” texnikasi

“Piramida” - bu ierarxik g‘oyalarni boshqa usulda tasavvur qilish, qachonki asosiy g‘oya va vaziyatdan kichik tarmoqlar davom etadi

hamda ikkinchi darajali topshiriq va muammolarni yanada to‘liq ko‘rib

chiqishga xizmat qiladi. SHu tufayli bir g‘oyani tafsilotga yanada chuqur rivojlanib borishini kuzatishingiz mumkin. Esda tuting: Mukammallik

mayda-chuydadan iborat, mukammalliyning o‘zi esa mayda-chuyda

emas!

IX-XII aсрлaрda Шaрқ

Уйғонiш мadaнiятi

вa унiнg aсосiй омiллaрi

Турлi xaлқлaрнiнg

мadaнiй ютуқлaрi-daн

fойdaлaнiш

Faлсafa,

тaрix

Dунёвiй biлiмлaр-нiнg

рiвоjлaнiшi

Aстрономiя, мaтемaтika,

jўғроfiя

Adabiёт,

мусiқa

6-MAVZU. TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRI MADANIYATI (XIV

ASRNING IKKINCHI YARMI – XV ASR )

Mashg‘ulotning maqsadi. Amir Temur barpo etgan, markazlashgan davlatda

madaniy, ma’ishiy hayotni rivojlantirish shart-sharoitlarni ochib berish.

Vazifalar.

1. Temur va temuriylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-maishiy

taraqqiyoti.

2. Me’morchilik, tasviriy san’at va amaliy san’at.

3. Ilm-fan va adabiyot.

4. San’at, falsafa va din.


Amir Temur, saltanat, Bog‘dod, Sultoniya, Bibixonim, Karvonyo‘li, masjid,

maqbara, Movarounnahr, Registon, nasta’liq, tasavvuf, Naqshbandiya, tuzuklar.

Motivatsiya -------



bog‘liq.


Amir Temur, saltanat, Bog‗dod, Sultoniya, Bibixonim, Karvonyo‗li, masjid, maqbara, Movarounnahr, Registon, nasta‘liq, tasavvuf, Naqshbandiya,

tuzuklar.

ADABIYOTLAR

1. I.A.Karimov Amir Temur haqida so‗z. T., 1996 y.

1. Temur va Ulug‗bek davri tarixi. T., 1996 y.

2. Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san‘at. T., 1996 y.

3. I.Mo‗minov. Amir Temurning O‗rta Osiyo tarixida tutgan o‗rni.

4. Temurning ma‘muriy merosi. T. 1996 y.

5. Arapov A. «Amir Temur davrida me‘morchilik». Jurnal «Moziydan sado».

2003. №2. 30-38 betlar.

6. Amir Temur a mirovoy istorii. –T.: 2001. YUNESKO. 8-40 betlar.

7. «Amir Temur saboqlari». –T.: SHarq. 2001. 4-54 betlar.


Amir Temur barpo etgan markazlashgan davlatda madaniy-maishiy

hayotni rivojlantirish shart-sharoitlarini ochib berish.

1. Temur va temuriylar davri O‘rta Osiyo madaniyatida alohida davrni tashkil qiladi. Madaniyat tarixida klassik davr hisoblangan bu davr xususan, o‘zbek madaniyatining bugungi huquqiy joylashuvida asos bo‘lib xizmat qiladi. Avvalo, bu davr madaniyati Temur asos solgan kuchli davlatchilik tamoyillari asosida shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan bog‘liqdir.Amir Temur davrida O‘rta Osiyoning mustaqil bir davlat qilib birlashtirilishi mamlakatning iqtisodiy-madaniy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ilm-fan, adabiyot va san’at, hunarmandchilik va me’morchilik ravnaq topdi. Mamlakat va poytaxt Samarqandning obodonchiligi yo‘lida mahalliy va chet mamlakatlardan ko‘plab fan va san’at ahllarini, hunarmand me’morlarni va musavvirlarni to‘pladi.Temur markazlashgan davlat tuzish jarayonida ishlab chiqarishga, xususan qishloq xo‘jaligiga alohida e’tibor berdi. O‘rta Osiyoda qishloq xo‘jaligi sun’iy sug‘orishga bog‘liqligini yaxshi tushungan Temur Angor kanalini qazdirdi va Murg‘ob vodiysida sug‘orish ishlarini yo‘lga qo‘ydi. Samarqand va SHahrisabz shaharlari oqar suv bilan ta’minlandi. Lalmikor erlarda ariklar qazildi. Dehqonchilikda donli ekinlar, paxta, zig‘ir ekilgan. Bo‘yoq uchun ro‘yan o‘simligi, shuningdek pillachilikda tutlar ko‘p ekilgan. Uzum, limon etishtirilgan.Ulug‘bek davrida Bog‘i maydonda turli o‘simliklar ekilib, Bog‘cha nomli bog‘ barpo etilgan. Temur Samarqand atrofida Bag‘dod, Sultoniya va SHeroz nomli qishloqlar qurdiradi. Temur va Ulug‘bek davrida qo‘ychilik va yilqichilikka alohida e’tibor berilgan.Tog‘-kon ishlari yo‘lga qo‘yilib, turli ma’danlar qazib olinishi tufayli hunarmandchilik rivojlangan.

Obodonchilik, sug‘orma dehqonchilikning rivojlanishi iqtisodiy hayotda muhim soha-hunarmandchilik, savdo va tovar-pul munosabat-larining taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Hunarmandchilik tarmoqlarining ko‘payishi tufayli shaharlarda hunarmandchilik mahallalarining soni ortib, yangi bozor

rastalari, tim va toqlar qurildi. To‘qimachilik, kulolchilik, chilangarlik, temirchilik va binokorlik sohalari asosiy o‘rin tutgan. Samarqand, Buxoro, Toshkent, SHohruhiya, Termiz, SHahrisabz, Qarshi shaharlarida yangi hunarmandchilik mahallalari qurilib, savdo markaziga aylandi. Ip, jun, kanop tolasidan gazmollar to‘qilgan. Ipakdan shoyi gazlamalar atlas, kimxob, banoras, duhoba, horo, debo kabi gazmollar to‘qilgan.XV-asrda metall buyumlar- uy-ro‘zg‘or buyumlari, asbob-uskunalar, qurol-yarog‘lar ko‘plab ishlab chiqarilgan. Samarqand qurolsozlik markaziga aylanib, sovutsozlar mahallasi qurilgan. SHaharlarda mis va jezdan buyumlar va mis chaqalar zarb qilingan. Temur farmoni bilan Usta Izzoddin Isfahoniy yasagan jez qozon va shamdon hozirgacha saqlanib qolgan. Misgar va chilangarlar metallni toblash, quyish, sirtiga naqsh solish, oltin va kumush suvi yuritish kabi murakkab ishlarni bajarganlar.Masalan, Bibixonim masjidi eshiklari etti xil ma’dan qotishmadan tayyorlangan. Zargarlar oltin, kumush va jez qotishmalaridan nafis zeb-ziynat buyumlari yasaganlar. Oltin va kumush gardishli, qimmatbaho toshlar qadalgan idishlar sirtiga naqsh va yozuvlar ishlangan.Kulolchilik eng sertarmoq soha bo‘lgan. XIV-XV asrlarda sirli sopol badiiy rang-baranglikda turli sohalarda ishlatilgan va turli buyumlar yasalgan. Toshtaroshlikda naqsh, xattotlik keng qo‘llanila boshlangan. Binokorlikda g‘isht teruvchilar «Banno», peshtoq, ravoq hamda toqlarga parchin va chiroq qoplovchi pardozchilar «Ustoz» deyilgan.Samarqandda shishasozlik rivojlanib turli idish va buyumlar yasalgan. Qurilishda rangli oynalardan foydalanilgan. YOg‘och o‘ymakorligida naqshin binolar qurilgan va buyum jihozlar yasalgan. Samarqand qog‘ozi hatto chet o‘lkalarda mashhur bo‘lgan.Bu davrda hunarmandchilik mollari ishlab chiqaradigan korxona boshlig‘i «Usta» shogirdlar «Xalfa»lar bo‘lgan. hunarmandlar shaharning madaniyatli tabaqasiga mansub bo‘lgan.Temuriylar davlati Xitoy, Hindiston, Eron, Rusiya, Volga bo‘yi, Sibir bilan muntazam savdo-sotiq aloqalari olib borgan. CHet davlatlar bilan savdo aloqalarini kengaytirishda temuriylarning elchilik aloqalari muhim ahamiyat kasb etgan. Temur savdo rastalari, bozorlar va yo‘llar qurdiradi, karvon yo‘llarida karvonsaroylarni ko‘paytiradi. Ayniqsa, Samarqand va Buxoroda bozor, chorsu, tim, toq, kappon kabi savdo hunarmandchilik inshootlari qad rostladi. SHahar bo‘ylab o‘tgan keng ko‘chaning ikki tomoniga do‘konlar joylashtirilgan. Samarqand va Buxoro savdo maydonlarining kengligi va ihtisoslashtirilgan bozorlarga egaligi bilan ajralib turgan. Bozor savdo markazi va hunarmandchilik ishlab chiqarish joyi edi. SHuningdek, bozorlarda qo‘lyozma kitoblar, yozuv qog‘ozi sotilgan, ariza yoki maktub yozuvchi mirzalar ham o‘tirgan. Savdo rastasi unda sotiluvchi tovar nomi bilan atalgan. Bozorlarda adabiyot, she’riyat, ilm-fan haqida suhbatlar bo‘lgan, farmonlar e’lon qilingan va aybdorlar jazolangan. Turli tomoshalar shu joyda ko‘rsatilgan, masjid, madrasa, hammom bozorga yaqin joyga qurilgan.Temuriylar davrida karvon yo‘llarida elchilar, choparlar va savdo karvonlari uchun dam olish, otlar almashtirish joylari qurilgan.XIV-XV asr ohirlarida Movarounnahrni ko‘p mamlakatlar bilan ijtimoiy-iqtisodiy ba’zan siyosiy va harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan karvon yo‘llari bog‘lagan edi. Bu yo‘llar

bir-biridan iqtisodi, xalq tumush tarzi, dini, ma’naviy va moddiy madaniyati jihatdan farqlanuvchi mamlakatlarning o‘zaro aloqasini rivojlantirishga imkon yaratdi. Karvon yo‘llari savdo, diplomatik aloqalarning amaliy vazifasini, ayni vaqtda mamlakat va xalqlarning o‘zaro iqtisodiy va madaniy ta’sirini mustahkamlashga xizmat qildi.

2. O‘rta Osiyo zaminida temuriylar davri ilm-fan, adabiyot, san’at sohalarida kamolot bosqichiga ko‘tarildi. Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me’morchilikda namoyon bo‘ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan «Qudratimizni ko‘rmoq istasang- binolarimizga boq!» degan yozuv Temur davlatining siyosiy vazifasini ham anglatar edi. Temur davrida Movarounnahr shaharlari qurilishida istehkomlar, shoh ko‘chalar, me’moriy majmualar keng ko‘lam kasb etadi. Ilk o‘rta asrlardagi shaharning asosiy qismi bo‘lgan «SHahriston»dan ko‘lam va mazmuni bilan farq qiluvchi «hisor» qurilishini Samarqand va SHahrisabzda kuzatish mumkin. Temur davrida Kesh shahar qurilishi yakunlandi. «Hisor»ning janubi-g‘arbida hukumat saroyi Oqsaroy va atrofida rabotlar, bog‘-rog‘lar qurildi.Temur saltanat poytaxti Samarqandni bezatishga alohida e’tibor berdi. SHaharda «Hisori», qal’a, ulug‘vor inshootlar va tillakor saroylar bunyod ettirdi. Samarqandga kiraverishdagi Ko‘hak tepaligida CHo‘pon ota maqbarasi Ulug‘bek davrida qurilgan bo‘lib, bu inshootda mutanosiblik, umumiy shaklning nafisligi, bezaklarda ulug‘vorlik uyg‘unlashib ketgan. Temur davrda Samarqand Afrosiyobdan janubda mo‘g‘ullar davridagi ichki va tashqi shahar o‘rnida qurila boshladi hamda bu maydon qal’a devori va xandak bilan o‘ralib (1371 y) Hisor deb ataldi. Hisor 500 gektar bo‘lib devor bilan o‘ralgan. SHaharga oltita darvozadan kirilgan.SHahar mahalalardan iborat bo‘lib, guzarlarga birlashgan. SHaharda me’moriy majmualar shakllanishi Temur va temuriylar davrining eng katta yutug‘i bo‘ldi. Me’morchilik taraqqiyotning yangi bosqichiga ko‘tarildi, inshootlar ko‘lami bilan birga uning shakli ham ulkanlashdi. Bu jarayon muhandislar, me’morlar va naqqoshlar zimmasiga yangi vazifalarni qo‘ydi. Temur davrida gumbazlar tuzilishida qirralar oralig‘i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda ichkaridan yoysimon qovurg‘alarga tayangan tashqi gumbazni ko‘tarib turuvchi poy gumbazning balandligi oshdi. Ulug‘bek davrida gumbaz osti tuzilmalarning yangi xillari ishlab chiqildi. Aniq fanlardagi yutuqlar me’morchilik yodgorliklarida aniq ko‘rinadi (SHohizinda, Ahmad YAssaviy, Go‘ri Amir maqbaralari, Bibixonim masjidi, Ulug‘bek madrasasi). Ularning old tomoni va ichki qiyofasi rejalarini tuzishda me’moriy shakllarning umumiy uyg‘unligini belgilovchi geometrik tuzilmalarning aniq o‘zaro nisbati bor. Bezak va sayqal ishlari ham bino qurilishi jarayonida baravar amalga oshirilgan.Temuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr va Xuroson me’morchiligida bezak va naqsh bu qadar yuksalmagan. Temur va Ulug‘bek davri me’morchiligida bezakda ko‘p ranglilik va naqshlar xilma-xilligi kuzatiladi. Epigrafik bitiklarni binoning maxsus joylariga, xattotlik san’atini mukammal egallagan ustalar olti xil yozuvda ishlagan.Koshin qatlamlarida tasvir mavzui kam uchraydi. Oqsaroy peshtoqlarida SHer bilan Quyoshning juft tasviri uchraydiki,

bu ramziy ma’noga ega. Temur va Ulug‘bek davrida bino ichining bezagi ham xilma-xil bo‘lgan. Devor va shift, hatto gumbaz ham naqsh bilan ziynatilgan. Temur davrida qurilgan binolarda ko‘k va zarhal ranglar ustun bo‘lib, dabdabali naqshlar ishlangan, Ulug‘bek davrida Xitoy chinnisiga o‘xshash oq fondagi ko‘k naqshlar ko‘p uchraydi.

Bu davrda diniy inshootlar, hukmdor saroylari, aslzodalarning qarorgohlari ko‘plab qurildi. Temur Hindiston yurishidan so‘ng (1399 y). Samarqandda jome masjidi qurdiradi. Uning ro‘parasida Bibixonim madrasasi va maqbara bunyod ettirdi. Ulug‘bek Buxoro Jome masjidini kengaytirib, qayta qurish ishlarini boshlagan, biroq u XVI asrda qurib bitkazildi.

Mavzuni jonlantirish uchun savollar

1. Temur va temuriylar davri Markaziy Osiyo madaniyatida qanday o‘rin

tutadi?

