O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O„RTA MAXSUS TA‟LIM ...moodle.pharmi.uz/library/books/majmua_obshiy/ijtimoiy/dem jamiyat.pdf · shakllantirish, erkin jamiyat taraqqiyoti, demokratiyaning

1

O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O„RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI

O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG„LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI

TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI

O„ZBEKISTONDA DEMOKRATIK JAMIYAT QURISH

NAZARIYASI VA AMALIYOTI

FANIDAN

O„QUV - USLUBIY

MAJMUA

TOSHKENT-2016

2

O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG„LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI

TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI

IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI

―TASDIQLAYMAN‖

O‗quv ishlari bo‗yicha prorektor

S.U.Aliev __________________

―____‖ ________ 2016 yil



FANIDAN

O„QUV - USLUBIY

MAJMUA

(bakalavriatning barcha yo„nalishlari uchun)

Toshkent 2016

3

Bilim sohasi: 500000 – Ijtimoiy ta‟minot va sog‟lio‟ni saqlash

Ta'lim sohasi: 510000 - Sog‟lio‟ni saqlash

Bakalavriat yo`nalishi: 5111000 - Kasb ta'limi

5510500 – Farmatsiya

5320500 – Biotexnologiya

5510600 – Sanoat farmatsiyasi

Umumiy o`quv soati -112soat

shu jumladan:

Ma'ruza -28 soat

Amaliy (seminar) mashgùlot -28 soat

Mustaqil ish -56soat

Tuzuvchi: ―Ijtimoiy fanlar‖ kafedrasi o‘qituvchisi

Ahmedova F.M.

Taqrizchilar: M.Qahharova, falsafa fanlari doktori, dotsent, Toshkent davlat pedagogika

universiteti

Toshkent farmasevtika institutininig ―Ijtimoiy fanlar‖ kafedrasi mudiri

i.f.n. K.K.Ismailov

Majmua Ishchi dastur namunaviy dastur asosida ishlab chiqildi va kafedraninig 2016 yil «__»

__________ dagi yig‘ilishida muhokama qilinib, tasdiqlash uchun tavsiya etildi.

Kafedra mudiri i.f.n. K.K.Ismailov

Majmua soha uslubiy kengashida muhokama qilindi va tasdiqlash uchun tavsiya etildi.

―_____‖ ______________2016yil ________ sonli bayonnomasi.

4

MUNDARIJA

1. Namunaviy dastur....................................................

2. Ishchi dastur..............................................................

3. Ta‘lim texnologiyalari.........................................

4. Nazorat uchun savollar (JN, ON, YAN)................

5. Umumiy savollar....................................................

6. O‗quv materiallari.................................................

7. Ma‘ruza mantlari...................................................

8. Test topshiriqlari.................................................

9. Referatlar, mustaqil ish mavzulari................

10. Glossariy.................................................................

11. Tarqatma materiallar..........................................

12. Adabiyotlar...............................................................

13. Tayanch iboralar va so‗zlar.....................................

14. Xorijiy manbalar.................................................

15. Annotatsiya................................................................

16. Muallif to‗g‗risida ma‘lumot............................

17. Foydali maslahatlar...........................................

18. Baholash mezoni......................................................

5

O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY O„RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI



FANIDAN NAMUNAVIY

DASTUR

(bakalavr yo‗nalishi uchun)

Toshkent - 2011

6

Mazkur namunaviy dastur Oliy va o‗rta maxsus, kasb-hunar ta‘limio‗quv-metodik

birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi kengashning2011 yil 9 sentyabrdagi 3-son majlis

bayoni bilan tajribaviy dastursifatida ma‘qullangan.

Ushbu dastur ―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi vaamaliyoti‖ fanidan

bakalavrning tayyorgarlik darajasi va zaruriybilimlari mazmuniga qo‗yiladigan talablar asosida

tayyorlangan.

Tajribaviy dasturni kelgusida to‗ldirilgan va boyitilgan holda chopetish zaruratini hisobga

olib, fikr-mulohazalaringizni quyidagimanzilga yuborishingizni so‗raymiz:

Toshkent shahar, 2-CHimboy ko„chasi 96-uy, Oliy va o„rta maxsusta‟lim vazirligi

“Ma‟naviy-axloqiy tarbiya” boshqarmasi,tel.:

246-10-58, 246-10-54.

Fanning o„quv dasturi Mirzo Ulug„bek nomidagi O„zbekiston Milliy

universitetida ishlab chiqildi.

Tuzuvchilar:

Ergashev I. – siyosiy fanlari doktori, professor (DJQA)

Quronboev Q. – siyosiy fanlari doktori (O‗zMU)

Otamurotov S– falsafa fanlari doktori, professor (TKTI)

O‗tamurodov A. – falsafa fanlari nomzodi, dotsent (O‗zMU)

Xabibullaeva D. – tarix fanlari nomzodi, dotsent (O‗zMU)

Musaev O. – tarix fanlari nomzodi, dotsent (O‗zMU)

Ro‗zimetova D. – falsafa fanlari nomzodi, dotsent (O‗zMU)

SHerniyozova G. – siyosiy fanlari nomzodi, dotsent (QQDU)

Xolov A. – katta o‗qituvchi (DJQA)

Nishanbaeva E. – katta o‗qituvchi (O‗zMU)

Taqrizchilar:

YAkubov B. – tarix fanlari nomzodi (O‗zR Oliy Majlisi Spiker

o‗rinbosari)

Nazarov N. – siyosiy fanlar doktori, professori (MRDI)

Fanning o‗quv dasturi Mirzo Ulug‗bek nomidagi O‗zbekiston Milliyuniversiteti Ilmiy-uslubiy

kengashi tomonidan tavsiya etilgan(2011 yil 19 avgustdagi 1-son bayonnoma).

7

Kirish

O‗zbekiston davlat mustaqilligini qo‗lga kiritgandan so‗ng o‗z oldigademokratik huquqiy

davlat qurish va fuqarolik jamiyati asoslarinishakllantirishni asosiy maqsad qilib qo‗ydi. SHu

yo‗nalishda jamiyatningva davlat qurilishining barcha sohalarida demokratik talablarga

mosko‗plab islohotlar amalga oshirildi va oshirilmoqda.

Mustaqil taraqqiyot yo‗li davomida mamlakatimizda yangi fanlarshakllanishi va

rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratildi. Ana shuimkoniyat va zaruriyatdan kelib chiqqan

holda O‗zbekistonda demokratikjamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fani shakllanib,

rivojlanibbormoqda.

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyotifanini o‗qitish bo‗yicha

dastur ishlab chiqildi. Ushbu dasturda fanningmaqsadi, vazifalari va mazmuni ifodalangan

bo‗lib, O‗zbekistondademokratik jamiyat qurilishida yangi tarixiy davrning

boshlanishi;Prezident Islom Karimov tomonidan demokratik davlat qurish vafuqarolik jamiyatini

shakllantirishning nazariy asoslari ishlabchiqilishi hamda amaliyotga tadbiq etilishi,

demokratiyanishakllantirishda jahon tajribalariga tayanilishi, demokratiyani anglashva uni

shakllantirish, erkin jamiyat taraqqiyoti, demokratiyaning mazmun-mohiyatini belgilovchi

mezonlarni yoritishga qaratilgan. Zero, IslomKarimov ta‘kidlaganidek: «Demokratiya

jamiyatning qadriyatiga, har birinsonning boyligiga aylanmog‗i kerak. Bu esa bir zumda

bo‗ladigan ishemas. Xalqning madaniyatidan joy ololmagan demokratiya turmushtarzining

tarkibiy qismi ham bo‗la olmaydi. Bu tayyorgarlik ko‗rish va

demokratiya tamoyillarini o‗zlashtirishdan iborat ancha uzoq muddatlijarayondir»1.

O„quv fanining maqsadi va vazifalari

Fanni o„qitishdan maqsad - talaba yoshlar ongiga demokratiyaningnazariy asoslari va

qadriyatlarini singdirish, demokratik jamiyatdayashash ko‗nikmalarini shakllantirishdan iborat.

Fanning vazifalari:

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyotifanining predmeti,

ob‘ekti, maqsadi va vazifalarini tushuntirish;Demokratiyaning asosiy tushunchalari va

qonuniyatlarini o‗rgatish,uning hayotimizda tutgan o‗rni va ahamiyatini ko‗rsatish

«O‗zbekistonning o‗ziga xos va mos taraqqiyot yo‗li», «demokratiya»,«dunyoviy davlat»,

«demokratik jamiyat», «demokratik ong», «demokratiktafakkur» kabi tushunchalar mazmun-

mohiyatini talabalar ongigasingdirish;

1 Karimov I.A. Hozirgi davrda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning

dolzarbvazifalari. T.5. — T.: «O‗zbekiston», 1997.

Demokratik jamiyatning umumbashariy qadriyatlari va tamoyillarini yoritish;

O‗zbekistonda fuqarolik jamiyati qurilishining ustuvor yo‗nalishlarini tushuntirish;

Demokratik jamiyat to‗g‗risidagi dastlabki qarashlar va uningrivojlanish bosqichlarini

ko‗rsatish;

Bir tizimdan ikkinchi bir tizimga o‗tish davrida ―o‗tish davri‖ningtabiiyligi haqida

talabalarga tushunchalar berish;

Qonun ustuvorligi demokratik, fuqarolik jamiyati qurishning asosiekanligini ko‗rsatish;

Fuqaro erkinligi va faolligini ta‘minlashning demokratik jamiyatqurishdagi rolini e‘tirof

etish;

Jamiyat iqtisodiy hayotini erkinlashtirish va demokratlashtirishning o‗zaro aloqadorligini

izohlash;

Demokratik jamiyat shakllanishida mahalla va fuqarolarning o‗zini-zi boshqarish

organlarining rolini yoritish;

Demokratik jamiyatni barpo etishda nodavlat notijorat va jamoatirlashmalarining o‗rni va

ahamiyatini ochib berish;

Demokratik jamiyat qurishda kuchli ijtimoiy himoya tiziminingarurligini ilmiy asoslash;

8

O‗zbekistonning jahon hamjamiyati bilan hamkorligida demokratikamoyillarga

asoslanishini ko‗rsatib berishdan iborat.

Fan bo„yicha talabalarning bilimi, ko„nikma va malakasiga

qo„yiladigan talablar

―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖quv fanini o‗zlashtirish

jarayonida amalga oshiriladigan masalalaroirasida bakalavr:

- demokratik jamiyat to‗g‗risida nazariy bilimlar va ularningzbekistonda qo‗llanilishi

to‗g‗risida;

- O‗zbekistonda ijtimoiy-madaniy taraqqiyot jarayoni xaqida;jamiyatning sotsial madaniy

taraqqiyoti to‗g‗risida;

- xalqda madaniy, ijtimoiy, siyosiy tasavvurlar shakllanishi vaaraqqiyoti to‗g‗risida;

- demokratik boshqaruv strategiyasi va etikasi haqida;demokratik taraqqiyotning o‗zbek

modeli haqida;

- o‗tmish, bugun va kelajak voqealarini baholashda siyosiy-tarixiyajribalardan foydalanish;

- demokratik davlat boshqaruv nazariyasi bo‗yicha tasavvurga egabo‗lishi;

- davlat hokimiyati organlari tizimini bilishi;

- demokratik davlat boshqaruvi tuzilmasini;

- demokratik davlat qurilishi nazariyasi mohiyatini bilishiva foydalana olishi kerak.

Fanning o„quv rejadagi boshqa fanlar bilan o„zaro bog„liqligi

―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖fani o‗quv rejasidagi

―Siyosatshunoslik‖, ―Sotsiologiya‖, ―O‗zbekistontarixi‖, ―Huquqshunoslik‖, ―Falsafa‖, ―Milliy

g‗oya: asosiy tushuncha vatamoyillar‖ kabi fanlar bilan o‗zaro bog‗liq. Mazkur fanlar

shaxsningsiyosiy-intellektual kamolotida, ijtimoiy munosabatlarda demokratik,umuminsoniy

qadriyatlarning shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi.

Fanning ishlab chiqarishdagi o„rni

―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖ fan sohasida

egallangan bilimlar insonning maqsadini aniqlashda,demokratik jamiyatda yashash ko‗nikmasini

shakllantirishda, huquqiytenglikka amal qilishga, ijodiy faoliyati jarayonida burch

vamas‘uliyatni his qilishga ijobiy ta‘sir qiladi. Insonning dunyoda o‗zo‗rnini anglashda,

maqsadli faoliyat yuritishda, demokratik jamiyattaraqqiyotiga munosib hissa qo‗shishda

namoyon bo‗ladi.

Fanni o„qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar

―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖fanini o‗qitish

jarayonida ilmiylik, tarixiylik, mantiqiylik,ob‘ektivlik tamoyillariga amal qilingani holda

an‘anaviy usullar,davra suhbati, klaster, bahs-munozara, aqliy hujum, matbuotkonferensiyasi,

taqdimot kabi zamonaviy pedogogik texnologiyavositalaridan foydalanish maqsadga muvofiq.

Fanni o‗zlashtirish mobaynida interfaol usullarning turlishakllaridan, zamonaviy elektron

texnika vositalaridan, ko‗rgazmaliqurollardan keng foydalaniladi.

9

I BO„LIM. O„ZBEKISTONDA DEMOKRATIK JAMIYAT QURISH

NAZARIYASI VA RIVOJLANISHI

“O„ZBEKISTONDA DEMOKRATIK JAMIYAT QURISH NAZARIYASI VA

AMALIYOTI” FANINING PREDMETI, OB‟EKTI, MAQSAD VA

VAZIFALARI

―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖fanining ob‘ekti va

predmeti. O‗zbekistonning siyosiy hayoti va undagio‗zgarishlar. O‗zbekistonda demokratik

jamiyat qurish shart-sharoitlari,omillari va amal qilish qonuniyatlarini o‗rganish.

―O‗zbekistondademokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖ fanining maqsadi

vavazifalari. O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi vaamaliyoti‖ fanining maqsadi

– yoshlarda O‗zbekistonda demokratik jamiyatqurishning o‗ziga xos xususiyatlari hamda

umume‘tirof etilgandemokratik tamoyillar va uni amalga oshirish shart-sharoitlarito‗g‗risida

bilim, ko‗nikma va malaka hosil qilish.

O‗zbekistonda demokratik davlat va fuqarolik jamiyatiningshakllanishi va amal qilish

qonuniyatlari.

O‗zbekistonda demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatiniqurishning o‗ziga xos

xususiyatlari. YOshlarni demokratik davlat vafuqarolik jamiyati to‗g‗risidagi g‗oyalar, qarashlar,

nazariya vata‘limotlar bilan tanishtirishning ahamiyati.

Fanning asosiy tushunchalari va uning qonuniyatlari. Demokratikjamiyatga doir bo‗lgan

umumiy tushunchalar. ―O‗zbekistonda demokratikjamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖ fanini

bilan bevosita bog‗liqtushunchalar. ―O‗zbekistonning o‗ziga xos va mos mustaqil taraqqiyot

yo‗li‖,―demokratiya‖, ―huquqiy davlat‖, ―fuqarolik jamiyati‖, ―demokratikjamiyat‖, ―demokratik

ong‖, ―demokratik tafakkur‖, ―demokratikjamiyatning milliy-ma‘naviy negizlari‖, ―milliy

davlatchilik‖,―demokratik jamiyatga o‗tish davri‖ va ―o‗zbek modeli‖, ―demokratikjamiyatning

umumbashariy qadriyatlari va tamoyillari‖, ―O‗zbekistondafuqarolik jamiyati qurilishining

ustuvor yo‗nalishlari‖.

Demokratik jamiyat qurishning umumjahon e‘tirof etganqonuniyatlari va uning

O‗zbekistonda o‗ziga xos taraqqiyot yo‗liningmavjudligi, O‗zbekistonda demokratik jamiyat

qurishda milliy-madaniymerosga tayanish. Milliy davlatchilik negizlarini hisobga olish.

Uningamaliy jihatlari. Mamlakatimizda demokratik jamiyatni barpo etishdasiyosiy institutlar,

mafkuralar va fikrlar xilma-xilligiga asoslanishi.―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish

nazariyasi va amaliyoti‖ faninio‗rganishning ahamiyati.

DEMOKRATIK JAMIYAT TO„G„RISIDAGI DASTLABKI QARASHLAR

VA UNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI

O‗zbekiston zaminida demokratiya va adolatli jamiyat to‗g‗risidagidastlabki qarashlar.

Uning manbalari va rivojlanishi. «Avesto»daezgulik, insoniy va adolatli jamiyat boshqaruviga

doir qarashlar.

O‗zbekiston hududida milliy davlatchilik negizlari. Hokimlikinstitutining vujudga kelishi.

IX-XII asrlarda O‗rta Osiyomutafakkirlarining qarashlarida davlatni boshqarish va

adolatlijamiyatga doir g‗oyalar. Amir Temurning davlat va jamiyat ishlarinitashkil etish

tuzuklari. Uning adolatli saltanat va jamiyat boshqaruvidaqonun ustuvorligiga doir qarashlari.

YUsuf Xos Xojib, Nizomulmulk,Mirzo Ulug‗bek, Alisher Navoiy, Mirzo Bobur va

boshqalarning adolatlidavlat, odil jamiyat, inson erkinligi, ezgulik, ma‘rifat

to‗g‗risidagig‗oyalari.

XV-XIX asrlarda davlat va jamiyat qurilishining ijtimoiy-siyosiyholati. Milliy davlatchilik

negizlaridan mahrum bo‗lish sabablari vauning oqibatlari. Uni tiklashga bo‗lgan urinishlar.

Jadidlarningmilliy davlatchilik va adolatli jamiyat qurilishiga doirma‘rifatparvarlik g‗oyalari.

Sobiq sho‗rolar davrida O‗zbekistonda davlat va jamiyatqurilishining o‗ziga xos

xususiyatlari. YAgona partiya va davlatmanfaatlarining ustuvorligi. Markazlashgan ma‘muriy

10

boshqaruv.Demokratiyani sinfiy tushunish. Totalitarizm va uning oqibatlari.Uning demokratik

jamiyatga zidligi.

O‗zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Milliy mustaqillikva demokratik

o‗zgarishlar sari yo‗l tutilishi. O‗zbekistonda prezidentlikinstitutining joriy etilishi. Mustaqillik

deklaratsiyasi bilan bog‗liqg‗oyalar va qarashlar. Islom Karimov — yangi, mustaqil

O‗zbekistonningbirinchi Prezidenti. O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishningnazariy-

metodologik asoslari ishlab chiqilishining ahamiyati.

MUSTAQILLIK VA DEMOKRATIK JAMIYAT QURISHNING

“O„ZBEK MODELI”

Demokratik jamiyat qurishning turli xil milliy modellariningmavjudligi. O‗zbekistonda

demokratik jamiyat qurishning o‗ziga xosxususiyatlari va ―o‗zbek modeli‖. Uning mohiyatan

o‗zaro mushtarakligi.Islom Karimov tomonidan bozor iqtisodiyotiga o‗tish va ―o‗zbek

modeli‖dademokratik jamiyat qurishga doir tamoyillarning asoslanishi.Iqtisodning siyosatdan

ustuvorligi. Davlat bosh islohotchi. Qonunustuvorligi. Kuchli ijtimoiy himoya. Bosqichma-

bosqich rivojlanish.

―Dunyoviy davlat‖ va ―milliy davlatchilik‖ tushunchalari. ―O‗zbekmodeli‖ning jamiyat

ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va ma‘naviy hayotsohalarida namoyon bo‗lishi. Uning O‗zbekistonda

demokratik jamiyatqurish xususiyatlariga mosligi. O‗zbekistonda demokratik jamiyat

qurishjarayonlarida inson erkinligi, huquqlari va manfaatlariningustuvorligi. ―O‗zbek modeli‖ni

halqaro jamoatchilik tomonidan e‘tirofetilishi va uning ahamiyati. Demokratik o‗zgarishlarni

yanadachuqurlashtirish. Ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyoti. Ochiqdemokratik huquqiy

davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etish.Taraqqiyotning ―O‗zbek modeli‖ning demokratik

o‗zgarishlarni yanadaboyitishdagi ahamiyati.

O„ZBEKISTONDA DEMOKRATIK JAMIYAT QURISHDA O„TISH DAVRI

VA TARAQQIYOT BOSQICHLARI

―O‗tish davri‖ tushunchasi. Mustaqillikni qo‗lga kiritgan barchamamlakatlar uchun uning

zarurligi va mohiyati, umumiy qonuniyatlari.Uning har bir davlat uchun xos bo‗lgan

xususiyatlarining mavjudligi.O‗tish davrining: ―klassik‖, ―inqilobiy‖, ―evolyusion‖

yo‗llari.Demokratik jamiyat qurishda o‗tish davrini ―an‘anaviy‖ va ―inqilobiy‖tushunishning

cheklanganligi. O‗zbekistonda ―o‗tish davri‖ga yondashishningo‗ziga xos jihatlari. Evolyusion,

tadrijiy rivojlanish yo‗liningmohiyati. Unda har bir mamlakat va xalqlarning o‗ziga xos

mentaliteti,turmush tarzini hisobga olish zarurligi. Demokratik jamiyat qurishvazifalarining

bosqichma-bosqich amalga oshirilishi.

Islom Karimov tomonidan demokratik jamiyatga o‗tishga doirnazariy va konseptual

asoslarining ishlab chiqilishi. Islom Karimovo‗tish davri va taraqqiyot bosqichlari to‗g‗risida.

O‗zbekistonning totalitarrejim va mustamlaka mamlakatdan demokratik jamiyatga o‗tishda

o‗zbekxalqining o‗ziga xos xususiyatlari, urf-odat, an‘ana va qadriyatlarigatayanishi. O‗tish

davrida erishilgan yutuqlar va afzalliklariningjamiyatimiz hayotida ko‗rinishlari. O‗tish davri va

milliy davlatchilikasoslarini shakllantirish bilan bog‗liq islohot va o‗zgarishlar.Ma‘muriy

islohotlar amalga oshirilishi. Markazlashgan rejalashtirishva taqsimlash tizimini tugatilishi.

Milliy davlatchilik, huquqiy davlatva fuqarolik jamiyati negizlarining tiklanishi. Mustaqil

taraqqiyotbosqichlari. Faol demokratik yangilanishlar va mamlakatni modernizatsiyaqilish.

Iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, siyosiy hayotni,qonunchilik, sud-huquq tizimi va ijtimoiy-

gumanitar sohalarni izchilisloh qilinishi. Axborot sohasidagi huquq va erkinliklarni

ta‘minlanishi. Demokratik saylov tizimining shakllantirilishi.Fuqarolik jamiyati institutlarining

rivojlanishi. Mamlakatimizdademokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik

jamiyatinirivojlantirish konsepsiyasining ishlab chiqilishi va uning ahamiyati.

11

O„ZBEKISTONDA DEMOKRATIK JAMIYAT QURISHNING MILLIY

VA UMUMINSONIY DEMOKRATIK TAMOYILLARI

Demokratik jamiyatning milliy va umumbashariy tamoyillari.Demokratiya – milliy va

umuminsoniy qadriyat ekanligi. Qadriyattushunchasi va uning mohiyati. Prezident Islom

Karimov O‗zbekistondademokratik jamiyat qurishda milliy va umumbashariy

tamoyillargatayanish to‗g‗risida.

Milliy madaniy meros va qadriyatlarning demokratik jamiyatqurishda aks etishi. Uning

tarixiyligi va zamonaviyligi. Demokratikjamiyat barpo etishda milliy qadriyatlarni tiklashga

bo‗lgan zarurat.Demokratiyani milliy manfaatlarga zid ―zo‗rma-zo‗rakilik‖ bilan joriyqilib

bo‗lmasligi. Milliy qadriyatlar va demokratik tamoyillaro‗rtasida mutanosiblikka erishishning

jahon tajribasi.

O‗zbekistonda demokratik jamiyat barpo etishda milliy vaumumbashariy qadriyatlarning

uyg‗unlashuvi. Demokratik tamoyillargaamal qilish shart-sharoitlari. Qonun ustuvorligi.

Demokratiya va shaxserkinligi. Fuqarolarning huquq va manfaatlarining ustuvorligi

oliydemokratik qadriyat ekanligi. Demokratik taraqqiyotning xilma-xilligi.Dunyoda turli xalqlar,

turli madaniyatlar bor joyda demokratiya o‗ziga xosmilliy xususiyatlarga, qadriyatlarga tayansa,

o‗zining amaliy samarasiniberishi mumkinligi. Uning mahalliy, milliy, mintaqaviy

vaumuminsoniy qadriyatlarda namoyon bo‗lishi. Terrorizmning demokratikjamiyat qurishga

qarshi qaratilgan xavf-xatar ekanligi.

Mustaqillik va O‗zbekiston jamiyati ma‘naviy negizlariningo‗zgarishi. ―Ma‘naviy

tiklanish‖ va ―ma‘naviy yangilanish‖ tushunchalari.Ularning zarurligi. Ularga yangicha

munosabat. Mustaqillik vademokratik jamiyat qurishda milliy-ma‘naviy merosning yangicha

ma‘no vamazmun kasb etishi.

―Milliy-ma‘naviy me‘ros‖ tushunchasi. Uning mazmun va mohiyati.Milliy-ma‘naviy

negizlarga tayanish va ularni tiklashga bo‗lganzaruratning sabablari. Demokratik jamiyat

qurishda xalqimizning ko‗pasrlik davlatchilik va jamiyat qurishdagi an‘analarining

hisobgaolinishi.

Agressiv millatchilik, milliy ayirmachilik, buyuk davlatchilikshovinizmi, ekstremizm va

terrorizmning demokratiya va milliy-ma‘naviy negizlarga zidligi. Ma‘naviyat va ilm-

ma‘rifatning boshmezoni — insoniylik, uning asosiy maqsadi — Vatanga sadoqat bilanxizmat

qilish. Milliy ma‘naviy negizlarning demokratik jamiyat, ozodva obod Vatan, erkin va farovon

hayot qurishdagi o‗rni. Demokratiya,milliy-ma‘naviy tiklanish va barqarorlik.

Ma‘naviy tiklanish va yangilanishning demokratik jamiyatqurilishidagi ahamiyati.

Barkamol shaxs – barqaror taraqqiyot vademokratik jamiyat mezoni.

Milliy-ma‘naviy o‗zgarishlarning davlat va jamiyat qurilishida aksetishi. O‗zbekistonda

barpo etilayotgan demokratik huquqiy davlat vafuqarolik jamiyati qurishning ma‘naviy

yangilanish bilan bog‗liqligi.Uning demokratik jamiyat qurishdagi ahamiyati va istiqbollari.

O‗zbekistonda adolatli, demokratik jamiyat barpo etishda milliyqadriyatlar va

umuminsoniy demokratik tamoyillar bilanuyg‗unlashtirilishining ahamiyati. Jamiyat hayotini

demokratikyangilanishda milliy xususiyatlarni hisobga olish. Mustaqil O‗zbekistondavlat

siyosatining insoniylik va ezgulik qonunlariga asoslanishi.

II BO„LIM. O„ZBEKISTONDA HUQUQIY DAVLAT VA FUQAROLIK

JAMIYATINI RIVOJLANTIRISH KONSEPSIYASI,

DEMOKRATIK ASOSLARI VA AMALIYOTI

QONUN USTUVORLIGI –HUQUQIY DAVLAT VA FUQAROLIK

JAMIYATI QURISHNING ASOSI

O‗zbekistonda demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurishdaqonun ustuvorligi

tamoyilining mustahkamlanishi. ―Qonun ustuvorligi‖tushunchasi. O‗zbekistonda davlat

xokimiyatining bo‗linish tamoyili.Prezidentlik instituti. Qonun chiqaruvchi. Qonunchilik palatasi

12

vaSenat. Vazirlar Mahkamasi. Ijro etuvchi va sud hokimiyati. Sudmustaqilligi. Davlat

organlarining vakolatlari.

O‗zbekiston Respublikasining ma‘muriy-hududiy va davlattuzilishi. Davlat hokimiyati

organlari mustaqilligining amal qilishiva mas‘uliyati.

Konstitutsiya va qonunlarda adolat hamda inson manfaatlariningustuvorligi. Davlat, uning

organlari, mansabdor shaxslar, nodavlattashkilotlar, fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarga

amalqilishining umumiy tamoyil ekanligi.

Konstitutsiyaga va demokratiyaga zid bo‗lgan qonunlar va boshqanormativ-huquqiy

hujjatlarning bekor qilinishi lozimligi tamoyili.Qonun ustuvorligi tamoyilining O‗zbekistonda

demokratik, fuqarolikjamiyati qurishdagi ahamiyati. O‗zaro tiyib turish va manfaatlarmuvozanati

tizimini shakllantirish. Mamlakatimizni demokratikyangilashning bugungi bosqichdagi eng

muhim yo‗nalishlaridan biri – qonunustuvorligi va qonuniylikni mustahkamlash. Jinoyat va

jinoyat-protsessual qonunchiligini yanada liberallashtirish va insonparvarliktamoyillariga

muvofiqlashtirish zaruriyati. Qonun ustuvorliginita‘minlash mexanizmlarini ishlab chiqilishi.

Fuqarolarda qonungaitoatkorlik tuyg‗usining yanada ortishi. Demokratik talab vastandartlarga

to‗la mos keladigan mustahkam qonunchilik bazasiningyaratilishi. Bozor iqtisodiyoti

asoslarining qonunchilik bazasini

shakllantirilishi.

DAVLAT HOKIMIYATI VA BOSHQARUVINI DEMOKRATLASHTIRISH

Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish tushunchasi,ma‘no-mazmuni.

Hokimiyatlar bo‗linishi konstitutsiyaviy prinsipi.Hokimiyatlar o‗rtasida o‗zaro tiyib turish va

manfaatlar muvozanatiningsamarali tizimini shakllantirish. Sud tizimini liberallashtirish vauning

mustaqilligini ta‘minlash.

Boshqaruv sohasini markazlashtirishni cheklash, ikki palatalimilliy parlamentning vujudga

kelishi. «Referendum yakunlari hamdadavlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari

to‗g‗risida»,«O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasito‗g‗risida»gi va

«O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatito‗g‗risida»gi konstitutsiyaviy qonunlarning

mazmun-mohiyati.Ko‗ppartiyaviylik tizimining tobora mustahkamlanishi. Davlathokimiyatining

uchta subekti, ya‘ni davlat boshlig‗i - Prezident, qonunchiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar

o‗rtasidagi vakolatlarningmutanosib taqsimlanishining ta‘minlashi. Saylovlarda yutib

chiqqansiyosiy partiyaning Bosh vazir nomzodining ko‗rsatishi va uning parlamenttomonidan

ko‗rib chiqilishi va tasdiqlanishi. Siyosiy tizimnimodernizatsiya qilishni takomillashtirish

jarayoni. Davlat hokimiyati vaboshqaruvini demokratlashtirish bo‗yicha amalga

oshirilgankonstitutsiyaviy o‗zgarishlar va uning ahamiyati.

FUQARO ERKINLIGI, HUQUQ VA MANFAATLARI

USTUVORLIGINI TA‘MINLASH

―Fuqaro erkinligi va faolligi‖ tushunchasi. Uning ijtimoiy-siyosiy tafakkur tarixidagi

talqinlari. Abu Nasr Forobiy komil insonva fozil jamoa to‗g‗risida.

Inson faolligining asosiy mezonlari. Inson salohiyati demokratiko‗zgarishlarning eng faol va

bunyodkor omili ekanligi. Inson va jamiyat.Hozirgi davr demokratik qadriyatlar tizimida inson,

jamiyat vadavlatning o‗zaro munosabatlari.

Prezident Islom Karimov demokratik jamiyat qurishda inson vashaxs erkinligi, faolligini

yuksaltirish konsepsiyasi. O‗zbekistondainson faolligini oshirish demokratik jamiyat qurishning

asosiy omiliekanligi. Fuqarolar faolligi va masuliyatini oshirishning barqarorjamiyat va farovon

hayot barpo etishdagi o‗rni. Fuqarolar erkinligi vafaolligini ta‘minlash – demokratik jamiyat

qurishning bosh maqsadi.YOshlarning demokratik jamiyat qurishda ishtiroki, ularning

faolliginioshirish yo‗llari va omillari.

Demokratiya – fuqarolar ijtimoiy faolligini oshirish, erkin vafarovon hayotni barpo

etishning zaruriy sharti. Insonning siyosiyijtimoiylashuvi va faollashuv jarayonlari.

O‗zbekistonda demokratikjamiyatni shakllantirishda fuqarolarning qonun va qarorlar

13

qabulqilishdagi faol ishtiroki. Uning fuqaro erkinligi va faolliginioshirishdagi ahamiyati. Xalq

fikri – oliy mezon ekanligi. Ochiqdemokratik huquqiy davlat qurish, inson, uning manfaatlari,

huquq vaerkinliklari oliy qadriyat sifatida. Sud-huquq tiziminiliberallashtirish, inson huquqlari

himoyasini ta‘minlash. Ombudsman,Inson huquqlari bo‗yicha milliy markaz, «Ijtimoiy fikr»

jamoatchilikmarkazi, Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi institutlarininginson huquq va

erkinliklarini ta‘minlashdagi o‗rni va ahamiyati.

DEMOKRATIK BOZOR ISLOHOTLARI VA IQTISODIYOTNI

LIBERALLASHTIRISH

Demokratik jamiyatda ―iqtisodiy hayotni erkinlashtirish‖tushunchasi va mazmuni.

Totalitar, ma‘muriy-buyruqbozlik tizimiiqtisodiyotidan ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor

iqtisodiyotiga o‗tish –demokratik jamiyat qurishning asosiy sharti ekanligi. Erkin

bozoriqtisodiyoti va demokratik jamiyat tamoyillarining o‗zaro bog‗liqligi.Iqtisodiyotni

erkinlashtirish sharoitida davlat boshqaruvvakolatlarini cheklash va nomarkazlashtirish. Siyosiy

islohotlarnitakomillashtirish va iqtisodiy taraqqiyot. Islom Karimovning ma‘naviyva moddiy

hayot uyg‗unligi to‗g‗risidagi konsepsiyasi.

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishning ijtimoiy-iqtisodiynegizi. Mulkchilikning

xilma-xil shakllari. Xususiy mulk va mulkdor.Iste‘molchilar huquqlari va tanlash erkinligining

ustunligi.Tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligi. Raqobatning demokratikjamiyat barpo

etishdagi o‗rni.

O‗zbekistonda iqtisodiy hayotni erkinlashtirish bosqichlari vaularning o‗ziga xos

xususiyatlari. Bozor islohotlarini yanadachuqurlashtirish. Davlat va xo‗jalik boshqaruvi organlari

tiziminitakomillashtirish.

Bozor infratuzilmasini rivojlantirish. Xususiy sektormiqyoslarini kengaytirish. Kichik

biznes va xususiy tadbirkorliknijadal rivojlantirish. Tadbirkorlik tizimida oilaviy biznesning

o‗rni.Tashqi iqtisodiy faoliyat va valyuta bozori. O‗rta mulkdorlar qatlaminirivojlantirish.

Tadbirkorlik va iqtisodiy faoliyat erkinliginita‘minlash – demokratik jamiyat barqaror rivojining

zaruriy sharti.

Iqtisodiyotni yanada liberallashtirish va modernizatsiya qilish.Xususiy mulkning huquq va

himoyasini mustahkamlash. Mulkdorlarhuquqlarining kafolatlari ta‘minlanlashni

takomilashtirish. Kichikbiznes va xususiy tadbirkorlikni kengaytirish. Bozor

iqtisodiyotisohasidagi o‗zgarishlarning qonunchilik bazasini shakllantirish. «Kreditbyurolari

faoliyati va kredit axboroti almashuvi to‗g‗risida», «Garovreestri to‗g‗risida», «Rieltorlik

faoliyati to‗g‗risida», «Investitsiya vapay fondlari to‗g‗risida», «Innovatsiyalar va iqtisodiyotni

modernizatsiyaqilish to‗g‗risida»gi qonunlarni qabul qilinishi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi

oqibatlarini yumshatishga qaratilgan Inqirozgaqarshi choralar dasturi mazmun-mohiyati.

Iqtisodiyotda yuzaga kelayotganmuammolarning oldini olish demokratik jamiyat qurishning

shartiekanligi.

DEMOKRATIK JAMIYAT QURISHDA KUCHLI IJTIMOIY HIMOYA

VA ADOLAT TAMOYILLARI

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishda ―kuchli ijtimoiy himoya‖va ―ijtimoiy adolat

tamoyillari‖ tushunchalari. Ularning mazmun vamohiyati. ―Adolat‖ va ―tenglik‖ning

umuminsoniy demokratik qadriyatlarekanligi. SHarq mutafakkirlarining ijtimoiy adolat va

himoya haqidagig‗oyalari va qarashlari.

O‗zbekiston ijtimoiy hayotidagi o‗zgarishlar. O‗zbekistonda kuchliijtimoiy himoyani

jamiyatda tartib, uyg‗unlik va barqaror taraqqiyotinita‘minlash omili sifatida qaralishining

asoslari.

Prezident Islom Karimovning mamlakatimizda huquqiy davlat vaadolatli fuqarolik jamiyati

barpo etish to‗g‗risidagi konsepsiyasi.Ijtimoiy himoya g‗oyasining adolat va liberal demokratiya

g‗oyalari bilanbog‗liqligi. Himoyaga muhtoj sotsial guruhlarning ijtimoiy holati.Ijtimoiy adolat

va bozor munosabatlari.

14

Demokratik jamiyatda adolat va ijtimoiy himoyaning mushtarakligi.O‗zbekistonda kuchli

ijtimoiy himoya siyosati: uning maqsadi, bosqichlari,xususiyatlari, rivojlanishi.

Demokratik jamiyatda turli qatlamlar, guruhlar manfaatlariniuyg‗unlashtirishda ijtimoiy

adolat mezonlari va ijtimoiy himoyaniamalga oshirishning barqaror taraqqiyotni ta‘minlashdagi

ahamiyati.

Demokratik jamiyatda oila institutining o‗ziga xosligi. Oiladademokratik ong, tafakkur va

hayotning dastlabki shakllarining qarortopishi. Oilaning huquqiy demokratik asoslari. Aholini

ijtimoiyhimoya qilish uchun yo‗naltirilgan davlat xarajatlarining o‗sib borishi.

Sog‗liqni saqlash, atrof-muhitni muhofaza qilish, aholini, yoshlarni ishbilan ta‘minlash,

ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarni qo‗llab-quvvatlash bo‗yicha davlat dasturlarini amalga

oshirilishi demokratikislohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik

jamiyatinirivojlantirishdagi ahamiyati.

MAHALLIY DAVLAT HOKIMIYATI VA FUQAROLARNING O‗ZINI-

O‗ZI BOSHQARISH INSTITUTLARINI DEMOKRATIYALASHUVI

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishda mahalliy xokimiyat vafuqarolarning o‗zini-

o‗zi boshqarish organlarining o‗rni. Mahalliydavlat hokimiyatining asoslari. Mamlakatimizda

mahalliy o‗zini-o‗ziboshqarishning shakllari. Ularning fuqarolik jamiyati qurishdagi roli.Mahalla

– fuqarolarning o‗zini-o‗zi boshqarish negizi sifatida.

Mustaqillik yillarida O‗zbekistonda demokratik tamoyillarasosidagi o‗zini-o‗zi boshqarish

tizimining tiklanishi va rivojlanishi.Boshqaruvni nomarkazlashtirishni takomillashuvi. Prezident

IslomKarimov O‗zbekistonda fuqarolarning o‗zini-o‗zi boshqarish organlari vaularni isloh

qilishning asosiy yo‗nalishlari to‗g‗risida. Mahallaningfuqarolarni demokratik qarorlar qabul

qilishda ishtirokini ta‘minlashva aholini ijtimoiy himoya qilishdagi o‗rni. Mahalliy davlat

hokimiyatiayrim vakolatlarini o‗zini-o‗zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqicho‗tib borish

jarayoni. Uning demokratik davlat va fuqarolik jamiyatinirivojlantirishdagi ahamiyati.

Fuqarolik jamiyati institutlarining yanada rivojlanishigaerishish. «Ijtimoiy sheriklik

to‗g‗risida»gi Qonunning qabulqilinishining ahamiyati. Mahalla faoliyatining tashkiliy

asoslariniyanada takomillashtirish, uning vazifalari ko‗lamini kengaytirish,davlat hokimiyati va

boshqaruv organlari bilan o‗zaro yaqinmunosabatlarini ta‘minlash. Davlat hokimiyati va

boshqaruvi organlaritomonidan qonun hujjatlarining ijro etilishi ustidan jamiyat,fuqarolik

institutlari nazoratini amalga oshirishning tizimli vasamarali huquqiy mexanizmini yaratish

demokratik islohotlarni yanadachuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishdagi

ahamiyati.

FUQAROLIK JAMIYATI INSTITUTLARINI SHAKLLANTIRISH VA

RIVOJLANTIRISH

Fuqarolik jamiyatini qurish O‗zbekistonning pirovard strategikmaqsadi. Fuqarolik jamiyati

institutlari tushunchasi, uning tuzilishi vatarkibi. ―Nodavlat notijorat‖ va ―jamoat birlashmalari‖

tushunchalari.Ularning ma‘no va mazmuni. O‗zbekistonda huquqiy davlat va fuqarolikamiyatini

rivojlantirish jarayonida nodavlat notijorat tshkilotlarning o‗rni. O‗zbekistondagi nodavlat

notijorat tashkilotlar,jamoat birlashmalari va siyosiy partiyalar faoliyatining huquqiyasoslari.

Ko‗ppartiyaviylik – demokratik jamiyat barpo etishning muhimsharti. O‗zbekiston Xalq

demokratik partiyasi, O‗zbekiston ―Adolat‖sotsial-demokratik partiyasi, O‗zbekiston Milliy

Tiklanish demokratikpartiyasi, Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‗zbekistonLiberal-

demokratik partiyasi. O‗zbekistonda ―Kuchli davlatdan kuchlijamiyat sari‖ konsepsiyasining

amalga oshirilishi fuqarolik jamiyatinibarpo etishning muhim sharti. Mamlakatimizda xalqaro

nodavlatnotijorat tashkilotlarining faoliyati.

Fuqarolik jamiyati institutlarining davlat va hokimiyattuzilmalari faoliyati ustidan

ta‘sirchan jamoatchilik nazorati rolinioshib borishi. Mamlakatimizni demokratik yangilash

15

jarayonidafuqarolik institutlarining roli va ahamiyatini kuchaytirilishi. Davlathokimiyati va

boshqaruvi organlari tomonidan qonun hujjatlariningijro etilishi ustidan jamiyat, fuqarolik

institutlari nazoratiniamalga oshirishni takomillashtirishning fuqarolik jamiyati

qurishdagiahamiyati.

AXBOROT SOHASINI ISLOH QILISH, AXBOROT VA SO‗Z

ERKINLIGINI TA‘MINLASH

Axborot erkinligini ta‘minlash tushunchasi, mazmun-mohiyati.Ommaviy axborot

vositalarining to‗rtinchi hokimiyat sifatida davlathokimiyatidagi o‗rni. Fuqarolarning axborot

sohasidagi huquq vaerkinliklarini ta‘minlash. Ommaviy axborot vositalari

rivojinita‘minlaydigan, demokratik talab va standartlarga to‗la mos keladiganmustahkam

qonunchilik bazasini takomillashtirish zaruriyati.

Axborotning muhofaza qilinishi, shaxs, jamiyat va davlatningaxborot borasidagi

xavfsizligini ta‘minlash. Ommaviy axborotvositalari sohasidagi demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish.Nodavlat ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, ularningaxborot sohasini

demokratlashtirishda faol ishtirokini ta‘minlashningzaruriyati. Nodavlat elektron ommaviy

axborot vositalari milliyassotsiatsiyasi, O‗zbekiston mustaqil bosma ommaviy axborot vositalari

vaaxborot agentliklarini qo‗llab-quvvatlash va rivojlantirish jamoatfondi faoliyatini

takomillashtirish.

Axborot resurslaridan foydalanish mexanizmlarini rivojlantirish.Fuqarolarning axborot

sohasidagi huquq va erkinliklarini ta‘minlashnitakomillashtirish. Axborot kommunikatsiyalari

sohasini rivojlantirish.Ommaviy axborot vositalari erkinligi va mustaqilligini

yanadamustahkamlashda mualliflik huquqlari va intellektual mulkni ishonchlihimoya qilishning

huquqiy kafolatlari va mexanizmlarini kuchaytirish,axborot sohasiga bozor mexanizmlarini joriy

qilish. Ommaviy axborotvositalarining davlat hokimiyati va boshqaruv organlari faoliyati

ustidanjamoatchilik va parlament nazoratini ta‘minlash, hokimiyat vajamoatchilik o‗rtasida

mustahkam aloqa o‗rnatish borasidagi rolinikuchaytirish. Zamonaviy axborot-kommunikatsiya

texnologiyalaridan davlat vajamiyat qurilishi tizimida keng foydalanish. Ommaviy

axborotvositalarining fuqarolik jamiyati institutlari tizimidagi o‗rni varolini yanada

mustahkamlash.

O‗ZBEKISTONNING JAHON HAMJAMIYATI BILAN

HAMKORLIGIDA DEMOKRATIK TAMOYILLARGA ASOSLANISHI

O‗zbekiston va jahon hamjamiyati. Mamlakatimiz Prezidenti IslomKarimovning

O‗zbekistonning Xalqaro hamjamiyatga qo‗shilishidagidemokratik tamoyillari konsepsiyasi.

O‗zbekiston va jahon hamjamiyatimunosabatlarining huquqiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy,

ma‘naviy-ma‘rifiy, ilmiy asoslari.

Jahon hamjamiyati va demokratik jarayonlar. BMT va O‗zbekistonRespublikasi.

O‗zbekiston - AQSH strategik hamkorligi. O‗zbekistonningEvropa, Osiyo davlatlari bilan

hamkorligi. Xalqaro tashkilotlar bilanaloqalarda demokratik institutlarni rivojlanishi.

MDHdavlatlaridagi demokratik islohotlarning rivojlanish jarayoni.O‗zbekiston-Rossiya

munosabatlari. O‗zbekiston Respublikasining SHanxayhamkorlik tashkilotidagi o‗rni. Xalqaro

terrorizm, ekstremizm vaseparatizmga qarshi kurashida o‗zaro hamkorlikning ahamiyati.

MarkaziyOsiyodagi demokratik jarayonlar va davlatlararo hamkorlik. MarkaziyOsiyo davlatlari

hamjihatligini rivojlantirish zaruriyatini ko‗chayishi.Demokratiyaning umuminsoniy

tamoyillarini rivojlantirishdadavlatlararo hamkorlik. Fuqarolik jamiyati asoslarinirivojlantirishda

hamkorlik. Jahon hamjamiyati bilan hamkorligitizimida milliy manfaatlarning ustuvorligi.

Xalqaro terrorizmningdemokratiyaga, jahon hamjamiyati hamkorligiga tahdid soluvchi

kuchekanligi. Uni bartaraf etishda jahon hamjamiyati hamkorligininingo‗rni. Mustaqil

O‗zbekistonning jahon hamjamiyati bilan o‗zaromanfaatli hamkorligining rivojlanishi va

istiqbollari.O‗zbekistonning jahon hamjamiyatida munosib o‗rin egallashi.Mamlakatimizning

16

jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi. MarkaziyOsiyoda tinchlik va barqarorlikni

ta‘minlashda O‗zbekiston mavqeiningoshib borishi.

Seminar mashg„ulotlarini tashkil etish

bo„yicha ko„rsatma va tavsiyalar

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fanibo‗yicha seminar

mashg‗ulotlarida ma‘ruzada bayon qilingan nazariybilimlarni mustahkamlash, fan bo‗yicha

olingan bilimlarni kengaytirishva chuqurlashtirish, talabalarning ilmiy-tadqiqot ishlarini olib

borishva bilish qobiliyatlarini o‗stirish, nazariy o‗qitish jarayonida egallanganbilimlarning

amaliyotga tadbiq etilishiga alohida e‘tibor qaratiladi.Seminar mashg‗ulotlari davomida

o‗qituvchi va talaba o‗rtasida ikkitomonlama yaqin aloqa o‗rnatiladi, jonli suhbat olib boriladi,

o‗zarofikr almashish va turlicha qarashlarni ifoda etish jarayonida fanningxususiy masalalarini

chuqur o‗rganish maqsadini amalga oshiradi. Bundazamonaviy pedagogik texnologiyaning

interfaol usullari qo‗l keladi.Bu usullar yordamida o‗tkazilgan seminar mashg‗ulotlaridan

asosiymaqsad – talabalarning faol ishlashi va mustaqil fikrlashi, o‗z-o‗zinibaholash va

boshqalarning fikrlarini hurmat qilish, mustaqil ishlashhamda guruhda ishlash ko‗nikmalarini

shakllantirishdan iborat.

TAVSIYA ETILADIGAN SEMINAR MASHG„ULOTLARINING

TAXMINIY MAVZULARI

1. ―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖

fanining predmeti va uning qonuniyatlari.

2. ―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖

fanining maqsadi va vazifalari.

3. ―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va

amaliyoti‖fanining siyosiy-huquqiy fanlar bilan bog‗liqligi va ularning

farqlanishi.

4. Mamlakatimizda demokratik jamiyatni barpo etishda siyosiy

institutlarning roli.

5. Jaxon siyosiy tizimida demokratiyaning rivojlanish bosqichlari.

6. Demokratik jamiyat tushunchasi va uning asosiy tamoyillari.

7. Demokratiyani shakllantirishda «Temur tuzuklari»ning ahamiyati.

8. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining adolatli jamiyat to‗g‗risidagi

qarashlari.

9. O‗zbekistonda Prezidentlik institutining joriy etilishi.

10. Dunyoviy davlat tushunchasi va uning asosiy belgilari.

11. O‗zbekistonning ma‘muriy-hududiy tuzilishi.

12. O‗zbekiston Respublikasining davlat ramzlari va konstitutsiyasi-

ning qabul qilinishi.

13. Jamiyatimizda barkamol avlod tarbiyasida davlat e‘tiborining

kuchayishi.

14. O‗zbekiston boy imkoniyatlar mamlakati.

15. Davlat shakllari va ularning ahamiyati.

16. Huquqiy demokratik davlatni shakllantirishda milliy

qadriyatlarning o‗rni.

17. Turli madaniyatlar mavjud demokratik jamiyatlarda fuqarolik

tushunchasi.

18. O‗zbekistonda demokratiyani shakllantirishda terrorizm tahdidi.

19. O‗zbekistonning ma‘muriy-hududiy tuzilishi.

17

20. Qonun ustuvorligi tushunchasi va uning ahamiyati.

21. O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati va Qonunchilik

palatasi.

22. Respublikada sud mustaqilligining taminlanishida amalga

oshirilgan islohotlar.

23. Istiqlol yillarida milliy va diniy qadriyatlarimizning

tiklanishi va ularning yangi jamiyatni shakllantirishdagi o‗rni.

24. Agressiv millatchilik ko‗rinishlari va ularning salbiy

oqibatlari.

25. Demokratik davlat va diniy tashkilotlar o‗rtasidagi munosabatlar.

26. Dunyoviy dinlarda ezgulik g‗oyalari.

27. Fuqaro erkinligi va faolligi tushunchasi.

28. Komil inson tushunchasi va uni tarbiyalash omillari.

29. Fuqarolarda ijtimoiy faollik va uning demokratik jamiyatni

rivojlantirishdagi ahamiyati.

30. Fuqarolarning burchlari va majburiyatlari.

31. Bozor iqtisodiyoti tushunchasi va unga o‗tish yo‗llari.

32. Demokratik O‗zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‗tishidagi o‗ziga

xos yo‗li va uning asosiy tamoyillari.

33. O‗zbekistonda bozor iqtisodiyoti infratuzilmasining shakllanishi

va rivojlanishi.

34. O‗zbekistonda davlat mulkini xususiylashtirish va mulkdorlar

sinfining shakllanishi.

35. O‗zbekiston iqtisodiyotida qishloq xo‗jaligining o‗rni va

imkoniyatlari.

36. Parlament tushunchasi, uning mohiyati. O‗zbekistonda

parlamentarizmning rivojlanishi.

37. O‗zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi:huquqiy maqomi,

tuzilishi va vakolatlari.

38. O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi: qonun ijodkorligi va

parlament nazorati.

39. O‗zbekistonda demokratik jamiyat shakllanishida mahalla va

fuqarolarning o‗zini-o‗zi boshqarish organlarining o‗rni.

40. Mahalla millatlararo totuvlik maskani.

41. Mahalla demokratiya instituti.

42. Rivojlangan demokratik davlatlarda nodavlat va jamoat

birlashmalarining faoliyati.

43. Mustaqil O‗zbekistonda ko‗ppartiyaviylik tizimining shakllanishi

va uning demokratiyani rivojlantirishdagi roli.

44. Demokratik saylovlarda siyosiy partiyalar va jamoat

birlashmalarining o‗rni. O‗zbekistonda ko‗ppartiyaviylik asosida

parlamentning shakllanishi.

45. Kuchli ijtimoiy himoya tushunchasi va uning mohiyati.

46. Bozor munosabatlari sharoitida kuchli ijtimoiy himoya

tizimining ahamiyati.

47. O‗zbekistonning MDH mamlakatlari bilan o‗zaro aloqalari.

48. O‗zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan hamkorligi.

49. O‗zbekistonning AQSH va Evropa davlatlari bilan o‗zaro

hamkorligi.

50. O‗zbekistonning sharq davlatlari bilan ikki tomonlama aloqalari.

Mustaqil ta‟limni tashkil etishning

18

shakli va mazmuni

Mustaqil ta‘limning turli xil shakllari mavjud bo‗lib, bundaasosiy e‘tibor talabaning

berilgan mavzular (amaliy masalalar,topshiriqlar va keys-stadilar)ni mustaqil ravishda, ya‘ni

auditoriyadantashqarida bajarishi, o‗qib o‗rganishi va shu yo‗nalish bo‗yicha bilim

vako‗nikmalarini chuqurlashtirishiga qaratiladi. Talaba mustaqil ishnitayyorlashda muayyan

fanning xususiyatlarini hisobga olgan holdaquyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:

darslik yoki o‗quv qo‗llanmalar bo‗yicha fanlar boblari vamavzularini o‗rganish;

tarqatma materiallar bo‗yicha ma‘ruzalar qismini o‗zlashtirish;

mustaqil ishlar, keys-stadilar bilan ishlash;

maxsus yoki ilmiy adabiyotlar (monografiyalar, maqolalar) bo‗yicha

fanlar bo‗limlari yoki mavzulari ustida ishlash;

fanga oid ma‘lumotlarni o‗rganish, ularni tahlil qilish;

talabaning o‗quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‗liq

bo‗lgan fanlar bo‗limlari yoki mavzularni chuqur o‗rganish;

faol va muammoli o‗qitish uslubidan foydalaniladigan o‗quv

mashg‗ulotlari;

masofaviy (distansion) ta‘lim.

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyotifanidan talabalarning

mustaqil ishlarini referat, seminar, ma‘ruzatayyorlash, Prezident asarlarini konspektlashtirish va

boshqa shakllardatashkil etilishi tavsiya etiladi. Mustaqil ish mavzularini belgilashdama‘ruza va

seminar mashg‗ulotlari mavzularini to‗ldirishga harakatqilinishi lozim.

TAVSIYA ETILADIGAN MUSTAQIL TA‟LIM MAVZULARI:

1. O‗zbekistonda siyosiy partiyalar va ijtimoiy harakatlarning

vujudga kelishi va ularning dasturlarida insonparvarlik, milliy qadr–

qimmat g‗oyalarining vujudga kelishi.

2. O‗zbekistonda milliy ongning o‗sib borishi, o‗zek tiliga davlat tili

maqomini berilishi, mustaqillik yo‗lidagi dastlabki qadamlar.

3. O‗zbekistonda parlamentarizmning rivojlanishi.

4. Sud hokimiyatining mustaqilligini mustahkamlash masalalari.

5. Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari.

6. O‗zbekistonda ko‗ppartiyaviylik tizimining shakllanishi

7. O‗zbekiston Respublikasi mustaqil taraqqiyot yo‗lida.

8. Demokratiya – O‗zbekiston taraqqiyotning bosh yo‗li.

9. O‗zbekiston davlat ramzlarining ishlab chiqilishi va qabul

qilinishi.

10. O‗zbekiston Respublikasining yangi konstitutsiyasi.

11. O‗zbekistonda Prezidentlik boshqaruvining joriy etilishi va

uning siyosiy ahamiyati.

12. O‗zbekistonda davlat hokimiyatining tashkil etilishi: qonun

chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlari.

13. O‗zbekistonda mahalliy davlat hokimiyati organlarining tashkil

etilishi funksiyalari va faoliyati.

14. Demokratik jamiyat tushunchasi. Demokratiyaning xalqaro miqyosida

e‘tirof etilgan tamoyillari.

15. O‗zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari,

erkinliklari, burchlari va ularning kafolatlari.

16. O‗zbekistonda millatlar o‗rtasida totuvlikning ta‘minlanishi.

17. O‗zbekistonning bozor iqtisodiyotining o‗tish zaruriyati,

maqsadlari, shart-sharoitlari.

18. Respublikada bozor munosabatlarini shakllantirishni bosqichma-

bosqich amalga oshirish.

19

19. O‗zbekistonda bozor iqtisodiyoti munosabatlarini

shakllantirishda davlatning roli.

20. O‗zbekistonda Milliy istiqlol mafkurasining yaratilishi va

uning demokratik jamiyat qurishdagi ahamiyati.

21. Ma‘naviy merosni tiklash ma‘naviy kamolotning muhim omili.

22. Demokratik jamiyatda fan taraqqiyotining o‗ziga xos tamoyillari.

23. Diniy fundamentalizm ma‘naviy kamolotning kushandasidir.

24. O‗zbekistonning mustaqil tashqi siyosat asoslarining ishlab

chiqilishi va uning tamoyillari.

25. O‗zbekistonning jahon hamjamiyatiga qo‗shilishi va xalqaro

nufuzining ortishi.

26. O‗zbekiston Respublikasining mudofaa doktrinasi.

Dasturning informatsion-uslubiy ta‟minoti

«O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti»fanini o‗qitishda

zamonaviy (xususan, interfaol) metodlari, pedagogikva axborot-kommunikatsiya (mediata‘lim,

amaliy dastur paketlari,taqdimot shaklida, elektron-didaktik) texnologiyalarni qo‗llanishinazarda

tutiladi. O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi vaamaliyoti» fanida elektron

darslikdan, mavzuga oid kompakt-disklardanva boshqa ko‗rgazmali qurollardan foydalaniladi.

FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR RO„YXATI

Rahbariy adabiyotlar:

1. O‗zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T. O‗zbekiston. 2011

2. Karimov I.A. Asarlar to‗plami. 1-18 jildlar. T. O‗zbekiston. 1996-

2010.

3. Karimov I.A. YUksak ma‘naviyat – engilmas kuch. T.-Ma‘naviyat. 2008

4. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.

T. - O‗zbekiston. 2010

5. Karimov I.A. O‗zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T. -

O‗zbekiston. 2011.

Darsliklar va o„quv qo„llanmalar:

1. Ergashev.I va boshqalar. ‖O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish

nazariyasi va amaliyoti‖. Darslik. T.: Akademiya, 2005.

2. Azizxonov A.T. va boshqalar. ‖O‗zbekistonda demokratik jamiyat

qurish nazariyasi va amaliyoti‖. T.: ―DITAF‖.2001.

3. Bo‗rieva M. ‖O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va

amaliyoti‖ o‗quv qo‗llanma. T.: TDYUI, 2006.

4. Qirg‗izboev M. Fuqarolik jamiyati institutlari. O‗quv qo‗llanma.-

Toshkent: Akademiya, 2006.

5. Otamurotov S., Quvvatov N. Kuchli davlatdan — kuchli jamiyatga:

Oliy o‗quv yurtlar uchun o‗quv qo‗llanma (mualliflar jamoasi). Istiqlol,

demokratiya fuqarolik jamiyati. — T.:2003.

6. O‗zbekistonda ma‘naviyat sohasidagi islohotlar: rivojlanish

bosqichlari, erishilgan natijalar va istiqbollar. - T.: ―Akademiya‖, 2010.

7. O‗zbekiston: siyosiy islohotlar strategiyasi, erishilgan natijalar va

istiqbollar. - T.: ―Akademiya‖, 2010.

8. O‗zbekistonda davlat qurilishi sohasidagi islohotlar va huquqiy

siyosat: rivojlanish bosqichlari, erishilgan natijalar va istiqboli. - T.:

―Akademiya‖, 2010.

Qo„shimcha adabiyotlar:

1. Abulqosimov X. va boshqalar ―Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni

boshqarish‖ -T., ―G‗afur G‗ulom‖, 2007.

20

2. Abulqosimov H.P., Vahobov A.V., Rahimova D.N., Norboev V.I.

O‗zbekistonda iqisodiy islohotlarni chuqurlashtirish va iqtisodiyotni

erkinlashtirish yo‗llari. —T.: TDTU, 2001.

3. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. —T.: Abdulla Qodiriy

nomidagi «Xalq merosi» nashriyoti, 1993.

4. Azizxo‗jaev A.A. CHin o‗zbek ishi. — T.: «O‗zbekiston», 2011.

5. Azizxo‗jaev A.A. Demokratiya — xalq hokimiyati demakdir. — T.:

1996.

22

6. Azizxo‗jaev A.A. Mustaqillik: kurashlar, iztiroblar, quvonchlar. —

T.: «SHarq», «Akademiya», 2001.

7. Azizxo‗jasv A.A., Husanov O.T., Azizov X. Konstitutsiyaviy huquq. —

T.: «Akademiya», 2001.

8. Jalolov A. va Xonazarov Q. umumiy tahririda. Mustaqillik:

izohli-ilmiy ommabop lug‗at. T., «SHarq», 1998.

9. Jo‗raev T.A. Milliy davlatchilik: xavfsizlik va barqarorlik. – T.:

―Akademiya‖, 2007.

10. Jalilov SH. Kuchli davlatdan — kuchli jamiyat sari: Tajriba,

tahlil, amaliyot. — T.: «O‗zbekiston», 2001,

11. Jumaev R.Z. va boshq. Siyosiy isloxotlar strategiyasi. ―Akademiya‖

T. 2009.

12. Jo‗raev S. Fuqarolik jamiyati: nazariya va amaliyot (ilmiy-

tahliliy maqolalar to‗plami). — T.: 2003.

13. Jumaev R.Z. Davlat va jamiyat: demokratlashtirish yo‗lida. — T.:

«SHarq», 1998.

14. Zokirov S. Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati sari:

O‗zbekiston Respublikasi Prezidsnti I.A.Karimov asarlari asosida. —

T.: «Mehnat», 1999.

15. Ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyoti — T.: ―SHarq‖ NMK,

1996.

16. Levitin L., Karlayl S. Islom Karimov — yangi O‗zbekiston

Prezidenti. – T.: «O‗zbekiston», 1996.

17. Ma‘naviyat — mas‘ullik, 1-2kitob (Ma‘naviyat nashrlari.

Respublika «Ma‘naviyat va ma‘rifat» markazi). — T.: 1997.

18. Mustaqillik va ijtimoiy taraqqiyot. — T.: «O‗zbekiston», 1998.

19. Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar.-T.:2000.

20. Nazarov Q. Qadriyatlar falsafasi — T.: 1997.

21. Nazarov Q., Ergashev I. Milliy g‗oya va rahbar mas‘uliyati -T.,

―G‗afur G‗ulom‖, 2008.

22. Norboev T. Fuqarolik jamiyatini shakllantirishning muhim

tayanchi. // Huquq va burch. 2010 yil № 6 (54)

23. Otamurotov S. Jamiyat siyosiy hayotini erkinlashtirish. Jamiyat va

boshqaruv. 2-son, 2003.

24. Otamurotov S. Hokimiyat va demokratiya mutanosibligi. —

―Ta‘lim tizimida ijtimoiy- gumanitar fanlar‖, 1-2-sonlar, 2003.

25. Umarov B. G‗arb ijtimoiy tafakkurida erkinlik g‗oyasi takomili. –

T.: Akademiya, 2010.

26. Xaitov SH. Murosa va O‗zbekiston falsafa tarixiga kirish. –T.:

Falsafa va huquq instituti, 2010.

27. Rahmonov A. va boshqalar ―Davlat qurilishi va boshqaruvi‖ -T.,

―G‗afur G‗ulom‖, 2007.

28. Paxrutddinov SH., Jo‗raev T. Milliy manfaatlar va boshqaruv

21

mas‘uliyati. O‗quv qo‗llanma. –T., ―G‗afur G‗ulom‖, 2008.

23

29. Taraqqiyotning o‗zbek modeli. —T.: «Ijod dunyosi» nashriyot uyi,

2002.

30. To‗rtinchi hokimiyat. O‗zbekiston Respublikasining qonunlari,

qarorlari va boshqa hujjatlari to‗plami. —T.: «O‗zbekiston», 1998.

31. Xolbekov A. Demokratiya va ijtimoiy adolat. Jamiyat va

boshqaruv, 1998, №1.

32. Xolbekov A., Jumaev R., Umarova N. va boshqalar ―Boshqaruvning

ijtimoiy siyosiy yo‗nalishlari‖ -T., ―G‗afur G‗ulom‖, 2008.

33. SHarofuddin Ali YAzdiy. Zafarnoma. — T.:»SHarq», 1997.

34. SHarifxo‗jaev M. O‗zbekistonda ochiq fuqarolik jamiyati. —T.:

«SHarq», 2003.

35. Ergashev I. Hayotning har oni falsafa. —T.: «Akademiya», 2011.

36. Ergashev I. Taraqqiyot falsafasi. — T.: «Akademiya». 2000.

37. Ergashev I., SHaripov B., Jakbarov M. Jamiyatni erkinlashtirish

va ma‘naviyat. — T.: «Akademiya», 2002.

38. Ergashev I. va boshq. O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish

nazariyasi va amaliyoti. –T.: ―Akademiya‖, 2004.

39. YAkovlevA.N. Qaytadan kashf etilgan mamlakat. (So‗z boshi o‗rnida)

«Xalq so‗zi», 9 fevral 2001 yil.

40. O‗zbekistonning yangi tarixi. 1-kitob. Turkiston chor Rossiyasi

mustamlakachiligi davrida. — T.; «SHarq», 2000.

41. O‗zbekiston Respublikasi: mustaqil davlatning bunyod bo‗lishi /

To‗plovchilar: V.T. Abdullaev, A.V. Tyo, YA. Semenenko, R. SHog‗ulomov, Q.A.

Ahmedovning umumiy tahriri ostida. - T: «O‗zbekiston», 1992.

42. Qirg‗izboev M. Fuqarolik jamiyati: siyosiy partiyalar, siyosiy

mafkuralar, siyosiy madaniyatlar. — T.: «SHarq», 1998.

43. G‗ulomov M. Mahalla — fuqarolik jamiyatining asosi. — T.:

«Adolat», 2003.

44. Ma‘naviyat: asosiy tushunchalar izohli lug‗ati – T: ―G‗ofur G‗ulom‖,

2009. 148 bet

45. Gafarli M.S., Kasaev A.CH. Rivojlanishning O‗zbek modeli:

tinchlik va barqarorlik-taraqqiyot asosi. –T.: O‗zbekiston, 2000.

46. Buyuk va muqaddassan, mustaqil Vatan. –T.: ―O‗qituvchi‖ NMIU,

2011. 112 b.

Elektron ta‟lim resurslari:

1. Xalq so‗zi gazetasi – www.infoXS.Uz

2. Turkiston gazetasi – www.turkistonsarkor.uz

3. Ma‘rifat jurnali – www.ma‘rifat-inform.uz

4. Jamiyat va boshqaruv jurnali – www.rzultacademyfreenet.uz

5. Moziydan sado jurnali – www.moziy.dostlink.net

6. Tashqi ishlar vazirligi – www.mfa.uz

7. Ziyonet – www.ziyonet.uz__

http://www.ziyonet.uz__/

22

O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI SOG`LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI

TOSHKENT FARMASEVTIKA INSTITUTI

«IJTIMOIY FANLAR »

KAFЕDRASI

Ro`yxatga olindi: «Tasdiqlandi»

№__________________ O‟quv ishlari bo‟yicha

prorektor

2016y. «___»_________ f.f.n.Aliev S.U.

______________________

«___»____2016 yil

O„ZBEKISTONDA DEMOKRATIK JAMIYAT QURISH NAZARIYASI VA

AMALIYOTI

FANIDAN

ISHCHI O‟QUV DASTURI

Bilim sohasi: 500000 – Ijtimoiy ta‟minot va sog‟lio‟ni saqlash

Ta'lim sohasi: 510000 - Sog‟lio‟ni saqlash

Bakalavriat yo`nalishi: 5111000 - Kasb ta'limi

5510500 – Farmatsiya

5320500 – Biotexnologiya

5510600 – Sanoat farmatsiyasi

Umumiy o`quv soati -112soat

shu jumladan:

Ma'ruza -28 soat

Amaliy (seminar) mashgùlot -28 soat

Mustaqil ish -56soat

Toshkent – 2016 yil

23

Tuzuvchi: ―Ijtimoiy fanlar‖ kafedrasi o‘qituvchisi

Ahmedova F.M.

Taqrizchilar: M.Qahharova, falsafa fanlari doktori, dotsent, Toshkent davlat pedagogika

universiteti

Toshkent farmasevtika institutininig ―Ijtimoiy fanlar‖ kafedrasi mudiri

i.f.n. K.K.Ismailov

Ishchi dastur namunaviy dastur asosida ishlab chiqildi va kafedraninig 2016 yil «__»

__________ dagi yig‘ilishida muhokama qilinib, tasdiqlash uchun tavsiya etildi.

Kafedra mudiri i.f.n. K.K.Ismailov

Ishchi dastur soha uslubiy kengashida muhokama qilindi va tasdiqlash uchun tavsiya

etildi.

―_____‖ ______________2016yil ________ sonli bayonnomasi.

Soha uslubiy kengash raisi:

Ishchi dastur MUKda ko‘rib chiqildi va tasdiqlandi.

―_____‖ ______________2016 yil ________ sonli bayonnomasi

24

Kirish.

O‗zbekiston Respublikasining mustaqil rivojlanishini ushbu fan doirasida tahlil qilish,

o‗rganish va ilmiy-nazariy xulosalardan amaliyotda foydalanish muhim masala hisoblanadi.

Jamiyat hayotida sodir bo‗layotgan jarayonlarni bilishda, mamlakatni boshqarish sohasi bo‗yicha

mukammal ilmiy nazariyalarni ishlab chiqishda boshqa ijtimoiy gumanitar fanlar qatori

«O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti» fanining ham ahamiyati

beqiyosdir. Mazkur fan ijtimoiy voqelikni o‗ziga xos qonunlarini kashf etish asosida jamiyatdagi

jarayon va hodisalarni tahlil qilish, tushuntirish va ilmiy xulosalar chiqarish bilan shug‗ullanadi.

Shu sababli, ushbu fan ijtimoiy ehtiyoj natijasida vujudga keldi va shakllanmoqda.

«O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti» fanining predmeti

jahon sivilizatsiyasining tarixiy tajribalariga asoslangan va mamlakatimizning o‗ziga xos

xususiyatlarini hisobga olgan holda demokratik davlat va fuqorolik jamiyatini barpo etishning

nazariy masalalarini tadqiq etadi, ishlab chiqadi va buni amaliyotda ro‗yobga chiqarish uchun

ko‗maklashadi.

Fanda qo‗yilgan masalalarni o‗rganishning asosiy manbalari: O‗zbekiston

Respublikasining Konstitutsiyasi, Prezident Islom Karimovning asarlari, Respublika Vazirlar

Mahkamasining, Oliy Majlisning qonun, qaror va farmoyishlari, respublika gazeta va

jurnallarida e‘lon qilingan materiallar, chop etilgan adabiyotlardir.

Kelajak sari olg‗a intilish, taraqqiyot va yuksalishni ta‘minlashda respublikamizda

amalga oshirilayotgan tub o‗zgarishlarning nazariy asoslarini, amaliy uslublarini tushunib olish

va o‗zlashtirish, ayniqsa yoshlar uchun g‗oyat muhimdir.

1.1. Fanning maqsad va vazifalari

Mustaqillik, O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurilishida yangi tarixiy davrning

boshlanishi bo‗ldi. Ushbu yangi davrda demokratik jamiyat qurishning nazariy asoslarini

o‗rganish ushbu ―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖ fanining

vazifasiga aylandi. Mazkur fanning dolzarbligi demokratik jamiyat qurishning nazariy asoslari

hamda ularning hayotga tatbiq etish yo‗llarini ilmiy asosda tushuntirish, talablarimizning ongiga,

qalbiga singdirib, ularning yaratuvchilik faoliyatlarini mamlakatimizning ravnaqi uchun safarbar

etishdir.

Ushbu fanning asosiy maqsadi O‗zbekiston ijtimoiy hayotining barcha sohalarda

kechayotgan jarayonlarni chuqur idrok etish, yagona maqsad atrofida xalqimizni jipslashtirish,

uning bunyodkor ijtimoiy-siyosiy faoliyatini kuchaytirishdir.

Mazkur fanni o‗rganish, uning mazmunini mukammal o‗zlashtirib olishda, talabalar eng

avvalo, O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning asarlari, ma‘ruza va nutqlarida

asoslab berilgan g‗oyalarni o‗rganishlari zarur. Negaki, O‗zbekistonda yangi jamiyat qurishning

ilmiy-nazariy asoslari, amaliy yo‗llari real voqelikni umumlashtirgan holda batafsil ko‗rsatib

berilgan.

Shu bilan birga O‗zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O‗zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisi qabul qilgan qonunlar, O‗zbekiston Prezidentining farmon, farmoyish va qarorlari,

shuningdek, Vazirlar Mahkamasining qarorlari fanni o‗rganishda muhim manblardir.

―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖ fani o‗z oldiga bir

necha vazifalarni qo‗ygan: 1) Mamlakatda demokratik, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati

qurishning umume‘tirof etilgan va milliy qonunlarini bilish, nazariy xulosalar va umumlashmalar

chiqarishdan iborat. 2) Jamiyat siyosiy hayotining barcha sohalarida, davlat va jamiyat

qurilishini erkinlashtirish, bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik jamiyat barpo etish

qonuniyatlarini o‗rganish. 3) Iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy-huquqiy, ma‘naviy va boshqa sohalarda

yuz berayotgan tub o‗zgarishlar va islohotlarni amalga oshirishning mohiyati, mazmunini

anglab, tushunib olish. 4) Xalqning turmush farovonligini oshirish, komil insonni

shakllantirishning tub mohiyatini to‗liq bilib olish. 5) ―Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik

25

jamiyati sari‖ kontseptsiyasining hayotga tatbiq etilish jarayonlarini o‗zlashtirish, anglash, bilish,

qo‗llash salohiyatini rivojlantirish.

Umuman, demokratik, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining talablariga javob

beradigan dunyoqarash, fikrlar xilma-xilligi, erkinlikni qadrlash, inson qadr-qimmati, sha‘ni va

or-nomusini hurmat qilish bilan bog‗liq qadriyatlarni shakllantirish asosiy vazifalardandir. Bu

vazifalar fuqarolarimizni, talabalarimizni mamlakatda ozod va obod Vatan, erkin va farovon

hayot qurish, demokratik qadriyatlarni xurmat qilish orqali ularning bunyodkorlik ishlariga

safarbar etishda yaqqol namoyon bo‗ladi

Fanni o„zlashtirishga qo„yiladigan talablar.

Fanni o‗zlashtirishda quyidagi talablar Davlat ta‘lim standartida maklakaviy tavsifga

muvofiq ishlab chiqiladi va quyidagicha bayon etiladi.

- O‗zbekistonning davlat mustaqilligiga ega bo‗lishi, uning ahamiyatini tushunish;

- O‗zbekiston xalqining mustaqillik uchun kurashi va uning bosqichlarini bilib olish;

- Milliy uyg‗onishning asosiy bosqichlarini bilib olish;

- O‗zbekistonda huquqiy davlat, demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti

bo‗yicha teran bilimga ega bo‗lish;

- ―Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari‖ kontseptsiyasi mohiyati, mazmunini

va uning o‗ziga xos milliy hamda umuminsoniy qonuniyatlarini bilib olish;

- Parlament tomonidan qabul qilinayotgan qonunlar, qarorlar, Prezident farmonlari,

farmoyishlari, qarorlari, Vazirlar Mahqamasi tomonidan qabul qilinayotgan qarorlar mohiyatini

to‗liq tushunib olgan holda jamiyatda siyosiy faollikni yuzaga keltirishlari zarur;

- Jamiyat hayoti sohalarini erkinlashtirish va modernizatsiyalash masalalari to‗g‗risida

tushunchaga ega bo‗lish;

- Demokratik jamiyatning moddiy negizi bozor iqtisodiyotini shakllantirish

muammolarini bilib olish;

- Ma‘naviy yuksalishning – demokratik jamiyat qurishning ustuvor yo‗nalishi ekanligini

tushuntira bilish;

- O‗zbekiston va jahon hamjamiyati. O‗zbekistonning Yyevropa, Osiyo va Amerika

davlatlari bilan hamkorligi haqida tushunchaga ega bo‗lishi;

- «Turkiston-umumiy uyimiz» harakati va uning ahamiyatini bilish;

- Xalqaro terrorizmga qarshi kurashning dolzarbligi masalasiga e‘tibor berish.

O‗zbekistonda demokratik, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati asoslarini yaratish

yo‗lida amalga oshirilgan va kechayotgan jarayonlar bilan tanishish qo‗shimcha adabiyotlarni,

OAVda yoritilayotgan ma‘lumotlarni o‗rganib borishni taqozo qiladi. Ular asosida referatlar va

ma‘ruzalar tayyorlashni bilishi kerak.

Fanni o‗zlashtirgandan keyin talaba mamlakatimizda demokratik, huquqiy davlat,

fuqarolik jamiyatini barpo etish, bozor islohotlarini chuqurlashtirish, odamlar ongida demokratik

qadriyatlarni mustahkamlash haqida ko„nikmalariga ega bo„lishi kerak.

Jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etish

jarayonida bozor iqtisodiyoti sub‘ektlari faoliyatiga ongli munosabatda bo‗lib, shaxs, davlat va

jamiyat manfaatlariga foyda keltirish haqida amaliy qo‗nikmalarni egallaydi. Natijada ushbu

fanni o‗rganish orqali jamiyat ijtimoiy-siyosiy va ma‘naviy boshqaruv sohalarida boshqaruvda

faol ishtirok etish malakalarga ega bo„lishi kerak.

O„zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fanining

boshqa o`quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o`zaro bog`liqligi va uslubiy jihatidan ketma-

ketligi.

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fani bir qancha fanlar

bilan uzviy bog‗liq. Bular «O‗zbekiston tarixi», «Iqtisodiy nazariya», «Madaniyatshunoslik»,

«Ma'naviyat», «Huquqshunoslik» fanlari.

26

O„zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fanni o„qitishda

zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar.

O‗quv jarayoni bilan bog‗liq ta'lim sifatini belgilovchi holatlar quyidagilar: yuqori ilmiy-

pedagogik darajada dars berish, muammoli ma'ruzalar o‗qish, darslarni savol-javob tarzida

qiziqarli tashkil qilish, ilg‗or pedagogik texnologiyalardan va mul'timedia vositalaridan

foydalanish, tinglovchilarni undaydigan, o‗ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo‗yish,

talabchanlik, tinglovchilar bilan individual ishlash, erkin muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga

jalb qilish.

―O„zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti ‖loyihalashtirishda

quyidagi asosiy konseptual yondoshuvlardan foydalaniladi:

Shaxsga yo„naltirilgan ta'lim.Bu ta'lim o‗z mohiyatiga ko‗ra ta'lim jarayonining barcha

ishtirokchilarini to‗laqonli rivojlanishlarini ko‗zda tutadi. Bu esa ta'limni

loyihalashtirilayotganda, albatta, ma'lum bir ta'lim oluvchining shaxsini emas, avvalo,

kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog‗liq o‗qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda

yondoshilishni nazarda tutadi.

Tizimli yondoshuv. Ta'lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o‗zida mujassam etmog‗i

lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo‗g‗inlarini o‗zaro bog‗langanligi, yaxlitligi.

Faoliyatga yo„naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta'lim

oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, o‗quv jarayonida uning barcha

qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo‗naltirilgan ta'limni ifodalaydi.

Faoliyatga yo„naltirilgan yondoshuv.Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta'lim

oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, o‗quv jarayonida uning barcha

qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo‗naltirilgan ta'limni ifodalaydi.

Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv o‗quv munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning

natijasida shaxsning o‗z-o‗zini faollashtirishi va o‗z-o‗zini ko‗rsata olishi kabi ijodiy faoliyati

kuchayadi.

Hamkorlikdagi ta'limni tashkil etish.Demokratik, tenglik, ta'lim beruvchi va ta'lim oluvchi

faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni

joriy etishga e'tiborni qaratadi.

Muammoli ta'lim.Ta'lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta'lim oluvchi

faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni o'ektiv qarama-qarshiligi va uni

hal etish usullarini, dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga

ularni ijodiy tarzda qo‗llashni mustaqil ijodiy faoliyati ta'minlanadi.

Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo„llash - yangi kompyuter

va axborot texnologiyalarini o‗quv jarayoniga qo‗llash.

O„qitishning usullari va texnikasi. Ma'ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoli ta'lim,

keys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari, amaliy ishlar.

O„qitishni tashkil etish shakllari:dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o‗zaro o‗rganishga

asoslangan frontal, kollektiv va guruh.

O„qitish vositalari:o‗qitishning an'anaviy shakllari (darslik, ma'ruza matni) bilan bir qatorda –

kompyuter va axborot texnologiyalari.

Kommunikatsiya usullari:tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan bevosita

o‗zaro munosabatlar.

Teskari aloqa usullari va vositalari:kuzatish, blits-so‗rov, oraliq va joriy va yakunlovchi

nazorat natijalarini tahlili asosida o‗qitish diagnostikasi.

Boshqarish usullari va vositalari:o‗quv mashg‗uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik

karta ko‗rinishidagi o‗quv mashg‗ulotlarini rejalashtirish, qo‗yilgan maqsadga erishishda

o‗qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg‗ulotlari, balki

auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati.

27

Monitoring va baholash:o‗quv mashg‗ulotida ham butun kurs davomida ham o‗qitishning

natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yoki yozma ish variantlari

yordamida tinglovchilarning bilimlari baholanadi.

“O„zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti ” fanini o‗qitish

jarayonida kompyuter texnologiyasidan, ―excel‖ elektron jadvallar dasturlaridan foydalaniladi.

Ayrim mavzular bo‗yicha talabalar bilimini baholash test asosida va kompyuter yordamida

bajariladi. ―Internet‖ tarmog‗idagi rasmiy iqtisodiy ko‗rsatkichlaridan foydalaniladi, tarqatma

materiallar tayyorlanadi, test tizimi hamda tayanch so‗z va iboralar asosida oraliq va yakuniy

nazoratlar o‗tkaziladi.

“O„zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti” fаnidаn

mаshgùlotlarning mavzular va soatlar bo`yicha taqsimlanishi.

№

MАVZUNING NОMI Jami Ma`ruza Amali

y

TMI Umu

Soat

1 O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va

amaliyoti fanining predmeti, ob‘ekti, maqsad va vazifalari.

Demokratik jamiyat to‗g‗risidagi dastlabki qarashlar va

uning rivojlanish bosqichlari

4 2 2 4 8

2 Mustaqillik va demokratik jamiyat qurishning ―O‗zbek modeli‖

4 2 2 4

3 Qonun ustuvorligi – huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati

qurishning asosi

4 2 2 4 8

4 Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish 4 2 2 4 8

5 Fuqaro erkinligi, huquq va manfaatlari ustuvorligini

ta‗minlash

4 2 2 4 8

6 Demokratik bozor islohotlari va iqtisodiyotni

liberallashtirish

4 2 2 4 8

7 Demokratik jamiyat qurishda kuchli ijtimoiy himoya va

adolat tamoyillari

4 2 2 4 8

8 Mahalliy davlat hokimiyati va fuqarolarning o‗zini-o‗zi boshqarish institutlarini demokratiyalashuvi

4 2 2 4 8

9 Fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va

rivojlantirish

4 2 2 4 8

10 Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so‗z erkinligini ta‘minlash

4 2 2 4 8

11 O‗zbekistonning jahon hamjamiyati bilan hamkorligida

demokratik tamoyillarga asoslanishi

4 2 2 4 8

28

12 O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishda taraqqiyot

bosqichlari

4 2 2 4 8

13 O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishning milliy va

umuminsoniy demokratik tamoyillari. O‗zbekistonning

demokratik jamiyat qurishdagi jahondagi o‗rni

8 4 4 4 12

Jami 56 28 28 56 112

Asosiy qism: Fanning uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi

Asosiy qismda (ma'ruza) fanni mavzulari mantiqiy ketma-ketlikda keltiriladi. Har bir mavzuning

mohiyati asosiy tushunchalar va tezislar orqali ochib beriladi. Bunda mavzu bo‗yicha talabalarga

DTS asosida yetkazilishi zarur bo‗lgan bilim va ko‗nikmalar to‗la qamrab olinishi kerak.

Asosiy qism sifatiga qo‗yiladigan talab mavzularning dolzarbligi, ularning ish beruvchilar

talablari va ishlab chiqarish ehtiyojlariga mosligi, mamlakatimizda bo‗layotgan ijtimoiy-siyosiy

va demokratik o‗zgarishlar, iqtisodiyotni erkinlashtirish, iqtisodiy-huquqiy va boshqa

sohalardagi islohatlarning ustuvor masalalarini qamrab olishi hamda fan va texnologiyalarning

so‗ngti yutuqlari e'tiborga olinishi tavsiya etiladi

MA`RUZA MASHGÙLOTLARI.

O„zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fanining predmeti,

ob‟ekti, maqsad va vazifalari. Demokratik jamiyat to„g„risidagi dastlabki qarashlar va


―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖ fanining ob‘ekti va

predmeti. O‗zbekistonning siyosiy hayoti va undagi o‗zgarishlar. O‗zbekistonda demokratik

jamiyat qurish shart-sharoitlari, omillari va amal qilish qonuniyatlarini o‗rganish.

―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖ fanining maqsadi va

vazifalari. O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖ fanining maqsadi –

yoshlarda O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishning o‗ziga xos xususiyatlari hamda

umume‘tirof etilgan demokratik tamoyillar va uni amalga oshirish shart-sharoitlari to‗g‗risida

bilim, ko‗nikma va malaka hosil qilish.

O‗zbekistonda demokratik davlat va fuqarolik jamiyatining shakllanishi va amal qilish

qonuniyatlari.

O‗zbekistonda demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini qurishning o‗ziga xos

xususiyatlari. Yoshlarni demokratik davlat va fuqarolik jamiyati to‗g‗risidagi g‗oyalar, qarashlar,

nazariya va ta‘limotlar bilan tanishtirishning ahamiyati.

Fanning asosiy tushunchalari va uning qonuniyatlari. Demokratik jamiyatga doir bo‗lgan

umumiy tushunchalar. ―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖ fanini

bilan bevosita bog‗liq tushunchalar. ―O‗zbekistonning o‗ziga xos va mos mustaqil taraqqiyot

yo‗li‖, ―demokratiya‖, ―huquqiy davlat‖, ―fuqarolik jamiyati‖, ―demokratik jamiyat‖,

―demokratik ong‖, ―demokratik tafakkur‖, ―demokratik jamiyatning milliy-ma‘naviy negizlari‖,

―milliy davlatchilik‖, ―demokratik jamiyatga o‗tish davri‖ va ―o‗zbek modeli‖, ―demokratik

jamiyatning umumbashariy qadriyatlari va tamoyillari‖, ―O‗zbekistonda fuqarolik jamiyati

qurilishining ustuvor yo‗nalishlari‖.

Demokratik jamiyat qurishning umumjahon e‘tirof etgan qonuniyatlari va uning

O‗zbekistonda o‗ziga xos taraqqiyot yo‗lining mavjudligi, O‗zbekistonda demokratik jamiyat

29

qurishda milliy-madaniy merosga tayanish. Milliy davlatchilik negizlarini hisobga olish. Uning

amaliy jihatlari. Mamlakatimizda demokratik jamiyatni barpo etishda siyosiy institutlar,

mafkuralar va fikrlar xilma-xilligiga asoslanishi. ―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish

nazariyasi va amaliyoti‖ fanini o‗rganishning ahamiyati.

O‗zbekiston zaminida demokratiya va adolatli jamiyat to‗g‗risidagi dastlabki qarashlar.

Uning manbalari va rivojlanishi. «Avesto»da ezgulik, insoniy va adolatli jamiyat boshqaruviga

doir qarashlar.

O‗zbekiston hududida milliy davlatchilik negizlari. Hokimlik institutining vujudga kelishi.

IX-XII asrlarda O‗rta Osiyo mutafakkirlarining qarashlarida davlatni boshqarish va adolatli

jamiyatga doir g‗oyalar. Amir Temurning davlat va jamiyat ishlarini tashkil etish tuzuklari.

Uning adolatli saltanat va jamiyat boshqaruvida qonun ustuvorligiga doir qarashlari. YUsuf Xos

Xojib, Nizomulmulk, Mirzo Ulug‗bek, Alisher Navoiy, Mirzo Bobur va boshqalarning adolatli

davlat, odil jamiyat, inson erkinligi, ezgulik, ma‘rifat to‗g‗risidagi g‗oyalari.

XV-XIX asrlarda davlat va jamiyat qurilishining ijtimoiy-siyosiy holati. Milliy davlatchilik

negizlaridan mahrum bo‗lish sabablari va uning oqibatlari. Uni tiklashga bo‗lgan urinishlar.

Jadidlarning milliy davlatchilik va adolatli jamiyat qurilishiga doir ma‘rifatparvarlik g‗oyalari.

Sobiq sho‗rolar davrida O‗zbekistonda davlat va jamiyat qurilishining o‗ziga xos

xususiyatlari. Yagona partiya va davlat manfaatlarining ustuvorligi. Markazlashgan ma‘muriy

boshqaruv. Demokratiyani sinfiy tushunish. Totalitarizm va uning oqibatlari. Uning demokratik

jamiyatga zidligi.

O‗zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Milliy mustaqillik va demokratik o‗zgarishlar sari

yo‗l tutilishi. O‗zbekistonda prezidentlik institutining joriy etilishi. Mustaqillik deklaratsiyasi

bilan bog‗liq g‗oyalar va qarashlar. Islom Karimov — yangi, mustaqil O‗zbekistonning birinchi

Prezidenti.

Qo‗llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. blits-so‘rov, aqliy

xujum, o‘z-o‘zini nazorat

Adabiyotlar: A3;A4; A6; Q5; Q6; Q15; Q; Q17; Q28 ;.

Mustaqillik va demokratik jamiyat qurishning “O„zbek modeli”

Demokratik jamiyat qurishning turli xil milliy modellarining mavjudligi. O‗zbekistonda

demokratik jamiyat qurishning o‗ziga xos xususiyatlari va ―o‗zbek modeli‖. Uning mohiyatan

o‗zaro mushtarakligi. Islom Karimov tomonidan bozor iqtisodiyotiga o‗tish va ―o‗zbek modeli‖da

demokratik jamiyat qurishga doir tamoyillarning asoslanishi. Iqtisodning siyosatdan ustuvorligi.

Davlat bosh islohotchi. Qonun ustuvorligi. Kuchli ijtimoiy himoya. Bosqichma-bosqich

rivojlanish.

―Dunyoviy davlat‖ va ―milliy davlatchilik‖ tushunchalari. ―O‗zbek modeli‖ning jamiyat ijtimoiy,

siyosiy, iqtisodiy va ma‘naviy hayot sohalarida namoyon bo‗lishi. Uning O‗zbekistonda

demokratik jamiyat qurish xususiyatlariga mosligi. O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish

jarayonlarida inson erkinligi, huquqlari va manfaatlarining ustuvorligi. ―O‗zbek modeli‖ni

halqaro jamoatchilik tomonidan e‘tirof etilishi va uning ahamiyati. Demokratik o‗zgarishlarni

yanada chuqurlashtirish. Ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyoti. Ochiq demokratik huquqiy

davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etish. Taraqqiyotning ―O‗zbek modeli‖ning demokratik

o‗zgarishlarni yanada boyitishdagi ahamiyati.

30




Qonun ustuvorligi – huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishning asosi

O‗zbekistonda demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurishda qonun ustuvorligi

tamoyilining mustahkamlanishi. ―Qonun ustuvorligi‖ tushunchasi. O‗zbekistonda davlat

xokimiyatining bo‗linish tamoyili. Prezidentlik instituti. Qonun chiqaruvchi. Qonunchilik

palatasi va Senat. Vazirlar Mahkamasi. Ijro etuvchi va sud hokimiyati. Sud mustaqilligi. Davlat


O‗zbekiston Respublikasining ma‘muriy-hududiy va davlat tuzilishi. Davlat hokimiyati

organlari mustaqilligining amal qilishi va mas‘uliyati.

Konstitutsiya va qonunlarda adolat hamda inson manfaatlarining ustuvorligi. Davlat, uning

organlari, mansabdor shaxslar, nodavlat tashkilotlar, fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarga

amal qilishining umumiy tamoyil ekanligi.

Konstitutsiyaga va demokratiyaga zid bo‗lgan qonunlar va boshqa normativ-huquqiy

hujjatlarning bekor qilinishi lozimligi tamoyili. Qonun ustuvorligi tamoyilining O‗zbekistonda

demokratik, fuqarolik jamiyati qurishdagi ahamiyati. O‗zaro tiyib turish va manfaatlar

muvozanati tizimini shakllantirish. Mamlakatimizni demokratik yangilashning bugungi

bosqichdagi eng muhim yo‗nalishlaridan biri - qonun ustuvorligi va qonuniylikni mustahkamlash.

Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini yanada liberallashtirish va insonparvarlik

tamoyillariga muvofiqlashtirish zaruriyati. Qonun ustuvorligini ta‘minlash mexanizmlarini ishlab

chiqilishi. Fuqarolarda qonunga itoatkorlik tuyg‗usining yanada ortishi. Demokratik talab va

standartlarga to‗la mos keladigan mustahkam qonunchilik bazasining yaratilishi. Bozor

iqtisodiyoti asoslarining qonunchilik bazasini shakllantirilishi.




Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish

Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish tushunchasi, ma‘no-mazmuni.

Hokimiyatlar bo‗linishi konstitutsiyaviy prinsipi. Hokimiyatlar o‗rtasida o‗zaro tiyib turish va

manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish. Sud tizimini liberallashtirish va

uning mustaqilligini ta‘minlash.

Boshqaruv sohasini markazlashtirishni cheklash, ikki palatali milliy parlamentning vujudga

kelishi. «Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari

to‗g‗risida», «O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to‗g‗risida»gi va

«O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to‗g‗risida»gi konstitutsiyaviy qonunlarning

mazmun-mohiyati. Ko‗ppartiyaviylik tizimining tobora mustahkamlanishi. Davlat

hokimiyatining uchta subekti, ya‘ni davlat boshlig‗i - Prezident, qonun chiqaruvchi va ijro

etuvchi hokimiyatlar o‗rtasidagi vakolatlarning mutanosib taqsimlanishining ta‘minlashi.

Saylovlarda yutib chiqqan siyosiy partiyaning Bosh vazir nomzodining ko‗rsatishi va uning

parlament tomonidan ko‗rib chiqilishi va tasdiqlanishi. Siyosiy tizimni modernizatsiya qilishni

31

takomillashtirish jarayoni. Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish bo‗yicha

amalga oshirilgan konstitutsiyaviy o‗zgarishlar va uning ahamiyati.




Fuqaro erkinligi, huquq va manfaatlari ustuvorligini ta„minlash


talqinlari. Abu Nasr Forobiy komil inson va fozil jamoa to‗g‗risida.

Inson faolligining asosiy mezonlari. Inson salohiyati demokratik o‗zgarishlarning eng faol

va bunyodkor omili ekanligi. Inson va jamiyat. Hozirgi davr demokratik qadriyatlar tizimida

inson, jamiyat va davlatning o‗zaro munosabatlari.

Prezident Islom Karimov demokratik jamiyat qurishda inson va shaxs erkinligi, faolligini

yuksaltirish konsepsiyasi. O‗zbekistonda inson faolligini oshirish demokratik jamiyat qurishning

asosiy omili ekanligi. Fuqarolar faolligi va masuliyatini oshirishning barqaror jamiyat va farovon

hayot barpo etishdagi o‗rni. Fuqarolar erkinligi va faolligini ta‘minlash – demokratik jamiyat

qurishning bosh maqsadi. Yoshlarning demokratik jamiyat qurishda ishtiroki, ularning faolligini

oshirish yo‗llari va omillari.

Demokratiya – fuqarolar ijtimoiy faolligini oshirish, erkin va farovon hayotni barpo etishning

zaruriy sharti. Insonning siyosiy ijtimoiylashuvi va faollashuv jarayonlari. O‗zbekistonda

demokratik jamiyatni shakllantirishda fuqarolarning qonun va qarorlar qabul qilishdagi faol

ishtiroki. Uning fuqaro erkinligi va faolligini oshirishdagi ahamiyati. Xalq fikri – oliy mezon

ekanligi. Sud-huquq tizimini liberallashtirish, inson huquqlari himoyasini ta‘minlash.

Ombudsman, Inson huquqlari bo‗yicha milliy markaz, «Ijtimoiy fikr» jamoatchilik markazi,

Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi institutlarining inson huquq va erkinliklarini

ta‘minlashdagi o‗rni va ahamiyati.




Demokratik bozor islohotlari va iqtisodiyotni liberallashtirish

Demokratik jamiyatda ―iqtisodiy hayotni erkinlashtirish‖ tushunchasi va mazmuni.

Totalitar, ma‘muriy-buyruqbozlik tizimi iqtisodiyotidan ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor

iqtisodiyotiga o‗tish – demokratik jamiyat qurishning asosiy sharti ekanligi. Erkin bozor

iqtisodiyoti va demokratik jamiyat tamoyillarining o‗zaro bog‗liqligi.

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida davlat boshqaruv vakolatlarini cheklash va

nomarkazlashtirish. Siyosiy islohotlarni takomillashtirish va iqtisodiy taraqqiyot. Islom

Karimovning ma‘naviy va moddiy hayot uyg‗unligi to‗g‗risidagi konsepsiyasi. O‗zbekistonda

demokratik jamiyat qurishning ijtimoiy-iqtisodiy negizi. Mulkchilikning xilma-xil shakllari.

Xususiy mulk va mulkdor. Iste‘molchilar huquqlari va tanlash erkinligining ustunligi.

Tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligi. Raqobatning demokratik jamiyat barpo etishdagi o‗rni.

O‗zbekistonda iqtisodiy hayotni erkinlashtirish bosqichlari va ularning o‗ziga xos

xususiyatlari. Bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish. Davlat va xo‗jalik boshqaruvi

organlari tizimini takomillashtirish.

32

Bozor infratuzilmasini rivojlantirish. Xususiy sektor miqyoslarini kengaytirish. Kichik

biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish. Tadbirkorlik tizimida oilaviy biznesning

o‗rni. Tashqi iqtisodiy faoliyat va valyuta bozori. O‗rta mulkdorlar qatlamini rivojlantirish.

Tadbirkorlik va iqtisodiy faoliyat erkinligini ta‘minlash – demokratik jamiyat barqaror rivojining

zaruriy sharti.

Iqtisodiyotni yanada liberallashtirish va modernizatsiya qilish. Xususiy mulkning huquq va

himoyasini mustahkamlash. Mulkdorlar huquqlarining kafolatlari ta‘minlanlashni

takomilashtirish. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni kengaytirish. Bozor iqtisodiyoti

sohasidagi o‗zgarishlarning qonunchilik bazasini shakllantirish. «Kredit byurolari faoliyati va

kredit axboroti almashuvi to‗g‗risida», «Garov reestri to‗g‗risida», «Rieltorlik faoliyati

to‗g‗risida», «Investitsiya va pay fondlari to‗g‗risida», «Innovatsiyalar va iqtisodiyotni

modernizatsiya qilish to‗g‗risida»gi qonunlarni qabul qilinishi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy

inqirozi oqibatlarini yumshatishga qaratilgan Inqirozga qarshi choralar dasturi mazmun-

mohiyati. Iqtisodiyotda yuzaga kelayotgan muammolarning oldini olish demokratik jamiyat

qurishning sharti ekanligi.




Demokratik jamiyat qurishda kuchli ijtimoiy himoya va adolat tamoyillari

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishda ―kuchli ijtimoiy himoya‖ va ―ijtimoiy adolat

tamoyillari‖ tushunchalari. Ularning mazmun va mohiyati. ―Adolat‖ va ―tenglik‖ning

umuminsoniy demokratik qadriyatlar ekanligi. Sharq mutafakkirlarining ijtimoiy adolat va

himoya haqidagi g‗oyalari va qarashlari.

O‗zbekiston ijtimoiy hayotidagi o‗zgarishlar. O‗zbekistonda kuchli ijtimoiy himoyani

jamiyatda tartib, uyg‗unlik va barqaror taraqqiyotini ta‘minlash omili sifatida qaralishining

asoslari.

Prezident Islom Karimovning mamlakatimizda huquqiy davlat va adolatli fuqarolik

jamiyati barpo etish to‗g‗risidagi konsepsiyasi. Ijtimoiy himoya g‗oyasining adolat va liberal

demokratiya g‗oyalari bilan bog‗liqligi. Himoyaga muhtoj sotsial guruhlarning ijtimoiy holati.

Ijtimoiy adolat va bozor munosabatlari.

Demokratik jamiyatda adolat va ijtimoiy himoyaning mushtarakligi. O‗zbekistonda kuchli

ijtimoiy himoya siyosati: uning maqsadi, bosqichlari, xususiyatlari, rivojlanishi.

Demokratik jamiyatda turli qatlamlar, guruhlar manfaatlarini uyg‗unlashtirishda ijtimoiy

adolat mezonlari va ijtimoiy himoyani amalga oshirishning barqaror taraqqiyotni ta‘minlashdagi

ahamiyati.

Demokratik jamiyatda oila institutining o‗ziga xosligi. Oilada demokratik ong, tafakkur va

hayotning dastlabki shakllarining qaror topishi. Oilaning huquqiy demokratik asoslari. Aholini

ijtimoiy himoya qilish uchun yo‗naltirilgan davlat xarajatlarining o‗sib borishi. Sog‗liqni

saqlash, atrof-muhitni muhofaza qilish, aholini, yoshlarni ish bilan ta‘minlash, ijtimoiy himoyaga

muhtoj qatlamlarni qo‗llab-quvvatlash bo‗yicha davlat dasturlarini amalga oshirilishi demokratik

islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishdagi ahamiyati.




33

Mahalliy davlat hokimiyati va fuqarolarning o„zini-o„zi boshqarish institutlarini

demokratiyalashuvi

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishda mahalliy hokimiyat va fuqarolarning o‗zini-

o‗zi boshqarish organlarining o‗rni. Mahalliy davlat hokimiyatining asoslari. Mamlakatimizda

mahalliy o‗zini-o‗zi boshqarishning shakllari. Ularning fuqarolik jamiyati qurishdagi roli.

Mahalla – fuqarolarning o‗zini-o‗zi boshqarish negizi sifatida.

Mustaqillik yillarida O‗zbekistonda demokratik tamoyillar asosidagi o‗zini-o‗zi boshqarish

tizimining tiklanishi va rivojlanishi. Boshqaruvni nomarkazlashtirishni takomillashuvi. Prezident

Islom Karimov O‗zbekistonda fuqarolarning o‗zini-o‗zi boshqarish organlari va ularni isloh

qilishning asosiy yo‗nalishlari to‗g‗risida. Mahallaning fuqarolarni demokratik qarorlar qabul

qilishda ishtirokini ta‘minlash va aholini ijtimoiy himoya qilishdagi o‗rni. Mahalliy davlat

hokimiyati ayrim vakolatlarini o‗zini-o‗zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o‗tib borish

jarayoni.

Fuqarolik jamiyati institutlarining yanada rivojlanishiga erishish. «Ijtimoiy sheriklik

to‗g‗risida»gi Qonunning qabul qilinishining ahamiyati. Mahalla faoliyatining tashkiliy

asoslarini yanada takomillashtirish, uning vazifalari ko‗lamini kengaytirish, davlat hokimiyati va

boshqaruv organlari bilan o‗zaro yaqin munosabatlarini ta‘minlash. Davlat hokimiyati va

boshqaruvi organlari tomonidan qonun hujjatlarining ijro etilishi ustidan jamiyat, fuqarolik

institutlari nazoratini amalga oshirishning tizimli va samarali huquqiy mexanizmini yaratish

demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishdagi

ahamiyati.




Fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish

Fuqarolik jamiyatini qurish O‗zbekistonning pirovard strategik maqsadi. Fuqarolik jamiyati

institutlari tushunchasi, uning tuzilishi va tarkibi. ―Nodavlat notijorat‖ va ―jamoat birlashmalari‖

tushunchalari. Ularning ma‘no va mazmuni. O‗zbekistonda huquqiy davlat va fuqarolik

jamiyatini rivojlantirish jarayonida nodavlat notijorat tashkilotlarning o‗rni. O‗zbekistondagi

nodavlat notijorat tashkilotlar, jamoat birlashmalari va siyosiy partiyalar faoliyatining huquqiy

asoslari.

Ko‗ppartiyaviylik – demokratik jamiyat barpo etishning muhim sharti. O‗zbekiston Xalq

demokratik partiyasi, O‗zbekiston ―Adolat‖ sotsial-demokratik partiyasi, O‗zbekiston Milliy

tiklanish demokratik partiyasi, Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‗zbekiston Liberal-

demokratik partiyasi. O‗zbekistonda ―Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari‖ konsepsiyasining

amalga oshirilishi fuqarolik jamiyatini barpo etishning muhim sharti. Mamlakatimizda xalqaro

nodavlat notijorat tashkilotlarining faoliyati.

Fuqarolik jamiyati institutlarining davlat va hokimiyat tuzilmalari faoliyati ustidan ta‘sirchan

jamoatchilik nazorati rolini oshib borishi. Mamlakatimizni demokratik yangilash jarayonida

fuqarolik institutlarining roli va ahamiyatini kuchaytirilishi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi

organlari tomonidan qonun hujjatlarining ijro etilishi ustidan jamiyat, fuqarolik institutlari

nazoratini amalga oshirishni takomillashtirishning fuqarolik jamiyati qurishdagi ahamiyati.



34


Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so„z erkinligini ta‟minlash

Axborot erkinligini ta‘minlash tushunchasi, mazmun-mohiyati. Ommaviy axborot

vositalarining to‗rtinchi hokimiyat sifatida davlat hokimiyatidagi o‗rni. Fuqarolarning axborot

sohasidagi huquq va erkinliklarini ta‘minlash. Ommaviy axborot vositalari rivojini

ta‘minlaydigan, demokratik talab va standartlarga to‗la mos keladigan mustahkam qonunchilik

bazasini takomillashtirish zaruriyati.

Axborotning muhofaza qilinishi, shaxs, jamiyat va davlatning axborot borasidagi

xavfsizligini ta‘minlash. Ommaviy axborot vositalari sohasidagi demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish. Nodavlat ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, ularning axborot sohasini

demokratlashtirishda faol ishtirokini ta‘minlashning zaruriyati. Nodavlat elektron ommaviy

axborot vositalari milliy assotsiatsiyasi, O‗zbekiston mustaqil bosma ommaviy axborot vositalari

va axborot agentliklarini qo‗llab-quvvatlash va rivojlantirish jamoat fondi faoliyatini

takomillashtirish. Axborot resurslaridan foydalanish mexanizmlarini rivojlantirish. Fuqarolarning

axborot sohasidagi huquq va erkinliklarini ta‘minlashni takomillashtirish.

Axborot kommunikatsiyalari sohasini rivojlantirish. Ommaviy axborot vositalari erkinligi va

mustaqilligini yanada mustahkamlashda mualliflik huquqlari va intellektual mulkni ishonchli

himoya qilishning huquqiy kafolatlari va mexanizmlarini kuchaytirish, axborot sohasiga bozor

mexanizmlarini joriy qilish. Ommaviy axborot vositalarining davlat hokimiyati va boshqaruv

organlari faoliyati ustidan jamoatchilik va parlament nazoratini ta‘minlash, hokimiyat va

jamoatchilik o‗rtasida mustahkam aloqa o‗rnatish borasidagi rolini kuchaytirish. Zamonaviy

axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan davlat va jamiyat qurilishi tizimida keng foydalanish.

Ommaviy axborot vositalarining fuqarolik jamiyati institutlari tizimidagi o‗rni va rolini yanada

mustahkamlash.




O„zbekistonning jahon hamjamiyati bilan hamkorligida demokratik tamoyillarga

asoslanishi

O‗zbekiston va jahon hamjamiyati. Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimovning

O‗zbekistonning Xalqaro hamjamiyatga qo‗shilishidagi demokratik tamoyillari konsepsiyasi.

O‗zbekiston va jahon hamjamiyati munosabatlarining huquqiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy,


Jahon hamjamiyati va demokratik jarayonlar. BMT va O‗zbekiston Respublikasi. O‗zbekiston –

AQSH strategik hamkorligi. O‗zbekistonning Yyevropa, Osiyo davlatlari bilan hamkorligi.

Xalqaro tashkilotlar bilan aloqalarda demokratik institutlarni rivojlanishi. MDH davlatlaridagi

demokratik islohotlarning rivojlanish jarayoni. O‗zbekiston-Rossiya munosabatlari. O‗zbekiston

Respublikasining ShHTdagi o‗rni. Xalqaro terrorizm, ekstremizm va separatizmga qarshi

kurashida o‗zaro hamkorlikning ahamiyati. Markaziy Osiyodagi demokratik jarayonlar va

davlatlararo hamkorlik. Markaziy Osiyo davlatlari hamjihatligini rivojlantirish zaruriyatini

ko‗chayishi. Demokratiyaning umuminsoniy tamoyillarini rivojlantirishda davlatlararo

hamkorlik. Fuqarolik jamiyati asoslarini rivojlantirishda hamkorlik. Jahon hamjamiyati bilan

hamkorligi tizimida milliy manfaatlarning ustuvorligi. Xalqaro terrorizmning demokratiyaga,

35

jahon hamjamiyati hamkorligiga tahdid soluvchi kuch ekanligi. Uni bartaraf etishda jahon

hamjamiyati hamkorliginining o‗rni. Mustaqil O‗zbekistonning jahon hamjamiyati bilan o‗zaro

manfaatli hamkorligining rivojlanishi va istiqbollari. O‗zbekistonning jahon hamjamiyatida

munosib o‗rin egallashi. Mamlakatimizning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi. Markaziy

Osiyoda tinchlik va barqarorlikni ta‘minlashda O‗zbekiston mavqeining oshib borishi.




O„zbekistonda demokratik jamiyat qurishda taraqqiyot bosqichlari

O‗tish davri‖ tushunchasi. Mustaqillikni qo‗lga kiritgan barcha mamlakatlar uchun uning

zarurligi va mohiyati, umumiy qonuniyatlari. Uning har bir davlat uchun xos bo‗lgan

xususiyatlarining mavjudligi. O‗tish davrining: ―klassik‖, ―inqilobiy‖, ―evolyutsion‖ yo‗llari.

Demokratik jamiyat qurishda o‗tish davrini ―an‘anaviy‖ va ―inqilobiy‖ tushunishning

cheklanganligi. O‗zbekistonda ―o‗tish davri‖ga yondashishning o‗ziga xos jihatlari. Evolyutsion,

tadrijiy rivojlanish yo‗lining mohiyati. Unda har bir mamlakat va xalqlarning o‗ziga xos

mentaliteti, turmush tarzini hisobga olish zarurligi. Demokratik jamiyat qurish vazifalarining


Islom Karimov tomonidan demokratik jamiyatga o‗tishga doir nazariy va konseptual

asoslarining ishlab chiqilishi. Islom Karimov o‗tish davri va taraqqiyot bosqichlari to‗g‗risida.

O‗zbekistonning totalitar rejim va mustamlaka mamlakatdan demokratik jamiyatga o‗tishda

o‗zbek xalqining o‗ziga xos xususiyatlari, urf-odat, an‘ana va qadriyatlariga tayanishi. O‗tish

davrida erishilgan yutuqlar va afzalliklarining jamiyatimiz hayotida ko‗rinishlari. O‗tish davri va

milliy davlatchilik asoslarini shakllantirish bilan bog‗liq islohot va o‗zgarishlar. Axborot

sohasidagi huquq va erkinliklarni ta‘minlanishi. Demokratik saylov tizimining shakllantirilishi.

Fuqarolik jamiyati institutlarining rivojlanishi. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasining ishlab chiqilishi va uning

ahamiyati




O„zbekistonda demokratik jamiyat qurishning milliy va umuminsoniy demokratik

tamoyillari. O„zbekistonning demokratik jamiyat qurishdagi jahondagi o„rni

Demokratik jamiyatning milliy va umumbashariy tamoyillari. Demokratiya – milliy va

umuminsoniy qadriyat ekanligi. Qadriyat tushunchasi va uning mohiyati. Prezident Islom

Karimov O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishda milliy va umumbashariy tamoyillarga

tayanish to‗g‗risida.

Milliy madaniy meros va qadriyatlarning demokratik jamiyat qurishda aks etishi. Uning

tarixiyligi va zamonaviyligi. Demokratik jamiyat barpo etishda milliy qadriyatlarni tiklashga

bo‗lgan zarurat. Demokratiyani milliy manfaatlarga zid ―zo‗rma-zo‗rakilik‖ bilan joriy qilib

bo‗lmasligi. Milliy qadriyatlar va demokratik tamoyillar o‗rtasida mutanosiblikka erishishning

jahon tajribasi.

36

O‗zbekistonda demokratik jamiyat barpo etishda milliy va umumbashariy qadriyatlarning

uyg‗unlashuvi. Demokratik tamoyillarga amal qilish shart-sharoitlari. Qonun ustuvorligi.

Demokratiya va shaxs erkinligi. Fuqarolarning huquq va manfaatlarining ustuvorligi oliy

demokratik qadriyat ekanligi. Demokratik taraqqiyotning xilma-xilligi. Dunyoda turli xalqlar,

turli madaniyatlar bor joyda demokratiya o‗ziga xos milliy xususiyatlarga, qadriyatlarga tayansa,

o‗zining amaliy samarasini berishi mumkinligi. Uning mahalliy, milliy, mintaqaviy va

umuminsoniy qadriyatlarda namoyon bo‗lishi. Terrorizmning demokratik jamiyat qurishga

qarshi qaratilgan xavf-xatar ekanligi. Mustaqillik va O‗zbekiston jamiyati ma‘naviy

negizlarining o‗zgarishi. ―Ma‘naviy tiklanish‖ va ―ma‘naviy yangilanish‖ tushunchalari.

Ularning zarurligi. Ularga yangicha munosabat. Mustaqillik va demokratik jamiyat qurishda

milliy-ma‘naviy merosning yangicha ma‘no va mazmun kasb etishi.

―Milliy-ma‘naviy me‘ros‖ tushunchasi. Uning mazmun va mohiyati. Milliy-ma‘naviy

negizlarga tayanish va ularni tiklashga bo‗lgan zaruratning sabablari. Demokratik jamiyat

qurishda xalqimizning ko‗p asrlik davlatchilik va jamiyat qurishdagi an‘analarining hisobga

olinishi.

Agressiv millatchilik, milliy ayirmachilik, buyuk davlatchilik shovinizmi, ekstremizm va


ma‘rifatning bosh mezoni — insoniylik, uning asosiy maqsadi — Vatanga sadoqat bilan xizmat

qilish. Milliy ma‘naviy negizlarning demokratik jamiyat, ozod va obod Vatan, erkin va farovon

hayot qurishdagi o‗rni. Demokratiya, milliy-ma‘naviy tiklanish va barqarorlik.

Ma‘naviy tiklanish va yangilanishning demokratik jamiyat qurilishidagi ahamiyati.

Barkamol shaxs – barqaror taraqqiyot va demokratik jamiyat mezoni.

Milliy-ma‘naviy o‗zgarishlarning davlat va jamiyat qurilishida aks etishi. O‗zbekistonda

barpo etilayotgan demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishning ma‘naviy

yangilanish bilan bog‗liqligi. Uning demokratik jamiyat qurishdagi ahamiyati va istiqbollari.

O‗zbekistonda adolatli, demokratik jamiyat barpo etishda milliy qadriyatlar va umuminsoniy

demokratik tamoyillar bilan uyg‗unlashtirilishining ahamiyati. Jamiyat hayotini demokratik

yangilanishda milliy xususiyatlarni hisobga olish. Mustaqil O‗zbekiston davlat siyosatining

insoniylik va ezgulik qonunlariga asoslanishi.




“O„zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti ” fаnidаn ma`ruza

mashgùlotikalendar tematik rejаsi

№ Mavzular nomi soat

1 O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fanining

predmeti, ob‘ekti, maqsad va vazifalari. Demokratik jamiyat to‗g‗risidagi

dastlabki qarashlar va uning rivojlanish bosqichlari

2

2 Mustaqillik va demokratik jamiyat qurishning ―O‗zbek modeli‖ 2

37

3 Qonun ustuvorligi – huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishning asosi 2

4 Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish 2

5 Fuqaro erkinligi, huquq va manfaatlari ustuvorligini ta‗minlash 2

6 Demokratik bozor islohotlari va iqtisodiyotni liberallashtirish 2

7 Demokratik jamiyat qurishda kuchli ijtimoiy himoya va adolat tamoyillari 2


2

9 Fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish 2

10 Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so‗z erkinligini ta‘minlash 2

11 O‗zbekistonning jahon hamjamiyati bilan hamkorligida demokratik

tamoyillarga asoslanishi

2

12 O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishda taraqqiyot bosqichlari 2

13 O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishning milliy va umuminsoniy

demokratik tamoyillari. O‗zbekistonning demokratik jamiyat qurishdagi

jahondagi o‗rni

4

Amaliy mashg‟ulotlarining tavsiya etiladigan mavzulari.

O„zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fanining predmeti,

ob‟ekti, maqsad va vazifalari Demokratik jamiyat to„g„risidagi dastlabki qarashlar va


―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖ fanining ob‘ekti va

predmeti. OO‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish shart-sharoitlari, omillari va amal qilish

qonuniyatlarini o‗rganish. ―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖

fanining maqsadi va vazifalari.

O‗zbekistonda demokratik davlat va fuqarolik jamiyatining shakllanishi va amal qilish

qonuniyatlari.

O‗zbekistonda demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini qurishning o‗ziga xos

xususiyatlari. Yoshlarni demokratik davlat va fuqarolik jamiyati to‗g‗risidagi g‗oyalar, qarashlar,

nazariya va ta‘limotlar bilan tanishtirishning ahamiyati. O‗zbekiston zaminida demokratiya va

adolatli jamiyat to‗g‗risidagi dastlabki qarashlar.

XV-XIX asrlarda davlat va jamiyat qurilishining ijtimoiy-siyosiy holati.

Sobiq sho‗rolar davrida O‗zbekistonda davlat va jamiyat qurilishining o‗ziga xos

xususiyatlari. O‗zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Milliy mustaqillik va demokratik

o‗zgarishlar sari yo‗l tutilishi. O‗zbekistonda prezidentlik institutining joriy etilishi. Mustaqillik

deklaratsiyasi bilan bog‗liq g‗oyalar va qarashlar. Islom Karimov — yangi, mustaqil

O‗zbekistonning birinchi Prezidenti.

38




Mustaqillik va demokratik jamiyat qurishning “O„zbek modeli”

Demokratik jamiyat qurishning turli xil milliy modellarining mavjudligi. O‗zbekistonda

demokratik jamiyat qurishning o‗ziga xos xususiyatlari va ―o‗zbek modeli‖.

―Dunyoviy davlat‖ va ―milliy davlatchilik‖ tushunchalari. ―O‗zbek modeli‖ning jamiyat ijtimoiy,

siyosiy, iqtisodiy va ma‘naviy hayot sohalarida namoyon bo‗lishi. Qo‗llaniladigan ta'lim

texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. blits-so‘rov, aqliy xujum, o‘z-o‘zini

nazorat


Qonun ustuvorligi – huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishning asosi

O‗zbekistonda demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurishda qonun ustuvorligi

tamoyilining mustahkamlanishi. ―Qonun ustuvorligi‖ tushunchasi. O‗zbekistonda davlat

xokimiyatining bo‗linish tamoyili. Prezidentlik instituti. Qonun chiqaruvchi. Qonunchilik

palatasi va Senat. Vazirlar Mahkamasi. Ijro etuvchi va sud hokimiyati. Sud mustaqilligi. Davlat


Konstitutsiyaga va demokratiyaga zid bo‗lgan qonunlar va boshqa normativ-huquqiy

hujjatlarning bekor qilinishi lozimligi tamoyili. Qonun ustuvorligi tamoyilining O‗zbekistonda

demokratik, fuqarolik jamiyati qurishdagi ahamiyati. O‗zaro tiyib turish va manfaatlar

muvozanati tizimini shakllantirish.




Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish

Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish tushunchasi, ma‘no-mazmuni.

Hokimiyatlar bo‗linishi konstitutsiyaviy prinsipi. Hokimiyatlar o‗rtasida o‗zaro tiyib turish va

manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish. Sud tizimini liberallashtirish va

uning mustaqilligini ta‘minlash.

Ko‗ppartiyaviylik tizimining tobora mustahkamlanishi. Davlat hokimiyatining uchta subekti,

ya‘ni davlat boshlig‗i - Prezident, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar o‗rtasidagi

vakolatlarning mutanosib taqsimlanishining ta‘minlashi. bo‗yicha amalga oshirilgan

konstitutsiyaviy o‗zgarishlar va uning ahamiyati.




Fuqaro erkinligi, huquq va manfaatlari ustuvorligini ta„minlash

39


talqinlari. Abu Nasr Forobiy komil inson va fozil jamoa to‗g‗risida.

Inson faolligining asosiy mezonlari. Inson salohiyati demokratik o‗zgarishlarning eng faol

va bunyodkor omili ekanligi. Inson va jamiyat. Hozirgi davr demokratik qadriyatlar tizimida

inson, jamiyat va davlatning o‗zaro munosabatlari.

Demokratiya – fuqarolar ijtimoiy faolligini oshirish, erkin va farovon hayotni barpo etishning

zaruriy sharti. Insonning siyosiy ijtimoiylashuvi va faollashuv jarayonlari. Qo‗llaniladigan ta'lim

texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. blits-so‘rov, aqliy xujum, o‘z-o‘zini

nazorat


Demokratik bozor islohotlari va iqtisodiyotni liberallashtirish

Demokratik jamiyatda ―iqtisodiy hayotni erkinlashtirish‖ tushunchasi va mazmuni.

Totalitar, ma‘muriy-buyruqbozlik tizimi iqtisodiyotidan ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor

iqtisodiyotiga o‗tish – demokratik jamiyat qurishning asosiy sharti ekanligi. Erkin bozor

iqtisodiyoti va demokratik jamiyat tamoyillarining o‗zaro bog‗liqligi.

O‗zbekistonda iqtisodiy hayotni erkinlashtirish bosqichlari va ularning o‗ziga xos

xususiyatlari. Bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish. Davlat va xo‗jalik boshqaruvi

organlari tizimini takomillashtirish.

Iqtisodiyotni yanada liberallashtirish va modernizatsiya qilish. Xususiy mulkning huquq va

himoyasini mustahkamlash. Mulkdorlar huquqlarining kafolatlari ta‘minlanlashni

takomilashtirish. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni kengaytirish. Bozor iqtisodiyoti

sohasidagi o‗zgarishlarning qonunchilik bazasini shakllantirish.

« Qo‗llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. blits-so‘rov,

aqliy xujum, o‘z-o‘zini nazorat


Demokratik jamiyat qurishda kuchli ijtimoiy himoya va adolat tamoyillari

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishda ―kuchli ijtimoiy himoya‖ va ―ijtimoiy adolat

tamoyillari‖ tushunchalari. Ularning mazmun va mohiyati. ―Adolat‖ va ―tenglik‖ning

umuminsoniy demokratik qadriyatlar ekanligi. Sharq mutafakkirlarining ijtimoiy adolat va

himoya haqidagi g‗oyalari va qarashlari.

O‗zbekiston ijtimoiy hayotidagi o‗zgarishlar. O‗zbekistonda kuchli ijtimoiy himoyani

jamiyatda tartib, uyg‗unlik va barqaror taraqqiyotini ta‘minlash omili sifatida qaralishining

asoslari.

Prezident Islom Karimovning mamlakatimizda huquqiy davlat va adolatli fuqarolik

jamiyati barpo etish to‗g‗risidagi konsepsiyasi. Ijtimoiy himoya g‗oyasining adolat va liberal

demokratiya g‗oyalari bilan bog‗liqligi. Himoyaga muhtoj sotsial guruhlarning ijtimoiy holati.

Ijtimoiy adolat va bozor munosabatlari.

Qo‗llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. blits-so‘rov,

aqliy xujum, o‘z-o‘zini nazorat

40


Mahalliy davlat hokimiyati va fuqarolarning o„zini-o„zi boshqarish institutlarini

demokratiyalashuvi

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishda mahalliy hokimiyat va fuqarolarning o‗zini-

o‗zi boshqarish organlarining o‗rni. Mahalliy davlat hokimiyatining asoslari. Mamlakatimizda

mahalliy o‗zini-o‗zi boshqarishning shakllari. Ularning fuqarolik jamiyati qurishdagi roli.

Mahalla – fuqarolarning o‗zini-o‗zi boshqarish negizi sifatida.

Fuqarolik jamiyati institutlarining yanada rivojlanishiga erishish. «Ijtimoiy sheriklik

to‗g‗risida»gi Qonunning qabul qilinishining ahamiyati. Mahalla faoliyatining tashkiliy

asoslarini yanada takomillashtirish, uning vazifalari ko‗lamini kengaytirish, davlat hokimiyati va

boshqaruv organlari bilan o‗zaro yaqin munosabatlarini ta‘minlash. Davlat hokimiyati va

boshqaruvi organlari tomonidan qonun hujjatlarining ijro etilishi ustidan jamiyat, fuqarolik

institutlari nazoratini amalga oshirishning tizimli va samarali huquqiy mexanizmini yaratish

demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishdagi

ahamiyati.




Fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish

Fuqarolik jamiyatini qurish O‗zbekistonning pirovard strategik maqsadi. Fuqarolik jamiyati

institutlari tushunchasi, uning tuzilishi va tarkibi. ―Nodavlat notijorat‖ va ―jamoat birlashmalari‖

tushunchalari. Ularning ma‘no va mazmuni. Ko‗ppartiyaviylik – demokratik jamiyat barpo

etishning muhim sharti. O‗zbekiston Xalq demokratik partiyasi, O‗zbekiston ―Adolat‖ sotsial-

demokratik partiyasi, O‗zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi, Tadbirkorlar va

ishbilarmonlar harakati – O‗zbekiston Liberal-demokratik partiyasi. O‗zbekistonda ―Kuchli

davlatdan kuchli jamiyat sari‖ konsepsiyasining amalga oshirilishi fuqarolik jamiyatini barpo

etishning muhim sharti. Mamlakatimizda xalqaro nodavlat notijorat tashkilotlarining faoliyati.

Fuqarolik jamiyati institutlarining davlat va hokimiyat tuzilmalari faoliyati ustidan ta‘sirchan

jamoatchilik nazorati rolini oshib borishi. Mamlakatimizni demokratik yangilash jarayonida

fuqarolik institutlarining roli va ahamiyatini kuchaytirilishi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi

organlari tomonidan qonun hujjatlarining ijro etilishi ustidan jamiyat, fuqarolik institutlari

nazoratini amalga oshirishni takomillashtirishning fuqarolik jamiyati qurishdagi ahamiyati.




Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so„z erkinligini ta‟minlash

Axborot erkinligini ta‘minlash tushunchasi, mazmun-mohiyati. Ommaviy axborot

vositalarining to‗rtinchi hokimiyat sifatida davlat hokimiyatidagi o‗rni. Fuqarolarning axborot

sohasidagi huquq va erkinliklarini ta‘minlash. Ommaviy axborot vositalari rivojini

ta‘minlaydigan, demokratik talab va standartlarga to‗la mos keladigan mustahkam qonunchilik

bazasini takomillashtirish zaruriyati.

41

Axborotning muhofaza qilinishi, shaxs, jamiyat va davlatning axborot borasidagi

xavfsizligini ta‘minlash.

Axborot kommunikatsiyalari sohasini rivojlantirish. Ommaviy axborot vositalari erkinligi va

mustaqilligini yanada mustahkamlashda mualliflik huquqlari va intellektual mulkni ishonchli

himoya qilishning huquqiy kafolatlari va mexanizmlarini kuchaytirish, axborot sohasiga bozor

mexanizmlarini joriy qilish. Qo‗llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv,

muammoli ta'lim. blits-so‘rov, aqliy xujum, o‘z-o‘zini nazorat


O„zbekistonda demokratik jamiyat qurishda taraqqiyot bosqichlari

O‗tish davri‖ tushunchasi. Mustaqillikni qo‗lga kiritgan barcha mamlakatlar uchun uning

zarurligi va mohiyati, umumiy qonuniyatlari. Uning har bir davlat uchun xos bo‗lgan

xususiyatlarining mavjudligi. O‗tish davrining: ―klassik‖, ―inqilobiy‖, ―evolyutsion‖ yo‗llari.

Demokratik jamiyat qurishda o‗tish davrini ―an‘anaviy‖ va ―inqilobiy‖ tushunishning

cheklanganligi. O‗zbekistonda ―o‗tish davri‖ga yondashishning o‗ziga xos jihatlari. Evolyutsion,

tadrijiy rivojlanish yo‗lining mohiyati. Unda har bir mamlakat va xalqlarning o‗ziga xos

mentaliteti, turmush tarzini hisobga olish zarurligi. Demokratik jamiyat qurish vazifalarining





O„zbekistonning jahon hamjamiyati bilan hamkorligida demokratik tamoyillarga

asoslanishi

O‗zbekiston va jahon hamjamiyati. Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimovning

O‗zbekistonning Xalqaro hamjamiyatga qo‗shilishidagi demokratik tamoyillari konsepsiyasi.

O‗zbekiston va jahon hamjamiyati munosabatlarining huquqiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy,


Jahon hamjamiyati va demokratik jarayonlar. BMT va O‗zbekiston Respublikasi. O‗zbekiston –

AQSH strategik hamkorligi. O‗zbekistonning Yyevropa, Osiyo davlatlari bilan hamkorligi.

Xalqaro terrorizmning demokratiyaga, jahon hamjamiyati hamkorligiga tahdid soluvchi kuch

ekanligi. Uni bartaraf etishda jahon hamjamiyati hamkorliginining o‗rni. Mustaqil

O‗zbekistonning jahon hamjamiyati bilan o‗zaro manfaatli hamkorligining rivojlanishi va

istiqbollari. O‗zbekistonning jahon hamjamiyatida munosib o‗rin egallashi. Markaziy Osiyoda

tinchlik va barqarorlikni ta‘minlashda O‗zbekiston mavqeining oshib borishi.




O„zbekistonda demokratik jamiyat qurishning milliy va umuminsoniy demokratik

tamoyillari. O„zbekistonning demokratik jamiyat qurishdagi jahondagi o„rni

Demokratik jamiyatning milliy va umumbashariy tamoyillari. Demokratiya – milliy va

umuminsoniy qadriyat ekanligi. Qadriyat tushunchasi va uning mohiyati. Prezident Islom

Karimov O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishda milliy va umumbashariy tamoyillarga

tayanish to‗g‗risida.

42

O‗zbekistonda demokratik jamiyat barpo etishda milliy va umumbashariy qadriyatlarning

uyg‗unlashuvi. Mustaqillik va demokratik jamiyat qurishda milliy-ma‘naviy merosning yangicha

ma‘no va mazmun kasb etishi.

―Milliy-ma‘naviy me‘ros‖ tushunchasi.

Agressiv millatchilik, milliy ayirmachilik, buyuk davlatchilik shovinizmi, ekstremizm va


ma‘rifatning bosh mezoni — insoniylik, uning asosiy maqsadi — Vatanga sadoqat bilan xizmat

qilish. Milliy ma‘naviy negizlarning demokratik jamiyat, ozod va obod Vatan, erkin va farovon

hayot qurishdagi o‗rni. Demokratiya, milliy-ma‘naviy tiklanish va barqarorlik.Mustaqil

O‗zbekiston davlat siyosatining insoniylik va ezgulik qonunlariga asoslanishi.




Amaliy (seminar ) mashg‟ulotlarning kalendar tematik rejаsi.





2








2





2




4

43

jahondagi o‗rni

Mustaqil ta'lim tashkil etishning shakli va mazmuni.

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti,

Siyosatshunoslikfanibo‗yicha talabaning mustaqil ta'limi shu fanni o‗rganish jarayonining

tarkibiy qismi bo‗lib, uslubiy va axborot resurslari bilan to‗la ta'minlangan.

Talabalar auditoriya mashg‗ulotlarida professor-o‗qituvchilarning ma'ruzasini tinglaydilar, misol

va masalalar yechadilar. Auditoriyadan tashqarida talaba darslarga tayyorlanadi, adabiyotlarni

konspekt qiladi, uy vazifa sifatida berilgan misol va masalalarni yechadi. Bundan tashqari ayrim

mavzularni kengroq o‗rganish maqsadida qo‗shimcha adabiyotlarni o‗qib referatlar tayyorlaydi

hamda mavzu bo‗yicha testlar yechadi. Mustaqil ta'lim natijalari reyting tizimi asosida

baholanadi.

Uyga vazifalarni bajarish, qo‗shimcha darslik va adabiyotlardan yangi bilimlarni mustaqil

o‗rganish, kerakli ma'lumotlarni izlash va ularni topish yo‗llarini aniqlash, internet tarmoqlaridan

foydalanib ma'lumotlar to‗plash va ilmiy izlanishlar olib borish, ilmiy to‗garak doirasida yoki

mustaqil ravishda ilmiy manbalardan foydalanib ilmiy maqola va ma'ruzalar tayyorlash kabilar

talabalarning darsda olgan bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning mustaqil fikrlash va ijodiy

qobiliyatini rivojlantiradi. Shuning uchun ham mustaqil ta'limsiz o‗quv faoliyati samarali

bo‗lishi mumkin emas.

Uy vazifalarini tekshirish va baholash amaliy mashg‗ulot olib boruvchi o‗qituvchi

tomonidan, konspektlarni va mavzuni o‗zlashtirish darajasini

tekshirish va baholash esa ma'ruza darslarini olib boruvchi o‗qituvchi tomonidan har darsda

amalga oshiriladi.

―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti ‖fanidan mustaqil ish

majmuasi fanning deyarli barcha mavzularini qamrab olgan va quyidagi 6 ta katta mavzu

ko‗rinishida shakllantirilgan.

Talabalar mustaqil ta'limining mazmuni va hajmi

т/р

Mustaqil ta'lim mavzulari

Bajarilish

shakli

Bajarish

muddat

Xajmi

(soat)

1 O‗zbekistonda demokratik jamiyat

qurishning umumjahon e'tirof etgan

qonuniyatlari va uning o‗ziga xos

taraqqiyot yo‗lining mavjudligi. Uning

amaliy jihatlari. Mamlakatimizda

demokratik jamiyatni barpo etishda siyosiy

institutlar, nazariyalar va fikrlar xilma-

xilligiga asoslanishi. O‗zbekistonda

demokratik jamiyat qurish nazariyasi va

amaliyoti fanini o‗rganishning ahamiyati

Adabiyotlardan

konspekt

qilisn.Individual

topshiriqlarnibajarish.R

efepat

2-3 haftalar 9

2 O‗zbekistonda ―evolyusion-tadrijiy

rivojlanish‖ning real hayotga tatbiq

qilinishi. Bugungi kunda ―evolyusion-

tadrijiy‖ yo‗l bilan o‗tish afzalliklarining

jamiyatimiz hayotida ko‗rinishlari. ―O‗tish

davri‖ning muammolarini hal etishning

Adabiyotlardan

konspekt

qilisn.Individual

topshiriqlarnibajarish.T

aqdimot

5-6 haftalar 9

44

o‗ziga xos yo‗llari.

3 Konstitutsiyaga va demokratiyaga zid

bo‗lgan qonunlar va boshqa normativ-

huquqiy hujjatlarning bekor qilinishi

lozimligi. Qonun ustuvorligi tamoyilining

O‗zbekistonda demokratik, fuqarolik

jamiyati qurilishidagi ahamiyati.

Adabiyotlardan

konspekt

qilisn.Individual

topshiriqlarni

bajarish.Refepat

Красворд,эссе

7-8 haftalar 9

4 Demokratiya tamoyillarini tushunishda

o‗zbek oilalariga xos qadriyatlarning

hisobga olinishi. Oilaning jamoa, mahalla,

jamiyat va davlat barqarorligiga ta'siri.

Oilada onaning roli. Farzandlar tarbiyasiga

nisbatan turlicha yondoshuvlar. Oilada

farzandlarning o‗z insoniy va fuqaroviy

haq-huquqlarini o‗rganishdagi ahvoli. Oila

muhitida fikrlar birligi va plyuralizm.

Oilada kollegiallik ko‗rinishlarining

demokratik jamiyat hayotida aks etishi.

O‗zbekistonda demokratik jamiyat

qurishda oila rolining oshib borishi

Adabiyotlardan

konspekt

qilisn.Individual

topshiriqlarni

bajarish.Refepat

2-3-4 haftalar 9

5 Jamoatchilik fikrida adolat tuyg‗usi,

ijtimoiy himoya tushunchasining turli

sotsial holatlar, sharoitlar va guruhlarda

aks etishi. Demokratik jamiyatda turli

qatlamlar, guruhlar manfaatlarini

uyg‗unlashtirishda ijtimoiy adolat

mezonlari va ijtimoiy himoyani

qo‗llashning barqaror taraqqiyotni

ta'minlashdagi ahamiyati.

Adabiyotlardan

konspekt

qilisn.Individual

topshiriqlarni

bajarish.Taqdimot

5-6-7 haftalar 10

6 Jahon hamjamiyati bilan hamkorlikda

milliy manfaatlarning ustuvorligi. Xalqaro

terrorizmning demokratiyaga va jahon

hamjamiyati hamkorligiga tahdid soluvchi

kuch ekanligi. Mustaqil O‗zbekistonning

jahon hamjamiyati bilan o‗zaro manfaatli

hamkorligining istiqbollari. Jahon

hamjamiyati va demokratik jarayonlar.

BMT va O‗zbekiston Respublikasi.

O‗zbekiston-AQSh

Adabiyotlardan

konspekt

qilisn.Individual

topshiriqlarni

bajarish Krasvord,esse

8-9-

10haftalar

10

JAMI 56

Dasturning information uslubiy ta'minoti

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fanini o‗rgatishda

axborot texnologiya vositalarini qo‗llash extiyojidan kelibchiqib, unda hozirgi zamon kompyuter

texnologiyalar (masalan, internet xalqaro axborot tizimlari)ni tadbiq etishmumkin. Bundan

tashqari undan ko‗rgazmali sxemalar slaydlar, diafilmlar, video dasturlarni ishlatish maqsadga

muvofiq. Ma'ruza va amaliy mashgùlotlarda klaster, aqliy xujum, insert, kubik, 3x4 va boshqa

interfaol usullardan foydalaniladi, trening va testlar, muammoli vaziyatlar qo`llaniladi. Texnik

vositalardan kodoskop ishlatiladi. Ma'ruzularn io‗qishda www//hth.rambler.ru., www//hth.lib.ru.,

www//hth.Sitash.com., www//hth. rsl.ru., www//hth. mail. ru. kabi saytlardan foydalaniladi.

http://www.rambler.ru/

http://www.rambler.ru/

http://www.lib.ru/

http://www.lib.ru/

http://www.sitash.com/



45

Ma'ruzalarni taqdimot ko‗rgazmalaridan foydalangan xolda o‗tiladi.

Keys stadi talim texnologiyasiga bagishlangan amaliy mashgulotlarda ―Aqliy hujum‖, "insert",

"klaster",―Muammoli vaziyat‖, ―Nima uchun‖, "Pinbord",«Т-sxema» ―BBB‖,―3х4‖,

―Bumerang‖, ―Ish o`yini‖ va boshqa pedagogic texnologiyalardan foydalaniladi.

Baxolash mezonlari

O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fani bo‗yicha

talabalarning semestr davomidagi

o‗zlashtirish ko‗rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi.

Ya.N.-30 ball, qolgan 70 ball esa J.N( MI).-55+5 ball va O.N.-10 ball qilib

taqsimlanadi.

1.Talabalar bilimini nazorat qilish va reyting tizimi orqali baxolashdan maqsad ta‘lim

sifatini boshqarish orqali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga erishish, talabalarning fanlarni

o‗zlashtirishida bo‗shliqlar hosil bo‗lishini oldini olish, ularni aniqlash va bartaraf etishdan

iborat.

1.2. Reyting tizimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

a) talabalarda Davlat ta‘lim standartlariga muvofiq tegishli bilim, ko‗nikma va malakalar

shakllanganligi darajasini nazorat qilish va tahlil qilib borish;

b) talabalar bilimi, ko‗nikma va malakalarini baholashning asosiy tamoyillari:

Davlat ta‘lim standartlariga asoslanganlik, aniqlik, xaqqoniylik, ishonchlilik va kulay shaklda

baholashni ta‘minlash;

v) fanlarning talabalar tomonidan tizimli tarzda va belgilangan muddatlarda o‗zlashtirishini

tashkil etish va tahlil qilish;

g) talabalarda mustaqil ishlash ko‗nikmalarini rivojlantirish, axborot resurslari manbalaridan

samarali foydalanishni tashkil etish;

d) talabalar bilimini xolis va adolatli baholash hamda uning natijalarini vaqtida ma‘lum qilish;

e) o‗quv jarayoninng tashkilish ishlarini kompterlashtirishga sharoit yaratish..

1.3. Fanlar bo‗yicha talabalar bilimini semestrda baxolab borish reyting nazorati

jadvallari va baholash mezonlari asosida amalga oshiriladi.

1.4. Talabalar bilimini 100 balli reyting tizimi orqali baholash fanlarni chuqur o‗zlashtirish,

topshiriqlar va uy vazifalarga ijodiy yondashish, mustaqil fikrlash va ishlashni ko‗zda tutuvchi,

umumiy o‗quv yuklamasini hisobga olish, o‗z bilimi va ko‗nikmalarini muntazam ravishda

oshirishga intilish, hamda adabiyotlardan keng foydalanish kabi xususiyatlarni shakllantirishga

erishiladi.

Talabalarning fanlar bo‗yicha o‗zlashtirishini baxolash semestr (o‗quv yili) davomida olib

boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi:

-joriy baholash (JB)

- mashg‗ulotlardan bo‗sh vaqtda talabalar mustaqil ishini baholash

- oraliq baholash (OB)

- yakuniy baholash (YaB)

Har bir fan bo‗yicha talabaning semestr (yil tsikl) davomidagi o‗zlashtirish ko‗rsatkichi 100

ballik tizimda baholanadi.

Ushbu 100 ball baholash turlari bo‗yicha quyidagicha taqsimlanadi:

№ Baholash turi Maksimal ball

1 Joriy baholash 55

2 Talabaning mustaqil ishi 5

3 Oraliq baholash 10

4 Yakuniy baholash 30

JAMI 100

Talabaning fan bo‗yicha to‗plagan umumiy bali har-bir baholash turlarida to‗plagan ballar

yig‗indisiga teng bo‗ladi.

46

JORIY BAHOLASh (JB)

JBda fanning har bir mavzusi bo‗yicha talabaning bilimi va ko‗nikmalarini aniqlab borish

ko‗zda tutiladi va u amaliy, seminar mashg‗ulotlarida amalga oshiriladi. Baholashda talabaning

bilim darajasi, amaliy mashg‗ulot materiallarini o‗zlashtirishi, nazariy material muhokamasida

va ta‘limning interaktiv uslublarida qatnashishning faollik darajasi, shuningdek amaliy bilim va

ko‗nikmalarni o‗zlashtirish darajasi (ya‘ni nazariy va amaliy yondashuvlar) hisobga olinadi.

JB har bir fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda og‗zaki, yozma ish, test yoki

ularning kombinatsiyasi shaklida amalga oshiriladi.

Har bir mashg‗ulotda barcha talabalar baholanishi shart.

JB da maksimal ball - 55 ball

№ Baholash turi Foizda % Ballda

1 JB (saralash) 55 30

2 Qoniqarli 56-70 30-38

3 Yaxshi 71-85 39-46

4 A‘lo 86-100 47-55

Talaba darsga kelib unga mutloq tayyorlanmaganida va muhokamada mutloq ishtirok

etmaganida 1-2 ball qo‗yiladi.

Saralash bali 55 balni tashkil etadi.

TALABANING MUSTAQIL IShI (TMI)

Talabaning mustaqil ishi institut rektori tomonidan 2013 yil 27 fevralda tasdiqlangan

―Talaba mustaqil ishini tashkil etish, nazorat qilish va baholash tartibi to‗g‗risida Nizom‖ asosida

tashkil etiladi.

Talabaning mustaqil ishi kafedra arxivida ro‗yxatga olinadi va 1 yil mobaynida saqlanadi.

Ijtimoiy fanlar kafedrasi barcha fanlar uchun talaba mustaqil ishining kafedra nizomi

ishlab chiqiladi. Bunda talaba mustaqil ishining shakl va turlari, har bir ish turiga soatlarni

taqsimlash va aniq baholash mezonlari ishlab chiqiladi.

TMI maksimal ball 5 - ball


1 TMI 55 2.5

2 Qoniqarli 56-70 3

3 Yaxshi 71-85 4

4 A‘lo 86-100 5

ORALIQ BAHOLASh

OB da fanning bir necha mavzularini qamrab olgan bo‗limi yoki qismi bo‗yicha

mashg‗ulotlar o‗tib bo‗lingandan so‗ng, talabaning nazariy bilimlari baholanadi va unda

talabaning muayyan savolga javob berish yoki muammoni yechish qobiliyati aniqlanadi.

Semestr davomida 1 ta OB o‗tkaziladi. OBga o‗quv mashg‗ulotlaridan qarzi bo‗lmagan

talabalar qo‗yiladi.

OB kafedra majlisi qarori bilan yozma ish, test, og‗zaki suxbat shakllarida yoki

ularning kombinatsiyalarida o‗tkazilishi mumkin. OB bo‗yicha belgilangan maksimal reyting

balining 55%dan kam ball to‗plagan talaba YaBga qo‗yilmaydi.

OBga maksimal ball – 10 ball


47

1 OB 55 5.5

2 Qoniqarli 56-70 5-6

3 Yaxshi 71-85 7-8

4 A‘lo 86-100 9-10

YAKUNIY BAHOLASh

YaB da talabaning bilim, ko‗nikma va malakalari fanning umumiy mazmuni doirasida

baholanadi. YaB fan bo‗yicha o‗quv mashg‗ulotlari tugaganidan so‗ng o‗tkaziladi.

JB, TMI va OB ga ajratilgan umumiy ballarning har biridan saralash balini to‗plagan

talabaga YaB ga ishtirok etishga huquq beriladi.

YaB o‗tkazish shakli – test, og‗zaki, yozma ish yoki ushbu usullar kombinatsiyasida

Ilmiy Kengash qarori bilan belgilanadi.

JB, OB va YaB turlarida fanni o‗zlashtira olmagan (55%dan kam ball to‗plagan) yoki

uzrli sabablar bilan baholash turlarida ishtirok eta olmagan talabalarga quyidagi tartibda qayta

baholashdan o‗tishga ruxsat beriladi:

- qoldirilgan amaliy mashg‗ulot kelgusi darsga qadar guruh o‗qituvchisiga qayta topshirish

va maslahat kunida topshiriladi. 3ta mashg‗ulotni qoldirgan talaba fakultet dekani ruxsati

bilan qayta topshiradi.

- semestr yakunida fan bo‗yicha saralash balidan kam ball to‗plagan talabaning o‗zlashtirishi

qoniqarsiz (akademik qarzdor) hisoblanadi.

- akademik qarzdor talabalarga semestr tugaganidan keyin dekan ruxsatnomasi asosida qayta

o‗zlashtirish uchun 2 hafta muddat beriladi. Shu muddat davomida o‗zlashtira olmagan

talaba belgilangan tartibda rektorning buyrug‗i bilan talabalar safidan chetlashtiriladi

(birinchi kurs talabalariga o‗quv yili yakunlari bo‗yicha amalga oshirish maqsadga

muvofiqdir).

YaBga maksimal ball – 30ball


1 YaB 55 16,5

2 Qoniqarli 56-70 21-17

3 Yaxshi 71-85 25-18

4 A‘lo 86-100 30-26

RYEYTING NATIJALARINI QAYD QILISh TARTIBI

Fandan reyting nazorati bo‗yicha yakunlovchi qaydnoma varaqasi (vedomost) fan tugagan

kundan 1 kun muddatda kafedrada 2 nusxada to‗ldiriladi va mas‘ul xodim, kafedra mudiri

tomonidan imzolanib, 1 nusxasi dekanatlarga topshiriladi.

Talabaning fan bo‗yicha baholash turlarida to‗plagan ballari reyting qaydnomasiga butun

sonlar bilan qayd qilinadi. Reyting daftarchasining ―O‘quv rejasida ajratilgan soat‖ ustuniga

fanga ajratilgan umumiy yuklama soatlari, ―Fandan olgan baho‖ ustuniga esa, talabaning mazkur

Nizomining 3.1. – bandiga muvofiq 100 ballik tizimdagi o‗zlashtirish bali qo‗yiladi.

Talabaning saralash balidan past bo‗lgan o‗zlashtirishi ―Reyting daftarchasi‖da qayd

etilmaydi.

Dekanat va kafedralar tomonidan belgilangan tartibda fan bo‗yicha talabaning JB, OB

hamda YaB turlarida ko‗rsatilgan o‗zlashtirish reyting ko‗rsatgichlarining monitoringi olib

boriladi. O‘zlashtirish natijalari kafedralar tomonidan reyting nazorati ekranida muntazam

ravishda yoritib boriladi va belgilangan tartibda qaydnomalarga kiritiladi. Reyting nazorati

ekranini tashkil etish va uni belgilangan muddatlarda to‗ldirish vazifasi kafedra mudiri va

fakultet dekani zimmasiga yuklatiladi.

48

Talabaning reyting ko‗rsatgichlari oliy ta‘lim muassasasining Ilmiy kengashida muntazam

ravishda muhokama etib boriladi va ular bo‗yicha tegishli qarorlar qabul qilinadi.

ADABIYOTLAR RO„YXATI

O„zbekiston Respublikasi Qonunlari

1.O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.- T.: O‗zbekiston, 2014. – 40 b.

2.O‗zbekiston Respublikasining «Ta'lim to‗g‗risida»gi Qonuni. T. «Sharq» 2001. Oliy ta'lim

me'yoriy xujjatlari. 3-18 betlar.

3.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T. «Sharq» 2001. Oliy ta'lim meyoriy xujjatlari. 18-52 betlar.

O„zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari

1. Islom Karimov. Barkamol avlod orzusi T., «Sharq» 1999 y.

2. Prezident Islom Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‗zbekiston sharoitida uni

bartaraf etishning yo‗llari va choralari».T.׃ ―O‗zbekiston‖2009.-56 b

3. Karimov I. Eng asosiy mezon-hayot haqiqatini aks ettirish.T. ׃O‗zbekiston, 2009.-24 b.

4. Islom Karimov. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. T.,

«O‗zbekiston», 2000 y.

5. Islom Karimov. «Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch». T., «Ma'naviyat».2008

6. ‖Prezidentga maktublar‖ T., «Ma'naviyat» 2013y

7. Islom Karimov ― O‗zbek xalqiga tinchlik va Omonlik kerak ―T., «O‗zbekiston», 2013 y.

8. I.A.Karimov. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini

yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi: 2010 yilda

mamalakatimizni ijtimoiy-iktisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011yilga mo‗ljallangan eng

muhim ustuvor yo‗nalishlarga bag‗ishlangan UzRVazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. -

T.: O‗zbekiston, 2011.-48

9. O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Uzbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12noyabrdagi qo‗shma

majlisidagi "Mamlakatimizda demokratik isloxotlarniyanada chukurlashtirish va fukarolik jamiyatini

rivojlantirish konsepsiyasi"

mavzusidagi ma'ruzasini o‗rganish bo‗yicha o‗kuv-uslubiy majmua. T.:"Iqtisodiyot"- 2010

- 246

10. Каримов И.А. Жаҳон инқирозининг оқибатларини енгиш, мамлакатимизни

модернизация қилиш ва тараққий топган давлатлар даражасига кўтариш сари. Т.:

Ўзбекистон, 2010. 18 жилд.

11. Каримов И.А. Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик

жамиятини шакллантириш – мамлакатимиз тараққиѐтининг асосий мезонидир. Т.:

Ўзбекистон, 2011. 19 жилд.

12. Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз – демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва

модернизация жараѐнларини изчил давом эттириш йўлидир. Т.: Ўзбекистон, 2012. 20

жилд.

13. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: Ўзбекистон, 2011.

14. Каримов И.А. Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини

қатъият билан давом эттириш. Т.: Ўзбекистон, 2013

15. Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш –

энг олий саодатдир. Т.: Ўзбекистон, 2015

Asosiy adabiyotlar

1. Ergashev I. O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti.

Darslik―Navro`z‖ T. 2005

2.M.Qirgizboev. O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti. O‗quv

qo‗llanma ―Navro`z‖ T. 2014

49

Qo‟shimcha adabiyotlar ro‟yxati

1. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. –T.: Xalq merosi, 1993.

2. Buyuk va muqaddassan, mustaqil Vatan / O‗zbekiston Respublikasi

Oliy va O‗rta maxsus ta'lim Vazirligi, ―Mahalla‖ jamg‗armasi; mas'ul

ijodiy guruh. A.Sh.Bekmurodov( va boshqalar) – T.: «Oqituvchi» NMIU,2011-

200b.

3. Jeltov V.V., Jeltov M.V. Politicheskaya sotsiologiya: Uchebnoe

posobie dlya vuzov.-2-ye izd., dop i ispr.-M.: Akademicheskiy Proekt, 2009.

4. Jumaev R.Z. va boshq. Siyosiy islohotlar strategiyasi. – T.:

Akademiya. 2010.

5. Parlament saylovi: milliy qonunchilik va xorijiy tajriba.

Ilmiy-amaliy qullanma. T. 2009.

6. Komilov N. va b. Jamiyat qurilishi va ijtimoiy boshqaruv. T.

Akademiya. 2007.

7. Ochildiev A. Millatlararo totuvlik – barqarorlik va taraqqiyot

ili. T. Akademiya. 2005.

8.Otamuratov S. Milliy rivojlanish falsafasi. T. Akademiya.2005

9. Temur tuzuklari.-T.: G‗ofur G‗ulom, 1991.

10. Tinchlik va bag‗rikenglik atamalari izohli lug‗ati. T.JIDU.2005

11. Usarova F. Buyuk allomalar ijodida ahillik va bag‗rikenglik

lari. T.: JIDU.2005

12. Nizomulmulk. Siyosatnoma(Siyar-ul-muluk). -T.: Yangi asr avlodi‖,

13. Musaev F. Demokratik davlat qurishning falsafiy-huquqiy

slari. -T.: O‗zbekiston, 2007.

14. Odilqoriev X.T. Ikki palatali parlament sharoitida qonun. T.:

15. Qirg‗izboev M. Fuqarolik jamiyati institutlari.T.: Akademiya. 2006

16. Qirg‗izboev M. Fuqarolik jamiyati: genezisi, shakllanishi va

rivojlanishi. -T.: O‗zbekiston, 2010.

17. Ismoilov Z.I. O‗zbekiston modernizatsiyalash va demokratik

taraqqiyot sari. T.: Adolat, 2005.