2. Amir Temur markazlashgan davlat tuzish jarayonida nimalarga alohida etibor bergan?

3. ―Qudratimizni ko‘rmoq istasangiz binolarimizga boq‖ iborasi kim

tomonidan qaerga yozilgan?

4. Toshkent viloyatidagi Zangi ota maqbarasi kim tomonidan bunyod etilgan?

3(8.1)-Ilova

1-topshiriq

1. Movarounnahrda XIV-XV asrlarda madaniyat ravnaqining omillari va shart-sharoitlari.

2. Nima sababdan Evropa davlatlarida Amir Temur shaxsiga nisbatan hurmat va

ehtirom kuchli? 3. Turkiston shahridagi Ahmad YAssaviy maqbarasi kim tomonidan barpo

etilgan?

4. Temuriylar davrida qanday shoir va yozuvchilar yashab ijod etishgan?

2-topshiriq.

Berilgan tayanch so‘zlarni sharhlab bering va tayanch so‘zlarni yozishni

davom ettiring.

Saltanat; Bag‘dod;

Bibixonim;

Maqbara; Zafarnoma;

“Kaskad” texnikasi

Ushbu texnologiya g‘oyalar tizimini ishlab chiqishga ko‘mak beradi:

Asosiy maqsadi: aniq va ijodiy fikrlash qobiliyatini faollashtirish.

―Amir Temur davlati qurilishi, harbiy sanati ko‘p asrlar davomida

sharqu-g‘arb davlatlariga o‘rnak va andoza bo‘ldi. Uning zamonida

madaniyat, ilmu-fan, memorchilik, tasviriy sanat, musiqa,

sheriyat beqiyos rivoj topdi, xalqimizning ko‘p ananalari takomilga etdi. Amir Temur madaniyat va din axllariga

ko‘rsatgan cheksiz mehru-muruvvat ayniqsa ibratlidir‖

Islom KARIMOV

―Har bir shaharda masjidlar, madrasalar, honaqoxlar qurishni, yo‘lovchi musofirlar uchun yo‘l ustiga rabotlar bino qilishni,

daryolar ustiga ko‘priklar qurishni buyurdim‖

Amir TEMUR

―…ayniqsa Bobur bilan Akbarshoh Hindistonda Temur davrida O‘rta

Osiyodagi iqtisodiy va madaniy taraqqiyot natijasida paydo

Темур вa

темурiйлaр daврida

мada-нiятнiнg қaйсi

йўнaлiшлaрi

рiвоjлaнdi

bo‘lgan eng yaxshi ananalarni davom ettirdilar‖

Mavzuni takrorlash uchun savollar

1. Movarounnaxrda XIV-XV asrlarda madaniyat ravnaqining omillari va shart-

sharoitlari.

2. Temuriylar shajarasini jahon tarixida eng ma‘rifatli shajara ekanligini misollar

bilan tushuntiring.

3. XIV-XV asr Movarounnaxrdagi madaniy yuksalishning asosiy belgilari.

4. Temur va Temuriylarning madaniy siyosatida me‘morchilikning o‗rni va

ahamiyati.

5. O‗zbek adabiyoti ravnaqida Navoiy, Boburlarning roli.

6. Kamoliddin Behzod ijodining tasviriy san‘at rivojidagi ahamiyati.

7. Ulug‗bek ilmiy maktabining yutuqlari nimada? Va uning jahon fani uchun

ahamiyati.

8. Temur va Temuriylar davri madaniyatining hozirgi sharoitdagi ahamiyati.

9. Temur va Temuriylar madaniy merosini tiklash yuzasidan amalga

oshirilayotgan tadbirlar.

7-MAVZU. XVI-XIX ASR BIRINCHI YARMIDA MINTAQA XALQLARI

MADANIYATI

Mashg‘ulotning maqsadi. XVI-XIX asrning birinchi yarimida markaziy Osiyoning

ijtimoiy holatini ochib berish.

Vazifalar.

1. Markaziy Osiyoda mustaqil xonliklarning vujudga kelishi va madaniyatning

ahvoli.

2. Mustakil xonliklar va amirlikning o‘zaro madaniy aloqalari.

3. Markaziy Osiyo madaniyatiga Rus va dunyo madaniyatining ta’siri.


SHayboniynoma, Zafarnoma, Ashtarxoniylar, Mang‘itlar, tuzum maktabi,

G‘asparali, jadidlik, qatag‘on.



bog‘liq.


SHayboniynoma, Zafarnoma, Ashtarxoniylar, Mang‗itlar, tuzum maktabi,

G‗asparali, jadidlik, qatag‗on.

Adabiyotlar:

1.. Karimov I.A. YUksak ma‘naviyat - engilmas kuch. -T.: Ma‘naviyat, 2008.

2. Karimov I.A. O‗zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‗lmaydi. -T.:

O‗zbekiston, 2005.

3. Karimov I.A. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb

hisoblashar edi. T., «O‗zbekiston», 2005.

4. Bobobekov X.I. ―Qo‗qon tarixi‖ 1996 y.

5. Ibrat I. ―Farg‗ona tarixi‖ T., 1991 y.

6. Milliy uyg‗onish. T., 1997 y.

5. Turkistonning yangi tarixi O‗zbekiston mustaqillik yillarida. T., 2000 y. 1-

kitob.

6. O‗zbekiston xalqlari tarixi va madaniyati. T., 1992 y.


XVI-XIX asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyoning ijtimoiy-madaniy

holatini ochib berish.

Markaziy Osiyoda temuriylar davrida madaniyat klassik darajasi bilan dunyoga mashhur bo‗ldi. SHayboniylar va Ashtarxoniylar davri (XVI-XVIII

asrlar) da mamlakat feodalizmning murakkab jarayonlarini boshdan kechirdi.

XVI asrda hunarmandchilikning rivojlanishi tranzit va ichki savdoning kengayishiga yordam berdi. Bu davrda hunarmanchilikning 60 dan ortiq turi

mavjud edi. Markaziy Osiyo, Hindiston, Eron, Balx, Rossiya, Turkiya va boshqa

mamlakatlar bilan sovda-sotiq diplomatik aloqada bo‗lgan. XV-XVI asrlarda

Movarounnahrda ilm-fan ancha rivojlandi. Adabiyot, tarix, memorchilik va tasviriy sanat o‗ziga xos rivojlanish bosqichini bosib o‗tdi. Hasan Buxoriy

Nisoriy (1566) ning «Muzakkir ul-ahbob» va Mutribiyning (1604) «Tazkiratush-

shuaro» nomli adabiyot antologiyasi buning yaqqol ifodasidir. Bu qomusiy

antalogiyada yuzdan ziyod adabiyot arboblarining ijodlari va tarjimai hollari o‗rin olgan. Mamlakatda hunar va savdo ishlarining rivojlanishi ilm ahlining

ijtimoiy doirasi kengayishiga tasir ko‗rsatdi. Mutafakkir Zayniddin Vosifiy

1512 yil Samarqandda bo‗lganda bazmi mushoiralarda kosib, shoirlar, savdogarlar va oddiy kishilarning marakalarda faol qatnashib turganligini bayon

qiladi. Ularning aksariyati sher yozib turganligi o‗sha davr tabaqalarining

madaniy jihatdan yuksak saviyada ekanligdan dalolat beradi. Bu davrning o‗ziga

xos xususiyati shundaki ko‗plab adabiy va tarixiy asarlar o‗zbek tilida yozildi. Muallifi nomalum «Nuxratnoma» Muhammad Solihning «SHayboniynoma»

asarlari o‗zbek tilida yozilgan. Bundan tashqari mashhur tarixchi SHarofiddin

Ali YAzdiyning tarixiy asarlari xususan «Zafarnoma»si, Ulug‗bekka bag‗ishlangan «Muntahabi jome va tovorixi shohiy» degan asarlari o‗zbek tiliga

o‗girildi. SHayboniylar davrida fanning qator tarmoqlari rivoj topdi. 1693 yilda

Amin Ahmad Roziy «Haft iqlim»- etti iqlim degan jug‗rofi-biologiyaga oid

lug‗at tuzadi. Unga Mutribiyning dunyo xaritasi ilova qilinadi. 1541 yilda Muhammad Husayn as-Samarqandiy tibbiyot va farmakologiyaga oid ilmiy asar

yozadi. U ko‗z tabibi shoh Ali ibn Sulaymon Navro‗z Ahmadjon huzurida

ishlab, kasalliklar haqida «Tabiblik dasturul-amali» risolasini bitadi. Musiqa ilmiga oid buxorolik Navkabiyning asari ham XVI asrda bu sanat rivojidan

darak beradi. Bundan tashqari xattotlik sanatining rivojiga ulkan hissa qo‗shgan

Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali Hirviy, Mahmud Ali SHiqobiy kabi husni hat

ustalari ham ijod qilgan. 1586 yilda Darvesh Muhammad Buxoriy kalligrafiya sanati nazariyasiga oid asar yozadi. SHuningdek ko‗plab qo‗lyozmalar

miniatyuralar va suratlar bilan bezatildi. Tarixiy va adabiy asarlardan

«Fatxnoma» Tarixi Abulxayrxoniy, Navoiyning asarlari shular jumlasidandir. «Miniatyuralarda Markaziy Osiyo moddiy madaniyati aks ettiriladi va rassomlar

voqelikni realistik tasvirlashga intiladi. Jaloliddin YUsuf, Keldi Muhammad va

boshqalar rassomchilik sanatiga ulkan hissa qo‗shadi.Xonliklar davrida qurilish

inshootlari turlari yanada takomillashadi, ko‗plab jamoat binolari (karvonsaroylar, ko‗priklar, sardobalar, hammom, tim va boshqa savdo rastalari)

quriladi. Monumental binolarning tarixi, qiyofasi o‗zgaradi, hunarmandlar

uyushmalari vujudga keladi. Buxoro shahri balandligi 10 metrli devor bilan o‗ralib, shahar darvozalari qurildi, yirik binolar qurishda (Misr Arab madrasasi,

Xo‗ja Zayniddin masjid-xonaqosi) xalq me‘morchiligi an‘analaridan

foydalanildi. SHahar tashqarisida ham monumental binolar (CHorbakr) qurildi.

Jome‘ masjidlari saroy kabi serhasham qilib, madrasalar peshtoqli, minorali tarzda qurib, hovlilari to‗rt tomondan ayvon va hujralar bilan o‗raldi. Buxoro va

Toshkentdagi Ko‗kaldosh madrasalari bunga guvohlik beradi.Binolar bezashda

mayda o‗simlik-naqshli parchinlar ishlatildi. Devorlarga gul terish kabi

Temuriylar davridagi usullar rivojlantirildi. Qabr toshlari yasashda yuksak

badiiy darajada toshlarga yozuvlarni o‗yib bitish rivojlandi. (SHayboniyxon qabr

toshi va CHilduxtaronda Abu Said qabriga qo‗yilgan toshlar). Xullas, bu

davrning ko‗pgina betakror madaniyat sohalari o‗z sirlarini mukammal saqlab kelmoqda.Bu davrda Markaziy Osiyoda ikki turdagi maktab mavjud edi: quyisi -

maktab va oliy- madrasa. Boshlang‗ich maktabda savod o‗rgatilar va diniy

matnlar yodlanar edi. Madrasada ham ilohiyat o‗qitilar, shuningdek arab tili

sarfu nahvi (grammatikasi), notiqlik san‘ati, aljabr va handasa asoslari o‗rgatilgan. Bundan tashqari Xofiz, Bedil, Navoiy asarlari o‗qitilgan.O‗sha davr

shoirlari, fan arboblari musiqani chuqur tushunganlar. Musiqa san‘atining rivojiga

ulkan hissa qo‗shgan Mavlono Muhammadin Mug‗anniy, Mavlono Kavkabiy, Xo‗ja Muhammad, Rizo Samarqandiyning nomlari bizgacha etib kelgan.Bu

davrdagi me‘morchilik yodgorliklar hajmi va pardozining jimjimadorligi bilan

ajralib turadi. Samarqanddagi Registon maydoni shu davrda shakllandi. SHerdor

madrasasining old peshtoqida rangin koshinlar bilan chekilgan bir juft sher tasvirlangan. Tillakori madrasasining nomi «tilla bilan pardozlangan» degan

ma‘noni beradi. Devorlardagi ajoyib naqshu nigorlar va ichki devorlardagi to‗kis

tilla bezaklar juda nafis ishlangan.XVIII asr oxirlaridan Xiva xonligida ta‘mirlash va shaharsozlik ishlari avj oladi. Ollaqulixon madrasasi, Rahmonquli

inoq saroyi hajm jihatidan ancha mahobatli qurilgan. Qo‗qon xonligi

me‘morchiligida rang-baranglik va yorqinlik, pardozdagi koshinlarning yorqin

tovlanishi kabi xususiyatlar ayniqsa Xudoyorxon saroyida yaqqol namoyon bo‗ladi.XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida me‘morchilik hajm jihatdan ixcham

binolar, goho bezak- pardozlardan butunlay holiligi bilan ko‗zga tashlanadi.

Xonliklar va amirlikda me‘morchilik qurilishida va bezakda o‗ziga xoslik ham seziladi. Farg‗ona uylari kengkovul va ayvonli, guldor tokchali, o‗yma ganchli,

shiftlari naqshu nigorli qilib qurilsa, Samarqand va Buxoro uylari uchun chiroyli

ko‗rinishdagi ustunli ayvon, girih va islimiy naqshlar tushirilgan devor va ganch

o‗ymakorligi xosdir. Xiva o‗ylari tashqi va ichki shaklda qurilib, ayvoni ichkariga qaragan, ustunlariga o‗yma naqshlar chekilgan, murakkab shakldagi

gullar bilan bezalgan.XIX asr boshlarida mehnatkash xalqning turmush

madaniyati past darajada edi. Xonliklarning o‗zaro urushlari ho‗jalik va madaniy hayotni izdan chiqardi. Bu hol CHor Rossiyaning xonliklarni bosib olishini

osonlashtirdi. Rossiyada sarmoyadorlik sanoatining o‗sishi yangi bozor

savdosiga va xom ashyo manbalariga bo‗lgan talabni oshirdi. Rossiya Markaziy

Osiyoni bosib olgach, mahalliy aholi rus va Rossiyaning boshqa xalqlari bilan aloqa o‗rnatishga majbur bo‗ldi. Sanoat va qishloq xo‗jaligi texnikalari kirib

kela boshladi. O‗z o‗rnida Rossiya va Evropa madaniyati elementlari kirib keldi.

Rus tuzem maktablari ochildi. Tipografiya va litografiyaning paydo bo‗lishi madaniy hayotda katta voqea bo‗ldi. Avval rus tilida, so‗ngra mahalliy tillarda

gazeta, jurnal va kitoblar chop etila boshladi.

Markaziy Osiyo xonliklarga

bo‟lingandan so‟ng madaniyat gullab yashnadi

Markaziy Osiyo xonliklarga

bo‟lingandan so‟ng madaniyat tanazzulga yuz tutdi

2. 3.

4. 5.

6. 7.

8. 9.

10. 11.