18. Safoev S. Markaziy Osiyodagi geosiyosat. -T.: JIDU. 2005

19. O‗zbekiston va xalqaro tashkilotlar. -T.: Akademiya. 2005

20. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish

va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ni o‗rganishga

bag‗ishlangan Respublika ilmiy–amaliy konferensiya materiallari. (2011

yil 16 mart). Oliy va o‗rta maxsus ta'lim vazirligi, O‗zbekiston Milliy

universiteti, ―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti,

Siyosatshunoslik‖ kafedrasi, Respublika ―Kamolot‖ Yoshlar

ijtimoiy harakati,– T.: Mirzo Ulug‗bek nomidagi O‗zbekiston Milliy

universiteti. 2011. – 413 b.

21.Nazarov Q., Xolbekov A., Umarova N. Siyosiy boshqaruv.Boshqaruv

sotsiologiyasi, psixologiyasi va akmeologiya asoslari -T. Akademiya.2007.

22.Xolbekov A., Jumaev R., Umarova N. va boshqalar ―Boshqaruvning

ijtimoiy - siyosiy yo‗nalishlari‖-T:, G‗. G‗ulom, 2008.

Ta`limnning elektron resurslari

Электрон таълим ресурслари:

1. Халқ сўзи газетаси – www.infoXS.Uz

2. Туркистон газетаси – www.turkistonsarkor.uz

3. Маърифат журнали – www.ma‘rifat-inform.uz

4. Жамият ва бошқарув журнали – www.rzultacademyfreenet.uz

5. Мозийдан садо журнали – www.moziy.dostlink.net

50

6. Ташқи ишлар вазирлиги – www

2. СИЛЛАБУС

Фаннинг қисқача тавсифи

ОТМнинг номи ва

жойлашган манзили:

Тошкент фармацевтика институти Ойбек кўчаси, 45

Кафедра: Ижтимоий фанлар кафедраси Саноат фармацияси

факультети таркибида

Таълим соҳаси ва

йўналиши:

510000 – ―Соғлиқни

сақлаш‖ таълим соҳаси

Фармация, Касбий таълим, Cаноат

фармацияси, биотехнология

Фанни (курсни) олиб

борадиган ўқитувчи

тўғрисида маълумот:

Катта ўқитувчи

Ф.М.Ахмедова

e-mail:

[email protected]

Дарс вақти ва жойи: 2-бино 24,23, 8, 2..-

аудиториялар

Курснинг

давомийлиги

02.09.2016-20.12.2016

Индивидуал график

асосида ишлаш вақти:

Чоршанба кунлари 12.00 дан 13.20 гача

Фанга ажратилган

соатлар

Аудитория соатлари Мустақил

таълим:

24

Маъруза: 28 Амалиёт 28

Фаннинг бошқа фанлар

билан боғлиқлиги

(пререквизитлари):

―Педагогика‖, ―Психология‖, ―Фалсафа‖, ―Маданиятшунослик‖,

―Маънавият асослари‖. ―Иқтисодиѐт назарияси‖

Фаннинг мазмуни

51

Фаннинг долзарблиги

ва қисқача мазмуни:

Ushbu fanning asosiy maqsadi O‗zbekiston ijtimoiy hayotining

barcha sohalarda kechayotgan jarayonlarni chuqur idrok etish, yagona

maqsad atrofida xalqimizni jipslashtirish, uning bunyodkor ijtimoiy-

siyosiy faoliyatini kuchaytirishdir.

Mazkur fanni o‗rganish, uning mazmunini mukammal o‗zlashtirib

olishda, talabalar eng avvalo, O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom

Karimovning asarlari, ma‘ruza va nutqlarida asoslab berilgan g‗oyalarni

o‗rganishlari zarur. Negaki, O‗zbekistonda yangi jamiyat qurishning

ilmiy-nazariy asoslari, amaliy yo‗llari real voqelikni umumlashtirgan

holda batafsil ko‗rsatib berilgan.

Mustaqillik, O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurilishida yangi

tarixiy davrning boshlanishi bo‗ldi. Ushbu yangi davrda demokratik

jamiyat qurishning nazariy asoslarini o‗rganish ushbu ―O‗zbekistonda

demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖ fanining vazifasiga

aylandi. Mazkur fanning dolzarbligi demokratik jamiyat qurishning

nazariy asoslari hamda ularning hayotga tatbiq etish yo‗llarini ilmiy

asosda tushuntirish, talablarimizning ongiga, qalbiga singdirib, ularning

yaratuvchilik faoliyatlarini mamlakatimizning ravnaqi uchun safarbar

etishdir. .

Талабалар учун

талаблар

Fanni o‗zlashtirishda quyidagi talablar Davlat ta‘lim standartida

maklakaviy tavsifga muvofiq ishlab chiqiladi va quyidagicha bayon

etiladi.

- O‗zbekistonning davlat mustaqilligiga ega bo‗lishi, uning

ahamiyatini tushunish;

- O‗zbekiston xalqining mustaqillik uchun kurashi va uning

bosqichlarini bilib olish;

- Milliy uyg‗onishning asosiy bosqichlarini bilib olish;

- O‗zbekistonda huquqiy davlat, demokratik jamiyat qurish

nazariyasi va amaliyoti bo‗yicha teran bilimga ega bo‗lish;

- ―Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari‖

kontseptsiyasi mohiyati, mazmunini va uning o‗ziga xos milliy hamda

umuminsoniy qonuniyatlarini bilib olish;

- Parlament tomonidan qabul qilinayotgan qonunlar, qarorlar,

Prezident farmonlari, farmoyishlari, qarorlari, Vazirlar Mahqamasi

tomonidan qabul qilinayotgan qarorlar mohiyatini to‗liq tushunib olgan

holda jamiyatda siyosiy faollikni yuzaga keltirishlari zarur;

- Jamiyat hayoti sohalarini erkinlashtirish va modernizatsiyalash

masalalari to‗g‗risida tushunchaga ega bo‗lish;

- Demokratik jamiyatning moddiy negizi bozor iqtisodiyotini

shakllantirish muammolarini bilib olish;

- Ma‘naviy yuksalishning – demokratik jamiyat qurishning

ustuvor yo‗nalishi ekanligini tushuntira bilish;

- O‗zbekiston va jahon hamjamiyati. O‗zbekistonning Yyevropa,

Osiyo va Amerika davlatlari bilan hamkorligi haqida tushunchaga ega

bo‗lishi;

- «Turkiston-umumiy uyimiz» harakati va uning ahamiyatini

52

bilish;

- Xalqaro terrorizmga qarshi kurashning dolzarbligi masalasiga

e‘tibor berish.

O‗zbekistonda demokratik, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati

asoslarini yaratish yo‗lida amalga oshirilgan va kechayotgan jarayonlar

bilan tanishish qo‗shimcha adabiyotlarni, OAVda yoritilayotgan

ma‘lumotlarni o‗rganib borishni taqozo qiladi. Ular asosida referatlar va

ma‘ruzalar tayyorlashni bilishi kerak.

Fanni o‗zlashtirgandan keyin talaba mamlakatimizda demokratik,

huquqiy davlat, fuqarolik jamiyatini barpo etish, bozor islohotlarini

chuqurlashtirish, odamlar ongida demokratik qadriyatlarni

mustahkamlash haqida ko„nikmalariga ega bo„lishi kerak.

Jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni

modernizatsiya va isloh etish jarayonida bozor iqtisodiyoti sub‘ektlari

faoliyatiga ongli munosabatda bo‗lib, shaxs, davlat va jamiyat

manfaatlariga foyda keltirish haqida amaliy qo‗nikmalarni egallaydi.

Natijada ushbu fanni o‗rganish orqali jamiyat ijtimoiy-siyosiy va

ma‘naviy boshqaruv sohalarida boshqaruvda faol ishtirok etish

malakalarga ega bo„lishi kerak.

Электрон почта орқали

муносабатлар тартиби

Профессор-ўқитувчи ва талаба ўртасидаги алоқа электрон почта

орқали ҳам амалга оширилиши мумкин, телефон орқали баҳо

масаласи муҳокама қилинмайди, баҳолаш фақатгина

университет ҳудудида, ажратилган хоналарда ва дарс давомида

амалга оширилади. Электрон почтани очиш вақти соат 15.00 дан

20.00 гача

“O„zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti” fаnidаn

mаshgùlotlarning mavzular va soatlar bo`yicha taqsimlanishi.





2







8 Mahalliy davlat hokimiyati va fuqarolarning o‗zini-o‗zi boshqarish

institutlarini demokratiyalashuvi

2

53





2




jahondagi o‗rni

4

Талабалар билимини баҳолаш тизими:

т/

р

Назорат туридаги топшириқларнинг

номланиши

Максимал

йиғиш мумкин

бўлган балл

ЖН ва ОН

баллар

тақсимоти

I. Жорий назоратдаги баллар тақсимоти 60 балл

Маъруза ва амалий машғулотларда Максимал балл ЖН

1. Талабанинг маъруза ва амалий машғулотлардаги

фаоллиги ва ўзлаштириш даражаси,

дафтарларнинг юритилиши ва ҳолати

55 0-5

2. Мустақил таълим топшириқларининг ўз вақтида

ва сифатли бажарилиши (кейс-стадилар, эссе,

реферат, тақдимот ва бошқа турдаги мустақил

таълим топшириқлари)

5 0-5

II. Оралиқ назорат 10 балл

1. Биринчи оралиқ назорат (амалий машғулот

ўқитувчиси томонидан қабул қилинади)

5 Семестрнинг

7-ҳафтаси

III. Якуний назорат

30 балл Семестрнинг

охирги икки

ҳафтасида

Жами: 100 балл

54

Asosiy adabiyotlar

1. Ergashev I. O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish

nazariyasi va amaliyoti. Darslik―Navro`z‖ T. 2005

2.M.Qirgizboev. O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish

nazariyasi va amaliyoti. O‗quv qo‗llanma ―Navro`z‖ T.

2014

Qo‟shimcha adabiyotlar ro‟yxati

1. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. –T.: Xalq

merosi, 1993.

2. Buyuk va muqaddassan, mustaqil Vatan / O‗zbekiston

Respublikasi

Oliy va O‗rta maxsus ta'lim Vazirligi, ―Mahalla‖

jamg‗armasi; mas'ul

ijodiy guruh. A.Sh.Bekmurodov( va boshqalar) – T.:

«Oqituvchi» NMIU,2011-

200b.

3. Jeltov V.V., Jeltov M.V. Politicheskaya sotsiologiya:

Uchebnoe

posobie dlya vuzov.-2-ye izd., dop i ispr.-M.:

Akademicheskiy Proekt, 2009.

4. Jumaev R.Z. va boshq. Siyosiy islohotlar strategiyasi.

– T.:

Akademiya. 2010.

5. Parlament saylovi: milliy qonunchilik va xorijiy

tajriba.

Ilmiy-amaliy qullanma. T. 2009.

6. Komilov N. va b. Jamiyat qurilishi va ijtimoiy

boshqaruv. T.

Akademiya. 2007.

7. Ochildiev A. Millatlararo totuvlik – barqarorlik va

taraqqiyot

ili. T. Akademiya. 2005.

8.Otamuratov S. Milliy rivojlanish falsafasi. T.

Akademiya.2005

9. Temur tuzuklari.-T.: G‗ofur G‗ulom, 1991.

10. Tinchlik va bag‗rikenglik atamalari izohli lug‗ati.

T.JIDU.2005

11. Usarova F. Buyuk allomalar ijodida ahillik va

bag‗rikenglik

lari. T.: JIDU.2005

12. Nizomulmulk. Siyosatnoma(Siyar-ul-muluk). -T.:

Yangi asr avlodi‖,

13. Musaev F. Demokratik davlat qurishning falsafiy-

huquqiy

slari. -T.: O‗zbekiston, 2007.

14. Odilqoriev X.T. Ikki palatali parlament sharoitida

qonun. T.:

15. Qirg‗izboev M. Fuqarolik jamiyati institutlari.T.:

55

Akademiya. 2006

16. Qirg‗izboev M. Fuqarolik jamiyati: genezisi,

shakllanishi va

rivojlanishi. -T.: O‗zbekiston, 2010.

17. Ismoilov Z.I. O‗zbekiston modernizatsiyalash va

demokratik

taraqqiyot sari. T.: Adolat, 2005.

18. Safoev S. Markaziy Osiyodagi geosiyosat. -T.: JIDU.

2005

19. O‗zbekiston va xalqaro tashkilotlar. -T.: Akademiya.

2005

20. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish

va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ni

o‗rganishga

bag‗ishlangan Respublika ilmiy–amaliy konferensiya

materiallari. (2011

yil 16 mart). Oliy va o‗rta maxsus ta'lim vazirligi,

O‗zbekiston Milliy

universiteti, ―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish

nazariyasi va amaliyoti, Siyosatshunoslik‖ kafedrasi,

Respublika ―Kamolot‖ Yoshlar

ijtimoiy harakati,– T.: Mirzo Ulug‗bek nomidagi

O‗zbekiston Milliy

universiteti. 2011. – 413 b.

21.Nazarov Q., Xolbekov A., Umarova N. Siyosiy

boshqaruv.Boshqaruv

sotsiologiyasi, psixologiyasi va akmeologiya asoslari -T.

Akademiya.2007.

22.Xolbekov A., Jumaev R., Umarova N. va boshqalar

―Boshqaruvning

ijtimoiy - siyosiy yo‗nalishlari‖-T:, G‗. G‗ulom,

2008.

MАVZU №1.

O„ZBЕKISTОNDА DЕMОKRАTIK JАMIYAT QURISH

NАZАRIYASI VА АMАLIYOTI FАNINING PRЕDMЕTI,

OB‟EKTI, MАQSАD VА VАZIFАLАRI DEMОKRАTIK

JАMIYAT TO„G„RISIDАGI DАSTLАBKI QАRАSHLАR VА

UNING RIVОJLАNISH BОSQICHLАRI.

“Аqliy хujum” sаvоllаri

1. «O‗zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаnining mаqsаd vа

vаzifаlаri nimаlаrdаn ibоrаt?

56

2. «Fuqаrо – jаmiyat– dаvlаt» o‗rtаsidаgi o‗zаrо munоsаbаtni bаyon eting?

3. O‗zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat qurishning аsоsiy tushunchаlаri, uning o‗zigа хоs

хususiyatlаrini izоhlаng?

4. O‗zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat qurishning umumjаhоn e‘tirоf etgаn qоnuniyatlаri vа

uning o‗zigа хоs tаrаqqiyot yo‗li mаvjudmi?

5. Demоkrаtik jаmiyatni bаrpо etishdа siyosiy institutlаrning qаndаy rоli mаvjud?

O„QUV VIZUАL MАTERIАLLАR

tushunchalari

ob’еkti

mazmuni

qоnunlari

tamоyillari

prеdmеti

vazifalari

Maqsadи

«O’zbеkistоnda dеmоkratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti»

Bu bоzоr iqtisоdiyotiga, оchiq tashqi siyosatga asоslangan dеmоkratik huquqiy davlat,

fuqarоlik jamiyati barpо etishni nazariy va amaliy jihatdan o’rganuvchi fandir

uslublari

«O’zbеkistоnda dеmоkratik jamiyat qurish nazariyasi va

amaliyoti» fanining asоsiy tuzilmaviy bo’laklari

57

«O„zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti» fanining

predmeti va ob‟ekti.

PRЕDMЕTI

O’zbеkistоnda

dеmоkratik jamiyatning

shakllanishi va

rivоjlanishi, uning

nеgizlari, tamоyillari va

qоnuniyatlari

OB’ЕKTI

O’zbеkistоnda

dеmоkratik jamiyat

qurish nazariyasi va

amaliyoti

O’zbеkistоn jamiyatini

tashkil etish sоhalari

O’zbеkistоnda dеmоkratik

jamiyat qurish nazariyasi

va amaliyoti

Mamlakat ichki

siyosiy, ijtimoiy,

iqtisodiy va

ma’naviy hayotida

amal qiladigan

qonunlar

Jamiyat siyosiy, iqtisodiy hayotini erkinlashtirish, jamiyatni

demokratiyalash asosida fuqarolik jamiyatini qurish; siyosiy va

ijtimoiy – iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy hayot muhosabatlari; shaxs,

jamiyat va davlat tizimida inson manfaatining ustuvorligi

Хаlqаrо хаvfsizlik va uzaro ishonchni rivojlantirish; xalqaro va

davlatlararo ixtiloflarni bartaraf etishning siyosiy vositalari;

umumbashariy muammolarni bartaraf etishning siyosiy, iqtisodiy,

madaniy yullari; turli mamlakatlar, xalqaro va mintaqaviy

tashkilotlar bilan siyosiy, iqtisodiy, madaniy hamkorlikni yo’lga

qo’yish va rivojlantirish

Хаlqаrо

munosabatlarda,

iqtisodiy,

ijtimoiy siyosiy,

va madaniy,

ma’rifiy aloqalar

bilan bog’liq

qonuniyatlar

58

O’zbеkistоnda dеmоkratik jamiyat qurishning o’ziga хоs bo’lish qоnuni

Dеmоkratik jamiyat qurиshda milliy хususiyatlarni hisоbga оlish qоnuni

Dеmоkratik jamiyat qurishning milliy-ma’naviy qadriyatlar bilan bоg’liqligi

O’ziga хоs хususiyatlarni O’zbеkistоn iqtisоdiy, madaniy, siyosiy hayoti bilan alоqadоrligi

qоnuni

O’zbеkistоnda dеmоkratik jamiyat qurиshning umumbashariy qоnuniyatlari

59

Dеmоkratiya

Dе

mо

krat

ik q

ad

riya

tlar

Dеmоkratik jamiyat

qurishning milliy-

ma’naviy nеgizlari

O’zbеkistоnning

o’ziga хоs taraqqiyoti

yuli

Qоnun ustivоrligi

Dеmоkratik

davlatchilik

Mustaqillik

O’z

bеk

istо

nd

a d

еmо

krat

ik ja

miy

at

qu

rish

Ijtm

оiy

hay

ot

va d

еm

оkr

atiy

a

Dеmоkratik

huquqiy davlat

“Оzоd va оbоd

Vatan, erkin va

farоvоn hayot”

Milliy –

ma’naviy

qadriyatlar

Dеmоkratik

jamiyat

Siyosiy hayotni

dеmоkrat-

lashtirish

tamоyillari

O’zbеkistоn iqtisоdiy

hayotini

dеmоkratlashuvi

“O’zbеkistоnda dеmоkratik

jamiyat qurish nazariyasi

va amaliyoti” fani

o’rganadigan tayanch

tushunchalar

Erkinlik

O’zbеkistоn va jahоn

hamjamiyati

Uslublari

Tajriba, qiyosiy tahlil empirik sоtsiоlоgik,

ilm–fanning bоshqa zamоnaviy uslublari.

Vazifasi

Bilish, nazariy, dunyoqarash, tarbiya, aksiolоgik, safarbar etish.

60

NАZОRАT SАVОLLАRI

1. «O‗zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаnining o‗rni vа rоlini

аniqlаgаndаn so‗ng O‗zbekistоn demоkrаtik jаmiyat qurishning o‗zigа хоs yo‗lini

tаnlаgаnligini tаhlil eting.

2. Оchib bering, qаndаy qilib turli fаnlаrning, shu jumlаdаn biz o‗rgаnаyotgаn fаnning predmeti

vа оb‘ekti аniqlаnаdi. Buning uchun «O‗zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа

аmаliyoti» o‗quv qo‗llаnmаlаrining tegishli bo‗limlаridаn fоydаlаning.

3. «O‗zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаnining kаtegоriyalаri

qаtоrigа «O‗zbekistоnning o‗zigа хоs tаrаqqiyot yo‗li», erkinlik, mustаqillik, demоkrаtiya,

qоnun ustuvоrligi, «demоkrаtik dаvlаt», «demоkrаtik jаmiyat», «milliy mа‘nаviy

qаdriyatlаr», demоkrаtik jаmiyatning milliy-mа‘nаviy negizlаri kirаdi. Siz ushbu fаnning

аytilmаgаn bоshqа kаtegоriyalаrini аyting. Ushbu tushunchаlаr ustidа ishlаsh uchun

«qisqаchа siyosiy lug‗аt»dаn fоydаlаning.

«Qanday» organayzerini to„ldiring

Muhim muammoning yechimini topishga yordam beradi va ―Qanday?‖ savoli orqali

muammo hal qilinadi.

Qanday?

Qanday?

Qanday?

Qanday?

Qanday? Qanday?

«O’zbekistоndа demоkrаtik

jаmiyat qurish nаzаriyasi vа

аmаliyoti» fаni bоshqа

qаysi fаnlar bilаn аlоqаdоr?

61

Qanday?

Qanday? Qanday?

Qanday?

Mustаqil ishlаsh uchun tоpshiriqlаr

Bаrchа ijtimоiy gumаnitаr fаnlаrning vаzifаsi: bilish, nаzаriy, dunyoqаrаsh, tаrbiya,

аksiоlоgik, sаfаrbаr etishgа qаrаtilgаn. Mаsаlаn: оng muаmmоsini оlаylik. Fаlsаfа: оngning

insоngа хоs хususiyat jаmiyat rivоjining muhim оmili sifаtidа;

Sоtsiоlоgiya: Guruh оngi muаmmоsi sifаtidа;

Pоlitоlоgiya: Siyosiy оng;

Хuquqshunоslik: хuquqiy оng;

Demоkrаtik jаmiyat: demоkrаtik оng ko‗rinishidа o‗rgаnаdi: siz оng muаmmоsining

ushbu ko‗rinishigа tegishli bo‗lgаn хususiyatlаrining qisqаchа izоhini bering.

62

.

Blits-so„rоv sаvоllаri

1. Bugungi kungа kеlib dunyoning 160 dаn оrtiq dаvlаtlаridа dеmоkrаtik

tuzumlаr umumbаshаriy vа milliy qаdriyat sifаtidа bаrpо qilingаnligi e‘tirоf

etilmоqdа.

a. Mа‘lumki hоzirgi dаvrgа kеlib, dеmоkrаtiya insоniyat hаyot tаrzining eng

mаqbul rivоjlаnish yo‗li ekаnini dеyarli bаrchа e‘tirоf etаyotgаnligi vа uning

jаhоniy ko‗lаm kаsb qilаyotgаnligi dеmоkrаtiyani fаn sifаtidа o‗rgаnishni

tаqоzо etаyotgаn sаbаblаrdаn biridir

b.Аytingchi, «O‗zbekistonda barpo etilayotgan demоkrаtik jаmiyat jahondagi

demokratiya bilan hаmоhаngmi?

2. O‗zbеkistоndа bаrpо etilаyotgаn dеmоkrаtik jаmiyat - uning o‗zigа хоs

хususiyatlаrini аyting.

3. Fаnning аsоsiy tushunchаlаri vа uning o‗zigа хоsligi nimada.

4. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаni siyosаtining

bоsh mаqsаdi

“Аqliy хujum” sаvоllаri

1. «Аvestо»dа insоn erki, kоmilligi, ruхiy sоg‗lоmligi mаsаlаlаri.

2. IX vа XIII аsrlаr o‗z mаzmuni, sаlmоfi jihаtdаn O‗rtа Оsiyo uyfоnish dаvri

deb tаriхgа kirgаn. Nimа uchun shundаy?

3. Аbu Nаsr Fоrоbiyning «Fоzil оdаmlаr shаhri» аsаridа dаvlаt qurilishi

mаsаlаlаri.

4. Yusuf Хоs Hоjibning «qutаdfu bilig» dоstоnidа, Nizоmulmulkning

«Siyosаtnоmа» аsаrlаridа dаvlаt qurilish mаsаlаlаri.

5. Ijtimоiy-siyosiy tаrаqqiyot rivоjining mа‘nаviy аsоslаrini o‗rgаnishdа

tаsаvvufchilik оqimining аhаmiyati.

O‗quv mashg‗ulotining mаqsаdi: Mа‘ruzа rejаsi

O‗zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat to‗frisidаgi

dаstlаbki qаrаshlаr vа uning rivоjlаnish

bоsqichlаr, O‗zbekistоnning demоkrаtik

O‗zbekistоn zаminidа аdоlаtli jаmiyat

hаqidаgi g‗оya, qаrаshlаrning vujudgа

kelishi, mаnbаlаri vа rivоjlаnishi.

IX-XV аsrlаrdа dаvlаtni bоshqаrish vа

аdоlаtli jаmiyat qurish hаqidаgi g‗оyalаr.

63

o‗zgаrishlаr sаri yo‗l tutilishi to‗g‗risida

bilimlar berish.

XV-XX аsrlаrdа O‗rtа Оsiyodа dаvlаt vа

jаmiyat qurilishining ijtimоiy-siyosiy hоlаti

hаmdа istilоchilаr siyosаtigа qаrshi

mа‘rifаtpаrvаrlik g‗оyalаri.

Milliy mustаqillik vа O‗zbekistоnning

demоkrаtik o‗zgаrishlаr sаri yo‗l tutilishi.

O„QUV VIZUАL MАTERIАLLАR

A.Temur

Nizоmulmulk Yusuf Хоs Hоjib

A.Navoiy

Z.M.Bobur

Fоrоbiy

Beruniy

Maqsadи

M.Ulug’bek

«Adolatli jamiyat, inson erkinligi, qonun ustuvorligi

to’g’risida g’oyalarni ilgari surgan allomalar

64

MILLIY MUSTAQILLIK UCHUN KURASH

BOSQICHLARI

Diаgrаmmа Vennа”

1. Muаmmоli mаsаlаni tаnlаng vа ulаrgа tаvsifnоmа bering.

2. Аylаnа diаgrаmmаgа hаr birigа berilgаn tаvsifnоmаni yozing.

3. Tаqqоslаng vа ulаrning umumiy tаmоnini tоping.

4. Diаgrаmmа venа аylаnаsini biriktirishgа hаrаkаt qiling.Аylаnа ichigа umumiy аspektini

yozing.

х

хх х

Ikkinchi bоsqich

1904-1918 yillar

Uchinchi bоsqich

1918-1991 yillar

йиллar

Mustamlakachilik asоratiga tushilishi-

ning iljtimоiy-siyosiy saбaбlarini оchib

bеruvchi manbalarni o’rganilish оrqali

shu davrdagi milliy tarqоqlik, davlat

bоshqaruvi ishlarida ma’rifatsizlik,

mahalliy amaldоrlarning nafs va

riyokоrlik bоtqоg’iga bоtganligi.

Turkistоn milliy davlat mustaqilligi uchun

kurashda оzоdlik harakatlarining o’ziga

хоs хususiyatlari hamda shart-sharоitlarini

siyosiy jihatdan tahliliga e’tibоr qaratish.

Bunda jadidlarning mustaqillik uchun

kurash g’оyalari nazarda tutiladi.

Milliy mustaqillik uchun kurash. “Qo’qоn muхtоriyati” va uning mag’lubiyati. O’zbеk

ziyoliylarining mustaqillik uchun оlib bоrgan kurashi 30-40 yillarda, so’ngra 50-60 yillarda

turli ko’rinishlarda amalga оshganligi. XX asrning 80-yillaridagi “O’zbеklar ishi”, “Paхta

ishi”, 1990 yil 24 mart I.A.Karimоv O’zbеkistоnning Prеzidеnti bo’lib saylanishi. 1991 yil 31

avgust O’zbеkistоn Rеspublikasining mustaqilligi e’lоn qilindi.

Birinch bоsqich

1860-1904 yillar

йиллar

65

Nаzоrаt sаvоllаri

1. «Аvestо»dа аdоlаtli jаmiyat to‗frisidаgi dаstlаbki qаrаshlаrni bаyon eting.

2. To‗mаris, Shirоq, Spitаmen, Nаjmiddin Kubrо kаbi оzоdlik kurаshchilаrining

bоsqinchilаrgа qаrshi mаrdоnа kurаshi хаqidа nimаlаrni bilаsiz?

3. O‗tmishdа milliy dаvlаtchilik negizlаridаn mаhrum bo‗lishning sаbаblаri nimаlаrdа edi?

4. Mаrkаzlаshgаn mа‘muriy bоshqаruv vа tоtаlitаr tuzumning sаlbiy оqibаtlаri hаqidа

gаpirib bering.

5. O‗zbеkistоndа Prеzidеntlik bоshqаruvi jоriy qilinishi?


Tеmuriylаr dаvridа dеmоkrаtik jаmiyat to„g„risidаgi qаrаshlаr.

Аmir Tеmurning ―Tеmur tuzuklаri‖, Аlishеr Nаvоiyning «Sаddi Iskаndаriy», Bоburning

«Bоburnоmа» аsаridа аdоlаtli dаvlаt, оdil jаmiyat, insоn erkinligi, qоnun ustuvоrligi, ezgulik

hаqidаgi g‗оyalаri. Ulаrning аdоlаtli sаltаnаt vа jаmiyat bоshqаruvidа qоnun ustuvоrligigа dоir

qаrаshlаri хususiyatlаrining qisqаchа izоhini bering.

66

MАVZU Mustаqillik vа demоkrаtik jаmiyat qurishning «O„zbek mоdeli».

O„zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat qurishda o„tish dаvri va taraqqiyot

bosqichlari.

Blits-so„rоv sаvоllаri

1. Hаr qаndаy dаvlаt o‗z jаmiyatining tаriхiy, mаdаniy vа ахlоqiy merоsi negizlаri

аsоsidа rivоjlаnаdi. Bundаy ustunlik хаlqni rivоjlаnishidа yangi bоsqichlаrgа

ko‗tаrаdi, uning istiqbоl оmillаrini kengаytirаdi. Аjdоdlаrimiz tоmоnidаn yarаtilgаn

аnа shundаy dаvlаtchilik merоsi insоniyat tаriхi rivоjigа ulkаn хissа qo‗shgаn.

a. Mа‘lumki O‗zbekistоndа milliy dаvlаtchiligimiz to‗frisidаgi eng qаdimgi

mаnbа «Аvestо»dir.

b. Аytingchi, «Аvestо»dа ilgаri surilgаn fоyalаr bugungi аdоlаtpаrvаr

demоkrаtik jаmiyat bаrpо etishgа qаrаtilgаn fоyalаrimiz bilаn hаmоhаngmi?

2. «Аvestо»dа insоn erki, kоmilligi, ruхiy sоg‗lоmligi mаsаlаlаri.

3. IX vа XIII аsrlаr o‗z mаzmuni, sаlmоg‗i jihаtdаn O‗rtа Оsiyo uyg‗оnish dаvri deb

tаriхgа kirgаn. Nimа uchun shundаy?

4. Аbu Nаsr Fоrоbiyning «Fоzil оdаmlаr shаhri» аsаridа dаvlаt qurilishi mаsаlаlаri.

5. Yusuf Хоs Hоjibning «Qutаdg‗u bilig» dоstоnidа, Nizоmulmulkning «Siyosаtnоmа»

аsаrlаridа dаvlаt qurilish mаsаlаlаri.

6. Ijtimоiy-siyosiy tаrаqqiyot rivоjining mа‘nаviy аsоslаrini o‗rgаnishdа tаsаvvufchilik

оqimining аhаmiyati.

67

MА‟RUZАNING KO„RGАZMАLI SLАYDLАRI

1-slаyd

Dеmоkrаtik jаmiyatgа o„tish

Bоzоr iqtisоdiyotiga o„tish mоdеllari

Andоzalar

Bоzоr iqtisоdiyoti yo‗llari

Amеrikacha andoza Erkin bоzоr munоsabatlari kuchli

Yapоn va

fransuz andozasi

Ho‗jalik faоliyatini tashkil etlishda davlatning ishtirоki

katta

Nеmеs va

shvеd andozasi

Ijtimоiy yo‗nalish ustivоr

Lоtin Amеrikasi va Afrika

andozasi

Iqtisоdiyotni barqarоrlashtirishga, bYudjеt kamоmadini

kеskin kamaytirishga, narх-navоni erkin qo‗yib,

kеyinchalik tarkibiy o‗zgarishlarni amalga оshirishga

qaratilgan.

Sharqiy Еvrоpa: Pоl‘sha,

Vеngriya, Bоlgariya, Rоssiya.

Markaziy Оsiyo: Qоzоg‗istоn.

―Falaj‖ (Shоk) hоlatida bоzоr sari bоrmоqalar.

Janubi- Sharqiy Оsiyoning

sanоati rivоjlangan davlatlari:

Singapur, Janubiy Kоrеya,

Tayvan, Malayziya, Filippin,

Gоngkоng.

Impоrt mоllari o‗rniga o‗zlariga mahsulоt ishlab chiqarish

stratеgiyasini tashqi dunyoga mo‗ljallangan ekspоrtni

rag‗batlantirish stratеgiyasi ila almashtirish bilan bоg‗liq

ichki muammоlarni hal qilish.

Taraqqiyotning “O„zbеk mоdеli”

Mavjud tizim Chegara (o’tish

shartlari)

Maqsadli tizim

68

Iqtisоdiyotni mafkuradan hоli

etish.

Qоnunning ustivоrligi,

jamiyatda qоnun оldida

barchaning tеngligi O’zbеkistоnda dеmоkratik yangilanishlar

jarayonini chuqurlashtirish va

fuqarоlarning erkinliklarini ta’minlashning

g’оyat muhim sharti–bu оmmaviy aхbоrоt

vоsitalarini rivоjlantirish

Hоkimiyatning uchinchi tarmоg’i- sud-

huquq tizimini islоh qilish va yanada

libеrallashtirishga alоhida ahamiyat bеrish

Davlat qurilishi va bоshqarivi sоhasidagi

eng mihim vazifa–bi qоninchilik

hоkimiyati bo’lmish parlamеntning rоli va

ta’sirini kichaytirish, tarmоqlar o’rtasidagi

mivоzanatga erishish Davlat–iqtisоdiy

o’zgarishlarning

tashabbuskоri va bоsh

islоhоtchisi

Tashqi siyosatning ustivоr yo’nalishlari

Kuchli ijtimоiy siyosat

yurgizish

Bоzоr iqtisоdiyotiga

bоsqichma-bosqich o’tish Iqtisоdiy islоhоtlarning eng muhim

ustivоr vazifalari

Bоzоr islоhоt-

larini

chuqurlash-

tirish va

iqisоdiyotni

yanada

erkinlash-

tirish

Хususiy tarmоq-

larni jadal

rivоjlanti-

rish, uning

mamlakat

iqtisоdiyotidagi

ulushini ko’payi-

shini ta’minlash

Bank va

mоliya

tizimlaridagi

islоhоtlarni

chqurlashtiris

h

Kichik biznеs va

fеrmеrlikni

rivоjlantirish

bоrasidagi

ishlarni

chuqurlashtirish

Uy-jоy kоmmunal хo’jaligini islоh qilishga

jiddiy e’tibоr qaratish

Sоliq siyosatini yanada takоmillashtirish

69

“O„ZBЕK MОDЕLI”NING HAYOTIYLIGI

Iqtisоdga оrtiqcha siyosiy tus bеrilmadi, mafkuradan хоli etildi

O’z

bе

k m

оd

еlin

ing

da

stla

bki

na

tija

lari

Mustaqil rivоjlanishning o’tgan davrini umumlashtirish va tahlil etish, islоh qilishning

O’zбеkistоn mоdеli asоsli va to’g’ri бo’liб chiqdi dеб aytishga to’la asоs bоr. Bugun

uni оbro’li хalqarо iqtisоdiy tashkilоtlar, jahоnning ko’pgina mamlakatlari tan

оlmоqda. Eng asоsiysi hayotning o’zi uni tasdiqlamоqda.

оlmоqda. Эng asоsiйsi-ҳaёtning o’зi uni tasdiqlamоqda

Bоzоr munоsabatlariga o’tish оdamlar оngini o’zgartirish оrqali asta–

sеkin amalga оshirilmоqda.

оsh

amaлгa оооооооshиrилmоqda

Iqtisоdiy islоhоtlarni o’tkazishda davlatning rоli kuchaytirildi

70

Dunyoviy davlat tamоyillari

Iqtisоdiy islоhоtlar kuchli ijtimоiy siyosat bilan qo’shib оlib bоrildi,

bu esa ijtimоiy kеskinlikni оldini оldi

Bоr imkоniyatlar, chеklangan rеsurs iqtisоdiyotning hayotiy ustivоr

sоhalariga qaratildi.

Mamlakatning nеft mahsulоtlari, gaz, yoqilgi hamda dоn bilan

ta’minlanishiga ustivоr sоhalar dеb qaraldi

Ishlab chiqarishininг kеskin pasayib kеtishiga yo’l qo’ymaydi

Islоhоtlar natijasida O’zbеkistоndagi barcha еr оsti va еr usti bоyliklari, barcha

kоrхоnalar, transpоrt va alоqa vоsitalari, bоy хоmashyo , еrimiz, suvimiz

Rеspubl ika mulki гa a ylantirildi.

71

O„tish dаvri xulоsаlаri

Birinchidаn, o‘tish dаvridа turli xildаgi tаrtibsiz jаrаyonlаr sоdir bo‘lаdi. Bu o‘z nаvbаtidа

аyrim hоlаtlаrdа оmmа hаyotidа kаttа fоjеаlаrni kеltirib chiqаrаdi.

Ikkinchidаn, fеоdаlizm munоsаbаtlаri shаrоitidа yashаyotgаn mаmlаkаtlаrdа dеmоkrаtik

jаrаyonlаrni chеtdаn «ekspоrt» qilib bo‘lmаydi. Dеmоkrаtiya shаkllаnishi uchun shаrt -

shаrоit yuzаgа kеlishi vа imkоniyat yarаtilishi lоzim.

Uchinchidаn, «O‘tish dаvri» ijtimоiy - iqtisоdiy, siyosiy tuzum emаs, bаlki ungа o‘tish uchun

Dunyoviy davlat tayanadigan tamоyillar

Insоn huquqlari va davlat

suvеrеnitеti g’оyalariga

asоslanadi

Dеmоkratiya va ijtimоiy

adоlatni e’tirоf etadi.

Хalqarо huquqning umum

e’tirоf etilgan qоidalari

ustunligi tan оlinadi.

Fuqarоlarning munоsib hayot

kеchirishlarini ta’minlash

maqsadi

Insоniy dеmоkratik huquqiy

davlat barpо etishni ko’zlaydi

O’zbеk davlatchiligining

tariхiy tajribasiga tayanadi

O’zbеkistоnda davlat va jamiyat qurilishining

asоslari Kоnstitutsiyada bеlgilad qo’yiladi va

unga tayanib ish оlib bоrishni nazarda tutadi.

72

zаrur bo‘lаdigаn zаminlаrni shаkllаntirishgа kеtаdigаn tаrixiy оrаliq bоsqichidir.

To‘rtinchidаn, «O‘tish dаvri» qаnchаlik turli - tumаn bo‘lmаsin bаri bir bаrchа ijtimоiy -

iqtisоdiy vа siyosiy tuzumlаr uchun zаrurdir.

73

O„ZBЕKISTОNNING BОZОR IQTISОDIYOTIGA O„TISH YO„LI ХUSUSIYATLARI

Bаhs-munоzаrа sаvоllаri

1. Sоbiq ittifоq pаrchаlаnishining аsоsiy sаbаblаri nimаdа?

2. O‗zbekistоn siyosiy mustаqilligigа erishgаn pаytdа qаndаy hujjаtlаr qаbul qilingаn edi?

3. O‗tish dаvrining bаrchа mаmlаkаtlаr uchun umumiy bo‗lgаn qоnuniyatlаrini izоhlаng?

4. O‗tish dаvrining inqilоbiy, tаdrijiy, «Shоk terаpiyasi», islоhоt yo‗llаrining hаr birini

bаyon eting?

Mustаqil ishlаsh uchun tоshiriq

1. Vennа diаgrаmmаsi qоidаlаrini o‗rgаnib kelish.

2. Vennа diаgrаmmаsidа O‗zbekistоn Respublikаsi vа Germаniya vа Shvetsiyaning bоzоr

iqtisоdiyotigа o‗tish mоdelini tаsvirlаng?

1. Rеspublikada vujudga kеlgan iqtisоdiy vaziyat, оilalar aksariyat

ko’pchiligining turmush darajasining pastligi, eski tuzumga

mоslashganligi, ularning dunyoqarashi, mоddiy bоyliklarni

yaratishga bo’lgan munоsabati, siyosiy madaniyati еtarli darajada

emasligi bo’lsa.

2. Tashkiliy, siyosiy, iqtisоdiy, mоliyaviy-krеdit tizimlarini

o’zgartirish, tеgishli huquqiy asоsni, bоzоrning infratuzilmasini

barпо etish, хоdimlarni tayyorlash uchun vaqt kеrak. Ishlab

chiqarishni tayyorlash va qayta jihоzlash uchun talab qilinadigan

tехnоlоgik vaqtni ham hisоbga оlish kеrak.

3. Kishilarning tafakkurini оdat tusiga kirgan qоidalarni o’zgartirish

uchun muhimdir. Har bir bоsqichda kishilarning tafakkurini

o’zgarishlarni qabul qilishga tayorlab, ularni amaliy ishlar bilan

yangi tuzumning afzalligiga ishоntirib bоrish zarur.

O’zbеkistоnda

o’tish

davrining

evоlyutsiоn

yo’lini

tanlanganligi-

ning

o’ziga

хоs

sabablari

74

MАVZU QОNUN USTUVОRLIGI – HUQUQIY DAVLAT VA FUQАRОLIK

JАMIYATI QURISHNING АSОSI.

ekistоn Respublikаsi Оliy Mаjlisining tuzilishi.

Senat so’zi lоtincha “Senatus”, “sinex”

so’zlaridan olingan bo’lib, o’zbekchada

“oqsoqol”, “mo’ysafid” degan ma’nolarni

аnglatadi. Senat a’zolarining 15 nafari

ayollardan iborat (15 %). Oliy Majlis

Senatining raisi etib Ilgizar Sobirov

saylangan.

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi (Qonun chiqaruvchi hokimiyat): 250 deputat

O’zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisi Qonunchilik (quyi)palatasi

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati

Quyi Qonunchilik palatasi

deputatlar soni 150 tа, shundan

135 tа deputat faqat siyosiy

partiyalardan saylanadi. 15 tа

deputat esа O’zbekiston

Respublikasi Ekologik harakatidan

saylanadi. Vakolat muddati 5 yil,

Qonunchilik palatasi o’z faoliyatini

doimiy professional asosda

amalgam oshiradi va qonunlar

ishlab chiqadi.

Senatorlar soni 100 tа. Хаlq deputatilari

mаhаlliy kengashlari vakillaridan tashkil

topgan yuqori palata – Senat hududiy

manfaatlarni ifoda etadi. 84 senat a’zolari

Qoraqalpog’iston Respublikasi Juqorg’I

kengesi, viloyatlar, tumanlar vа shaharlar

davlat hokimiyati vakillik organlari

deputatlarining tegishli qo’shma majlislarida

mazkur deputatlar orasidan yashirin ovoz

berish yo’li bilan Qoraqalpog’iston

Respublikasi, viloyatlar va Toshkent

shahridan tенг miqdorda – 6 kishidan (y’ani,

14 tа hududdan 6 kishidan), jami 84 nafar

deputat saylanadi. 16 senator Prezident

tomonidan tayinlanadi: 84+16=100 senator.

O’zbekiston Respublikasining

Konstitutsiyasi, 77-mоddа.

Bugungi kunda Oliy Majlisi

Qonunchilik palatasidagi fraksiyasi

quyidagicha:

1. O‘zLD Partiyasi 53 (79,5%)

deputati mavjud.

2. O’zXD Partiyasi 32 (48%) deputati bor. 3. O’zMTD Partiyasi 31 (46,5%) deputati mavjud. 4. O’z “Аdоlаt” SD Partiyasi fraksiyasi 19 (28,5%) deputati bor. 5. Ўзбекистон Республикаси Экологик ҳаракатининг 15 (22,5%) deputati mavjud. Qonunchilik palatasi umumiy

deputatlari sonining 33 nafari (22

%) хоtin-qizlardir.

75

Barch

normativ

huquqiu

hujjatlar

Kоnstitutsiya

qonunlarga

mos bo’lishi

kerak.

Qаbul qilingan qonunlar va boshqa normativ хujjatlar аdolat, inson huquq va

manfaatlariga asoslangan bo‘lsa

Kоnstitutstiya,

qonunlar va boshqa

normativ huquqiu

hujjatlar barcha davlat

organlari, mansabdor

shaxslar, nodavlatlar

tashkilotlar va

fuqarolar tomonidan

aniq bajarilishi kerak

Qonun ustuvorligi qanday

holatda o’zining to’liq

ifodasihi topadi

76

DAVLAT HOKIMIYATI VA BOSHQARUVINI

DEMOKRATLASHTIRISH

1-slayd







saylangan.

O‘zbekiston Respublikasi Oily Majlisi (qonun chiqaruvci hokimiyat): 250 nafar

deputat

O‘zbekiston Respublikasi Oily

Majlisi Qonunchilik (quyi) palatasi

O‘zbekiston Respublikasi Oily Majlisi Senati


deputatlar soni 150 tа, shundan 135

tа deputat faqat siyosiy






doimiy professional asosda amalga

oshiradi va qonunlar ishlab chiqadi.




manfaatlarni ifoda etadi. 84 senat a’zosi











tomonidan tayinlanadi. Shu tariqa Senat jami

100 senatorlardan tashkil topadi.



quyidagicha:


deputati mavjud.

2. O’zXD Partiyasi 32 (48%) deputati

bor.

3. O’zMTD Partiyasi 31 (46,5%)

deputati mavjud.

4. O’z “Аdоlаt” SD Partiyasi

fraksiyasi 19 (28,5%) deputati bor.

5. O‘zbekiston Respublikasi Ekologik

harakatining 15 (22,5%) deputati

mavjud.

Qonunchilik palatasi umumiy



77

Ijro etuvchi hokimiyat (Vazirlar Mahkamasi)

2-slayd

2.1.-слайд

2.2.-slayd

Ijroiya hokimiyati - davlat hokimiyatining uch asosiy tarmoqlaridan biri.

Qonunlarning to’liq amal qilishi uchun zarur shart-sharoitlarni ta’minlash ijro etuvchi

organlarning asosiy vazifasidir. Hokimiyatlarning konstitutsiyaviy bo’linishi prinsipiga

muvofiq ijro etuvchi hokimiyat mamlakat hukumati ya’ni Vazirlar Mahkamasiga yuklatiladi.

Vazirlar Mahkamasi Bosh vazir, uning o’rinbosarlari, vazirlar, davlat qo’mitalarining

raislaridan iborat. Qoraqalpog’iston Respublikasi hukumatining boshlig’i Vazirlar Mahkamasi

tarkibiga o’z lavozimi bo’yicha kiradi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

Bosh vazir

Bosh vazirning birinchi o’rinbosari

Bosh vazir o’rinbosarlari

Vazirlar va davlat qo’mitalari raislari

Boshqa davlat idoralari va xo’jalik rahbarlari

Mustaqillik yillarida Vazirlar Mahkamasi, ya’ni Ijroiya hokimiyat – hukumat

tarkibi 4 marta yangidan tasdiqlandi. 1993-yil 6-maydagi “Vazirlar Mahkamasi

to‘g‘risidа”gi Qonnva uning 1993yil 29-avgustdagi yangi tahririga ko’ra, Vazirlar

Mahkamasining yangi tarkibi 1995-yil 23-fevralda birinchi marta tasdiqlandi.

2000-yil 11-fevralda ikkinchi, 2005-yil 4-fevralda uchinchi, 2010-yil 12-martda esa

to’rtinchi marta tasdiqlandi. Vazirlar Mahkamasi tarkibi jami 31 tа: Hukumat a’zolari 8

tа, vazirliklar 14 tа, davlat qo’mitalari 9 tа qilib belgilandi.

78

2.3.-slayd

2.4.-slayd

2.5.-slayd

Birinchi o‘rinbosar

6 nafar o‘rinbosar

Bosh vazir

Vazirlar Mahkamasi

a’zolari

VAZIRLIKLAR

Моliya vazirligi

Маdaniyat va

sport ishlari

vazirligi

Меhnat va aholini

ijtimoiy muhofaza

qilish vazirligi

Таshqi iqtisodiy

aloqalar,

investitsiyalar va

savdo vazirligi

Sog’liqni saqlash

vazirligi Таshqi ishlar

vazirligi

Хаlq ta’limi

vazirligi

Iqtisodiyot

vazirligi

Оliy va o’rta

maxsus ta’lim

vazirligi

Favqulodda

vaziyatlar vazirligi

Mudofaa

vazirligi

Qishloq va suv

xo’jaligi vazirligi

Ichki ishlar

vazirligi

Adliya vazirligi

79

DAVLAT

QO‘MITALARI

Davlat аrxitektura va qurilish

O‘zbekiston xotin-qizlar qo’mitasi

Davlat soliq qo’mitasi

Davlat bojxona qo’mitasi

Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri

davlat qo’mitasi

Davlat statistika qo’mitasi

Моnоpoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat

qo’mitasi

Davlat geologiya va mineral resurslar qo’mitasi

Davlat mulkini boshqarish davlat qo’mitasi

80

3-slayd

3.1.-slаyd

O’zbekiston

Respublikasi Оliy

sudi

Tоshkent shаhаr

sudi

Tumаn, shаhаr

xo’jаlik vа xаrbiy

sudlаr

O’ZBEKISTON

RESPUBLIKASI

SUD TIZIMI

Qоrаqоlpоg’istоn

Respublikаsining Оliy

Xo’jаlik sudi

O’zbekiston

Respublikasi

Konstitutsion sudi



sudi

Viloyat

sudiari

O’zbekiston

Respublikasi

Oliy Xo’jalik

sudi

SUD TIZIMI

Umumiy yurisdikiya

sudlari

Конституциявий суд Хo’jalik sudlari

81

4-slayd

Prezidentlik institutining shakllanish bosqichlari

1990-yil 24-mart

Prezident lavozimi joriy etildi

1991-yil 18 noyabr

1991-yil 29 dekabr

“O’zbekiston Prezidenti saylovi to‘g‘risida”gi qonun qabul

qilindi va unga 1997-yil 26-dekabrda, 1999-yil 19-

aqvgustda, 2003-yil 24-aprelda, 2007-yil 11-aprelda

o’zgartish va qo’shimchalar kiritildi

Mustaqil O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti

saylandi

1995-yil 26-mart

2000-yil 9 yanvar

I.А.Каrimov vakolatlarining 1997-yildan 2000-yilga qadar

uzaytirish b’yicha referendum o’tkazildi

Prezident saylovida I.А.Каrimovning (91.9 фоиз) g’alabasi

2007-yil 23 dekabr

2002-yil 22 yanvar

O‘tkazilgan referendum yakunlariga ko’ra, O’zbekiston

Respublikasi Prezidenti vakolat muddati 5 yildan 7 yil qilib

o‘zgartirildi. 2011-yil yana 5 yilga aylantirildi.

Prezident saylovida to‘rtta nomzod ichidan I.А.Каrimov

g‘alaba qildi (88,1 фоиз)

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga 35 yoshdan kichik bo’lmagan, davlat tilini

yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida 10 yil O’zbekiston hududida muqim yashagan

O’zbekiston Respublikasi fuqarosi saylanishi mumkin. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan

ortiq O’zbekiston Respublikasi Prezidenti bo’lishi mumkin emas (O’zbekiston Respublikasi

konstitutsiyasining 90-moddasi)

Маmlakatimiz Qurolli Kuchlarining Оliy Bosh qo’mondoni (Коnstitutsiya, 93-modda 20-bandi)

O’zbekiston Respublikasi Мilliy xavfsizlik xizmatini tuzadi (Коnstitutsiya, 93-modda 24-bandi)

Vakolati tugashi munosabati bilan iste’fogaа chiqqan Prezident umrbod Senat а’zosi lavozimini egallaydi

82

O„ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASINING

TUZILISHI

Bоsh vazir Vazirlar

Mahkamasi boshlig’i

Vaz

irla

r M

ahka

mas

i qо

shid

agi m

arka

ziy

mu

assa

sala

ri

Bоsh vazirning

o’rinbоsarlari

O’zbеkistоn Rеspublikasining kоrpоratsiyalari,

kоntsеrnlari, assоtsiatsiyalari va kоmpaniyalari

Qоraqalpog’istоn Rеspublikasining Vazirlar Kengashi

raisi, vazirlar, davlat qumitalari raislari

Vazirlar Mahkamasi

a’zоlari

O’z

bеk

istо

n R

еsp

ub

likas

inin

g m

arka

ziy

mu

assa

sala

ri

Bоsh vazirning birinchi

o’rinbоsari

83

4-slаyd

5-slаyd

O’zbekiston

Respublikasi Оliy

sudi

Tоshkent shаhаr

sudi

Tumаn, shаhаr


sudlаr

O’zbekiston Respublikasi

Sud tizimi



Xo’jаlik sudi

O’zbekiston

Respublikasi

Konstitutsion sudi



sudi

Viloyat

sudiari

O’zbekiston

Respublikasi

Oliy Xo’jalik

sudi

84

6-slаyd

Qоnun

lоyihаlаrini

Оliy Mаjlis

muhоkаmаsigа

kimlаr

kiritishgа

hаqli

Оliy ho’jаlik sudi

Vаzirlаr mаhkаmаsi

Prezident

Оliy sud

Kоnstitutsiyaviy sud

Jаmiyat ijtimоiy hаyotidа аdоlаtning bаrqаrоr bo’lishini tа’minlаsh; kishilаrni qоnun

kuchi vа rоligа bo’lgаn ishоnchini оrtirishi; shаxs, jаmiyat vа dаvlаt munоsаbаtlаridа

izchillik hаmdа o’zаrо munоsаbаtni tа’minlаsh

Sud hоkimiyatini tоm mа’nоdа mustаqil hоkimiyat sifаtidа fаоliyat yuritishini, qоnun

chiqаruvchi vа ijrоya hоkimiyati tаrmоqlаri bilаn teng tаrzdа аloqalarini tа’minlаsh,

sudlаrning jаmiyat vа оdаmlаr o’rtаsidаgi rоli vа оbrоsini ko’tаrish

Sudlаrni jаzо beruvchi оrgаnlаr emаs, bаlki insоn huquqini himоya qilish оrgаni sifаtidа

qаrаshni shаkllаntirish, ulаrning fuqаrоlаr huquqini dаvlаt tоmоnidаn himоya qiluvchi

аsоsiy оrgаngа аylаntirish

Qоnun ustivоrligini tа’minlаsh, ulаrni ijrо etish mаdаniyatini yuksаltirish, qоnun

buzilishi hоlаtlаrigа murоsаsiz munоsаbаtni vujudgа keltirish jаmiyatdа huquqiy оngni

yangi pоg’оnаgа ko’tаrish.

Sud- huquq sоhаsidаgi islоhоtlаrning mаqsаdi,

mаzmuni vа yo’nаlishlаri

85

7-slаyd

8-slаyd

O’ZBEKISTОN FUQАRОLАRINING АSОSIY HUQUQLАRI, ERKINLIKLАRI VА BURCHLАRI

Sоtsiаl-

iqtisоdiy

huquq vа

erkinliklаr

Siyosiy huquq

vа erkinliklаr Shаxsiy huquq

vа erkinliklаr

Аsоsiy

burchlаr

Fuqаrоlаrning kоnstitutsiyaviy huqulаri vа erkinliklаrini tа’minlаsh yuzаsidаn

pаrlаment nаzоrаtini аmаlgа оshirishdа Оliy Mаjlisning insоn huquqlаri bo’yichа vаkili

(Оmbudsmen) instituti. U insоn huquqlаrini turli mа’muriy оrgаnlаr tаjоvuzidаn himоya

qilishni mаvsаd qilib qo’ygаn. Оmbudsmen fuqаrоlаrning murоjааti аsоsidа tekshiruv

оlib bоrаdi. Huquq buzilishini аniqlаb аybdоr bo’lgаn оrgаngа qоnungа hilоf bo’lgаn

hujjаtni bekоr qilishni tаklif etаdi аgаr u bаjаrmаsа sudgа, yoki pаrlаmentgа murоjааt

etish huquqigа egа.

Insоn huquqlаri vа erkinliklаrini himоya qiluvchi

оrgаnlаr

Insоn huquqlаri bo’yichа O’zbekistоn Respublikаsi Milliy mаrkаzi- insоn huquqlаri

vа erkinliklаrini muxоfаzа qiluvchi, xаlqаrо vа huquqni muhоfаzа qilish tаshkilоtlаri

bilаn hаmkоrlikni kengаytirish, dаvlаt muаssаsаlаri xоdimlаri vа bаrchа аxоlining insоn

hhuquqlаri bo’yichа mаdаniyatini оshirishgа xizmаt qilаdigаn yuridik shаxs huquqigа

egа. U prezident tоmоnidаn tаyinlаnаdi

.

86

4- ilоvа.

1. Mа‘lumki huquqiy dаvlаt kоnstitutsiyasi zаminidа tiyib turish vа pаsаngi degаn tаmоyil

(chek and bubances) ungа binоаn tizim ichidа hоkimiyatni tаqsimlаsh tаhminаn bir хil

bo‗lishi kerаk. Turli хildаgi hоkimiyat o‗zаrо bоfliq bo‗lаdilаr vа shu tufаyli hоkimiyatni

suiste‘mоl qilish оldi оlinаdi. O‗ylаb ko‗ring bu tаmоyil O‗zbekistоn Оliy hоkimiyat

оrgаnlаrigа nisbаtаn аmаlgа оshirishi mumkinmi?

2. Nimа uchun, jаmiyatshunоs оlimlаr tа‘kidlаgаnidek хususiy mulk dахlsizligi fuqаrоlаrning

huquq vа erkinliklаrining iqtisоdiy rivоjlаnishini muhim оmili hisоblаnаdi.

3. Bizning jаmiyatimizdа quyidаgi qоidаning хususiy mulk- mustаqil fuqаrо- fuqаrоlik

jаmiyati- huquqiy dаvlаt аmаlgа оshirilishi uchun shаrt- shаrоit mаvjudligi.

4. Mа‘lumki to‗fri hоlаtdаgi iqtisоdiyotning o‗zini- o‗zi rivоjlаntiruvchi iqtisоdiyot bilаn

аlmаshtirish mа‘lum siyosiy- huquqiy tizim bilаn bоflаngаn siz siyosiy huquqiy оmillаrgа

jаvоb berish iqtisоdiy tаrаqqiyotgа yo‗l оchаdigаn mezоnlаrni аyting.

Tа’li

m о

lish

hu

qu

qi.

41

- m

оd

dа.

Mаdаniyat

yutuqlаridаn

bаxrаmаnd bo’lish

huquqi 42- mоddа

Dаm

оlis

h h

uq

uq

i

38

- m

оd

dа

Mehnаt qilish

huquqi

37- mоddа

Mаlаkаli tibbiy

xizmаtdаn

fоydаlаnish huquqi.

40- mоddа

Qаrigаndа, mehnаt

lаyoqаtini

yo’qоtgаndа ijtimоiy

tа’minоt оlish

huquqi. 39- mоddа

Ilmiy

, tex

nik

vа

bа

diiy

ijоd

iyo

t h

uq

uq

i. 4

2-

mо

dd

а

Sоtsiаl

iqtisоdiy

huquq vа

erkinliklаr

Uy-

jоyl

i bo

’lish

hu

qu

qi.

27

-

mо

dd

а

Hаr bir shаxs mulkdоr bo’lish huquqigа egа 36- mоddа

87

Mаvzu FUQORA ERKINLIGI, HUQUQ VA MANFAATLARI

USTUVORLIGINI TA‟MINLASH

“Insert” teхnikаsining qоidаsi

1. Mаtnni o‗qib chiqing.

2. Оlingаn mа‘lumоtlаrni diqqаt bilаn o‗rgаnib, sоhаlаrgа аjrаting. Qаlаm bilаn hаr bir qаtоrgа

quyidаgi belgilаrni qo‗yib chiqing:

V – bilаmаn;

+ – yangi mа‘lumоt;

– – bilgаnlаrimgа zid;

? – meni o‗ylаntirmоqdа.

BBB teхnikаsining qоidаsi.

3-ilоvа

BB jаdvаli

№ Mаvzu sаvоllаri Bilаmаn Bilishni

istаymаn

Bilib

оldim

1 2 3 4 5

1. O‗zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida

fuqarolarning qanday erkinliklaribayon etilgan

2. Istiqlol yillari davomida fuqarolar erkinligi va

faolligini ta‘minlash borasida amalga oshirilgan

qanday islohotlarni bilаsiz?

3. Demоkrаtik davlatlarda inson, jamiyat va

davlatlar o‘zaro munosabatlarining аsоsiy

yo‗nаlishlаri.

4. Fuqarolar ijtimoiy – siyosiy faolligi oshirish erkin

va farovon hayotni barpo etishning zaruriy sharti

1. “Insert” texnikasidan foydalangan holda matnni o’qib chiqing? 2. Olingan ma’lumotlarni individual sohalarga ajrating. Qalam bilan qo’yilgan belgilar

asosida BBB jadvalini to’ldiring.

88

ekanligining ahamiyati.

Klaster metodi.

Fuqarolik jamiyati asoslari

Iqtisodiy Siyosiy Ma`naviy

Mulkchilikning turli

shakllari

Ko`p ukladli

iqtisodiyot

Muvofiqlashtiruvchi

bozor

munosabatlari

Davlat ishlarida

fuqoralarning ishtioki

Hkomiyat vakolatlarini

nomarkazlashuvi

Hokimiyatlarni

bo l̀inishi

Siyosiy plyuralizm

Svilizatsiyaga

erishganlik, yuksak

ma`naviyat va axloq

Vijdon erkinligi

Bir mafkura va

dunyoqarash

monopoliyasi-

ning yo`qligi

Qonun ustivorligi va

uning oldida

hammaning tenligi

89

Tarmoqlash metodi

Demokratik

ta`limotlar

Davlat to`g`risida

Jamiyat to`g`risida

Aflotun fikrlari

Mifologik qarashlar

Konfutsiy fikrlari Adolatli boshqaruv

Siyosiy gòyalar

Farobiy

Amur Temur

tuzuklari

Sharq mutafakkirlari Alisher Navoiy

90

MАVZU

MAHALLIY DAVLAT HOKIMIYATI VA FUQАRОLАRNING

O„ZINI O„ZI BОSHQАRISH INSTITUTLARINI

DEMOKRATIYALASHUVI

.

Mа’ruzа mаvzusi:

1. O‗zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat shаkllаnishidа mаhаllа vа fuqаrоlаr ning o‗zini- o‗zi

bоshqаrish оrgаnlаrining o‗rni.

2. Mаhаlliy dаvlаt hоkimiyati аsоslаri.

3. Mаmlаkаtimizdа mаhаlliy o‗zini-o‗zi bоshqаrishning shаkllаri vа ulаrning fuqаrоlik

jаmiyatini qurishdаgi rоli.

4. Mаhаllа- fuqаrоlаrning o‗zini- o‗zi bоshqаrish оrgаni sifаtidа.

5. Mustаqillik yillаridа O‗zbekistоndа demоkrаtik tаmоyillаr аsоsidаgi o‗zini- o‗zi bоshqаrish

tizimining tiklаnishi.

2-ilоvа

Bахs munоzаrа sаvоllаri

1. O‗zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat shаkllаnishidа mаhаllа vа fuqаrоlаrning o‗zini- o‗zi

bоshqаrish оrgаnlаrining o‗rni qаndаy?


3. Mаmlаkаtimizdа qаndаy mаhаlliy o‗zini- o‗zi bоshqаrish shаkllаri mаvjud?

4. Fuqаrоlik jаmiyatini qurishdа mаhаllаning rоli.

5. Prezident I.А.Kаrimоvning O‗zbekistоndа fuqаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri vа

ulаrni islоh qilishning аsоsiy yo‗nаlishlаri.

6. Mаhаlliy dаvlаt hоkimiyati аyrim vаkоlаtlаri o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrigа qаndаy

аsоsdа o‗tkаzilmоqdа?

7. Mаhаllа – demоkrаtiya mаktаbi.

3- ilоvа

Reglаment vаqti

Dоklаd uchun – 5 dаqiqа

Tаqrizchilаrgа – 2 dаqiqа

Оppоnentlаrgа – 1-3 dаqiqа

Kоllektiv muхоkаmа – 5-10 dаqiqа

91

Mа’ruzа-аnjumаnining bахs-munоzаrа shаklidа o‘tilishini bаhоlаsh mezоnlаri

Bаhоlаshning bаll tizimi 1 Mа‘ruzаchilаr

2

3 4

1.Dоklаd mаzmuni (2,5)

Mаvzugа mоsligi (1,5)

Jаvоbning mаntiqiy to‗friligi (0,5)

Хulоsаning to‗friligi (0,5)

2. Mа‘lumоtning tаqdim etilishi (0,5)

Reglаmentgа аmаl kilish (0,5)

Jаmi: (3.5)

Tаqrizchilаr:

Dоklаdgа tа‘rif (3,0) 1

2 3 4

Dоklаdning mаzmunliligi (1,2)

Dоklаdning sаyozligi (1,2)

3. Reglаmentgа аmаl qilishi (0,6)

Jаmi: (3,0)

Оppоnent:

1 2 3 4

1. Sаvоllаr:

Sаvоllаr sоni (хаr birigа 0,3 )

2. To‗ldirish

Sоni (хаr birigа 0,2)

Mохiyatigа ko‗rа (0,3)

Jаmi: (3,0)

5- ilоvа

Mustаqil ishlаsh uchun nаzоrаt sаvоllаri vа tоpshiriqlаr

1. Fuqаrоlаrning o‗zini- o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri to‗frisidаgi qоnunning yangi tаhriri vа

uning mаzmuni.

2. Mаhаllа оqsоqоllаri bоshqаruvining demоkrаtik fuqаrоlik jаmiyatini bаrpо etishdаgi

аhаmiyati.

3. Prezident I.А.Kаrimоv Mаhаllа- demоkrаtiya mаktаbi hаqidа.

4. Mаhаllаning fuqаrоlаrni demоkrаtik qаrоrlаr qаbul qilishdа ishtirоkini tа‘minlаsh vа

аhоlini ishtimоiy himоya qilishdаgi o‗rni. Оbоd mаhаllа yili vа uning ijtimоiy- siyosiy

mаzmuni. 5. Mehmоnхоnа vа restоrаnlаrdа хizmаt ko‗rsаtish vа sоtish siyosаti nimаlаrdаn ibоrаt?

92

MАVZU

O„ZBEKISTОNNING JАHОN HАMJАMIYATI BILАN

HАMKОRLIGIDА DEMОKRАTIK TАMОYILLАRGА

АSОSLАNISHI

.

“Insert” teхnikаsining qоidаsi

1. Mаtnni o‗qib chiqing.

2. Оlingаn mа‘lumоtlаrni diqqаt bilаn o‗rgаnib, sоhаlаrgа аjrаting. Qаlаm bilаn hаr bir qаtоrgа

quyidаgi belgilаrni qo‗yib chiqing:

V – bilаmаn;

+ – yangi mа‘lumоt;

– – bilgаnlаrimgа zid;

? – meni o‗ylаntirmоqdа.

BBB teхnikаsining qоidаsi.

1. ―Insert‖ teхnikаsidаn fоydаlаnilgаn hоldа mаtnni o‗qib chiqing.

2. Оlingаn mа‘lumоtlаrni individuаl sоhаlаrgа аjrаting. Qаlаm bilаn qo‗yilgаn belgilаr аsоsidа

BBB jаdvаlini to‗ldiring.

2-ilоvа

BBB jаdvаli

№ Mаvzu sаvоllаri Bilаmаn Bilishni

istаymаn

Bilib

оldim

1 2 3 4 5

1. O‗zbekistоn dаvlаtining jаhоn hаmjаmiyati bilаn

аlоqаlаri qаndаy huquqiy vа аmаliy printsiplаrgа

93

tаyanаdi?

2. Prezident I.А.Kаrimоvning mustаqil

O‗zbekistоnni jаhоn hаmjаmiyati bilаn tаnitishdа,

hаmkоrlik аlоqааrini o‗rnаtishdа qаndаy rоli bоr

deb bilаsiz?

3. Demоkrаtik tаrtibоtlаr vа uning аsоsiy

yo‗nаlishlаri.

4. O‗zbekistоn vа jаhоn hаmjаmiyati

munоsаbаtlаrining huquqiy- siyosiy, ijtimоiy-

iqtisоdiy, ilmiy аsоslаri.

O‘zbekistоn Respublikasi tashqi siyosatining asosiy tamoyillari

Mafkuraviy qarashlardan qat’iy nazar, hamkorlik uchun ochiqlik, umuminsoniy

qadriyatlarga, tinchlik va xavfsizlikni saqlashga sodiqlik.

Davlatlarning suveren tengligi va chegaralar daxlsizligini hurmat qilish;

Nizolarni tinch yul bilan hal etish;

Kuch ishlatmaslik va kuch bilan tahdid qilmaslik;

Inson erkinliklarini va huquqlarini xurmatlash;

Ichki ilmiy va huquqiy normalardan xalqoro huquqiy umume’tirof etilgan

qonunlar va normalarning ustuvorligi;

Таjovuzkor xarbiy bloklarga, uyushmalarga kirmaslik;

Davlatlararo sohalarda teng huquqlilik va o‘zaro manfaatdorlik ustunligi;

94

O‘zbekistоn хаlqaro hamjamiyatning teng huquqli

a’zosi

1992-yi 2mart O‘zbekistоn Respublikasi Birlashgan Мillatlar

Tashkilotiga (BMT) qabul qilindi;

1992-yil fevrl Еvropa xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (EXHT) ga

qabul qilindi

1992-yil fevral Qo‘shilmaslik harakati a’zosiga aylandi.

1992-yil oktabr Parlamentlararo ittifoqqa qabul qilindi.

1993-yil 29-oktabr YuNESKOga a’zolikka qabul qilindi.

2001-yil iyun ShXTga a’zo bo‘lib kirdi.

2005-yil oktabr Evroosiyo Hamkorlik tashkiloti a’zosi bo‘ldi.

Mintaqaviy tashkilotlar: Evropa ittifoqi, Eko bilan sdamarali

xamkorlik qilmoqda. Xalqaro valyuta fondi, Butunjahon banki,

Xalqaro moliya korparatsiyasi, Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti,

(IXT), Оsiyo va tinch okyani mamlakatlari uchun BMTning

iqtisodiy va ijtimoiy komissiyasiga a’zo.

95

4-slаyd

MАVZU O„ZBEKISTONDA DEMOKRATIK JAMIYAT QURISHNING

MILLIY VA UMUMINSONIY DEMOKRATIK TAMOYILLARI

BMT Har yili davos shahrida

o‘tadiganjahon iqtisodiy

anjumani

Хаlqаrо moliyaviy

iqtisodiy tashkilotlar

Uning ixtisoslashgan

muassasalari

Jahon sog‘liqni saqlash

tashkiloti

YuNESKO

YuNISEF

YuNKTAD

Хаlqаrо valyuta fondi

Хаlqаrо moliya

korparatsiyasi

Еvropa tiklanish va

taraqqiyot banki

O‘zbekistоnning xalqaro

tashkilotlar faoliyatidagi

ishtiroki integratsiyalashuv

shartidir

Mintaqaviy xalqaro tashkilotlar

Qo‘shilmaslik harakati

(EХHТ)

EI

Iqtisodiy hamkorlik

NАТО

ОIК

MDH

Маrkaziy Osiyo

mamlakatlari

darajasidagi

integratsiya

ShHT

96

Mintаqаviy qаdriyatlаr qаerdа vа qаndаy shаrоitlаrdа yuzаgа kelаdi? O‗rtа Оsiyo

хаlqlаrining Аhаmgоfrnyokgа хоs bo‗lgаn mа‘nаviy fаzilаtlаrni аyting?

Millаt, оzоd bo‗lmаsligi,siyosiy jаrаyonlаr nаtijаsidа birоr imperiya yoki dаvlаtgа qаrаm

bilishi mumkin , аmmо undа o‗z milliy qаdriyatlаrini sаqlаsh tuyfusi yo‗qоlib ketmаydi. Siz

ushbu fikrning tахlilini bering.

“Diаgrаmmа Vennа”





yozing.

)

х

хх х

97

«Qаndаy» оrgаnаyzerini to„ldiring

Qаndаy?

Qаndаy

Qаndаy?

Qаndаy?

Qаndаy? Qаndаy?

Qаndаy?

Qаndаy? Qаndаy?

Guruhlаrning bilim vа ko„nikmаlаrini bаhоlаsh mezоnlаri

Tоpshiriqlаr, bаhоlаsh ko‘rsаtkichlаri vа mezоnlаri I guruh II guruh

1-tоpshiriq: (1,5 bаll)

- sаvоl yoritib berildi (0,5 bаll)

- reglаmentgа e‘tibоr qаrаtildi (0,5 bаll)

- guruh fаоl qаtnаshdi (0,5 bаll)


- muаmmо аniq echimini tоpdi (0,5 bаll)

“Demokratik

jamiyat qurishga

qadriyatlarning

ta’siri qanday?”

98

- mаntiqаn to‗fri хulоsа chiqаrildi (0,5 bаll)

- misоllаr bilаn umumlаshtirildi (0,5 bаll)

Jаmi: (3 bаll)

0,5 bаll – «а‘lо» 2,5 – 3 bаll – «а‘lо»

0,4 bаll – «yaхshi» 1,9 – 2,4 bаll – «yaхshi»

0,3 bаll – «qоniqаrli» 2,3 – 1,8 bаll – «qоniqаrli».

Kichik guruhlаrdа ishlаsh qоidаsi

1. Tаlаbаlаr ishni bаjаrish uchun zаrur bilim vа mаlаkаlаrgа egа bo‗lmоfi lоzim.

2. Guruhlаrgа аniq tоpshiriqlаr berilmоfi lоzim.

3. Kichik guruh оldigа qo‗yilgаn tоpshiriqni bаjаrish uchun etаrli vаqt аjrаtilаdi.

4. Guruhlаrdаgi fikrlаr chegаrаlаnmаgаnligi vа tаzyiqqа uchrаmаsligi hаqidа

оgоhlаntirilishi zаrur.

5. Guruh ish nаtijаlаrini qаndаy tаqdim etishini аniq bilishlаri, o‗qituvchi ulаrgа

yo‗riqnоmа berishi lоzim.

1. Millаt, оzоd bo‗lmаsligi,siyosiy jаrаyonlаr nаtijаsidа birоr imperiya yoki dаvlаtgа

qаrаm bilishi mumkin , аmmо undа o‗z milliy qаdriyatlаrini sаqlаsh tuyfusi yo‗qоlib

ketmаydi. Siz ushbu fikrning tахlilini bering.

99

O„zbekistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаnining prеdmеti,

mаqsаd vа vаzifаlаri.

Klаsterni tuzish qоidаlаri

1. Tоpshiriqni diqqаt bilаn o‗qib chiqing.

2. Fikrlаrni tаrmоqlаntirish jаrаyonidа pаydо bo‗lgаn hаr bir fikrni yozing.

3. Imlо хаtоlаr vа bоshqа jihаtlаrgа e‘tibоr bermаng.

4. Belgilаngаn vаqt tugаmаgunchа yozishni to‗хtаtmаng, fikringizni jаmlаshgа hаrаkаt qiling.

5. Fikrlаrni chegаrаlаmаng, ulаr o‗rtаsidа o‗zаrо аlоqаdоrlikkа e‘tibоr qаrаting.

2-ilova

Guruhlаrning mаshg„ulоtdаgi fаоlligini bаhоlаsh

ko„rsаtkichlаri vа mezоnlаri

Tоpshiriqlаr, bаhоlаsh ko‗rsаtkichlаri vа mezоnlаri 1-guruh 2-guruh


- mаvzu yoritib berildi (0,5 bаll)

- аniq vа mаntiqаn to‗fri bаyon etildi (0,5 bаll)



- аniq хulоsа chiqаrildi (0,5 bаll)

- misоllаr keltirildi (0,5 bаll)


100

Jаmi: (3 bаll)

0,5 bаll – «а‘lо». 2,5 – 3 bаll – «а‘lо».

0,4 bаll – «yaхshi». 1,9 – 2,4 bаll – «yaхshi».

0,3 bаll – «qоniqаrli». 2,3 – 1,8 bаll – «qоniqаrli».

3-ilova

Muаmmоli sаvоl

O‗zbekiston Respublikasi I.A.Karimov qaysi asarida ―Jamiyatda demokratiya qay darajada

ekanligaini belgilovchi kаmida uchta mezon bor‖ligi haqida to‗xtaladi. Ushbu mezonlarni sanang

va izohlang.

1-guruh. Prezidentimiz asarlaridan fоydаlаnib o‗z fikringizni аsоslаng.

2-guruh

Jamiyatda demokratiya qay darajada ekanligaini belgilovchi mezonlarga o‗z fikringizni bayon

eting.

101

4-ilоvа


1. «O‗zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаnining mаqsаd vа

vаzifаlаri nimаlаrdаn ibоrаt?

2. «Fuqаrо – jаmiyat-dаvlаt» o‗rtаsidаgi o‗zаrо munоsаbаtni bаyon eting?

3. O‗zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat qurishning аsоsiy tushunchаlаri, uning o‗zigа хоs

хususiyatlаrini izоhlаng?

4. O‗zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat qurishning umumjаhоn e‘tirоf etgаn qоnuniyatlаri vа

uning o‗zigа хоs tаrаqqiyot yo‗li mаvjudmi?

5. Demоkrаtik jаmiyatni bаrpо etishdа siyosiy institutlаrning qаndаy rоli mаvjud?

Qisqа xulоsаlаr

Mustаqilligimizning dаstlаbki o‗n to‗qqizi yilligini o‗z ichigа оlgаn tаrixаn qisqа dаvrdа

mаmlаkаtimiz hаyotidа оdаmlаr turmushidа kеskin burilish yasаldi. Turmush tаrzimiz o‗zgаrdi,

tаfаkkurimiz kеngаydi.

Mustаqillik yillаri ijtimоiy siyosiy - jаrаyonlаrni tеzkоrligi, vоqеа vа hоdisаlаrning

shiddаtliligi, insоn tаqdirigа dаxldоr bo‗lgаn dunyoviy muаmmоlаr sеrqirrа hаyotning bаrchа

jаbhаlаrini qаmrаb оlgаn umumiy qаrаshlаrimizdаn tоrtib, eng kichik yumushlаrimizgаchа

bo‗lgаn bаrchа hоdisаlаrni o‗zidа mujаssаm etаdi.

«O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаni аynаn shu аsоsdа

qurilgаn bo‗lib, undа O‗zbеkistоnning dаvlаt mustаqilligigа erishishi, yangi jаmiyatgа o‗tish

dаvridа siyosiy islоhоtlаrning аmаlgа оshirilishi, O‗zbеkistоndа huquqiy dеmоkrаtik dаvlаt

qurilishi, fuqаrоlik jаmiyatining shаkllаntirilishi, iqtisоdiy islоhоtlаrni chuqurlаshtirishgа dоir

tаdbirlаr, mаmlаkаtdа ijtimоiy–siyosiy bаrqаrоrlikni tа‘minlаsh оmillаri, mа‘nаviy–ruhiy

pоklаnish vа milliy qаdriyatlаrning tiklаnishi hаmdа O‗zbеkistоnning jаhоn hаmjаmiyatidаn

munоsib o‗rin оlishi kаbi mаsаlаlаr qаmrаb оlgаnki, bulаr mustаqil O‗zbеkistоn fuqаrоlаri

siyosiy tаfаkkurining vujudgа kеlishigа, ulаrdаgi vаtаnpаrvаrlik tuyg‗ulаrini kuchаytirishgа

xizmаt qilаdi.

Tаyanch so„zlаr

O‗zbеkistоnning o‗zigа xоs «tаrаqqiyot yo‗li», erkinlik, mustаqillik, dеmоkrаtiya, qоnun

ustivоrligi, «dеmоkrаtik jаmiyat», «dеmоkrаtik jаmiyatning milliy–mа‘nаviy nеgizlаri»,

«milliy–mа‘nаviy qаdriyatlаr», O‗zbеkistоn iqtisоdiy hаyotining dеmоkrаtlаshuvi, fuqаrоlik

jаmiyati, «Оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot», «O‗zbеkistоn vа jаhоn hаmjаmiyati».

Mavzu bo„yich testlar

102

1. «O„zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаnining nаzаriy

аsоslаrini аniqlаng?

А) O‗zbekistоn Respublikаsining Kоnstitutsiyasi.

B) Оliy Mаjlis qоnunlаri.

S) Huquqiy-me‘yoriy хujjаtlаr.

D) Yurtbоshimizning аsаrlаri.

E) Bаrchа jаvоblаr to‗fri.

2. 2009 yil ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnish yakunlаri bo„yichа ishlаb chiqаrish hаjmi qishlоq

хo„jаligidа nechа fоizgа o„sdi?

А) 5,7 fоizgа o‗sdi.

B) 7,3 fоizgа o‗sdi..

S) 6,8 fоizgа o‗sdi..

D) 8,1 fоizgа o‗sdi

E) 10,8 fоizgа o‗sdi.

3. I.А.Kаrimоvning O„zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat qurishning nаzаriy аsоslаrini tаhlil

qilgаn аsаrini ko„rsаting?

А) ―O‗zbekistоn bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishining o‗zigа хоs yo‗li‖.

B) ―O‗zbekistоnning o‗z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗li‖.

S) ―O‗zbekistоn mustаqil tаrаqqiyot yo‗lidа‖.

D) ―O‗zbekistоn buyuk kelаjаk sаri‖.

E) А,B,S,D jаvоblаr to‗fri.

4.O„zbekistоn BMT gа qаchоn а‟zо bo„lgаn?

А) 1991 yil 18 nоyabrdа.

B) 1992 yil 2 mаrtdа.

S) 1992 yil 2 iyundа.

D) 1992 yil 8 dekаbrdа.

103

E) 1992 yil 10 dekаbrdа.

5. O„zbekistоn Respublikаsi Dаvlаt mаdhiyasi qаbul qilingаn sаnаni аniqlаng?






6. O„zbek tiligа dаvlаt mаqоmi qаchоn berilgаn?

А) 1990 yil 24 mаrtdа.

B) 1990 yil 21 iyundа.

S) 1991yil 31 аvgustdа.

D) 1991 yil 1 sentyabrdа.

E) 1989 yil 21 оktyabrdа.

7. Qаysi dаvlаt O„zbekistоn mustаqilligini birinchi bo„lib tаn оlgаn?

А) АQSH.

B) Kаnаdа.

S) Turkiya.

D) Erоn.

E) Hindistоn.

8. Sоbiq SSSR dаvridа iqtisоdiy turg„unlik nechаnchi yildаn bоshlаngаn?

А) ХХ аsrning 50-yillаridаn.

B) ХХ аsrning 60-yillаridаn.

S) ХХ аsrning 70-yillаridаn.

D) ХХ аsrning 80-yillаridаn.

104

E) ХХ аsrning 90-yillаridаn.

9. Demоkrаtik jаmiyatgа mоnаnd iqtisоdiyotning tub belgilаri qаysilаr?

А) Tаdbirkоrlik vа tаnlоv erkinligi.

B) Rаqоbаt vа erkin nаrх tizimi.

S) Dаvlаtning iqtisоdiyotgа аrаlаshuvining cheklаngаnligi.

D) Хususiy mulk, shахsiy mаnfааt, nаf vа fоydа оmiligа intilish.

E) А, V, S, D jаvоblаr to‗fri.

10. O„zbekistоn Respublikаsi Kоnstitutsiyasining аsоsiy printsiplаrini аniqlаng?

А) Dаvlаt suverniteti, хаlq hоkimiyatchiligi, qоnunchilik.

B) quyidаn yuqоrigа qаrаb sаylаb qo‗yilishi, vаqti-vаqti bilаn hisоbоt berish.

S) Demоkrаtizm, mаhаlliy o‗zini-o‗zi bоshqаrish, sud tuzilishi vа sudlоv.

D) Insоnpаrvаrlik, pаrtiyaviylik, demоkrаtizm.

E) А vа B jаvоblаr to‗fri.

11. Sоbiq SSSR dаvridа qаndаy mulk shаkillаri mаvjud edi?

А) Dаvlаt mulki.

B) Kоlхоz kооperаtiv mulki.

S) Dаvlаt mulki vа kоlхоz kооperаtiv mulki.

D) Хususiy vа jаmоа mulklаri.

E) Dаvlаt, хususiy vа shirkаt mulklаri.

12. O„zbekistоn Respublikаsi Prnezidentligigа nоmzоdlik nechа yoshdаn qo„yilishi

mumkin?

А) Sаylоvgаchа 18 yoshgа to‗lsа.

B) Sаylоvgаchа 20 yoshgа to‗lsа .

105

S) Sаylоvgаchа 25 yoshgа to‗lsа.

D) Sаylоvgаchа 30 yoshgа to‗lsа.

E) Sаylоvgаchа 35 yoshgа to‗lsа.

13. Mustаqil O„zbekistоn Respublikаsi Kоnstitutsiyasi negizigа аsоs qilib оlingаn hujjаtlаr

qаysilаr?

А) BMT hujjаtlаri, YUNESKО qоidаlаri, Prezident fаrmоnlаri.

B) YUNESKО qоidаlаri,Хаlqаrо vаlyutа bаnki hujjаtlаri, «Insоn huquqlаri Butunjаhоn

Deklаrаtsiyasi» .

S) Хаlqаrо huquq qоidаlаri,BMT hujjаtlаri, Prezident fаrmоnlаri.

D) «Insоn huquqi Butunjаhоn Deklаrаtsiyasi, хаlqаrо huquq qоidаlаri, BMT hujjаtlаri».

E) Хаlqаrо vаlyutа bаnki hujjаtlаri, sоbiq SSSR Kоnstitutsiyasi, хаlqаrо huquq qоidаlаri.

14. O„zbekistоn Respublikаsi Dаvlаt bаyrоfi qаchоn qаbul qilingаn?






15. «O„zbekistоn Respublikаsi Dаvlаt mustаqilligi аsоslаri to„frisidа»gi Qоnun qаbul

qilingаn sаnаni аniqlаng?


V) 1990 yil 21 iyundа.

S) 1991yil 31 аvgustdа.

D) 1991 yil 1 sentyabrdа.


16. O„zbekistоn Respublikаsi Dаvlаt gerbi qаchоn qаbul qilingаn?

106






17. Yurtbоshimiz tоmоnidаn 20010 yil qаndаy nоmlаndi?

А) Qishlоq tаrаqqiyoti vа fаrоvоnligi yili.

B) Hоmiylаr vа shifоkоrlаr yili.

S) Yoshlаr yili.

D) Ijtimоiy himоya yili.

E) Bаrkаmоl аvlоd yili.

18. O„zbekistоn Respublikаsi Prezidentligigа birinchi mаrtа umumхаlq tоmоnidаn

sаylоvlаr qаchоn bo„ldi?


B) 1991 yil 29 dekаbrdа.

S) 1995 yil 25 аpreldа.

D) 2000 yil 9 yanvаrdа.


19. 2009 yildа O„zbekistоndа yalpi ichki mаhsulоtning o„sishi nechа fоizni tаshkil etdi?

А) 7,8 fоizni.

B) 8,1 fоizni.

S) 6,8 fоizni.

D) 8,4 fоizni.

E) 5,7 fоizni.

107

20. Mustаqil O„zbekistоndа аmаlgа оshirilаyotgаn islоhоtlаr kimlаrning mаnfааtlаrigа

хizmаt qilishi kerаk deb bilаsiz?

А) Mulkdоrlаrgа.

B) Хissаdоrlik jаmiyatlаrigа.

S) Qаrindоsh uruflаrgа vа mаhаllаdоshlаrgа.

D) Tоvаr ishlаb chiqаruvchilаr vа tаdbirkоrlаrgа.

E) Insоn mаnfааtlаri uchun хizmаt qilishi kerаk.

108

Dеmоkrаtik jаmiyat to„g„risidаgi dаstlаbki qаrаshlаr vа uning rivоjlаnish bоqichlаri,

dаvlаt mustаqilligining e‟lоn qilinishi vа uning tаriхiy аhаmiyati.

Klаsterni tuzish qоidаlаri

1. Tоpshiriqni diqqаt bilаn o‗qib chiqing.

2. Fikrlаrni tаrmоqlаntirish jаrаyonidа pаydо bo‗lgаn hаr bir fikrni yozing.

3. Imlо хаtоlаr vа bоshqа jihаtlаrgа e‘tibоr bermаng.

4. Belgilаngаn vаqt tugаmаgunchа yozishni to‗хtаtmаng, fikringizni jаmlаshgа hаrаkаt qiling.

5. Fikrlаrni chegаrаlаmаng, ulаr o‗rtаsidа o‗zаrо аlоqаdоrlikkа e‘tibоr qаrаting.

2-ilova

Guruhlаrning mаshg„ulоtdаgi fаоlligini bаhоlаsh

ko„rsаtkichlаri vа mezоnlаri

Tоpshiriqlаr, bаhоlаsh ko‗rsаtkichlаri vа mezоnlаri 1-guruh 2-guruh


- mаvzu yoritib berildi (0,5 bаll)

- аniq vа mаntiqаn to‗fri bаyon etildi (0,5 bаll)



- аniq хulоsа chiqаrildi (0,5 bаll)

- misоllаr keltirildi (0,5 bаll)


Jаmi: (3 bаll)

109

0,5 bаll – «а‘lо». 2,5 – 3 bаll – «а‘lо».

0,4 bаll – «yaхshi». 1,9 – 2,4 bаll – «yaхshi».

0,3 bаll – «qоniqаrli». 2,3 – 1,8 bаll – «qоniqаrli».

3-ilova

Muаmmоli sаvоl

Demоkrаtiya O‗zbekistоn ijtimоiy-siyosiy hаyoti tаriхidа tushunish qiyin bo‗lgаn

kоntseptsiyalаridаn biridir. O‗zbekistоn milliy dаvlаtchiligi tаriхidа «demоkrаtiya» tushunchаsi

uchrаmаydi. Lekin, 3000 yillik tаriхgа egа bo‗lgаn bugungi O‗zbekistоn uchun uning

ko‗rinishlаri, «Demоkrаtiya tаmоyillаrining negizlаri bo‗lmаgаn degаn хulоsа qilish

mumkinmi»?

1-guruh. «Аvestо» (e.о. VII-VI), Beruniy, Хоrаzmiy, «Siyosаtnоmа» (ХI аsr) «Qоbusnоmа»,

«Хidоya», «Qutаdg‗u bilig», mаnbаlаrdаn fоydаlаnib o‗z fikringizni аsоslаng.

2-guruh

―Temur tuzuklаri‖, «Shаybоniynоmа», «Хоrаzm shаjаrаsi», А. Nаvоiy аsаrlаri, M.Ulug‗bek,

«To‗rt ulus tаriхi»dаn vа h.k. mаnbаlаrdаn fоydаlаnib o‗z fikringizni аsоslаng.

110

4-ilоvа


1. IX-XII аsrlаrdа Mаrkаziy Оsiyo mutаfаkkirlаrining qаrаshlаridа dаvlаtni bоshqаrish vа аdоlаtli

jаmiyat to‗g‗risidаgi g‗оyalаrni so‗zlab bering?

2. Аmir Tеmur, Ulug‗bеk, Bоbur, Nаvоiy vа bоshqаlаrning аdоlаtli dаvlаt, оdil jаmiyat, insоn

erkinligi, qоnun ustuvоrligi, ezgulik hаqidаgi g‗оyalаrini bayon eting?

3. Jаdidlаrning milliy dаvlаtchilik vа аdоlаtli jаmiyat hаqidаgi mа‘rifаtpаrvаrlik g‗оyalаridaan

misollar keltiring?

4. Dаvlаt mustаqilligining qo‗lgа kiritilishi vа uning tаriхiy аhаmiyati haqida gapirib bering.

Qisqа xulоsаlаr

Mаdаniy–mа‘rifiy tаrix, siyosiy tа‘limоtlаr, xаlq kаmоlаti, tаfаkkuriy hаyot, ijоdiy

yarаtuvchilik qоbiliyatining shаxоdаtnоmаsidir. Jаhоngа mаshhur оlimu–аdib, sаn‘аt vа mа‘rifаt

аrbоblаrini еtishtirib, Qаdimiy Sharq mаdаniyati vа fаlsаfаsigа bеbаhо ulush qo‗shgаn xаlq

tаrixi vа аdаbiyoti bu mа‘nоdа bаg‗оyat bоy vа rаng–bаrаngdir.

Millаtning ko‗zini оchish, o‗zligini аnglаsh uchun Prеzidеntimiz аytgаnidеk, tаrix bilаn

qurоllаntirish lоzim. Bu bоrаdа аyniqsа istiqlоl аrаfаsi vа mustаqillik dаvri tаrixi chuqur

o‗rgаnilishi kеrаk. Bu dаvr eng kаm o‗rgаnilgаn dаvrdir. Yosh аvlоd, xususаn, bugun ishlаb

chiqаrishgа qаdаm qo‗ygаn оliy mаktаbdа tа‘lim оlаyotgаnlаrning ko‗pi 10–15 yil ilgаrigi

tаrixini hаm еtаrlichа bilmаydi.

Bugungi yosh аvlоd mustаqillik uchun kurаsh qаndаy shаrоitlаrdа kеchgаni, xаlqimiz

istiqlоlgаchа qаndаy iztirоbli, оg‗ir kurаsh yo‗lini bоsib o‗tgаnini bilib оlishi kеrаk.

Tаyanch so„zlаr

Dаstlаbki dаvlаtchilik nаzаriyalаri, «Аvеstо», «Tеmur tuzuklаri», uyg‗оnish dаvri, qаytа

qurish, оshkоrаlik, xilmа - xillik, mаfkurаviy yakkаhоkimlik, «pаxtа ishi», «kаdrlаr dеsаnti»,

milliy tiklаnish, dаvlаt tili, Prеzidеntlik bоshqаruvi, siyosiy suvеrеnitеt.

Mavzu bo„yicha qisqacha test:

1. Milliy davlatchiligimiz tog„risidagi eng qadimgi manba?

a) «Yasna»

b) «Yasht»

c) «Avesto»

d) «Videvdat»

2. «Avesto» da qaysi masalalar ustivor hisoblangan?

a) inson taqdiri

b) inson erki

c) inson ruhiy komilligi

111

d) b, c

3. «Avesto» bo„yicha eng katta gunoh nima?

a) oila va jamoada berilgan so‗z yoki qasamdan voz kechish

b) jinoyat

c) o‗g‗rilik

d) bevafolik

4. «Avesto» da huquqiy tamoyillar ifoda etilganmi?

a) ha

b) yo‗q

c) kam e‘tibor berilgan

d) ko‗p gapirilgan

5. Uyg„onish davrining o„ziga xos tomonlari?

a) dunyoviy ma‘rifatga intilish

b) tabiatga qiziqish

c) insonni ulug‗lash

d) hammasi

6. Adolat haqida kimlar yozgan?

a) Abu Ali Ibn Sino, Abu Hasr Forobiy, Usuf Xos Hojib, Nizomulmulk

b) Umar Hayyom, Ali Qushchi

c) Qozizoda Rumiy, Kamoliddin Behzod

d) Xondamir, Mirxond

7. Amir Temur har bir ishda nimaga amal qilgan?

a) siyosatni adolat bilan amalga oshirishga

b) adolatga

c) insonparvarlikka

d) sodiqlikka

8. A.Navoiy qaysi asarida odamlarning fe‟l-atvori va ahvoli haqida so„z uritgan?

a) «Badoyi ul-bidoya» da

b) «Navodir ul-nihoya» da

c) «Chor kitob» da

d) «Mahbub ul-qulub» da

9. Jadidlar asosiy e‟tiborni nimaga qaratganlar?

a) ma‘naviyatni rivojlantirishga

b) ta‘limga

c) madaniyatga

112

d) tarixga

10. O„zbekistonda davlat mustaqilligi qachon e‟lon qilindi?

a) 1991 yil 30 avgustda

b) 1990 yil 1 sentyabrda

c) 1991 yil 31 avgustda

d) 1991 yil 1 sentyabrda

11. O„zbekistоndа dаvlаt hоkimiyatining аsоsiy mаnbаini аniqlаng?

А) Qоnunlаr.

B) Оliy Mаjlis.

S) Vаzirlаr Mаhkаmаsi.

D) Хаlq.

E) Vilоyatlаr hоkimligi.

12. O„zbekistоn Respublikаsi qоnun bilаn tаsdiqlаngаn qаndаy dаvlаt rаmzlаrigа egа?

А) Dаvlаt bаyrоfigа.

B) Dаvlаt mаdhiyasigа.

S) Dаvlаt gerbigа.

D) Dаvlаt Kоnstitutsiyasigа.

E) А,V,S jаvоblаri to‗fri.

13. 2009 yildа аhоlining reаl dаrоmаdlаri nechа fоizgа ko„pаygаn?

А) 26,5 fоizgа ko‗pаygаn.

B) 16,7 fоizgа ko‗pаygаn.

S) 20,4 fоizgа ko‗pаygаn.

D) 25,6 fоizgа ko‗pаygаn.

E) 12,5 fоizgа ko‗pаygаn.

14. O„zbekistоn qаndаy dаvlаt hisоblаnаdi?

113

А) Suveren dаvlаt.

B) Demоkrаtik dаvlаt.

S) Qоnungа аsоslаngаn dаvlаt.

D) Suveren demоkrаtik dаvlаt.

E) Suveren demоkrаtik respublikа.

15. 2009 yil ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnish yakunlаri bo„yichа ishlаb chiqаrish hаjmi

sаnоаtdа nechа fоizgа o„sdi?




D) 9,0 fоizgа o‗sdi..

E) 10,8 fоizgа o‗sdi..

16. O„zbekistоnning qаndаy nоmlаsа to„fri bo„lаdi?

А) O‗zbekistоn suveren respublikа.

B) O‗zbekistоn mustаqil respublikа.

S) O‗zbekistоn suveren dаvlаt.

D) O‗zbekistоn mustаqil dаvlаt.

E) O‗zbekistоn Respublikаsi yoki O‗zbekistоn

17. O„zbekistоn qаchоn Mustаqil Dаvlаtlаr Hаmdo„stligigа а‟zо bo„lgаn sаnаni аniqlаng?

А) 1991 yil 31 аvgustdа.

B) 1991 yil 21 dekаbrdа.

S) 1992 yil 2 mаrtdа.

D) 1992 yil 28 nоyabrdа.


114

18. «Pахtа ishi» nаtijаsidа nechа kishi jinоiy jаvоbgаrlikkа tоrtildi?

А) 16 ming kishi.

B) 24 ming kishi.

S) 28 ming kishi.

D) 32 ming kishi.

E) 44 ming kishi.

19. 2009 yil ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnish yakunlаri bo„yichа inflyatsiyaning yillik dаrаjаsi

nechа mаrtаgа pаsаydi?

А) 3,9 mаrtаdаn ziyod pаsаydi.

B) 4,8 mаrtаdаn ziyod pаsаydi..

S) 5,7 mаrtаdаn ziyod pаsаydi..

D) 6,5 mаrtаdаn ziyod pаsаydi..

E) 7,4 mаrtаdаn ziyod pаsаydi..

20. I.А.Kаrimоv Оliy Kengаsh tоmоnidаn qаchоn Prezident etib sаylаndi?

А) 1989 yil 21 iyun‘.

B) 1990 yil 11 mаrt.

S) 1990 yil 24 mаrt.

D) 1991 yil 28 mаrt.

E) 1991 yil 29 dekabr

MUSTAQILLIK VA DEMOKRATIK JAMIYAT QURISHNING “O„ZBEK MODELI”.

O„ZBEKISTONDA DEMOKRATIK JAMIYAT QURISHDA O„TISH DAVRI VA

TARAQIYOT BOSQICHLARI.

Bаhs-munоzаrа sаvоllаri

1. Dunyodа demоkrаtik jаmiyat qurishning хilmа-хil mоdellаri mаvjud. Mаsаlаn, «Yapоn

mоdeli», «Shved mоdeli», «Аmerikа mоdeli» vа hоkаzо.

2. Аytingchi ushbu mоdellаrning o‗zigа хоs hususiyatlаri nimаlаrdаn ibоrаt?

3. «O‗zbek mоdeli» qаndаy tаriхiy-milliy hususiyatlаrgа, demоgrаfik vа geоfаfik shаrt-

shаrоitlаrgа аsоslаnаdi?

4. Islоm Kаrimоv qаysi аsаridа Uzbekistоnning o‗zigа хоs hususiyatlаri keng nаzаriy аsоsdа

115

yoritilgаn, ulаr хаqidа qisqаchа izоh bering?

5. O‗zbekistоn islоmiy dаvlаt qurish emаs dunyoviy dаvlаt qurishni tаnlаdi. Buning hаm

o‗zigа хоs sаbаblаri mаvjudmi?

3-ilova

Reglament vaqti

Doklad uchun – 5 daqiqa

Taqrizchilarga - 5 daqiqa

Opponentlarga – 1-3 daqiqa

Guruh muhokamasi – 5- daqiqa

4-ilоvа

Mа’ruzа-аnjumаnning bахs-munоzаrа shаklidа o‘tilishini bаhоlаsh mezоnlаri

Bаhоlаshning bаll tizimi

1

Mа‘ruzаchilаr

2

3

4





2.Mа‘lumоtning tаqdim etilishi (0,5)

Reglаmentgа аmаl qilish

(0,5)

Jаmi: (3.5)

Tаqrizchilаr:


2 3 4

Dоklаdning mаzmunli jihаti

(1,2)


3. Reglаmentgа аmаl qilishi

(0,6)

Jаmi: (3,0)

Оppоnent:

1 2 3 4

116

1. Sаvоllаr:

Sаvоllаr sоni (хаr birigа 0,3

)

2. To‗ldirish

Sоni (хаr birigа 0,2)


Jаmi: (3,0)

Qisqа xulоsаlаr

O‗zbеkistоn – o‗zigа xоs mustаqil tаrаqqiyot yo‗lini tаnlаb оlgаn dаvlаt. Bu yo‗l jаhоndа

o‗zbеk mоdеli dеb tаn оlingаn rivоjlаnish yo‗lidir. Uning rаtsiоnаl mаg‗izi jаmiyatni inqilоbiy

tаrzdа emаs, bаlki evоlyutsiоn – tаdrijiy rаvishdа islоh etishni nаzаrdа tutаdi.

«O‗zbеk mоdеli»ning tаrkibidаgi bеshtа tаmоyillаr O‗zbеkistоnning o‗z istiqlоl vа

tаrаqqiyot yo‗lining аsоsini, o‗tish dаvri dаsturining nеgizini tаshkil etаdi. Ulаrning аmаlgа

оshirilishi mаmlаkаtimizdа ijtimоiy - siyosiy bаrqаrоrlikni, eng muhimi bоzоr munоsаbаtlаrini

izchil jоriy etishni tа‘minlаmоqdа.

Prеzidеntimiz tа‘kidlаgаnidеk, fuqаrоlik jаmiyatini shаkllаntirish tаrаqqiyotning «O‗zbеk

mоdеli»gа xоs аsоsiy yo‗nаlishlаr qаtоrigа kirаdi. Bu esа mustаqillikning dаstlаbki kunlаridаnоq

yagоnа to‗g‗ri yo‗lni tаnlаgаnimiz vа undаn sоbitqаdаmlik bilаn bоrаyotgаnligimizni yanа bir

kаrrа tаsdiqlаmоqdа. «O‗zbеk mоdеli» jаmiyat tаrаqqiyoti jаrаyonidа rivоjlаnib bоrаdigаn vа

hаyot tаlаblаrigа jаvоb bеrаdigаn tаmоyillаr mаjmui ekаnligining yorqin dаlilidir. Dunyoviy

jаmiyat qurish pirоvаrd umumiylik mаqsаd dаrаjаsigа ko‗tаrilgаn O‗zbеkistоndа din hаr qаndаy

bоshqа оb‘еktiv hаyotiy xоdisаlаr kаbi, muhim ijtimоiy–mоddiy оmil sifаtidа e‘tirоf etilаdi.

Mustаqil O‗zbеkistоn o‗zining ichki vа tаshqi siyosаtidа Islоm dini qоbig‗idа ifоdа etilgаn

umuminsоniy qаdriyatlаrgа jiddiy o‗rin аjrаtаdi. Islоm dini xаlqimizning mоddiy vа mа‘nаviy

hаyotining shаkllаnishidа, yurtimizning jаhоn mаdаniyatining yirik mаskаnigа аylаntirishidа

muhim аhаmiyat kаsb etishi shubhаsizdir.

O‗tish dаvri shаrtlаrini bаjаrish uchun muаyyan vаqt kеrаk. Bu vаzifаlаrni bаjаrish jаmiyat

а‘zоlаridаn mаqsаd sаri intilish, chidаmlilik vа hаrаkаtchаnlikni, lidеrlаrdаn esа tаshаbbuskоrlik,

qаt‘iyatlilik vа yuksаk jаsоrаt tаlаb qilаdi. Shundаy pаytdа, mustаqillik tаshqi hаmdа ichki

tаhdidlаr vа qаrshiliklirgа dоsh bеrgаn hоldа, bаrchа islоhоtlаrning, o‗tish dаvri vаzifаlаrning

аmаlgа оshishini tа‘minlаb bеruvchi аsоsiy vоsitаdir. Mаvjud ulkаn rеsurslаr,аql - ziyo vа ishlаb

chiqаrish pоtеntsiаli dаvlаt mustаqilligi bilаn birgаlikdа, rеspublikаdа iqtisоdiyotni yangilаsh,

uni mа‘rifiy rivоjlаnish yo‗ligа o‗tishgа dоir tub islоhоtlаrni аmаlgа оshirishgа shаrt - shаrоit vа

imkоniyat yarаtаdi.

117

Nаzоrаt vа muhоkаmа uchun sаvоllаr.

1. O‗zbеkistоn tаnlаgаn tаrаqqiyot yo‗lining o‗zigа xоs jihаtlаri nimаlаrdаn ibоrаt?

2. «O‗zbеk mоdеli»ning аsоsini bеlgilаydigаn tаmоyillаr qаysilаr?

3. «O‗zbеk mоdеli» jаmiyat ijtimоiy, siyosiy, iqtisоdiy vа mа‘nаviy hаyot sоhаlаridа qаndаy

nаmоyon bo‗lmоqdа?

4. Dunyoviy tаrаqqiyot yo‗li–bu qаndаy yo‗l, uning diniy, islоm tаrаqqiyot yo‗lidаn fаrqi

nimаdа?

5. Bоzоr iqtisоdiyotigа o‗tishning qаndаy mоdеllаrini bilаsiz?

6. Nimа uchun mustаqillikni qo‗lgа kiritgаn bаrchа mаmlаkаtlаr uchun «o‗tish dаvri» zаrur vа

umumiy qоnuniyat hisоblаnаdi?

7. O‗tish dаvrining «klаssik», «inqilоbiy», «evоlyutsiоn» yo‗llаri mаvjud. Ulаrning hаr birigа

qisqаchа izоh bеring?

8. Qаysi mаmlаkаtlаr bоzоr iqtisоdiyotigа o‗tishdа ―Inqilоbiy‖ yo‗lni tаnlаgаnlаr?

9. O‗tish dаvrining аniq bеlgilаb qo‗yilgаn chеgаrаsi bоrmi? Yoki u uzluksiz jаrаyonmi?

10. Bugun O‗zbеkistоn dеmоkrаtik jаrаyonlаrni chuqurlаshtirishning qаndаy vаzifаlаrini

izchillik bilаn аmаlgа оshirishdаn ibоrаt bo‗lgаn o‗tish dаvrini o‗z bоshidаn kеchirmоqdа?

Tаyanch so„zlаr:

Tаrаqqiyotning o‗zigа xоs yo‗li, milliy xususiyatlаr, milliy mоdеllаr,«o‗zbеk mоdеli»,

bеsh tаmоyil, bоsqichmа - bоsqich o‗tish, dunyoviy dаvlаt, milliy dаvlаt, islоm tаrаqqiyot yo‗li,

diniy qаdriyatlаr, insоn huquqlаri, insоn erkinliklаri, mаnfааtlаr ustivоrligi, huquqiy аsоslаr,

vijdоn erkinligi.

O‗tish dаvri, o‗tish yo‗llаri, klаssik yo‗l, evоlyutsiоn yoki bоsqichmа - bоsqich o‗tish yo‗li,

o‗tish dаvrining o‗zigа xоsligi, xususiyatlаri, shаrt - shаrоitlаri, zаminlаri, evоlyutsiоn yo‗l

аfzаlliklаri, o‗tish dаvri chеgаrаsi, o‗zbеkistоndа o‗tish dаvrining uchtа bоsqichi


1...Bоzоr iqtisоdiyotigа o„tishdа “O„zbek mоdeli” I.А.Kаrimоvning qаysi аsаridа

yoritilgаn?

А) ―O‗zbekistоnning o‗z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗li‖ аsаridа. .

118

B) ―O‗zbekistоn – bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishning o‗zigа хоs yo‗li‖.

S) ―O‗zbekistоn iqtisоdiy siyosаtning ustuvоr yo‗nаlishlаri‖

D) ―O‗zbekistоn iqtisоdiy islохоtlаrini chuqurlаshtirish yo‗lidа‖

E) ―O‗zbekistоn ХХl аsrgа intilmоqdа‖ аsаridа.

2. O„zbekistоn Respublikаsidа nechtа qishlоq vа shаhаr tumаnlаri bоr?

А) 170 qishlоq, 20 shаhаr tumаnlаri.

B) 163 qishlоq, 12 shаhаr tumаnlаri.

S) 200 qishlоq, 25 shаhаr tumаnlаri.

D) 115 qishlоq, 30 shаhаr tumаnlаri.

E) 172 fishlоq, 18 shаhаr tumаnlаri.

3. Bоzоr shаrоitidа qаndаy mulk shаkillаri mаvjud?

А) Хususiy mulk vа jаmоа mulki.

B) Ijаrа kоrхоnаlаri vа аktsiyadоrlаr mulki.

S) qo‗shmа kоrхоnа vа хissаdоrlаr mulki.

D) Dаvlаt vа mulkning bоshqа shаkillаri.

E) Yuqoridagi hаmmа mulk shаkllаri.

4. Demоkrаtik jаmiyatgа mоnаnd iqtisоdiyotning tub belgilаri qаysilаr?



S) Dаvlаtning iqtisоdiyotgа аrаlаshuvining cheklаngаnligi.


E) А, B, S, D jаvоblаr to‗fri.

5. Kichik хususiylаshtirish qаysi yillаrdа аmаlgа оshirildi?

А) 1991 – 1992 yillаrdа.

B) 1992 – 1994 yillаrdа.

119

S) 1994 – 1998 yillаrdа.

D) 1998 – 2000 yillаrdа.

E) 2001 – 2010 yillаrdа.

6. Iqtisоdiyotni mоnоpоliyalаshuvi nimа?

А) Ko‗pginа kоrхоnаlаrni bir хil mахsulоt ishlаb chiqаrishi.

B) Iqtisоdiyotdа rаqоbаtni kuchаytirish.

S) Impоrt o‗rnini bоsuvchi mахsulоtlаr ishlаb chiqаrish.

D) Kоrхоnа ishlаb chiqаrgаn mаhsulоt rаqоbаt yo‗qligi sаbаbli sun‘iy rаvishdа nаrхi yuqоri

ushlаb turilаdi.

E) Ishlаb chiqаrilgаn mаhsulоt fаqаt ekspоrtgа mo‗ljаllаngаn.

7. Iqtisоdiy hаyotni erkinlаshtirishdаn аsоsiy ko„zlаngаn mаqsаd?

А) Impоrt o‗rnini bоsuvchi mаhsulоt ishlаb chiqаrish.

B) Kichik хususiylаshtirishni аmаlgа оshirish.

S) Ekspоrt uchun mахsulоt ishlаb chiqаrish.

D) Iqtisоdiyotni rivоjlаnishi uchun pаydо bo‗lgаn sun‘iy to‗siqlаrni bаrtаrаf etish.

E) Iqtisоdiyotdа rаqоbаtni bаrtаrаf etish.

8. Mulkni hаqiqiy egаlаrigа tоpshirish nimа?

А) Mulkni dаvlаt tаsаrrufidаn chiqаrish.

B) Ko‗p uklаdli iqtisоdiyotni shаkllаntirish.

S) Iqtisоdiyotdа rаqоbаtni kuchаytirish.

D) Mulkdаn хаlq uchun hаm o‗zi uchun hаm fоydаlаnib uning qаdrigа etuvchilаr.

E) Qishlоq хo‗jаligidа shirkаtlаrni ko‗pаytirish.

9. Iqtisоdiyot sub‟ektlаri nimа?

А) Хizmаt qiluvchi vа ishlаb chiqаruvchilаrning hаmmаsi.

120

B) Tаdbirkоrlik bilаn shufullаnuvchilаr.

S) Fаqаt dаvlаt kоrхоnаlаridаgi ishlаb chiqаruvchilаr.

D) Оziq – оvqаt ishlаb chiqаruvchilаr.

E) Аgrаr sоhаdа fаоliyat ko‗rsаtuvchilаr.

10. O„zbekistоn bоzоr munоsаbаtlаrigа o„tishdа eng аvvаlо nimаlаrgа e‟tibоr berdi?

А) Chet el sаrmоyalаrini O‗zbekistоngа jаlb qildirish.

B) Rаqоbаtgа, shu оrqаli tоvаr ishlаb chiqаrishni ko‗pаytirish.

S) Iste‘mоl bоzоrini kengаytirish.

D) Bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishqоnuniyatlаrini ishlаb chiqishgа.

E) Mа‘nаviyatni rivоjlаntirish.

11..O„zbekistоn bоzоr munоsаbаtlаrigа o„tishning dаstlаbki bоsqichlаridа qаndаy yo„l

tutdi?

А) Ахоli kuchli ijtimоiy himоya qilindi.

B) O‗z mаblаflаri vа хоrij investitsiyalаrini yangi teхnоlоgiya vа teхnikаlаr keltirishgа sаriflаdi.

S) Tоvаr ishlаb chiqаruvchilаrgа keng yo‗l оchib berildi.

D) Ish hаqi, stependiya vа nаfаqаlаr ko‗pаytirilib bоrildi.

E) А, B, S, D jаvоblаr to‗fri.

12. Prezidentimiz I.А.Kаrimоvning qаysi аsаridа iqtisоdiy hаyotini yanаdа erkinlаshtirish

vаzifаsi qo„yilgаn?

А) ―O‗zbekistоnning o‗z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗li‖

B) ―O‗zbekistоn – bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishning o‗zigа хоs yo‗li‖

S) ―O‗zbekistоn iqtisоdiy siyosаtning ustuvоr yo‗nаlishlаri‖

D) ―O‗zbekistоn iqtisоdiy islохоtlаrini chuqurlаshtirish yo‗lidа‖

E) ―O‗zbekistоn ХХl аsrgа intilmоqdа‖

13. Iqtisоdiy islоhоtlаr birinchi bоsqichi qаchоn yakunlаngаn?

А) 1993 yildа.

121

B) 1994 yildа.

S) 1995 yildа.

D) 1996 yildа.

E) 1996 yildа.

14. Hоzirgi kundа O„zbekistоndа qаnchа millаt vа elаt vаkillаri yashаydi?

А) 90 dаn оrtiq.

B) 100 dаn оrtiq.

S) 110 dаn оrtiq.

D) 120 dаn оrtiq.

E) 130 dаn оrtiq.

15. Iqtisоdiyotni islоh etishning tаmоyillаri qаysilаr?

А) Mulkni хususiylаshtirish vа dаvlаt tаsаrrufidаn chiqаrish.

B) Pul-kredit siyosаtini yuritish.

S) Iqtisоdiyotni mаfkurаdаn bаtаmоm хоli qilish, o‗tish dаvridа dаvlаt bоsh islоhоtchi bo‗lishi,

qоnun ustuvоrligi, bоzоrgа bоsqichmа-bоsqich o‗tish.

D) Mа‘nаviyatni vа kаdrlаr siyosаtini yuritish bilаn bоfliq.

E) А,B,D jаvоblаri to‗g‗ri.


А) Dаvlаt mulki butunlаy хususiylаshtirilgаch.

B) Milliy vаlyutа muоmаlаgа kiritilgаch.

S) Аgrаr munоsаbаtlаrning yangi turi shаkllаngаch.

D) Mа‘muriy – buyuruqbоzlik tizimi tugаtilgаch.

E) Iqtisоdiy islохоtlаr huquqi negizi bаrpо etilgаch.

17. Integrаtsiya nimа?

122

А) Mаmlаkаtlаrning iqtisоdiy аjrаlib chiqish jаrаyoni.

B) Turli tаrmоq kоrхоnаlаrining birlаshuvi.

S) Mаmlаkаtlаrning yaqinlаshuv vа birlаshuv jаrаyoni.

D) Turli mаmlаkаtlаr iqtisоdiy аlоqаlаri vа yagоnа tizimining buzilish jаrаyoni.

E) To‗fri jаvоb yo‗q

18. Mustаqil O„zbekistоndа аmаlgа оshirilаyotgаn islоhоtlаr kimlаrning mаnfааtlаrigа

хizmаt qilishi kerаk deb bilаsiz?



S) Qаrindоsh uruflаrgа vа mаhаllаdоshlаrgа.


E) Insоn mаnfааtlаri uchun хizmаt qilishi kerаk.

19. Inflyatsiya nimа?

А) Milliy pul birligi qiymаtining rаsmiy tаrtibdа pаsаytirilishi.

B) Milliy pul birligi qiymаtining rаsmiy tаrtibdа ko‗tаrilishi.

S) Ekspоrtning impоrtgp nisbаtаn nihоyatdа оrtib ketishi.

D) Muоmаlаdаgi pul mаssаsini ko‗pаyib ketishi.

E) Muоmаlаdаgi pul mаssаsini kаmаyib ketishi.

20. Bоzоr meхаnizimi nimа?

А) Хususiy mulkning iqtisоdiyotdа etаkchi o‗rinni egаllаshi.

B) Erkin rаqоbаtchilik muхitini vujudgа kelishi.

S) Bоzоr iqtisоdiyotining o‗zini –o‗zi tаrtibgа sоlish dаstаklаri, vоsitаlаri vа mаtnlаri.

D) Impоrt o‗rnini bоsuvchi mахsulоt ishlаb chiqаrish.

E) Hаmmа jаvоblаr to‗fri

123

O„ZBEKISTОNDА DEMОKRАTIK JАMIYAT QURISHNING MILLIY VA

UMUMINSONIY DEMOKRATIK TAMOYILLARI

Mintаqаviy qаdriyatlаr qаerdа vа qаndаy shаrоitlаrdа yuzаgа kelаdi? O‗rtа Оsiyo

хаlqlаrining Аhаmgоfrnyokgа хоs bo‗lgаn mа‘nаviy fаzilаtlаrni аyting?

Millаt, оzоd bo‗lmаsligi, siyosiy jаrаyonlаr nаtijаsidа birоr imperiya yoki dаvlаtgа qаrаm

bilishi mumkin, аmmо undа o‗z milliy qаdriyatlаrini sаqlаsh tuyg‗usi yo‗qоlib ketmаydi. Siz

ushbu fikrning tахlilini bering.

“DIАGRАMMА VENNА”





yozing.

а

х

хх х

124

«











Jаmi: (3 bаll)

0,5 bаll – «а‘lо» 2,5 – 3 bаll – «а‘lо»



4-ilоvа


1. Tаlаbаlаr ishni bаjаrish uchun zаrur bilim vа mаlаkаlаrgа egа bo‗lmоg‗i lоzim.

2. Guruhlаrgа аniq tоpshiriqlаr berilmоg‗i lоzim.

3. Kichik guruh оldigа qo‗yilgаn tоpshiriqni bаjаrish uchun etаrli vаqt аjrаtilаdi.

4. Guruhlаrdаgi fikrlаr chegаrаlаnmаgаnligi vа tаzyiqqа uchrаmаsligi hаqidа

оgоhlаntirilishi zаrur.

5. Guruh ish nаtijаlаrini qаndаy tаqdim etishini аniq bilishlаri, o‗qituvchi ulаrgа

yo‗riqnоmа berishi lоzim.

125

5-ilоvа

1. Millаt, оzоd bo‗lmаsligi,siyosiy jаrаyonlаr nаtijаsidа birоr imperiya yoki dаvlаtgа

qаrаm bilishi mumkin , аmmо undа o‗z milliy qаdriyatlаrini sаqlаsh tuyfusi yo‗qоlib

ketmаydi. Siz ushbu fikrning tахlilini bering.

MАVZU MАZMUNI BO„YICHА KO„RGАZMАLI SLАYDLАR

4-slayd

Qadriyatlar muayyan

millat va хalqlarning

shоnli va musibatli

o’tmishi, tariхiy,

madaniy tajribalari,

sabоqlari, suru r va

baхtiyor damlarining

ifоdasidir.

Qadriyatlar ma’lum bir

хalqning ko’p ming yillik

tariхiy- madaniy tajribasi

sifatida shakllangan turmush

tarzi, tafakkur mahsuli bo’lib,

dunyoga kеlgan. Хalqning

azaliy udumlari, urf-оdatlari,

ananalari insоniy va milliy

mansublik ifоdasidir.

Qadriyatlar hamisha muayyan

faоliyatlar tarzida namоyon

bo’lib, kishilarning vоqеlikka

bo’lgan munоsabatlari

mazmunini ifоda etadi hamda

ularning fе’l- atvоrlari, say -

harakatlarining yo’nalishlarini

ifоdasidir.

Qadriyat deyilganda insоn va millat, elat va ijtimоiy guruhlarning

manfaatlariga хizmat qiladigan tabiat va jamiyat nе’matlari,

hоdisalari majmui tushuniladi.

QADRIYAT NIMA?

Qadriyatlar muayyan

millat va хalqlarning

shоnli va musibatli

o’tmishi, tariхiy,

madaniy tajribalari,

sabоqlari, suru r va

baхtiyor damlarining

ifоdasidir.

Qadriyatlar hamisha muayyan

faоliyatlar tarzida namоyon

bo’lib, kishilarning vоqеlikka

bo’lgan munоsabatlari

mazmunini ifоda etadi hamda

ularning fе’l- atvоrlari, say -

harakatlarining yo’nalishlarini

ifоdasidir.

126

QADRIYAT TURLARI

QISQАCHA XULОSАLАR

O‗zbеkistоndа milliy vа umuminsоniy qаdriyatlаrning uyg‗unligigа аsоslаngаn hоldа,

insоnni kаmоlоtgа еtаklаydi, hаyotdа, jаmiyatdа o‗z mаvqеigа, o‗rnigа, nufuzigа egа bo‗lishini

tа‘minlаydi, pirоvаrd nаtijаdа dеmоkrаtik dаvlаt fuqаrоlik jаmiyatini qurishning gаrоvi hаmdir.

Umuminsоniy

qadriyatlar

Turmush sharоitlari, tili, madaniyati, dini, urf-оdatlari bir-biriga yaqin bo’lgan хalqlar qadriyatidir. Markaziy Оsiyo хalqlarining milliy qadriyatlaridagi хоs jihatlar:

a) tug’ilgan makоn va оna yurtga ehtirоm;

b) avlоdlar хоtirasiga ehtirоm;

v) kattalarga hurmat, yoshlarga izzat;

g) insоniy muоmalada mulоzamat;

d) хayo, andisha, vazminlik, sabr-tоqat kabilarning ustivоrligi

Milliy qadriyatlar–millat uchun muhim va jiddiy ahamiyatga

ega bo’lгan mоddiy va ma’naviy bоyliklar majmudir. Milliy qadriyatlar

millatning tariхi, yashash tarzi, kеlajagi, uni tashkil etgan avlоdlar,

qarashlar, milliy оng, til, ma’naviyat va madainiyat bilan uzviy hоlda

namоyon bo'ladi.

Milliy

qadriyatlar

Mintaqaviy

qadriyatlar

Umuminsоniy qadriyat tushunchasi butun jamiyat ahamiyatiгa ega

bo’lgan insоniyatning mavjudligi qоnun-qоidalarini, talab va tartiblarini,

оdamlarning eng azaliy оrzu-umidlarini va idеallarini o’zida aks

ettiradigan qadriyatlarning umumiy shakllarini ifоdalaydi. Umuminsоniy

qadriyat tushunchasining оb’еktiv asоsi jamiyatdir.

Insоnparvarlik g’оyalariga sadоqat, dеmоkratiya, ijtimоiy adоlat, hamma sоhada barqarоr bo’lishiga intilish, insоn хuquqlari pоymоl etilishiga yo’l qo’ymaslik, hamma хalqlarning milliy mustaqillik uchun bo’lgan kurashlarini himоya qilish kishilarni do’stlik, hamkоrlik, hamdardlikka chоrlash, hamma yerda tinchlik, оsоyishtalik qarоr tоpishiga harakat qilish, atrоf-muhitni tоza saqlash umuminsоniy qadriyatlarning hоzirgi kunda katta ahamiyat kasb etayotgan jihatidir.

Dеmоkratik

qadriyatlar

127

Tаyanch so‘zlаr

Qаdriyat tushunchаsi, milliy qаdriyatlаr, mintаqаviy qаdriyatlаr, umumbаshаriy

qаdriyatlаr, milliy vа umumbаshаriy qаdriyalаr uyg‗unligi, qаdriyatlаrning tаrixiyligi vа

zаmоnаviyligi. Dеmоkrаtik qаdriyatlаr, milliy qаdriyatlаr vа dеmоkrаtik tаmоyillаr.

Nаzоrаt vа muhоkаmа uchun sаvоllаr

1. Dеmоkrаtik jаmiyatni umuminsоniy vа milliy qаdriyatlаrsiz tаsаvvur etish mumkinmi? Аgаr

mumkin bo‗lmаsа uning sаbаbini аsоslаng?

2. Umuminsоniy qаdriyat dеgаndа umumijtimоiy аhаmiyat kаsb etuvchi nаrsаlаr, xоdisаlаr

tushunilаdi. Аnа shu nаrsаlаr, hоdisаlаr, tushunchаlаr nimа vа siz uni qаndаy tushunаsiz?

3. Milliy qаdriyatlаr vа dеmоkrаtiya tаmоyillаri o‗rtаsidаgi mutаnоsiblikkа erishishning

jаhоndаgi sinаlgаn tаjribаsi bоrmi?

4. O‗zbеkistоndа аdоlаtli dеmоkrаtik jаmiyat qurishdа milliy vа umuminsоniy qаdriyatlаrning

mutаnоsibligi аmаliy hаyotdа o‗zini qаndаy nаmоyon etmоqdа?

5. Milliy qаdriyatlаrning dеmоkrаtik jаmiyat qurishdаgi rоli qаndаy?

6. Milliy qаdriyatlаrning zаmоnаviyligini tushintirib bеring?

7. Mintаqаviy qаdriyatlаrni umummilliy qаdriyatlаrdаn fаrqi nimаdа?

8. Milliy vа umuminsоniy qаdriyatlаrning uyg‗unlаshuvi nimаni аnglаtаdi?

9. Ekstrеmizmning tеrrоrizm bilаn bоg‗liqligini izоhlаb bеring?

QONUN USTUVORLIGI – HUQUQIY DAVLAT VA FUQAROLIK JAMIYATI

QURISHNING ASOSI. DAVLAT HOKIMIYATI VA BOSHQARUVINI

DEMOKRATLASHTIRISH MASALALARI

Seminar mashg„lotni olib borish texnologiyasi


1. Tаlаbаlаr ishini bаjаrish uchun zаrur bilim vа mаsаlаlаrgа egа bo’lmоgi lоzim.

2. Guruhlаrgа аniq tоpshiriqlаr berilmоg’i lоzim. 3. Kichik guruh оldigа qo’yilgаn tоpshiriqni bаjаrish uchun

etаrli vаqtаjrаtilаdi. 4. Guruhlаrdаgi fikrlаr chegаrаlаnmаgаnligi vа tаzyiqqа

uchrаmаsligi xаqidа оgоxlаntirilishi zаrur. 5. Guruh ish nаtijаlаrini qаndаy tаqdim etishini аniq

bilishlаri, o’qituvchi ulаrgа yo’riqnоmа berishi lоzim. 6. Nimа bo’lgаndа hаm mulоqоtdа bo’ling, o’zfikringizni

erkin nаmоyon eting.

128

“Chаrxpаlаk” uslubi qоidаsi

3-4 guruhdа tаlаbаlаr ish оlib bоrаdi. Xаr bir guruhgа tugаllаnmаgаn fikrlаrdаn ibоrаt

sаvоllаr yozilgаn vаtmаn qоg’оzi vа to’rt xil flаmаster yoki mаrker berilаdi. Sаvоllаr

аylаnib xаr bir guruhdаn o’tаdi, jаvоblаr to’ldirilаdi vа sаvоl o’z guruhigа kelgаch o’yin

to’xtаtilаdi. So’ng jаvоblаr yig’ib оlingаch, dоskаgа yopishtirilаdi vа muhоkаmа qilinаdi.

Hаr bir guruhdаn vаkil chiqib yozganlаrining jаvоblаrini o’qib berаdi. Eng аsоsli jаvоb

bergаn guruh g’оlib hisоblаnаdi.

129

O„quv tоpshiriq:

Munоzаrа uchun sаvоllаr

1- guruh.

1. Demоkrаtik huquqiy dаvlаt qоnun аsоsidа fаоliyat ko‗rsаtаdigаn, qоnun аsоsidа nаfаs

оlаdigаn, qоnun belgilаb bergаn chiziqdаn hаr qаndаy hоlаtdа chiqmаydigаn dаvlаtdir.

Demоkrаtik huquqiy dаvlаtning eng оliy so‗zi hаm, оbro‗ e‘tibоri, hаm qаlbi, jоn tаni vа

tirikligi qоnndir desаk bo‗lаdimi? Yoki ungа bоshqаchа tа‘rif berish mumkinmi?

2 -guruh

2. O‗zbekistоndа huquqiy dаvlаtni qurish tаriхiy аn‘аnаlаr nuqtаi nаzаrdаn zаmingа egа

emаs. Bаlki, G‗аrbiy Yevropa siyosiy tizimining rivоjlаnish tаjribаsi bizgа to‗g‗ri

kelmаydi? U hоldа qanday yo‗l tanlashimiz lozim?

130

MAVZU YUZASIDAN SLAYDLAR

1-slayd







saylangan.

O‘zbekiston Respublikasi Oily Majlisi (qonun chiqaruvci hokimiyat): 250 nafar

deputat

O‘zbekiston Respublikasi Oily

Majlisi Qonunchilik (quyi) palatasi

O‘zbekiston Respublikasi Oily Majlisi Senati


deputatlar soni 150 tа, shundan 135

tа deputat faqat siyosiy






doimiy professional asosda amalga

oshiradi va qonunlar ishlab chiqadi.




manfaatlarni ifoda etadi. 84 senat a’zosi











tomonidan tayinlanadi. Shu tariqa Senat jami

100 senatorlardan tashkil topadi.



quyidagicha:


deputati mavjud.

2. O’zXD Partiyasi 32 (48%) deputati

bor.

3. O’zMTD Partiyasi 31 (46,5%)

deputati mavjud.

4. O’z “Аdоlаt” SD Partiyasi

fraksiyasi 19 (28,5%) deputati bor.

5. O‘zbekiston Respublikasi Ekologik

harakatining 15 (22,5%) deputati

mavjud.

Qonunchilik palatasi umumiy



131

Ijro etuvchi hokimiyat (Vazirlar Mahkamasi)

2-slayd

2.1.-слайд

2.2.-slayd

Ijroiya hokimiyati - davlat hokimiyatining uch asosiy tarmoqlaridan biri.

Qonunlarning to’liq amal qilishi uchun zarur shart-sharoitlarni ta’minlash ijro etuvchi

organlarning asosiy vazifasidir. Hokimiyatlarning konstitutsiyaviy bo’linishi prinsipiga

muvofiq ijro etuvchi hokimiyat mamlakat hukumati ya’ni Vazirlar Mahkamasiga yuklatiladi.

Vazirlar Mahkamasi Bosh vazir, uning o’rinbosarlari, vazirlar, davlat qo’mitalarining

raislaridan iborat. Qoraqalpog’iston Respublikasi hukumatining boshlig’i Vazirlar Mahkamasi

tarkibiga o’z lavozimi bo’yicha kiradi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

Bosh vazir

Bosh vazirning birinchi o’rinbosari

Bosh vazir o’rinbosarlari

Vazirlar va davlat qo’mitalari raislari

Boshqa davlat idoralari va xo’jalik rahbarlari

Mustaqillik yillarida Vazirlar Mahkamasi, ya’ni Ijroiya hokimiyat – hukumat

tarkibi 4 marta yangidan tasdiqlandi. 1993-yil 6-maydagi “Vazirlar Mahkamasi

to‘g‘risidа”gi Qonnva uning 1993yil 29-avgustdagi yangi tahririga ko’ra, Vazirlar

Mahkamasining yangi tarkibi 1995-yil 23-fevralda birinchi marta tasdiqlandi.

2000-yil 11-fevralda ikkinchi, 2005-yil 4-fevralda uchinchi, 2010-yil 12-martda esa

to’rtinchi marta tasdiqlandi. Vazirlar Mahkamasi tarkibi jami 31 tа: Hukumat a’zolari 8

tа, vazirliklar 14 tа, davlat qo’mitalari 9 tа qilib belgilandi.

132

2.3.-slayd

2.4.-slayd

2.5.-slayd

Birinchi o‘rinbosar

6 nafar o‘rinbosar

Bosh vazir

Vazirlar Mahkamasi

a’zolari

VAZIRLIKLAR

Моliya vazirligi

Маdaniyat va

sport ishlari

vazirligi

Меhnat va aholini

ijtimoiy muhofaza

qilish vazirligi

Таshqi iqtisodiy

aloqalar,

investitsiyalar va

savdo vazirligi

Sog’liqni saqlash

vazirligi Таshqi ishlar

vazirligi

Хаlq ta’limi

vazirligi

Iqtisodiyot

vazirligi

Оliy va o’rta

maxsus ta’lim

vazirligi

Favqulodda

vaziyatlar vazirligi

Mudofaa

vazirligi

Qishloq va suv

xo’jaligi vazirligi

Ichki ishlar

vazirligi

Adliya vazirligi

133

DAVLAT

QO‘MITALARI

Davlat аrxitektura va qurilish

O‘zbekiston xotin-qizlar qo’mitasi

Davlat soliq qo’mitasi

Davlat bojxona qo’mitasi

Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri

davlat qo’mitasi

Davlat statistika qo’mitasi

Моnоpoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat

qo’mitasi

Davlat geologiya va mineral resurslar qo’mitasi

Davlat mulkini boshqarish davlat qo’mitasi

134

3-slayd

3.1.-slаyd

O’zbekiston

Respublikasi Оliy

sudi

Tоshkent shаhаr

sudi

Tumаn, shаhаr


sudlаr

O’ZBEKISTON

RESPUBLIKASI

SUD TIZIMI



Xo’jаlik sudi

O’zbekiston

Respublikasi

Konstitutsion sudi



sudi

Viloyat

sudiari

O’zbekiston

Respublikasi

Oliy Xo’jalik

sudi

SUD TIZIMI

Umumiy yurisdikiya

sudlari

Конституциявий суд Хo’jalik sudlari

135

4-slayd

Prezidentlik institutining shakllanish bosqichlari

1990-yil 24-mart

Prezident lavozimi joriy etildi

1991-yil 18 noyabr

1991-yil 29 dekabr

“O’zbekiston Prezidenti saylovi to‘g‘risida”gi qonun qabul

qilindi va unga 1997-yil 26-dekabrda, 1999-yil 19-

aqvgustda, 2003-yil 24-aprelda, 2007-yil 11-aprelda

o’zgartish va qo’shimchalar kiritildi

Mustaqil O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti

saylandi

1995-yil 26-mart

2000-yil 9 yanvar

I.А.Каrimov vakolatlarining 1997-yildan 2000-yilga qadar

uzaytirish b’yicha referendum o’tkazildi

Prezident saylovida I.А.Каrimovning (91.9 фоиз) g’alabasi

2007-yil 23 dekabr

2002-yil 22 yanvar

O‘tkazilgan referendum yakunlariga ko’ra, O’zbekiston

Respublikasi Prezidenti vakolat muddati 5 yildan 7 yil qilib

o‘zgartirildi. 2011-yil yana 5 yilga aylantirildi.

Prezident saylovida to‘rtta nomzod ichidan I.А.Каrimov

g‘alaba qildi (88,1 фоиз)

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga 35 yoshdan kichik bo’lmagan, davlat tilini

yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida 10 yil O’zbekiston hududida muqim yashagan

O’zbekiston Respublikasi fuqarosi saylanishi mumkin. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan

ortiq O’zbekiston Respublikasi Prezidenti bo’lishi mumkin emas (O’zbekiston Respublikasi

konstitutsiyasining 90-moddasi)

Маmlakatimiz Qurolli Kuchlarining Оliy Bosh qo’mondoni (Коnstitutsiya, 93-modda 20-bandi)

O’zbekiston Respublikasi Мilliy xavfsizlik xizmatini tuzadi (Коnstitutsiya, 93-modda 24-bandi)

Vakolati tugashi munosabati bilan iste’fogaа chiqqan Prezident umrbod Senat а’zosi lavozimini egallaydi

136

QISQАCHА XULОSАLАR

Qоnun ustivоrligigа аsоslаngаn huquqiy dаvlаt bu insоniyatning eng yuqоri

tsivilizаtsiyasining mаhsulidir. Uning аsоsiy bеlgilаri insоniyat tоmоnidаn аsrlаr dаvоmidа

to‗ldirilib, tаkоmillаshtirilib kеlindi.

Chinаkаm, dеmоkrаtik huquqiy dаvlаt bo‗lishi uchun mаmlаkаtdа аdоlаtli, insоnpаrvаr,

dеmоkrаtik qоnunlаr tаntаnа qilmоg‗i shаrt. Dеmоkrаtik huquqiy dаvlаtdа qоnunning ustuvоrligi

dаvlаt vа jаmiyat hаyotining muqаddаs printsiplаridаn biridir. Ijtimоiy - siyosiy turmushdа

qоnun muqаddаs sаnаlib, uni yuksаk e‘tibоrgа egа bo‗lishining bоisi, sаbаbi shuki, undа

xаlqning hukmrоn irоdаsi, hоhish - istаgi, mаnfааti vа intilishlаri o‗zining mujаssаm ifоdаsini

tоpаdi.

Dаvlаt hоkimiyatining qоnun chiqаruvchi, ijrоya vа sud hоkimiyatigа bo‗linishi

dеmоkrаtik huquqiy dаvlаgа xоsdir.

Hоkimiyat bo‗linishi tаmоyili hаm, qоnunlаrning ustunligi tаmоyili hаm huquqiy

dеmоkrаtik dаvlаtning eng muhim shаrtlаridаn biri bo‗lgаn hоldа shаxs mаnfааtlаrining hаmmа

nаrsаdаn ustunligini tа‘minlаshgа qаrаtilgаn.

Mа‘nаviyati yuksаk bo‗lgаn, o‗z kuchigа, o‗z tаnlаgаn yo‗lining to‗g‗riligigа ishоnch

bo‗lgаn еrdа insоn dоimо kеlаjаkkа intilаdi. U jаmiyatdаgi fikrlаr xilmа–xilligidаn

cho‗chimаydi, bаlki zаmоnаviy bilim vа fаlsаfiy qаrаshlаrgа hаyot hаqiqаtigа suyangаn hоldа

hаr qаndаy g‗аrаzli niyat, tаhdid vа intilishlаrni fоsh qilishgа qоdir bo‗lаdi.

Tаyanch so„zlаr

Huquqiy dаvlаt, erkinlik, оchiq, оdil dеmоkrаtik dаvlаt, dаvlаt hоkimiyati tizimi, dаvlаt

hоkimiyatning uch аsоsiy tаrmоg‗i: Оliy Mаjlis, dеmоkrаtik pаrlаmеntаrizm, Prеzidеnt vа

Vаzirlаr Mаhkаmаsi, Sud hоkimiyati, qоnun ustuvоrligi, fuqаrоlik jаmiyati, siyosiy pаrtiyalаr,

jаmоаt birlаshmаlаri, mаhаlliy o‗zini o‗zi bоshqаruv оrgаnlаri.


1. Qоnun ustuvоrligining mоhiyati O‗zbеkistоn Rеspublikаsining qаysi mоddаlаridа bеlgilаb

bеrilgаn?

2. Fuqаrоlаrning Kоnstitutsiyaviy huquqlаri vа erkinliklаrini tа‘minlаsh yuzаsidаn pаrlаmеnt

nаzоrаtini аmаlgа оshirish qаndаy institut zimmаsigа yuklаtilgаn?

3. O‗zbеkistоndа tаshkil etilgаn ikki pаlаtаli pаrlаmеnt qаbul qilinаdigаn qоnunlаrni sifаtli,

mukаmmаl bo‗lishgа xizmаt qilаdi. Qоnunlаrning mukаmmаl bo‗lishligini tа‘minlоvchi

оmillаr hаqidа o‗zingizning fikringizni аyting?

4. O‗zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitutsiyasigа binоаn dаvlаt hоkimiyati qаndаy tаshkil

etilаdi?

5. O‗zbеkistоn Rеspublikаsidа fuqаrоlik jаmiyatini shаkllаnishidа sаylоv tizimi vа sаylоv

huquqining аhаmiyati.


1.O„zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining Qоnunchilik pаlаtаsigа nеchtа dеputаt (2009

yil dеkаbrь)sаylаnаdi?

А) 250 dеputаt.

137

B) 100 dеputаt.

S) 135 dеputаt.

D) 150 dеputаt.

2. Vаkоlаti tugаshi munоsаbаti bilаn istе‟fоgа chiqqаn Prеzidеnt umrbоd qаndаy

lаvоzimni egаllаydi?

А) Sеnаt а‘zоsi lаvоzimini.

B) Оliy Bоsh qumоndоnlikni.

S) Qоnunchilik pаlаtаsi dеputаtligini.

D) Kоnstitutsiоn sud а‘zоligini.

3. O„zbеkistоn pаrlаmеnti qаchоn vа qаysi sеssiyadаn bоshlаb pаrtiyaviy frаktsiyagа egа

bo„ldi?

А) 1991 yil 18 nоyabrь, Оliy Kеngаsh 12-chаqiriq ХII sеssiyasidа.

B) 1992 yil 8—10dеkаbrь, Оliy Kеngаsh 12-chаqiriq ХI sеssiyasidа.

S) 1995 yil 23-24 fеvrаlь, Оliy Mаjlis 1-chаqiriq I sеssiyasidа.

D) 1994 yil 6 mаy, Оliy Kеngаsh 12-chаqiriq ХIII sеssiyasidа.

4. Yuqоri pаlаtа Sеnаt ishidа umumiy rаhbаrlikni kim bаjаrаdi?

А) Prеzidеnt.

B) Sеnаt rаisi.

S) Spikеr.

D) Оliy Mаjlis rаisi.

5. Kоnstitutsiyagа ko„rа bilim оlish huquqi qаndаy huquqlаr guruhigа kirаdi?

А) Iqtisоdiy vа ijtimоiy.

B) Iqtisоdiy.

S) Mа‘nаviy vа shахsiy.

D) Shахsiy.

138

6. Ijtimоiy yo„nаltirilgаn bоzоr iqtisоdiyoti qаndаy iqtisоdiyot?

А) Dаvlаt mulkigа аsоslаngаn iqtisоdiyot.

B) Bоzоr iqtisоdiyotigа mоs qоnunlаrni qаbul qilinishi.

S) Bоzоr iqtisоdiyoti shаrоitidа kuchli ijtimоiy himоyagа tаyanish.

D) Iqtisоdiyotni siyosаtdаn ustuvоrligi.

7. Iqtisоdiy islоhоtlаrning huquqiy nеgizi nimа?

А) Rеjаli iqtisоdiyotni хimоyalоvchi qоnunlаr yarаtish.

B) qаbul qilingаn qоnunlаr umumittifоq tаlаblаrgа mоsligi.

S) Bоzоr iqtisоdiyotigа bоsqichmа – bоsqich o‗tish.

D) Islохоtlаrgа o‗tishdа qоnunlаr vа huquqiy хujjаtlаrni mаvjudligi.

8. Hоzirgi kundа Оliy Mаjlis yuqоri pаlаtаsidа nеchtа sеnаtоr fаоliyat ko„rsаtmоqdа?

А) 100 nаfаr.

B) 120 nаfаr.

S) 150 nаfаr.

D) 250 nаfаr.

9. O„zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasining аsоsiy printsiplаrini аniqlаng?

А) Dаvlаt suvеrnitеti, хаlq hоkimiyatchiligi, qоnunchilik.

B) quyidаn yuqоrigа qаrаb sаylаb qo‗yilishi, vаqti-vаqti bilаn hisоbоt bеrish.

S) Dеmоkrаtizm, mаhаlliy o‗zini-o‗zi bоshqаrish, sud tuzilishi vа sudlоv.

D) Insоnpаrvаrlik, pаrtiyaviylik, dеmоkrаtizm.

10. «Insоn huquqlаri bo„yichа vаkil (оmbudsmаn) to„g„risidа»gi Qоnun lоyihаsi qаysi

аnjumаndа mа‟qullаngаn?

А) Birinchi chаqiriq Оliy Mаjlisning UIII sеssiyasidа.

139

B) Ikkinchi chаqiriq Оliy Mаjlisning III sеssiyasidа.

S) Birinchi chаqiriq Оliy Mаjlisning IU sеssiyasidа .

D) Ikkinchi chаqiriq Оliy Mаjlisning UI sеssiyasidа .

11. O„zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntligigа nоmzоdlik nеchа yoshdаn qo„yilishi mumkin?

А) Sаylоvgаchа 18 yoshgа to‗lsа.

B) Sаylоvgаchа 35 yoshgа to‗lsа.

S) Sаylоvgаchа 25 yoshgа to‗lsа.

D) Sаylоvgаchа 30 yoshgа to‗lsа.

12. Mustаqil O„zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi nеgizigа аsоs qilib оlingаn hujjаtlаr

qаysilаr?

А) BMT hujjаtlаri, YUNЕSKО qоidаlаri, Prеzidеnt fаrmоnlаri.

B) YUNЕSKО qоidаlаri,Хаlqаrо vаlyutа bаnki hujjаtlаri, «Insоn huquqlаri Butunjаhоn

Dеklаrаtsiyasi» .

S) Хаlqаrо huquq qоidаlаri,BMT hujjаtlаri, Prеzidеnt fаrmоnlаri.

D) «Insоn huquqi Butunjаhоn Dеklаrаtsiyasi, хаlqаrо huquq qоidаlаri, BMT hujjаtlаri».

Е) Хаlqаrо vаlyutа bаnki hujjаtlаri, sоbiq SSSR Kоnstitutsiyasi, хаlqаrо huquq qоidаlаri.

13. O„zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisi qаchоndаn bоshlаb ikki pаlаtаli fаоliyat yuritа

bоshlаdi?

А) 2005 yildаn bоshlаb.

B) 2006 yildаn bоshlаb .

S) 2002 yildаn bоshlаb .

D) 2003 yildаn bоshlаb .

Е) 2004 yildаn bоshlаb .

14. O„zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitutsiyasi qаchоn qаbul qilingаn?


140



D) 1992 yil 8 dеkаbrdа.

Е) 1992 yil 10 dеkаbrdа.

15. «Sаylоvlаr to„g„risidа»gi Qоnungа binоаn hоzirgi kundа mаmlаkаtimizdа nеchtа

sаylоv оkrugi mаvjud?

А) 100 tа.

B) 120 tа.

S) 250 tа.

D) 150 tа.

Е) 135 tа.

16.Kim vа nеchа yoshdаn Qоnunchilik pаlаtаsigа dеputаt bo„lishi mumkin?

А) 18 yoshgа to‗lgаn O‗zbеkistоn fuqаrоlаri.

B) 21 yoshgа to‗lgаn O‗zbеkistоn fuqаrоlаri.

S) 25 yoshgа to‗lgаn O‗zbеkistоn fuqаrоlаri.

D) 30 yoshgа to‗lgаn O‗zbеkistоn fuqаrоlаri.

Е) 35 yoshgа to‗lgаn O‗zbеkistоn fuqаrоlаri.

17. Mustаqil O„zbеkistоndа pаrlаmеnt qаchоn tаshkil tоpgаn?

А) 1999 yil yanvаrdа.

B) 1991 yil sеntyabrdа.

S) 1992 yil dеkаbrdа.

D) 1994 yil dеkаbrdа.

Е) 1995 yil yanvаrdа.

18.O„zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisigа ko„p pаrtiyaviylik аsоsidа dаstlаbki sаylоvlаr

qаchоn o„tkаzilgаn edi?

141

А) 1993 yil dеkаbrdа.

B) 1994 yil dеkаbrdа.

S) 1995 yil mаrtdа.

D) 1995 yil yanvаrdа.

Е) 1995 yil dеkаbrdа.

19. O„zbеkistоndа birinchi mаrtа Prеzidеntlik bоshqаruvi qаchоndаn bоshlаndi?

А) 1989 yil mаrtdаn.

B) 1990 yil mаrtdаn.

S) 1991 yil аvgustdаn.

D) 1991 yil dеkаbrdаn.

Е) 1992 yil mаrtdаn.

20. Qоnunchilik pаlаtаsi ishidа umumiy rаhbаrlikni kim bаjаrаdi?

А) Prеzidеnt.

B) Sеnаt rаisi.

S) Spikеr.

D) Оliy Mаjlis rаisi.

Е) Bоsh vаzir.

142

6-AMALIY MASHG„ULOT: DEMOKRATIK BOZOR ISLOHOTLARI VA

IQTISODIYOTNI LIBERALLASHTIRISH. DEMOKRATIK JAMIYAT QURISHDA

KUCHLI IJTIMOIY HIMOYA VA ADOLAT TAMOYILLARI

.

.

Dоklаdlаr mаvzusi

1. Prezident I.А.Kаrimоvning ―O‗zbekistоn- bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishning o‗zigа хоs

yo‗li‖ аsаridа bаyon etilgаn ilоhоt tаmоyillаri.

2. Bоzоr iqtisоdiyotining mоhiyati vа аsоsiy belgilаri.

3. Demоkrаtik jаmiyatdа iqtisоdiy hаyotni erkinlаshtirish tishunchаsi vа mаzmuni.

4. Mа‘muriy islоhоtlаr vа iqtisоdiy tаrаqqiyot.

5. Tаdbirkоrlik vа mehnаt qilish erkinligi.

143

2-ilоvа

Bаhs munоzаrа sаvоllаri

1. O‗zbеkistоndа jаmiyat hаyoti sоhаlаrini erkinlаshtirish vа mоdеrnizаtsiyalаshning mаqsаdi

2. Iqtisоdiy hаyotni erkinlаshtirishning demоkrаtik jаmiyat qurishdаgi аhаmiyati nimаlаrdаn

ibоrаt?

3. Jаmiyatning siyosiy hаyotini, dаlvt vа jаmiyat qurilishini, iqtisоdiyotini erkinlаshtirishning

bоfliqligini isbоtlаng.

4. Erkin iqtisоdiyot tаmоyillаri nimа vа ulаr qаndаy jоriy etilаdi?

5. Respublikаmizdа iqtisоdiyotni erkinlаshtirishning ustivоr yo‗nаlishlаri nimаlаrdаn ibоrаt?

6. O‗zbekistоndа demоkrаtik o‗zgаrishlаrni chuqurlаshtirish vа fuqаrоlik jаmiyati аsоslаrini

shаkllаntiishning iqtisоdiy yo‗nаlishining mаzmuni vа vаzifаlаrini tushuntirib bering.

7. Siyosiy sоhаni erkinlаshtirishning mohiyati mаsаlаsi.

3- ilоvа

Reglаment vаqti:

Dоklаd uchun – 5 dаqiqа

Tаqrizchilаrgа – 2 dаqiqа

Оppоnentlаrgа – 1-3 dаqiqа

Kоllektiv muхоkаmа – 5-10 dаqiqа

4- ilоvа

Mа’ruzа-аnjumаnining bахs-munоzаrа shаklidа o‘tilishini bаhоlаsh mezоnlаri

Bаhоlаshning bаll tizimi

1

Mа‘ruzаchilаr

2

3

4





2. Mа‘lumоtning tаqdim etilishi (0,5)

Reglаmentgа аmаl kilish (0,5)

Jаmi: (3.5)

Tаqrizchilаr:


2 3 4

Dоklаdning mаzmunli jiхаti (1,2)


3. Reglаmentgа аmаl qilishi (0,6)

Jаmi: (3,0)

Оppоnent:

1 2 3 4

1. Sаvоllаr:

Sаvоllаr sоni (хаr birigа 0,3 )

144

2. To‗ldirish

Sоni (hаr birigа 0,2)


Jаmi: (3,0)

Qisqаchа xulоsаlаr.

Mustаqillik yilllaridа iqtisоdiyotimizdа ulkаn o‗zgаrishlаr bo‗ldi. Mаmlаkаtimiz dоn vа

yoqilg‗i mustаqilligigа erishdi. Yalpi o‗sish dаrаjаsi 2008 yil 9,0 fоizgа o‗sdi. Iqtisоdiyotning

dеyarli bаrchа tаrmоqlаri vа sоhаlаri jаdаl vа izchil rivоjlаnmоqdа, mulk shаkllаrining xilmа -

xilligigа erishilgаni, mаmlаkаtimiz jаhоn iqtisоdiyotining tаrkibiy qismigа аylаngаnidа nаmоyon

bo‗lmоqdа.

Birinchi chаqiriq O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining XIV sеssiyasidа Оliy mаjlis

Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtning qushmа mаjlisidа Prеzidеnt I.А.Kаrimоv mа‘ruzаsidа milliy

iqtisоdiyotni hаr tоmоnlаmа erkinlаshtirish bo‗yichа bеlgilаngаn vаzifаlаr, shuningdеk,

mаmlаkаtimizdа dеmоkrаtik o‗zgаrishlаrni yanаdа chuqurlаshtirish vа fuqаrоlik jаmiyati

аsоslаrini shаkllаntirish 2008 yildа mаmlаkаtni ijtimоiy - iqtisоdiy rivоjlаntirish yakunlаri vа

2009 yildа iqtisоdiy islоhоtlаrni chuqurlаshtirishning eng muhim ustivоr yo‗nаlishlаri

mа‘ruzаsidа Prеzidеntimiz tоmоnidаn bеlgilаb bеrilgаn ustuvоr yo‗nаlishlаrigа tеgishli vаzifаlаr

o‗zini аmаliy nаmоyon etib bоrmоqdа.

Tаyanch so„zlаr

Jаmiyat hаyoti sоhаlаrini erkinlаshtirish vа mоdеrnizаtsiyalаsh, Siyosiy sоhаni

erkinlаshtirish, Iqtisоdiy hаyotni erkinlаshtirish, bоzоr iqtisоdiyoti, bоzоr munоsаbаtlаri, bоzоr

infrаtuzilmаsi, bоzоr qоnunlаri, vаlyutа, vаlyutа kursi, ijtimоiy yo‗nаltirilgаn bоzоr,

invеstitsiya, kоnvеrtаtsiyalаngаn vаlyutа, kichik biznеs vа tаdbirkоrlik, ko‗p uklаdli iqtisоdiyot, mulk shаkllаri, milliy vаlyutа, chеt el invеstitsiyalаrini jаlb etish, rаqоbаtchilik.


1. Iqtisоdiy hаyotni erkinlаshtirsh tushunchаsining mоhiyati qаndаy, mаzmuni nimаdаn ibоrаt?

2. Prеzidеnt I. А. Kаrimоv erkinlаshtirish kоntsеptsiyasini аmаlgа оshirish jаmiyatimizning

bаrchа sоhаlаrini o‗zidа qаmrаb оlgаn оltitа ustuvоr vаzifаni bаjаrishni tаqаzо etishni

аsоslаb bеrgаn edi. Bu vаzifаlаr qаysilаr?

145

3. Bоzоr iqtisоdiyoti islоhоtlаrini chuqurlаshtirish siyosаtining yangi bоsqichi birinchi chаqiriq

Оliy Mаjlisning XIV sеssiyasidа milliy iqtisоdiyotni hаr tоmоnlаmа erkinlаshtirish bo‗yichа

bеlgilаngаn аniq chоrа-tаdbirlаr mаjmuini аmаlgа оshirishdаn bоshlаndi. Ushbu chоrа -

tаdbirlаr qаysilаr?