PINBORD TEXNIKASI

Pinbord texnikasi

(inglizchadan: pin – mahkamlash, board – doska)

muammoni hal qilishga oid fikrlarni tizimlashtirish va guruhlashni amalga oshirishga, kollektiv tarzda

yagona yoki aksincha qarama-qarshi

pozisiyani shakllantirishga imkon beradi

O‘qituvchi taklif etilgan muammo bo‘yicha o‘z nuqtai nazarlarini

bayon qilishni so‘raydi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki ommaviy aqliy xujumning boshlanishini tashkil qiladi (rag‘batlantiradi)

Fikrlarni taklif qiladilar, muhokama qiladilar, baholaydilar

va eng optimal (samarali) fikrni tanlaydilar. Ularni tayanch

xulosaviy fikr (2 ta so‘zdan ko‘p bo‘lmagan) sifatida alohida qog‘ozlarga yozadilar va doskaga mahkamlaydilar

Guruh namoyondalari doskaga chiqadilar va maslahatlashgan

holda:

1) yaqqol xato bo‘lgan yoki takrorlanayotgan fikrlarni olib tashlaydilar;

2) bahsli bo‘lgan fikrlarni oydinlashtiradilar;

3) fikrlarni tizimlashtirish mumkin bo‘lgan belgilarini aniqlaydilar; 4) shu belgilar asosida doskadagi barcha fikrlarni (qog‘oz va

raqlaridagi) guruhlarga ajratadilar;

5) ularning o‘zaro munosabatlarini chiziqlar yoki boshqa belgilar

yordamida ko‘rsatadilar: kollektivning yagona yoki qarama-qarshi pozisiyalari ishlab chiqiladi.

Taqqoslash tablisasi

Madaniyat turlari Ijobiy Salbiy

Urf-odatlar; ilm-fan;

talim;

memorchilik; maishiy turmush;

nashriyot matbaa;

hunarmandchilik; kino;

teatr;

tabiatshunoslik;

kutubxonA)

XОНЛIKЛAР DAВРI

МADAНIЯТI

Меморчiлik - (Мiр Aрab, Kўkaлdош,

Baроқxон, Шерdор, Тiллaқорi, Қaffол

Шошiй

Adabiёт – (Умaрxон, Ноdiрa, Увaйсiй,

Мaшрab, Gулxaнiй, Оgaxiй, Мaxмур)

Xaттотлik – (Мaшxadiй Мiр

Aлi Xaворiй, Dўстмуҳaммad

Bуxорiй)

Iлм-faн – (Gрaмa-тika,

мaнтiқ, aлjabр, ҳiсоb

aмaллaрi

Мусiқa – (Daрвеш aлi

Чaнgiй, Мaвлaвiй, Kaвkabiй

Nazorat uchun savollari

1. XVI-XVII asrlarda Movaraunnaxrda kechgan madaniy jarayonlarni

umumiy izohlang. 2. XVI-XVII asrlarda yaratilgan qanday san‘at asarlari va me‘morchilik

yodgorliklarini bilasiz.

3. XVII asrni birinchi yarimida Movarounaxda ro‗y bergan madaniy

tanazzulning sabablari. 4. XVIII asrni ikkinchi yarmida Markazlashgan davlatchilikning vujudga

kelishining madaniy taraqqiyotga ta‘siri.

5. XVIII-XIX asrlarda adabiyot va san‘atga oid qanday yirik asarlar yaratilgan.

6. XVIII-XIX asrlarda Xiva, Quqon va Buxoroda barpo etilgan me‘morchilik

majmualari.

7. Turkistoni zabt etilishini madaniy hayotga salbiy ta‘siri. 8. Turkiston ma‘naviy hayotida jadidchilik harakatining o‗rni.

9. Jadidlarning Turkistonda milliy madaniyatni tiklashdagi faoliyati va uning

ijtimoiy-siyosiy ahamiyati.

8-mavzu. Mustaqillik va madaniy taraqqiyot

Mashg„ulotning maqsadi. O„zbekiston mustaqillika erigandan keyingi dalzarb

muammolardan biri yangi tarixiy sharoitda jamiyatga munosib komil insonlarni

tarbiyalashdir. Mavzuning maqsadi ma‟naviyatni ma‟naviy meros, ma‟naviy

qadriyatlar til, din, milliy istiqlol mafkurasi haqidagi ma‟lumotlarni yoritish.

Vazifalar.

4. Milliy istiqlol davrida ma‘naviy meros, milliy va diniy qadriyat-larning

tiklanishi va rivojlanishi.

5. Mustaqillik yillarida ta‘lim, adabiyot, me‘morchilik amaliy san‘at va kino

ravnaqi.

6. Teatr, sirk, musiqa va qo‗shiqchilik san‘ati, muzey va sport taraqqiyoti.


Ma‟naviy meros – Qadim zamonlardan beri ajdodlarimizdan bizgacha etib

kelgan ma‘naviy boyliklar-siyosiy, falsaviy, huquqiy va diniy qarashlar, ahloq-

odob me‘yorlari, ilm-fan yutuqlari, tarixiy, badiiy va san‘at asarlari majmuidir.

“Oltin meros” – Xayriya jamg‗armasi 1996 yilda tashkil etilgan. “Umid”,

“Iste‟dod” jamg„armalari – Iste‘dodli yoshlarni moddiy va ma‘naviy




yaratgan.



bog‗liq.


Ma‟naviy meros – Qadim zamonlardan beri ajdodlarimizdan bizgacha

etib kelgan ma‘naviy boyliklar-siyosiy, falsaviy, huquqiy va diniy qarashlar,

ahloq-odob me‘yorlari, ilm-fan yutuqlari, tarixiy, badiiy va san‘at asarlari

majmuidir. “Oltin meros” – Xayriya jamg‗armasi 1996 yilda tashkil etilgan.

“Umid”, “Iste‟dod” jamg„armalari – Iste‘dodli yoshlarni moddiy va ma‘naviy




yaratgan.

Adabiyotlar:

1. Karimov I.A. «Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar deb

hisoblashar edi». T.: O‗zbekiston, 2005. 5-33 betlar.

1. Ahmedova E., Gabidulin R. Kulturologiya. –T.: 2001.

2. Mustaqillik. Ilmiy-ommabop lug‗at. –T.: 1998.

3. O‗zbekiston san‘ati (1991-2001 yillar). –T.: SHarq, 2001.

4. Gulmatov E. v.b. Madaniyatshunoslik. Ma‘ruzalar matni. –T.: 2000, 160-178

betlar.

5. Ibrohimov A. v.b. Vatan tuyg‗usi. –T.: O‗zbekiston, 1996.


O‗zbekiston mustaqillikka erishganidan keyingi dolzarb muammolardan

biri yangi tarixiy sharoitda jamiyatga munosib komil insonlarni tarbiyalashdir.

Mavzuning maqsadi ma‘anviyatni ma‘naviy meros, ma‘naviy qadriyatlar, til,

din, milliy istiqlol mafkurasi haqida ma‘lumotlarni yoritish.

1. Mustaqillik davrida ma‟naviy me‟ros, milliy va diniy

qadriyatlarning tiklanishi va rivojlanishi

Jamiyat ma‘naviyati mamlakat taraqqiyotining muhim sharti va

kafolatidir. SHu narsa haqiqatki, biron-bir mamlakat o‗z ma‘naviy

imkoniyatlariga tayanmay, odamlar ongi, tafakkurida ma‘naviy va axloqiy

qadriyatlarni rivojlantirmay, xalqning milliy ruhini uyg‗otmay turib, yuksak

taraqqiyot darajasiga ko‗tarila olmaydi. Ma‘navit insonni ruhiy poklanish va

yuksalishga da‘vat etadigan, uning ichki olamini boyitadigan, iymon irodasi,

e‘tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg‗otadigan qudratli kuchdir.Tarixdan

ma‘lumki, mamlakatimiz bir necha bor ajnabiy bosqinchilar hujmiga duchor

bo‗lgan, qaramlik va julm ostida qolgan. Buning oqibatida xalqimizning boy

ma‘naviy merosi, urf-odatlari qadrsizlanishga mahkum bo‗lgan. Ayniqsa, chor

mustamlakachiligi va sovetlar tuzimi davrida milliy qadriyatlarimiz, urf-

odatlarimiz oyoq osti qilindi. Ona tilimiz, boy ma‘naviy merosimiz

qadrsizlantirildi, ko‗plab masjidu-madrasalar, milliy maktablar, tarixiy

yodgorliklar buzildi, qarovsiz qoldi. O‗zbekiston davlat mustaqilligini qo‗lga

kiritgan kundan boshlaboq mamlakatimizda boy ma‘naviy merosimizni tiklash

va rivojlantirish, jamiyat ma‘naviyatini yuksaltirish davlat siyosati darajasiga

ko‗tarildi.

Jamiyat ma‘naviyatini tiklash va yuksaltirishni ta‘minlovchi ma‘naviy-

ma‘rifiy islohotlarning yo‗nalishlari belgilab olindi.

«Moddiy islohotlar, iqtisodiy islohotlar o„z yo„liga. Ularni hal qilish

mumkin. Xalqning ta‟minotini ham amallab turish mumkin. Ammo ma‟naviy

islohotlar – qullik va mutelik iskanjasidan ozod bo„lish, qadni baland tutish,

ota-bobolarimizning udumlarini tiklab, ularga munosib voris bo„lish –

bundan og„irroq va bundan sharafliroq vazifa yo„q bu dunyoda»4.

Mustaqillik dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz ma‘naviy merosini

tiklash ishlari boshlanib ketdi. Xo„sh, ma‟naviy merosning o„zi nima, uning

tiklanishi nimalarda namoyon bo„lmoqda?

Ma‘naviy meros qadim zamonlardan beri ajdodlarimiz, ota-

bobolarimizdan bizgacha etib kelgan ma‘naviy boyliklar – siyosiy, falsafiy,

huquqiy va diniy qarashlar, axloq – odob me‘yorlari, ilm-fan yutuqlari, tarixiy,

badiiy va san‘at asarlari majmuidir. Ma‘naviy qadriyatlar, boyliklar inqilobiy

yo‗l bilan hosil qilinadigan hodisa emas, u jamiyat taraqqiyotining barcha

bosqichlarida uning ehtiyojlari tufayli yuzaga keladi va o‗sha davr hayotini aks

ettiradi, u jamiyat o‗zgarishi bilan yo‗qolib ketmaydi, keyingi avlodlar uchun

meros bo‗lib qoladi. Har bir avlod ma‘naviyatni yangidan yaratmaydi, balki

mavjud ma‘naviy merosga tayanadi. Biroq uni qanday bo‗lsa shundayligicha,

ko‗r-ko‗rona qabul qilavermaydi, taraqqiyparvarlik, insonparvarlik, adolat

nuqtai nazaridan qabul qiladi va rivojlantiradi.

1998 yil 23 oktyabrda Farg‗onada byuuk alloma Ahmad al-Farg‗oniyning

1200 yillik yubileyi nishonlandi. Uning noyob ilmiy merosi xalqimizga

qaytarildi. Farg‗ona shahrida al-Farg‗oniy bog‗i yaratildi va buyuk allomaga

haykal o‗rnatildi.

Tarixiy xotiraning tiklanishi. Jamiyat ma‘naviyatini yuksalti-rishda

tarixiy xotira, ajdodlar tarxini bilish, milliy ahloqiy qadriyat hamda an‘analar va

muqaddas dinimizning o‗rni va ahamiyati katta. Biron bir xalq o‗z tarixini

bilmay, asrlar osha yaratilgan ma‘naviy merosga tayanmay va uni yanada

rivojlantirmay turib o‗z kelajagini tasavvur eta olmaydi. SHu bois mustabid

tuzum davrida soxtalashtirilgan xalqimiz tarixini xolisona, haqqoniy yoritish,

barcha o‗quv maskanlarida Vatan tarixini o‗qitish borasida muhim tadbirlar

amalga oshirildi. 1996 yilda O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi

Davlat va jamiyat qurilishi Akademiyasi qoshida ―O‗zbekistonning yangi tarixi

markazi‖ tashkil etildi.O‗zbek xalqi va o‗zbek davlatchiligi tarixini,

tariximizning boshqa sohifalarini xolisona ilmiy asosda yoritish vazifalari

Prezident I.A. Karimovning bir guruh tarixchilar bilan 1998 yil iyun oyida

bo‗lgan suh-batida, Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyulda qabul qilingan

―O‗zbekiston Respublikasi FA Tarix instituti faoliyatini takomillash-tirish

to‗g‗risida‖gi Qarorida belgilab berildi.Mustaqillik yillarida Vatanimiz tarixini

yoritish va o‗rganish masalalari partiyaviylik, sinfiylik yondoshuvlardan

hukmron kommunistik mafkura ta‘siridan xalos etildi. Necha o‗n yillar

davomida buzib ko‗rsatilgan yoki so‗z yuritilmay kelgan tarixiy voqealarni

xolislik, tarixiylik, haqqoniylik tamoyillari asosida yoritilgan qator ilmiy asarlar,

darsliklar va o‗quv adabiyotlari yaratildi.1996 yil yanvarda Respublika

―Ma‘naviyat va marifat‖ jamoatchilik Markazi huzurida ―Oltin meros‖ xalqaro

xayriya jamg‗armasi tuzildi. 1996 yil 27 sentyabrda Respublika Vazirlar

Mahkamasining ― ―Oltin meros‖ xayriya jamg‗armasini qo‗llab-quvvatlash

to‗g‗risida‖ gi qaroriga binoan mazkur jamg‗arma davlat tomonidan moddiy

jihatdan qo‗llab quvvatlandi.

―Oltin meros‖ xayriya jamg‗armasi ―Xalq merosi durdonalari‖ ilmiy

anjumanlarini, xorijdan izlab topilgan qo‗lyozmalar, tarixiy hujjatlar, xalq

hunarmandchiligi amaliy san‘at namunalari, yodgorliklarini tahlil qilish, ko‗rik

tanlovlar o‗tkazish bilan shug‗ullanmoqda. 1996-2002 yillarda ―Oltin meros‖

jamg‗armasi sa‘y-harakatlari natijasida buyuk allomalari-mizning ko‗plab

madaniy-ma‘naviy meros namunalari mamlakatimizdan va xorij davlatlaridan

izlab topildi, jamlandi hamda kutubxona va muzeylarga joylashtirildi.

SHuningdek, u xalqimizning rasm rusumlarini, urf-odatlarini, marosimlarini

o‗rganish, tiklash, xalqimizga qaytarish, ularning ma‘no-mohiyatini hozirgi

kundagi ahamiyatini keng ommaga tushuntirish ishiga katta hissa qo‗shmoqda.

Diniy qadriyatlarning tiklanishi. Qadim zamonlardayoq yuritimizda din

erkin mavjud bo‗lgan. Zardushtiylar, buddiylar, moniylar, musulmonlar va

boshqa diniy e‘tiqoddagilar inoqlikda yashagan, tenglik, erkinlik g‗oyalariga

amal qilgan. Xalqimiz ma‘naviy jihatdan ko‗pgina afzalliklarga ega bo‗lgan

islom dinini qadrlaydi. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismil al-Buxoriy islom

dini ta‘limotida Qur‘oni Karimdan keyingi asosiy manbaa hisoblanuvchi ―Al-

Jomi‘ As-Sahih‖ nomli asar yaratib islom dinini boyitdi. Bobokalonlarimiz

Imom Abu Mansur al-Moturidiy, Burhoniddin al-Marg‗inoniy, Bahouddin

Naqshband, Imom at-Termiziy, Xo‗ja Ahmad YAssaviylar insonni ma‘naviy

etuklikka chorlovchi diniy, axloqiy va huquqiy hikmatlar ijodkoridirlar.