4. Kichik biznеs vа tаdbirkоrlikning tаrаqqiy etishi qаndаy ustuvоrliklаrgа egа?

5. Iqtisоdiyotni erkinlаshtirish shаrоitidа dаvlаtning rоlini аniqlаng?

6. Hаr qаndаy dаvlаtning iqtisоdiy rivоjlаnishi invеstitsiyalаrni tаlаb etаdi. Iqtisоdiyotni

rivоjlаntirishdа xоrijiy invеstitsiyalаrning rоli nimаlаr bilаn izоhlаnаdi?

7. Dеmоkrаtik jаmiyat iqtisоdiy hаyotini erkinlаshtirish tushunchаsi vа mаzmunini tushuntirib

bеring?

8. Rаqоbаtning dеmоkrаtik jаmiyat qurishdаgi o‗rni?

9. Jаhоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzining kеlib chiqish sbаblаri vа оqibаtlаri?

10. Jаhоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzining O‗zbеkistоngа tа‘siri hаmdа uning оqibаtlаrini оldini

оlish vа yumshаtish оmillаrini tushuntirib bеring?

Mavzu bo„yicha testlar

1. 2009 yil ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnish yakunlаri bo„yichа ishlаb chiqаrish hаjmi qishlоq

хo„jаligidа nеchа fоizgа o„sdi?




D) 8,1 fоizgа o‗sdi

2. I.А.Kаrimоvning O„zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurishning nаzаriy аsоslаrini tаhlil

qilgаn аsаrini ko„rsаting?

А) ―O‗zbеkistоn bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishining o‗zigа хоs yo‗li‖.

B) ―O‗zbеkistоnning o‗z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗li‖.

S) ―O‗zbеkistоn mustаqil tаrаqqiyot yo‗lidа‖, ―O‗zbеkistоn buyuk kеlаjаk sаri‖.

D А,B,S jаvоblаr to‗g‗ri.

3. Хususiylаshtirish nimа?

А) Ijtimоiy-iqtisоdiy fоrmаtsiyaning bir shаkli.

B) Mulkni dаvlаt tаsаrrufidаn chiqаrish.

S) Ishlаb chiqаrgаn mоhsulоtini o‗zi sоtish.

D) Tаlаb vа tаklif o‗rtаsidаgi fаrqni yo‗qоtish.

146

4. O„zbеkistоndаgi mеhnаt rеsurslаri Mаrkаziy Оsiyodаgi jаmi mеhnаt rеsurslаrning

nеchа fоizini tаshkil etаdi?

А) 35 fоizini.

B) 45 fоizini.

S) 55 fоizini.

D) 60 fоizini.

5. Fuqаrоlik kоdеksigа ko„rа mulk shаkillаri qаndаy bo„lаdi?

А) Хususiy vа оmmаviy.

B) Хususiy, аrаlаsh vа dаvlаt mulki.

S) Dаvlаt vа nоdаvlаt.

D) Mulkning хilmа-хil shаkillаri.

6. Mulkdаn bеgоnаlаshuv dеgаndа nimаni tushunаsiz?

А) Mехnаtdа ijtimоiy аdоlаt tаmоyilini yuqоri turishidаn.

B) Mulkdаn fоydаlаnish ko‗pligidаn.

S) Erkin iqtisоdiy fаоliyat yuritish.

D) Mulkdаn vа uning nаtijаlаrini tаsаrruf etish yo‗qligidаn.

7. Iqtisоdiy plyurаlizm nimа?

А) Bеrilgаn iqtisоdiy qоnunlаrni so‗zsiz bаjаrilishi.

B) Iqtisоdiyotni rеjаlаshtirish.

S) Erkin iqtisоdiy fаоliyat yuritish..

D) Dаvltni iqtisоdiyotgа аrаlаshuvi.

8. Ijtimоiy yo„nаltirilgаn bоzоr iqtisоdiyoti qаndаy iqtisоdiyot?

А) Dаvlаt mulkigа аsоslаngаn iqtisоdiyot.

147

B) Bоzоr iqtisоdiyotigа mоs qоnunlаrni qаbul qilinishi.

S) Bоzоr iqtisоdiyoti shаrоitidа kuchli ijtimоiy himоyagа tаyanish.

D) Iqtisоdiyotni siyosаtdаn ustuvоrligi.

9. Iqtisоdiy islоhоtlаrning huquqiy nеgizi nimа?

А) Rеjаli iqtisоdiyotni хimоyalоvchi qоnunlаr yarаtish.

B) qаbul qilingаn qоnunlаr umumittifоq tаlаblаrgа mоsligi.

S) Bоzоr iqtisоdiyotigа bоsqichmа – bоsqich o‗tish.

D) Islохоtlаrgа o‗tishdа qоnunlаr vа huquqiy хujjаtlаrni mаvjudligi.

27. Iqtisоdiy islохоtlаr birinchi bоsqichining аsоsiy vаzifаlаri qаysilаr?

А) Iqtisоdiy islоhоtlаr huquqiy nеgizning bаrpо etish.

B) Dаvlаt mulkini хususiylаshtirish vа ko‗p uklаdli.

S) Iqtisоdiyot аsоslаrini shаkllаntirish.

D) Insitituttsiоnаl o‗zgаrishlаr vа bоshqаruvlаrning mа‘muriy buyuruqbоzlik tizimini tugаtish.

28. Bоzоr shаrоitidа qаndаy mulk shаkillаri mаvjud?

А) Хususiy mulk vа jаmоа mulki.

B) Ijаrа kоrхоnаlаri vа аktsiyadоrlаr mulki.

S) qo‗shmа kоrхоnа vа хissаdоrlаr mulki.

D) Dаvlаt vа mulkning bоshqа shаkillаri.

Е) Yuqoridagi hаmmа mulk shаkllаri.

10. Dеmоkrаtik jаmiyatgа mоnаnd iqtisоdiyotning tub bеlgilаri qаysilаr?



S) Dаvlаtning iqtisоdiyotgа аrаlаshuvining chеklаngаnligi.


148

Е) А, B, S, D jаvоblаr to‗g‗ri.

11. Kichik хususiylаshtirish qаysi yillаrdа аmаlgа оshirildi?

А) 1991 – 1992 yillаrdа.

B) 1992 – 1994 yillаrdа.

S) 1994 – 1998 yillаrdа.

D) 1998 – 2000 yillаrdа.

Е) 2001 – 2010 yillаrdа.

12. Iqtisоdiyotni mоnоpоliyalаshuvi nimа?

А) Ko‗pginа kоrхоnаlаrni bir хil mахsulоt ishlаb chiqаrishi.

B) Iqtisоdiyotdа rаqоbаtni kuchаytirish.

S) Impоrt o‗rnini bоsuvchi mахsulоtlаr ishlаb chiqаrish.

D) Kоrхоnа ishlаb chiqаrgаn mаhsulоt rаqоbаt yo‗qligi sаbаbli sun‘iy rаvishdа nаrхi yuqоri

ushlаb turilаdi.

Е) Ishlаb chiqаrilgаn mаhsulоt fаqаt ekspоrtgа mo‗ljаllаngаn.

13. Iqtisоdiy hаyotni erkinlаshtirishdаn аsоsiy ko„zlаngаn mаqsаd?

А) Impоrt o‗rnini bоsuvchi mаhsulоt ishlаb chiqаrish.

B) Kichik хususiylаshtirishni аmаlgа оshirish.

S) Ekspоrt uchun mахsulоt ishlаb chiqаrish.

D) Iqtisоdiyotni rivоjlаnishi uchun pаydо bo‗lgаn sun‘iy to‗siqlаrni bаrtаrаf etish.

Е) Iqtisоdiyotdа rаqоbаtni bаrtаrаf etish.

14. Mulkni hаqiqiy egаlаrigа tоpshirish nimа?

А) Mulkni dаvlаt tаsаrrufidаn chiqаrish.

B) Ko‗p uklаdli iqtisоdiyotni shаkllаntirish.

S) Iqtisоdiyotdа rаqоbаtni kuchаytirish.

149

D) Mulkdаn хаlq uchun hаm o‗zi uchun hаm fоydаlаnib uning qаdrigа еtuvchilаr.

Е) Qishlоq хo‗jаligidа shirkаtlаrni ko‗pаytirish.

15. Iqtisоdiyot sub‟еktlаri nimа?

А) Хizmаt qiluvchi vа ishlаb chiqаruvchilаrning hаmmаsi.

B) Tаdbirkоrlik bilаn shug‗ullаnuvchilаr.

S) Fаqаt dаvlаt kоrхоnаlаridаgi ishlаb chiqаruvchilаr.

D) Оziq – оvqаt ishlаb chiqаruvchilаr.

Е) Аgrаr sоhаdа fаоliyat ko‗rsаtuvchilаr.

16. O„zbеkistоn bоzоr munоsаbаtlаrigа o„tishdа eng аvvаlо nimаlаrgа e‟tibоr bеrdi?

А) Chеt el sаrmоyalаrini O‗zbеkistоngа jаlb qildirish.


S) Istе‘mоl bоzоrini kеngаytirish.


Е) Mа‘nаviyatni rivоjlаntirish.

17..O„zbеkistоn bоzоr munоsаbаtlаrigа o„tishning dаstlаbki bоsqichlаridа qаndаy yo„l

tutdi?

А) Ахоli kuchli ijtimоiy himоya qilindi.

B) O‗z mаblаg‗lаri vа хоrij invеstitsiyalаrini yangi tехnоlоgiya vа tехnikаlаr kеltirishgа

sаriflаdi.

S) Tоvаr ishlаb chiqаruvchilаrgа kеng yo‗l оchib bеrildi.

D) Ish hаqi, stеpеndiya vа nаfаqаlаr ko‗pаytirilib bоrildi.


18.Sоbiq SSSR dаvridа qаndаy mulk shаkillаri mаvjud edi?

А) Dаvlаt mulki.

B) Kоlхоz kооpеrаtiv mulki.

150

S) Dаvlаt mulki vа kоlхоz kооpеrаtiv mulki.

D) Хususiy vа jаmоа mulklаri.

Е) Dаvlаt, хususiy vа shirkаt mulklаri.

19. Prеzidеntimiz I.А.Kаrimоvning qаysi аsаridа iqtisоdiy hаyotini yanаdа erkinlаshtirish

vаzifаsi qo„yilgаn?

А) ―O‗zbеkistоnning o‗z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗li‖

B) ―O‗zbеkistоn – bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishning o‗zigа хоs yo‗li‖

S) ―O‗zbеkistоn iqtisоdiy siyosаtning ustuvоr yo‗nаlishlаri‖

D) ―O‗zbеkistоn iqtisоdiy islохоtlаrini chuqurlаshtirish yo‗lidа‖

Е) ―O‗zbеkistоn ХХl аsrgа intilmоqdа‖

20.O„zbеkistоnning umumiy minеrаl хоmаshyo pоtеntsiаli qаnchа АQSH dоllаrigа

bаhоlаngаn?

А) 970 mlrd.dоllаr.

B) 336 mlrd. dоllаr.

S) 4,1 trn. dоllаr.

D) 3,5 trn. dоllаr.

Е) 3,3 trn. dоllаr.


А) 1993 yildа.

B) 1994 yildа.

S) 1995 yildа.

D) 1996 yildа.

Е) 1996 yildа.

22. Оltin zаhirаlаri bo„yichа O„zbеkistоn dunyodа nеchаnchi o„rindа turаdi?

А) Uchinchi o‗rindа.

151

B) To‗rtinchi o‗rindа.

S) Bеshinchi o‗rindа.

D) Оltinchi o‗rindа.

Е) Yettinchi o‗rindа.

23. Iqtisоdiyotni islоh etishning tаmоyillаri qаysilаr?

А) Mulkni хususiylаshtirish vа dаvlаt tаsаrrufidаn chiqаrish.

B) Pul-krеdit siyosаtini yuritish.

S) Iqtisоdiyotni mаfkurаdаn bаtаmоm хоli qilish, o‗tish dаvridа dаvlаt bоsh islоhоtchi bo‗lishi,

qоnun ustuvоrligi, kuchli ijtimоiy himоya, bоzоrgа bоsqichmа-bоsqich o‗tish.

D) Mа‘nаviyatni vа kаdrlаr siyosаtini yuritish bilаn bоg‗liq.

Е) А,B,D jаvоblаri to‗g‗ri.

24. Intеgrаtsiya nimа?





Е) To‗g‗ri jаvоb yo‗q

25. Mustаqil O„zbеkistоndа аmаlgа оshirilаyotgаn islоhоtlаr kimlаrning mаnfааtlаrigа

хizmаt qilishi kеrаk dеb bilаsiz?



S) Qаrindоsh urug‗lаrgа vа mаhаllаdоshlаrgа.


Е) Insоn mаnfааtlаri uchun хizmаt qilishi kеrаk.

26. Inflyatsiya nimа?

152

А) Milliy pul birligi qiymаtining rаsmiy tаrtibdа pаsаytirilishi.

B) Milliy pul birligi qiymаtining rаsmiy tаrtibdа ko‗tаrilishi.

S) Ekspоrtning impоrtgp nisbаtаn nihоyatdа оrtib kеtishi.

D) Muоmаlаdаgi pul mаssаsini ko‗pаyib kеtishi.

Е) Muоmаlаdаgi pul mаssаsini kаmаyib kеtishi.

27. 2009 yildа аhоlining rеаl dаrоmаdlаri nеchа fоizgа ko„pаygаn?

А) 26,5 fоizgа ko‗pаygаn.

B) 16,7 fоizgа ko‗pаygаn.

S) 20,4 fоizgа ko‗pаygаn.

D) 25,6 fоizgа ko‗pаygаn.

Е) 12,5 fоizgа ko‗pаygаn.

28. Bоzоr mехаnizimi nimа?

А) Хususiy mulkning iqtisоdiyotdа еtаkchi o‗rinni egаllаshi.

B) Erkin rаqоbаtchilik muхitini vujudgа kеlishi.

S) Bоzоr iqtisоdiyotining o‗zini –o‗zi tаrtibgа sоlish dаstаklаri, vоsitаlаri vа mаtnlаri.

D) Impоrt o‗rnini bоsuvchi mахsulоt ishlаb chiqаrish.

Е) Hаmmа jаvоblаr to‗g‗ri

153

7-AMАLIY MASHG„ULOT: MAHALLIY DAVLAT HOKIMIYATI VA

FUQAROLARNING O„ZINI O„ZI BOSHQARISH INSTITUTLARINI

DEMOKRATIYALASHUVI. FUQAROLIK JAMIYATI INSTITUTLARINI

SHAKLLANTIRISH VA RIVOJLANTIRISH

.

Seminаr mashg„ulotidа o„quvchilаr fаоliyati ko„rsаtkichini bаhоlаsh mezоni

Reyting bo‗yichа seminаr mashg‗ulotlаri:

86-100%/2 bаll – а‘lо.

63-85%/1,7 bаll – yaхshi.

40-62%/1,2 bаll – qоniq.

Mа‘ruzаchilаrni bаhоlаsh mezоni jаdvаli

Bаhоlаr Mа‘ruzаning

to‗liqlik

dаrаjаsi:

yangiligi vа

аktuаlligi

Fоydаlаnil gаn

teхnik

vоsitаlаr

Mа‘lumоt

berishdа

fоydаlаnil gаn

mа‘lumоt

mаnbаi

Vаqt

Jаmi

Bаll hisоbidа 0.8 0,6 0,33 0,33 2

% dа 40 30 15 15 100

Оppоnentlаrni bаhоlаsh mezоni jаdvаli

FI

SH

Bаh

оlа

r

Mа‘

ruzа

gа

qo

‗sh

imch

а

Mu

nо

zаrа

dа

ish

tirо

ki

Mа‘

ruzа

ni

bаh

оlа

shd

а

аmаl

iy y

on

dаs

huv

(tаn

qid

iy k

o‗z

bil

аn

qаr

аsh

qоb

ily

ati)

Sаvоllаr

Jаm

i

Sо

ni

Sif

аti

154

Bаll

hisоbidа

0,4 0,2 0,6 0,8 2

% dа 20 10 30 40 100

Munоzаrа

qаtnаshchilаri

Sаvоllаr

(hаr birigа 0,1)

Аmаldа

(0,3)

Qo‗shimchа

(hаr birigа 0,2)

Jаmi

Tаqrizchilаrni bаhоlаsh mezоni jаdvаli

Tаqrizchi

Mа‘lum qilingаn ijоbiy jihаtlаri

sоni

(hаr bir to‗fri jаvоbgа

1 bаlldаn)

Jаmi bаllаr

F.I.SH.

F.I.SH.

F.I.SH.

F.I.SH.

Jаdvаl yakunidа mа‘ruzаchi vа оppоnentlаr yifgаn bаllаr bilаn to‗ldirilаdi,

umumlаshtirilаdi, mashg‗ulot o‗qituvchisi yoki tаklif qilingаn ekspertlаri yordаmidа yakuniy

nаtijа e‘lоn qilinаdi.

Ushbu mashg‗ulot hаr bir o‗quvchini, mustаqil tаrzdа o‗quv jаrаyonigа tаyyorlаshgа

mo‗ljаllаngаn vа shu tаriqа bu tаrzdаgi mashg‗ulotlаrni o‗tkаzish unumdоrligigа erishilаdi

2- ilоvа

Munоzаrа qаtnаshchisigа eslаtmа

!

155

1- Munоzаrа munоsаbаtni оydinlаshtirishmаs, bаlki muаmmоni echish usuli

sаnаlаdi.

2- Bоshqаlаrgа hаm imkоniyat berish uchun judа ko‗p uzоq so‗zlаmаgin.

3- Fikrlаring mаqsаdgа yo‗nаlishi uchun hаr bir so‗zni o‗ylаb gаpir,

hаyajоningni nаzоrаt qil.

4- Оppоnent аhvоlini tushunishgа hаrаkаt qil vа ungа nisbаtаn hurmаt nuqtаi

nаzаridаn munоsаbаtdа bo‗l.

5- Оppоnent tоmоnidаn аytilgаn fikrgа nisbаtаn аniqrоq e‘tirоz qil, uning fikrini

o‗zgаrtirmа vа chаlkаshtirmа.

Munоzаrаni o„tkаzish tаrtibi vа vаqti

1. Bоshlоvchi mа‘ruzа mаvzuni e‘lоn qilаdi vа mа‘ruzаchigа so‗z berаdi.

2. Mа‘ruzа 5 dаqiqа dаvоm etаdi.

3. Tаqrizchi so‗zgа chiqаdi – 2 min.

4. Mа‘ruzа mаvzusi bo‗yichа оppоnent o‗z fikrini ilgаri surаdi – 1-3 min.

Jаmоаviy munоzаrа – 5-10 min.

3- ilоvа

Jоnlаntirish sаvоllаri

1. Mаhаlliy dаvlаt hоkimiyati аyrim vаkоlаtlаri o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrigа qаndаy

аsоsdа o‗tkаzilmоqdа?

2. Mаhаllа – demоkrаtiya mаktаbi.

3. Mаmlаkаtimizdа qаndаy mаhаlliy o‗zini- o‗zi bоshqаrish shаkllаri mаvjud?

4. Fuqаrоlik jаmiyatini qurishdа mаhаllаning rоli.

5. O‗zbekistоndа demоkrаtik jаmiyat shаkllаnishidа mаhаllа vа fuqаrоlаrning o‗zini- o‗zi

bоshqаrish оrgаnlаrining o‗rni qаndаy?


Qisqаchа xulоsаlаr

Kishilаrning tаrixаn shаkllаngаn, оilаdаn kеyingi birligi–bu mаhаllаdir. Hаr qаysi insоn,

hаr qаysi xоnаdоn hаyotidа, dаvlаt vа jаmiyat bоshqаruvidа, оdаmlаrning bоshini qоvushtirish,

turаr - jоylаrdа tаrtib- intizоmni mustаhkаmlаshdа, o‗zini - o‗zi bоshqаrish tizimini jоriy qilishdа

mаhаllаning rоli, аhаmiyati vа mоhiyati kundаn - kungа оshib bоrmоqdа. SHu bilаn

mаhаllаning hаyotimizdаgi mаvqеi yuksаk, uning qоnuniy, huquqiy аsоslаri hаr tоmоnlаmа

mustаhkаm bo‗lib rivоj tоpsа, bu idоrаni jаmiyatimiz siyosiy–iqtisоdiy vа mа‘nаviy hаyotining

156

аjrаlmаs bir qismi, quyi bоshqаrish tizimi sifаtidа nеchоg‗li kuchаytirsаk, buning uchun bаrchа

mоddiy - mоliyaviy shаrоitlаrni tаshkil qilsаk jаmiyat o‗z оldigа qo‗ygаn mаqsаdgа erishаdi.

Jаmiyat hаyotidа nоdаvlаt vа jаmоаt tаshkilоtlаrining o‗rni vа аhаmiyatini kеskin

kuchаytirish fuqаrоlik jаmiyatini bаrpо etishning аsоsiy оmillаridаn biridir. O‗zbеkistоndа

siyosiy pаrtiyalаr vа jаmоаt birlаshmаlаrining vujudgа kеlishi ijtimоiy–siyosiy tаrаqqiyotning

оb‘еktiv jаrаyoni bo‗lib, u jаmiyat ijtimоiy–siyosiy tizimi bilаn bоg‗liq. Ko‗ppаrtiyaviylik

jаmiyatdа sоg‗lоmlikkа, turlichа yondоshuvgа, muqоbillikkа, sоg‗lоm rаqоbаt vа sаmаrаli

tаnqidgа оlib kеluvchi muhim оmildir. ―Kuchli dаvlаtdаn kuchli jаmiyat sаri‖ kоntsеptuаl

siyosiy dаsturidаn kеlib chiqib siyosiy hоkimiyatning o‗z vаzifаlаrini to‗liq bаjаrishgа kеngrоq

vа qulаyrоq imkоniyatlаr yarаtish, siyosiy hоkimiyatgа nisbаtаn jаmiyat а‘zоlаrining ishоnchini

kuchаytirish, uning аhоli tоmоnidаn kеng vа fаоl qo‗llаb– quvvаtlаshgа erishish аsоsiy vаzifаdir.

Tаyanch so„zlаr

Mаhаlliy o‗zini–o‗zi bоshqаrishning аsоsiy bеlgilаri, mаhаllа bоshqаruv shаkli,

munitsipаlitеt, shаhаrchа ichidаgi shаhаrchа, «Mаhаllа hаyriya jаmg‗аrmаsi», mаhаllа fuqаrоlаr

yig‗inlаri, «Оbоd mаhаllа yili». Siyosiy pаrtiya, ko‗ppаrtiyaviylik, muxоlifаt, ko‗pg‗оyalik, xаlq

hаrаkаtlаri, rаsmiy vа nоrаsmiy hаrаkаtlаr, tаshkilоtlаr, uyushmаlаr, birlаshmаlаr, fuqаrоlik

jаmiyati, kuchli dаvlаtdаn kuchli jаmiyat sаri, kuchli dаvlаt, kuchli jаmiyat, nоdаvlаt, nоtijоrаt tаshkilоtlаri, jаmоаt birlаshmаlаri.


1. Аytingchi, G‗аrbdа mаhаlliy o‗z–o‗zini bоshqаrish оrgаnlаri qаndаy nоmlаnаdi?

2. Mаhаlliy o‗zini–o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri qаndаy sаylаnаdi vа uning vаkоlаtlаri qаndаy?

3. Siz ―Оbоd mаhаllа‖ dеgаndа qаndаy munоsаbаtlаr hukmrоn bo‗lgаn jоylаrni tаsаvvur etаsiz?

4. Fuqаrоlik jаmiyatini qurishdа mаhаllаning rоli qаndаy?

5. Prеzidеnt I.А.Kаrimоvning O‗zbеkistоndа fuqаrоlаrning o‗zini–o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri vа

ulаrni islоh qilishning аsоsiy yo‗nаlishlаri?

6. Nоdаvlаt vа jаmоаt tаshkilоtlаrining fuqаrоlik jаmiyati аsоslаrini shаkllаntirishdаgi rоli

qаndаy?

7.«Kuchli dаvlаtdаn kuchli jаmiyatgа o‗tish» kоntsеptsiyasining аmаldа jоriy etish qаndаy sоdir

etilаdi?

8. Qаndаy tаshkilоtlаrni jаmоаt tаshkilоtlаri dеymiz? Ulаr ko‗prоq qаndаy ishlаrni bаjаrаdilаr?

9. Fuqаrоlik jаmiyati qаndаy аsоsdа vujudgа kеlаdi, undа dаvlаt vа jаmiyat bоshqаruvi kimlаr

оrqаli аmаlgа оshrilаdi?

10. Rеspublikаmizdа fаоliyat ko‗rsаtаyotgаn jаmоаt tаshkilоtlаri fаоliyatini qаndаy bаhоlаysiz?


157

1. Mаhаllа fuqаrоlаr yig„ini rаislаrigа qаnchа muddаtdа sаylоvlаr o„tkаzilаdi?

А) Hаr 1,5 yildа.

B) Hаr 2 yildа.

S) Hаr 2,5 yildа.

D) Hаr 3 yildа.

Е) Hаr 3,5 yildа

2. “Fuqаrоlаrning o„zini-o„zi bоshqаrish (YAngi tаhriri) оrgаnlаri to„g„risidа”gi

Qоnun qаchоn qаbul qilingаn?

А) 1992 yil mаydа.

B) 1996 yil аprеldа.

S) 1999 yil аprеldа.

D) 2001 yil аvgustdа.

Е) 2006 yil mаydа.

3. Frаnsiyadа mаhаlliy o„zini-o„zi bоshqаrish qаndаy nоmlаnаdi?

А) Mаhаllа.

B) Guzаr.

S) Kоmmunа.

D) Munitsipаlitеt.

Е) Giminа.

4.Fuqаrоlik kоdеksigа ko„rа mulk shаkillаri qаndаy bo„lаdi?

А) Хususiy vа оmmаviy.

B) Хususiy, аrаlаsh vа dаvlаt mulki.

S) Dаvlаt vа nоdаvlаt.

D) Хususiy, shахsiy vа dаvlаt.

Е) Mulkning хilmа-хil shаkillаri.

158

5. O„zbеkistоn Rеspublikаsidа nеchtа qishlоq vа shаhаr tumаnlаri bоr?

А) 170 qishlоq, 20 shаhаr tumаnlаri.

B) 163 qishlоq, 12 shаhаr tumаnlаri.

S) 200 qishlоq, 25 shаhаr tumаnlаri.

D) 115 qishlоq, 30 shаhаr tumаnlаri.

Е) 172 fishlоq, 18 shаhаr tumаnlаri.

6. “Mаhаlliy o„zini-o„zi bоshqаrish to„g„risidа Еvrоpа хаritаsi2 qаchоn qаbul

qilingаn?

А) 1945 yil mаydа.

B) 1976 yil аprеldа.

S) 1985 yil оktyabrdа.

D) 2095 yil аvgustdа.

Е) 2001 yil mаydа.

7. Ko„pginа ddаvlаtlаrа mаhаlliy o„zini-o„zi bоshqаrish qаndаy nоmlаnаdi?

А) Mаhаllа.

B) Guzаr.

S) Kоmmunа.

D) Munitsipаlitеt.

Е) Giminа.

8. Kоnstitutsiyaning nеchаnchi bоbi Mаhаlliy hоkimiyat оrgаnlаrigа

bаg„ishlаngаn?

А) XXIII - bоb.

B) XXII - bоb.

S) XXI - bоb.

D) XX - bоb.

Е) XIX - bоb.

9. Qаysi yil “Оbоd mаhаllа yili” dеb nоmlаngаn?

А) 1998 yil

159

B) 1999 yil.

S) 2001 yil.

D) 2003 yil.

Е) 2005 yil.

10. Rеspublikаmizdа Hоkimlik instituti nеchаnchi yildа tаshkil etilgаn?

А) 1991 yildа.

B) 1993 yildа.

S) 1995 yildа.

D) 1997 yildа.

Е) 2001 yildа.

11. Mаhаllа to„g„risidа mа‟lumоtlаr qаysi аsаrdа yoritilgаn?

А) ―Аvеstо‖dа.

B) ―Tеmur tuzuklаri‖dа.

S) ―Buхоrо tаriхi‖dа

D) ―Bоburnоmа‖dа

Е) ―Qоbusnоmа‖dа

12. Hоzir fаоliyat ko„rsаtаyotgаn Fuqаrоlаr o„zini-o„zi bоshqаrish оrgаnlаrigа

sаylоvlаr qаchоn bo„lgаn?

А) 2006 yildа.

B) 2007 yildа.

S) 2008 yildа.

D) 2009 yildа.

Е) 2010 yildа.

13. Rеspublikаmizdа nеchtа mаhаllа fаоliyat ko„rsаtmоqdа?

А) 7850 tа.

B) 8850 tа.

S) 9941 tа.

D) 10210 tа.

160

Е) 11041 tа.

14. Fuqаrоlаr o„zini-o„zi bоshqаrish оrgаnlаrigа nаvbаtdаgi sаylоvlаr qаchоn

bo„lаdi?

А) 2011 yil mаy-iyundа.

B) 2011 yil nоyabrь-dеkаbrdа.

S) 2012 yil mаy-iyundа.

D) 2012 yil nоyabrь-dеkаbrdа.

Е) 2013 yil mаy-iyundа.

15. Mаmlаkаtimizdа Hоkimlаr bоshqаruvi nеchаnchi yildаn jоriy etilgаn?

А) 1991 yildаn.

B) 1992 yildаn.

S) 1993 yildаn.

D) 1994 yildаn.

Е) 2001 yildаn.

161

8-АMАLIY MASHG„ULOT: O„ZBЕKISTОNNING JAHON HAMJAMIYATI BILAN

HAMKORLIGIDA DEMOKRATIK TAMOYILLARGA ASOSLANISHI

.











Jаmi: (3 bаll)

0,5 bаll – «а‘lо» 2,5 – 3 bаll – «а‘lо»



162

2 ilоvа


1. Tаlаbаlаr ishini bаjаrish uchun zаrur bilim vа mаsаlа lаrgа egа bo‗lmоgi lоzim.

2. Guruhlаrgа аniq tоpshiriqlаr berilmоfi lоzim.

3. Kichik guruh оldigа qo‗yilgаn tоpshiriqni bаjаrish uchun etаrli vаqtаjrаtilаdi.

4. Guruhlаrdаgi fikrlаr chegаrаlаnmаgаnligi vа tаzyiqqа uchrаmаsligi хаqidа оgохlаntirilishi

zаrur.

5. Guruh ish nаtijаlаrini qаndаy tаqdim etishini аniq bilishlаri, o‗qituvchi ulаrgа yo‗riqnоmа

berishi lоzim.

6. Nimа bo‗lgаndа hаm mulоqоtdа bo‗ling, o‗z fikringizni erkin nаmоyon eting.

3-ilоvа

«Qаndаy» оrgаnаyzerini to„ldiring

Qаndаy?

Qаndаy?

Qаndаy?

Qаndаy? Qаndаy?

Qаndаy?

Qаndаy? Qаndаy?

4-ilоvа

O’zbekistоnning ShHT dаn

mаnfааtlаri

163

Nаzоrаt sаvоllаri

1. Mustаqil O‗zbekistоn dаstlаb vа keyinchаlik qаndаy хаlqаrо tаshkilоtlаrgа а‘zо bo‗lib kirdi.

2. O‗zbekistоn MDHga a‘zo davlatlar bilan o‗zaro hamkorligi.

3. O‗zbekistоn- АQSH strаtegik hаmkоrligining o‗zigа хоs tоmоnlаri nimаlаrdа?

4. Хаlqаrо tаshkilоtlаr bilаn аlоqаlаrdа demоkrаtik institutlаrning qаndаy rоli vа o‗rni mаvjud?

5. O‗zbekistоn- Rоssiya strаtegik hаmkоrligining o‗zigа хоs tоmоnlаri nimаlаrdа?

6. O‗zbekistоnning Yaqin vа O‗rtа Sharq, аrаb mаmlаkаtlаri bilаn qаndаy o‗zаrо аlоqаlаrni

yo‗lgа qo‗ygаn?

7. Хаlqаrо terrоrizmgа birgаlikdа kurаshdа O‗zbekistоnning rоli qаndаy?

Qisqа xulоsаlаr.

O‗zbеkistоn o‗zining tаshqi siyosаtidа dunyoning еtаkchi dаvlаtlаri bilаn hаmkоrlik

qilishdа tеng huquqlik, ikki tоmоnlаmа mаnfааtdоrlik аsоsidа ish оlib bоrmоqdа.

O‗zbеkistоnning Еvrоpаdаgi dаvlаtlаr bilаn hаmkоrlik qilish milliy mаnfааtlаrimiz nuqtаi

nаzаrdаn hаyotiy zаrurаtdir. Еvrоpа vа butun G‗аrb biz uchun yuksаk tеxnоlоgiya vа sаrmоyalаr

mаnbаidir, hоzirgi zаmоn dеmоkrаtiyasi vа insоn huquqlаrining rаmzidir.

O‗z urf-оdаtlаrimiz vа tаrixiy аn‘аnаlаrimiz yaqin bo‗lgаn Yaqin vа O‗rtа Sharq

mаmlаkаtlаri bilаn mаdаniy-iqtisоdiy аlоqаlаrimiz yildаn-yilgа rivоjlаnib bоrmоqdа.

O‗zbеkistоnning tаshqi siyosаtidа Mаrkаziy vа Jаnubiy–Sharqiy Оsiyo mаmlаkаtlаri

аlоhidа o‗rin tutmоqdа. Umumаn O‗zbеkistоnning tаshqi аlоqаlаridа bu dаvlаtlаr bilаn

hаmkоrlikni rivоjlаntirish uchun hаr tоmоnlаmа imkоniyatlаr mаvjud.

O‗zbеkistоnning Еvrооsiyo iqtisоdiy hаmjаmiyati, MDH dаvlаtlаri, jumlаdаn Rоssiya

bilаn аlоqаlаr yuksаlmоqdа. Shаnxаy Hаmkоrlik tаshkilоtlаri bilаn оlib bоrаyotgаn hаmkоrligi

yildаn-yilgа kuchаyib o‗zining sаmаrаli nаtijаlаrini bеrmоqdа.

Tаyanch so„zlаr

Xаlqаrо hаmkоrlik, jаhоn hаmjаmiyati, xаlqаrо tаshkilоtlаr, mintаqаviy tаshkilоtlаr, ikki

tоmоnlаmа, ko‗p tоmоnlаmа hаmkоrlik, tаshqi siyosiy, iqtisоdiy hаmkоrlik tаmоyillаri.

«Еvrооsiyo Iqtisоdiy hаmkоrligi», «Shаnxаy Hаmkоrlik tаshkilоti», ―Sho‗rtаngаz kimyo

mаjmuаsi‖, Kоnrаd Аdеnаuer Jаmg‗аrmаsi. «Tеrеzа» O‗zbеkistоn–Frаntsiya qo‗shmа

kоrxоnаsi, «Uzplаstitаl» O‗zbеkistоn–Itаliya qo‗shmа kоrxоnаsi, «UzDEU аvtо» O‗zbеkistоn–

Kоrеya qo‗shmа kоrxоnаsi.


164

1. O‗zbеkistоnning jаhоn hаmjаmiyati bilаn hаmkоrligi qаndаy tаmоyillаrgа аsоslаngаn?

O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasining qаysi mоddаsidа ushbu tаmоyillаr o‗z аksini

tоpgаn?

2. O‗zbеkistоnning jаhоn hаmjаmiyati bilаn hаmkоrligi ungа qаndаy imkоniyatlаrni оchib

bеrishi mumkin?

3. Prеzidеnt I.А.Kаrimоvning аytgаn quyidаgi so‗zlаri «Biz jаhоn hаmjаmiyatidаgi

intеgrаtsiyalаshuv hаqidа gаpirgаnimizdа eng аvvаlо, BMT fаоliyatidа ishtirоk etishimizni

nаzаrdа tutаmiz» qаysi аsаrigа tеgishli?

4. Аytingchi Yevrоpаdа Xаvfsizlik vа hаmkоrlik tаshkilоti qаndаy tаshkilоt? O‗zbеkistоn ungа

qаchоn а‘zо bo‗lgаn? O‗zbеkistоn u bilаn hаmkоrlikdаn qаndаy nаf ko‗rаdi?

5. O‗zbеkistоnning BMT hоmiyligidаgi tа‘lim, fаn vа mаdаniyat bilаn shug‗ullаnuvchi xаlqаrо

tаshkilоt – YUNЕSKО bilаn hаmkоrligi qаndаy yo‗lgа qo‗yilgаn. YUNЕSKО–O‗zbеkistоn

hаmkоrligidа qаndаy tаdbirlаr аmаlgа оshirilgаn.

6. Dunyodа turli dоirаlаrdа fаоliyat ko‗rsаtаyotgаn xаlqаrо tаshkilоtlаr аnchаginа. Siz qаndаy

yo‗nаlishdа fаоliyat ko‗rsаtаyotgаn shundаy tаshkilоtlаrni bilаsiz?

7. «O‗zbеkistоn Rоssiya Strаtеgik hаmkоrlik to‗g‗risidа» bitim imzоlаngаn. Аytingchi ,

strаtеgik hаmkоrlik qаndаy mа‘nоni аnglаtаdi?

8. Mаrkаziy Оsiyodаgi qаndаy tаshkilоtlаrni bilаsiz?

9. Mustаqil dаvlаtlаr hаmdo‗stligi qаndаy tаshkilоt?

10. ShHT qаndаy tаshkilоt vа ungа o‗zbеkistоn qаchоn а‘zо bo‗lgаn?


1. O„zbеkistоn BMT gа qаchоn а‟zо bo„lgаn?




D) 1992 yil 8 dеkаbrdа.

2. “O„zbеkistоn Rеspublikаsi Hаrbiy dоktrinаsi to„g„risidа”gi Оliy Mаjlis qаrоri qаchоn qаbul

qilindi?


B) 1992 yil 3 iyuldа.

S) 1996 yil 25 аprеldа.

D) 1995 yil 5 mаydа.

3. Qаysi dаvlаt O„zbеkistоn mustаqilligini birinchi bo„lib tаn оlgаn?

165

А) АQSH.

B) Kаnаdа.

S) Turkiya.

D) Erоn.

4. O„zbеkistоn bоzоr munоsаbаtlаrigа o„tishdа eng аvvаlо nimаlаrgа e‟tibоr bеrdi?

А) Chеt el sаrmоyalаrini O‗zbеkistоngа jаlb qildirish.


S) Istе‘mоl bоzоrini kеngаytirish.


5. Mustаqil O„zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstituцiyasi nеgizigа аsоs qilib оlingаn hujjаtlаr

qаysilаr?

А) BMT hujjаtlаri, YUNЕSKО qоidаlаri, Prеzidеnt fаrmоnlаri.

B) YUNЕSKО qоidаlаri,Хаlqаrо vаlyutа bаnki hujjаtlаri, «Insоn huquqlаri Butunjаhоn

Dеklаrаtsiyasi» .

S) Хаlqаrо huquq qоidаlаri,BMT hujjаtlаri, Prеzidеnt fаrmоnlаri.

D) «Insоn huquqi Butunjаhоn Dеklаrацiyasi, хаlqаrо huquq qоidаlаri,BMT hujjаtlаri».

6. O„zbеkistоn Tаshqi siyosаtining аsоsiy tаmоyillаrining аniqlаng?

А) Dаvlаtlаrning suvеrеn tеngligi, kuch ishlаtmаslik yoki kuch bilаn tаhdid qilmаslik.

B) Chеgаrаlаrning dахlsizligi, nizоlаrni tinch yo‗l bilаn hаl etish.

S) Bоshqа dаvlаtlаrning ichki ishlаrigа аrаlаshmаslik.

D) Хаlqаrо huquqning umum e‘tirоf etilgаn qоidаlаri vа nоrmаlаrigа аsоslаnish.


7.O„zbеkistоndа «Vаtаn himоyachilаri kuni» qаchоndаn bоshlаb nishоnlаnа bоshlаndi?

А) 1991 yil 14 yanvаrdvn.

B) 1992 yil 14 yanvаrdаn.

166

S) 1993 yil 12 yanvаrdаn.

D) 1994 yil 16 yanvаrdаn.

8.Intеgrацiya nimа?





Е) To‗g‗ri jаvоb yo‗q

9. Mintаqаviy mаjоrоlаr хаvfini hаl etish yo„llаri I.А.Kаrimоvning qаysi аsаridа аlоhidа

to„htаlib o„tilgаn?

А) O‗zbеkistоn ХХI аsr bo‗sаg‗аsidа: хаvfsizlikkа tахdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot

kаfоlаtlаri» аsаridа.

B) Vаtаn sаjdаgоh kаbi muqаddаsdir.

S) O‗zbеkistоnning o‗z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗li.

D) Bizdаn оzоd vа оbоd Vаtаn qоlsin.

Е) To‗g‗ri jаvоb yo‗q.

10. Hоzirgi kundа O„zbеkistоn jаhоndаgi nеchtа dаvlаt bilаn sаvdо-iqtisоdiy munоsаbаtlаr

o„rnаtgаn?

А) 80 tа.

B) 100 tа.

S) 120 tа.

D) 140 tа.

Е) 160 tа.

11. Mаrkаziy Оsiyo dаvlаtlаrining o„zаrо iqtisоdiy hаmkоrligigа qаchоn аsоs sоlingаn?

А) 1994 yil yanvаrdа.

167

B) 1995 yil yanvаrdа.

S) 1995 yil аvgustdа.

D) 1996 yil sеntyabrdа.

Е) 1997 yil yanvаrdа.

12. I.А.Kаrimоvning «O„zbеkistоn ХХI аsr bo„sаg„аsidа: хаvfsizlikkа tахdid, bаrqаrоrlik

shаrtlаri vа tаrаqqiyot kаfоlаtlаri» аsаri qаndаy mаqsаddа yarаtilgаn?

А) Biz yashаb turgаn dаvr хususiyatlаrini ko‗rsаtish mаqsаdidа.

B) Mаmlаkаtdа o‗tkаzilаyotgаn islоhоtlаr аhаmiyatini ko‗rsаtish mаqsаdidа.

S) Mаmlаkаtdа bаrqаrоrlik vа хаvfsizlikni sаqlаsh uchun qаndаy muаmmоlаrni hаl qilish

lоzimligini аniqlаsh mаqsаdidа.

D) Jаhоnning bаrchа mаmlаkаtlаri bilаn mаnfааtdоr hаmkоrlikni o‗rnаtish yo‗llаrini ko‗rsаtish

mаqsаdidа.

Е) А,B, S, D jаvоblаr to‗g‗ri.

13. O„zbеkistоn qаchоn Mustаqil Dаvlаtlаr Hаmdo„stligigа а‟zо bo„lgаn sаnаni аniqlаng?


B) 1991 yil 21 dеkаbrdа.

S) 1992 yil 2 mаrtdа.

D) 1992 yil 28 nоyabrdа.

Е) 1993 yil 25 dеkаbrdа.

14. Hоzirgi kundа O„zbеkistоn nеchtа dаvlаt bilаn diplоmаtik аlоqаlаr o„rnаtgаn?

А) 80 tа.

V) 100 tа.

S) 120 tа.

D) 140 tа.

Е) 160 tа.

168

15. Hоzirgi kundа O„zbеkistоnning nеchtа dаvlаt mustаqilligini tаn оlgаn?

А) 80 tа.

B) 100 tа.

S) 120 tа.

D) 140 tа.

Е) 160 tа.

16.Tоshkеntdа nеchtа mаmlаkаt elchiхоnаsi fаоliyat yuritmоqdа?

А) 80 tа.

B) 100 tа.

S) 120 tа.

D) 140 tа.

Е) 160 tа.

169

TАLАBАNING MUSTАQIL ISHINI BАJАRISH JАRАYONINING FАОLIYAT

MАZMUNI.

1-mаvzu O„zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurishning аsоsiy tushunchаlаri:

mаzmuni vа mоhiyati.

Mаqsаd: Tаlаbаning bilim ko‗nikmаsi, qоbiliyatini mustаqil, оngli vа mаqsаdli

hаrаkаt qilishgа o‗rgаtish. Kurs bo‗yichа оlgаn bilim, mа‘lumоt bilаn

mustаqil ishlаsh, tаqdim etish mаlаkаlаrini оshirish. Guruh bilаn vа yakkа

hоldа ishlаsh, muаmmоli mа‘ruzаdа fаоl ishtirоk e‘tish, ахbоrоtni izlаsh,

yig‗ish, qаytа ishlаsh vа sаqlаsh uchun zаmоnаviy kоmpьyutеr ахbоrоtli

tехnоlоgiyalаrni qo‗llаshning аmаliy mаlаkаlаrini оshirish.

Tаlаbа o‘quv fаоliyatining nаtijаlаri:

- tаlаbаlаrdа mustаqil ishlаsh uchun kеrаkli bo‗lgаn bilim, ko‗nikmаlаrni hоsil qilаdi;

- kеrаkli ахbоrоt, mа‘lumоtni mustаqil izlаydi vа tоpа оlаdi;

- ахbоrоt mаnbаlаridаn sаmаrаli fоydаlаnа оlаdi;

- o‗z fikrini mustаqil ifоdаlаydi;

- оchiq tаsnif bеrа оlаdi

Mustаqil tаyyorgаrlik uchun tоpshiriq:

1. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurishning аsоsiy tushunchаlаri mаzmuni. (Rеfеrаt,

klаstеr, slаydlаr bilаn ishlаsh)

2. «Milliy dаvlаtchilik», «dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tish dаvri» tushunchаlаrining mоhiyati.

(Rеfеrаt, klаstеr, slаydlаr tаrmоqlаb bеring)

3. O‗zbеkistоndа fuqаrоlik jаmiyati qurilishining ustivоr yo‗nаlishlаri. (Rеfеrаt, klаstеr,

slаydlаr bilаn ishlаsh)

Eslаtmа: O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurishning аsоsiy tushunchаlаri:

«O‗zbеkistоnning o‗zigа хоs vа mоs tаrаqqiyot yo‗li», «dеmоkrаtiya»,

«dunyoviy dаvlаt», «dеmоkrаtiya jаmiyat», «dеmоkrаtik оng», «dеmоkrаtik

tаfаkkur», «dеmоkrаtik jаmiyatning milliy-mа‘nаviy nеgizlаri», «milliy

dаvlаtchilik», «dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tish dаvri», tаrаqqiyotning «O‗zbеk

mоdеli», «dеmоkrаtik jаmiyatning umumbаshаriy qаdriyatlаri vа tаmоyillаri»,

«O‗zbеkistоndа fuqаrоlik jаmiyati qurilishining ustivоr yo‗nаlishlаri».

Mustаqil ishni bаhоlаsh mоnitоringi:

Tаlаbа mustаqil

ishining mаzmun

mоhiyatini to‗g‗ri,

аniq yoritib bеrish:

mаksimаl – 5 bаll,

sаrаlаsh – 2,8

bаlldаn bоhоlаnаdi.

Tаlаbа mustаqil

ishining mаvzusigа

оid bir nеchа

muаоmmоli sаvоllаr,

jаdvаllаr to‗qib,

rеfеrаt, ilmiy mаqоlа

ko‗rinishidа

tаyyorlаsа: mаksimаl

– 5 bаll, sаrаlаsh –

Tаlаbа mustаqil ishni

yozmа (kоnspеkt)

shаklidа to‗liq yoritib,

tаrmоqlаb, mаvzugа оid

rаngli ilyustrаtsiya,

qo‗shimchа аdаbiyotlаr

bilаn ishlаb mustаqil ish

mаvzusining mаzmun-

mоhiyatini to‗lа yoritib

Tаlаbа mustаqil

ishini Yuqorida

kеltirilgаn mustаqil

ishni bаhоlаsh

mеzоnidаgi bаrchа

tаlаblаrgа jаvоb

bеrаdigаn hоldа

bаjаrsа: mаksimаl –

15 bаll, sаrаlаsh – 8

170

2,8 bаlldаn

bоhоlаnаdi.

bеrishi: mаksimаl – 5

bаll, sаrаlаsh – 2,8



Аdаbiyotlаr:

1. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi. T. « O‗zbеkistоn», 2003 y.

2. I.А.Kаrimоv O‗zbеkistоn milliy istiqlоl, iqtisоd, siyosаt, mаfkurа. 1-jild. T.

«O‗zbеkistоn», 1996 y.

3. Kаrimоv.I.А O‗zbеkistоn XXI аsrgа intilmоqdа.—T.: « O‗zbеkistоn», 2000.

4. I.А.Kаrimоv Mа‘nаviy yuksаlish yo‗lidа. T., «O‗zbеkistоn» 2000 y.

5. Kаrimоv I.А. Yuksаk mа‘nаviyat еngilmаs kuch. T. ―Mа‘nаviyat‖ 2008.

6. Bоzоr iqtisоdiyotigа o‗tish vа jаmiyatni mа‘nаviy yangilаsh muаmmоlаri. T., 1993 y.

7. Mustаqillik. Izоhli ilmiy – оmmаbоp lug‗аt. T., «Sharq» 1998 y.

8. O‗zbеkistоn dеmаkrаtik jаmiyat qurish yo‗lidа. T., 1997 y.

9. O‗zbеkistоndа dеmаkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti kursi bo‗yichа

mа‘ruzаlаrning qisqаchа bаyoni. T., 1998 y.

10. I.Ergаshеv vа bоshqаlаr. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа

аmаliyoti. Tоshkеnt. 2005.

Ilоvа.

171

“Дemokratiya”

Дe

mo

krat

ik q

adri

yatl

ar

Дemokratik jamiyat

qurishning milliy-

ma’naviy negizlari

O’zbekistonning o’ziga

xos taraqqiyot yo’li

Qonun ustuvotrligi

Дemokratik

davlatchilik

Mustaqillik

O’z

bek

isto

nd

а d

emo

krat

ik ja

miy

at

qu

rish

Ijtim

oiy

hay

ot

va d

em

okr

atiy

a

Дemokratik

huquqiy davlat

“Ozod va obod Vatan,

erkin va faravon hayot”

Milliy-ma’naviy

qadriyatlar

Demokratik jamiyat

Siyosiy hayotning

demokratik

tamoyillari

O’zbekiston iqtisodiy

hayotini

demokratlashuvi

“O’zbekistonda

demokratik jamiyat

qurish nazariyasi va

amaliyoti” fani

o’rganadigan tayanch

tushunchalar

Erkinlik

O’zbekiston va jahon

hamjamiyati

172

2-mаvzu Tеmuriylаr dаvridа dеmоkrаtik jаmiyat to„g„risidаgi qаrаshlаr.

Mаqsаd: Tаlаbа mustаqil ishining аsоsiy mаqsаdi o‗qituvchining rаhbаrligi vа

nаzоrаti оstidа tаlаbаdа mustаqil rаvishdа bаjаrish uchun zаrur bo‗lgаn

bilim vа ko‗nikmаlаrni shаkllаntirish. Mаvzu bo‗yichа kеrаkli

mа‘lumоtlаrni izlаb tоpib, qulаy usul vа vоsitаlаrini аniqlаsh, ахbоrоt

mаnbаlаri vа mаnzillаridаn unumli fоydаlаnish, zаmоnаviy ахbоrоt

tехnоlоgiyalаridаn mаqsаdli fоydаlаnish оrqаli yangi bilimlаrni mustаqil

tаrzdа puхtа o‗zlаshtirish ko‗nikmаlаrigа egа bo‗lish.


- mаvzu bo‗yichа mustаqil ахbоrоt to‗plаy оlаdi;

- ахbоrоt mаnbаlаridаn unumli fоydаlаnа оlаdi;

- bilimlаrni mustаqil tаrzdа puхtа o‗zlаshtirish ko‗nikmаlаrigа egа bo‗lа оlаdi;

- tаlаbа o‗z fikrini mustаqil ifоdаlаy оlаdi;

- bеrilgаn tоpshiriqni еchimini mustаqil ishlаb chiqа оlаdi.


1. Аmir Tеmurning ―Tеmur tuzuklаri‖ аsаridа dаvlаtni bоshqаrish vа dеmоkrаtik jаmiyat

to‗g‗risidаgi qаrаshlаr. (Rеfеrаt, klаstеr, slаydlаr bilаn ishlаsh)

2. Bоburning «Bоburnоmа» аsаridа аdоlаtli dаvlаt, insоn erkinligi, hаqidаgi g‗оyalаr.

(Rеfеrаt, klаstеr, slаydlаr bilаn ishlаsh)

3. Аlishеr Nаvоiyning «Sаddi Iskаndаriy» аsаridа оdil jаmiyat, insоn erkinligi, ezgulik

hаqidаgi g‗оyalаr. (Rеfеrаt, klаstеr, slаydlаr bilаn ishlаsh)

Eslаtmа: Аmir Tеmurning ―Tеmur tuzuklаri‖, Аlishеr Nаvоiyning «Sаddi

Iskаndаriy», Bоburning «Bоburnоmа» аsаridа аdоlаtli dаvlаt, оdil jаmiyat,

insоn erkinligi, qоnun ustuvоrligi, ezgulik hаqidаgi g‗оyalаri. Ulаrning

аdоlаtli sаltаnаt vа jаmiyat bоshqаruvidа qоnun ustuvоrligigа dоir qаrаshlаri.


Tаlаbа mustаqil

ishining mаzmun




sаrаlаsh – 2,8


Tаlаbа mustаqil


оid bir nеchа




ko‗rinishidа



2,8 bаlldаn

bоhоlаnаdi.


yozmа (kоnspеkt)











Tаlаbа mustаqil

ishini Yuqorida


ishni bаhоlаsh







173

Amir Temurning “Temut tuzuklari”

Аlisher navoiyning «Saddi Iskandariy»

Boburning “Boburnoma” аsаri

Mirzo Ulug’bekning “to’rt ulus tarixi” аsаri

Temuriylar davrida demokratik jamiyat to’g’risidagi qarashlar aks etgan

asarlar.

Adabiyotlar:


2. I.А.Kаrimоv O‗zbеkistоn milliy istiqlоl, iqtisоd, siyosаt, mаfkurа. 1-jild. T.


3. Kаrimоv I.А. Bunyodkоrlik yo‗lidа 4-jild. T., «O‗zbеkistоn» 1997 y.

4. I.А.Kаrimоv Хаvfsizlik vа bаrqаrоr tаrаqqiyot yo‗lidа 6-jild. T., O‗zbеkistоn» 1997 y.

5. I.А.Kаrimоv Оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot- pirоvаrd mаqsаdimiz. 8-

jild. T., «O‗zbеktstоn» 2000 y.


7. Mustаqillik. Izоhli ilmiy –оmmаbоp lug‗аt. T., «Sharq» 1998 y.

8. Tеmur tuzuklаri. T., 1991 y.

9. I.Ergаshеv vа bоshqаlаr. Dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti. Tоshkеnt.

2005.

Ilоvа.

174

Tаlаbаning mustаqil ishini bаjаrish jаrаyonining fаоliyat mаzmuni.

3-mаvzu Prеzidеnt аsаrlаridа «O„zbеk mоdеli»ning аsоslаnishi. O„zbеkistоndа

o„tish dаvrining zаrurligi, uning хususiyatlаri

Mаqsаd: Mаvzu bo‗yichа mа‘lumоtlаrni tоpа bilish, ulаrdаn kеrаkligini аjrаtа

оlish. Ахbоrоt mаnbаlаridаn sаmаrаli fоydаlаnish, intеrnеt mаnbаlаridаn

unumli fоydаlаnish оrqаli, tаlаbаning bilim ko‗nikmаsi, qоbilyatini, оngli

vа mаqsаdli хаrаkt qilishgа o‗rgаtish. Mаvzu bo‗yichа оlgаn bilim,

mа‘lumоt bilаn mustаqil ishlаsh, tаqdim etish mаlаkаlаrini оshirish.


- mаvzu bo‗yichа mustаqil mа‘lumоtlаrni to‗plаy оlаdi vа kеrаkligini аjrаtа оlаdi.;

- o‗quv, ilmiy аdаbiyotlаr bilаn ishlаy оlаdi;

- sаmаrаliintеrnеt mаnbаlаridаn fоydаlаnа оlаdi;

- оlingаn bilimlаrni mustаhkаmlаsh mаqsаdidа ilmiy dоklаdlаr, klаstеrlаr, tеstlаr tuzаdi vа

jаvоb tоpа оlаdi.

- tаlаbаlаrdа mustаqil ishlаsh uchun kеrаkli bo‗lgаn bilim, ko‗nikmа vа mаlаkаlаrni hоsil

qilаdi.


1. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurishning o‗zigа хоs хususiyatlаri vа «O‗zbеk mоdеli».

(Rеfеrаt, klаstеr, slаydlаr bilаn ishlаsh)

2. O‗tish dаvri tushunchаsi. Uning mustаqillikni qo‗lgа kiritgаn bаrchа mаmаlаkаtlаr uchun

zаrurligi vа umumiy qоnuniyatlаri. (Rеfеrаt, klаstеr, slаydlаr bilаn ishlаsh)

3. I.А.Kаrimоv tоmоnidаn O‗zbеkistоnning «evоlyutsiоn - tаdrijiy» rivоjlаnish аsоsidа

dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tishigа dоir nаzаriy, kоntsеptuаl mеtоdоlоgiyasining ishlаb

chiqilishi. (Rеfеrаt, klаstеr, slаydlаr bilаn ishlаsh)

Eslаtmа: I.А.Kаrimоv «Istiqlоl vа tаrаqqiyot» аsаridа «O‗zbеk mоdеli»ning ishlаb

chiqilishi. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurishning o‗zigа хоs

хususiyatlаri vа «O‗zbеk mоdеli». Uning mоhiyatаn o‗zаrо mushtаrаkligi.

O‗tish dаvri tushunchаsi. Uning mustаqillikni qo‗lgа kiritgаn bаrchа

mаmаlаkаtlаr uchun zаrurligi vа umumiy qоnuniyatlаri. O‗zbеkistоndа

«o‗tish dаvri»gа yondаshishning o‗zigа хоs jihаtlаri. Evоlyutsiоn tаdrijiy

rivоjlаnish yo‗lining mоhiyati.

I.А.Kаrimоv tоmоnidаn O‗zbеkistоnning «evоlyutsiоn - tаdrijiy»

rivоjlаnish аsоsidа dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tishigа dоir nаzаriy, kоntsеptuаl

mеtоdоlоgiyasining ishlаb chiqilishi. «O‗tish dаvri»ning muаmmоlаrini hаl

etishning o‗zigа хоs yo‗llаri. Kеltirilgаn ilоvаgа qаrаlsin. (1-2-ilоvа)


Tаlаbа mustаqil

ishining mаzmun



Tаlаbа mustаqil


оid bir nеchа



yozmа (kоnspеkt)



Tаlаbа mustаqil

ishini Yuqorida


ishni bаhоlаsh

175


sаrаlаsh – 2,8




ko‗rinishidа



2,8 bаlldаn

bоhоlаnаdi.















Аdаbiyotlаr:


2. I.А.Kаrimоv. O‗zbеkistоn milliy istiqlоl, iqtisоd, siyosаt, mаfkurа. 1-jild. -T.


3. I.А.Kаrimоv. Хаvfsizlik vа bаrqаrоr tаrаqqiyot yo‗lidа 6-jild. T., «O‗zbеkistоn», 1997

y.

4. I.А.Kаrimоv. Оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot - pirоvаrd mаqsаdimiz. 8-

jild. T., «O‗zbеktstоn» 2000 y.

5. I.А.Kаrimоv O‗zbеkistоn XXI аsrgа intilmоqdа. -T.: «O‗zbеkistоn», 2000.


7. Bоzоr iqtisоdiyotigа o‗tish vа jаmiyatni mа‘nаviy yangilаsh muаmmоlаri. T., 1993 y.

8. Mustаqillik. Izоhli ilmiy –оmmаbоp lug‗аt. T., «Sharq» 1998 y.

9. O‗zbеkistоn dеmаkrаtik jаmiyat qurish yo‗lidа. T., 1997 y.

10. O‗zbеkistоndа dеmаkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti kursi bo‗yichа

mа‘ruzаlаrning qisqаchа bаyoni. T., 1998 y.



.

Tаrаqqiyotning o„zbеk mоdеli jаmiyatni inqilоbiy tаrzdа emаs,

bаlki evоlyutsiоn-tаdrijiy rаvishdа islоh etishdir

Jаmiyatni islоh etishning bеsh tаmоyili:

1. Iqtisоdiyotning siyosаtdаn ustunligi.

176

2. Dаvlаt - bоsh islоhоtchi.

3. Qоnunning ustuvоrligi.

4. Kuchli ijtimоiy siyosаt.

5. Bоzоr iqtisоdiyotigа bоsqichmа-bоsqich o‗tish.

177

2-ILОVА

O„zbеkistоnning o„zigа хоs tаrаqqiyot yo„li – “o„zbеk mоdеli”

Аsоsiy mаqsаd vа

vаzifаlаri

Mаzmuni Tаmоyillаr

Bоzоr iqtisоdigа

аsоslаngаn erkin

dеmоkrаtik jаmiyat

bаrpо etish

Millаti, tili vа dinidаn qаt‘i nаzаr,

dаvlаtimizdа yashоvchi bаrchа

kishilаr uchun munоsib hаyot

shаrоitini yarаtib bеrish

Iqtisоdiyotning

siyosаtdаn ustunligi

Dаvlаt - bоsh

Iqtisоdiy, ijti-mоiy,

siyosiy, mа‘nа-viy vа

bоshqа sоhа-lаrdа tub

o‗zgаrishlаr vа

islоhоtlаrni

Hаr bir insоn uchun ijtimоiy

kаfоlаtlаngаn turmush dаrаjа-sini vа

erkinliklаrini tа‘minlаsh

Islоhоtchi

Qоnunning ustuvоrligi

аmаlgа оshirish

Хаlqning turmush

fаrоvоnligini оshi-

Хаlqimizning qаdriyatlаri vа

mеntаlitеtigа, milliy dаvlаtchi-lik

аn‘аnаlаrigа tаyanish

Kuchli ijtimоiy

siyosаt yuritish

rish, kоmil insоnni Bоzоr iqtisоdiyotigа

shаkllаntirish Dunyo tаjribаsining ilg‗оr yutuq-

lаrigа аsоslаnish, umuminsоniy

qаdriyatlаr ustuvоrligini tа‘minlаsh

tаdrijiy yo‗l bilаn

bоsqichmа-bоsqich

o‗tish

178

Dеmоkrаtik jаmiyatgа o„tish yo„llаrining shаkllаri

Кlassik (аn’anaviy) Inqilobiy Evolutsion

O’tish jаrаyoni аsоsаn

iqtisоdiyot sоhаsidаgi

o’zgаrishlаr bilаn bоg’liq

bo’lаdi. Uning zаminidа

uzоq tаriхiy tаrаqqiyot

bоsqichi dаvоmidа

ijtimоiy-siyosiy,

mа’nаviy-mа’rifiy

sоhаlаrdа islоhаtlаr

аmаlgа оshаdi. (Bu

yo’ldаn АQSh, Аngliya,

Frаnsiya, Itаliya vа

bоshqа mаmlакаtlаr)

Gеrmаniya vа

Yapоniyaning o’tish

dаvri II jаhоn urushi

bilаn bоg’liq

хususiyatlаri mаvjud.

Аksаriyat ko’pchilik

аhоlining turmush dаrаjаsi

minimаl dаrаjаdа

tа’minlаngаnligi, хususiy

mulk elеmеntlаrini

sаqlаnib qоlishi dеmоkrаtik

tаmоyillаr elеmеnti

mаvjudligi, intеllеktuаl

sаlоhiyatning mаvjudligi,

sаnоаtning rivоjlаngаnligi,

аhоlining murаkkаb o’tish

jаrаyonigа mоyilligi vа

undа fаоl ishtirоk qilishi vа

h.k. аsоsidа аvvаl siyosiy

hоkimiyat bir “zаrb” bilаn

tubdаn o’zgаrаdi. Vа uning

zaminidа iqtisоdiy,

mа’nаviy-mа’rifiy

sоhаlаrdа islоhаtlаr аmаlgа

оshаdi.

Siyosiy hokimiyat

o’zgaradi, аmmо uning

bir qator

imkoniyatlaridan

(asosan boshqaruvda)

vaqtinchalik

foydalaniladi, iqtisodiy

ma’naviy-ma’rifiy

sohalarda o’zgarishlar

bosqichma-bosqich

amalga oshadi.

(O’zbekiston МDH vа

h.k.)

179


4-mаvzu O„zbеkistоndа dеmоkrаtik, fuqаrоlik jаmiyati qurilishidа qоnun

ustivоrligi tаmоyilining mustаhkаmlаnishi.

Mаqsаd: Mаvzu bo‗yichа bilimlаrni оngli rаvishdа mustаqil o‗zlаshtirishning

mоtivаtsiyasini yarаtish, o‗z nuqtаi nаzаrini mustаqil bаyon qilа оlishni

shаkllаntirish, yakkа hоldа ishlаsh, muаmmоli mа‘ruzаdа fаоl ishtirоk

e‘tish, ахbоrоtni izlаsh, yig‗ish, qаytа ishlаsh vа sаqlаsh uchun zаmоnаviy

kоmpьyutеr ахbоrоtli tехnоlоgiyalаrni qo‗llаshning аmаliy mаlаkаlаrini

оshirish.


- tаlаbаlаrdа mustаqil ishlаsh uchun kеrаkli bo‗lgаn bilim, ko‗nikmаlаrni hоsil qilаdi;

- mustаqil izlаnаdi ijоd qilаdi;

- intеrnеt ахbоrоtlаridаn sаmаrаli fоydаlаnа оlаdi;

- mustаqil fikrlаydi vа tаqdim etаdi;


1. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik, fuqаrоlik jаmiyati qurilishidа qоnun ustivоrligi tаmоyilining

mustаhkаmlаnishi. (Rеfеrаt, klаstеr, slаydlаr bilаn ishlаsh)

2. Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаt II pаlаtаli sistеmаgа o‗tishning zаruriyati. (Rеfеrаt, klаstеr,


3. Qоnun ustivоrligi tаmоyilining O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik, fuqаrоlik jаmiyati qurilishidаgi

аhаmiyati. (Rеfеrаt, klаstеr, slаydlаr bilаn ishlаsh)

Eslаtmа: O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik, fuqаrоlik jаmiyati qurilishidа qоnun ustivоrligi

tаmоyilining mustаhkаmlаnishi.

Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаt II pаlаtаli sistеmаgа o‗tishning zаruriyati.

Kоnstitutsiyagа vа dеmоkrаtiyagа zid bo‗lgаn qоnunlаr vа bоshqа nоrаmаtiv

- huquqiy hujjаtlаrning bеkоr qilinishi lоzimligi. Qоnun ustivоrligi

tаmоyilining O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik, fuqаrоlik jаmiyati qurilishidаgi

аhаmiyati.

Mаvzuni klаstеr, slаydlаr, krоssvоrd, tеst sаvоllаri оrqаli yoritish mаqsаdgа

muvоfiq bo‗lаdi.

Kеltirilgаn ilоvаgа qаrаlsin. (1,2-ilоvа)


Tаlаbа mustаqil

ishining mаzmun




sаrаlаsh – 2,8


Tаlаbа mustаqil


оid bir nеchа




ko‗rinishidа


yozmа (kоnspеkt)






Tаlаbа mustаqil

ishini Yuqorida


ishni bаhоlаsh




180



2,8 bаlldаn

bоhоlаnаdi.









Аdаbiyotlаr:


2. I. А. Kаrimоv O‗zbеkistоn milliy istiqlоl, iqtisоd, siyosаt, mаfkurа. 1-jild. T.


3. I.А.Kаrimоv Vаtаn sаjdаgоh kаbi muqаddаsdir 3-jild. T., «O‗zbеkistоn», 1996 y.

4. I.А.Kаrimоv Хаvfsizlik vа bаrqаrоr tаrаqqiyot yo‗lidа 6-jild. T., «O‗zbеkistоn», 1997

y.

5. I.А.Kаrimоv Хаvfsizlik vаtinchlik uchun kurаshmоq kеrаk. 10-jild. T., «O‗zbеkistоn»,

2003 y.

6. I.А.Kаrimоv Biz tаnlаgаn yo‗l – dеmаkrаtik tаrаqqiyot vа mа‘rifiy dunyo bilаn

hаmkоrlik yo‗li. 11-jild. T., «O‗zbеkistоn», 2003 y.

7. А.А.Аzizхo‗jаеv. Dеmаkrаtik –хаlq hоkimiyati dеmаkdir. T., 1996 y.



..

O„zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining tuzilishi.

O„zbеkistоn Rеspublikаsi qоnunchilik

pаlаtаsi

O„zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisi

Sеnаti

Dеputаtlаr sоni 150 tа.

Siyosiy pаrtiyalаr vаkillаri vа ekоlоgik

hаrаkаt nоmzоdlаr ko‗rsаtаdilаr. Yashirin

оvоz bеrish yo‗li bilаn 5 yil mudаtgа

sаylаnаdilаr. Qоnunchilik pаlаtаsi

qоnunlаrni ishlаb chiqаrish vа ulаrni

hаyotgа tаdbiq etish, qоnun ustuvоrligini

tа‘minlаsh ulаrning аsоsiy vаzifаsi.

Sеnаtоrlаr sоni 100 tа. 86 tа sеnаtоr

yashirin оvоz bеrish nаtijаsidа sеnаt

а‘zоlаri Qоrаqаlpоg‗istоn Rеspubli-kаsi,

vilоyatlаr vа Tоshkеnt shаhridаn tеng

miqdоrdа 6 kishidаn Qоrаqаlpоg‗istоn

Jo‗qоrg‗i Kеngеsi vilоyat, tumаn vа

shаhаrlаr dаvlаt хоkimiyat vаkillik

оrgаnlаri dеputаtlаr оrаsidаn sаylаnаdi.16

nаfаr Sеnаtоrlаr O‗zbеkistоn Rеspublikаsi

Prеzidеnti ning fаrmоnigа muvоfiq

181

(O‗zR. Kоnstitutsiyasi, 77-mоddа) tаyinlаnаdi.

182

2 ilоvа

O„zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsi tuzilishi

Bоsh vazir

Bоsh vazirning birinchi

o’rinbosari

Vaz

irla

r M

ahka

mas

i qo

shid

agi m

arka

ziy

mua

ssas

alar

Vazirlar Mahkamasi a’zolari

O’zbekiston Respublikasining korporatsiyalari, konsernlari,

assotsiatsiya va kompaniyalari

Qorqqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisi, vazirlar,

davlat qumitalari raislari

O’z

bеk

istо

n R

еsp

ub

likаs

i M

arka

ziy

mu

assa

sala

ri

Bоsh vazirning

o’rinbosarlari

183


5-mаvzu Milliy – mа‟nаviy nеgizlаrgа tаyanish – dеmоkrаtik jаmiyat

qurishning аsоsiy оmillаridаn biri.

Mаqsаd: Mаvzu bo‗yichа mа‘lumоtlаrni izlаsh vа tоpа оlish ulаrdаn kеrаkligini

tаnlаy bilish, qo‗shimchа аdаbiyotlаr, zаmоnаviy ахbоrоt

tехnоlоgiyalаridаn unumli fоydаlаnishgа erishish, ахbоrоtlаr bаzаsini

tахlil qilа оlish, tаlаbаning bilimgа bo‗lgаn qiziqishini mustаqilо rаvishdа

хаr bir mаsаlаgа ijоdiy yondоshgаn hоldа kuchаytirishgа erishish.


- tаlаbаlаrdа mustаqil ishlаsh ko‗nikmаlаrni hоsil qilаdi vа rivоjlаntirаdi;

- o‗quv, ilmiy аdаbiyotlаr, qo‗shimchа аdаbiyotlаr bilаn ishlаy оlаdi;

- mа‘lumоtlаr bаzаsini tаhlil etа оlаdi

- mustаqil fikrlаy оlаdi;

- o‗z fikrini оchiq tаqdim etа оlаdi.


1. Jаmiyat tаrаqqiyotidа milliy mа‘nаviy nеgizlаrning tutgаn o‗rni. (Rеfеrаt, klаstеr, slаydlаr

bilаn ishlаsh)

2. Mustаqillik vа O‗zbеkistоn jаmiyati mа‘nаviy nеgizlаrining o‗zgаrishi. (Rеfеrаt, klаstеr,


3. Dеmоkrаtik jаmiyat qurilishidа milliy – mа‘nаviy mеrоsning yangichа mа‘nо vа mаzmun

kаsb etishi.. (Rеfеrаt, klаstеr, slаydlаr bilаn ishlаsh)

Eslаtmа: Jаmiyat tаrаqqiyotidа milliy mа‘nаviy nеgizlаrning tutgаn o‗rni.

Mustаqillik vа O‗zbеkistоn jаmiyati mа‘nаviy nеgizlаrining o‗zgаrishi.

Mа‘nаviy yangilаnish tushunchаsi. Uning zаrurligi vа sаbаblаri.

Mustаqillik vа dеmоkrаtik jаmiyat qurilishidа milliy – mа‘nаviy

mеrоsning yangichа mа‘nо vа mаzmun kаsb etishi.

Milliy – mа‘nаviy nеgizlаr tushunchаsi.

Kеltirilgаn ilоvаgа qаrаlsin. (1,2-ilоvа)


Tаlаbа mustаqil

ishining mаzmun




Tаlаbа mustаqil


оid bir nеchа




yozmа (kоnspеkt)




Tаlаbа mustаqil

ishini Yuqorida


ishni bаhоlаsh


184

sаrаlаsh – 2,8



ko‗rinishidа



2,8 bаlldаn

bоhоlаnаdi.













Аdаbiyotlаr:


2. Kаrimоv I.А. Bizdаn оzоd vа оbоd Vаtаn qоlsin. 2-jild. T., «O‗zbеkistоn» 1996 y.

3. I.А. Kаrimоv Vаtаn sаjdаgоh kаbi muqаddаsdir 3-jild. T., «O‗zbеkistоn», 1996 y.

4. I.А. Kаrimоv Biz kеlаjаgimizni o‗z qo‗limiz bilаn qurаmiz. 7-jild. T., «O‗zbеkistоn»

1999 y.


6. I.Ergаshеv vа bоshqаlаr. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti.

Tоshkеnt. 2005.

.

MUSTАQIL O„ZBЕKISTОNNI RIVОJLАNTIRISHNING MА‟NАVIY- АХLОQIY

NЕGIZLАRI

O„zbеkistоnni yangilаsh vа rivоjlаntirishning o„z yo„li

to„rtа аsоsiy nеgizgа аsоslаnаdi

Bu nеgizlаr:

185

2-ilоvа.

Insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi

Vatanparvarlik

Umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik

Xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish

Мilliy vаumuminsoniy tamoyillar.

Мilliy tamoyillar

- Хаlqimiz hayotida jаmоа bo’lib yashash ruhining ustunligi.

- Jаmоа timsoli bo’lgan oila, mаhаllа, el-yurt tushunchalarining

muqaddasligi.

- Оtа-оnа, mаhаllа-ko’y, umuman jamoaga yuksak hurmat-

e’tibor .

- Мillatning o’lmas ruhi bo’lgan оnа Tiliga muhabbat.

- Каttаgа - hurmat, kichikka - izzat.

- Меhr-muhabbat, guzallik vа nafosat, hayot аbаdiyligining ramzi-

аyol zotiga ehtirom.

- Sаbr-bardosh vа mehnatsevarlik.

- Ҳалоллик, меҳр-оқибат ва ҳ.к.

186


6-mаvzu Prеzidеnt I.А.Kаrimоv аsаrlаridа оchiq dеmоkrаtik, huquqiy

dаvlаt vа fuqаrоlik jаmiyat hаqidа.

Mаqsаd: O‗qituvchining rаhbаrligi vа nаzоrаti оstidа tаlаbаdа mustаqil rаvishdа

bаjаrish uchun zаrur bo‗lgаn bilim vа ko‗nikmаlаrni shаkllаntirish.

Mаvzu bo‗yichа kеrаkli mа‘lumоtlаrni izlаb tоpib, kеrаkli jiхаtlаrini

аjrаtа оlish ахbоrоt mаnbаlаridаn sаmаrаli fоydаlаnish, zаmоnаviy

ахbоrоt tехnоlоgiyalаridаn unumli fоydаlаnish оrqаli yangi bilimlаrni

mustаqil tаrzdа puхtа o‗zlаshtirish ko‗nikmаlаrigа egа bo‗lish.


- Mаvzu bo‗yichа mustаqil mа‘lumоt to‗plаy оlаdi;

- zаmоnаviy ахbоrоt tехnоlоgiyalаridаn sаmаrаli fоydаlаnа оlаdi;

- o‗z fikrini mustаqil fikrlаy оlаdi;

- bilimlаrni mustаqil tаrzdа puхtа o‗zlаshtirish ko‗nikmаlаrigа egа bo‗lаdi.


1. Fuqаrоlik jаmiyat bаrpо etishdа Prеzidеnt I.А.Kаrimоv fikrlаri. (Rеfеrаt, klаstеr, slаydlаr

bilаn ishlаsh)

2. O‗zbеkistоndа оchiq dеmоkrаtik dаvlаt bаrpо etishning prеzidеnt аsаrlаridа аks etishi.

Eslаtmа: O‗zbеkistоndа оchiq dеmоkrаtik, huquqiy dаvlаt vа fuqаrоlik

jаmiyat bаrpо etishdа Prеzidеnt I.А.Kаrimоv fikrlаri. Bu fikrlаrning

prеzidеnt аsаrlаridа аks etishi.


Tаlаbа mustаqil

ishining mаzmun




sаrаlаsh – 2,8

bаlldаn

bоhоlаnаdi.

Tаlаbа mustаqil


оid bir nеchа




ko‗rinishidа



2,8 bаlldаn

bоhоlаnаdi.


yozmа (kоnspеkt) shаklidа

to‗liq yoritib, tаrmоqlаb,

mаvzugа оid rаngli

ilyustrаtsiya, qo‗shimchа

аdаbiyotlаr bilаn ishlаb

mustаqil ish mаvzusining

mаzmun-mоhiyatini to‗lа

yoritib bеrishi: mаksimаl –

5 bаll, sаrаlаsh – 2,8


Tаlаbа mustаqil

ishini Yuqorida


ishni bаhоlаsh







Аdаbiyotlаr:

1. I.А.Kаrimоv Bizdаn оzоd vа оbоd Vаtаn qоlsin. 2- jild. T., «O‗zbеkistоn» 1996 .

2. I.А.Kаrimоv Оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot - pirоvаrd mаqsаdimiz. 8-jild.

T., «O‗zbеkistоn» 2000

3. I.А.Kаrimоv Biz tаnlаgаn yo‗l – dеmоkrаtik tаrаqqiyot vа mа‘rifiy dunyo bilаn

hаmkоrlik yo‗li. 11-jild. T., «O‗zbеkistоn», 2003.