Qaramlik davrida tahqirlangan diniy qadriyatlarimiz mustaqillik nuri bilan qayta

tiklandi, islomshunos allomalarimizning ulug‗ nomi o‗z o‗rniga qo‗yildi.

1993 yil sentyabrda Buxoroda mashhur shayx Bahouddin Naqshband

tavalludining 675 yilligi nishonlandi. YUbiley munosabati bilan Buxorodagi

Naqshband nomi bilan bog‗liq tarixiy yodgorliklar qayta tiklandi, uning ijodiga

bag‗ishlangan qator risolalar chop etildi.

Qadriyatlar – borliq va jamiyat, narsalar, voqealar, hodisalar, inson

hayoti, moddiy va manaviy boyliklarning ahamiyatini ko‘rsatish uchun

qo‘llaniladigan tushunchA)

Umuminsoniy qadriyatlar – odamzod uchun, kishilik jamiyati uchun eng

qadrli bo‘lgan narsalar, hodisalar, faoliyat va boshqalarning umumijti-moiy

qadrini va ahamiyatini ifodalash maqsadida qo‘llaniladigan tushuncha.

Milliy qadriyatlar – millatning genofondi, tili, turmush tarzi, madaniyati,

tarixi, urf-odatlari, ananalari, milliy ongi, moddiy va manaviy boyliklari, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy hayotining barcha jihatlaridan namoyon bo‘ladi.

Amir Temur ordeni – 1996 yilda A.Temurning 660-yilligi munosabati

bilan tasis etilgan. SHahrisabz, Samarqand shaharlariga berilgan.

Muammoli vaziyat turi Muammoli vaziyatning

sabablari

Vaziyatdan chiqib

ketish xarakatlari


1. Tarixiy xotirani tiklash deganda siz nimalarni tushunasiz?

2. ―Qatag‗on qurbonlari xotirasi‖ muzeyida nimalar o‗z aksini topgan?

3. Diniy qadriyatlarni tiklash yo‗lida qanday ishlar amalga oshirildi?

4. O‗zbekistonda ta‘lim qanday turlarda amalga oshirilmoqda?

5. ―Umid‖ jamg‗armasi qachon va qanday maqsadda tuzilgan?

6. O‗zbekiston sport yulduzlaridan kimlarning nomlarini tilga olasiz?

6. KEYSLAR BANKI

VAZIYATLI MASALALAR! 1. Tasavvur qiling, insonlar hayotiy tajriba jarayonida zarur moddiy shart –

sharoit va yashash vositalarini yaratish bilangina kifoyalanib qoldi. Natijada ularning ongida vujudga keladigan ijtimiy ong shakllari bo‘lmish dunyoqarash, axloq, huquq, estetik tafakkur takomillashishi o‘rniga xous jarayoni rivojlandi va ma’naviy yaratish faoliyati to‘xtadi.

Keys yuzasidan savollar:

1) Ijtimoiy ong shakllari(dunyoqarash, axloq, huquq, estetik tafakkur)ni takomillashgan majmui ma’naviy madaniyat taraqqiyotiga qanday ta’sir o‘tkazadi?

2) Madaniyatda ruhan mo‘‘tadil muhit yaratish funksiyasi jamiyatni qanday tartibga soladi?

3) Mazkur vaziyatdan kelib chiqqan holda masalani hal qilish yo‘llarini yoriting?

2. Iqtisodiyot va tinchlik instituti (The Institute for economics and Peace) jahondagi terrorchilik harakatlari faolligi tadqiqiga bag‘ishlangan “Terrorchilikning 2015 yilgi global reytingi”ni chop etdi. Reytingda O‘zbekiston so‘nggi, 124-o‘rinni 39 mamlakat, xususan, Kuba, SHimoliy Koreya, Vetnam, Lesoto, Mo‘g‘uliston, Turkmaniston, Qatar, Ummon, Janubiy Koreya, Singapur, YAponiya, Latviya, Litva, Finlyandiya kabi davlatlar bilan bo‘lishib, terrorchilik xavfi yo‘q bo‘lgan jahonning eng xavfsiz mamlakatlaridan biri sifatida tan olindi. Markaziy Osiyoning qolgan mamlakatlari, xususan, Tojikiston (84-o‘rin), Qozog‘iston (83) va Qirg‘iziston (86) “terrorchilik xavfi nisbatan past” bo‘lgan davlatlar qatoridan o‘rin olgan. Xitoy 22-, Rossiya 23-, Turkiya 27-, Buyuk Britaniya 28-, AQSH esa 35-o‘rinda joylashgan.

Keys yuzasidan savollar: 1) Mustaqil O‘zbekiston sharoitida milliy o‘zlikni anglash, milliy

madaniy merosimizni asrab-avaylash va chetdan kirib kelayotgan, biz uchun mutlaqo yot bo‘lgan, milliy madaniyatimiz rivojlanishiga xavf soluvchi taxdidlarga qarshi qanday islohotlar amalga oshirilmoqda?

2) O‘zbekistonning jahon hamjamiyatida e’tirof etilishida, milliy o‘zlikni anglashda ma’naviy merosning o‘rni qay darajada?

3. Ajdodlar yaratgan jami boylikka yangi avlod merosxo‘r bo‘ladi.

Jumladan, moddiy meroslarga ham, ma’naviy meroslarga ham. Madaniy merosning bir turiga ehtiyoj yo‘qolgandan keyin uning o‘rniga davr va insoniyat ehtiyojiga mos madaniy meros vujudga keladi. Bu vorisiylik madaniyat qonuniyatlari asosida vujudga keladi va kelgusi avlodga nafaqat meros, balki muqaddas burch sifatida o‘tadi. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida “Er, er osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir” deb ta’kidlangan.

Keys yuzasidan savollar:

1) Moddiy va ma’naviy meroslarning o‘zaro nisbati qanday? 2) Madaniyatshunoslikda “vorisiylik” tushunchasi? 3) Moddiy va ma’naviy merosni asrab-avaylashda shaxsning axloqiy va

huquqiy burchlarini sanang. Jadvalni to‘ldiring.

Axloqiy burchlar Huquqiy burchlar

1. Amudaryoning quyi oqimidan topilgan va keyinchalik “Amudaryo

xazinasi” deb nom olgan osori atiqalar majmuasi hozirda Buyuk Britaniya muzeyida saqlanmoqda.

Keys yuzasidan savollar: A) O‘zbek xalqining madaniy merosi hisoblangan “Amudaryo xazinasi” nega Buyuk Britaniya muzeyida saqlanishi kerak? B) “Amudaryo xazinasi” O‘zbekistonga yoki O‘zbekiston muzeylariga qayarish uchun nima qilmoqlik kerak deb hisoblaysiz?

2. Internet sahifalarida aytilishicha bir guruh olimlar Afg‘onistonda tavallud topgan Alisher Navoiy ma’naviy merosiga faqatgina mana shu xalqgina ega chiqishi mumkinligi haqida fikrlarni ilgari surishmoqda.

Keys yuzasidan savollar: A) O‘zbek tilining asoschisi hisoblanmish Alisher Navoiy ma’naviy merosiga qo‘shni xalqlar qanchalik egalik chiqishi mumkin? B) Umuminsoniy madaniyat deb hisoblangan Alisher Navoiyning adabiy merosi milliy madaniyat sifatida qaysi xaqlarning yutug‘i hisoblanadi?

3. Priston universiteti olimi Jon Rey o‘zida ilk sivilizatsiya yutuqlarini o‘z ichiga olgan yozuv dastgohini yaratdi va buni avvalgi sivilizatsiyaga qaytish deya baholadi.

Keys yuzasidan savollar: A) Mazkur dastgox bugungi kun sivilizatsiyasining yutug‘i hisoblanadimi yoki dastlabki sivilizatsiyanimi?

B) Sivilizatsiyalar o‘rtasidagi tafovut asosan nimalarda namoyon bo‘ladi deb o‘ylaysiz?

2.3. Arxaik madaniyat mavzusi buyicha keyslar

Arxaik (ibtidoiy)

madaniyat

mavzusida

KEYSLAR

Muammoli vaziyat

1-vaziyat

O„quv topshiriq

Keys yuzasidan savollar Keys vaziyatning taxlili

1 Mamlakatimizning tog‗li tumanlarida keng

tarqalgan qoyatosh tasvirlari ishlanish usuliga

ko‗ra qanday turlarga bo‗linadi

2 YUqoridagi misolda Zarautsoy qoyatoshlaridagi

tasvir qanday usulda ishlangan?

3 Quyidagi suratlarga e‘tiboringizni qarating.

Ularda xayvonlar tasviri Ibtidoiy

Ўлкамизда 100-40 минг йиллик тарихга эга бўлган ѐдгорликлар

топилди. Тешиктош ғоридан топилган 3 мингдан ортиқроқ тош қуроллар,

8-9 ѐшлардаги неантертал боланинг суяк қолдиқлари, Зараутсой

қоятошларидан битилган суратлар ўлка довруғини дунѐга ѐйди.

Зараутсой қоятошларига қизил буѐқларда ишланган сеҳрли ов

маросимини тасвирловчи 200 га яқин сурат Марказий Осиѐ тасврий

санъатининг илк намунаси саналади

madaniyatning o‗ziga xos shakli sifatida ifoda

etilgan

2-vaziyat

O„quv topshiriq


1 YUqoridagi suratlarda qoyatosh tasvirlari

qaysi usulda ishlangan?

2 Ularni tahlil qilib bering?

3-vaziyat

1985 йилда Фарғона водийсининг Хайдаркон қишлоғи яқинидаги

Селунғур ғорида энг қадимги одамнинг палиеолит манзилгохи

топилди.Тадқиқотчилар Хулосаси бўйича мазкур топилма эрамиздан

аввалги 1.5 миллион йилга тақалади.Бу ердан суяк бўлаклари ва мехнат

қуроллари топилди.Бу эса Ўзбекистон ҳудуди энг қадимги одам

шаклланган минтақалардан бири деган фикрни исботлади

O„quv topshiriq


1 Ibtidoiy madaniyat namunalarini olimlar qanday

ma‘lumotlar asosida o‗rganadilar?

2 Etnografiyaning ibtidoiy madaniyatdagi o‗rnini

tahlil qiling?

4-vaziyat

O‘quv topshiriq


1 Ibtidoiy e‘tiqodning qanday shakllarini bilasiz?

2 Xayvonlarni ovlash marosimi qanday amalga

oshirilgan,uni izohlang?

3 Mazkur vaziyatni qanday baholaysiz ibtidoiy

odamlar uni qanday amalga oshirganlar?

Jadvalni to„ldiring

Vaziyat turi Vaziyatning kelib

chiqish sabablari

Mazkur vaziyatda Siz

qanday qaror qabul

qilasiz

Ибтидоий одамлар табиатдаги турли ходисаларнинг сабабларини

тушуна олмаган,улар ходисалар негизида сирли ғайри табиий кучлар

яширинган деб тушунишган ва шу ғайри табиий кучларга эътиқод

қилишган. Ибтидоий одамларнинг тирикчилик илинжида турли

минтақаларга тарқалиши табиат,шароит,ва турмуш тарзининг хилма-

хиллиги турли эътиқодларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлган,хамда улар

билан боғлиқ маросим ва аъналар шаклланган

5-vaziyat

Неолит даврида (мил. ав. 6-4 минг йилликлар) ўзлаштириш

хўжалигидан ишлаб чиқариш хўжалигига, деҳкончилик ва чорвачиликка

ўтиш даври бўлди. У ―неолит давридаги техникавий инқилоб‖

тушунчасига бирлаштирилган қўйидаги хусусиятларини ифода этди.

Жумладан, тошдан меҳнат қуролллари ясашнинг янги усуллари

шаклланди, деҳқончилик ва уй чорвачилиги вужудга келди, уйсозлик

ривожланади, ҳунармандчилик ишлаб чиқариши ривожланди, ҳаѐтнинг

янги ижтимоий тартиби - уруғчилик жамияти юзага келди

O„quv topshiriq


1 Mehnat qurollarining keyingi takomillashuv

bosqichlarini izohlab bering?

2 Mehnat qurollari takomillashuvi qanday

yangiliklarni yoki faoliyat turlarini keltirib

chiqargan?

3 Ularni tizimli shaklda ko‗rsatib bering?

6-vaziyat

Ўзбекистон Республикаси ФАнинг Ўзбекистон тарихи музейи

нафакат Ўзбекистонда балки бутун Марказий Осиѐ минтақасида энг

кекса ва йирик илмий-маърифий муассасалардан бири ҳисобланади.

У ташкил этилгандан буѐн кенг миқѐсда илмий-тадқиқот ишлари

олиб борилиши , археологик қазилмалар ва этнография саҳифалари

ўтказилиши, олимлар ва кадимги буюмларни йигувчиларнинг асори-

атиқаларни такдим этишлари, аҳолидан сотиб олишлари натижасида

музей жамғармаларида 250мингдан ортиқ ашѐлар тўп ланган. Шу

жумладан 60минг археологик буюмлари бўлиб, улар энг кадимги, антик

ва ўрта аср давридаги Ўзбекистон худудида кишилик жамиятининг юзага

келиши ва ривожланиши боскичларини тавсифловчи 312та

коллекциялардан иборат

O„quv topshiriq


1 Respublikamizda mavjud muzeylar hakidan

qanday ma‘lumotga egasiz?

2 Ibtidoiy madaniyat namunalarini kaerlardan

topishimiz mumkin?

3 Ibtidoiy madaniyat hakida muzeylardagi

kanday buyumlar yoki kolleksiyalar bizga

kerakli ma‘lumotlarni bera oladi?

7-vaziyat

Неолит даврида (мил. ав. 6-4 минг йилликлар) ўзлаштириш

хўжалигидан ишлаб чиқариш хўжалигига, деҳкончилик ва чорвачиликка

ўтиш даври бўлди. У ―неолит давридаги техникавий инқилоб‖

тушунчасига бирлаштирилган қўйидаги хусусиятларини ифода этди.

Жумладан, тошдан меҳнат қуролллари ясашнинг янги усуллари

шаклланди, деҳқончилик ва уй чорвачилиги вужудга келди, уйсозлик

ривожланади, ҳунармандчилик ишлаб чиқариши ривожланди, ҳаѐтнинг

янги ижтимоий тартиби - уруғчилик жамияти юзага келди. Неолит

даврида монументал меъморчилик вужудга келди. Улардан мегалитла,

долментлар, кромлехлар кенг тарзда қурила бошлади. Милоддан аввалги

2-минг йилликда қурилган Буюк Британиядаги Стоунхенж кромлехи

барчага маълум. Мегалитлар саждагох ва ибодатлар жойи саналсада,

аслида улар бошқа мақсадлар учун мўлжалланган

O„quv topshiriq


1 Bu davrda kanday ijtimoiy tuzilmalar

shakllandi?

2 Megalitlar yana qanday maqsadlar uchun

qurilgan deb uylaysiz?

3 Dolmentlar –tosh maqbaralar hakida kanday

ma‘lumotlarga egasiz?

8-vaziyat

O„quv topshiriq


1 Jez davri madaniyati odamlarga qanday

afzalliklarni va ko‗nikmalarni bergan?

2 Odamlar bunday engilliklarga va tizimlilikka

nimalar evaziga erishdilar?

9-vaziyat

Жез даврида (мил.ав.3-2-минг йилликлар) икки турдаги мустақил

маданият шаклланди: 1) ўтрок деҳқончилик маданияти; 2)кўчманчи

даштликлар маданияти.

Ер юзининг кўп жойларида жез даври ибтидоий жамият

тарзининг якунловчи босқичига тўғри келади ва ибтидоий маданиятнинг

энг ривожланган даври ҳисобланади. Бу даврда Мисрдан Хитойгача

бўлган худудларда маданий алоқалар кенг йўлга қўйилган. Айни пайтда

Мисрдан Хитойгача бўлган худудларда бирин -кетин давлатларнинг

вужудга келиши учун шарт- шароитлар яратилган.

Энеолит-мис-тош даврида (мил.ав.4-3минг йилликлар) одамлар Олд

Осий, Осиѐнинг катта ҳудудларида Эрон, Турон, Кавказ, Кичик Осиѐ,

Месопатамия, Европа ва Ўрта ер денгизи атрофларида ҳаѐт кечирганлар.

Бу даврга келиб, ҳунармандчилик ривожланиб борди. Кулолчилик

чархининг кашф этилиши муносабати билан бу давр кулоллари чарх

ѐрдамида қисқа вақт мобайнида кўплаб уй-рўзғор учун керакли

буюмларни ясаганлар

O„quv topshiriq


1 Eneolit davrida kulolchilar tomonidan kanday

uy-ruzgor buyumlari yasalgan?

2 Bu buyumlarga bezak berilganmi?

10-vaziyat

O„quv topshiriq


1 Qanday omillar davlatlarning vujudga kelishiga

sabab bo‗lgan?

2 Uy-joy qurilishi bilan bog‗lik qaysi sohalar

rivojlantirilgan?

3 Eneolit davridagi uy-joylar nimalardan qurila

boshlagan?

“Firavn ilohi . Misrning afsonaviy ehromlari”

Энеолит даврида давлат муҳим ижтимоий тузилма сифатида

фаолият кўрсата бошлади. Дехқончилик, чорвачилик , ҳунармандчилик

каби турли соҳалар ривожланиб инсонларнинг фаолият доираси кенгая

бошлади. Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида уй қуриш ҳам шу

даврга тўғри келади. Бу даврда Марказий Осиѐнинг жанубида

кейинчалик Ўзбекистонда суғорма дехқончилик вужудга келган ,

одамлар арпа, буғдой, жавдар каби экинлар экишган

“Fir‟avn ilohi”

Qadimgi Misrda podsholik qilayotgan fir‘avnni ilohiylashtirish alohida o‗rin egallagan. Qohinlar ta‘limotiga ko‗ra, fir‘avn inson qiyofasidagi xudo, ya‘ni,

ham inson ham xudo tabiatiga ega bo‗lgan xudo-inson bo‗lgan. Uning dunyoga

kelishiga esa, ota-xudo , masalan, Ra, Amon-Ra va erdagi fir‘avnning onasi

o‗rtasidagi muqaddas nikoh sabab bo‗lgan. Erda fir‘avn-xudo Gorning ro‗yobi sifatida hukmron qilgan bo‗lsa, faqat vafotidan so‗ng xudoga aylangan va er osti

dunyosining hukmdori Ossiris bilan tenglashtirilgan. Fir‘avn shaxsini ilohiylashtirish ko‗mish marosimida yaqqol namoyon

bo‗lgan. Fir‘avn go‗ri ustida qurilgan ehrom – nafaqat ulkan yodgorlik bo‗lib qolmay, ko‗p pog‗onali dafn lavasi bo‗lib, unda jamiyat a‘zosi –har bir misrlik uchun joy ajratilgan. Ehromning o‗zi quyoshga olib chiqadigan zinani hamda quyoshni anglatadi: qadimda quyosh nurlarini uchburchak shaklida belgilashgan. Nil daryosi bo‗ylab olib kelingan fir‘avn jasadining qirg‗oqqa etib kelishi bilan

boshlangan dafn marosimining oxirgi bosqichi ehromlar bo‗lgan.

1- Vazifa: O‗zingizni fir‘avn shaxsini ilohiylashtirishni bekor qilmoqchi va xalqni hokimiyatning yangi shakliga o‗tishga da‘vat etayotgan qadimgi Misr

islohotchisi deb tasavvur qiling. Davlatni yangi shaklda boshqarishni talab

qilayotgan yangi davr kelganini asoslab beruvchi xalqqa qaratilgan alangali nutq tayyorlang.

2-Vazifa: Tutanxamon go‗rini ochish uchun arxeologlarga muqaddas sonni

ochish kerak bulgan. Bu son – 3000. Mana shu son va uning sirli mazmunini

ochib beruvchi kichik esse yozing.

“Misrning afsonaviy ehromlari” Ehromning ichki tuzilishi. Ehromlarning kelib chiqishi to‗g‗risida turli

qarashlar mavjud. Ba‘zi mutaxassislarning fikricha, ehromlar o‗zga sayyoraliklar tomonidan bunyod etilgan. Boshqa olimlar esa, aniq asosli

bo‗lgan qarashga egadirlar.Tadqiqotlarga ko‗ra, ehromlarni insonlar qurgan.

Biroq, qanday qilib degan savol tug‗iladi. Vaholangki, Napoleon hisob-kitoblariga ko‗ra, Gizadagi uchta katta ehromlarning toshlari bilan butun

Fransiyani balandligi 3 metr va eni 30 santimetrdagi devorlar bilan o‗rab olish

mumkin bo‗lgan! Misrdagi ehrom quruvchilarining mahorati hayratlanarli

holdir! CHunki ehromning har bir toshi 3 tonnaga yaqin og‗irlikda, ehromning umumiy og‗irligi esa , taxminan, 6 million tonnani tashkil etadi. SHuningdek,

mahobatli qurilmaning toshlari hech qanday qorishma materiali bilan

mustahkamlanmagan. Toshlar shu qadar bir-biriga yaqin joylashtirilganki, uning

orasidan hatto pichoq ham o‗ta olmaydi.

Ehromlar qurilishi. Hozirgi zamon misrshunoslarining hisoblashicha,

piramidalar qurishdan oldin misrliklar dastlab tog‗lik erlarda zovurlar

qazib, tekis va yaxlit poydevor qilishga erishganlar. Buning uchun zovurni suv

bilan to‗ldirib, unga qoziqlar qadaganlar va suvning yuzasini belgilaganlar. So‗ng atrofni tekislab, zovurni tog‗ toshlari bilan to‗ldirganlar va

qoziqlardagi belgilar bilan baravarlashtirganlar. Natijada bo‗lajak

piramidaning tekis va yaxlit poydevori vujudga kelgan. Bu vaqtda tosh yotqizuvchi mutaxassis piramida uchun ishlatiladigan toshlarni bir necha yil

mobaynida tekislab pardozlagan. Bloklar faqat uch oyga etadigan qilib

tayyorlangan, chunki har yili bo‗ladigan suv toshqini natijasida uch oy

davomida ishsiz qolgan dehqonlar ana shu piramida qurilishiga jalb etilganlar. Birinchi qator toshlar o‗rnatilgach, uning atrofiga shag‗al

yotqizilib, bir tomonga nishab tortilgan. Keyin bloklarni tortish yo‗li bilan

nishabga olib chiqilgan va birinchi qator ustiga qo‗yilgan. Ana shu yo‗sinda piramida sekin-asta qatorma-qator yuqoriga ko‗tarilgan sari uning atrofidagi

shag‗aldan qilingan nishab ham spiral shaklida ko‗tarilib borgan. Piramida

cho‗qqisiga oxirgi tosh qo‗yilganda, u qum aralash shag‗alga burkangan

massani eslatgan. Xuddi shu vaqtda mohir va tajribali tosh teruvchilar piramidaning sirtini silliq bloklar bilan yuqoridan pastga qarab pardozlay

boshlaganlar. Ishchilar esa bir vaqtning o‗zida pardozlash ishlarini yuqoridan

pastga tushishiga qarab qum va shag‗allarni chetga torta boshlaganlar. Tashqaridagi ishlar tamom bo‗lgunga qadar

piramidaning ichkarisida ichki yo‗llar va dafn qilish xonasi qurilgan. Dafn etish

marosimi tugagach, uni barchadan sir tutish maqsadida xonaga olib boruvchi

barcha eshiklarni ilgaritdan tayyorlab qo‗yilgan ulkan blok toshlar bilan berkitib, muhrlab qo‗yganlar. Gizadagi ulkan

ehrom yaqinida sirli sfinks bor. U kim tomonidan va nima uchun

yaratilganligi hanuzgacha noma‘lum. Ammo tushunish mumkinki, yarim odam va yarim sher sifatida yaratilgan bu hukmdor o‗rnida Misr fir‘avni Xefren o‗z

aksini ko‗rgan bo‗lsa ajab emas.

3- Vazifa: Tasavvur qiling siz Misrga sayohatga kelgan O‗zbekistonliklarning

gidisiz. Ehromlar bo‗ylab sayyohlik marshrutini ishlab chiqing. O‗zingiz uchun

kichik reja tayyorlang. Misrning eng katta ehromlari, ularning qurilish sirlari to‗g‗risida ma‘lumotni aniqlab, sayyohlarga aytib bering.

4- Vazifa: Misrning qaysi obidalari Giness rekordlar kitobiga kiritilgan? Ular

to‗g‗risida Internetda ma‘lumot topib, kichik ma‘ruza tayyorlang.

7. MUSTAQIL TA‟LIM MAVZULARI

Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni

Talabalarning mustaqil ishi o‗rganilayotgan mavzu Yuzasidan ma‗lumotlarni

axborot texnologiyalarining imkoniyatlaridan keng foydalangan xolda yig‗ish,

olingan ma‗lumotlarni mustaqil ravishda ishlab chiqish, tahlil qilish va amaliyotda qo‗llay olishdan iborat bo‗lib, uning shakllari turli ko‗rinishda

bo‗lishi mumkin. Mustaqil ishga mo‗ljallangan mavzular quyida keltiriritilgan.

Mustaqil ishni bajarish natijalari baholanadi. Uyga vazifalarni bajarish, qo‗shimcha darslik va adabiyotlardan yangi bilimlarni mustaqil o‗rganish,

kerakli ma‗lumotlarni izlash va ularni topish yo‗llarini aniqlash, internet

tarmoqlaridan foydalanib ma‗lumotlar to‗plash va ilmiy izlanishlar olib borish,

mustaqil ravishda ilmiy manbalardan foydalanib ilmiy maqola va ma‗ruzalar tayyorlash kabilar talabalarning mashg‗ulotlarda olgan bilimlarini

chuqurlashtiradi, ularning mustaqil fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi.

MUSTAQIL TA‟LIM MAVZULARI

1. Jahon madaniyati bosqichlari

2. Markaziy Osiyo xalklarining V-VIII asrlardagi madaniy

3. Yevropa xalqlari madaniyati

4. Mustamlaka va mustabid tizim sharoiti madaniyati.

5. Modernizm va postmadernizm madaniyati.

MADANIYATSHUNOSLIK FANIDAN TESTLAR

TO‘PLAMI

1. Madaniyat atamasini kim birinchi bor muomalaga kiritgan?

a) Platon.

b) Aristotel.

v) Esxil.

g) Siseron.

d) Gippokrat.

2. Madaniyat atamasini lug‟aviy manosi nima?

a) tarixiy voqealar.

b) qayta ishlov berish, o‘zgarish.

v) donishmandlikni sevish.

g) odamni strukturaviy tuzilishi.

d) tafakkur qonunlari.

3. Madaniyatga falsafiy tarif bering?

a) insonning moddiy va manaviy faoliyati natijalarining majmui.

b) insonning moddiy faoliyati.

v) insonning manaviy faoliyati.

g) inson turmushining o‘ziga xos soxalari.

d) tarixiy obidalar.

4. Madaniyatning elementlarini belgilang?

a) sodda materialistik qarashlar.

b) insonning faoliyati, qadriyatlari.

v) riyoziyot qonunlari.

g) iqtisodiy isloxotlar.

d) siyosatni yurgizish.

5. Madaniyatning asosiy turlarini belgilang?

a) siyosiy va xuquqiy.

b) tarixiy va nazariy.

v) moddiy va manaviy.

g) ijtimoiy va iqtisodiy.

d) ilmiy va mafkuraviy.

6. Moddiy madaniyat nima?

a) ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan va moddiy xayot uchun xizmat

qiladigan boyliklar;

b) bilimlar majmuasi

v) g‘oyalar;

g) ilmiy va mafkuraviy bilish.

d) siyosat.

7. Manaviy madaniyat nima?

a) arxitektura yodgorliklari

b) bayramlar

v) moddiy boyliklar

g) manaviy boyliklar yaratish jarayonidagi kishilarning ongli faoliyati

d) mexnat qurollari.

8. Madaniyatshunoslik fanining predmeti nima?

a) tarixiy rivojlanish qonuniyatlari xaqidagi talimot.

b) madaniyatning kelib chiqishi, umumiy rivojlanish tarixi va

qonuniyatlari xaqidagi fan.

v) tafakkur shakllari xaqidagi talimot.

g) iqtisodiyot qonuniyatlari xaqidagi fan.

d) inson psixologiyasi va uning qonunlari to‘g‘risidagi fan.

9. Madaniyatshunoslik fanining vazifalarini aniqlab bering?

a) tarixiy rivojlanish qonuniyatlarini yoritib beradi

b) xozirgi davr mafkurasini shakllantirish

v) falsafaning asosiy masalasini o‘rgatish

g) madaniyat tarixi va nazariyasini o‘rgatish, madaniyatli insonni

etishtirish

d) go‘zallik sirlarini o‘rgatish.

10. Madaniyatshunoslik fani ko‟proq qaysi fanlar bilan bog‟liq?

a) dinshunoslik, siyosatshunoslik, rus tili

b) lotin tili, psixologiya, ingliz tili

v) pedagogika, iqtisodiy nazariya

g) falsafa, etika, estetika,arxeologiya, tarix

d) etika, estetika

11. Antiq davr madaniyati qanday xususiyatga ega?

a) aniq fanlar yordamida rivojlangan

b) antiq davrda madaniyat rivojlanmagan

v) diniy dunyoqarash bilan bog‘liq bo‘lgan

g) davlat boshqaruv jarayoniga bog‘liq bo‘lgan

d) amaliy bilimlar natijasidir

12. Antiq davrda insonlarning amaliy bilimlari nimalarda aks etgan?

a) shiorlarda

b) madxiyalarda

v) xalq og‘zaki ijodi va urf-odatlarda

g) xoreografik qo‘shiqlarda

d) asar va romanlarda

13. Antiq davr sanatining vujudga kelishidagi asosiy omil nima?

a) g‘oya

b) insonning mexnat faoliyati

v) yozuv

g) tafakkur

d) mexnat qurollari

14. Antiq davr yozuvini belgilang?

a) piktografiya

b) lotin alifbosi

v) kirill alifbosi

g) forsiy yozuv

d) arab xusnixati

15. Qadimgi grek faylasuflaridan kimlarni bilasiz?

a) Mark Avreliy

b) Fales

v) Siseron

g) Foma Akvinskiy

d) Spinoza

16. Qadimgi Rim madaniyatini rivojida qaysi qabilalar tasir ko‟rsatgan?

a) xindlar

b) yunonlar

v) italiklar

g) etrusklar

d) bobilliklar

17. Qadimda oltindan qaysi mamlakat sof xolda foydalangan?

a) Xitoy

b) Misr

v) Xindiston

g) YUnoniston

d) Rim.