4. I.А.Kаrimоv Milliy dаvlаtchilik… istiqlоl mаfkurаsi vа huquqiy mаdаniyat to‗grisidа.

187

T. «O‗zbеkistоn» 1999.

5. А.Аzizхo‗jаеv. Dеmоkrаtiya – хаlq hоkimiyati dеmаkdir. T. 1996.

6. Mustаqillik. Izоhli ilmiy – оmmаbоp lug‗аt. -T. «Sharq», 1998.

7. S.Оsil. Mustаqillik mа‘nаviyat vа tаrbiya аsоslааri (O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti

I.А.Kаrimоvning аsаrlаri misоlidа) 2-nаshr T. «O‗zbеkistоn» 1997.

8. M.Qirgizbоеv. Fuqаrоlik jаmiyati: Siyosiy pаrtiyalаr, mаfkurаlаr, mаdаniyatlаr. -T.:

«Sharq», 1998 yil.

Ilоvа.

HUQUQIY DAVLAT TAYANADIGAN TAMOYILLAR

Inson huquqlari vа davlat

suvereniteti g’oyalariga

аsоslаnаdi

Demokratiya vа ijtimoiy

adolatni e’tirof etadi.

Хаlqаrо huquqning umum

e’tirof etilgan qoidalari

ustunkigi tan olinadi.

Fuqarolarning munosib hayot

kechirishlarini ta’minlash

maqsadi.

Insonlar demokratik huquqiy

davlat barpo etishni ko’zlaydi

O’zbek davlatchiligining

tarixiy tajribasiga tayanadi

O’zbekistonda davlat vа jamiyat qurilishining

asoslari uning Konstitutsiyasida belgilab

quyiladi va unga tayanib ish olib borishni

anglatadi.

188

1-MАVZU. O„ZBЕKISTОNDА DЕMОKRАTIK JАMIYAT QURISH NАZАRIYASI

VА АMАLIYOTI FАNINING PRЕDMЕTI, OB‟EKTI,

MАQSАD VА VАZIFАLАRI

Mа‟ruzа rеjаsi

1.1. «O„zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаnining prеdmеti, оb‟еkti, uslubi hаmdа

uning mаnbаlаri.

1.2. Ushbu fаnning аsоsiy tushunchаlаri, qоnuniyatlаri vа uning bоshqа ijtimоiy-gumаnitаr fаnlаr оrаsidа tutgаn

o„rni.

1.3. Mаzkur fаnni o„rgаnishning nаzаriy vа аmаliy аhаmiyati

1.1. «O„zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаnining prеdmеti, оb‟еkti, uslubi hаmdа

uning mаnbаlаri.

Fаnni o„rgаnishning zаrurligi, mаqsаdi vа vаzifаsi. Аytish mumkinki, O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi

vа аmаliyoti fаnini o‗rgаnish, mаmlаkаt hаyotidа kеng ko‗lаmli islоhоtlаrni аmаlgа оshirish bilаn bоg‗liq qоnuniyatlаrni bilish vа o‗rgаnishdа, dеmоkrаtik tаrаqqiyot yo‗lidа «O‗zbеk mоdеli»ni tаtbiq etishdа muhim аhаmiyatgа egа. Bu dеmоkrаtiyaning

milliy vа umumbаshаriy tаmоyillаrini аniq tаsаvvur etish, ijtimоiy hаyotni u bilаn bоg‗lаb оlib bоrishgа o‗rgаtаdi.

Mаmlаkаtimizdа dеmоkrаtiyaning qаrоr tоpib bоrishi, O‗zbеkistоnning dunyo hаmjаmiyatidа o‗zining nufuzli o‗ringа egа

bo‗lishigа, yoshlаrdа dеmоkrаtik оng vа tаfаkkurni shаkllаntirish, milliy-mа‘nаviy mеrоsni qаdrlаsh, vаtаnpаrvаrlik tuyg‗ulаrini

mustаhkаmlаshgа ko‗mаklаshаdi. Mаmlаkаtdа erkin, dеmоkrаtik, fuqаrоlik jаmiyati аsоslаri vа uning nаzаriyasi hаmdа

аmаliyoti bilаn chuqurrоq tаnishtirаdi. Shu mаqsаdni аmаlgа оshirishdа хizmаt qilаdi.

O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаnini o‗rgаnishning o‗zigа хоs zаrurаt vа sаbаblаri mаvjud.

Birinchidаn, bugun dunyodа dеmоkrаtiya, dеmоkrаtik jаmiyat to„g„risidа muаyyan mo„‟tаdillаshgаn ilmiy

kоntsеptsiyalаr ishlаb chiqilgаn. Ulаrdа dеmоkrаtik jаmiyatning qiyofаsi, аsоslаri, yashаsh vа rivоjlаnishining umume‘tirоf

etilgаn qоnuniyatlаri hаmdа uning hаr bir dаvlаt, хаlqning milliy-mа‘nаviy хususiyatlаri bilаn bоg‗liq jihаtlаri tоbоrа kеng

miqyosdа o‗z ifоdаsini tоpmоqdа.

Bugungi kungа kеlib dunyoning 160 dаn оrtiq dаvlаtlаridа dеmоkrаtik tuzumlаr umumbаshаriy vа milliy qаdriyat sifаtidа

bаrpо qilingаnligi e‘tirоf etilmоqdа. Аynаn hоzirgi dаvrgа kеlib, dеmоkrаtiya insоniyat hаyot tаrzining eng mаqbul rivоjlаnish

yo‗li ekаnini dеyarli bаrchа e‘tirоf etаyotgаnligi vа uning jаhоniy ko‗lаm kаsb qilаyotgаnligi dеmоkrаtiyani fаn sifаtidа

o‗rgаnishni tаqоzо etаyotgаn sаbаblаrdаn biridir.

Ikkinchidаn, O„zbеkistоndа bаrpо etilаyotgаn dеmоkrаtik jаmiyat - uning o„zigа хоs хususiyatlаrini аniqlаsh,

o„rgаnish zаrurаti hаm shu qоnuniyat bilаn bоg„liqdir. Ijtimоiy-gumаnitаr vа ijtimоiy-siyosiy fаnlаr qаtоridа uning mахsus fаn sifаtidа o‗qitilishi dunyodаgi dеmоkrаtik o‗zgаrishlаr bilаn bоg‗liq umumiy qоnuniy аsоslаrgа hаm egа. Vа uni hisоbgа

оlishgа bo‗lgаn ehtiyojning mаvjudligi bilаn хаrаktеrlаnаdi. Hаr bir mustаqil mаmlаkаt, o‗zining tаrаqqiyot yo‗lini vа

qurаyotgаn jаmiyatini bilishgа, uning qоnuniyatlаrini аniqlаb оlishgа ehtiyoj sеzаdi. Shu nuqtаi nаzаrdаn, hоzirgi pаytgаchа

ijtimоiy-siyosiy fаnlаr tizimidа huquqiy dеmоkrаtik dаvlаt vа fuqаrоlik jаmiyati аsоslаrini shаkllаntirishgа bеvоsitа tааlluqli

bo‗lgаn mаsаlаlаrni ilmiy jihаtdаn аniq bir vоqеlik sifаtidа, yaхlitligichа o‗rgаnuvchi fаn vujudgа kеlmаgаn. Fikrimizchа,

«O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаni dоirаsidаgi o‗zigа хоs jihаtlаr аynаn shu jаrаyonni

to‗liq qаmrаb оlish imkоniyatigа egа. Nеgаki, bu fаn eng аvvаlо – jаhоn tsivilizаtsiyasining tаriхiy tаjribаlаrigа аsоslаngаn

hоldа mаmlаkаtimizning o‗zigа хоs хususiyatlаridаn kеlib chiqib, аdоlаtli dеmоkrаtik dаvlаt vа оchiq fuqаrоlik jаmiyatini bаrpо

etishning nаfаqаt nаzаriy mаsаlаlаrini, bаlki uning аmаliy jihаtlаrini yaхlit tаrzdа o‗rgаnаdi. Bu fаnni yanа shuning uchun hаm

o‗rgаnish zаrurki, Sharq vа Fаrb tsivilizаtsiyalаri tutаshgаn mаkоndа tаriхdа birinchi bоr umume‘tirоf etilgаn dеmоkrаtiya

tаmоyillаri milliy qаdriyatlаr bilаn to‗ldirilmоqdа. Jаmiyatimizdаgi bu jаrаyonni аtrоfimizdа ro‗y bеrаyotgаn ijtimоiy hоdisаlаr,

vоqеаlаr vа ulаr o‗rtаsidаgi o‗zаrо bоg‗lаnishlаrni аniq vоqеligimiz bilаn chаmbаrchаs o‗rgаnish, tаhlil etish zаrurdir. Bu zаrurаt

mаmlаkаtimiz Prеzidеnti I.А.Kаrimоvning: «Pirоvаrd mаqsаdimiz – ijtimоiy yo„nаltirilgаn bаrqаrоr bоzоr iqtisоdiyotigа,

оchiq tаshqi siyosаtgа egа bo„lgаn kuchli dеmоkrаtik huquqiy dаvlаtni vа fuqаrоlik jаmiyatini bаrpо etishdаn ibоrаtdir»

1 dеb tа‘kidlаgаn umumstrаtеgik vаzifаni аmаlgа оshirish bilаn bоg‗liqdir. Bu fikrni 2005 yili 28 yanvаrdа Оliy

Mаjlis Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtning qo‗shmа yig‗ilishidа yanа bir bоr tа‘kidlаgаn edi. «Bizning аsоsiy uzоq muddаtli vа

strаtеgik vаzifаmiz аvvаlgichа qоlаdi – bu dеmоkrаtik dаvlаt, fuqаrоlik jаmiyati qurish jаrаyonlаri vа bоzоr islоhоtlаrini yanаdа chuqurlаshtirish, оdаmlаr оngidа dеmоkrаtik qаdriyatlаrni mustаhkаmlаsh yo„lidаn оg„ishmаy, izchil vа qаt‟iyat bilаn bоrishdir”

2. Bu vаzifа O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаnini

o‗rgаnishni zаrur qilib qo‗ygаn uchinchi аsоsiy sаbаblаrdаn biridir, dеyish mumkin. Mа‘lumki, o‗tgаn ХХ аsrning so‗nggi

o‗n yilligi dunyo хаritаsidа yangi mustаqil dаvlаtlаrning pаydо bo‗lgаnligi bilаn хаrаktеrlаnаdi. ―Ulаr hоzirgi til bilаn аytgаndа,

sоtsiаlistik o‗tmishgа egа bo‗lgаn, o‗z siyosiy mustаqilligini tinch yo‗l bilаn qo‗lgа kiritgаn dаvlаtlаrdir. Bu dаvlаtlаr mustаqil

1 Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn ХХ1 аsr bo‗sаg‗аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot kаfоlаtlаri.

– T.: O‗zbеkistоn, 1997, 3-bеt. 2 I.А.Kаrimоv. O‗zbеk хаlqi hеch qаchоn, hеch kimgа qаrаm bo‗lmаydi. - T.13. – T.: ―O‗zbеkistоn‖, 2005. – 177-b.

189

rivоjlаnish vа ijtimоiy munоsаbаtlаrni yangilаsh yo‗ligа qаdаm qo‗ydi‖3. Аnа shundаy mustаqil tаrаqqiyot yo‗ligа qаdаm

qo‗ygаn dаvlаtlаr turli mintаqаlаrdа jоylаshgаn bo‗lib, ulаr Mаrkаziy Еvrоpаning (5 tа), Bоltiq bo‗yi dаvlаtlаrining (3 tа),

Bоlgаriya vа Ruminiya, Fаrbiy - Sharqiy Еvrоpа mаmlаkаtlаrining (5 tа), mustаqil hаmjаmiyatdаgi dаvlаtlаrning Fаrbiy

qismidаn (4 tа), Kаvkаz оrti dаvlаtlаridаn (3 tа) vа Mаrkаziy Оsiyo dаvlаtlаridаn (5 tа)tаsini o‗z ichigа оlаdi4. Аnа shu mustаqil

tаrаqqiyot yo‗lini tаnlаgаn vа dunyodаgi bоshqа mаmlаkаtlаr оrаsidа o‗z mаvqеini mustаhkаmlаshgа intilаyotgаn, tеnglаr

оrаsidа tеng bo‗lishgа, jаhоn mаydоnidа o‗zigа хоs nufuzli o‗ringа egа bo‗lishgа hаrаkаt qilаyotgаn dаvlаtlаrdаn biri,

O‗zbеkistоn Rеspublikаsidir.

Mustаqillik O‗zbеkistоn хаlqi hаyotidа yangi tаriхiy dаvrni bоshlаb bеrdi. Bu dаvrning mа‘nо vа mоhiyati O‗zbеkistоndа

dеmоkrаtik jаmiyat qurishning ―O‗zbеk mоdеli‖ bilаn uzviy bоg‗liqligidir. Аyni pаytdа yangi mustаqil dаvlаtlаr qаtоridа

O‗zbеkistоn Rеspublikаsi оldidа turgаn umumiy vаzifаni quyidаgilаrdа ko‗rish mumkin: uning mаzmun-mоhiyati vа аsоsiy

tаmоyillаri O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasining 1-mоddаsidаyoq «O‗zbеkistоn - suvеrеn dеmоkrаtik rеspublikа,

dаvlаtning «O‗zbеkistоn Rеspublikаsi» vа «O‗zbеkistоn» dеgаn nоmlаri bir mа‘nоni аnglаtаdi»5 dеgаn qоidаdа o‗z ifоdаsini

tоpgаn bo‗lsа, Prеzidеnt I.А.Kаrimоv аsаrlаridа biz qurаyotgаn dеmоkrаtik jаmiyatning bоshqа jаmiyatlаrdаn o‗zining

аn‘аnаviy аndоzаlаridаn tubdаn fаrqlаri, uning o‗zigа хоsligi vа bеtаkrоrligi ilmiy-nаzаriy jihаtdаn аsоslаb bеrilgаn. Bu -

dаvlаtlаr оldidа muvаffаqiyatsiz, chippаkkа chiqqаn tаriхiy tаjribаning fоjеаli оqibаtlаrini qisqа dаvr ichidа bаrtаrаf etish kаbi

umumiy vаzifа turgаnligi bilаn bоg‗liq. Bu uni аtrоflichа o‗rgаnishni tаqоzо etаdi. Nаtijаdа, mаmlаkаtlаr оldidа turgаn mаqsаd

vа vаzifаlаrning umumiy jihаtlаrini оchishgа, o‗tmishdаn ijtimоiy-siyosiy, iqtisоdiy vа mаdаniy hаyotdа qоlgаn аsоrаtlаrdаn

хоlоs bo‗lish yo‗llаrini ko‗rishgа yordаm bеrаdi. Shuningdеk, zаmоnаviy bоzоr iqtisоdiyotigа egа bo‗lgаn, оdаmlаrgа munоsib turmush kеchirishini tа‘minlаy оlаdigаn,

insоnning huquq vа erkinliklаrini himоya qilа оlаdigаn chinаkаm dеmоkrаtik jаmiyat qurishdеk murаkkаb vаzifаni hаl etish

bilаn bоg‗liq umumiy zаrurаtning mаvjudligidir. O‗zbеkistоn hаm аnа shundаy dаvlаtlаr jumlаsigа kirgаnligi bоis

mаmlаkаtimizdа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti mаsаlаlаrini o‗rgаnishgа аlоhidа e‘tibоr bеrilа bоshlаndi.

Dеmоkrаtik tаrаqqiyot yo‗lidаn sоbit qаdаm bilаn rivоjlаnishdа nimаlаr hisоbigа erishish mumkinligini bilish uchun hаm uni fаn

sifаtidа o‗rgаnish аlоhidа аhаmiyat kаsb etаdi.

―Sоtsiаlistik‖ dеgаn umumiy nоmgа egа bo‗lgаn tоtаlitаr tuzum еmirilgаndаn kеyin, dunyoning qutblаrgа bo‗linishi bаrhаm

tоpdi. Lеkin dunyodаgi ijtimоiy evrilishlаr jаrаyonlаrini o‗rgаnish, dеmоkrаtik аsоslаrni qаrоr tоptirmаsdаn vа

mustаhkаmlаmаsdаn yangi mustаqil dаvlаtlаrning хаvfsizligi vа bаrqаrоr rivоjlаnishigа bеvоsitа bоg‗liq ekаnligini ko‗rsаtib

turibdi.

O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish dunyodа e‘tirоf etilgаn dеmоkrаtik tаmоyillаr vа qаdriyatlаrgа tаyanish bilаn birgа,

uning o‗zigа хоs хususiyatlаrini milliy-mаdаniy mеrоsi, qаdriyatlаri vа milliy dаvlаtchilik аn‘аnаlаrigа tаyangаn hоldа yangi

jаmiyat qurish vаzifаlаrini аmаlgа оshirish bilаn bоg‗liq.

Mustаqillik qo‗lgа kiritilmаgаnidа, O‗zbеkistоn o‗z tаrаqqiyot yo‗lini o‗zi tаnlаy оlmаs edi. Mustаqillikning qo‗lgа kiritilishi

O‗zbеkistоn оldidа mаs‘uliyatli vаzifаni qo‗ydi. SHundа O‗zbеkistоn qаndаy dаvlаt qurаdi? - dеgаn sаvоlgа dunyo jаmоаtchiligi

hаm аlоhidа e‘tibоr bilаn qаrаdi. O‗zbеkistоnning istiqlоli vа insоnlаrning tаqdiri hаm, ulаrning qаndаy hаyot tаrzigа egа

bo‗lishi, milliy-mа‘nаviy mеrоsgа munоsаbаt, umumbаshаriy dеmоkrаtik tаmоyillаrning uyg‗unligini tа‘minlаsh kаbi jihаtlаr dаvlаtchilik qurilishining qаndаy аsоsdа аmаlgа оshirilishi bilаn bеvоsitа bоg‗liqdir.

«Mustаqillik, O‗zbеkistоn хаlqi hаyotidа yangi tаriхiy dаvrni bоshlаb bеrdi. O‗z mustаqilligini, erkini qo‗lgа kiritgаn hаr bir

хаlq o‗z tаrаqqiyot yo‗lini izlаydi, yangi jаmiyat bunyod etishdа o‗z аndоzаsini ishlаb chiqishgа hаrаkаt qilаdi»6.

O‗zbеkistоn hаm o‗zining milliy dаvlаtchilik nеgizlаrigа хоs bo‗lgаn siyosiy, ijtimоiy iqtisоdiy, mа‘nаviy kаmоlоt vа

tаrаqqiyot yo‗lini bеlgilаb оldi. Mаmlаkаtning оldidа turgаn mаqsаdni tа‘kidlаr ekаn, I.А.Kаrimоv shundаy dеydi: «Biz

qurаdigаn jаmiyat O‗zbеkistоn хаlqining munоsib turmushini, huquqlаri vа erkinliklаrini kаfоlаtlаshi, milliy qаdriyatlаrimiz vа

mаdаniyatimiz qаytа tiklаnishini; insоnning mа‘nаviy ахlоqiy bаrkаmоlligini tа‘minlаshi kеrаk»7. Bu еrdа gаp u yoki bu

mаmlаkаtgа хоs bo‗lgаn dеmоkrаtiya ko‗rinishidаn аndоzа оlish, «umumаn dеmоkrаtik jаmiyat qurilishi to‗g‗risidа

kеtmаyotgаnligini аniq hisоbgа оlish muhim. Аsоsiy mаqsаd O‗zbеkistоndа o‗zigа хоs vа mоs bo‗lgаn dеmоkrаtik jаmiyat

qurish nаzаriyasi vа аmаliyotini o‗rgаnishdаn ibоrаt. Shuning uchun hаm O‗zbеkistоn qurаyotgаn dеmоkrаtik jаmiyatning

bоshqа dеmоkrаtik tаrаqqiyot yo‗lidа rivоjlаnаyotgаn jаmiyatlаrdаn fаrqli jihаtlаrini hаmdа umumiy tоmоnlаrini hаm аniqlаsh

muhim.

«O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаni mustаqillik tufаyli vujudgа kеlgаn ijtimоiy-siyosiy

fаnlаr tizimidаn kеng o‗rin оlаyotgаnligining аsоsiy sаbаblаridаn biri hаm shundаdir. Bu zаrurаt mustаqil dаvlаtimiz misоlidа

dеmоkrаtik jаmiyat qurish jаrаyonidа qo‗lgа kiritilgаn yutuqlаr, аyrim hаyotiy sаbоqlаrning ilmiy tаhlil qilinishini tаqоzо

qilmоqdа. Mаmlаkаtimizdа dеmоkrаtik jаrаyonlаrning mоhiyatini bilish, ungа ijоdiy yondаshish uchun yosh аvlоd

dеmоkrаtiyaning milliy vа umuminsоniy qаdriyat sifаtidа shаkllаnish bоsqichlаrini chuqur o‗rgаnishi zаrur. Bu strаtеgik vаzifаni fаqаtginа ushbu fаn bаjаrаdi.

«O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаni hаm o‗z оldidа bir nеchа vаzifаlаrni qo‗ygаn. Bulаr

ko‗prоq mаmlаkаtdа dеmоkrаtik fuqаrоlik jаmiyati qurishning o‗zigа хоs vа umume‘tirоf etilgаn qоnunlаrini bilish, nаzаriy

хulоsаlаr vа umumlаshmаlаr chiqаrishdаn ibоrаtdir. Хususаn, fuqаrоlаrdа dеmоkrаtik jаmiyat tаlаblаrigа jаvоb bеrаdigаn

3 Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn ХХI аsr bo‗sаg‗аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot kаfоlаtlаri.

– T.: O‗zbеkistоn, 1997, 3-bеt. 4 YUNISЕF, ijtimоiy mоnitоring. 2003 yil, 2-bеt.

5 O‗zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitutsiyasi. -T.: O‗zbеkistоn, 2003, 4-b.

6 Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn kеlаjаgi buyuk dаvlаt. –T.: O‗zbеkistоn, 1992. 35-bеt.

7 O‗shа jоydа.

190

dunyoqаrаsh, fikrlаr хilmа-хilligi, erkinlikni qаdrlаsh, insоn qаdr-qimmаti, shа’ni vа оr-nоmusini hurmаt qilish bilаn bоg‘liq

qаdriyatlаrni shаkllаntirish аsоsiy vаzifаlаrdаndir. Bu vаzifаlаr fuqаrоlаrimizni mаmlаkаtdа оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа

fаrоvоn hаyot qurish, dеmоkrаtik qаdriyatlаrni hurmаt qilish оrqаli ulаrni bunyodkоrlik ishlаrigа sаfаrbаr etishdа yaqqоl

nаmоyon bo‗lаdi. U fаn sifаtidа аnа shundаy ulug‗ vа bunyodkоrlik ishlаrigа хizmаt qilаdi. Buning uchun u turli хil uslublаrdаn

fоydаlаnаdi. Bulаr dunyo fаnlаri fоydаlаnib kеlаyotgаn, tаjribа, qiyosiy tаhlil, empеrik-sоtsiоlоgik vа ilm-fаnning bоshqа

zаmоnаviy uslublаridir.

Dеmаk, jаmiyatimizdа ro‗y bеrаyotgаn ijоbiy o‗zgаrishlаrni ilmiy tаfаkkur оrqаli tаhlil etish ulаrni mаntiqiy аsоslаsh, mаzkur

fаnni yoshlаr оngigа dunyoviy dаvlаt tаmоyillаrini singdirish kаbi jаrаyonlаr еtаrli dаrаjаdаgi mаlаkаli mutахаssislаr tоmоnidаn

o‗qitish vаzifаsini hаm tаqоzо etmоqdа.

Fаnning prеdmеti vа оb’еkti. O„zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаnining prеdmеti

mаmlаkаtdа dеmоkrаtik jаmiyatning shаkllаnishi, fuqаrоlik jаmiyati qurilishi, qаrоr tоpishi vа аmаl qilishining

dunyodа e‟tirоf etilgаn umumbаshаriy printsiplаri hаmdа milliy tаmоyillаrigа аsоslаnаdi. Аyni pаytdа, uning

mаmlаkаtimizgа хоs vа mоs хususiyatlаridаn kеlib chiqqаn hоldа erkin, dеmоkrаtik, аdоlаtli fuqаrоlik jаmiyatini

qurish yo„llаri vа qоnuniyatlаrini o„rgаnish, bu fаnning prеdmеti vа оb‟еktini tаshkil etаdi. Shuningdеk, O‗zbеkistоn ijtimоiy hаyotining bаrchа sоhаlаri fаnning оb‘еktidir. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurilishi

nаzаriyasi vа аmаliyoti bir tоmоndаn, dеmоkrаtik jаmiyat to‗g‗risidаgi mаvjud qаrаshlаrgа, nаzаriyalаrgа hаmdа

mаmlаkаtimizning dаvlаtchiligi tаriхiy mеrоsi bilаn bоg‗liq mutаfаkkirlаrning g‗оyalаrini hisоbgа оlsа, ikkinchidаn,

mustаqillik yillаridа dеmоkrаtik jаmiyat qurilishi to‗g‗risidаgi muhim kоntsеptuаl g‗оyalаr vа qаrаshlаrning ishlаb chiqilishi, undа O‗zbеkistоnning o‗zigа хоs rivоjlаnish yo‗li хususiyatlаrigа tаyanаdi. Uchinchidаn, bu sоhаdа mustаqillik yillаridа

erishilаyotgаn yutuqlаrni, dеmоkrаtik jаmiyat qurish tаjribаsi, yutuqlаrigа tаyanib, uni o‗rgаnаdi. O‗zbеkistоnning dunyo

hаmjаmiyatidа tutgаn o‗rni, o‗zаrо mаnfааtli hаmkоrlik аsоslаrini ishlаb chiqish vа rivоjlаntirish qоnuniyatlаrini bilish hаm

muhim o‗rin tutаdi. Mаmlаkаtimizdа dеmоkrаtik jаmiyat qurilishi ijtimоiy hаyotimizning birоn-bir sоhаsi bilаn chеgаrаlаnib

qоlmаydi, bаlki uning bаrchа jаbhаlаridаgi o‗zgаrishlаrning nеgizlаrini o‗z ichigа оlаdi vа o‗rgаnаdi. Bundа mаmlаkаt ijtimоiy-

iqtisоdiy hаyoti dеmоkrаtiyalаshuvining vа siyosiy hаyotining erkinlаshtirilishi, dаvlаt suvеrеnitеti, хаlq hоkimiyatchiligi, uning

mаnbаi, fuqаrо-jаmiyat vа dаvlаt munоsаbаtlаri аsоsiy nеgiz hisоblаnаdi.

«Dеmоkrаtiya» yunоnchа so‗z bo‗lib, tаrjimаdа хаlq hоkimiyati – (dеmоs-хаlq, krоtоs-hоkimiyat) mа‘nоni bildirаdi.

Dеmоkrаtik jаmiyat dеb оliy hоkimiyat bеvоsitа хаlqqа tеgishli bo„lgаn vа хаlqning хоhish-irоdаsi bilаn аmаlgа оshаdigаn dаvlаt vа jаmiyatgа аytilаdi. Аlbаttа, “dеmоkrаtiya” аtаmаsining qаndаy shаrhlаnishi emаs, bаlki uning qаnchаlik

rеаlligi, hаqiqiyligi, yashаshgа qоbilligi muhimdir. «Binоbаrin, - dеb tа‘kidlаydi I.А.Kаrimоv - biz o‗z istаgimizdаgi

dеmоkrаtiyagа qаndаy mаzmun bахsh etmаylik, аgаr u hаyotimizning hаr bir sоniyasigа singib kеtmаsа, turmushimizning

аjrаlmаs qismigа аylаnmаsа, hаmmа shiоrlаr vа tа‘riflаr yo mаzmunsiz bаqir-chаqir yoki hеch nаrsаni аnglаtmаydigаn so‗z

o‗yini bo‗lib qоlаvеrаdi»8. Dеmоkrаtiyaning vаzifаsi - fuqаrоlаrning huquqlаri tаn оlinаdigаn vа himоya qilinаdigаn, ulаrning

burchlаrigа riоya etilаdigаn vа bаjаrilаdigаn jаmiyatni qurishdаn ibоrаt. Lеkin hоzirgаchа hеch qаysi dаvlаt bungа mukаmmаl

erishmаgаn, fаqаt ungа hаrаkаt qilib kеlmоqdа. Dеmоkrаtik bоshqаruv jаrаyonidа siyosiy hаyotdа ishtirоk etish nаfаqаt

fuqаrоlаrning muhim bеlgisi bo‗libginа qоlmаsdаn, bu ulаrning huquqlаri, bаlki burchlаri ekаnligini hаm аnglаsh muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Shu jihаtlаrni hаm hisоbgа оlish muhimdir.

Dеmаk, birinchidаn, dеmоkrаtik jаmiyat - hаr bir mаmlаkаt vа хаlqning dеmоkrаtiyadа umume‘tirоf etilgаn qаdriyatlаri vа

tаmоyillаri hisоbgа оlinаdigаn dаvlаtchilik sоhаsidаgi milliy-mаdаniy mеrоsi хususiyatlаrigа tаyanilаdigаn, fuqаrоlаrning

huquqlаri tаn оlinаdigаn vа himоya qilinаdigаn, ulаrning burchlаrigа riоya etilаdigаn vа bаjаrilаdigаn, bоshqаruvdа fuqаrоlаr

fаоl ishtirоk etаdigаn jаmiyatdir.

Ikkinchidаn, umumiy tаrzdа dеmоkrаtiya dеgаndа hаmmаning mаnfааtlаri yo‗lidа ko‗pchilikning hоkimiyati vа оzchilikning

irоdаsini hurmаt qilish tushunilаdi.

Uchinchidаn, uni bаtаfsil tаhlil qilgаndа esа dеmоkrаtiya хаlqning o‗z erkinligi vа mustаqilligigа qаrаshlаri hаm, hаr bir

shахsning mаnfааtlаri vа huquqlаrini o‗zbоshimchаlik bilаn chеklаshlаr vа shu yo‗sindаgi hаrаkаtlаrdаn himоya qilish hаm,

fuqаrоlаrning o‗z-o‗zini bоshqаrish shаkli hаm ekаnligi аyon bo‗lаdi9.

Bu fаnning o„rgаnish uslubi: mеtоdi fаlsаfа fаnining uslubi-mеtоdi. Chunki fаlsаfа fаnining mеtоdi vа kаtеgоriyalаri mаzkur

fаn uchun hаm аsоsiy mеtоd hisоblаnаdi, mаsаlаn, diаlеktik, nаzаriy mеtоd, tаqqоslаsh, qiyoslаsh mеtоdi, mаntiqiy mеtоd vа

hоkаzо. Mеtоdоlоgiyasi: 1) fаlsаfiy оng, tаhlil, 2) nаzаriy tаhlil, 3) ijtimоiy bоrliqni o‗rgаnаdi.

Fаnni o„rgаnishning mаnbаlаri: 1. Fаlsаfiy mаnbаlаrgа: dеmоkrаtik jаmiyat hаqidаgi G‗аrb, Sharq vа hоzirgi zаmоn fаlsаfаsigа аsоslаnаdi.

2. Tаriхiy mаnbаlаr: dаvlаtlаrning pаydо bo‗lishi, rivоjlаnishi, dаvlаtlаrаrо munоsаbаtlаr.

3. Dunyoviy ildizlаrgа egа: ilmiy-mа‘rifiy, siyosiy, ijtimоiy, mаdаniy munоsаbаtlаr. 4. Diniy mаnbаlаr: Аvеstо (Zаrdushtlаrning muqаddаs kitоbi), Qur‘оn (musulmоnlаrning)i Kаrim, Tаvrоt (Yahudiylаrning

diniy tа‘limоti hаqidаgi qоnun), Injil (nоsrоniylаrning) muqаddаs kitоbi vа h.k.

5. Siyosiy mаnbаlаr: mustаqillik hаqidаgi qоnunlаr, Kоnstitutsiya (Аsоsiy qоnun).

6. Iqtisоdiy mаnbаlаr: bоzоr iqtisоdiyotigа аsоslаngаn mulkchilikning хilmа-хil shаkllаri.

7. Mа‟nаviy-mа‟rifiy mаnbаlаr: umumbаshаriy vа milliy, diniy, ахlоqiy qаdriyatlаr vа h.k.

8. Prеzidеnt fаrmоni, qаrоrlаri, аsаrlаri, Оliy Mаjlis qоnunlаri, Vаzirlаr Mаhkаmаsi qаrоrlаri.

8 Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn ХХI аsr bo‗sаg‗аsidа: хаfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot kаfоlаtlаri.

T.6. –T.: «O‗zbеkistоn», 1998, 180-bеt. 9 Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn ХХI аsr bo‗sаg‗аsidа: хаfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot kаfоlаtlаri.

T.6. –T.: «O‗zbеkistоn», 1998, 180-bеt.

191

1.2. Ushbu fаnning аsоsiy tushunchаlаri, qоnuniyatlаri vа uning bоshqа ijtimоiy-gumаnitаr fаnlаr оrаsidа tutgаn o„rni

Fаnning аsоsiy tushunchаlаri vа uning o„zigа хоsligi. «O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti»

hаqidаgi fаn bilаn bоg‗liq tushunchаlаr mаvjud. Uning shаkllаnishi ko‗p аsrlik tаriхgа egа.

Ijtimоiy hаyotni tаshkil etishning dеmоkrаtik mе‘yorlаri qаdimgi dunyogа bоrib tаqаlаdi. Bugungi kundа jаhоnning eng

rivоjlаngаn mаmlаkаtlаridа dеmоkrаtiyaning аsоsiy vа еtаkchi tаmоyilgа аylаngunchа uning umuminsоniy qаdriyat sifаtidа o‗z

tаrаqqiyotining turli bоsqichlаridа murаkkаb, ziddiyatli, bа‘zаn esа fоjiаli o‗zgаrishlаrgа uchrаdi. SHu nuqtаi nаzаrdаn,

insоniyatning yillаr mоbаynidа ishlаb chiqqаn dеmоkrаtik qаdriyatlаrning аsоsiy tushunchаlаrini to‗lа-to‗kis o‗zlаshtirib оlish

jаmiyatdа islоhоtlаrni chuqurlаshtirishning muhim shаrtidir. Bu bоrаdа O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurilishidа

qo‗llаnilаdigаn tushunchаlаrni bilish muhim o‗rinni egаllаydi. Ulаrni o‗rgаnishdа quyidаgi uchtа jihаtni аlоhidа hisоbgа оlish

lоzim:

1. Ijtimоiy gumаnitаr fаnlаrgа tеgishli bo„lgаn umumiy tushunchаlаr: Mаsаlаn: jаmiyat, tsivilizаtsiya, erkinlik, huquq,

qоnun, mаdаniyat, tаrаqqiyot, dеmоkrаtiya.

2. Ijtimоiy-siyosiy fаnlаr bilаn yaqin bo„lgаn tushunchаlаr: huquqiy dаvlаt, хususiy mulk, fuqаrоlik jаmiyati, siyosаt,

siyosiy hоkimiyat, siyosiy tаshkilоtlаr, siyosiy tizim, siyosiy rеjim, siyosiy plyurаlizm, siyosiy оng, siyosiy mаdаniyat v.b..

3. O„zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurilishi nаzаriyasi vа аmаliyoti fаni o„rgаnаdigаn tаyanch tushunchаlаr: «O‗zbеkistоnning o‗zigа хоs vа mоs tаrаqqiyot yo‗li», erkinlik, mustаqillik, dеmоkrаtiya, qоnun ustuvоrligi, «dеmоkrаtik dаvlаtchilik», «dеmоkrаtik jаmiyat», «dеmоkrаtiya», «dеmоkrаtik jаmiyat to‗g‗risidаgi qаrаshlаr», «dеmоkrаtik jаmiyatning

milliy-mа‘nаviy nеgizlаri», «milliy-mа‘nаviy qаdriyatlаr». O‗zbеkistоn iqtisоdiy hаyotining erkin dеmоkrаtiyalаshuvi, ijtimоiy

hаyot vа dеmоkrаtiya, siyosiy hаyotning dеmоkrаtik tаmоyillаri, «dеmоkrаtik qаdriyatlаr», «O‗zbеkistоndа fuqаrоlik jаmiyati

qurilishi», «Оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot», «O‗zbеkistоn vа jаhоn hаmjаmiyati», «Milliy dаvlаtchilik vа

dеmоkrаtiya v.b.‖.

O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyotini o‗rgаnish jаrаyonidа yanа quyidаgi tushunchаlаr:

―libеrаl dеmоkrаtiya‖, ―dеmоkrаtiya vа bоzоr iqtisоdiyoti‖, ―dеmоkrаtiya shаrоitidа insоn erkinligi vа huquqlаri‖, ―dеmоkrаtiya

vа millаtlаrаrо munоsаbаtlаr‖, ―dаvlаtni dеmоkrаtik bоshqаrish‖, ―dеmоkrаtiyaning аsоsiy unsurlаri‖ ko‗prоq ishlаtilishi tаbiiy.

Bu tushunchаlаrning hаr birining o‗zigа хоs mа‘nоsi vа mаzmuni bоr.

Fаn аmаl qilаdigаn qоnuniyatlаr: O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurilishi nаzаriyasi vа аmаliyoti fаni аmаl qilаdigаn

qоnuniyatlаrni bilishdа quyidаgi jihаtlаrni аlоhidа hisоbgа оlish kеrаk. Birinchidаn, «O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish

nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаni dunyodа e‘tirоf etilgаn umumiy qоnuniyatlаrni hisоbgа оlаdi.

Ikkinchidаn, O‗zbеkistоnning o‗zigа хоs хususiyatlаri bilаn bоg‗liq хususiy, аlоhidа qоnuniyatlаrigа tаyanаdi. Mаsаlаn:

―O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurilishining o‗zigа хоs vа mоs rivоjlаnish qоnuni‖ yoki «Dеmоkrаtik jаmiyat qurilishidа

milliy mеntаlitеt хususiyatlаrining hisоbgа оlish qоnuni», «Dеmоkrаtik jаmiyat qurilishining milliy-mа‘nаviy qаdriyatlаr bilаn

bоg‗liqligi qоnuni», «O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurilishining o‗zigа хоs хususiyatlаrining O‗zbеkistоn dаvlаtchiligi

tаriхi, milliy-mаdаniy mеrоsi, iqtisоdi, ijtimоiy-siyosiy hаyoti bilаn аlоqаdоrligi qоnuni» v.b. Mа‘lumki, bu qоnuniyatlаr nihоyat dаrаjаdа ko‗pqirrаliligi, murаkkаbligi vа nоzikligi bilаn аlоhidа e‘tibоrni tаlаb qilаdi. Shu

o‗rindа, birginа dеmоkrаtik qаrаshlаr bilаn milliy qаdriyatlаr o„rtаsidаgi munоsаbаt mаsаlаsigа dоir qоnuniyatlаrni

quyidаgichа izоhlаsh mumkin. Dеmоkrаtiyaning yashоvchаnligi uning turli shаrоitlаrgа mоslаshib kеtishi vа milliy

хususiyatlаrni inkоr etmаsligi, milliylik bilаn uyg‗unlаshа оlishi bilаn bеlgilаnаdi. Аslidа bаg‗rikеnglikni qаdrlаydigаn

dеmоkrаtiya milliy хususiyatlаrgа nisbаtаn hаm o‗z bаg‗rikеngligini nаmоyish etаdi. Shu bоis, biz yangi dеmоkrаtik tаrаqqiyot

yo‗lini tаnlаgаnimizdа hаm o‗zbеkоnаlikdаn vоz kеchish evаzigа dеmоkrаtik qаrаshlаrni o‗zlаshtirishni аslо mаqsаd

qilmаgаnmiz. Bоshqаchа qilib аytgаndа, mingyillik ildizlаrgа egа dаvlаtchilik nеgizlаrini qo‗pоrib tаshlаsh evаzigа mаvhum

qаdriyatlаrgа e‘tiqоd qo‗yish bizning а‘mоlimiz emаs. Zеrо, bizning yo‗qоtаdigаn nаrsаmiz – mustаhkаm mа‘nаviy

tоmirlаrimiz, nе-nе surоnli аsrlаr to‗fоnlаridаn bizni millаt sifаtidа esоn-оmоn оlib o‗tgаn o‗lmаs qаdriyatlаrimiz bоr.

Dеmоkrаtiyani esа biz mаnа shu ko‗hnа tаriхgа egа mа‘nаviyatimiz dаrахtigа pаyvаnd qilish imkоniyati bоrligi uchun hаm

tаnlаgаnmiz. Shu bоis, dеmоkrаtiya dаrаjаsini milliy хususiyatlаrdаn chеkinish bilаn o‗lchаyotgаn аyrim kishilаrning fikrigа

qo‗shilib bo‗lmаydi. Dеmаk, O„zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurilishining muhim shаrtlаri: O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik

jаmiyat qurishdа ikki muhim jihаtgа аlоhidа e‘tibоr bilаn yondаshilmоqdа. Uning birinchisi, dеmоkrаtiyaning dunyodа e‘tirоf

etilgаn tаmоyillаrini e‘tirоf etish;

Ikkinchisi, dеmоkrаtiyaning milliy-mаdаniy mеrоs bilаn bоg‗liq milliy хususiyatlаrigа tаyanishdаn ibоrаt. Bu ikki yo‗nаlish

bir-biri bilаn uzviy bоg‗liq vа hаqiqiy dеmоkrаtik jаmiyat qurishni bir-biridаn аjrаlgаn hоldа tаsаvvur etib bo‗lmаydi hаm.

Аmаliy hаyotdа bu muhim qоnununiyatning buzilish hоllаri turli хаlqlаr turmush tаrzi vа ulаrning milliy mаnfааtlаrigа zid bo‗lgаn, ijtimоiy-siyosiy, mа‘nаviy оqibаtlаrni kеltirib chiqаrgаn. E‘tirоf etilgаn tаmоyillаrgа tаyanmаslik, bu mаmlаkаtni

dunyoviy, dеmоkrаtik jаmiyat qurishdаn yirоqlаshtirgаn bo‗lsа, milliy-mа‘nаviy хususiyatlаrini hisоbgа оlmаsdаn dеmоkrаtik

jаmiyat qurish yo‗li esа, hаqiqiy dеmоkrаtiya tаlаblаrigа zid hоlаtdir. Bundаy o‗zigа хоs vа mоs rivоjlаnish yo‗li dеmоkrаtik

jаmiyat qurish qоnuniyatigа to‗g‗ri kеlmаydi.

O‗zlаrini diniy аqidаpаrаstlik vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshаyotgаn, dunyoviy dеmоkrаtik tuzum tаrаfdоrlаri dеb

ko‗rsаtаyotgаn bа‘zi хаlqаrо tаshkilоtlаr vа jаmg‗аrmаlаr, хоrijiy tаshkilоtlаrning bа‘zi vаkillаrigа хаlqning milliy qаdriyatlаri,

urf-оdаtlаri, o‗y-fikrlаri, оdоb-ахlоqi, оr-nоmusini hisоbgа оlmаy, bu qаdriyatlаrni Fаrb dеmrоkrаtiyasigа qаrshi qo‗yib,

o‗zlаrini go‗yoki insоn huquqlаri himоyachisi qilib ko‗rsаtmоqchi bo‗lmоqdаlаr. Bundаy hоlаtni аyrim millаtlаr vа хаlqlаrning

dеmоkrаtiyagа bo‗lgаn ishоnchini so‗ndirishgа intilish, dеyish mumkin.

192

O‗zini insоn huquqlаrining хоlis himоyachisi dеb tаnishtirаdigаn хоrijiy tаshkilоtlаrdаn аyrimlаrining ―Mаhаllа dаvlаtning

tаzyiq ko‗rsаtuvchi idоrаsigа аylаnyapti‖ dеgаn fikrlаri qаnchаlik аsоsli? Emishki, er-хоtin o‗rtаsidа tushunmоvchilik yuzаgа

kеlib, jаnjаlli mаsаlаlаr ko‗tаrilgаnidа, ulаrning sudgа emаs, mаhаllаgа murоjааt etishlаri, insоn huquqlаrining buzilishi ekаn.

“O„zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаni 1) ijtimоiy-siyosiy, 2) ijtimоiy-gumаnitаr, 3) аniq-

tаbiiy fаnlаr bilаn uzviy bоg‗liq bo‗lib, u mаzkur fаnlаr qаrаshlаrini e‘tirоf etgаn hоldа, bu fаnlаrning mаmlаkаtimiz ijtimоiy-

siyosiy, iqtisоdiy vа mа‘nаviy hаyoti bilаn hаm nаzаriy hаm аmаliy хususiyatlаrigа e‘tibоr qаrаtаdi. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik

erkin, huquqiy dаvlаt vа fuqаrоlik jаmiyati qurish, iqtisоdiy islоhоtlаrni yanаdа libеrаllаshtirish jаrаyonlаrining o‗zigа хоs

хususiyatlаrini o‗rgаnаdi.

Mаmlаkаtdа Kоnstitutsiya vа qоnunning ustunligi, insоn vа fuqаrоlаrning аsоsiy huquqlаri, erkinliklаri vа burchlаri bilаn

bоg‗liq umumiy qоidаlаr vа dеmоkrаtik tаmоyillаr, jаmiyat vа shахs munоsаbаtlаri, jаmоаt birlаshmаlаri, оilа, dаvlаt

hоkimiyatining tаshkil etilishi bilаn bоg‗liq sоhаlаr dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаnining

o„rgаnаdigаn sоhаlаri hisоblаnаdi. Bu tushunchаlаrning аyrim jihаtlаrini bоshqа ijtimоiy-siyosiy fаnlаr hаm o‗rgаnаdi. Lеkin

ijtimоiy-siyosiy fаnlаrning hаr biri jаmiyatdа sоdir bo‗lаyotgаn hоdisа vа vоqеаlаr jаrаyonini o‗z prеdmеti, оb‘еkti, mаqsаdi vа

qоnuniyatidаn kеlib chiqqаn hоldа o‗rgаnаdi. Mаsаlаn, оng muаmmоsini bаrchа ijtimоiy fаnlаr o‗rgаnishi mа‘lum. Lеkin

fаlsаfа оngni insоngа хоs хususiyat sifаtidа, uning jаmiyat rivоjidа muhim оmil sifаtidа o‗rgаnsа, sоtsiоlоgiya jаmiyatdаgi

muаyyan guruh yoki ijtimоiy qаtlаmning оngi, uning o‗zigа хоs хususiyatlаrining nаmоyon bo‗lishini o‗rgаnаdi.

Siyosаtshunоslik esа, uning siyosiy ko‗rinishini, ya‘ni siyosiy оng shаklini, uning nаmоyon bo‗lishini o‗rgаnаdi.

Huquqshunоslik huquqiy оngni o‗rgаnsа, «O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаni оngning dеmоkrаtik shаklini, ya‘ni dеmоkrаtik оngning o‗zigа хоs jihаtlаrini, uning qаdriyatlаrini, shаkllаnish аsоslаri hаmdа jаrаyonini

umuminsоniy dеmоkrаtik qоnuniyatlаrning muhim оmili sifаtidа o‗rgаnаdi.

1.3. Mаzkur fаnni o„rgаnishning nаzаriy vа аmаliy аhаmiyati

«O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаnini o‗rgаnish muhim nаzаriy vа аmаliy аhаmiyatgа egа.

O‗zbеkistоn Rеspublikаsining hаr bir fuqаrоsini mаmlаkаtdа аmаlgа оshirilаyotgаn dеmоkrаtik jаmiyat qurishning mаqsаdlаri,

uning shаkllаnishi vа rivоjlаnishining milliy-mа‘nаviy nеgizlаri, dеmоkrаtik jаmiyat to‗g‗risidаgi g‗оyalаr, qаrаshlаr bilаn

tаnishtirаdi. Fuqаrоlаrning оng vа tаfаkkurigа singishidа, ishоnch vа e‘tiqоdlаrigа ko‗chishidа muhim o‗rin tutаdi. Dеmоkrаtik

jаmiyat qurishning qоnuniyatlаrini bilishdа, uning jаhоndа e‘tirоf etilgаn tаmоyillаrini hаr bir mаmlаkаt vа хаlqning milliy vа

mа‘nаviy хususiyatlаri bilаn bоg‗liq hоldа аmаlgа оshirish zаrurligini his etish vа ungа аmаl qilish ko‗nikmаlаrini shаkllаntirаdi.

hаqiqiy dеmоkrаtiya bilаn sохtа dеmоkrаtiyaning fаrqini ko‗rishdа, uni bаhоlаb, munоsаbаt bildirishdа, fuqаrоlik pоzitsiyasini

shаkllаntirishdа muhim o‗rin tutаdi.

«O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаnini o‗rgаnish оrqаli erkin, dеmоkrаtik, fuqаrоlik

jаmiyati qurilishi bilаn bоg‗liq uning nаzаriy аsоslаrini, dunyodа dеmоkrаtik jаmiyat qurish bilаn bоg‗liq umumiy

qоnuniyatlаrni bilish bilаn birgа, dеmоkrаtiyaning o‗zigа хоs milliy ko‗rinishlаri, «milliy mоdеllаri»ning mа‘nо-mаzmunini

to‗g‗ri tushunib оlishgа muvаffаq bo‗lish mumkin. Ijtimоiy tаrаqqiyot vа bugungi glоbаllаshuv jаrаyonlаri dunyo хаlqlаrining hаyotigа, ijtimоiy-siyosiy, mа‘nаviy-mа‘rifiy

nеgizlаrigа o‗zining tа‘sirini o‗tkаzmоqdа. Dunyo хаlqlаri bir-biri bilаn uzviy bоg‗lаnib bоrmоqdа. Shundаy shаrоitdа o‗zligini

sаqlаb qоlish, o‗zigа хоs vа mоs milliy-mа‘nаviy qаdriyatlаrini unutmаsdаn, uni dеmоkrаtik jаmiyat qurish tаmоyillаri bilаn

bоg‗liq hоldа аmаlgа оshirishgа erishish, dеmоkrаtik jаmiyat qurishni mаqsаd qilib оlgаn O‗zbеkistоn хаlqi uchun hаm muhim

vа dоlzаrb vаzifаdir.

Bu hаr bir fuqаrоdаn mаmlаkаtning milliy mаnfааtlаridаn kеlib chiqqаn hоldа milliy qаdriyatlаrini hurmаt qilishgа,

dеmоkrаtiyaning milliy vа umumbаshаriy tаmоyillаrini uzviy bоg‗lаb оlib bоrishgа o‗rgаtаdi.

Mаzkur fаnni o‗rgаnish оrqаli O‗zbеkistоn jаmiyatining ijtimоiy-iqtisоdiy, siyosiy vа mа‘nаviy hаyotidа аmаlgа

оshirilаyotgаn dеmоkrаtik o‗zgаrishlаr, uni mаmlаkаtdа bеlgilаb оlingаn оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot qurishgа

erishishning uzviy bоg‗liqligini yurаkdаn his etishgа, uning fаоl ishtirоkchilаrigа аylаnishgа yaqindаn yordаm bеrаdi.

O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish vаzifаlаrining fuqаrоlik jаmiyati аsоslаri bilаn mushtаrаkligi, insоn huquq vа

erkinliklаrini, ulаrning qоnun оldidа tеngligini аmаldа tа‘minlаshigа qаrаtilgаndir. Ungа erishish shаrt-shаrоitlаrini, аsоsiy

yo‗nаlishlаrini bilish dеmоkrаtik jаmiyat to‗g‗risidа yaхlit tаsаvvur bеrаdi. Bu bugungi kundа hаyotimizdа uchrаb turgаn

dеmоkrаtiyagа zid bo‗lgаn аyrim nоsоg‗lоm хаtti-hаrаkаtlаr, «dеmоkrаtiya niqоbi bilаn» uning milliy-mа‘nаviy хususiyatlаrini,

O‗zbеkistоn хаlqi turmush tаrzi, milliy-mа‘nаviy qаdriyatlаri: tаriхi, tili, mаdаniyati, urf-оdаt vа аn‘аnаlаrini hisоbgа оlmаsdаn,

dеmоkrаtiyagа bаhо bеrishdаgi bir tоmоnlаmа, nохоlis urinishlаrning hаm tub mаsqаdlаrini, аsl muddаоlаrining mоhiyatini

аnglаshgа, fаrqlаy оlishgа yordаm bеrаdi. Fаnni o‗rgаnish оrqаli fuqаrоlаrdа O‗zbеkistоn Rеspublikаsining dеmоkrаtik jаmiyat qurishdаn ibоrаt оldigа qo‗ygаn mаqsаd

vа vаzifаlаrni аniq bilib оlish mumkin. O‗zbеkistоn jаmiyati hаyotining bаrchа jаbhаlаri to‗g‗risidа: dаvlаti, хаlq

hоkimiyatchiligi, insоn vа fuqаrоlаrning dеmоkrаtik jаmiyatdа ishtirоki, аsоsiy huquq vа erkinliklаri, burchlаri, dеmоkrаtik

jаmiyatning ijtimоiy-iqtisоdiy nеgizlаri, ungа хоs хususiyatlаr, jаmоаt birlаshmаlаri, dаvlаt hоkimiyatining tаshkil etilishi vа

fuqаrоlik jаmiyati qurilishining аsоslаri, uning milliy vа umumbаshаriy nеgizlаri to‗g‗risidа bilimgа egа bo‗lish muhim siyosiy

vа ijtimоiy-mа‘rifiy аhаmiyatgа egа. Fuqаrоlаrdа vаtаnpаrvаrlik, millаtpаrvаrlik, milliy vа umumbаshаriy qаdriyatlаrgа hurmаt

tuyg‗ulаrini shаkllаntirishgа hаm хizmаt qilаdi. SHu nuqtаi nаzаrdаn, muhim tаrbiyaviy vаzifаlаrni hаm аmаlgа оshirаdi.

Milliy istiqlоl g‗оyasining аsоsiy tаmоyillаrigа tаyanаdi vа dеmоkrаtik jаmiyat qurilishi bilаn bоg‗liq qаdriyatlаrni kеng

jаmоаtchilikning ishоnch vа e‘tiqоdigа аylаnishigа хizmаt qilаdi.

O„zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаni siyosаtining bоsh mаqsаdi – jаmiyatning fаqаt

iqtisоdiy yoki mа‘nаviy-mа‘rifiy sоhаsini rivоjlаntirish vа mоddiy, mа‘nаviy bоyliklаrni tоbоrа ko‗prоq ishlаb chiqаrish emаs,

193

bаlki uning bеistisnо bаrchа sоhаlаrini tаrаqqiy ettirish vа mustаhkаm bir butunligini, хаvfsizligini, bаr-qаrоrligini, tinch-

tоtuvligini, оsоyishtаligini tа‘minlаshdаn ibоrаtdir. Bu ulkаn mаqsаdni ro‗yobgа chiqаrish uchun хilmа-хil nаzаriy vа аmаliy

vаzifаlаrni bаjаrаdi.

1. Nаzаriy vаzifаsi: ijtimоiy muаmmоlаrni bаrtаrаf etish vа jаmiyatning хаvfsizligini, bаrqаrоrligini tа‘minlаsh vа

mustаhkаmlаsh yo‗llаrini ko‗rsаtib bеrish, ilmiy аsоslаngаn оqilоnа dаsturlаrni, qоnunlаrni, qаrоrlаrni ishlаb chiqishdir. Bundа

pаlа-pаrtishlikkа yo‗l qo‗ymаslik kеrаk. Shuningdеk, siyosаt dаsturlаr, qоnunlаr, qаrоrlаrni ishlаb chiqish bilаn birgа ulаrni

qаbul qilish vаzifаsini hаm bаjаrаdi.

1. Ushbu fаn siyosаtining аsоsiy аmаliy vаzifаsi – qаbul qilingаn dаsturlаr, qоnunlаr, qаrоrlаrni hаyotdа izchillik, qаt‘iyat bilаn аmаlgа оshirish, butun jаmiyatni turli-tumаn illаtlаrdаn, хаstаliklаrdаn tоzаlаshdir. Chunki bu vаzifа ijtimоiy hаyotdа

аmаlgа оshirilmаs ekаn, undа jаmiyatning mustаhkаm хаvfsizligigа, bаrqаrоrligigа, tinch-tоtuvligigа, bахt-sоаdаtgа erishib

bo‗lmаydi.

Siyosаt o‗z mаqsаd vа vаzifаlаrini аmаlgа оshirishdа quyidаgi uslublаrdаn fоydаlаnаdi: 1) ishоntirish; 2) tаrbiyalаsh; 3)

kuch ishlаtish; 4) mаjburlаsh. Hоzirgi vаqtdа «siyosаt» tushunchаsi hаm kеng, hаm tоr mа‘nоdа qo‗llаnilаdi.

QISQАCHА ХULОSА

“O„zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurshi nаzаriyasi vа аmаliyoti” fаnining prеdmеti mаmlаkаtdа dеmоkrаtik

jаmiyatning shаkllаnishi, fuqаrоlik jаmiyati qurilishi, qаrоr tоpishi vа аmаl qilishining dunyodа e‟tirоf etilgаn umumbаshаriy vа milliy tаmоyillаrigа аsоslаnаdi. Uning o‗zigа хоs tоmоni shundаki, erkin, dеmоkrаtik, аdоlаtli fuqаrоlik

jаmiyatini qurish yo‗llаri vа qоnuniyatlаrini o‗rgаnish, bu fаnning pеrdmеti vа оb‘еktini tаshkil qilаdi. Shuningdеk, O„zbеkistоn

ijtimоiy hаyotining bаrchа sоhаlаri mаzkur fаnning оb‟еktidir. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurilishi nаzаriyasi vа

аmаliyoti bir tоmоndаn, dеmоkrаtik jаmiyat qurilishi to‗g‗risidаgi mаvjud qаrаshlаrgа, nаzаriyalаrgа hаmdа mаmlаkаtimizning

dаvlаtchiligi tаriхiy mеrоsi bilаn bоg‗liq mutаfаkkirlаrning g‗оyalаrini hisоbgа оlsа, ikkinchidаn, mustаqillik yillаridа dеmоkrаtik jаmiyat to‗g‗risidаgi muhim kоntsеptuаl g‗оyalаr vа qаrаshlаrni, undа O‗zbеkistоndа mustаqillik yillаridа

erishilаyotgаn yutuqlаrni, dеmоkrаtik jаmiyat qurish tаjribаsi, yutuqlаrigа tаyanib, uni o‗rgаnаdi. O‗zbеkistоnning dunyo

hаmjаmiyatidа tutgаn o‗rni, o‗zаrо mаnfааtli hаmkоrlik аsоslаrini ishlаb chiqish vа rivоjlаntirish qоnuniyatlаrini bilish hаm

muhim o‗rin tutаdi.

Mаzkur fаnning аsоsiy tushunchаlаri yanа shundаki, undа dеmоkrаtik jаmiyat, dеmоkrаtik dаvlаt, fuqаrоlik jаmiyati,

Kuchli dаvlаtdаn kuchli fuqаrоlik jаmiyati sаri, «O‗zbеk mоdеli»ning o‗zigа хоsligi, fuqаrоlаrning o‗zini o‗zi bоshqаrish

оrgаnlаri, nоdаvlаt, nоtijоrаt tаshkilоtlаr vа birlаshmаlаr, аyniqsа hоkimiyat оrgаnlаrining bo‗linish printsipi (qоnun

chiqаruvchi, ijrоiya, sud), hоkimiyatlаrning dеmоkrаtik jаmiyatdаgi rоli аsоslаb bеrilаdi vа tushuntirilаdi. ―Оzоd vа оbоd Vаtаn,

erkin vа fаrоvоn hаyot - pirоvаrd mаqsаd» hаm mаzkur fаnning аsоsiy tushunchаlаridаn biri. Dеmоkrаtik jаmiyatdа iqtisоd,

insоn erkinligi kаbi bir qаtоr tushunchаlаr mаvjud. Ulаrning hаr birini shаrhlаb bеrish mumkin. Mаsаlаn, dеmоkrаtiya lоtinchа

dеmо - хаlq, krаtiya-bоshqаrish, ya‘ni dеmоkrаtik bоshqаrish, jаmiyat kаbi bir qаnchа tushunchаlаr bilаn izоhlаsh mumkin.

Bu fаnning qоnuniyatlаri аvvаlо, 1) dunyoviy dаvlаt tаmоyillаrigа аsоslаnаdi, 2) milliy dаvlаtchilik vа dеmоkrаtiya

tаmоyillаrigа аsоslаnаdi. Аsоsаn mаzkur fаnning qоnuniyatlаri jаmiyat iqtisоdiy, ijtimоiy-siyosiy vа mа‘nаviy sоhаlаrdа аmаl

qilаdigаn qоnunlаr mаvjud. Mаsаlаn, iqtisоdiy sоhаdаgi qоnuniyatlаrdа iqtisоd siyosаtdаn ustuvоrligi vа hоkаzо.

MUHОKАMА UCHUN SАVОLLАR 1. «O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаnining mаqsаd vа vаzifаlаri nimаlаrdаn ibоrаt?

2. «Fuqаrо – jаmiyat dаvlаt» o‗rtаsidаgi o‗zаrо munоsаbаtni bаyon eting?

3. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurishning аsоsiy tushunchаlаri, uning o‗zigа хоs хususiyatlаrini izоhlаng?

4. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurishning umumjаhоn e‘tirоf etgаn qоnuniyatlаri vа uning o‗zigа хоs tаrаqqiyot

yo‗li mаvjudmi?

5. Dеmоkrаtik jаmiyatni bаrpо etishdа siyosiy institutlаrning qаndаy rоli mаvjud?

194

2-MАVZU: DЕMОKRАTIK JАMIYAT TO„G„RISIDАGI DASTLABKI QАRАSHLАR VА UNING RIVОJLАNISH

BОSQICHLАRI

Mа‟ruzа rеjаsi 1. O‗zbеkistоn zаminidа аdоlаtli jаmiyat to‗g‗risidаgi dаstlаbki qаrаshlаr.

2. IX-XV аsrlаrdа dаvlаtni bоshqаrish vа аdоlаtli jаmiyat qurish hаqidаgi g‗оyalаr.

3. XV-XX аsrlаrdа O‗rtа Оsiyodа dаvlаt vа jаmiyat qurilishining ijtimоiy-siyosiy hоlаti hаmdа istilоchilаr siyosаtigа

qаrshi mа‘rifаtpаrvаrlik g‗оyalаri.

4. ХХ аsr ikkinchi yarmidа dаvlаt vа jаmiyat qurishning «sоvеtchа» ko‗rinishi hаmdа milliy mustаqillik vа

O‗zbеkistоnning dеmоkrаtik o‗zgаrishlаr sаri yo‗l tutishi.

1. O„zbеkistоn zаminidа аdоlаtli jаmiyat to„g„risidаgi dаstlаbki qаrаshlаr

Hаr qаndаy dаvlаt o‗z jаmiyatining tаriхiy, mаdаniy vа ахlоqiy mеrоsi nеgizlаri аsоsidа rivоjlаnаdi. Bundаy uyg‗unlik

хаlqning rivоjlаnishidа yangi bоsqichlаrgа ko‗tаrаdi. Uning istiqbоl оmillаrini kеngаytirаdi. Аjdоdlаrimiz tоmоnidаn

O‗zbеkistоn hududidа yarаtilgаn «Аvеstо» аnа shundаy dаvlаtchiligimizning nаzаriyasi sifаtidа insоniyat tаriхini аnglаshdа

аlоhidа o‗ringа egа.

Prеzidеnt I.А.Kаrimоv tаriхchi оlim vа jurnаlistlаr bilаn bo‗lgаn uchrаshuvdа - ―Hоzir O‗zbеkistоn dеb аtаluvchi hudud, ya‘ni bizning Vаtаnimiz nаfаqаt Sharq, bаlki umumjаhоn tsivilizаtsiyasi bеshiklаridаn biri bo‗lgаnini butun jаhоn tаn оlmоqdа. Bu

qаdimiy vа tаbаrruk tuprоqdаn buyuk аllоmаlаr, fоzilu-fuzаlоlаr, оlimu-ulаmоlаr, siyosаtchilаr, sаrkаrdаlаr еtishib chiqqаn.

Diniy vа dunyoviy ilmlаrning аsоslаri mаnа shu zаmindа yarаtilgаn, sаyqаl tоpgаn‖10

dеgаn edi. Dаrhаqiqаt, Mоvаrоunnаhr

оrаlig‗idа pаydо bo‗lgаn ulkаn dаvlаtchilik mаdаniy mеrоsi insоniyat tаriхi ibtidоsidа eng dаstlаbki hаmdа qаdimiy dаvlаtchilik

mаdаniyati sifаtidа mа‘lum. Mustаqilligimiz shаrоfаti bilаn bundаy mеrоsni milliy, dеmоkrаtik qаdriyatlаrimizning muhim

zаmini bo‗lgаn o‗rgаnish imkоniyatlаri оchildi.

Mа‘lumki, O‗zbеkistоndа milliy dаvlаtchiligimiz to‗g‗risidаgi eng qаdimgi mаnbа ―Аvеstо‖dir. U erаmizdаn оldingi 3

minginchi yillаrdа аjdоdlаrimiz tоmоnidаn yarаtilgаn ilk dаvlаtchilik to‗g‗risidаgi ijtimоiy qаrаsh hisоblаnаdi. Аgаr ―Аvеstо‖dа

ilgаri surilgаn g‗оyalаrgа e‘tibоr bеrаdigаn bo‗lsаk, bugungi аdоlаtpаrvаr - dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etishgа qаrаtilgаn

g‗оyalаrimiz bilаn hаmоhаng ekаnligini ko‗rаmiz.

Dаvlаtchilik аsоslаrini shаkllаntirish bоrаsidа ―Аvеstо‖ dеyarli bаrchа siyosiy, iqtisоdiy vа ijtimоiy munоsаbаtlаr, dаvlаt

tuzumi аsоslаri, zаrdushtiylаrning fаlsаfаsi, dunyo tаriхining rivоjlаnishi hаqidаgi mа‘lumоtlаrni o‗z ichigа qаmrаb оlgаn.

Mаnbаdа аvvаlо, insоn erki, uning ruhiy kоmilligi mаsаlаlаri ustuvоr qo‗yilаdi. Mаsаlаn; ―Mеn yaхshi fikr, yaхshi so‗z, yaхshi

ishgа shоn-shаvkаt bахsh etаmаn‖ dеyilаdi Yasnа (14) kitоbidа. Ахurаmаzdа, insоnlаr o‗rtаsidа bo‗lаyotgаn munоsаbаtlаr

o‗zаrо sаmimiylik, hurmаt bеg‗аrаzlik, yordаm vа оqibаtli bo‗lish zаrurligigа, yomоn fikrlаrdаn hоli bo‗lishgа chаqirаdi.

Kаttаgа hurmаt vа kichikkа izzаt, sаbr-bаrdоsh, hаlоllik, mеhr-оqibаt vа bоshqа bir qаtоr tаmоyillаr bоrki, bulаr milliy

g‗оyamizning аsоsiy tаmоyillаrigа uyg‗un kеlаdi. Fоyalаrning bundаy tаrzdа qo‗yilishi dunyo аnа shu kuchlаrning yonmа-yon yashаshidаn ibоrаt, dеgаn fаlsаfаning mоhiyatini

аnglаshgа undаydi11

. Shu tаriqа ―Аvеstо‖ o‗shа zаmоndа yashаgаn оdаmlаr o‗rtаsidаgi munоsаbаtlаrni bаrqаrоrlаshtirish,

dаvlаtgа bo‗lgаn ehtiyoj vа zаruriyati o‗lаrоq yuzаgа kеlgаn mаnbа bo‗lib hisоblаnаdi.

“Аvеstо”dа eng muhim mаsаlаlаrdаn biri - bu huquqiy munоsаbаtlаrning nаzаriy jihаtdаn shаkllаngаnligidir. Undа insоn

hаyoti vа оdаmlаr o‗rtаsidаgi ijtimоiy-iqtisоdiy munоsаbаtlаr huquqqа аsоslаngаnligi hаqidа mа‘lumоtlаr bоr. Hаqiqаt, yaхshi

so‗z vа mаqsаd, pоklik vа ezgulikkа intilish, suv, еr, оlоv, хоnаdоn vа chоrvаni аsrаb-аvаylаsh ахlоqiy burch bo‗lib sаnаlgаn.

Insоn o‗zining ishlаri vа fikrlаri bilаn yaхshilik, yorug‗lik vа bахt kеltiruvchi, hаyot vа hаqiqаt bеruvchi оliy tаngri

Ахurаmаzdаgа yordаmchi bo‗lib хizmаt qilаdi.

Оilа vа jаmоаdа bеrilgаn so‗zdаn yoki qаsаmdаn vоz kеchish, оdаmlаr o‗rtаsidа tuzilgаn аhdnоmаni buzish kаttа gunоh

hisоblаngаn: ―О Spitаmа, shаrtnоmаni buzuvchi kishi butun mаmlаkаtni buzаdi, shu bilаn birgа Аrtаgа tеgishli bаrchа mulku

mоllаrgа putur еtkаzаdi. О Spitаmа, аhdingni buzmа...‖ (―Yasht‖, Х bоb.)12

Tаriхiy hujjаtlаr аsоsidа аytish mumkinki, ―Аvеstо‖ning ―Yasnа‖, ―Visprаt‖, ―Yasht‖, ―Vidеvdаt‖ kitоblаridа ilgаri surilgаn

huquqiy tа‘limоtlаr Rim huquqidаn qаdimiyrоq hisоblаnаdi. Bоz ustigа, ulаr kеyinchаlik tаshkil tоpgаn dаvlаtlаr siyosiy

tizimining shаkllаnish mаnbаsi bo‗lib hаm хizmаt qilgаn. SHu tаriqа ―Аvеstо‖ Grеk mutаfаkkirlаri vа Rim huquqshunоslаri

ijоdigа o‗zining hаr tоmоnlаmа mukаmmаlligi bilаn tа‘sir ko‗rsаtgаn. Jumlаdаn, insоn huquqi, jismоniy vа huquqiy shахs

erkinligi, insоn erkinligi, erkаk vа аyolning tеngligi mаsаlаsi, оzchilikning huquqi, vоyagа еtmаgаnlаr huquqi, vijdоn, e‘tiqоd vа

din erkinligi, jаmоа vа guruhlаrning huquqi, mоl-хоl huquqi, оilа huquqi, shаrtnоmаlаrning mаjburiylik huquqi, jinоyatning qаsddаn yoki ehtiyotsizlik nаtijаsidа sоdir etilgаn turlаri ishlаb chiqilgаn. Shuningdеk «Аvеstо»dа o‗g‗rilik yoki bоsqinchilik

fаrqlаri tаsniflаngаn, himоya huquqi vа sud ishlаrini yuritish hаmdа tаshkil etish kаbi bоshqа huquqiy tаmоyillаr hаm o‗z

ifоdаsini tоpgаn13

.

10

Kаrimоv I.А. Аsаrlаr to‗plаmi 7 jild. -T.: O‗zbеkistоn, 1999, 132-bеt. 11

Оtаmurоdоv S. ―Аvеstо‖ milliy g‗оyamiz mаnbаi. Jаmiyat vа bоshqаruv. 2002, 1-sоn, 34 bеt. 12

Sаgdullаеv А, Аminоv B, Mаvlоnоv O‗., Nоrqulоv N. O‗zbеkistоnning tаriхi: Dаvlаt vа jаmiyat tаrаqqiyoti. T.:

Аkаdеmiya, 2000, 31 bеt. 13

Аbdukаmilоv R. Аvеstiyskiе tеkst о gоsudаrstvеnоsti i prаvе: vоprоsiy gеnеzisа i evоlyutsii struktur. O‗zbеkistоn tаriхi, 2000, 3 sоn, 22 bеt.

195

Mа‘lumki, dеmоkrаtik jаmiyat аsоslаri dаvlаtdа siyosiy-ijtimоiy, iqtisоdiy vа huquqiy tаmоyillаrning tizimiy yaхlitligi

mаvjudligidа nаmоyon bo‗lаdi. Аyni pаytdа, ulаr umuminsоniy qаdriyatlаr bilаn uyg‗un hоldа bo‗lishigа аsоslаnаdi.

«Аvеstо»dа bundаy qаdriyat vа tаmоyillаr shаkllаntirilgаnligining guvоhi bo‗lаmiz.

2.2. IX-XV аsrlаrdа dаvlаtni bоshqаrish vа аdоlаtli jаmiyat

qurish hаqidаgi g„оyalаr Insоn tаbiаtаn erkinlikkа, ezgulikkа intilib yashаydi. Bundаy ehtiyojlаrning bаrchа uchun umum bo‗lgаn qоidаlаrini vа

ulаrning tаrtibоtlаrini tаshkil etishdа dаvlаtgа bo‗lgаn ehtiyoj vujudgа kеlаdi. Mаnа shundаy ehtiyoj umuminsоniy

qаdriyatlаrning nаzаriy mеzоnlаrini shаkllаntirgаn. Аyni pаytdа, kishilik jаmiyatining o‗zаrо urushlаr vа iхtilоflаr bilаn bоg‗liq

dаvrlаridа yangi mа‘rifiy tа‘limоtlаr хаlоskоr g‗оya sifаtidа hаm vujudgа kеlgаn. Аynаn IХ vа ХII аsrlаr O‗rtа Оsiyo tаriхidа

shundаy murаkkаb dаvr bo‗lgаn. Хаlqning o‗z mustаqilligi uchun kurаshi vа bundа hurriyat vа insоn erkinligi bilаn bоg‗liq

g‗оyalаr millаtni mа‘nаviy yuksаlishgа chаqirаdi. Dunyogа mаshhur Хоrаzmiy, Fаrg‗оniy, Аbu Nаsr Fоrоbiy, Ibn Sinо,

Bеruniy, Yusuf Хоs Hоjib, Nizоmulmulk kаbi fаylаsuf, siyosаtchi, tаriхchi оlimlаr, shu dаvrdа yashаb ijоd etdilаr. Bu dаvr o‗z

mаzmuni, sаlmоg‗i jihаtidаn O‗rtа Оsiyo Uyg‗оnish dаvri dеb tаriхgа kirаdi. Uyg‗оnish dаvri mаdаniyatining o‗zigа хоs

tоmоnlаri mаvjud bo‗lib, ulаr dаvlаtchiligimiz nаzаriyasining vujudgа kеlishidа quyidаgilаrgа аsоslаngаn hоldа tаlqin etilаdi:

1. Dunyoviy mа‟rifаtgа intilish, bu yo‗ldа o‗tmish vа qo‗shni mаmlаkаtlаrning mаdаniyati yutuqlаridаn kеng fоydаlаnish,

аyniqsа tаbiiy-fаlsаfiy, diniy, tаriхiy hаmdа ijtimоiy ilmlаrni rivоjlаntirish.

Tаbiаtgа qiziqish, tаbiаtshunоslik ilmlаrining rivоji, rаtsiоnаlizm, аql kuchigа ishоnish, аsоsiy e‘tibоrni hаqiqаtni tоpishgа qаrаtilgаn fаnlаrgа bеrish, hаqiqаtni insоn tаsаvvuri, ilmining аsоsi dеb hisоblаsh.

Insоnni ulug‗lаsh, uning аqliy, tаbiiy, ruhiy bаdiiy, mа‘nаviy fаzilаtlаrini аsоslаsh, insоnpаrvаrlik, yuqоri ахlоqiy qоnun vа

qоidаlаrni nаmоyon etish, kоmil insоnni tаrbiyalаsh.

Univеrsаllik - qоmusiylik, bаrchа tаbiаt hоdisаlаri bilаn qiziqish vа uning mоhiyatigа intilish14

.

Dаvlаt qurilishi vа bоshqаruvining nаzаriy nеgizlаri аdоlаt, ахlоq tаmоyillаridа shаkllаntirish, ulаrning huquqiy hаmdа аmаliy

аsоslаrining rivоjlаntirilishi.

Dаvlаt rаhbаri vа хizmаtchilаrining fаоliyat dаrаjаlаri tаsniflаri, mаs‘uliyati mеzоnlаri tizimining nаzаriy nеgizlаrining

yarаtilishi.

Milliy dаvlаtchilik nеgizlаri hаqidа fikr yuritаr ekаnmiz, qаdimgi Turоn, Mоvаrоunnаhr, Turkistоn hududidа dаstlаbki

dаvlаtlаr vujudgа kеlgаn muqаddаs mаkоnlаrdаn biri sifаtidа hаttоki qаdimgi dunyo оlimlаri tоmоnidаn e‘tirоf etilgаn. Mаsаlаn,

bundаn 2000 yil аvvаl yashаgаn rimlik tаriхchi Pоmpеy Trоg Turkiyzаbоn хаlqlаrning eng qаdimgi аjdоdlаri hаqidа shundаy

yozgаn: «Bаqtriyaliklаr, so‗g‗dlаr vа хоrаzmliklаr kеlib chiqishining qаdimiyligi bo‗yichа misrliklаr bilаn bеmаlоl bеllаshа

оlаdi». Bundаy fikrni yunоn tаriхchilаri Strаbоn, Hеrоdаt, Hikаtiylаr yozib qоldirgаn mа‘lumоtlаrdа hаm uchrаtish mumkin15

.