18. YUnoniston madaniyati ko‟rinishining turlarini belgilang?

a) pisistrat turi

b) klisfen turi

v) klid,kiklad,ellad turi

g) Solon ko‘rinishi

d) kiklad madaniyati

19. Komediya va Tragediya qaerda va qachon vujudga kelgan?

a) Misrda er.av.V asrda

b) Lotin mamlakatlarida er.av V asrda

v) Xindistonda er. av. V asrda

g) arxaik davrida YUnonistonda er. av. V asrda

d) Solon davrida YUnonistonda er.av V asrda

20. Uyg‟onish davri madaniyatining o‟ziga xos xususiyatlari nimadan

iborat?

a) dinni o‘rganish kuchaydi

b) antiq davr madaniyatini davom ettirdi

v) o‘rta asrlar davri madaniyatini davom ettirdi

g) o‘zgarish bo‘lmadi

d) tabiatni, insonni o‘rganish kuchaydi

21. G‟arb mamlakatlarining uyg‟onish davri madaniyati qaysi yo‟nalishda

shakllangan?

a) risarlar madaniyati rivojlangan

b) tabiiy-ilmiy va gumanistik yo‘l shakllangan

v) gumanitar fanlar shakllangan

g) diniy madaniyat xukmron bo‘lgan

d) antiq davr madaniyati davom etgan.

22. Birinchi kitob dastgoxi kim tomonidan va qachon ixtiro etilgan?

a) 1670 yil Bernardino Ramassini

b) 1537 yil Andreas Vezalius

v) 1695 yil Antoni Levenguk

g) 1440 yil Alfred Guttenberg

d) 1260 yil Maxmud ibn Ilyos

23. Uyg‟onish davrining qaysi sanatkori inson strukturasini ifoda etgan?

a) Rembrand van Reyn

b) Albrext Dyurer

v) Rafael

g) Mikelandjelo

d) Leonardo da Vinchi

24. Quyidagi fikrni kim bildirgan: Uyg‟onish davri o‟sha vaqtgacha er

yuzida bo‟lib o‟tgan inqiloblar ichida eng buyugi bo‟ldi ?

a) N.Kopernik

b) G.Galiley

v) F.Engels

g) F.Bekon

d) B.Spinoza

25. Erning o‟z o‟qi atrofida aylanishini isbotlovchi materialistik g‟oyani

kim isbot qilgan?

a) Galiley

b) Bruno

v) Ulug‘bek

g) Kopernik

d) Kompanella

26. Birinchi sport o‟yinlari olimpiadasi nechanchi yilda o‟tkazilgan?

a) er. av. 420 yilda

b) er. av. 920 yilda

v) eramizning birinchi asrida

g) er. av. 776 yilda

d) Er. av. 557 yilda

27. Etti mo‟jizaning biri Zevs xaykali qaerda o‟rnatilgan?

a) Peloponnesdagi ibodatxonada

b) Spartadagi ibodatxonada

v) Apalon ibodatxonasida

g) Argos ibodatxonasida

d) Olimpiya ibodatxonasida

28. Notiqlik sanati qaysi mamlakatda nisbatan rivojlangan bo‟lgan?

a) Xindiston

b) Misr

v) YUnoniston

g) Rim

d) Xitoy

29. Moskva dorilfununini tashkil topishi kimning nomi bilan bog‟liq?

a) Petr 1

b) V.Lomonosov

v) V.I.Lenin

g) YU.Drogobicheskiy

d) P.Postnikov

30. O‟tli qurolni kim joriy qilgan?

a) Petr 1

b) Elizaveta

v) Dmitriy Donskoy

g) Ivan Grozno‘y

d) A.Makedonskiy

31. Markaziy Osiyo xududida qadimda qanday yozuv mavjud bo‟lgan?

a) lotin yozuvi

b) qadimgi yaxudiy yozuvi

v) Avesto, Xorazm, So‘g‘d yozuvlari

g) kirill yozuvi

d) Rus grammatikasi

32. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi dini qanday bo‟lgan?

a) islom dini

b) nasroniylik dini

v) buddizm dini

g) zardo‘shtiylik dini

d) totemiz dini.

33. Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyati to‟g‟risidagi yozma

manba qaysi?

a) Qadimgi YUnon, Eron va Xitoy manbalari

b) Qadimgi Misr manbalari

v) Qadimgi Rus manbalari

g) Qadimgi Xindiston manbalari

d) Qadimgi Xitoy manbalari

34. Qadimgi So‟g‟d va Baqtriya madaniyati to‟g‟risidagi dastlabki

malumotlar kimlarning asarlarida o‟z ifodasini topgan?

a) Gerodot, Strobon, Fukidid

b) Forobiy, Ibn Sino, Beruniy

v) Arastu, Aflotun, Sukrot

g) Gegel, Feyerbax, Kant

d) Umar Xayyom, Ulug‘bek

35. Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari dinining muqaddas kitobi qaysi?

a) Avesto

b) Injil

v) Tavrot

g) Quron

d) Xadis

36. YUnon-Baqtriya madaniyatining takomillashishiga kim asos solgan?

a) Iskandar Zulqarnayn

b) Eron axmoniylari

v) Massaget qabilalari

g) qadimgi saaklar

d) CHingizxon qabilalari

37. Qadimgi Kushon madaniyatining qoldiqlari qaerlardan topilgan?

a) Urumchi, Kashqar, Xo‘jand,

b) Merv, Mari, Xirot

v) Termiz, Zartepa, Xalchyon

g) Qing‘irtepa, Afrosiyob, Xo‘jand

d) CHordona tepa, teshik tosh

38. Qadimgi Kushon madaniyati kimning xukmronlik yillarida rivojlandi?

a) Kioszyu, Guyshun davrida

b) Kundjuala, Kadfiz 1 davrida

v) Kadfiz 2, Vima davrida

g) podsho Kanishka davrida

39. Markaziy Osiyoda ilk renessans (uyg‟onish) qaysi asrlarga to‟g‟ri

keladi?

a) Milloddan avvalgi V-IV asrlarga

b) Millodiy IX-XII asrlarga

v) XIV-XVI asrlarga

g) XVIII-XIX asrlarga

d) XIX-XX asrlarga

40. Al Farg‟oniy Markaziy Osiyo ilm fani taraqqiyotida o‟zining qanday

kashfiyoti bilan mashxur?

a) yulduzlar xolatini o‘rganish

b) xarakatni kuzatish

v) globus

g) minerallarni tekshirish

d) qadimgi turk adabiy tiliga asos solish

41. Al Xorazmiy qaysi fanga asos solgan?

a) geografiya

b) chizmachilik

v) fizika

g) algebra

d) falakshunoslik

42. Imom al Buxoriyning islom dunyosida eng ishonchli xadislar to‟plami

sifatida mashxur bo‟lgan 4 jiltli yirik asari qanday nomlanadi?

a) Al-adab al mufradi

b) Tarixiy Buxoro

v) Kito ul-favond

g) Al-Jome as-saxix

d) SHamoiliy Muxammadiya

43. Markaziy Osiyo ijtimoiy siyosiy va madaniy xayotiga katta tasir

ko‟rsatgan va so‟fiizm g‟oyalarini sheriy ifodalagan Devoni xikmat asar

kimning qalamiga mansub?

a) So‘fiy Ollayor

b) Xo‘janazar Xuvaydo

v) Sulaymon Baqirg‘oniy

g) Axmad YAssaviy

d) Baxovuddin Naqshbandiy

44. Amir Temurning manaviy xomiysi kim bo‟lgan?

a) Said Pirmuxammad

b) Abdulmo‘minxon

v) Usta Maxmud

g) Said Baraka

d) Muxammadxon usta

45. Amir Temur qaysi shaxarni poytaxt qilib oldi va uning madaniyatini

rivojlantirdi?

a) Kesh

b) Buxoro

v) Samarqand

g) Andxoy

d) CHoch

46. Ulug‟bek ko‟proq qaysi ilm soxasini rivojlantirdi?

a) Riyoziyot

b) tarix

v) falakshunoslik

g) falsafa

d) mantiq

47. Ulug‟bek Samarqandda qaysi inshootni o‟zi boshchiligida qurdirgan?

a) Oq masjid

b) Bibixonim madrasasi

v) Ulug‘bek madrasasi

g) Registon ansambli

d) SHoxizinda

48. Ulug‟bekning asosiy asarlaridan birini aniqlang?

a) Xayratul Abror, Maxbubul-qulub

b) Baxoriston, Guliston

v) Ziji ko‘ragoniy, To‘rt ulus tarixi

g) Devoni lug‘atit turk

d) Layli va Majnun

49. Alisher Navoiyning turkiy til fazilatlarini ko‟rsatuvchi asari qaysi?

a) Xayratul Abror

b) Xazoyinul Maoniy

v) Muxammatul lug‘atayn

g) Majolisul Nafois

d) Lisonut tayr.

50. Kamoliddin Bexzod kim bo‟lgan?

a) Temuriylar davrining yirik tarixchisi

b) Temuriylar davridagi yirik musiqashunos

v) O‘zbek tasviriy sanatining asoschisi

g) O‘z zamonasining etuk rassomi

d) O‘z zamonasining muxandisi.

51. Kamoliddin Bexzod ijodi nimalarda aks etgan?

a) yozib qoldirgan tarixiy asarlarda

b) yaratgan musiqa va qo‘shiqlarda

v) chizgan miniatyuralarida

g) Mitra xudosini yaratgan xaykalida

d) memorchilikda.

52. Markaziy Osiyolik mutaffakir Abu Rayxon Beruniy insonga qanday

izox bergan?

a) inson biologik mavjudot

b) inson ijtimoiy mavjudot

v) inson aqlli mavjudot

g) inson biologik va ijtimoiy mavjudot

d) inson biologik tur

53. Abu Rayxon Beruniy insondagi qaysi fazilatni eng oliy deb tan oladi?

a) oliyjanoblik, muruvvat, poklik

b) yaxshilik, royishlik

v) diyonat, matonat

g) yaxshi xulqlilik, mexribonlik

d) exsonli va bardoshli bo‘lish

54. Ibn Sino gumanizmining moxiyati nimada ifodalanadi?

a) inson-oliy zotdir

b) odam olam rivojlanishining toji bo‘lib, u buyuk sharaf va xurmatga

loyiqdir

v) inson-eng oliy qadriyatdir

g) inson-yaratuvchidir

d) inson aqlli mavjudotdir.

55. XVII-XVIII asr Qo‟qon adabiy muxitida sosial ijtimoiy satira ustasi

sifatida shuxrat qozongan shoir kim bo‟lgan?

a) SHermuxammad Munis Ogaxiy

b) Jaxon Otin Uvaysiy

v) Zaxiriddin Furqat

g) Maxmur

d) Muqimiy

56. Maxmurning Xapalak sherida qaysi xonlikdagi xalqning ayanchli

turmushi o‟z ifodasini topgan?

a) XVII asr Buxoro amirligi

b) XVII-XVIII asr Qo‘qon xonligi

v) XVI-XVII asr Xiva xonligi

g) XVIII asr Xiva xonligi

d) XVIII-XIX asr Qo‘qon xonligi

57. XVIII-XIX asrda tabiiy-ilmiy bilimlar qanday rivojlandi?

a) Bu davrda tabiiy-ilmiy bilimlar soxasida xech qanday o‘zgarishlar

bo‘lmadi

b) bu davrda xalq og‘zaki ijodi rivojlandi

v) bu vaqtda fan va madaniyat Rossiya va Ovropa mamlakatlari

madaniyati tasiri asosida rivojlandi

g) bu davrda tabiiy-ilmiy bilimlar yuksak darajada rivojlanmasada maorif

soxasida chuqur o‘zgarishlar bo‘ldi

d) Jaxonga mashxur allomalar Farobiy, Xorazmiy, Ibn Sino kabi

allomalar tabiiy-ilmiy bilimlarni rivojlantirdi

58. CHo‟lponning qaysi asarida ozodlik g‟oyalari ifoda etilgan?

a) Qutlug‘ qon romanida

b) Sarob romanida

v) Kecha va kunduz

g) Dushman romanida

d) Doxunda romanida

59. Fitrat badiiy adabiyotning qaysi janrlarida ilmiy ozodlik g‟oyalarini

tasvirladi?

a) romanlarda

b) dostonlarda

v) maqolalarda

g) sherlarda, publisistik drammalarida

d) qissalarda, xikoyalarda

60. M.Bexbudiy XX asrda qaysi ijtimoiy-siyosiy xarakatning raxbarlaridan

bo‟lgan?

a) marifatchilik

b) jadidizm

v) inqilobiy xarakatning

g) pan turkizm

d) pan islomizm

61. Oybek qaysi asarida o‟zbek xalqining inqilobdan oldingi turmush

tarzini tasvirlagan?

a) Quyosh qoraymas

b) Zafar va Zaxro

v) Nur qidirib qisasi

g) Qullar romani

d) sherlarida

62. Islom dini Markaziy Osiyoga qaysi mamlakatdan kirib kelgan?

a) Eron

b) Misr

v) Rum

g) Arabiston

d) Turkiya

63. Jamiyatni manaviy xayotini nima tashkil qiladi?

a) ijtimoiy ong, manaviy ishlab chiqarish, manaviy munosabatlar

b) ijtimoiy ong shakllari

v) milliy madaniy meros

g) ijtimoiy munosabatlar

d) qadriyatlar, urf-odatlar va ananalar

64. Manaviy ishlab chiqarish nima?

a) kishilarning tabiat va jamiyatning bilishidagi faoliyati, olam xaqidagi

bilimlar, g‘oyalar va nazariyalar tizimi.

b) ijtimoiy ongda ijtimoiy borliq va jamiyatni aks etishi

v) kishilarning individual ongida tabiat va ijtimoiy borliqni aks etishi

g) moddiy nematlar ishlab chiqarishning asosi

d) ijtimoiy g‘oyalar va nazariyalar

65. Manaviy muloqot nima?

a) kishilarning adabiy sanatga oid bilimlarini bir-biriga etkazishi

b) g‘oyalar kurashi

v) o‘zaro fikr almashish

g) kishilarni musiqaga oid bilimlarini bir biriga etkazishi

d) siyosiy, madaniy, axloqiy, ilmiy, badiiy, xuquqiy bilimlar tizimi

66. Manaviyatni qanday elementlari mavjud?

a) siyosiy, xuquqiy, axloqiy.

b) falsafiy, diniy, estetik.

v) siyosiy, xuquqiy, axloqiy,falsafiy, diniy, estetik.

g) xuquqiy, diniy, siyosiy.

d) estetik, axloqiy, falsafiy.

67. Marifat nima?

a) manaviyat elementi

b) madaniyat

v) xayot yo‘li

g) ezgulik

d) mavxum tushuncha.

68. O‟zbekiston madaniyatining dolzarb muammolari qaysi?

a) Umuminsoniy madaniyat asosida o‘zbek madaniyatini qayta tiklash

b) CHet el madaniyatidan ijobiy o‘zlashtirish asosida milliy istiqlol

madaniyatini shakllantirish

v) o‘tmish madaniy merosimizga suyangan xolda mustaqillikka xizmat

qiluvchi milliy madaniyatni vujudga keltirish

g) sof o‘zbekona madaniyatni yaratish

d) yangi bozor iqtisodiyoti madaniyati elementlarini shakllantirish

69. Huquqiy madaniyat deganda nimani tushunasiz?

a) Davlat tomonidan belgilangan xuquqiy normalar va munosabatlarga,

qonunlarga, sud, prokuratura organlariga nisbatan bo‘lgan qarashlar

b) Jamiyat azolarining xuquqiy madaniyatini oshirishga xizmat qiladigan

barcha qonun-qoidalar va unga tegishli bo‘lgan adabiyotlarni

o‘zlashtirilishi

v) Muayyan jamiyatda mavjud xuquq normalariga qonun-qoidalariga,

tartibga bo‘lgan munosabat va unga amal qilinishi

g) Huquq soxasida chiqarilgan adabiyotlarni muntazam o‘rganish

natijasida xosil bo‘lgan bilimlar

d) Umumjaxon xuquq normalarini mufassal o‘rganish va unga o‘z xayot

tajribasida amal qilish

70. Jamiyatning manaviy qiyofasi ijtimoiy taraqqiyotga qanday tasir

ko‟rsatadi?

a) iqtisodiy isloxotlarni tez rivojlantiradi

b) inqilobiy tarzda tub o‘zgarishlarga olib keladi.

v) ilmiy-texnik, texnologik jarayonlarning yangilanishiga olib keladi

g) jamiyat xayoti taraqqiyotini tezlashtiradi

d) jamiyat taraqqiyotiga xech qanday tasir ko‘rsatmaydi.

71. “SHarq taronalari” musiqa festivali qaysi shaharda o‟tkaziladi?

A) Toshkentda

B) Samarqandda

V) Buxoroda

G) Qarshida

D) Andijonda

72. O‟zbek romanchiligining asoschisini aniqlang.

A) G‘afur G‘ulom

B) Oybek

V) Abdulla Qodiriy

G) Abdulla Qahhor

D) Odil YOqubov

73. O‟zbekistondagi qaysi bir shaharga “Islom madaniyati poytaxti” nomi

berilgan?

A) Samarqand

B) Buxoro

V) Toshkent

G) Qarshi

D) Termiz

74. Mirzo Ulug‟bek tomonidan qaysi shaharlarda madrasalar barpo

etilgan?

A) Samarqand, Buxoro, G‘ijduvon

B) Toshkennt, Samarqand, Buxoro

V) Nasaf, Toshkent, G‘ijduvon

G) Qarshi, Samarqand, Toshkent

D) Andijon, Qarshi, Samarqand.

75. Turkiston marifatparvarlik harakatining g‟oyaviy rahbari kim bo‟lgan?

A) Abdulla Qodiriy

B) Mahmudxo‘ja Behbudiy

V) Abdurauf Fitrat

G) Hamza Hakimzoda Niyoziy

D) Munavvar Qori Abdurashidxonov.

76. Ahmad YAssaviy maqbarasi kim tomonidan barpo etilgan?

A) Amir Temur

B) SHohruh Mirzo

V) Mirzo Ulug‘bek

G) Zahiriddin Muhammad Bobur

D) Umarshayx.

77. “Avesto” so‟zining manosi nima?

A) O‘rnatilgan, qatiy qilib belgilangan qonun qoidalar

B) Hadislar to‘plami

V) Rivoyatlar to‘plami

G) Xalq og‘zaki ijodi

D) Hamma javoblar to‘g‘ri.

78 . Vijdon erkinligi nima?

A) kishilarning uz milliy diniga etikod qilish xuquqi.

B) fuqarolarning albatta biron bir jaxon diniga etikod qilish zarurligi

V) fuqarolarning dinga etiqod kilish yoki etiqod qilmaslikni o‘zlari mustaqil xal

qilish xuquqi.

G) fuqarolarning dinga ishonmasligi va unga qarshi tashviqot olib borish

xuquqi.

79. O‟zbekistondagi ibodatxonalar, maschit va madrasalar faoliyatini kim

boshqaradi?

A) imom-xatiblar

B) davlat idoralari

V) dinning o‘zi

G) O‘zbekiston musulmonlari idorasi.

80. “Turkiston - ikki dunyo eshigidir, Turkiston er turklarning beshigidir”.

SHer muallifi kim?

A) Mag‘jon Jumaboy

B) Mirzo G‘olib

V) Abay

G) Muhammad Hodiy

81. Musulmon diniy boshqarmalari rahbarlari qanday nom bilan ataladi?

A) muftiy

B) sufi

V) muxtasib

G) imom.

82. Fuqarolarning vijdon erkinligi xuquqi O‟zbekiston Respublikasi

Konstitusiyasining qaysi moddasida aks ettirilgan?

A) 28-modda

B) 15-modda

V) 31-modda

G) 41-modda

83 . Dinning funksiyalari

A) axloqiy,tarbiyaviy, mafkuraviy

B) to‘dliruvchilik, birlashtiruvchilik, o‘zaro aloqadorlik,tartibga soluvchilik

V) tinchlik, do‘stlik, tenglik, tabiatni muxofaza qilish.

G) gnoseologik, antropologik, teologik, psixologik.

84. Jadid adabiyoti namoyondalarini ko‟rsating?

A) Muqimiy, Zavqiy, Furqat

B) Zavqiy, Ogahiy, Hamza

V) Abdulla Qodiriy, Fitrat, Behbudiy

G) Fitrat, Muqimiy, Behbudiy

85 . Totemizm nima?

A) tarixiy din shakllaridan biri

B) Ibtidoiy jamoada turli xayvonlarni urug‘ga asos solgan deb xisoblab,

iloxiylashtirish va sig‘inish.

V) tush ko‘rish va boshqa irim-sirimlarga ishonish.

G) jonsiz narsalarni iloxiylashtirish va sig‘inish.

86. “Xamsa”chilik janrida asar yozgan adiblar qaysi qatorda to‟g‟ri

berilgan?

A) Jomiy, Navoiy, Bedil

B) Navoiy, Xisrav Dehlaviy, Nizomiy Ganjaviy

V) Fuzuliy, Nizomiy Ganjaviy, Jomiy

G) Xisrav Dehlaviy, Navoiy, Bedil

87. Insonlarning bir-biridan farqi nimada?

A) turli dinlarda ibodat qilishida

B) mintaqalarida turli aholining joylanishida

V) diniy urf-odat va marosimlar amalga oshirilishida

G) jahonda tinchlik uchun kurashishda.

88. Xristianlikning qaysi oqimi Evropa va Lotin Amerikasida eng ko‟p

tarqalgan?

A) pravoslavie

B) baptizm

V) katolisizm

G) protestantizm.

89. CHerkov, ikonalarga qarshi chiqqan oqim nomi?

A) pravoslav

B) katolik

V) protestant

G) xamma javoblar tugri

90. SHariat nima?

A) Islom dini qoidalarini urgatuvchi talimot

B) barcha musulmonlar uchun bajarilishi majbur bo‘lgan qonunlar,

huquqiy-axloqiy ko‘rsatmalar tizimi.

V) xadislar asosida tuzilgan to‘plam.

G) oilaviy munosabatlarni tartibga soluvchi qonun.

91. Islom dinida qanday mazhablar bor?

A) xanafiylar, sunniylar, xorijiylar va vaxobbiylar

B) molikiylar, xanafiylar, shofiiylar va xanbaliylar

V) islom dinidan ajralib chikkan xamma okimlar mazxablardir.

G) akromiylar., nurchilar, xorijiylar

92 . Marifatchilik adabiyoti vakillari qaysi qatorda berilgan?

A) Furqat, Muqimiy, Zavqiy, Avaz O‘tar

B) Behbudiy, Fitrat, Hamza

V) Abdulla Qodiriy, G‘afur G‘ulom, Oybek

G) CHo‘lpon, Muqimiy, Furqat

93. Mustaqillik davri adabiyoti vakillari qaysi qatorda berilgan?

A) Abdulla Qodiriy, G‘afur G‘ulom, Oybek

B) Maqsud SHayxzoda, Oybek, Mirtemir

V) Rauf Parfi, Oybek, G‘afur G‘ulom

G) Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Rauf Parfi

94. Quroni Karim tarjimasi kim tomonidan amalga oshirildi?

A) Imom al-Buxoriy

B) Alouddin Mansur

V) Ubaydulla Uvatov

G) Zuhriddin Husnitdinov

95. CHarlz Robert Darvin kim bo‟lganligini aniqlang.

A) Ingliz shoiri va yozuvchisi

B) Evolyusion talimot asoschisi

V) Ingliz faylasufi

G) Olim, ijodkor va bastakor

D) Katolik ruhoniysi.

96. Turkistonlik buyuk muhaddislar kimlar?

A) Ismoil al Buxoriy, Alisher Navoiy, al-Farobiy

B) Imom at-Termiziy, Ismoil al-Buxoriy

Abu Iso as-Samarqandiy, Imom Muslim

V) Abu Ali ibn Sino, Imom at Termiziy, Beruniy

G) SHayx Sadiy, Rudakiy, Ahmad YAssaviy, Jomiy

97. SHayx Ahmad YAssaviy yashab ijod etgan yillarini aniqlang.

A) 1106-1160

B) 1105-1166

V) 1105 – 1162

G) 1105-1164

D)1200-1264

98. O‟zbekiston Respublikasida “Talim to‟g‟risada” gi Qonun nechanchi

yilda qabul qilingan?

A) 1992 yil 2 iyulda

B) 1991 yil 2 oktyabrda

V) 1993 yil 1 oktyabrda

G) 1994 yil 1 sentyabrda

D) 1989 yil 21 oktyabrda

99. Burxoniddin al-Marg‟inoniy 910 yillik yubileyi nechanchi yilda

nishonlandi?

A) 1992 yilda

B) 1999 yilda

V) 2000 yilda

G) 2002 yilda

D) 1994 yilda

100. Mustaqil O‟zbekiston mafkurasining falsafiy-nazariy negizini nima

tashkil qiladi?

A) Umuminsoniy va milliy qadriyatlar

B) Diniy qadriyatlar

V) Urf-odatlar va ananalar

G) Dunyoviy, diniy xarakterdagi ijtimoiy –falsafiy qarashlar majmui.

TO‟FRI JAVOBLAR

1. g 26.g 51.v 76.a

2. b 27.d 52.g 77.a

3. a 28.v 53.a 78.v

4. b 29.b 54.b 79.g

5. v 30.a 55.g 80.a

6. a 31.v 56.b 81.a

7. g 32.g 57.v 82.v

8. b 33.a 58.v 83.b

9. g 34.a 59.g 84.v

10.g 35.a 60.b 85.b

11.d 36.a 61.a 86.b

12.v 37.v 62.g 87.v

13.b 38.g 63.a 88.v

14.a 39.b 64.a 89.v

15.b 40.a 65.d 90.b

16.v 41.g 66.v 91.b

17.g 42.g 67.a 92.a

18.v 43.g 68.v 93.g

19.g 44.g 69.d 94.b

20.d 45.v 70.g 95.g

21.b 46.v 71.b 96.b

22.g 47.v 72.v 97.g

23.d 48.v 73.v 98.a

24.v 49.v 74.a 99.b

25.g 50.g 75.b 100.b

9. GLOSSARIY

Madaniyatshunoslik - madaniyat to‘g‘risidagi fan bo‘lib, madaniyat

tarixi va madaniyat nazariyasidan iborat.

Mentalitet – insonning ijtimoiy-iqtisodiy madaniy dunyoqarashi.

Madaniyat – ―Madaniy‖ ―shaharlik‖ degan manolarni bildiradi. Keyinchalik

―Marifatli bo‘lish‖, ―Tarbiyali‖, ―Bilimli bo‘lish‖ manolarida ishlatilgan.

Madaniyat – uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida insoniyat tomonidan

yaratilgan moddiy va manaviy boyliklar, asori-atiqalar yig‘indisi. Qadriyatlar –

borliq va jamiyat, narsalar, voqealar, hodisalar, inson hayoti, moddiy va

manaviy boyliklarning ahamiyatini ko‘rsatish uchun qo‘llaniladigan tushuncha.

Umuminsoniy qadriyatlar – insoniyat tomonidan yaratilgan

umuminsoniy manfaatlarga va xalqlarning o‘zaro hamjihatlikda yashashlari va

rivojlanishlari uchun xizmat qiladigan umuminsoniy ahloq, xalqaro siyosiy,

iqtisodiy, madaniy, ilmiy, falsafiy, diniy munosabatlar tajribasi, malakalari

o‘zida mujassamlashtiruvchi tushuncha.

Ananalar - xalqlarning tarixiy rivojlanishi jarayonida shakllangan va

sayqallangan qadriyatlardir.

Ahloqiy madaniyat - tarkibiga axloqiy ong, axloqiy manosabat va

axloqiy faoliyat kiradi.

Adolat – u yoki bu qadriyatlarning o‘zaro umumiy munosabatini va

ularning individlar o‘rtasida aniq taqsimlanishini ifodalovchi tushuncha.

Estetik madaniyat – sohasi bu insonning tevarak atrofni o‘rab olgan

voqelikka nisbatan bo‘ladigan munosabatida o‘zini erkin namoyon

etishidir.

Vatanparvarlik - kishilarning ijtimoiy va manaviy-axloqiy

xislatlarining, fazilatlarining yuksak namoyon bo‘lishidir.

Diyonat va vijdon – bir-biriga yaqin tushuncha. Diyonat va vijdon

odamlardagi insof tuyg‘usiga hamohangdir.

Sivilizasiya – jamiyatning o‘z taraqqiyoti jarayonida yaratilgan moddiy

va manaviy boyliklarning, ularni yanada ko‘paytirib hamda

takomillashtirib

borish usullarining majmui.

Diniy marosimlar – fuqarolarning diniy talimotlardan, ularning qonun-

qoidalari va aqidalaridan kelib chiqadigan diniy faoliyat va hatti –

harakatlari.

Misr ehromlari – Qadimgi Misr davlatida podsho-firavnlarga atalib

qurilgan maqbaralar, qabrlar, inshootlar.

SHumerlar – Qadimgi Messopatamiya davlatida yashab o‘tgan qabila.

Er. Avv. 3 minginchi yillar.

Mahobxorat, Ramayana – Qadimgi Hindistondagi halq og‘zaki ijodi.

Bobil minorasi – dunyoning etti mo‘jizasidan biri balandligi 90 m.

Buddaviylik – Mil.avv. VI asrda Hindistonda paydo bo‘lgan din.

Xuanxe - Sariq daryo. Markaziy Xitoy tog‘laridan Tinch okeaniga

quyiladigan daryo.

Elllada – Qadimgi YUnonistonning nomi. Zevs – YUnonlarning eng

muqaddas bosh xudosi.

Gerodot – (er. avv. 490-430.) YUnon tarixchisi. ―Tarix faning otasi‖

hisoblanadi.