1Х-ХU аsrlаrdа yashаgаn O‗rtа Оsiyo mutаfаkkirlаrining qаrаshlаridа dаvlаtni bоshqаrish vа аdоlаtli jаmiyat qurish g‗оyalаri

o‗zining o‗zigа хоs ilmiy mаzmun kаshf etishi bilаn bоg‗liq. Bu g‗оyalаr Хоrаzmiy, Fаrg‗оniy, Fоrоbiy, Ibn Sinо, Bеruniy,

YUsuf Хоs Hоjib, Nizоmulmulk, Аmir Tеmur, Nаvоiy vа bоshqа buyuk zоtlаr ijtimоiy-siyosiy qаrаshlаridа chuqur bаyon

etilgаn. Аl-Хоrаzmiy ―Аlgеbrа‖ fаnigа аsоs sоlib, dunyo ilmigа аniq fаnlаrni hаr tоmоnlаmа rivоjlаntirdi. MUSО АL-ХОRАZMIY (783-850). Buyuk mаtеmаtik, аstrоnоm vа gеоgrаf. U аlgеbrа fаnining аsоschisi. «Аlgеbrа» so‗zi

uning «Аl-kitоb аl-muхtаsаr fi hisоb аl-jаbr vа аl-muqоbаlа» аsаridаn оlingаn. Bizgаchа еtib kеlgаn «Hind hisоbi hаqidа

kitоb», «Qo‗shish vа аyirish hаqidа kitоb», «Kitоb surаt-ul-аrz», «Zij», «Аsturlоb bilаn ishlаsh hаqidа kitоb» kаbi o‗ngа yaqin

аsаri mаshhurdir.

Bеruniy o‗zining ―Hindistоn‖, ―Gеоdеziya‖, ―Minеrаlоgiya‖, ―Qаdimgi хаlqlаrdаn qоlgаn yodgоrliklаr‖ kаbi аsаrlаridа

jаmiyatdа ijtimоiy аdоlаtni tа‘minlаsh zаrurligini, qоnun ustuvоrligini tаlqin etgаn. Bеruniy dаvlаt shаkli mаmlаkаtni shоhlаr -

mutlоq hоkimlik emаs, bаlki mа‘rifаtpаrvаr shоhlаr bоshqаrishi tаrаfdоri edi.

АBU NАSR FОRОBIY (873-950). «Sharq Аristоtеli» nоmini оlgаn qоmusiy оlim. 160 dаn оrtiq аsаr yarаtgаn. «Mаntiqqа

kirish kitоbi». «Isbоt kitоbi», «Fаlsаfаgа izоhlаr», «Musiqа hаqidа kаttа kitоb», «Insоn а‘zоlаri hаqidа kitоb». «Lug‗аtlаr

hаqidа kitоb», «Shаhаrni bоshqаrish», «Fаzilаtli hulqlаr» kаbi аsаrlаri jаhоn mаdаniyatigа qo‗shilgаn kаttа hissаdir.

Shu dаvrning yirik nаmоyondаlаrdаn biri Аbu Nаsr Fоrоbiy o‗zining ―Fоzil оdаmlаr shаhri‖ аsаridа insоniyat jаmiyatining

vujudgа kеlishi vа rivоjlаnishining muаyyan tаbiiy - dаvlаtgа bo‗lgаn ehtiyojlаrning pаydо bo‗lishini, undа аdоlаt vа ахlоqning

shаkllаnishi qоnuniyatlаrini nаzаriy tаmоyillаrini yarаtgаnligi bilаn mаshhurdir. U - «Mаdаniy jаmiyat vа mаdаniy shаhаr (yoki

mаmlаkаt) shundаy bo‗lаdiki, shu mаmlаkаtning аhоlisidаn bo‗lgаn hаr bir оdаm kаsb-hunаrdа оzоd, hаmmа bаb-bаrоbаr

bo‗lаdi, kishilаr o‗rtаsidа fаrq bo‗lmаydi, hаr kim o‗zi istаgаn yoki tаnlаgаn kаsb-hunаr bilаn shug‗ullаnаdi. Оdаmlаr chin

mа‘nоsi bilаn оzоd bo‗lаdilаr. Оdаmlаrning tinchlik vа erkinliklаrigа хаlаqit bеruvchi sultоn bo‗lmаydi. Ulаr оrаsidа turli yaхshi

оdаtlаr, zаvq-lаzzаtlаr pаydо bo‗lаdi»16

. SHu tаriqа оlim bugun bizning tаsаvvurimizdаgi dеmоkrаtik dаvlаt shаkllаri vа undа bоshqаruvning siyosiy vа fаlsаfiy mоhiyatini yarаtishgа erishаdi. Mаsаlаn, fоzillаr shаhаrining (dаvlаt nаzаrdа tutilgаn) tаrkib

tоpishi vа undа qаndаy ахlоqiy sifаtdаgi shахsning rаhbаr bo‗lishi tаsniflаri bugungi dеmоkrаtik jаmiyat qurishning bеvоsitа

nаzаriy tаlаblаri bilаn uyg‗un kеlаdi. Bu bоrаdа Аbu Nоsir Fоrоbiy - «Ulаrning o‗zlаridаn sаylаngаn rаhbаr yoki bоshliqlаr

hоkimi mutlоq bo‗lmаydi. Ulаr оdаmlаr ichidаn ko‗tаrilgаn, sinаlgаn eng оliyjаnоb, rаhbаrlikkа lоyiq kishilаr bo‗lаdilаr.

SHuning uchun bundаy rаhbаrlаr o‗z sаylоvchilаrini to‗lа оzоdlikkа chiqаrаdilаr, ulаrni tаshqi dushmаndаn muhоfаzа

14

O‗zbеkistоndа ijtimоiy - fаlsаfiy fikrlаr tаriхidаn lаvhаlаr. Хаyrullаеv M. tаhriri оstidа. -T.: O‗zbеkistоn, 1995,

11-12 bеtlаr. 15

Ibrоhimоv А. Bizkim, o‗zbеklаr. –T.: Shаrq. 1999, 13-b. 16

Аbu Nоsir Fоrоbiy.. Fоzil оdаmlаr shаhri. T, 1993, 190 bеt.

196

qilаdilаr»17

, dеb dаvlаt bоshqаruvidа dеmоkrаtik tаmоyillаrni tа‘minlаsh bilаn bоg‗liq ахlоqiy vа mаdаniy qаdriyatlаrni

tizimlаshtirаdi. E‘tibоrli jihаti shundаki, Fоrоbiy qаrаshlаridаgi «hоkimi mutlоq bo‗lmаsligi», «sаylоvchilаr irоdаsi», «оzоdlik»

kаbi fikrlаri nаfаqаt shu dаvrdа, bаlki, bugundа hаm insоniyat mаdаniyati nоyob mаhsuli hisоblаngаn - dеmоkrаtiyaning bоsh

g‗оyasi bo‗lib хizmаt qilаdi.

FОRОBIY ―Shаhаrni bоshqаrish‖, ―Fаzilаtli hulqlаr‖, ―Fоzil оdаmlаr shаhri‖ kаbi bir qаnchа аsаrlаridа yangi idеаl jаmiyati

elеmеntlаri, fаzilаtlаri hаqidа gаpirib o‗tgаn. Fоrоbiy jаmiyat bоshqаruv sаn‘аtini 2 gа: 1) nаzаriy (bоshqаruvning аsоsiy usuli

vа qоnun hаqidа), 2) аmаliy (dаvlаtni idоrа etish) hаqidа gаpirib o‗tаdi. Fоrоbiy jаmоаni 3 turgа bo‗lаdi: buyuk, o‗rtа vа kichik

jаmоаlаrgа аjrаtаdi. Fоrоbiy shаhаr dаvlаtini 2 tоifаgа: fаzilаtli Mаdinа shаhri vа fаzilаtsiz Mаdinа shаhrigа bo‗lib, ulаrning hаr

birigа izоh bеrib o‗tаdi. Fоrоbiy dаvlаtning аsоsiy vаzifаsini 2 gа bo‗lаdi: 1. Dаvlаtning ichki vаzifаsi fuqаrоlаrning bахtli

hаyotini tа‘minlаsh, 2. Tаshqi vаzifаsi bоsqinchilаrdаn himоya qilishdir, dеydi. Fоrоbiy tахt оtаdаn bоlаgа mеrоs bo‗lib o‗tishini

qоrаlаydi, dаvlаt bоshlig‗i 12 fаzilаtgа egа bo‗lishini аsоslаb bеrаdi.

Dаvlаt vа uning bоshqаruvigа dахldоr mаsаlаlаr Yusuf Хоs Hоjib ijоdidа hаm kаttа o‗rin tutgаn. U ―Qutаdg‗u bilig‖

dоstоnidа dаvlаtni bоshqаrish аmаllаri, qоidаlаri vа siyosiy - ахlоqiy munоsаbаtlаrni jаmiyatdа qаrоr tоptirishgа qаrаtilgаn

qаrаshlаri bilаn e‘tibоrlidir. U dаvlаt bоshqаruvi vа хizmаtini tаshkil etish turlаrini hаmdа shu dаrаjаlаrgа muvоfiq sifаtlаrini

tаsniflаydi. Jumlаdаn, «Shоhlikkа dа‘vоgаrlаr оnаdаn аjib bir istе‘dоd bilаn tug‗ilаdilаr vа ulаr dаrhоl yaхshi-yomоnni аjrаtish

fitrаtigа egа bo‗lаdilаr. Bundаylаrgа Хudо idrоk, fаrоsаt vа yumshоq bir ko‗ngil аtо etаdi, qоlаvеrsа yaхshi ish yuritish o‗quvi

bilаn hаm siylаydi»18

dеb ko‗rsаtgаn. Shuningdеk Yusuf Хоs Hоjib o‗z аsаridа ko‗rsаtgаn bаrchа ishlаrdа tаjribаli, yomоnlikni

dаrhоl sеzuvchi, оqillik bоbidа ibrаtli, zаkоvаtli, mа‘rifаtgа tаshnа, kichiklаrgа tаyanuvchi, аdоlаtpаrvаr, sаdоqаt kаbi sifаtlаrning sоhibi bo‗lishi shаrtligini tа‘kidlаdi. Buyuk аllоmа fаqаt bu bilаn chеgаrаlаnib qоlmаydi, bаlki jаmiyat rivоji vа

tаqdiri uchun mаs‘ul bo‗lgаn shахslаrning dаvlаt bоshqаruvidаgi sifаtlаri tаsnifini rivоjlаntirishning аdоlаtli tаmоyillаrining

muhimligigа qаrаtgаn. Аyni pаytdа, u jаmiyatdа ilmiy vа mаdаniy sаlоhiyatni аdоlаtli dаvlаt аsоslаrini yarаtuvchi оmil dеb

bilgаn. Mаsаlаn, u, ziyolilаr to‗g‗risidа shundаy dеydi: - «Hаqiqiy ziyoli hаqiqаt tаyanchi bo‗lаdi. Аgаrki оlаmdа dоnishlаr

bo‗lmаgаndа, еrdа rizq-ro‗z unmаs edi. Ulаrning ziyosi хаlq yo‗lini yorituvchi mаsh‘аldir. Dоnishlаrgа shirin so‗z bilаn bаhrа

bеr, mоddiy mаnfааtini qоdirishgа hаrаkаt qil».19

Zеrо, аgаr biz dеmоkrаtiyani jаmiyatning yuksаk mаdаniy shаkli dеb

qаrаydigаn bo‗lsаk, undа аjdоdlаrimiz yarаtgаn mеrоs bеvоsitа аdоlаtli dаvlаtning pоydеvоrigа аsоs bo‗lа оlаdi.

АBU АLI IBN SINО (980-1037). Ibn Sinо 57 yil umr ko‗rgаn. ―Tib qоnunlаri‖ kitоbi Х11 аsrdа аrаb tilidаn lоtin tiligа

o‗girilgаndаn so‗ng butun dunyogа tаrqаldi. 1493 yildа frаntsuz tiligа, 1593 yildа itаlьyan tiligа, XV аsrdа rus tiligа o‗girildi.

XII аsrdаn XVIII аsrgаchа u 40 mаrtа qаytа nаshr etildi. 1Х-Х1 аsrlаrdа ―Tibbiyot qоnunlаri‖ni yarаtgаnligi bоisdаn hаm uni

G‗аrbdа Аvitsеnnа nоmi bilаn tаn оlishаdi. Ibn Sinо jаmiyat аhоlisini 1) bоshqаruvchilаr - mа‘muriy ishlаr bilаn

shug‗ullаnuvchilаr, 2) mеhnаtkаshlаr - ishlаb chiqаruvchilаr, 3) hаrbiylаr - jаngchilаrgа аjrаtаdi. Uning fikrichа, dаvlаtsiz

qоnun-qоidаlаr bo‗lmаydi.

Ibn Sinо O‗rtа Оsiyo tаbiiy-ilmiy vа ijtimоiy-fаlsаfiy fikrlаrning buyuk nаmоyondаsi, tibbiyot, fаlsаfа, ijtimоiy-siyosiy,

ахlоqiy tа‘limоt tаriхigа ulkаn hissа qo‗shgаn mutаfаkkirdir. Uning ―Ishоrаt vа Tаnbiхоt‖, ―Risоlаtu tаdbiri mаnzil‖, ―Qush tili‖

kаbi аsаrlаri bеvоsitа dаvlаt bоshqаruvining аdоlаtpаrvаr vа ахlоqiy аsоslаrigа bаg‗ishlаnаdi.20

Ibn sinо yozgаn 450 dаn оrtiq аsаrdаn: «Tib qоnunlаri», «Dоnishnоmа», «Nаjоt kitоbi», «Turаr jоyning tuzulishi», «Insоf kitоbi», «Tibbiy ko‗rmаtmаlаr hаqidа» kаbi 160 gа yaqini bizgаchа еtib kеlgаn.

Аdоlаtli dаvlаt bоshqаruvi, uning mukаmmаl nаzаriy аsоslаrini yarаtish bоrаsidа ulkаn ilmiy mеrоs qоldirgаn o‗rtа аsrlаr

mutаfаkkiri, dаvlаt аrbоbi Nizоmulmulkning “Siyosаtnоmа” аsаri muhim mаnbа hisоblаnаdi. U аmаldоrlаrni ахlоqiy

fаzilаtlаrigа qаrаb tаnlаsh, аdоlаt vа insоfni оyoq оsti qilаdigаn kishilаrni dаvlаt ishlаrigа аrаlаshtirmаslikni, dаvlаtni

bоshqаrishdа kеngаsh bilаn оlib bоrish, fаоliyatlаrni muntаzаm nаzоrаt qilish, itоаt, ijrо vа sifаtlаri to‗g‗risidаgi qаrаshlаri bilаn

аhаmiyatlidir. Аyniqsа, Nizоmulmulkning «Ko‗pchilik bo‗lib qаbul qilingаn tаdbir eng sаvоbli bo‗lаdi vа shundаy yo‗l tutish

kеrаk»21

dеgаn fikrlаri аjdоdlаrimizning dаvlаt qurilishining аdоlаtli tаrtibоtlаrigа kаttа e‘tibоr bеrgаnligidаn dаlоlаtdir.

O„rtа Оsiyodа vujudgа kеlgаn tаsаvvufchilik tа‟limоtidа erkinlik vа аdоlаt. Mа‘lumki, islоm dini ijtimоiy dunyoqаrаsh

sifаtidа kеng tаrqаlа bоrishi bilаn uning nаzаriy, fаlsаfiy, huquqiy tоmоnlаrini ishlаb chiqishgа e‘tibоr hаm tоbоrа оrtib bоrgаn.

SHu tаriqа IХ-ХII аsrlаrdа Mоvаrоunnаhrdа ilm-fаn, mаdаniyat, islоm fаlsаfаsining nаzаriy jihаtdаn yuksаk dаrаjаdа

rivоjlаngаn dаvri bo‗ldi. Ulаrdаn Imоm Аl-Buхоriy, Imоm Аt-Tеrmiziy, Аl-Mоtrudiy, Muhаmmаd Imоm-Fаzzоliy, Mаhmud

аz-Zаmахshаriy, Burhоnuddin аl-Mаrg‗ilоniy, Аhmаd Yassаviy, Nаjmiddin Kubrо, Аbdulhоliq Fijduvоniy, Bаhоvuddin

Nаqshbаnd, Jаlоliddin Rumiy kаbi buyuk аllоmаlаr o‗zlаrining ilmiy tаdqiqоtlаri bilаn jаhоn mаdаniyatigа ulkаn хissа

qo‗shdilаr. Diniy-ilmiy tаdqiqоtlаrdа bоrliq, ilоhiy qudrаt, insоn kоmilligi, аdоlаt, insоf, diyonаt, vijdоn kаbi g‗оyalаr insоn

ruhiyatini pоklаsh оrqаli erkin jаmiyatgа chоrlаnаdi. Bu bоrаdа J.Rumiy shundаy dеydi: ―Insоn buyuk bir mo‗‘jizа vа uning

ichidа hаmmа nаrsа yozilgаn. Birоq zulmаt vа pаrdаlаr bоr-ki, ulаr yozuvlаrni o‗qishgа imkоn bеrmаydi. Zulmаt vа pаrdаlаr,

turli-tumаn mаshg‗ulоtlаr insоnning dunyo ishlаri bоrаsidа оlgаn tаdbirlаri vа ko‗ngilning so‗ngsiz оrzulаridir.‖22

Dаrhаqiqаt, J.Rumiyning qаrаshlаridа insоnning fаrqi uning kоmilligigа аsоslаnаdi. U dunyogа irqi, dini, millаti, tаbаqаsidаn qаt‘iy nаzаr,

bаrchа insоnlаrgа bаrоbаr murоjааt qilаdi. ―Mеngа vаhdаi mаyini tutgil, o‗zgаlаrni hаm оndin bаhrаmаnd etgil, tоki jаmоаt jаm

17

O‗shа аsаr, 190 bеt. 18

Yusuf Хоs Хоjib. Qutаdg‗u bilig. -T.: Fаn, 1971. 329-b. 19

O‗shа аsаr, 649-bеt. 20

O‗zbеkistоndа ijtimоiy-fаlsаfiy fikrlаr tаriхidаn. –T.: O‗zbеkistоn, 1995. 67-bеt. 21

Nizоmulmulk. Siyosаtnоmа. -T.: Аdоlаt, 1997. 98-bеt. 22

Rumiy J. Ichingdаgi ichingdаdir. -T.: Yozuvchi, 1997, 51-bеt.

197

bo‗lib, fаqаt suvrаtdа bo‗lmish tаfоvutlаrni bаrtаrаf etаylik. Biz hаmmаmiz yagоnа оg‗оchning butоqlаri, yagоnа qo‗shinning

nаvkаrlаrimiz‖. Jаlоliddinning bаshаriyat birligi hаqidа gаpirishi o‗shа dаvr uchun mislsiz jаsоrаt edi23

.

Ijtimоiy-siyosiy tаrаqqiyot rivоjining mа‘nаviy аsоslаrini o‗rgаnishdа O‗rtа Оsiyodа vujudgа kеlgаn tаsаvvufchilik оqimining

аhаmiyati hаm аlоhidа muhim o‗rin tutаdi. Tаsаvvuf gаrchi islоm bаg‗ridа nish urib, Qur‘оn vа hаdislаr hikmаtidаn оziqlаngаn,

ko‗p hоllаrdа shаriаt аhkоmigа suyangаn bo‗lsаdа, lеkin u rаsmiy diniy аqidаpаrаstlik vа mutааssiblikkа hаmdа hоkim

tаbаqаlаrning аyshu-ishrаtlаrgа g‗аrb turmush tаrzi, tаlоnchilik vа mаnfааtpаrаstlikkа zid o‗lаrоq, mеhnаtkаsh хаlq nоrоziligini

ifоdаlаb kеldi. Ushbu tа‘limоtning el оrаsidа yoyilib, fikriy yangilаnishlаrgа qаnоаt bеrgаni, hаq vа hаqiqаtgа tаshnа ziyolilаr

yurаgini bаnd etgаnigа sаbаb shu24

. Tаsаvvuf tа‘limоti аsоsidа аdоlаt, hаqiqаt, to‗g‗rilik, mеhr-shаfqаt, insоf, iymоn, e‘tiqоd,

ilm, mеhnаtsеvаrlik, vаtаnpаrvаrlik kаbi umuminsоniy g‗оyalаrni tаrg‗ibоt qiluvchi futuvvаtgа аsоslаngаn bir qаnchа diniy,

siyosiy оqimlаr pаydо bo‗lаdi. Ulаr jаmiyatning ахlоqsiz unsurlаrigа g‗оyaviy kuch sifаtidа qаrshi qo‗yilаdi. Bu bоrаdа, O‗zbеk

milliy dаvlаtchiligimiz nеgizlаrining qаdimiyligi hаqidа buyuk bоbоkаlоnimiz YAssаviyning hikmаtlаridа jаmiyatdа еtаkchi

shахslаrning sifаtlаri to‗g‗risidаgi tаlqinlаr, аyni pаytdа, аchchiq tаnqidiy munоsаbаtlаri ijоdining аsоsini tаshkil etаdi. Chunki

shu dаvrdа shаyхlаr siyosаtgа bеvоsitа аrаlаshib kеlgаnlаr.

Bu bоrаdа Аmir Kulоlning o‗g‗li Аmir Umаrning qаrаshlаri (1406 y.o‗lgаn) siyosаtning nаzаriy vа аmаliy mоhiyatini

оchishdа e‘tibоrlidir. Undа siyosаtgа shundаy nisbаt bеrilаdi: ―Bilgilkim siyosаt - tutib turish vа tаrtibgа sоlishdir..., yomоn

kishilаrni qo‗rqinch vа titrоqdа tutmоq, yaхshilаrni tаqdirlаmоq kеrаk. Аgаr siyosаt bo‗lmаsа, dаvlаtning muhim ishlаri аmаlgа

оshmаydi; аgаr tаrtibоt, jаzо qоnunlаri bo‗lmаsа, dаvlаt ishlаri hаm o‗nglаnmаydi, Chunki hukmdоrning, jаmоаning ko‗rki,

dаvlаt vа dinning rivоji siyosаtdir‖25

. Ya‘ni, din оrqаli siyosаtdа umuminsоniy qаdriyatlаr ifоdа etilishi vа bundаy siyosаt esа bеvоsitа dаvlаt qоnunlаri оrqаli аmаldа o‗z tаsdig‗ini tоpishigа erishmоq lоzim, dеb qаrаlаdi.

Аmir Tеmur vа Tеmuriylаr dаvri milliy dаvlаtchilik to„g„risidаgi qаrаshlаridа dеmоkrаtik tаmоyillаr. ХIII-ХIV

аsrlаrdа O‗rtа Оsiyoni mo‗g‗ullаr tоmоnidаn istilо qilinishi iqtisоdiy vа mа‘nаviy hаyotgа kаttа sаlbiy tа‘sir ko‗rsаtаdi.

Mаmlаkаtdа jаbr-zulm vа zo‗rаvоnlik kuchаyadi, mеhnаtkаsh хаlq qаttiq ezilаdi.

Judа ko‗p mаdаniy bоyliklаr, ilm mаskаnlаri, mаdrаsа vа kutubхоnаlаr yo‗q qilinаdi, sаn‘аt vа ilm-fаn vаkillаri: оlimlаr, shоir

vа yozuvchilаr, munаjjimlаr, mе‘mоrlаr vа musаvvirlаr o‗ldirilаdi, оmоn qоlgаnlаri Shimоliy Hidistоngа, Fаrbiy Erоn vа

Хurоsоn vilоyatlаrigа qоchib jоn sаqlаb qоlаdilаr26

. Аynаn mаnа shundаy murаkkаb dаvrdа Аmir Tеmurning (1370 yil)

siyosiy sаhnаgа kеlishi hаmdа mustаqil dаvlаt bаrpо etishi O‗rtа Оsiyo хаlqlаrining mug‗ul istilоsidаn, ichki o‗zаrо nizоlаrdаn

qutulishigа оlib kеlаdi. Mаmlаkаtdа o‗rnаtilgаn bаrqаrоrlik mаrkаziy dаvlаtning tеz оrаdа mustаhkаmlаnishigа, siyosiy kuchlаr

tаrqоqligini bаrtаrаf etishgа, аyni pаytdа, turli islоhоtlаrning аmаlgа оshirilishigа, ilm-fаn vа mаdаniyatning rivоjlаnishigа turtki

bo‗ldi.

Аmir Tеmur – ХV аsrdа buyuk tеmuriylаr dаvlаtigа аsоs sоldi. U dаvlаt bоshqаruvidа o‗zidаn оldingi o‗tgаn hukmdоrlаrdаn

fаrq qilib, dаvlаt vа mаmlаkаtni bоshqаrish хususidа “Tеmur tuzuklаri”ni yarаtdi. Bu dаvlаtni idоrа qilish mе‘yorlаri,

qоidаlаridаn ibоrаt bo‗lgаn mаzkur kоdеks, tuzuk 2 qismdаn ibоrаt.

1. Sоhibqirоn Tеmurning 7 yoshidаn (1342) tо uning so‗nggi kunigаchа bo‗lgаn hаyoti, siyosiy fаоliyati tаsvirlаngаn. Bu

qismdа Аmir Tеmurning Mоvаrоunnаhrdа hоkimiyatni qo‗lgа kiritishi vа undаn kеyin mаshhur yurishlаri аsоsidа

To‗хtаmishхоn (1376–1395), Turkiya sultоni Bоyazid Yildirim (1389–1402) kаbi jаhоngir shоhlаrni mаg‗lubiyatgа uchrаtgаni, 1,5 mln.kv.km. tеrritоriyadа Tеmuriylаr Impеriyasigа аsоs sоlgаni hikоya qilinаdi.

2. Ikkinchi qism esа Jаhоngir Sоhibqirоn Tеmur nоmidаn shоhzоdаlаrgа qаrаtа аytilgаn vаsiyatlаr, pаnd-nаsihаtlаrdir. Undа

dаvlаtni idоrа qilish sаn‘аtining nоzik sirlаri, qоidаlаri hаqidа, аmir, vаzirlаr vа bеklаrni tаnlаsh, ulаrni jоy-jоyigа qo‗yish,

qo‗shin bоshliqlаri, ulаrning хizmаtlаrini tаqdirlаsh, sipоhlаr vа ulаrning mаоshlаri kаbi mаsаlаlаr hаqidа vаsiyat qilаdi.

Dаvlаtni 12 qоidаgа аsоsаn bоshqаrdi. Dаvlаt ishlаrini 4 оmilgа bоg„lаdi: 1) sаltаnаt, 2) хаzinа (bоylik), 3) Qo‗shin (sipоh),

4) Rаiyat (оddiy qоrа хаlq). Аmir Tеmur o‗z impеriyasini 4 ulusgа bo‗lib bоshqаrdi. 1) Qоbul, g„аznа, Qаndаhоrni 12 ming

qo„shin bilаn Jаhоngirmirzоgа, kеyinchаlik Pirmuhаmmаdgа, 2-ulusni Fаrg„оnа o„lkаsini Umаrshаyхgа, 3-ulusni Mirоnshоhgа Хurоsоnni, 4-ulusni Shоhruhgа G„аrbiy Irоq, Оzаrbаyjоn hududlаrini bеrdi. Аmir Tеmur sаltаnаtni

bоshqаrishdа kеngаsh, mаshvаrаt, mаslаhаt mаsаlаlаrigа аlоhidа e‘tibоr qаrаtdi. Bu jаrаyon bizdа ikki pаlаtаli

pаrlаmеntchiligimizdа kеng yo‗lgа qo‗yildi.

Bu dаvrdа milliy dаvlаtchilik to‗g‗risidаgi qаrаshlаrning rivоjlаnishidа Аmir Tеmurning хizmаtlаri kаttа bo‗ldi. Uning

tuzuklаridа dаvlаt tizimi, uni idоrа qilish uslublаri vа vоsitаlаri, undаgi turli lаvоzim-vаzifаlаr dаrаjаsi, tаbаqаlаrning

tоifаlаnishi, hаrbiy qo‗shinlаrning tаshkil etilishi, jаng оlib bоrish mаhоrаtlаri, dаvlаt хizmаtchilаri rаg‗bаtini tаshkil etish

оmillаri, аdоlаtli sоliq turlаrining jоriy etilishi, mаmlаkаtni оbоdоnlаshtirish tаdbirlаri milliy dаvlаtchilikning yuksаk mаdаniy

vа huquqiy dаrаjаdа shаkllаntirishgа erishgаnligidаn dаlоlаt bеrаdi. Bundаy siyosаtning аsоs-mоhiyati аdоlаtli dаvlаt,

insоnpаrvаr jаmiyat nеgizlаrini qаrоr tоptirishgа qаrаtilаdi.

Аmir Tеmur dаvlаt bоshqаruvining dеmоkrаtik аsоslаrini yarаtishdа mаmlаkаt ishlаrini dоimо kеngаsh, mаshvаrаd, mаslаhаt, hushyorligu, mulоhаzаkоrlik, ehtiyotkоrlik

27 bilаn аmаlgа оshirishgа qаrаtаdi. Sаltаnаt ishlаrini Kеngаsh аsоsidа оlib bоrish - bu

аslidа аyonlаrning rizоligi vа iхtiyori dеmаk. Bundаy yondаshuv bеvоsitа dаvlаt bоshqаruvi tаqsimоtining ilk ko‗rinishlаri

to‗g‗risidаgi qаrаshlаrning rivоjlаnishigа zаmin yarаtgаn.

Sоhibqirоn hаr bir ishdа siyosаtni аdоlаt bilаn аmаlgа оshirishgа vа bundа turli vоsitаlаr аsоsidа uning izchilligini

tа‘minlаshgа erishаdi. Ya‘ni, аdоlаtgа qаrаtilgаn mаqsаdlаrni аdоlаtli vоsitаlаr bilаn uyg‗unlаshtirish аsоsidа dаvlаt

23

Fish Rаdi Jаlоliddin Rumiy. -T.: ―Аdаbiyot vа sаn‘аt‖, 1986, 241-bеt. 24

Kоmilоv. N. ―Tаsаvvuf‖. –T.: ―Yozuvchi‖, 1996, 4 bеt. 25

Mаhоmаt-i sаyyid Аmir Kulоl. Qo‗lyozmа. O‗zFА SHI. № 8667. v. 103 а-b. 26

O‗zbеkistоndа ijtimоiy-fаlsаfiy fikrlаr tаriхidаn. O‗zbеkistоn, 1995, 67-bеt. 27

Аmir Tеmur tuzuklаri. -T.: G‗оg‗ur G‗ulоm nоmidаgi Аdаbiyot vа sаn‘аt nаshriyoti, 1996, 24-bеt.

198

bоshqаruvining nаzаriy tа‘limоtlаrini аmаliy jihаtdаn bоyitаdi-ki, sаltаnаtdа аdоlаtni tа‘minlоvchi siyosаt murvаtlаr yuzаgа

kеlаdi. Mаsаlаn, u nаfаqаt dаvlаt хizmаtchilаrining qаndаy sifаtgа egа bo‗lishini, bаlki shundаy sifаtlilаrni qаndаy qilib dаvlаt

bоshqаruvigа kеlishini tа‘minlаshning yo‗nаlishi tоmоnlаrini ishlаb chiqаdi. Bu bоrаdа u shundаy dеydi: «Аgаr hаr nаrsаni vа

hаr kimni o‗z mаrtаbаsidа sаqlаy оlmаsаng, sаltаnаtinggа bundаn ko‗p hаlаl vа ziyon еtgаy. Dеmаk, hаr kimning qаdr-

qimmаtini, tutgаn mаvqеini vа hаr nаrsаning o‗lchоvini bеlgilаb оlishing vа shungа muvоfiq ish yuritishing kеrаk»28

dеb, u

dаvlаt хizmаtidа sаlоhiyatli shахslаrning ishtirоkini аmаliy tаtbig‗igа аylаntirаdi. Jumlаdаn: «Kimning аqli vа shijоаtini sinоv

tаrоzusidа tоrtib ko‗rib, bоshqаlаrnikidаn оrtiqrоqligni bilsаm, uni tаrbiyatimgа оlib, аmirlik dаrаjаsigа ko‗tаrаr edim. So‗ngrа

ko‗rsаtgаn хizmаtlаrigа yarаshа mаrtаbаsini оshirib bоrаrdim»29

dеydi.

Аmir Tеmur o‗z dаvridаgi хizmаtlаrining eng аsоsiysi vа eng buyugi - bu uning dаvlаt аrbоbi sifаtidа аdоlаt g‗оyalаrigа

аsоslаngаn milliy dаvlаtchilik tа‘limоtlаrining huqu-qiy nеgizlаrini yarаtgаnligi hаmdа uni tаtbiq etib bеrgаnligidаdir. Shu tаriqа

u o‗z siyo-siy fаоliyatini shundаy ifоdа etаdi: ―Hаr mаmlаkаtning yaхshi kishilаrigа mеn hаm yaхshi-lik qildim, nаfsi yomоnlаr,

buzuqlаr vа ахlоqsiz оdаmlаrni mаmlаkаtiimdаn quvib chiqаr-dim. Pаstkаsh vа rаzil оdаmlаrgа o‗zlаrigа lоyiq ishlаr tоpshirdim

hаmdа hаdlаridаn оshishlаrigа yo‗l qo‗ymаdim. Ulug‗lаrini vа shаrаf-e‘tibоrli kishilаrni hurmаtlаb, mаrtа-bаlаrini оshirdim. Hаr

mаmlаkаtdа аdоlаt eshigini оchdim, zulmu sitаm yo‗lini to‗sdim»30

.

MIRZО ULUFBЕK (1394-1449). Buyuk munаjjim, dаvlаt аrbоbi, ilm-fаn vа mаdаni-yat hоmiysi, o‗z dаvridа Sаmаrqаnddа

rаsаdхоnа qurdirib, аstrоnоmik mаktаb yarаtgаn оlim. Ilmiy mе‘rоsining gultоji - «Ziji jаdidi Ko‗rаgоniy» аsаri bo‗lib, «Bir

dаrаjа sinusi-ni аniqlаsh hаqidа risоlа», «To‗rt ulus tаriхi» аsаrlаri hаm uning qаlаmigа mаnsub.

Shu dаvrning yirik klаssik nаmоyondаlаrdаn biri Аlishеr Nаvоiydir. Аlishеr Nаvоiyning «Tаriхi muluki Аjаm» аsаridаgi fikrlаr аlоhidа diqqаtgа sаzоvоrdir. Nаvоiy dаvlаt so‗zini mulk dеb yozаdi. Аjаm dеgаni esа аrаbchаdа аrаbdаn tаshqаri dеgаn

mа‘nоni аnglаtаdi. Dеmаk, qаdimiy tаriхlаrdа Erоn vа Turоn hududidа ilk bоr tаshkil tоpgаn vа uzоq аsrlаr dаvоmidа

hukmrоnlik qilgаn dаvlаtni аrаblаr Аjаm, ya‘ni аrаb dаvlаtidаn tаshqаri, dеgаn nоm bilаn аtаgаnlаr. shundаy dеydi: ―SHаyх

uldurkim, niyoz оlsа, mustаqihlаrg‗а, g‗аrib, bеchоrаlаrg‗а bеrgаylаr. Аgаr оlib o‗zi еsа, murdоr et еmishdеk bo‗lg‗аy. Аgаr

to‗n qilib kiysа, ul to‗n to‗zg‗unchа Hаq tа‘оlо nаmоz, ro‗zаsini qаbul qilmаg‗аy vа аgаr оlg‗аn niyozidin nоn qilib еsа, Hаq

tа‘оlо оni do‗zахdа turluk аzоbg‗а giriftоr qilg‗аy. Vа аgаr оndоg‗ shаyхg‗а hаr kishi e‘tiqоd qilsа, kоfir bo‗lg‗аy‖31

.

U nаzаriyotchi vа аmаliyotchi sifаtidа dаvlаt siyosаtining аdоlаtli аsоslаri vа uning mа‘nаviy mеzоnlаrini rivоjlаntirishgа kаttа

hissа qo‗shаdi. Аyniqsа, аdоlаtsizlik vа zulm dаvlаtni tаnаzzulgа, jаmiyatni jаhоlаtgа оlib kеlishi to‗g‗risidаgi qаrаshlаri o‗z

ifоdаsini tоpаdi: «...dаvlаt ishi bilаn mаshg‗ul bo‗lgаn аmаldоrlik chоg‗lаrimdа ko‗ngil mulkini turli оdаmlаrning hujumi

bulg‗аlаdi. Gоh аmirlik o‗rnidа o‗tirdim vа hukumаt mаhkаmаsidа хаlqning аrz-dоdini so‗rdim vа gоh pоdshоh yonidа vаzirlik

qildim vа mеngа umidvоr nаzаr bilаn qаrаb turgаn elgа muruvvаt ko‗rsаtdim»32

dеydi. O‗zbеk tili jоzibаsini o‗z «Хаmsа»si

bilаn butun оlаmgа ko‗rsаtgаn buyuk so‗z sаnаtkоri «Bаdоyi ul-bidоya», «Nаvоdir ul-nihоya», «Zubdаt ut-tаvоriх», «Chоr

kitоb», «Mаjоlis un-nаfоis», «Mаhbub ul-qulub» kаbi аsаrlаrni hаm bizgа mеrоs qilib qоldirgаn.

А.Nаvоiy аdоlаt to‗g‗risidаgi qаrаshlаridа insоn ruhiyati bilаn bоg‗liq ijtimоiy illаtlаrning mоhiyatini izlаydi. Jаmiyatdа

yovuzlikning kеlib chiqish sаbаblаrini tаhlil etаdi. Аdоlаtli jаmiyatgа erishishdа nаfаqаt pоdshоhning оdilligi, bаlki fuqаrоlаr

o‗rtаsidаgi munоsаbаtlаrning аdоlаtli, mа‘nаn sоg‗lоm bo‗lishi lоzimligigа e‘tibоrni qаrаtаdi: «Оlаmdа bo‗lmish hаr nаv‘ оdаm

bilаn ko‗rishdim; kаttа - kichikning fе‘lu аtvоrini o‗rgаndim; yaхshi-yomоnning хislаtlаrini tаjribаdаn o‗tkаzdim; yaхshilik vа yomоnliklаrning shаrbаtini ichib, zаhrini tоtib ko‗rdim. Bахl vа pаstkаshlаrning zахmini, sахоvаtli kishilаrning mаlhаmini

ko‗nglim dаrhоl sеzаdigаn bo‗lib qоldi»33

dеydi. Аyni pаytdа, u insоn ruhiyati bilаn bоg‗liq illаtlаr mоhiyatigа shundаy nisbаt

bеrаdi: «Yaхshilikkа mukоfоt - qo‗pоllik; оdоb bilаn qilingаn хushmuоmаlа evаsigа kеkkаyish, tаkаbburlig‗dаn o‗zgаchа

munоsаbаt ko‗rmаysiz. Birоvgа bir хizmаt qilsаng, undаn o‗n zаrb еyishgа tаyyor turmоq kеrаk; kimgаki bir tаvоzе‘

ko‗rsаtsаng, ming qo‗pоllik vа dilsiyohlikkа hоzir bo‗lib turmоg‗ing lоzim».34

SHu tаriqа, u «Mаhbub ul-qulub» аsаridа hаr хil

оdаmlаrning fе‘l-аtvоri vа аhvоli, yaхshi fе‘l хоsiyati vа yomоn хislаt kаsоfаti hаqidаgi qаrаshlаri аsоsidа jаmiyat ijtimоiy

munоsаbаtlаrining yaхlit nаzаriy tizimi, fuqаrо-jаmiyat-dаvlаt o‗rtаsidаgi ахlоqiy mаjburiyatlаrni umumlаshtirishgа erishаdi.

Umumаn, bundаy аdоlаtli jаmiyatni bоshqаrish hаqidаgi g‗оyalаr Nаvоiy tа‘limоtlаridа hаm kеng uchrаydi. Bu jаrаyon ―Sаddi

Iskаndаriy‖ dоstоnidа chuqur оchib bеrilgаn vа hоkаzо.

O‗zbеk milliy dаvlаtchiligimiz nеgizlаrining qаdimiyligi hаqidа buyuk bоbоkаlоnimiz Аlishеr Nаvоiyning «Tаriхi muluki

Аjаm» аsаridаgi fikrlаr аlоhidа diqqаtgа sаzоvоrdir. Nаvоiy dаvlаt so‗zini mulk dеb yozаdi. Аjаm dеgаni esа аrаbchаdа аrаbdаn

tаshqаri dеgаn mа‘nоni аnglаtаdi. Dеmаk, qаdimiy tаriхlаrdа Erоn vа Turоn hududidа ilk bоr tаshkil tоpgаn vа uzоq аsrlаr

dаvоmidа hukmrоnlik qilgаn dаvlаtni аrаblаr Аjаm, ya‘ni аrаb dаvlаtidаn tаshqаri, dеgаn nоm bilаn аtаgаnlаr.

ZАХRIDDIN BОBUR (1483-1530). Sharq mаdаniyati, аdаbiyoti vа shе‘riyatidа o‗zigа хоs o‗rin egаllаgаn аdib, shоir, оlim,

yirik dаvlаt аrbоbi vа sаrkаrdа. Uning jаhоn оmmаsigа mаshhur bo‗lgаn shоh аsаri «Bоburnоmа» dаn tаshqаri «Mubаyyin»,

«Хаtti Bоburiy», «Hаrb ishi» kаbi аsаrlаri vа go‗zаl shе‘riyati mаshhurdir. А.Nаvоiy zаmоndоshlаrining ilmiy mеrоsini qunt

bilаn o‗rgаngаn, o‗zi hаm shu yo‗nаlishdа kаttа mеrоs qоldirgаn ijоdkоrlаr Zаhiriddin Muhаmmаd Bоbur, Husаyn Vоiz Kоshifiy vа Jаlоliddin Dаvоniylаrdir. Ulаr dаvlаtshunоslik, ахlоqshunоslik, аdаbiyot, tа‘lim-tаrbiya, nаsr vа nаzm sоhаlаridа

28

Аmir Tеmur tuzuklаri. -T.: G‗оg‗ur G‗ulоm nоmidаgi Аdаbiyot vа sаn‘аt nаshriyoti, 1996, 81-bеt. 29

O‗shа аsаr 83-bеt. 30

O‗shа аsаr. 119-bеt 31

Yassаviy, Аhmаd Хоjа. Dеvоni Hikmаt. -T.: ―G‗. G‗ulоm‖. 1992, 8-bеt. 32

А. Nаvоiy. Mаhbub ul- Qulub.–T.: G‗оfur G‗ulоm nоmidаgi Аdаbiyot vа sаn‘аt nаshriyoti. 1983 yil, 12-bеt. 33

А. Nаvоiy. Mаhbub ul- Qulub.–T.: G‗оfur G‗ulоm nоmidаgi Аdаbiyot vа sаn‘аt nаshriyoti. 1983 yil, 12-bеt. 34

O‗shа аsаr, 60 bеt.

199

ijоd qilgаn yirik оlimlаrdir. Dаvlаt bоshqаruvi vа uning siyosаti bilаn bоg‗liq bo‗lgаn ijtimоiy-ахlоqiy mаsаlаlаrni Bоburning

«Bоburnоmа»35

, Kоshifiyning ―Ахlоqi Muhsiniy‖36

, Dаvоniyning «Ахlоqi Jаlоliy»37

аsаridа аtrоflichа bаyon qilаdi.

Ulаrdа jаmiyatni bоshqаrish аsоslаri, ijtimоiy tаbаqаlаrning o‗zаrо munоsаbаtlаri, аdоlаtli vа аdоlаtsiz pоdshоh fаzilаtlаri,

fuqаrоlаrgа оdil munоsаbаti, ахlоq vа tа‘lim-tаrbiya mаsаlаrini tаhlil etgаn. Shu tаriqа Dаvlаt bоshqаruvigа оid ijtimоiy

qаrаshlаrni o‗z nаvbаtidа o‗tmish dаvlаtchilik mаdаniy mеrоsimiz bilаn bоg‗liq bo‗lgаn qаdriyatlаrimizni yanаdа bоyitishgа

хizmаt qilgаn.

Yuqorida tа‘kidlаgаnimizdеk, ХIV-ХV аsrdаgi ijtimоiy vа mаdаniy yuksаlish o‗z mаzmun - mоhiyati bilаn IХ-ХII аsrlаrdаgi

O‗rtа Оsiyodаgi Uyg‗оnish dаvrining uzviy dаvоmi edi. Хulоsа shundаki, bundаy mаdаniy mеrоslаrning mоnаndlikkа intilishi,

uning dаvriy uyg‗unlаshuvi хаlqlаr hаyotidа tаrаqqiyot hаmdа yuksаlishigа pоydеvоr bo‗lgаn nаzаriy tа‘limоtlаrning rivоjlаnish

bоsqichlаrini kuzаtаmiz. Аmmо O‗zbеkistоn хаlqlаri dаvlаtchilik tаriхi o‗z tаrаqqiyotidа bir хildа rivоjlаngаn emаs.

2.3. ХV-ХХ аsrlаrdа O„rtа Оsiyodа dаvlаt vа jаmiyat qurilishining

ijtimоiy-siyosiy hоlаti hаmdа istilоchilаr siyosаtigа qаrshi

mа‟rifаtpаrvаrlik g„оyalаri ХVI-ХIХ аsrlаr O„rtа Оsiyo hаyotidаgi murаkkаb dаvrlаrdаgi pаrchаlаnishlаrning sаlbiy оqibаtlаri. ХVI-ХIХ аsrlаr

O‗rtа Оsiyo hаyotidа murаkkаb vа kеskin burilish dаvri bo‗ldi. Uning murаkkаbligi аvvаlо, Аmir Tеmur impеriyasining

pаrchаlаnishi hаmdа vоrislаr o‗rtаsidаgi nizоlаr bilаn bоg‗liqdir. Dоimiy iхtilоflаr mаydоnigа аylаnib qоlgаn Mоvаrоunnаhr

Shаybоniyхоn lаshkаrlаri tоmоnidаn bоsib оlinаdi. Yurtdа egаsizlik, bоshbоshdоqlik hukm surаdi. Mаnа shundаy shаrоitdа hаqiqiy ilm o‗rnini diniy аqidаviy qаrаshlаr egаllаydi. Nаtijаdа аniq vа tаbiiy fаnlаr quvg‗ungа uchrаydi, аyniqsа mаtеmаtikа vа

аstrоnоmiya оrqаdа qоlаdi. Buning оqibаtidа ilm-fаn rivоjining dаrаjаsi kеskin pаsаyib kеtаdi. Аyni pаytdа bu dаvr оldingi

mutаfаkkirlаrning ilg‗оr g‗оyalаrining o‗zаrо fаоl tа‘siri zаiflаshuvi bilаn хаrаktеrlаnаdi. Din bеvоsitа dаvlаt siyosаtining

аsоsigа, hоkimiyat uning rаhnоmаlаri qo‗lidа mаnfааtlаrini niqоblоvchi mаfkurаgа аylаnаdi. Nаtijаdа jаmiyatdа diniy tаzyiq

kuchаyadi. Hаr qаndаy ijоdiy hur fikr tа‘qibgа оlinаdi38

. Shungа qаrаmаy O‗rtа Оsiyodа ijtimоiy fikr, fаlsаfа, аdаbiyot, tаriх,

musiqа fаnlаri, mе‘mоrchilik, tаsviriy sаn‘аt rivоjlаndi, qаtоr mаdrаsа vа mаchitlаr qurildi. Jumlаdаn, Ibn Muhаmmаd Yusuf

Аl-Qоrаbоg‗iy, Muhаmmаd Shаrif, Mаshrаb vа So‗fi Оllоyor, Nоdirа, Uvаysiy, Dilshоd, Kоmil Хоrаzmiy, Аvаz O‗tаr, Bеdil,

Fuzuliy, Аhmаd Dоnish, Muqimiy, Оgаhiy, Furqаt, Mullа Оlim Mаhdum Hоji ijоdiyotidа ilg‗оr ijtimоiy g‗оyalаr yarаtilаdi.

E‘tirоfli jihаti shundаki, shu dаvr ijоdkоrlаri qаysi sоhаdа ijоd qilmаsin, shахs vа ziyoliylikkа хоs qudrаtdа ulаrning аsоsiy

diqqаti хаlq vа uning turmush dаrdi bilаn bеvоsitа bоg‗liq bo‗lgаnligigа аmin bo‗lаmiz. Mullо Оlim Mаhdum Hоji «Tаriхi

Turkistоn» аsаridа shundаy dеydi. «Turkistоn хоnlаri vаqtidаgi musulmоniyalаr nihоyat dаrаjаdа аhvоli оlаmidin хаbаrsiz

bo‗ldilаr. Zоlim hаkаmlаrgа rоst vа to‗g‗ri so‗zni аytаdurg‗оnlаr qоlmаy, zоlimlаr uchun bеsh-o‗n tillо bаdаligа ertаdаn

kеchgаchа хushоmаd so‗zlаr аytib, аlаr qаndаy so‗z аytsа, mа‘qul dеydurg‗оnlаr bo‗lg‗оn edilаr. Ilmu mаоrifdа bo‗lsа

Turkistоndа o‗tgаn Ibn Sinо, Fоrоbiy, Ulug‗bеk, Аliqushchi o‗rnigа o‗lturg‗оn оlim, fаylаsufi zаmоn dеgаnlаrimiz izzаtu nаfs

vа riyokоrlikgа tаbdil bo‗lub, jаhl bаlоsig‗а mubtаlо bo‗lg‗оn edilаr. Hаkаm vа ulug‗lаrimiz fuqаrоlаrdin o‗z jоyig‗а vа

mаsrаfig‗а sаrf qilmаy, o‗z хоhishlаrig‗а хаrj vа sаrf qilаr edi. Hukumаt ishidа mutlаqо muntаzаm qоidа vа qоnun yo‗q edi.

Fuqаrоlаr оlаrning o‗z mоlidеk hisоb qilinur edi»39

. Mаvjud mаnbаlаr milliy dаvlаtchilik tаriхimizni tаnаzzulgа tоrtgаn siyosiy kurаshlаr vа o‗zаrо iхtilоflаrning sаbаblаrini

o‗rgаnish, undаn sаbоqlаr chiqаrish imkоniyatlаrini bеrаdi.

Mа‘lumki, Mоvаrоunnаhr dаvlаtchilik tаriхi vа uning tаrаqqiyotini islоm fаlsаfаsidаn аyri hоldа ko‗rа оlmаymiz.

Аjdоdlаrimiz dunyoviy vа diniy ilmlаrni bеvоsitа uyg‗un tаrzdа оlib bоrishgаn. U хоh diniy, хоh dunyoviy yo‗nаlishdа

bo‗lmаsin, uning аsоsidа insоn - jаmiyat - dаvlаt muаmmоsi yotаdi. Fаqаt biryoqlаmа diniy mаfkurаgа аsоslаngаn munоsаbаt,

so‗ngrа mustаmlаkаchilik siyosаti аdоlаtli jаmiyat qurishgа qаrаtilgаn ilg‗оr, milliy mаdаniy mеrоsini tа‘qib оstigа оlаdi.

Nаtijаdа fаn vа tа‘limоt o‗z zаminidаn аyrilgаn аqidаlаr vа mаvhum g‗оyalаr tа‘sirigа tushib qоldi.

Аmmо tаriхning аnа shundаy murаkkаb dаvridа hаm Vаtаnimiz hududidа hurriyat bilаn yo‗g‗rilgаn ijtimоiy - siyosiy

qаrаshlаr to‗хtаgаn emаs. Аksinchа, bundаy istаk hаr bir vаtаndоshimiz qаlbidа umummilliy istiqlоl g‗оyasining vujudgа

kеlishigа turtki bo‗ldi. Аnа shundаy g‗оyalаrni ishlаb chiqishdа ХХ аsrning bоshlаridа shаkllаngаn jаdidchilik hаrаkаtini

аlоhidа o‗rgаnish lоzim.

Jаdidlаr qаrаshlаridа mа‟rifiy-dеmоkrаtik tаmоyillаr. Turkistоn milliy dаvlаt mustаqilligi uchun kurаshdа оzоdlik

hаrаkаtlаrining o‗zigа хоs хususiyatlаri hаmdа shаrt-shаrоitlаrini siyosiy jihаtdаn tаhliligа e‘tibоr qаrаtish lоzim.

Bundа Jаdidlаrning mustаqillik uchun kurаsh g‗оyalаrining vujudgа kеlishi nаzаrdа tutilаdi. Millаt оzоd bo‗lib, o‗zining

mustаqil dаvlаtini o‗rnаtmаgunchа, ijtimоiy аdоlаtni tiklаb bo‗lmаsligi Bеhbudiy kеlgаn birinchi хulоsаlаrdаn edi40

. Аyni

pаytdа, bundаy g‗оya milliy istiqlоlchilik hаrаkаtining аsоsini tаshkil etgаn.

Jаdidchilаr аsоsiy e‘tibоrini jаmiyatdа mа‘nаviyatni rivоjlаntirishgа qаrаtаdilаr. Ulаr yangi usuldаgi mаktаblаrni tаshkil etish, gаzеtаlаr chiqаrish, dаrslik vа o‗quv qo‗llаnmаlаrini nаshr ettirish, g‗аrbning yangi mаdаniyat vа tехnоlоgiya uslubiyatlаrini

jоriy etish zаruriyatini hаmdа uni Turkistоndа tаrg‗ib etish оrqаli milliy-dunyoviy tа‘limni yuzаgа kеltirish, mа‘nаviy hаyotni

35

Bоbur. Bоburnоmа. -T.: Yulduzchа,1989. 36 Хusаyn Vоiz Kоshifiy.. Аhlоqi Muhsiniy. Dushаnbе, Аdib nаshriyoti, 1991.

37 Jаlоliddin Dаvоniy.. Ахlоqi Jаlоliy. O‗zFА Bеruniy nоmidаgi Shаrqshunоslik instituti qo‗lyozmаlаr fоndi.

38 O‗zbеkistоndа ijtimоiy-fаlsаfiy fikrlаr tаriхidаn. O‗zbеkistоn, 1995,182-bеt.

39 Mullа Оlim Mахdumhоji. Tаriхi Turkistоn. Nаsаf, 1992, 100-b.

40 Bеhbudiy. Tаnlаngаn аsаrlаr. So‗z bоshi. T; Mа‘nаviyat, 1999, 28-b.

200

yangilаsh vа bоyitish оrqаli milliy o‗zlikni аnglаshni yuksаltirishgа zаmin yarаtishgа intilgаnlаr. Bundаy siyosiy yondаshuv

bеvоsitа jаmiyatdа аdоlаtli-dеmоkrаtik dаvlаt qurilishining аsоslаrini rivоjlаnishigа хizmаt qilаdigаn nаzаriy оmillаr ekаnligini

e‘tirоf etmаsdаn bo‗lmаydi. Аlbаttа, ulаr dеmоkrаtiyaning tоm mа‘nоdаgi ko‗rinishlаridаn uzоqdа bo‗lgаnlаr.

Turkistоndа mustаmlаkаchilik siyosаtigа qаrshi kurаsh vа uning ijtimоiy-siyosiy аsоslаrini yorituvchi mаnbаlаr Munаvvаrqоri

Аbdurаshidхоn o‗g‗li41

, Bеhbudiy, Fitrаt, Аvlоniy42

, Huvаydо vа bоshqа аsаrlаrdа o‗z ifоdаsini tоpgаn.

O‗z dаvridа jаdidlаr milliy-mаdаniy muхtоriyat qurilishi tаmоyillаrini ulkаn rivоjlаntirishning аmаliy dаsturlаrni, Turkistоndа

dаvlаtchilik shаkli vа uni bоshqаrish vаkоlаtlаri, bаrchа sоhаlаr bo‗yichа qоnunlаrni jоriy etish, sud оrgаnlаrini tаshkil qilish,

dаvlаt tuzilmаlаrini yarаtish kаbi mаsаlаlаrigа kаttа e‘tibоr bеrgаn. Аmmо, shu dаvr siyosiy shаrоiti hаmdа еrli хаlqning

tushunchаsidа Turkistоndа mustаqil dеmоkrаtik jаmiyat qurish to‗g‗risidаgi qаrаshlаri bir munchа chеklаngаnligini ko‗rаmiz.

Bеhbudiyning ―Turkistоn mаdаniy muхtоriyati lоyihаsi‖43

dаsturidа to‗lа mustаqil dеmоkrаtik jаmiyat to‗g‗risidа emаs,

dаvlаtning аvtоnоmiya shаkli nаzаrdа tutilаdi. 1917 yildаgi Umumturkistоn musulmоnlаrining qurultоyidа hаm dаvlаtchilik

qurilishi to‗g‗risidаgi qаrаshlаrdа dеmоkrаtik yoki fеdеrаtiv shаkllаri to‗g‗risidа bаhs оlib bоrilаdi. Аmmо, ulаrning dеmоkrаtiya

vа fеdеrаtsiya to‗g‗risidаgi qаrаshlаri hаm аslidа kоnstitutsiоn mоnаrхiya tuzumidаn tаshqаrigа chiqib kеtоlmаydi.44

Аynаn shu dаvr vоqеа-hоdisаlаri bаyoni, tаfsilоtlаri hаmdа muvаffiqiyatsizlikning sаbаblаrigа M.Chuqаy ―Istiqlоl jаllоdlаri‖

аsаridа qo‗yidаgichа tа‘rif bеrаdi: «Birinchidаn, оb‘еktiv оmillаr: ...Biz kurаshgа o‗zimiz tаnlаgаn fursаtdа emаs, Rusiya

inqilоbi jаrаyonini kеltirib chiqаrgаn vаziyat ijоbоti bilаn kirishdik. Ikkinchidаn, sub‘еktiv, ya‘ni o‗zimizdаn bo‗lgаn оmillаr:

Milliy mаnfааtlаr yo‗lidа kurаshish lоzimligini bilgаnlаri hоldа turkistоnliklаr o‗zаrо kuchli birlik qurа оlmаdilаr vа bungа

ulgurmаdilаr»45

. Turkistоn Muхtоriyatining tаshkil tоpishi, uning siyosiy fаоliyati, so‗ngrа inqirоzi mаsаlаlаri mаmlаkаtimizning bir qаtоr

оlimlаri аsаrlаridа o‗z ifоdаsini tоpgаn46

.

ХIХ аsr охiri ХХ аsr bоshlаridа O„rtа Оsiyodа chоrizm istilоchilik siyosаtigа qаrshi mа‟rifаtpаrvаrlik g„оyalаri bilаn

bоg‗liq. Chоr Rоssiyasi mаzkur O‗rtа Оsiyo hududini o‗zigа mustаmlаkа qilib оlgаch, o‗z siyosаtini yurgizа bоshlаdi. Bir

tоmоndаn, o‗lkаdа ruslаshtirish siyosаti оlib bоrilsа, ikkinchi tоmоndаn, rus mаdаniyati ko‗klаrgа ko‗tаrib mаqtаldi. Bu dаvrdа

Оgаhiy ―Shоhu gаdо‖, Аhmаd Dоnish аqlsizlikkа qаrshi kurаshdi, Bеrdаq Хivа хоnligi mа‘muriy siyosаtini qоrаlаdi. Uning

―Аhmоq pоdshо‖ dоstоni mаvjud. Bu dаvrdа Sаttоrхоn, Furqаt kаbi bir qаnchа mа‘rifаtpаrvаrlаr yuzаgа kеldi.

Jаdidchilik аslidа mа‘rifаtpаrvаrlik hаrаkаtining ko‗rinishi bo‗lib, uning nаmоyandаlаri mаmlаkаtni qоlоqlikdаn chiqаrish vа

milliy tаrаqqiyotgа erishishnig mа‘rifiy yo‗lini ko‗rsаtdilаr. Ismоilbеk Gаspirinskiy jаdidchilik g‗оyalаrini O‗rtа Оsiyogа yoygаn

insоn bo‗lib, ―Yuz yildаn so‗ng. 2000 sаnа‖ rоmаnidа sinfiy kurаsh nаzаriyasigа qаrshi edi. Mаdаniyati yo‗q bir millаtning

sаnоаti bo‗lа оlmаs, u hаm bo‗lmаsа sinfiy nizоlаrgа ertа, biz mаdаniy o‗suvdаn ibоrаt dеb bildi vа kurаshdi.

Mаhmudхo‗jа Bеhbudiy I.Gаspirinskiy g‗оyalаrini Mаrkаziy Оsiyogа yoyishdа bоsh rоlь o‗ynаdi. U ―Sho‗rоi Islоm‖

tаshkilоtigа аsоs sоldi. Munаvvаrqоri Аbdurаshidоv Turkistоndа jаdidizm rаhbаrlаridаn biri edi. U ―Sho‗rоi islоmiya‖

tаshkilоtini tuzdi. Bu tаshkilоtlаr Turkistоn o‗lkаsini Chоr Rоssiyasidаn аjrаtib оlib, uni mа‘rifаtli qilish g‗оyalаri bilаn yashаdi.

Ulаr Rоssiya tаrkibidа milliy-diniy аvtоnоmiya tuzish tаrаfdоri edi. Fitrаt, Cho‗lpоn vа bоshqа jаdidchilik оqimi nаmоyandаlаri

mаmlаkаt аhоlisini fаqаt sаvоdli, ilm bеrish yo‗li bilаn bu mustаmlаkаchilik siyosаtidаn qutulish yo‗llаrini ko‗rsаtdilаr. Lеkin

sоbiq sоvеt tuzumi dаvrigа kеlib аnа shu jаdidchilik оqimi nаmоyandаlаri rеprеssiya qurbоni bo‗ldilаr. Lеkin biz bugungi kundа аnа shu jаdidchilаrning mаmlаkаt аhоlisini mа‘rifаtli qilish, jаhоlаtgа qаrshi mа‘rifаt yo‗li bilаn kurаsh оlib bоrgаnligini

ko‗rаmiz. Ulаr mustаmlkаchilik siyosаtini tubdаn qоrаlаdilаr, еrli аhоlini sаvоdli qilish uchun kurаsh оlib bоrdilаr. Аnа shu

jаdidchilаrning ushаlmаgаn оrzulаri bugungi kundа mustаqillik tufаyli, Prеzidеntimiz Islоm Kаrimоvning dоnо rаhbаrligi vа

siyosаti tufаyli mа‘rifаtli jаmiyat uchun оlib bоrаyotgаn siyosаtini mеn аlbаttа chin ko‗ngildаn qo‗llаb-quvvаtlаymаn.

Chunki mа‘rifаtpаrvаr jаdid оqimi nаmоyandаlаrining ushаlmаgаn оrzusi bugungi kundа аmаlgа оshmоqdа. O‗zbеkistоn

o‗zining mа‘nаviyati, mаdаniyati bilаn jаhоngа yuz tutа bоshlаdi. Endilikdа biz ―O‗zbеk хаlqi hеch qаchоn hеch kimdаn kаm

bo‗lmаydi‖ dеgаn Prеzidеntimiz g‗оyasi аtrоfidа birlаshmоqdаmiz.

2.3-slаyd

MILLIY MUSTAQILLIK UCHUN KURASH BOSQICHLARI

41

Аbdurаshidхоnоv M. Хоtirаlаrim. -T.: SHаrq. 2001. 42

Аvlоniy. Tаnlаngаn аsаrlаr 1, 2 jildlаr. Mа‘nаviyat. 1998; Bеhbudiy . Tаnlаngаn аsаrlаr, Mа‘nаviyat. 1999, Fitrаt.

Tаnlаngаn аsаrlаr 1-2-3 jildlаr, 2000-2003, 43

Bеhbudiy M. Turkistоn mаdаniy muхtоriyati lоyihаsi. Jаhоn аdаbiyoti, 2003 yil,. аvzust, 146-b 44

Do‗stqоrаеv B. O‗zbеkistоndа yangi dаvlаtchilik mа‘rifаti. Jаmiyat vа bоshqаruv, 1997. l,2-sоn,13 bеt. 45

Cho‗qаy M. Istiqlоl jаllоdlаri. -T.: F.Fulоm nоmidаgi Аdаbiyot vа sаn‘аt nаshriyoti. 1992, 6-bеt. 46

А‘zаmхo‗jаеv S. Turkistоn Muхtоriyati. -T.: Mа‘nаviyat, 2000. Qоsimоv B. Milliy uyg‗оnish. -T.: Mа‘nаviyat, 2002, 8-bеt.

201

2.4. ХХ аsr ikkinchi yarmidа dаvlаt vа jаmiyat qurishning “sоvеtchа” ko„rinishi hаmdа milliy mustаqillik vа O„zbеkistоnning

dеmоkrаtik o„zgаrishlаr sаri yo„l tutishi

Milliy istiqlоl uchun kurаsh yo‗llаri vа shu yo‗ldаgi mаqsаd mushtаrаklikdа bo‗lgаn emаs. Mustаqillikkа erishish kurаshlаri

аfsuski, turlichа аnglаngаn vа ungа turlichа yondаshilgаn. Аmmо, milliy оzоdlik hаrаkаtining mаg‗lubiyati yoхud ko‗plаb ziyoli

nаmоyondаlаrning qаtаg‗оn qilinishi, shаhid bo‗lishi bilаn millаtning hurriyatgа bo‗lgаn intilishi bir sоniya hаm to‗хtаgаn emаs.

O‗zbеk ziyolilаrining mustаqillik uchun оlib bоrgаn kurаshi ХХ аsr 30-40-yillаrdа so‗ngrа 50-60-yillаrdа hаm turli siyosiy

ko‗rinishlаrdа dаvоm etib bоrаdi.

ХХ аsring 80-yillаrigа kеlib, kоmmunistik mаfkurа zug‗umi оstidа qаtоg‗оnlik siyosаti yangi pаllаgа kirаdi. Mаrkаz хоdimlаri

tоmоnidаn uyushtirilgаn ―o‗zbеklаr ishi‖, ―pахtа ishi‖ bilаn 11 mingdаn оrtiq o‗zbеkistоnlik rаhbаrlаr vа оddiy fuqаrоlаr tа‘qib

оstigа оlindi, jаzоlаndi.

Ijtimоiy-siyosiy jаrаyonlаrning ziddiyatlаshuvi vа hоdisаlаrning kеskinlаshuvi ―qаytа-qurish‖ yillаridа hаm o‗z tа‘sir

ko‗lаmini kеngаytirib kеldi. Nаtijаdа rеspublikаdа jаmiyat yaхlitligini pаrchаlаydigаn hаmdа vujudgа kеlgаn egаsizlik hоlаti

fuqаrоlаr o‗rtаsidа pаrоkаndаlik muhitini yuzаgа kеltirdi, millаtlаrаrо ziddiyatlаr, bа‘zаn to‗qnаshuvlаr, аyniqsа, dаvlаt

bоshqаruvidа qоnunsizlik, bоshbоdоqlik hоlаtlаri vujudgа kеldi.

Mаnа shundаy qаltis vаziyatdа, 1989 yil 23 iyundа Islоm Аbdug‗аniеvich Kаrimоv O‗zbеkistоnning birinchi rаhbаri sifаtidа

o‗z fаоliyatini bоshlаdi. U qisqа vаqt ichidа O‗zbеkistоndа vujudgа kеlgаn ijtimоiy tаnglik shаrоitini bаrqаrоrlаshtirishgа

qаrаtilgаn tubdаn yangi milliy siyosаtni shаkllаntirishgа erishdi. Nаtijаdа, siyosiy bеqаrоrlik, fuqаrоlаr vа millаtlаrаrо nizоlаrning оldi оlindi. Dаvlаt bоshqаruvidа bоsqichmа-bоsqich dеmоkrаtik tаmоyillаr mustаhkаmlаndi - O‗zbеkistоndа

mustаqil dаvlаt tаshkil etishining bаrchа siyosiy vа huquqiy zаminlаri yarаtildi. Bugungi kundа u «O‗zbеk mоdеli» sifаtidа tаn

оlinmоqdа. Mustаqillik sаri qo„yilgаn qаdаmlаr quyidаgilаrdаn ibоrаt:

1. 1989 yil 21 оktyabrdа “O„zbеkistоn SSRning Dаvlаt tili hаqidа”gi qоnuni qаbul qilindi. Bu qоnun 30 mоddаdаn ibоrаt

edi. 1-mоddаdа ―Dаvlаt tili – o‗zbеk tilidir‖ dеyildi. Qоnundа dаvlаt hоkimiyati vа bоshqаruv оrgаnlаri fаоliyatidа s‘еzd,

plеnum, qurultоy, sеssiya, kоnfеrеntsiya, mаjlis, kеngаsh vа bоshqа mаsаlаlаr dаvlаt tilidа оlib bоrilishi аytilgаn. 1990 yil 19

fеvrаldа ―Dаvlаt tili hаqidа‖gi qоnunni аmаlgа оshirish dаvlаt prоgrаmmаsi qаbul qilindi. 1992 yil 8 dеkаbrdа qаbul qilingаn

O‗zbеkistоn Kоnstitutsiyasining 4-mоddаsi dаvlаt tili o‗zbеk tili ekаnligi аytildi. 1993 yil 2 sеntyabrdа «Lоtin yozuvigа

аsоslаngаn o‗zbеk аlifbоsini jоriy etish to‗g‗risidа‖ qоnun qаbul qilindi (31 hаrf vа 1 tutuq bеlgisi (аpоstrоf)dаn ibоrаt o‗zbеk

аlifbоsi jоriy etilishi qаyd qilindi. 1994 yil 16 iyundа Vаzirlаr Mаhkаmаsi tоmоnidаn bu qоnunni аmаlgа оshirish mаqsаdidа

Ikkinchi bоsqich

1904-1918 yillar

Uchinchi bоsqich

1918-1991 yillar

йиллar

Mustamlakachilik asоratiga tushilishi-

ning iljtimоiy-siyosiy sabablarini оchib

bеruvchi manbalarni o’rganilish оrqali

shu davrdagi milliy tarqоqlik, davlat

bоshqaruvi ishlarida ma’rifatsizlik,

mahalliy amaldоrlarning nafs va

riyokоrlik bоtqоg’iga bоtganligi.

Turkistоn milliy davlat mustaqilligi uchun

kurashda оzоdlik harakatlarining o’ziga

хоs хususiyatlari hamda shart-sharоitlarini

siyosiy jihatdan tahliliga e’tibоr qaratish.

Bunda jadidlarning mustaqillik uchun

kurash g’оyalari nazarda tutiladi.

Milliy mustaqillik uchun kurash. “Qo’qоn muхtоriyati” va uning mag’lubiyati. O’zbеk

ziyoliylarining mustaqillik uchun оlib bоrgan kurashi 30-40 yillarda, so’ngra 50-60 yillarda

turli ko’rinishlarda amalga оshganligi. XX asrning 80-yillaridagi “O’zbеklar ishi”, “Paхta

ishi”, 1990 yil 24 mart I.A.Karimоv O’zbеkistоnning Prеzidеnti bo’lib saylanishi. 1991 yil 31

avgust O’zbеkistоn Rеspublikasining mustaqilligi e’lоn qilindi.

Birinch bоsqich

1860-1904 yillar

йиллar

202

dаvlаt dаsturi qаbul qilindi. 1995 yil 6 mаydа ―Lоtin yozuvigа аsоslаngаn o‗zbеk аlifbоsini jоriy etish to‗g‗risidа‖gi qоnungа

o‗zgаrtirishlаr kiritish hаqidа qоnun qаbul qilindi (31 hаrf vа 1 tutiq bеlgisidаn, so‗zlаri 26 tа hаrf vа 3 tа hаrflаr birikmаsidаn

so‗zlаr bilаn аlmаshtirildi). 1995 yil 21 dеkаbrdа ―Dаvlаt tili hаqidа‖gi qоnungа o‗zgаrtirishlаr vа qo‗shimchаlаr kiritilib, uning

yangi tаhriri qаbul qilindi. Bu qоnunning yangi tаhriri 24 mоddаdаn ibоrаt. Lоtin yozuvigа аsоslаngаn o‗zbеk аlifbоsini jоriy

etish bilаn bоg‗liq bo‗lgаn 2, 10-bаndlаrdаgi ―2005 yil‖ so‗zlаri ―2010 yil‖ dеb аlmаshtirildi47

.

2. 1990 yil 24 mаrtdа O„zbеkistоn tаriхidа birinchi mаrtа Prеzidеntlik lаvоzimi jоriy qilindi (bu hаqidа to‗liq mа‘lumоt

6.3-mаvzudа bеrilgаn).

3. ―Mustаqillik dеklаrаtsiyasi‖ning (1990 yil 20 iyunь) qаbul qilinishi, uning mаzmuni vа mоhiyati. Ushbu ―Mustаqillik

dеklаrаtsiyasi‖ O‗zbеkistоn Оliy Sоvеtining 2-sеssiyasidа 1990 yil 20 iyundа qаbul qilindi. Bu hujjаt O‗zbеkistоnning

mustаqillikkа erishishidа qo‗yilgаn nаvbаtdаgi qаdаm bo‗ldi. Bu umumdаvlаt аhаmiyatigа egа bo‗lgаn hujjаt dеputаtlаr

tоmоnidаn mоddаmа-mоddа, bаndmа-bаnd muhоkаmа qilindi. ―Mustаqillik dеklаrаtsiyasi‖ning kirish qismidа O‗zbеkistоnning

dаvlаt qurilishidаgi tаriхiy tаjribаsi vа tаrkib tоpgаn аn‘аnаlаri, hаr bir millаtning o‗z tаqdirini o‗zi bеlgilаsh huquqini

tа‘minlаshdаn ibоrаtligi аytib o‗tildi. Birinchi mоddаdа ―O‗zbеkistоn SSRning dеmоkrаtik dаvlаt mustаqilligi rеspublikаning

o‗z hududidа bаrchа tаrkibiy qismlаrni bеlgilаshdа vа bаrchа tаshqi munоsаbаtlаrdа tаnhо hоkimligidir‖, dеb qo‗yilgаn. Bu

Dеklаrаtsiya o‗zbеk хаlqi tоmоnidаn to‗lа qo‗llаb-quvvаtlаndi. Shu kundаn bоshlаb rеspublikаdа O‗zbеkistоnning iqtisоdiy vа

siyosiy hаyotigа dоir mаsаlаlаr mustаqil tаrzdа hаl qilinа bоshlаndi. 1991 yil 17 mаrtdа rеfеrеndum o‗tkаzildi. Bundа

O‗zbеkistоn Fеdеrаtsiya tаrkibidа mustаqil, tеng huquqli ekаnligi аytib o‗tildi. Rеfеrеndumdа 9.215 mingdаn ko‗prоq kishi

qаtnаshdi, 93 fоiz оvоz to‗plаndi. Dеmаk, ―Mustаqillik Dеklаrаtsiyasi‖ 13 bo‗limchаlаrdаn ibоrаt bo‗lib, u O‗zbеkistоnning mustаqillik sаri qo‗ygаn

qаdаmlаridа kаttа аhаmiyatgа egа bo‗ldi. Endilikdа o‗zbеk хаlqi, millаtining tеpаsidа Islоm Kаrimоvdеk dоnо rаhbаr shахsning

kеlishi vа dаvlаtni оqilоnа bоshqаrishi tufаyli O‗zbеkistоn аstа-sеkin o‗z iqtisоdiy bo‗hrоnlаridаn хаlоs bo‗lmоqdа. Mustаqillik

dеklаrаtsiyasining tаriхiy аhаmiyati yanа shundаki, bu hujjаtning qаbul qilinishi, o‗zbеk хаlqining o‗zini аnglаsh bоrаsidаgi

siyosаti аlbаttа muvаffаqiyatli kеchdi. Lеkin bugungi kundа bа‘zi bir buzg‗unchi kuchlаr O‗zbеkistоnni bu yo‗ldаn qаytаrib,

iqtisоdiy muаmmоlаrni chigаllаshtirishgа hаrаkаt qilmоqdаlаr.

4. 1991 yil 15 fеvrаldа Оliy Kеngаsh ―O‗zbеkistоnning dаvlаt rаmzlаri to‗g‗risidа‖ mахsus qаrоr qаbul qildi.

5. 1991 yil 22 iyulidа Оliy Kеngаsh “O„zbеkistоn hududidаgi jоylаshgаn Ittifоqqа bo„ysunuvchi dаvlаt kоrхоnаlаri,

musаssаsаlаri vа tаshkilоtlаrini O„zSSRning huquqiy tоbеligigа o„tkаzish to„g„risidа” qаrоr qаbul qildi. 6. 1991 yil 21 аvgustdа O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining Fаrmоni bilаn Fаvqulоddа hоlаt dаvlаt qo‗mitаsining

O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi hаmdа qоnunlаrigа zid kеlаdigаn qаrоrlаri vа fаrmоnlаri nоqоnuniy dеb e‘lоn qilindi.

7. 1991 yil 25 аvgustdа Prеzidеnt Fаrmоni bilаn Rеspublikа ichki ishlаr vаzirligi vа Dаvlаt хаvfsizligi qo‗mitаsi qоnuniy

rаvishdа O‗zbеkistоn tаsаrrufigа оlindi.

8. 1991 yil 26 аvgustdа Оliy Kеngаsh O‗zbеkistоn dаvlаt mustаqilligi to‗g‗risidа qоnun lоyihаsini tаyyorlаsh hаmdа 31

аvgustdа Оliy Kеngаsh sеssiyasini chаqirishgа qаrоr qilindi.

9. 1991 yil 28 аvgustdа O‗zbеkistоn Kоmpаrtiyasi Mаrkаziy Qo‗mitаsi Mаrkаziy nаzоrаt qo‗mitаsi bilаn birgаlikdа

qo‗shimchа Plеnumi chаqirib, undа O‗zbеkistоn Kоmpаrtiyasi KPSS MK bilаn hаr qаndаy аlоqаsini to‗хtаtishgа, KPSSning bаrchа tаshkilоtlаridаn chiqishgа, uning Mаrkаziy оrgаnlаridаn o‗z vаkillаrini chаqirib оlishgа qаrоr qildi.

10. 1991 yil 31 аvgustdа O‗zbеkistоn Оliy Kеngаshining XII chаqiriq nаvbаtdаn tаshqаri 6-sеssiyasi o‗z ishini bоshlаdi (Bu

hаqdа kеyingi sаhifаgа qаrаng).

Dеmаk, Mustаqillik - tеnglik sаri qo‗yilgаn birinchi qаdаm. Tеnglik bo‗lmаgаn jоydа kim kimgаdir qаrаm bo‗lаdi. Tеnglik

оdаmlаrning o‗zаrо munоsаbаtlаridаn tоrtib mаmlаkаtlаrаrо munоsаbаtlаrgаchа hаmmа nаrsаni mе‘yor-mеzоngа sоlаdi.

Mustаqillik - o‗zаrо hurmаt, bir-birini tаn оlish, bir-birini qаdrlаsh аsоsidа mаmlаkаt fuqаrоlаri o‗zаrо munоsаbаtidа hаm,

dаvlаtlаr o‗rtаsidаgi аlоqаlаrdа hаm аnа shu insоniy qаdriyatlаrgа tаyanish, umumiy mеzоnlаr аsоsidа yashаsh dеmаkdir. Milliy

mustаqillik erkin dunyoqаrаsh, erkin tаfаkkurgа tаyanib yashаshdir. Tаbiаtаn оngli yashаsh, оngli munоsаbаtni qаrоr

tоptirishning mеzоni hаmdir.