Suqrot, Platon, Aristotel – YUnon falsafasining yuksak

namoyondalari.(er. avv. V-IV asrlar).

Artemida ibodatxonasi – Dunyoning etti mo‘jizalaridan biri Efes

shahrida qurilgan.

Fidiy – YUnon haykaltaroshi. Zevs, Afina, Promaxos haykallarini

muallifi.

Kolizey amfiteatri – Milodning 1 asrida Rimda qurilgan. Gladiatorlik

janglari o‘tkazilgan.

“Bayt ul-Hikmat” – ―Donishmandlar uyi‖. Bag‘doddagi akademiya.

“Qubbatul islom” – Buxoro shahri. Islom dining gumbazi.

“Mamun akademiyasi” – Xorazmda tashkil etilgan akademiya.

“Ilmi nujum” – Astronomiya fani.

Rasadxona – observatoriya. Osmon jismlarini kuzatadigan ilmiy dargoh.

“Quroni Karim” - Islom dinining muqaddas kitobi.

Xattotlar – Kitob ko‘chiruvchi husnixat egalari.

Reformasiya – O‘zgarish, qayta qurish manolarini anglatadi.

Gumanizm – insonparvarlik.

Leonardo da Vinchi (1452-1519 yy.) – Italiya-dagi uyg‘onish davri

madaniyatining eng buyuk arbobi. Olim, muhandis, etuk rassom. Mikelaejelo

Buanarotti (1475-1564 yy.) – Buyuk rassom, haykal-tarosh, harbiy muhandis,

shoir.

Geosentrik g‟oya – koinot markazida doira shaklida harakatsiz Er turadi.

Katolik cherkovi – Xristianlik dinidagi oqim. Markazi Vatikan.

Marifat – bilish, tanish, yani bilim demakdir.

Deni Didro (1713-1784 yy.) – fransuz yozuvchisi va faylasufi.

Jeyms Uatt – bug‘ mashinasining ixtirochisi.

Barokko – Evropa memorchiligi uslubi.

Rakono – rassomchilikdagi uslub. Bu uslub o‘zining engilligi to‘g‘ri

chiziqlarning simmetriyasi yo‘qligi bilan xarakterlanadi.

Lyudvig Betxoven (1770-1827 yy.) – Nemis bastakori.

Alfred Nobel – SHvesiyalik sanoatchi, ixtirochi, kiyogar, X1X asrning

ikkinchi yarmida yashagan.

Fobizm – Sanat yo‘nalishidagi yangi oqim bo‘lib, predmet narsalarning

ajabtovur, yorqin ko‘rinishda aks ettirishni ifodalaydi.

Din - arab tilidan olingan bo‘lib, uning lug‘aviy manosi ―ishonch‖,

―etiqod‖dir. Din muayyan tashkilotlar, his-tuyg‘ular, toat-ibodatlar va diniy

tashkilotlar faoliyatlari orqali namoyon bo‘ladi.

Ekspressionizm – Sanat yo‘nalishidagi oqim. Tasirchanlik, hayajonlilik

manosini bildiradi.

Jadidchilik – (arabcha ―jadid‖ – yangi) – yangilanish, yangi zamonaviy

maktab, matbaa, milliy taraqqiyot usullari, yo‘llari tarafdorlarining umumiy

nomi.

Manaviy meros – Qadim zamonlardan beri ajdodlarimizdan bizgacha

etib kelgan manaviy boyliklar-siyosiy, falsafiy, huquqiy va diniy qarashlar,

ahloq-odob meyorlari, ilm-fan yutuqlari, tarixiy, badiiy va sanat asarlari

majmuidir.

“Oltin meros” – Xayriya jamg‘armasi 1996 yilda tashkil etilgan.

“Umid”, “Istedod” jamg‟armalari – Istedodli yoshlarni moddiy va

manaviy rag‘batlantirish, ularning chet elda o‘qishini qo‘llab-quvvatlash

maqsadida tuzilgan.

Haykaltarosh I.Jabborov – Toshkentdagi Amir Temur, Samarqand,

SHahrisabzdagi Amir Temur, Farg‘ona va Quvada al-Farg‘oniy haykallarini

yaratgan.

Buyuk davlatchilik shovinizmi — bir davlatning boshqa bir davlat

yoki davlatlar ustidan siyosiy, mafkuraviy iqtisodiy va harbiy hukmronligini

o‘rnatishga qaratilgan nazariya va amaliyot.

Vayronkor (buzgunchi) goya — yovuzlik va jaholatga, ayrim

jinoyatkor kuchlarning hukmronligini o‘rnatishga xizmat qiladigan, insonlar,

millatlar va jamiyatning mustaqilligiga, erkinligiga, ijodkorligiga zid bo‘lgan

g‘oyalar majmuini ifodalovchi tushuncha

Geosiyosat (grekcha-davlatni boshqarish sanati) — tashqi siyosatda

butun bir davlat yoki mintaqaning jo‘g‘rofiy o‘rni, hududiy joylashishi, tabiiy

boyliklari, kommunikasion imkoniyatlarini hisobga olib yuritiladigan

faoliyat.

Geostrategik manfaatlar — muayyan mamlakat yoki mintaqaning

jo‘g‘rofiy joylashuvi bilan belgilanadigan ehtiyoj va intilishlar joylashuvi

bilan belgilanadigan ehtiyoj va intilishlar inikosi. MAFKURA (arabcha –

fikrlar majmui) — ijtimoiy jarayonlar mano- mazmunini anglashni va uning

boshqarish usulini bilishni davo qiladigan, ong va hatti-harakatni

yo‘naltiradigan ideallar, qadriyatlar maqsadlar, qarashlar yig‘indisidir.

Mafkura yakka hokimligi — muayyan bir davlatni, jamiyatni u yoki

bu guruh egallab olib, o‘z mafkurasining to‘la xukmron bo‘lishiga intilsa,

unga xos tamoyillarni o‘zgarmas aqidalar, yagona to‘g‘ri qoidalar sifatida

davlat mafkurasiga aylantirsa, vujudga keladigan holatni ifodalovchi

tushuncha.

Mafkuraviy vaziyat- muayan mintaqa yoxud mamlakat hyotida

mafkuralarinng o‘rni va mavqei ular o‘rtasidagi munosabatlar bilan bog‘liq

jarayonlarni va shart-sharoitlar majmuini ifodalaydigan tushuncha.

Mafkuraviy plyuralizm (lotincha xilma-xillik, rang-baranglik) - bir

mamlakat doirasida bir vaqtning o‘zida bir-biridan farq qiladigan hatto o‘zaro

kurashadigan g‘oyalar, qarashlar. mafkuralarning majmuini ifodalaovchi

tushuncha.

Navro‟z bayrami ( forschada ― Navro‘z ‖ yangi kun manosini

anglatadi) – o‘zbek, tojik, ozarbayjon, fors, hind va boshqa xalqlarning

qadimiy ananaviy yangi yil bayrami.

Poklik va halollik Inosnning insonligi uning pokligi va halolligi bilan

o‘lchanadi. SHuning uchun ota – bobolarimiz hamisha poklik va xalol

bo‘lishga davat etib kelishgan, xalol bilan xaromni fariqlash to‘g‘risida

nasixat qilishgan.

Siyosiy madaniyat - yunoncha so‘z bo‘lib, mazmuni davlat yoki

jamoat ishlarini anglatadi. Siyosat- katta ijtimoiy guruhlar, milllatlar davlatlar

ichki va tashqi munosabatlar sohasidagi faoliyatni anglatadi.

Hazrati Imom majmuasi – Xastimom - Toshkentdagi memoriy

yodgorlik. Majmua qurilishiga Imom Abu Bakr Muhammad Ibn Ali ibn

Ismoil al Kaffol ash-SHoshiy (904-976) ning asos bo‘lgan.

Assalomu alaykum – musulmonlar o‘zaro uchrashganda ishlatiladigan

salomlashuv iborasi. Salom qabul qiluvchi ― Vaalaykum assalom ‖ deb javob

qaytaradi.

Amri maruf – ―yaaxshilikka buyurish, yomonlikdan qaytarish‖ islom

dinidagi marosim.

Baynalminalchilik – barcha millat va ellatlar tengligi, xamkorligi, o‘zga

millatlarga xurmat bilan munosabatda bo‘lish , o‘lardan o‘zini yuqori

qo‘ymaslik, boshqa millat, elat, xalqlarning urf – odatlarini xurmat qilish va h.

k. lar.

Buyuk ipak yo‟li - eramizdan oldingi 138 – 122 yillardan to XX asrlarga

SHarq va G‘arb o‘rtasidagi qadimgi savdo – sotiq, tijorat, diplomatik va

madaniy – ilmiy aloqalar yuli.

Istiqlol - xar bir inson, jamoa, davlat, millatning rivojlanishi uchun zarur

erkinlik sharoi. ― Istiqlol ‖ so‘zi boshqalarga tobe bo‘lmay o‘z erki bilan

yashash, o‘zini o‘zi idora qilish, erkinlik manosini bildiradi.

ISLOMGACHA BULGAN MANAVIY MEROSIMIZNING

NAMUNALARI - muqaddas ― Avesto‖ kitobida ― Kultegin, ‖ ― Bilga Xoqon‖,

― Tungyuquq‖ bitiklari, Kayxusrav va Doroga qarshi kurashgan milliy

qaxromonlarimiz xaqida: ― Tumaris‖, ― SHiroq‖, afsonalari, Makedoniskey (

Iskandar Zulqarnayin) ga qarshi kurashgan Spetamen haqidagi rivoyaatlar,

Panjikentda topilgan ( 1932 yillarda) so‘g‘d yozuvidagi 86 xujjat, Xorazmdagi

qaladan topilgan 83 dan ortiq qadimgi Xorazm yozuvlarida va boshqa

xujjatlarda o‘z aksini topgan.

Madaniyatli odam - o‘qimishli, zamon talablari kiyinish va muomila

meyorlariga amal qiluvchi, axloq normalariga to‘la amal qiladigan, ilg‘or

falsafiy g‘oyalarga ega bo‘lgan, jaxon madaniyati durdonalaridan xabardor

bulgan shaxsa aytiladi.

Mafkuraviy tarbiya - inson, ijtimoiy qatlam, gurux, millat, jamiyat,

dunyo qarashini yo‘naltiradigan, o‘larda malum etiqodni shakllantiradigan,

bilimlar bilan qurollantirshga yo‘naltirilgan jarayon.

Manaviy barkamol inson - komil inson tushinchasi bilan hamohangdir.

Ayni vaqtda manaviy barkamol inson tushunchasi sog‘lom avlov tushunchasi

bilan ham bog‘lanib ketadji.

Marifat – bilish, bilim tanish va malum, - degan manoni anglatadi.

Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga, bir tarixiy davrdan ikkinchi bir

yangi tarixiy davrga o‘tishi marifatparvarlikdan boshlanadi.

Millat – kishilarning yagona tilga so‘zlashishi, yaxlit xududda istiqomat

qilishi, mushtarak iqtisodiy hayot kechirishi, umumiy madaniyat va ruxiyatga

ega bo‘lishi asosida tarixan tashkilot topgan barqaror birligi.

O‟zbekistonda diniy konfessiyalar – rus pravoslav, Rim – katlik, arman

– Grigoryat, Lyuteran cherkovlar ( xristian konfessiyasi), shuningdek,

yaxudiylik, islom konfessiyalari, jami 18 ta diniy konfessiyalar mavjud.

O‟zbekiston musulmonlari idorasi – O‘zbekiston musilmonlariga

raxbarlik qiluvchm diniy tashkilot. 1943 yil 20 oktyabrda Toshkentda bo‘lib

o‘tgan O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musilmonlari quritoyi tasis etilgan.

Toshkentdagi Baroqxon madrasasi joylashgan.

Huquqiy davlat – huquqiy, Konstitusiya va Qonun xukmronligi

qiladigan davlatdir.

10.ADABIYOTLAR RO‟YXATI

1. Raxbariy adabiyotlar

1.1Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. Asarlar,7 tom,T:

O‗zbekiston1999.

1.2KarimovI.A.‖Ozod va obod Vatan,erkin va farovon hayot-pirovard


1.3Karimov I.A Milliy istiqlol mafkurasi-xalq e'tiqodi va buyuk kelajakka

ishonch dir.T.,O‗zbekiston, 2000.

1.4Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.O‗zbekiston 2000.

1.5Karimov I.A.O‗zbekiston XXI asr bo‗sag‗asida: xavfsizlikka tahdid,

barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Asarlar, 6 tom, T.: O‗zbekiston,

1998 y



1.8I.A.Karimov Ma'naviy yuksalish yo‗lida T.; O‗zbekiston 1999 yil

O‗zbekiston tarixi 1-tom O‗zbekiston chor Rossiyasi mustamlakachilik davrida.

Toshkent 2000 y.


Karimov I.A. Amir Temur faxrimiz, g‗ururimiz.-T.: O‗zbekiston,1996.

1.11I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‗q.T.: O‗zbekiston, 1998 y.

1.12Karimov I.A.Jamiyatimiz maf kurasi xalqni-xalq, millatni-millat

1.13Karimov I.A. O‗zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida T.; O‗qituvchi,

2012 yil

1.14Karimov I.A. Amir Temur haqida so‗z T.;.1996 yil

1.15Amur Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san'at Toshkent 1996y.

1.16Amur Temur o‗gitlari. T. 1992 yil

1.17Mo‗minov I. Amir Temurning O‗rta Osiyo tarixida tutgan o‗rni va roli. T.

1994 yil

1.18Milliy istiqlol g‗oyasi asosiy tushuncha va tamoiyllar. T.2001 5-12 betlar.

1.19.Kulturologiya, mirovaya kultura. Uchebnik. Axmedova E.


1.20. Antik madaniyat va ma'naviyat xazinasi. Jabborov Iso. 2000 yil.

2. Asosiy adabiyotlar

2.1Abdullaev M., Umarov E., Ochildiev O. Madaniyatshunoslik. (o‗quv


2.2 Axmedova E. Gabidulin R. Kulturologiya, mirovaya kultura. Uchebnik. 2001 yil

2.3 B.Xusanov, U.G‘ulomov muomala madaniyati Toshkent 2009 yil

2.4 Bekmuradov M, Yusupova N Madaniyat sotsiologiyasi. T yangi asr avlodi.

2010 yil

3.Qo‟shincha adabiyotlar

3.1 Xayrullaev M.M. O‗rta Osiyoda ilk uyg‗onish davri madaniyati Toshkent

1992 y.

3.2 Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san‘at. T.1996 yil


3.4 Antik madaniyat va ma‘naviyat xazinasi. I.Jabborov 2000 yil. 3.5 . Gulmetov E., T.Qobiljonova, Sh.Ernazarov, A.Mavrulov ma'ruzalar matni.

T. 2000 y.

3.Elektron kutbxona

3.1 www.ke cemet.ru ―qadimgi Misr madaniyati va san'ati.‖

3.2 Members. tripod.com. ―qadimgi Mesopatamiya tarixi va madaniyati‖.

3.3 ―

http://www.ke/

Documents

O‟QUV-USLUBIY MAJMUA - moodle.pharmi.uzmoodle.pharmi.uz/library/books/majmua_obshiy/ijtimoiy/madaniyatshunoslik.pdf · "Madaniyat" tushunchasi. "Madaniyat" tushunchasini ta'riflashga