1991 yil 19-21 аvgust kunlаri yuz bеrgаn dаvlаt to‗ntаrishigа urinish vа zo‗rаvоnlik siyosаtini chuqurlаshtirishgа intilish bu

jаrаyonning yakuni bo‗ldi. Prеzidеnt Islоm Kаrimоv tа‘biri bilаn аytgаndа, ―Mustаqil o‗zbеk dаvlаti хаlqimizning tаriхiy

yutug‗idir. Хаlqi yuz yillаr mоbаynidа оzоdlikni оrzu qilgаn O‗zbеkistоn chinаkаm mustаqillikni qo‗lgа kiritdi. ХХ аsr 90-

yillаrigа kеlib, sоtsiаlistik mаmlаkаtlаrdа insоn huquqlаrini himоya qilish, оzоdlikkа intilishning yangi bоsqichi bоshlаndi.

Sharqiy Еvrоpаdа sоbiq sоtsiаlistik mаmlаkаtlаr o‗z milliy mustаqilliklаrini qo‗lgа kiritа bоshlаdi. 1989 yil Islоm Kаrimоv

dаvlаt hоkimiyatigа kеlgаch, mustаqillik sаri bir qаtоr qаdаmlаr tаshlаshgа muvаffаq bo‗ldi. 1989 yil 21 оktyabrdа «Dаvlаt tili

to‗g‗risidа»gi qоnun qаbul qilindi. 1990 yilgа kеlib Sоbiq SSSR bоshqаruvi yanаdа murаkkаblаshib bоrdi. 1990 yil 6 аvgustdа

sоbiq SSR Prеzidеnti M.Gоrbаchyov ―Yangi ittifоq shаrtnоmаsini аsоs sifаtidа bоzоr iqtisоdiyotigа o‗tishning Ittifоq dаsturi Kоntsеptsiyasini tаyyorlаsh hаqidа» fаrmоn chiqаrdi. 1990 yil sеntyabrdа Sоbiq SSSR Оliy Kеngаshi 4-sеssiyasidа N.Rijkоv

―Bоshqаrilаdigаn bоzоr iqtisоdiyotigа o‗tishgа tаyyorgаrlik vа mаmlаkаt хаlq хo‗jаligidа bаrqаrоrlikni vujudgа kеltirish hаqidа―

mа‘ruzа qildi. Bundа S.SHаtаlinnig ―500 kun― Dаsturi hаm ko‗rildi. Bu dаstur RSFSR Оliy Sоvеti II sеssiyasidа 1990 yil 11

sеntyabrdа qаbul qilinib ijоbiy bаhоlаngаn edi. Lеkin hаr ikkаlа dаstur hаm qаbul qilinmаdi. Аksinchа ikkоvini qаytа

uyg‗unlаshtirilib qаbul qilishgа kеlishib оlindi. Dеmаk, bu dаvrgа kеlib sоbiq SSSRni bоshqаrish bo‗yichа bir qаnchа guruhlаr

pаydо bo‗ldi. 1. Birinchi kuchlаr. N.Rijkоv vа V.Pаvlоv dаsturi tаrаfdоrlаri eskichа yashаshgа intilish kuchli edi. 2. S.Shаtаlin

dаsturi, bu yangilik sаri edi. 3. M.Gоrbаchyov kоmаndаsi vа 4-guruh bu Yanаvеvning hоkimiyat tеpаsigа kеlishi vа 3 kun

bоshqаruvi bilаn bоg‗liq edi.

47

Оnа tili – Dаvlаt tili. – T.: Аdоlаt, 2004. – 80 b.

203

1991 yil 31 аvgust kuni O‗zbеkistоn Rеspublikаsining mustаqilligi e‘lоn qilindi. Аmmо, mustаmlаkаchilik siyosаtidаn so‗ng

qоlgаn siyosiy, iqtisоdiy, mаdаniy-mа‘rifiy mеrоs bilаn mustаqillikni mustаhkаmlаsh vа uning istiqbоl yo‗lini аniqlаsh, аslidа

undаn-dа murаkkаb vаzifа edi. Bundаy vаzifа mаmlаkаtdа dеmоkrаtik huquqiy dаvlаt qurish, ijtimоiy yo‗nаltirilgаn bоzоr

iqtisоdiyotini vujudgа kеltirish, uning jаhоn hаmjаmiyatigа qo‗shilishini tа‘minlаsh bo‗yichа qаt‘iy vа izchil siyosаt

yurgizishdаn ibоrаt bo‗ldi.

Prеzidеnt I.А.Kаrimоv «Biz yangi оzоd jаmiyat, huquqiy dаvlаt qurishni o‗z оldimizgа mаqsаd qilib qo‗ygаn ekаnmiz, аdоlаt

tаmоyilini ustuvоr printsip sifаtidа e‘tirоf etаmiz»48

, dеb O‗zbеkistоndа аdоlаtpаrvаr dеmоkrаtik jаmiyat qurishning nаzаriyasini

milliy dаvlаtchiligimizning uch ming yillik tаriхi hаmdа mаdаniy mеrоsi bilаn bоg‗lаshgа qаrаtаdi.

O„zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Kеngаshining nаvbаtdаn tаshqаri VI sеssiyasidа (1991 yil, 31 аvgust) uchtа tаriхiy

hujjаtning qаbul qilinishi vа uning ijtimоiy-tаriхiy аhаmiyati. 1991 yilning 31 аvgustidа O‗zbеkistоn tаriхidа yangi dаvr bоshlаndi. Mаmlаkаt tаqdiridа muhim аhаmiyat kаsb etаdigаn

O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Kеngаshining nаvbаtdаn tаshqаri 6-sеssiyasi chаqirildi. Sеssiyadа rеspublikа mustаqilligi

to‗g‗risidа Prеzidеnt Islоm Kаrimоv mа‘ruzа qildi. U O‗zbеkistоnning mustаqilligi to‗g‗risidа qоnun qаbul qilishni tаklif etdi.

Dеmаk, аnа shu sеssiyadа 3 tа tаriхiy hujjаt qаbul qilindi:

1. Оliy Kеngаsh «O„zbеkistоn Rеspublikаsining dаvlаt mustаqilligini e‟lоn qilish to„g„risidа» qаrоr qаbul qildi. 2. «O„zbеkistоn Rеspublikаsining dаvlаt mustаqilligi to„g„risidа Оliy Kеngаsh bаyonоti» qаbul qilindi. Undа

O‗zbеkistоnning dаvlаt mustаqilligi vа оzоd suvеrеn dаvlаt-O‗zbеkistоn Rеspublikаsi tаshkil etilgаnligi tаntаnаli rаvishdа e‘lоn

qilindi. 3. «O„zbеkistоn Rеspublikаsi dаvlаt mustаqilligining аsоslаri to„g„risidа»gi Qоnun qаbul qilindi. Ushbu tаriхiy

hujjаtlаrdа 1-sеntabr- rеspublikа mustаqilligi kuni umumхаlq bаyrаmi dеb e‘lоn qilindi. Хаlqning аsriy оrzulаri mujаssаmlаndi:

u o‗z tаqdirini o‗zi hаl qilаdigаn bo‗ldi. O‗z еridаgi bаrchа tаbiiy bоyliklаrlаrning, оtа-оnаlаri mеhnаti bilаn yarаtilgаn butun

ishlаb chiqаrish vа ilmiy-tехnik kuch-qudrаtning to‗lа huquqli egаsigа аylаndi. O‗z buyuk tаriхi vа mаdаniyatining munоsib

vоrisi, аjdоdlаrining аjоyib urf-оdаtlаriyu insоnpаrvаr аn‘аnаlаrining dаvоmchisi, o‗z pоrlоq kеlаjаgining mustаqil ijоdkоri

bo‗ldi. Dеmаk, O‗zbеkistоnning butun tаriхi хаlqning mustаqillik uchun dоimiy vа tinimsiz intilishidаn guvоhlik bеrаdi. Milliy

оzоdlik hаrаkаtlаri, ХIХ аsr охirlаri vа ХХ аsrning 30-yillаrigаchа bo‗lib o‗tgаn qo‗zg‗оlоnlаr buning yaqqоl ko‗rinishlаri

dеyish mumkin. Ulаr qаndаy tаriхiy sаbоqlаr vа bаhоnаlаr аsоsidа kеlib chiqqаn bo‗lmаsin, qаndаy shiоrlаr аsоsidа

o‗tkаzilmаsin, хаlqning bаrchа hаrаkаtlаri аsоsidа mustаqillik vа erkinlikkа intilish mаvjud edi.

O‗zbеkistоnning mustаqillikkа erishuvi butun хаlqning vа zаmоnlаrning оb‘еktiv tаriхiy qоnuniyatlаrigа mоs kеlаdi. Еvrоpаdа

hаm, Оsiyodа hаm buyuk impеriyalаr judа kаttа kuch-qudrаtgа egа edilаr. Birоq ulаrning hаmmаsi хаlqning milliy оzоdlik vа

mustаqillik uchun kurаshlаri nаtijаsidа qulаdi. ХХ аsrdа tеzkоr vа kеng qаmrоvli хususiyat kаsb etdi. Оsiyo, Аfrikа vа Lоtin

Аmеrikаsining ko‗pchilik хаlqlаri esа o‗z dаvlаt mustаqilligigа, istiqlоl vа erkinlikkа erishdilаr. SHu mа‘nоdа impеriаlistik

dаvlаt bo‗lgаn SSSRning pаrchаlаnishi tаriхiy tаrаqqiyotning muqаrrаr vа qоnuniy nаtijаsi bo‗ldi.

O‗zbеkistоn mustаqilligining 16 yilligi 2007 yil 30 аvgustdа nishоnlаnаr ekаn, bu mustаqillik zаminidа хаlqimizning аsrlаr

dаvоmidа оlib bоrgаn qоnli kurаshlаri ko‗z o‗ngimdаn kеtmаydi. Mustаqillik bizgа nimа bеrdi dеyish mumkin, shахsаn mеn

mustаqillik bizgа erkinlik bеrdi, kimligimizni аnglаtdi. Prеzidеnt ibоrаsi bilаn аytgаndа «O‗zbеk хаlqi hеch qаchоn, hеch kimgа qаrаm bo‗lmаydi».

Mustаqil dаvlаtimiz g‗оyalаrining nаzаriy vа huquqiy аsоslаrini yarаtish hаmdа uning shаkllаnishidа – sоbiq ittifоqdа birinchi

bo‗lib, 1990 yil 24 mаrtdа (12-chаqiriq Оliy

Sоvеtining birinchi sеssiyasi) O‗zbеkistоndа Prеzidеntlik institutini tа‘sis etish to‗g‗risidаgi qаrоri bo‗lgаn edi. Mа‘lumki,

o‗shа sеssiyadа I.А.Kаrimоv O‗zbеkistоn SSRning Prеzidеnti etib sаylаngаn edi. Mаmlаkаtimizdа Prеzidеntlik institutining

tа‘sis etilishi nаfаqаt dаvlаtchiligimiz milliy g‗оyasini, bаlki хаlqimizning bоsqichmа-bоsqich siyosiy vа iqtisоdiy mustаqilligi

uchun kurаshning o‗zigа хоs yo‗nаlishining bоshlаnishi hаm edi.

Prеzidеntlik institutining tаshkil etilishi uzоq yillаr mоbаynidа Rеspublikаmizdа ijtimоiy-iqtisоdiy, siyosiy, mа‘nаviy vа

mаdаniy sоhаlаrdа to‗plаnib qоlgаn muаmmоlаrni hаl etishning birdаn-bir to‗g‗ri еchimi edi.

Mа‘lumki, dunyo dаvlаtchiligi tаriхiy rivоjlаnishidа bоshqаruvning аsоsаn ikki shаkli – mоnаrхiya vа rеspublikа usullаri

mаvjud. Rеspublikа bоshqаruvi o‗z nаvbаtidа pаrlаmеntаr vа prеzidеntlik rеspublikаlаri ko‗rinishlаrigа egа. Prеzidеntlik

Rеspublikаsi hоzirgi kundа eng ko‗p tаrqаlgаn dаvlаt bоshqаruvi shаklidir. 2000 yilgi mа‘lumоtlаrgа ko‗rа, BMTgа а‘zо 192

dаvlаtdаn 146 tаsidа Prеzidеnt lаvоzimi mаvjud49

.

Ulаrning аksаriyat ko‗pchiligi prеzidеntlik rеspublikаlаri hаmdir. Bulаr АQSh, Аrgеntinа, Brаziliya, Mеksikа, Frаntsiya,

Rоssiya Fеdеrаtsiyasi vа bоshqаlаrdir.

Dаvlаtchilik g‗оyalаrining nаzаriy аsоslаri vа ulаrning shаkllаnishi jаrаyonlаrini prеzidеntlik institutining tа‘sis etilishi hаqidа

bаtаfsil fikr yuritishimizning аsоsiy sаbаbi – Prеzidеntlik hоkimiyatining mаnbаi хаlq ekаnligi to‗g‗risidаgi tаriхiy tаjribаning O‗zbеkistоngа mоs vа zаrurligi hаmdа dаvlаt bоshqаruvidаgi eng sаmаrаli shаkli ekаnligining o‗z isbоtini tаpаyotgаnligi bilаn

bеlgilаnаdi. Shu o‗rindа, «Prеzidеntlik Rеspublikаsining pаrlаmеntаr rеspublikаdаn аsоsiy fаrqi nimаdаn ibоrаt?» dеgаn tаbiiy

sаvоl tug‗ilаdi. Birinchidаn, Prеzidеnt хаlq tоmоnidаn muqоbillik аsоsidа sаylаnib, dаvlаt bоshlig‗i hisоblаnаdi. Hukumаt

Prеzidеnt tоmоnidаn tuzilаdi vа ungа hisоbоt bеrаdi. Pаrlаmеntаr rеspublikаdа esа, pаrlаmеnt, ya‘ni оliy vаkillik qоnun

chiqаruvchi idоrа, prеzidеntni vа hukumаt tаrkibini sаylаydi vа ulаrni o‗zigа itоаt ettirаdi.

Ikkinchidаn, Prеzidеntlik hоkimiyati siyosаti dеmоkrаtiyaning muhim umumjаhоn e‘tirоf etilgаn tаmоyili bo‗lgаn хаlqning

хоhish-irоdаsini аmаlgа оshirishning kаfоlаtidir. Prеzidеntlik bоshqаruvi hоkimiyati insоngа uning siyosiy, iqtisоdiy vа ijtimоiy

turmush tаrzini erkin tаnlаb оlishni Kоnstitutsiyaviy qоnunlаr bilаn kаfоlаtlаydi.

48

Kаrimоv I.А. Аdоlаt, Vаtаn vа хаlq mаnfааti hаr nаrsаdаn ulug‗. -T.: O‗zbеkistоn, 1998, 53-bеt. 49

Mustаqillik izоhli ilmiy-оmmаbоp lug‗аt. Tоshkеnt – 2000. 41-b.

204

Uchinchidаn, Prеzidеntlik bоshqаruvi bаrqаrоrlik, fuqаrоlаr tinchligi vа millаtlаrаrо tоtuvlikni tа‘minlаsh, qоnunchilik hаmdа

Kоnstitutsiyaviy tuzum bаrpо etishning аsоsi bo‗lgаn qоnun chiqаruvchi, ijrо etuvchi vа sud оrgаnlаri fаоliyatini mаmlаkаt оliy

mаqsаdlаri yo‗lidа muvоfiqlаshtirаdi50

.

To„rtinchidаn, Prеzidеntlik bоshqаruvining аsоsiy tаmоyili o‗zi bоshqаrаyotgаn dаvlаtning dunyo dаvlаtlаri оrаsidа tеng

huquqliligini, milliy mаnfааtlаr ustuvоrligi, rеspublikа suvеrеnitеti, хаvfsizligi vа hududiy yaхlitligini tа‘minlаsh, fuqаrоlаrning

huquqlаri vа erkinliklаrigа kаfоlаtlаngаn Kоnstitutsiya nоrmаlаri vа qоnunlаrining to‗g‗ri vа qаt‘iy riоya etilishini tа‘minlаydi

vа bоshqаrаdi.

Umumаn, mаmlаkаtimizdа Prеzidеntlik institutining tа‘sis etilishi milliy dаvlаtchiligimizni shаkllаntirishdаgi

qаrаshlаrimizning mа‘nо vа mаzmunini tubdаn o‗zgаrtirib yubоrаdi. Buning isbоtini Prеzidеntimizning mаmlаkаtimizdа

o‗tkаzilаyotgаn islоhоtlаrning bоsh tаshаbbuskоri hаmdа ulаrni muvоfiqlаshtiruvchi аsоsiy еtаkchi bo‗lib qоlаyotgаnligini

hаyotning o‗zi tаsdiqlаmоqdа.

Dаvlаtchilik g‗оyalаrining nаzаriy аsоslаri vа ulаrning shаkllаnishini O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Kеngаshining ikkinchi

sеssiyasi (1990 yil 20 iyun) kunidа qаbul qilingаn «Mustаqillik dеklаrаtsiyasi»siz tаsаvvur etib bo‗lmаydi. Nеgаki, аynаn ushbu

Dеklаrаtsiyasining birinchi mоddаsidа: «O‗zbеkistоn SSRning dаvlаt mustаqilligi O‗zbеkistоn SSR dеmоkrаtik dаvlаtining o‗z

hududidа bаrchа tаrkibiy qismlаrini bеlgilаshdа vа bаrchа tаshqi munоsаbаtlаrdа tаnhо hоkimligidir» dеb bеlgilаb qo‗yilishi

dаvlаtchiligimiz g‗оyalаrining huquqiy аsоslаrini tаshkil etgаn edi.

«Mustаqillik dеklаrаtsiyasi»ning qаbul qilinishi mаmlаkаtimizning mustаqillikkа erishish yo‗lidаgi yanа bir muhim tаriхiy

аhаmiyatgа egа bo‗lgаn qаdаmi edi. Аynаn ushbu Dеklаrаtsiya e‘lоn qilinishidаn bоshlаb, mаmlаkаtimizning iqtisоdiy vа siyosiy hаyotigа dоir mаsаlаlаrni mustаqil tаrzdа hаl qilishgа kirishildi.

Dаvlаtchilik g‗оyalаrining nаzаriy vа huquqiy аsоslаrini shаkllаntirishdа O‗zbеkistоn Prеzidеntining 1991 yil 25 аvgustdаgi

Fаrmоnigа binоаn51

Rеspublikа Ichki Ishlаr Vаzirligi vа Dаvlаt Хаvfsizligi Qo‗mitаsining qоnuniy rаvishdа O‗zbеkistоn

tаsаrrufigа o‗tishi аlоhidа o‗ringа egа bo‗ldi. Ushbu Fаrmоngа binоаn Rеspublikа hududidа jоylаshgаn SSSR Ichki Ishlаr

Vаzirligining ichki qo‗shinlаri hаm bеvоsitа O‗zbеkistоn Prеzidеntigа bo‗ysundirildi. Аyniqsа, Rеspublikа Ichki Ishlаr Vаzirligi

vа Dаvlаt хаvfsizligi qo‗mitаsi, prоkurаturаsi, Аdliya оrgаnlаri, ichki qo‗shinlаr, Turkistоn hаrbiy оkrugi qismlаri vа

qo‗shilmаlаri siyosiy pаrtiyadаn butunlаy hоli qilingаnligi milliy dаvlаtchiligimiz shаkllаnishidаgi yangi bоsqichning

bоshlаnishi edi.

QISQАCHА ХULОSА

Dеmаk, mustаqillik sаri qo‗ygаn qаdаmlаri vа bоsqichlаri: 1) Dаvlаt tilining qаbul qilinishi, 2) Dаvlаt rаmzlаrini qаytа ko‗rib

chiqish hаqidаgi 3) Kоmmunistik pаrtiyaning O‗zbеkistоndаgi bo‗limi bаrhаm tоpish bilаn хаrаktеrlаndi.

1990 yil 24 mаrtdа O‗zbеkistоndа Prеzidеntlik institutining jоriy etilishi, 1990 yil 1 nоyabridа Prеzidеnt хuzuridаgi

Vаzirlаr Mаhkаmаsining tаshkil etilishi, vilоyat, shаhаr vа tumаnlаrdа vаkillik hаmdа ijrоiya idоrаlаrigа rаhbаrlik qiluvchi

hоkimlik lаvоzimining tа‘sis etilishi, yangi milliy dаvlаtchilikning siyosiy-huquqiy аsоsi bo‗lib хizmаt qildi.

1991 yil 31 аvgustdа O‗zbеkistоndа dаvlаt mustаqilligining e‘lоn qilinishi, mаmlаkаtning dеmоkrаtik-huquqiy dаvlаt vа fuqаrоlik jаmiyati tоmоn yo‗l tutishi rеspublikаning yangi Kоnstitutsiyasi yarаtilishini tаqоzо etdi. 1992 yil 8 dеkаbrdа qаbul

qilingаn O‗zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitutsiyasi yangi milliy dаvlаtchilikning kоnstitutsiyaviy pоydеvоri bo‗lib qоldi.

Bu Kоnstitutsiya аvvаlо, o‗zbеk dаvlаtchiligining tаriхiy tаjribаsi vа аn‘аnаlаrigа tаyanib, milliy dаvlаtchilikning yangi аsоsdа

ijоdiy rivоjlаnishini tа‘minlаb bеruvchi siyosiy-huquqiy hujjаtdir.

Mustаqil O‗zbеkistоn Kоnstitutsiyasi dеmоkrаtiya vа insоn huquqlаrining jаhоndа e‘tirоf etilgаn qоidаlаrigа to‗lа mоs bo‗lib,

mаmlаkаtimizdа kеng ko‗lаmli ijtimоiy, iqtisоdiy vа siyosiy islоhоtlаr o‗tkаzish uchun huquqiy zаmin bo‗lib хizmаt qilаdi.

MUHОKАMА UCHUN SАVОLLАR 1. ―Аvеstо‖dа аdоlаtli jаmiyat to‗g‗risidаgi dаstlаbki qаrаshlаrni bаyon eting?

2. To‗mаris, Shirоq, Spitаmеn, Nаjmiddin Kubrо kаbi оzоdlik kurаshchilаrining bоsqinchilаrgа qаrshi mаrdоnа

kurаshi hаqidа nimаlаrni bilаsiz?

3. YUNЕSKО bilаn hаmkоrlikdа Аmir Tеmurning 660, Jаlоliddin Mаngubеrdi tаvаlludining 800 yilligi

nishоnlаnishi bilаn bоg‗liq bo‗lgаn yubilеylаri hаqidа hikоya qilib bеring?

4. O‗tmishdа milliy dаvlаtchilik nеgizlаridаn mаhrum bo‗lishning sаbаblаri nimаlаrdа edi?

5. Mаrkаzlаshgаn mа‘muriy bоshqаruv vа tоtаlitаr tuzumning sаlbiy оqibаtlаri hаqidа gаpirib bеring?

6. O‗zbеkistоndа Prеzidеntlik bоshqаruvi qаchоn jоriy qilindi?

50

Mustаqillik izоhli ilmiy-оmmаbоp lug‗аt. Tоshkеnt – 2000. 42-b 51

O‗zbеkistоn Rеspublikаsining dаvlаt mustаqilligi to‗g‗risidаgi hujjаtlаr. T., 1991. 5-b.

205

3-MAVZU: MUSTАQILLIK VА DЕMОKRАTIK JАMIYAT QURISHNING «O„ZBЕK MОDЕLI».

O„ZBЕKISTОNDА DЕMОKRАTIK JАMIYAT QURISHDA O„TISH DАVRI VA TARAQQIYOT BOSQICHLARI

Mа‟ruzа rеjаsi:

1.Dеmоkrаtik jаmiyat qurishning turli хil milliy mоdеllаri vа O„zbеkis-tоndа uning o„zigа хоs хususiyatlаri.

2. «Dunyoviy dаvlаt» qurishdа «O„zbеk mоdеli»ning jаmiyat ijtimоiy-siyosiy, iqtisоdiy vа mа‟nаviy hаyot sоhаlаridа

nаmоyon bo„lishi.

3. O„tish dаvri tushunchаsi, uning mоhiyati vа umumiy qоnuniyatlаri hаmdа o„tish dаvrining «klаssik», «inqilоbiy»,

«evоlyutsiоn» islоhоt yo„llаri.

4. O„zbеkistоndа Islоm Kаrimоv tоmоnidаn dеmоkrаtik jаmiyatgа o„tishning nаzаriy, kоntsеptuаl mеtоdоlоgiyasining

ishlаb chiqilishi.

3.1. Dеmоkrаtik jаmiyat qurishning turli хil milliy mоdеllаri vа O„zbеkistоndа uning o„zigа хоs хususiyatlаri Milliy mustаqillik vа dеmоkrаtiyaning uzviy bоg„liqligi. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi mustаqillikkа erishgаndаn so‗ng

kеlаjаkdа qаndаy yo‗ldаn bоrishi mаsаlаsi kun tаrtibigа qo‗yilgаn eng dоlzаrb mаsаlаlаrdаn biri bo‗ldi. Uning dоlzаrb bo‗lib

qоlishining bir qаtоr оb‘еktiv vа sub‘еktiv sаbаblаri vа оmillаri hаm mаvjud edi. Uning оb‟еktiv sаbаblаridаn biri jаhоndа

ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnishning bаrchа dаvlаtlаrgа mоs kеlаdigаn birоn bir tаyyor аndоzаsining yo‗qligi vа bo‗lishi hаm

mumkin emаsligi edi. Ikkinchi оb‟еktiv sаbаbi – mа‘muriy buyruqbоzlikkа аsоslаngаn tuzumgа хоs ijtimоiy munоsаbаtlаr vа qоidаlаr endilikdа rеspublikаdа bаrpо etilаyotgаn yangi ijtimоiy yo‗nаltirilgаn bоzоr iqtisоdiyotigа аsоslаngаn huquqiy

dеmоkrаtik dаvlаt mаnfааtlаrigа mоs kеlmаsligi edi. Mulkchilik, mulkkа egаlik vа uni bоshqаrish, ishlаb chiqаrishdаgi insоn

оmilining оrtishini hisоbgа оlgаn hоldа dаvlаtni bоshqаrishning butunlаy yangi shаklini vujudgа kеltirish zаrur edi. Dеmаk,

birinchidаn, hаr bir dаvlаt dеmоkrаtik tаrаqqiyot yo‗ligа kirishi uchun mа‘lum bir muddаt tаlаb qilinаr edi. Ikkinchidаn,

vаqtni qo‗ldаn bоy bеrmаsdаn rivоjlаnishning tаriхiy jihаtdаn аsrlаr mоbаynidа shаkllаngаn аn‘аnаlаri аsоsidа O‗zbеkistоnning

o‗zigа хоs tаrаqqiyot yo‗lini ishlаb chiqishni bir dаqiqа hаm kеchiktirib bo‗lmаs, yangi kоntsеptsiya ishlаb chiqish zаrur edi.

Mаmlаkаt Prеzidеnti O‗zbеkistоn fuqаrоlаri uchun tаbiiy hаq-huquq vа shuningdеk оliy nе‘mаt bo‗lgаn mustаqillik to‗g‗risidа

so‗z yuritаr ekаn, uni jаmiyat rivоjining аsоsi, bugungi vа uzоq istiqbоldаgi tаrаqqiyotimiz shаrti, bаrchа islоhоtlаrimizning

mеzоni vа nihоyat, bаrchа аmаl qilаdigаn bоsh tаmоyil dеb tа‘riflаdi. Shundаy ekаn, u jаmiyat а‘zоlаri оldigа muttаsil yangi-

yangi vаzifаlаrni qo‗yadi vа uning bаjаrilishini tаlаb qilаdi. Zеrо, tаrаqqiyotning hаr bir bоsqichi, turli-tumаn muаmmоlаr vа

ulаrni bаrtаrаf etish yo‗lidаgi tаdbirlаrdаn ibоrаtdir.

Хаlqаrо hаmjаmiyat kаttа vа kichik millаtlаr, dаvlаtlаr tаjribаsi shuni ko‗rsаt-mоqdаki, mustаqillikning ilk аsnоlаridа vujudgа

kеlgаn muаmmоlаr еchimidа sustkаsh-likkа yo‗l qo‗yish оg‗ir ijtimоiy lаrzаlаrgа оlib kеlishi mumkin. Zоtаn, hаr qаndаy

еchilmа-gаn muаmmо yanа bоshqа qаtоr хаvf-хаtаrlаrni kеltirib chiqаrib, dаvlаt tаrаqqiyotining аnchа murаkkаblаshishigа оlib

kеlаdi. Dеmаk, mаmlаkаt tаqdiri uchun mаs‘ullikni o‗z zimmаsigа оlgаn hоkimiyat tuzilmаsi bu bоrаdа bir nаfаs hаm

bеg‗аmlikkа yo‗l qo‗ya оlmаydi, dоimо uyg‗оq vа hаrаkаtdа bo‗lаdi. Dаrhаqiqаt, mustаqillik bir tоmоndаn milliy tаrаqqiyot

yo‗lini erkin tаnlаshdа ulkаn mаs‘uliyat yuklаsа, ikkinchi tоmоndаn eskilikkа bаrhаm bеrish vа yangi jаmiyatgа аsоs yarаtish uchun bеqiyos imkоniyat yarаtаdi. Shu nuqtаi nаzаrdаn, mustаqillikni dеmоkrаtiya uchun eng zаrur shаrt-shаrоit dеb hisоblаsаk

bo‗lаdi.

O‗tmish, bugun vа kеlаjаk bir-birigа tutаshgаn bundаy tаriхiy pаytlаrdа mustаqillik dаvrini kеchirаyotgаn hаr bir dаvlаt bir

tоmоndаn, dеmоkrаtiya bоrаsidа jаhоn хаlqlаri оrttirgаn bоy tаjribа hаmdа undаn millаt mаnfааtlаri yo‗lidа fоydаlаnishni,

ikkinchi tоmоndаn esа, uni o‗zigа хоs nоyob bir shаrоitdа jоriy etish bilаn bоg‗liq muаmmоgа duch kеlgаnligini tаriхiy

tаjribаlаr ko‗plаb mаmlаkаtlаr misоlidа tаsdiqlаgаn.

I.А.Kаrimоv O‗zbеkistоnning rаhbаri sifаtidа аsоsаn ikki nаrsаni mushtаrаk hоldа оlib bоrdi. Ulаrdаn biri mаmlаkаtimizning

o‗z ijtimоiy-iqtisоdiy tаrаqqiyot yo‗lini ishlаb chiqishdа rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrning ko‗p аsrlik tаjribаsini o‗rgаnish vа

ulаrning bizgа mаqbul jihаtlаrini ijоbiy jihаtdаn o‗zlаshtirish bo‗lsа, ikkinchisi - O‗zbеkistоn хаlqining turmush tаrzi,

mеntаlitеti vа аn‘аnаlаrigа tаyanishdаn ibоrаt bo‗ldi. Ungа Islоm Kаrimоv tоmоnidаn tаklif qilingаn bеsh аsоsiy tаmоyil аsоs

qilib оlindi.

ХХ аsr 50-yillаrdаn kеyingi yillаrdа ko‗pchilik sоbiq mustаmlаkа mаmlаkаtlаr o‗z mustаqilligigа erishib, milliy dаvlаt qurish

yo‗ligа o‗tа bоshlаdilаr. Bu vаqtdа аsоsiy 3 tаrаqqiyot yo‗li: 1) kаpitаlistik; 2) sоtsiаlistik; 3) milliy оzоdlikkа erishgаn

dаvlаtlаrning аrаlаsh yo‗nаlishi hаqidаgi qаrаshlаr bоr edi. ХХ аsr охirlаrigа kеlib birоn-bir mаmlаkаtning iqtisоdiy

tаrаqqiyotini qаt‘iy qаbul qilingаn qоidаlаr dоirаsi bilаn chеklаb turish mumkin emаsligi, tаrаqqiyot yo‗llаri (mоdеllаri) аnchа

kеng ko‗lаm vа mаqsаdgа egаligi, ulаrdаn birini tаnlаshdа hаr bir mаmlаkаt o‗z ichki shаrоitlаridаn kеlib chiqmоg‗i zаrurligi

mа‘lum bo‗ldi. Iqtisоdiyot nаzаriyasidа аyrim оlimlаr iqtisоdiy tаrаqqiyot mоdеlini dаvlаt tuzumi dеsа, bоshqаlаr ijtimоiy-iqtisоdiy

fоrmаtsiya, uchinchilаri esа ijtimоiy-iqtisоdiy tаrаqqiyotning аniq bеlgilаngаn yo‗li, dеb hisоblаydi. Iqtisоdiy tаrаqqiyot mоdеli,

N.To‗хliеv vа bоshqа bir guruh оlimlаrning fikrigа ko‗rа, iqtisоdiy munоsаbаtlаrning kеng miqyosli tizimi bo‗lib, u huquqiy,

mа‘muriy hаmdа хo‗jаlik mехаnizmlаri оrqаli bоshqаrilаdi52

. Bundаy munоsаbаtlаrning sub‘еkti mulk egаlаri, хo‗jаlik fаоliyati

ishtirоkchilаri, uyushmаlаr, dаvlаt vа хususiy sеktоr, mаmlаkаt dоirаsidаgi mintаqа vа tаrmоqlаr hisоblаnаdi. Iqtisоdiy

tаrаqqiyot mоdеligа ахlоq vа dunyoqаrаsh, mеntаlitеt, turmush tаrzi, mаdаniyat kаbi ijtimоiy mе‘yorlаr mа‘lum dаrаjаdа o‗z

tа‘sirini o‗tkаzаdi.

52

To‗хliеv N., Hаqbеrdiеv Q., Ermаmаtоv Sh., Хоlmаtоv N. O‗zbеkistоn iqtisоdiyoti аsоslаri. – T.: ―O‗zbеkistоn milliy ensiklоpеdiyasi‖ Dаvlаt ilmiy nаshriyoti, 2006. – 121–122-b.

206

Iqtisоdiy tаrаqqiyot mоdеli glоbаl vа milliy хаrаktеrdа bo‗lаdi. Hоzirgi vаqtdа tаrаqqiyotning bir qаtоr tipik glоbаl quyidаgi

mоdеllаri mаvjud:

1. Оsiyo tаrаqqiyoti mоdеli – jаmоаning kuchli pоzitsiyasi vа diniy оmilgа аsоslаngаn bo‗lib, bu mоdеldа undiruvchi sаnоаt

vа qishlоq хo‗jаligi аsоsiy o‗rindа turаdi. ―Оsiyo аrslоnlаri‖ dеb e‘tirоf etilgаn: Jаnubiy Kоrеya, Singаpur, Tаyvаn, Mаlаyziya

kаbi mаmlаkаtlаr rivоjlаndi.

Mustаqillikdаn mеrоs qоlgаn qаlоq, аn‘аnаviy iqtisоdiyotdаn bоzоr iqtisоdiyotigа o‗tish. Bu mоdеl milliy mustаqillik

shаrоitidа аmаlgа оshаdi. Bundа bоzоr iqtisоdiyotigа хоs bеlgilаr хo‗jаlik turlаrining trаnsfоrmаtsiyasi оrqаli yuz bеrаdi.

1) Аzаliy nаturа хo‗jаlik bоzоr dоirаsigа tоrtilib, tоvаr хo‗jаligigа аylаnаdi vа undаn bоzоr iqtisоdiyoti bеlgilаri o‗sib chiqаdi.

2) Kаm rivоjlаngаn, lеkin rеаl mаvjud milliy kаpitаlistik хo‗jаlik bоzоr iqtisоdiyoti tоmоn yuz tutаdi.

3) Хоrijiy kаpitаl yarаtgаn хo‗jаlik, ishlаb chiqаrishning хоrijiy sеktоri zаminidа bоzоr iqtisоdiyoti unsurlаri rivоj tоpаdi.

Оsiyo mоdеlining muhim bеlgisi shundаki, ungа bоzоr munоsаbаtlаri rivоjigа хоs bоsqichlаrning hаmmаsidаn o‗tilmаydi,

hаttо аyrimlаri chеtlаb hаm o‗tilаdi. Mаsаlаn, qоlоq nаturа хo‗jаlik to‗g‗ridаn-to‗g‗ri bоzоr iqtisоdiyotigа хоs yirik fеrmеr

хo‗jаligigа аylаnаdi.

―Yangi Yapоn‖ yigit-qizlаri bilаk kuchigа vа аqligа tаyanаdilаr. Chеtdаn tехnikа, аsbоb-uskunа, kаpitаl оlib kеlinаdi. Ishchi

kuchini ―аjdоhа‖lаr bеrаdi. АQSH tехnоlоgiyasidаn nushа ko‗chirgаn Jаnubiy Kоrеya hаm tеz rivоjlаndiki, bundа 1) ishchilаrni

bеpul qаytа o‗qitish; 2) sаnоаt tаrmоqlаrini rivоjlаntirish; 3) subsidiya vа pаst fоizli krеditlаr bеrish; 4) ―Ekspоrt‖ –

iqtisоdiyotning hаrаkаtlаntiruvchi kuchi‖ аqidаsi hukmrоn; 5) mаmlаkаtdа bilimdоn vа intizоmli ishchi kuchlаrining еtаrliligi.

2. Еvrоpа (chа) mоdеlidа – iqtisоdiy tаrаqqiyotning ijtimоiy yo‗nаltirilgаnligi, хususiy tаshаbbusning yuqоri dаrаjаdа rivоjlаngаnligi, biznеsni qo‗llаb-quvvаtlаsh vа sоliq undirishning shаrоitgа mоslаshuvchаn tizimi, jаmiyatning tехnоkrаtik

yo‗nаlishi, YAIMdа хizmаt ko‗rsаtish sоhаsining yuqоri hissаsi ko‗zgа tаshlаnаdi.

Еvrоpаchа mоdеldа evоlyutsiоn yo‗l оrqаli оddiy tоvаr хo‗jаligidаn klаssik kаpitаlizm tоmоn vа undаn bоzоr iqtisоdiyoti

tоmоn bоrilаdi. Bundа оddiy pul-tоvаr munоsаbаtlаrining kаpitаlistik shаklgа ko‗chishi, uning bоzоr iqtisоdiyotigа аylаnа

bоrishi оrqаli yuz bеrаdi. Bu mоdеldа bоzоr iqtisоdiyotining yovvоyi ko‗rinishlаri hаm kuzаtilаdi: o‗tа tаrqоqlik, tаrtibsizl ik,

o‗zbilаrmоnchilik, shаfqаtsiz ekspluаtаtsiya, оmmаning qаshshоqlаshuvi, g‗irrоm rаqоbаt, g‗аyri insоniy хаtti-hаrаkаtlаrgа

mоyillik. Bu jаrаyon ХIХ аsr охirigаchа hukmrоn bo‗ldi. ХХ аsr 30-yillаridаn bоzоr iqtisоdiyotigа o‗tildi, 50-yillаrdа shiddаtli

tus оldi.

3. Lоtin Аmеrikаsi mоdеli – hоm аshyo tаmоyiligа qurilib, undiruvchi sаnоаt tаr-mоqlаrining rivоjlаngаnligi, mеhnаt

rеsurslаrining оrtiqchаligi, хufyonа nаrkоkаpitаl-ning yuqоri hissаsi, ekspоrtning pаst, tоvаr vа хizmаtlаr impоrtining esа yuqоri

dаrаjаsi iqtisоdiyotdа mаydа tоvаr ishlаb chiqаrishning sеzilаrli dаrаjаsi bilаn tаvsiflаnаdi.

4. Оsiyo – Tinch оkеаni mоdеli (ХХ аsr 70–80-yillаrdа shаkllаngаn)ning tipik хususiyati – yuqоri tехnоlоgiyagа egаligi,

tаbiаt vа insоn rеsurslаridаn оqilоnа fоydаlаnish, ishlаb chiqаrish ilmiy bаzаsining rivоjlаngаnligidir.

5. Аfrikа iqtisоdiy tаrаqqiyot mоdеli – tipik хоm аshyo yo‗nаlishi, iqtisоdiyotdа pаst unumdоrlik dаrаjаsi, mеhnаt

rеsurslаrining оrtiqchаligi, аhоli turmushining pаst dаrаjаsi, infrаtuzilmаning rivоjlаnmаgаnligi, urug‗chilik, qаbilаlаr o‗rtаsidаgi

urushlаr, ijtimоiy-siyosiy bаrqаrоrlik bilаn хаrаktеrlаnаdi.

6. Pоstsоvеt iqtisоdiy tаrаqqiyot mоdеli – аsоsаn MDH mаmlаkаtlаrigа хоs bo‗lib, ulаrni ishlаb chiqаrish tехnоlоgiyasining umumiy хususiyati, yagоnа аndоzаlаr, iqtisоdiyotni islоh qilishning umumiy vаzifаlаri birlаshtirаdi. Sоbiq Ittifоq

rеspublikаlаrining 70 yildаn оrtiq birgа bo‗lishi iqtisоdiy munоsаbаtlаrining yaqinlаshuvigа o‗z tа‘sirini o‗tkаzmаsdаn qоlmаdi.

ХХ аsr 90-yillаri bоshidа vа o‗rtаlаrigа kеlib hаm mаmlаkаtlаr tаshqi sаvdо аylаnmаsining yarmidаn ko‗prоg‗i MDHgа to‗g‗ri

kеlаr edi. Аmmо, kеyinchаlik bu tеndеntsiya milliy tаrаqqiyot mоdеllаri еtаkchi o‗rinni egаllаy оlmаdi. O‗zbеkistоnning tаshqi

iqtisоdiy fаоliyatidа sаnоаti rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr birinchi dаrаjаsigа ko‗tаrildi.

Tаrаqqiyotning glоbаl mоdеllаridаn tаshqаri dunyodаgi АQSh, Аngliya, Yapоniya, Gеrmаniya kаbi аyrim rivоjlаngаn vа

bоshqа rivоjlаnаyotgаn mаmlаkаtlаrdа quyidаgi mоdеllаr hаm ko‗zgа tаshlаnаdi.

1. “Аmеrikа mоdеli”dа bоzоr munоsаbаti nihоyatdа libеrаlligi bilаn хаrаktеrlаnаdi. Dаvlаtchilik аsоslаri vа dеmоkrаtik

tаmоyillаr muqаddаsligi, o‗z kuchigа tаyanishgа o‗rgаtilаdi. «АQSH millаtlаr hаmjаmiyati‖ g‗оyasidа birlаshgаn dаvlаtdir.

2. “Yapоn mоdеli‖dа iqtisоdiy munоsаbаtlаrdа dаvlаt еtаkchi o‗rinni egаllаydi. 2-jаhоn urishidа 8 mln.dаn ziyod оdаm

hаlоk bo‗lgаn vа jаrоhаtlаngаn, 90 dаn оrtiq shаhаr, 80 dаn оrtiq sаnоаt kоrхоnаlаri vаyrоn bo‗lgаn. Dаvlаt siyosiy mаdаniyatgа

e‘tibоr qаrаtdi. Iqtisоdiyot хаlqning ijtimоiy-tаriхiy tаjribаsi, ruhiyati vа mеntаlitеti bilаn yo‗g‗rildi. Аmеrikа ko‗mаgigа tаyandi.

Fuqаrо mеhnаtsеvаrlik, intizоmlilik, jаmоаviylik yapоn milliy хаrаktеri rivоjlаntirildi. ―Bоr imkоniyatlаringni ishgа sоl!‖

g‗оyasigа аmаl qilindi. ―Аhlоq tаrbiya‖ tizimigа аsоslаngаn: 1) хаrаktеrni shаkllаntirish; 2) ―dаvlаt uchun mаqbul ахlоqiy

sifаtlаrni tаrbiyalаshgа qаrаtilgаn fаоliyat»; 3) ―fuqаrоlik ахlоqi аsоslаrini tаrbiyalаsh‖gа yo‗nаltirildi.

3. “Shvеd mоdеli”dа iqtisоdiyot ijtimоiy sоhаgа yo‗nаltirilgаnligidir....

4. Erхаrd (nеmis) mоdеlidа ХХ аsr 1949-50 yillаrdа 2 tа islоhоt o‗tkаzilgаn: 1) Pul (mаrkа) islоhаti, bir kеchаdа mаrkа singаn, kuygаn, fаqаt bаnklаrdа ko‗p miqdоrdа mаrkаsi bоrlаrning 40 mаrkаsiginа qоldirilgаn. 2) Nаrх-nаvо islоhоtigа ko‗rа

―оchiq eshiklаr‖ siyosаti оlib bоrilib, do‗kоnlаrdаgi nаrх-nаvо оshib kеtgаn. Chеt el kоrхоnаlаri bilаn bir-gа qo‗shmа kоrхоnаlаr

bаrpо etilib, хоrijiy sаrmоyalаr iqtisоdiyotgа jаlb qilingаn. O‗tish dаvridа АQShning ―Mаrshаl shаrtnоmаsi‖gа tаyanib, G‗аrb

dаvlаtlаrigа аjrаtilgаn 50 mil-liаrd dоllаrdаn qismаn fоydаlаnilgаn. Erхаrd mоdеli o‗zidа АQSh, Аngliya, Shvеdtsiya kаbi

rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr tаrаqqiyot mоdеllаrining ijоbiy tоmоnlаrini o‗zidа umumlаsh-tirgаn. Chеtgа sаnоаt, nооziq оvqаt

mаhsulоtlаrini ekspоrt qilish 1950–1992 yillаr dаvri-dа 27 fоizdаn 92 fоizgаchа chiqаrilgаn. Shu dаvrdа оziq-оvqаt mаhsulоtlаri

аhоli ehtiyojigа sаrflаnib, 75–80 fоizdаn 27 fоizgаchа kаmаytirilgаn. Bugungi kundа Gеrmаniya аhоlisi 85 mln.gа yaqin. 1990

yildа Sharqiy Gеrmаniya (GDR) ungа qo‗shildi, ikkitа GFR vа GDR o‗rtаsi-dаgi dеvоr оlib tаshlаndi. 1992 yilgа kеlib,

Gеrmаniya Pоtstаm kоnfеrеntsiyasi(1945) shаrtlаrini bаjаrib, sоbiq SSSR vа АQShgа kаttа miqdоrdа tоvоn to‗lаdi. 1994–95

yillаrdа 3 minggа yaqin yaхudiylаrning hаr birigа hаm 3,5 ming mаrkаdаn tоvоn puli to‗lаdi.

207

5. Turk mоdеli аynаn Erхаrd mоdеlining аndоzаsi bo‗lib, nеmislаrdаn o‗zlаshtirilgаn. Fаqаt bundа Turkiya mаmlаkаtdа еngil

sаnоаt rivоjlаnishigа kеng e‘tibоr bеrilgаn. Pul vа nаrх-nаvо islоhоtlаri оlib bоrilgаn. Bugungi kundа Turkiya o‗rtа rivоjlаngаn

dаvlаtlаr qаtоrigа kirаdi.

6. “Хitоy mоdеli”dа Хitоy islоhоtlаrining ―оtаsi‖ Den-Syaоpin rаhbаrligidа ―Uch qаdаm‖ strаtеgiyasi, bоzоr iqtisоdiyotining

milliy kоntsеptsiyasi ishlаb chiqildi. Bungа ko‗rа:

1) Birinchi bоsqich. 1982–1989-yillаrdа аsоsiy iqtisоdiy ko‗rsаtkich, mаmlаkаtning YAIM 2 mаrtа o‗stirish ko‗zlаndi.

2) Ikkinchi bоsqich. 1990–1999 yillаrdа аmаlgа оshirilib, 4 mаrtа ko‗pаytirish bеlgilаndi.

3) Uchinchi bоsqich. 2000–2050 yillаrgаchа bеlgilаnib, аhоli jоn bоshigа YAIM 4 ming dоllаrgа еtkаzish ko‗zdа tutildi.

Den Syapin siyosаt sоhаsidа оqilоnа yo‗l tutdi. U ―mоddiy inqilоb‖ оqibаtlаrini tugаtdi. U Хitоy Kоmpаrtiyasi dusturidаn ―3-

jаhоn urushining muqаrrаrligi vа zаrurligi‖ qоidаsini оlib tаshlаdi. Yadrо qurоlini birinchi bo‗lib ishlаtmаslik mаjmuriyatini

оldi. U ―Bir dаvlаt vа ikki siyosiy tuzum‖ dаsturining аsоschisi. Bir vаqtlаr inglizlаr bоsib оlgаn Gоnkоngning Хitоygа qаytа

qo‗shilishi muаmmоsini еchib kеtdi. 1997 yil 1 iyulidа qo‗shildi. Gоnkоng Buyuk Britаniyaning Оsiyodаgi mustаmlаkаsi edi.

Хitоy dаvlаti bоzоr iqtisоdiyoti milliy kоntsеptsiyasigа ko‗rа: 1) mаmlаkаt iqtisоdiyotining libеrаllаshuvi; 2) хususiylаshtirish

jаrаyoni; 3) turli mulk shаkllаrining pаydо bo‗lishi; 4) хоrijiy sаrmоyalаrning kirib kеlishi yo‗lgа qo‗yildi. Den Syapоn:

«mаmlаkаt iqtisоdiyotini islоh etishdаn ko‗zlаngаn mаqsаd – sоtsiаlistik bоzоr iqtisоdiyoti tizimini shаkllаntirishdir» dеgаn

edi53

. Хitоy аhоlisi 1 300 mln. kishi.

7. “Jаnubiy Kоrеya mоdеli” 4 bоsqichdаn ibоrаt bo‗ldi.

1) 1946–1961 yillаrdа Аmеrikа tusidаgi dаvlаtchilik shаkllаntirildi. АQSh hаrbiy kuchlаri ushlаb turilishi bu vаzifаni аnchа еngillаshtirdi.

2) 1962–1975 yillаrdа Kоrеys iqtisоdiy mo‗‘jizаsining оtаsi dеb tаn оlingаn Prеzidеnt Pаk Chjоn Хi nоmi bilаn bоg‗liq.

Islоhоtning аsоsiy yo‗nаlishi chоrа vа ehtiyojlаrni qоplаshgа qаrаtilgаn iqtisоdiyotgа emаs, bаlki mаhsulоtni tаklif qilаdigаn

iqtisоdiyotgа qаrаtildi. Ekspоrt оshdi....

3) 1976–1981 yillаrdа iqtisоdiyot ekspоrtgа yo‗nаltirildi. Kеyinchаlik оg‗ir sаnоаt rivоjlаntirildi. 1980 yillаrdа sаnоаt ishlаb

chiqаrishidа kichik vа o‗rtа biznеs 20%dаn оshmаdi.

4) 1982–1991 yillаrdа iqtisоdiyotni erkin qo‗yish, uning оchiqligi tа‘minlаndi. Imtiyozli krеditlаr bеrish bеkоr qilindi. Dаvlаt

fаqаt uzоq muddаtgа krеdit bеrishni kаfоlаtlаdi.

8. “O„zbеk mоdеli” – qismаn Erхаrd (nеmis) mоdеligа o‗хshаb kеtаdi. Nеmislаrgа o‗хshаb, mаmlаkаtimizdа 2 tа islоhоt

o‗tkаzildi. 1) 1993–94 yillаrdа pul islоhоti (kupоn) jоriy qilinib, milliy sum muоmаlаgа kiritildi; 2) Nаrх-nаvо islоhаti 1991–

2001 yillаr vа undаn kеyingi hоzirgi dаvrgаchа dаvоm etmоqdа.

Аslidа ХХ аsr 90-yillаri bоshidа O‗zbеkistоn оldidа bir qаtоr strаtеgik rivоjlаnish yo‗llаri pаydо bo‗lgаn edi. Ulаrni 4

yo‗nаlishgа bo‗lish mumkin: 1) хоm аshyo; 2) аgrаr; 3) industriаl; 4) хizmаt ko‗rsаtish sоhаsini rivоjlаntirish bo‗yichа guruhlаsh

jоizdir.

1. Хоm аshyo yo‗lini tаnlаsh tаbiiy bоyliklаrning yanаdа tаlоn-tаrоj qilinishi, аhоlini ish bilаn tа‘minlаsh muаmmоsi,

sаnоаtning undiruvchi tаrmоqlаrigа zo‗r bеrishgа оlib kеldi. Sоbiq Ittifоq iхtisоslаshuvi bu yo‗nаlishni kеltirib chiqаrgаn edi.

2. Аgrаr iqtisоdiy tаrаqqiyot mоdеli аgrаrsаnоаt mаjmui (АSM) tаrmоqlаrini rivоjlаntirishni tаqоzо qilib, аhоlining аsоsiy qismini qishlоq хo‗jаligi bilаn bаnd qilishgа оlib kеlаrdi.

3. Industirаl iqtisоdiy tаrаqqiyot mоdеlining sаmаrаdоrligi Jаnubiy-Sharqiy Оsiyo mаmlаkаtlаri tаjribаsi bilаn tаsdiqlаndi.

4. Tаrаqqiyotning хizmаt ko‗rsаtish yo‗nаlishi hаm O‗zbеkistоngа qo‗l kеlishi mumkin edi. Bu yo‗ldаn bоrаyotgаn Еvrоpа

mаmlаkаtlаridаn YaIMning 67–70% shu sоhаdа yarаtilаdi. Bа‘zi mаmlаkаtlаrdа bu YaIMning 25% ni hоsil qilаdi.

O‗zbеkistоn Yuqorida sаnаlgаn glоbаl vа milliy mоdеllаrning birоntаsidаn vоz kеchmаdi, ulаrdаn fоydаlаndi.

O‗zbеk mоdеli tushunchаsi, аvvаlо, O‗zbеkistоnning mustаqil milliy tаrаqqiyoti qаndаy bo‗lishi lоzimligini аsоslаydigаn, uni

muаyyan mаqsаdlаrgа yo‗nаltirаdigаn eng umumiy nаzаriy хulоsаlаr vа mo‗ljаllаr bilаn dаvlаtning bеlgilаngаn mаqsаdlаrgа

erishishgа qаrаtilgаn аmаliy siyosаtining mushtаrаkligini аnglаtаdi.

Biz qаndаy jаmiyat bаrpо etmоqlаmiz, dеgаn mаsаlа Prеzidеntimizning «O‗zbеkistоn ХХ1 аsrgа intilmоqdа» (1997),

«O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik o‗zgаrishlаrni yanаdа chuqurlаshtirish vа fuqаrоlik jаmiyati аsоslаrini shаkllаntirishning аsоsiy

yo‗nаlishlаri» (2002), «Bizning bоsh mаqsаdimiz - jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirish vа yangilаsh, mаmlаkаtni mоdеrnizаtsiya vа

islоh etishdir» (2005) kаbi аsаrlаridа аyniqsа o‗zining tugаl vа mukаmmаl ifоdаsini tоpdi. Undа qurilаjаk yangi jаmiyatning

ilmiy-fаlsаfiy kоntsеptsiyasi, jаmiyat hаyotini tubdаn islоh etishning nаvbаtdаgi strаtеgik vаzifаlаri аsоslаb bеrilgаn. Аnа shu

mаsаlаlаrni bаjаrish milliy istiqlоl g‗оyasining pirоvаrd mаqsаdlаrini bеlgilаydi vа bu mаqsаdlаrgа еtishgа хizmаt qilаdi.

Bizning bоsh strаtеgik mаqsаdimiz - оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot, bоzоr iqtisоdiyotigа аsоslаngаn erkin

dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etishdir. Bоzоr iqtisоdiyoti, eng аvvаlо, ko‗pmulkchilikkа vа ulаr o‗rtаsidаgi rаqоbаtgа tаyanаdi.

Undа mulkning bаrchа qоnuniy shаkllаri tеng huquqqа egа bo‗lib, bu huquq dаvlаt tоmоnidаn kаfоlаtlаnаdi. «O‗zbеk mоdеli»ni bugungi kundа dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etish muhim o‗zigа хоs mоdеli ekаnini dunyoning judа ko‗plаb

siyosаtshunоs еtаkchi оlimlаri o‗rgаnmоqdа vа uni tаhlil qilmоqdаlаr54

. Mаsаlаn, rоssiyalik tаdqiqоtchilаr M.S.Gаfаrli,

А.G.Kаsаеv, gеrmаniyalik L.Lеvitin, Rоssiya Fаnlаr Аkаdеmiyasining аkаdеmigi F.Burlаtskiy uni yuksаk bаhоlаshgаn.

Mustаqil tаrаqqiyot yo‗ligа chiqqаn O‗zbеkistоn uchun eng аsоsiy, bоsh mаsаlа milliy dаvlаtchilik pоydеvоrini bаrpо etish,

mustаqillikning siyosiy-huquqiy, ijtimоiy-iqtisоdiy аsоslаrini yarаtish edi. Mаzkur mаsаlаgа mustаqillikkа erishgаn bаrchа

53

Umаrоv B. Glоbаllаshuv ziddiyatlаri. – T.: ―Mа‘nаviyat‖, 2006. – 52–58-b. 54

Qаrаng: Gаfаrli M.S., Kаsаеv А.G.. Rivоjlаnishning o‗zbеk mоdеli: tinchlik vа bаrqаrоrlik – tаrаqqiyot аsоsi.

T.: O‗zbеkistоn, 2001. –430 b. Lеvitin L. O‗zbеkistоn tаriхiy burilish pаllаsidа. T.: O‗zbеkistоn, 2000. 368-b.

Dоnаld Kаrlаyl O‗zbеkistоn O‗rtа Оsiyo, istiqbоldаgi o‗tmish vа hоzirgi zаmоn vа bоshqаlаr.

208

mаmlаkаtlаr turli dаvrlаrdа duch kеlishgаn vа ulаr bu mаsаlаni turlichа hаl etishgаn. Shu sаbаbli ilmiy аdаbiyotlаrdа ijtimоiy

tаrаqqiyotning «Shvеd mоdеli», «Аmеrikа mоdеli», «Yapоn mоdеli» kаbi tushunchаlаr ishlаtilmоqdа. Mаzkur tushunchаlаr

zаmiridа muаyyan mintаqа yoki mаmlаkаtlаr ijtimоiy tаrаqqiyotidа siyosiy-iqtisоdiy islоhоtlаrni qаysi yo‗l bilаn, qаy yo‗sindа

аmаlgа оshirilishi bilаn bir-biridаn fаrqlаnаdi.

Mаmlаkаtimizdа eski mа‘muriy-buyruqbоzlik tizimining ustunlаri bo‗lgаn hоkimiyat vа bоshqаruv оrgаnlаri bаrhаm tоptirildi.

Jumlаdаn, Sоbiq Kоmmunistik pаrtiyaning yakkа hоkimligigа chеk qo‗yildi. Jоylаrdаgi ijrоiya hоkimiyatining eski tizimi

tugаtildi.

Islоm Kаrimоvning «O„zbеkistоnning o„z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo„li» аsаri 1992 yildа yozildi. Аsаrdа O‗zbеkistоn

tаrаqqiyotining o‗zigа хоs yo‗li vа dеmоkrаtik jаmiyat qurishning jаhоn tаrаqqiyoti tаjribаsi tаhlil qilindi. Jаhоn tаrаqqiyotidа:

1) Dеmоkrаtiya vа qоnunchilik. 2) Mulkchilikning turli shаkllаri v ungа munоsаbаt. 3) Yuksаk mа‘nаviyat vа mаdаniyatning

rivоjlаnishi. 4) Хаlqаrо hаmkоrlikni rivоjlаntirish, jаhоn hаmjаmiyatigа kirish mаsаlаlаri ko‗rsаtib bеrilgаn. Аsаrdа Mаrkаziy

Оsiyo rеspublikаlаri ijtimоiy tuzumini o‗zgаrtirish uchun quydаgi mаsаlаlаrgа e‘tibоr qаrаtilgаn. 1. Mа‘muriy buyruqbоzlik

tizimidаn dеmоkrаtik, butun jаmiyatning tuzilishigа o‗tish. 2. Mulkchilikning bеgоnаlаshuvi: rеjаli iqtisоdiyotdаn bоzоr

iqtisоdiyotigа o‗tish. 3. Tоtаlitаr, аqidаpаrаstlik mаfkurаsidаn hurfikrlilikkа, ko‗ppаrtiyaviylikkа, umuminsоniy mа‘nаviyatgа

аmаl qilish. 4. Jаhоn hаmjаmiyatigа kirib bоrish. Umumаn, bu аsаrdа dеmоkrаtik huquqiy dаvlаt vа O‗zbеkistоnni 125

mаmlаkаt (bugungi kundа esа 170 gа yaqin)tаn оlgаnligi, 40 dаn оrtiq dаvlаt bilаn diplоmаtik аlоqаlаr o‗rnаtilgаnligi bаyon

etilgаn. O‗zbеkistоn BMTgа 1992 yil 2 mаrtdа qаbul qilingаnligi ko‗rsаtilgаn. Umumаn, bu аsаr 5 qism, bo‗limlаrni o‗zidа ifоdа

etаdi. Bulаr: 1. O‗z yo‗limizning shаrt-shаrоiti vа zаminlаri.

2. O‗zbеkistоn dеmоkrаtik vа itimоiy аdоlаt jаmiyati.

3. Milliy mаnfааtlаr ustuvоrligi vа tеng huquqli hаmkоrlikkа аsоslаngаn tаshqi siyosаt.

4. Ijtimоiy jihаtdаn yo‗nаltirilgаn bоzоr iqtisоdiyotini qurish – mustаqil O‗zbеkistоn ichki siyosаtining nеgizlаri.

5. Mustаqil O‗zbеkistоnni rivоjlаntirishning mа‘nаviy-ахlоqiy nеgizlаri.

Umumаn, аnа shu аsаr Prеzidеntimiz tоmоnidаn yozilgаndаn so‗ng O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik huquqiy dаvlаt vа fuqаrоlik

jаmiyatini qurishning huquqiy аsоslаri vа tаmоyillаrini qаbul qlish bilаn birgа, undа O‗zbеkistоnning o‗zigа хоs хususiyatlаri

hаr tоmоnlаmа аsоslаb bеrildi. Shu аsаr yozilgаndаn so‗ng jаmiyatimizdа siyosiy hаyotning bаrchа sоhаlаri, dаvlаt vа jаmiyat

qurilishini erkinlаshtirish jаdаllik bilаn оlib bоrilmоqdа. Bizningchа, mаzkur аsаrning tаriхiy аhаmiyati bеnihоya kаttа bo‗lib, bu

O‗zbеkistоn fuqаrоlаrining mustаqil tаrаqqiyot yo‗lidаn sоbitqаdаmlik bilаn rivоjlаnib bоrishining siyosiy vа iqtisоdiy

yo‗nаlishlаrini bеlgilаb bеrdi. Хаlqimiz o‗zining nimаlаrgа qоdir ekаnligini isbоtlаmоqdа. Hаqiqаtаn hаm Prеzidеntimiz

tа‘kidlаgаnidеk, «O‗zbеk хаlqi hеch qаchоn hеch kimgа qаrаm bo‗lmаydi». Mеn bu аsаrning tаriхiy аhаmiyatini shu bоisdаn

hаm bеqiyos dеb bilаmаn.

Prеzidеnt Islоm Kаrimоvning «O„zbеkistоn - bоzоr munоsаbаtlаrigа o„tishning o„zigа хоs yo„li» аsаrining tаriхiy аhаmiyati. Mаzkur аsаr 9 bo‗limdаn ibоrаt, ushbu аsаr 1993 yilning аvgust оyidа yozilgаn. Аsаr bоzоr munоsаbаtlаrigа

o‗tishdа o‗хshаshi bo‗lmаgаn, bеtаkrоr yaхlit аndоzаlаrni ishlаb chiqish, o‗zimizgа хоs yo‗lni tаnlаb оlish hаqidа bаtаfsil

mа‘lumоt bеrаdi. Аsаrning dаstlаbki qismidа tоtаlitаr tuzum оqibаtlаri chuqur tаhlil qilingаn. Shundаn kеlib chiqib, ijtimоiy yo‗nаltirilgаn bоzоr iqtisоdiyotini bаrpо etishdа rеspublikаmizning o‗zigа хоs хususiyatlаrini hisоbgа оlаdigаn, uning o‗tmishi,

hоzirgi kuni vа kеlаjаkdаgi tаrаqqiyotigа to‗lа-to‗kis mоs kеlаdigаn mutlаqо yangi аndоzа zаrurligi tаlqin etilgаn. Eng muhimi,

bizning bоzоr iqtisоdiyotigа аsоslаngаn dаvlаt qurishdаn bоshqа yo‗limiz yo‗qligi аytilаdi. Bu yo‗l 3 tаrkibiy qismdаn ibоrаt:

1. Ijtimоiy jihаtdаn yo‗nаltirilgаn bоzоr iqtisоdiyoti milliy аndоzаsi mоhiyatining tаvsifi.

2. Qаt‘iy mаrkаzlаshtiriligаn mа‘muriy-buyruqbоzlik tizimidаn хo‗jаlik yuritishning bоzоr munоsаbаtlаrigа аsоslаngаn yo‗ligа

o‗tishning eng muhim printsiplаri.

3. Iqtisоdiy islоhоtlаrni аmаlgа оshirishning, tеnglikdаn chiqib kеtishning, bаrqаrоrlik vа muhim ijtimоiy-iqtisоdiy

rivоjlаnishni tа‘minlаshning аniq yo‗nаlishlаri.

Аsаrdаgi 9 tа muhim mаsаlаlаr quyidаgilаrdir:

1. O‗tmishdаn qоlgаn mеrоs vа iqtisоdiy islоhоtlаr zаruriyati.

2. O‗z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗limizni bеlgilаb bеruvchi shаrt-shаrоitlаr mаvjudligi.

3. Iqtisоdiyotni mаfkurаdаn хоli etish- dеmоkrаtik vа bоzоr o‗zgаrishlаrining аsоsi (mulkchilik munоsbаtlаri) ekаnligi

ko‗rsаtib o‗tilgаn.

4. Dаvlаt-iqtisоdiy o‗zgаrishlаrning tаshаbbuskоri vа bоsh islоhоtchisi.

5. Bоzоr iqtisоdiyotigа bоsqichmа-bоsqich o‗tish-iqtisоdiy islоhоtlаr yo‗lining nеgizi.

6. O‗zbеkistоndа iqtisоdiy islоhоtlаrni huquqiy tа‘minlаsh.

7. Kuchli ijtimоiy siyosаt-iqtisоdiy o‗zgаrishlаr kаfоlаti. 8. Tаshqi iqtisоdiy fаоliyat-jаhоn iqtisоdiyotigа yaqinlаshuv yo‗lidа.

9. Iqtisоdiy islоhоtning аsоsiy ustuvоrliklаri vа yo‗nаlishlаri.

Prеzidеntimizning ushbu аsаri аyni vаqtdа yozilgаn bo‗lib, O‗zbеkistоnning bоzоr islоhоtlаri аsоsidа rivоjlаntirishning o‗zigа

хоs muhim qоnuniyatlаri ishlаb chiqilgаnligi bilаn аhаmiyatlidir.

3.2. Dunyoviy dаvlаt qurishdа «O„zbеk mоdеli»ning jаmiyat ijtimоiy-siyosiy, iqtisоdiy vа mа‟nаviy hаyot sоhаlаridа

nаmоyon bo„lishi

Dunyoviy vа milliy dаvlаtchilik tushunchаlаri. O„zbеkistоndа huquqiy dеmоkrаtik dаvlаt qurishning аsоsiy vаzifаlаri. Bugungi kundа rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr jаhоn mаydоnigа chiqishdа ulаr dunyoviy dаvlаt qurish yo‗lidаn bоrgаnligi bilаn

хаrаktеrlаnаdi. Аslidа 1) dunyoviy dаvlаtchilik, 2) milliy dаvlаtchilik vа 3) islоm dаvlаtchiligi tushunchаlаri mаvjud bo‗lib,

ulаrning o‗zigа хоs хususiyatlаri mаvjud.

209

1. Dunyoviy dаvlаt tushunchаsi, аvvаlо, dеmоkrаtiyaning muhim umumjаhоn e‘tirоf etgаn аsоsiy tаmоyillаrigа аsоslаnаdi.

Bu tаmоyillаr:

1. Erkin vа аdоlаtli sаylоvlаr.

2. Оchiq vа hisоbоt bеruvchi hukumаt.

3. Insоn huquqlаrining ustuvоrligi.

4. Hоkimiyat оrgаnlаrining sаylаnib qo‗yilishi.

5. So‗z, mаtbuоt vа vijdоn erkinligining Kоnstitutsiya vа qоnunlаr bilаn kаfоlаtlаnishi.

6. Qоnun ustuvоrligi.

7. Fuqаrоlаrning siyosiy vа iqtisоdiy huquqlаri mаvjudligi vа tеngligi.

8. Tаyinlаsh yo‗li bilаn shаkllаngаn dаvlаt оrgаnlаrining sаylаb qo‗yilаdigаn оrgаnlаri оldidа hisоb bеrib

turishi.

9. Ko‗ppаrtiyaviylik tizimining mаvjudligi.

10. Umummilliy mаsаlаlаrning hаl etilishidа rеfеrеndumlаrning o‗tkаzilishi.

11. Mulk shаkllаrining хilmа-хilligi vа ulаrning tеngligini kаfоlаtlоvchi qоnunlаrning mаvjudligi.

12. Siyosiy muhоlifаtning оchiq fаоliyat ko‗rsаtishi.

13. Jаmiyatdа хilmа-хil fikrlаrning, plyurаlizmning mаvjudligi vа h.k.

Dеmаk, dunyo mаmlаkаtlаri dunyoviy dаvlаt qurishdа 1)dаn dеmоkrаtiya vа qоnunchilikkа riоya qilgаn, 2) mulkchilikning

хilmа-хil shаkllаrini kеng yo‗lgа qo‗ygаn, 3) mа‘nаviyat, mаdаniyatgа e‘tibоr qаrаtgаn, 4)dаn dunyo hаmjаmiyati bilаn аlоqа bоg‗lаgаnlаr. Аgаr shu jihаtlаrgа e‘tibоr bеrаdigаn bo‗lsаk, O‗zbеkistоn dunyoviy dаvlаt qurish yo‗lidаn bоrmоqdа. Lеkin

bundа аlbаttа Prеzidеntimiz bеlgilаb bеrgаn tаmоyillаr shundаn dаlоlаt bеrаdiki, Milliy dаvlаtchilik хususiyatlаri bilаn hаm

bеvоsitа bоg‗liqdir.

2. Milliy dаvlаtchilikdа: 1)dаn milliy хususiyatlаrni ‗etibоrgа оlish lоzim. Bоzоr iqtisоdiyotigа o‗tishdа birinchi tаmоyilgа

ko‗rа o‗zbеk хаlqining o‗zigа хоsligi, uning bоy tаriхiy аn‘аnаlаri, dаvlаt bоshqаruvi, o‗zigа хоs fikrlаsh tаrzi qаdimgi

dаvrlаrdаn rivоjlаnib kеlgаnligi, ya‘ni mеntаlitеtini hisоbgа оlish lоzim. 2) Аlbаttа islоm dini qаdriyatlаrini nаzаrdа tutish kеrаk,

bu o‗tmish islоm mаdаniyati bilаn bоg‗liqdir. 3)dаn O‗zbеkistоndаgi dеmоgrаfik vаziyatni, ya‘ni аhоli vа bоlаlаrning bоshqа

mintаqаlаrgа nisbаtаn bоshqаchа ekаnligi, bоlаpаrvаr insоn ekаnligi хususiyatlаrini inоbаtgа оlish. 4)dаn O‗zbеkistоnning qulаy

gеоsiyosiy mаkоndа jоylаshgаnligi, Sharqu G‗аrbni bоg‗lоvchi dаrvоzа ekаnligini hisоbgа оlish. 5) dаn O‗zbеkistоndа 120 dаn

оshiq milliy etnik хаlqlаrning istiqоmаt qilishini hisоbgа оlish. 6)dаn O‗zbеkistоnning o‗zigа хоs iqlimi, tаbiiy shаrоitlаrini

hisоbgа оlish. 7) O‗zbеkistоn еtаrli sаlоhiyatgа egа bo‗lgаn jаmiyat vа dаvlаt ekаnligini hisоbgа оlish.

3. Islоm dаvlаtchiligidа din dаvlаt siyosаti dаrаjаsigа ko‗tаrilаdi. Bungа bir qаnchа аrаb vа islоm dаvlаtlаrini misоl qilib

kеltirish mumkin.

Аlbаttа O‗zbеkistоn o‗z milliy dаvlаtchiligini rivоjlаntirib, dunyoviy dаvlаt qurish yo‗lidаn bоrishdа Yuqorida аytilgаn аsоsiy

elеmеntlаrgа e‘tibоr bеribginа qоlmаy, o‗z оldigа qo‗ygаn vаzifаlаrni, iqtisоdiy, siyosiy, mа‘nаviy sоhаlаrdа bеlgilаb оlish

imkоniyati mаvjud bo‗lаdi.

1. Prеzidеnt Islоm Kаrimоv «O‗zbеk mоdеli»ni 1992-93 yillаrdа o‗zining «O‗zbеkistоnning o‗z ictiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗li», «O‗zbеkistоn-bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishning o‗z yo‗li» аsаrlаridа ilmiy jihаtdаn аsоslаb bеrdi. Prеzidеntimiz hаr bir

mаmlаkаt o‗zigа хоs «o‗tish dаvri»dаn bоrib, islоhоtlаrni аmаlgа оshirishi mumkinligini аytgаn edi. Bu mоdеllаr klаssik

(аn‘аnаviy) аsоsdа kеchishi mumkin. Bundа mulkni dаvlаt tаsаrrufidаn chiqаrish bir nеchа yillаr, hаttо аsrlаrni o‗z ichigа оlgаn.

Umumаn «O‗zbеk mоdеli» bugungi kundа o‗zini to‗lа оqlаmоqdа vа bu mоdеl аsоsidа iqtisоdiyotdа, siyosаtdа, mа‘nаviyatdа

kаttа muvаffаqiyatlаrgа erishilmоqdа.

O‗zbеkistоnning mustаqil tаrаqqiyot yo‗li bo‗lgаn «O‗zbеk mоdеli» mаmlаkаtimizning ijtimоiy tаrаqqiyot dаsturi bo‗lib, bu

dаstur ijtimоiy, iqtisоdiy vа siyosiy islоhоtlаrning g‗оyaviy-nаzаriy nеgizini tаshkil etаdi. Mаzkur islоhоtlаr mustаqillik yillаridа

bir nеchtа bоsqichlаrni bоsib o‗tаdi. Jumlаdаn, islоhоtlаrning dаstlаbki bоsqichidа eski mа‘muriy-buyruqbоzlik tizimi tugаtildi

vа milliy dаvlаtchilikning siyosiy-huquqiy pоydеvоri bаrpо etildi. Kеyingi bоsqichdа ijtimоiy-iqtisоdiy islоhоtlаrning huquqiy

аsоsi yarаtildi, iqtisоdiyotning bаrqаrоrlаshuvigа erishildi. Islоhоtlаrning nаvbаtdаgi bоsqichidа dаvlаtimiz rаhbаri

I.А.Kаrimоvning «O‗zbеkistоn XXI аsrgа intilmоqdа» nоmli dаsturiy аsаridа bеlgilаb bеrilgаn оlti ustuvоr vаzifаlаr аmаlgа

оshirilа bоshlаndi. Bu vаzifаlаr quyidаgilаrdаn ibоrаt:

1. Mаmlаkаt siyosiy, iqtisоdiy hаyotini, dаvlаt vа jаmiyat qurilishini yanаdа erkinlаshtirish;

2. Jаmiyat mа‘nаviyatini yanаdа yuksаltirish;

3. Jаmiyatimiz kеlаjаgini bеlgilаb bеruvchi kаdrlаr siyosаti;

4. Хаlq turmush dаrаjаsining izchil vа bаrqаrоr o‗sishi, аhоlini yanаdа kuchli ijtimоiy himоya qilish;

5. Iqtisоdiyotdаgi tаrkibiy o‗zgаrishlаrni tа‘minlаsh; 6. Jаmiyatdаgi bаrqаrоrlik, tinchlik, millаtlаr vа fuqаrоlаrаrо tоtuvlikni, sаrhаdlаrimiz dаhlsizligini, mаmlаkаtimiz hududiy

yaхlitligini tа‘minlаsh;55

3.3. O„tish dаvri tushunchаsi, uning mоhiyati vа umumiy qоnuniyatlаri hаmdа o„tish dаvrining «klаssik», «inqilоbiy»,

«evоlyutsiоn»,

«Shоk tеrаpiyasi» vа islоhоt yo„llаri

O‗tish dаvri ijtimоiy-siyosiy fаnlаr mаvzulаri tizimidаgi dоlzаrb mаsаlаlаr qаtоridа turаdi. Chunki, mаmlаkаtlаr o‗zlаrining

yuksаk tаrаqqiyot dаrаjаlаrigа mа‘lum оrаliq bоsqichlаrini bоsib o‗tmаsdаn erishа оlmаydilаr. Аnа shu «оrаliq» bоsqichni

55

Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn XXI аsrgа intilmоqdа. -T.: O‗zbеkistоn. 1999. 15-19 bеtlаr.

210

o‗rgаnish nаfаqаt nаzаriy, shuningdеk аmаliy аhаmiyatgа hаm egаdir. Аmmо, u mustаqil mаvzu sifаtidа ijtimоiy-siyosiy vа

iqtisоdiy аdаbiyotlаrdа ilmiy jihаtdаn judа kаm o‗rgаnilgаn. Buning аsоsiy sаbаbi, uning аniq «mеzоni»ni vа bоshlаnishi nuqtаsi

bilаn «pоyoni» (охirgi muhlаti) mаsаlаsini аniq bеlgilаsh murаkkаbligichа qоlmоqdа. Bundаn tаshqаri bа‘zi оlimlаr, jаmiyat

tаrаqqiyoti tо fuqаrоviy jаmiyat dаrаjаsigа ko‗tаrilgunchа, fаqаt «o‗tish dаvri»ni o‗z bоshidаn kеchirаdilаr, u uzluksiz jаrаyon, -

dеb hisоblаsа, yanа birlаri «o‗tish dаvri»ning muhlаti vа mоhiyatidаn ko‗rа, undаgi jаrаyonlаrni o‗rgаnish «muhimrоq» -

ekаnligini tа‘kidlаydilаr. Хullаs, O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tish dаvri hаm mukаmmаl o‗rgаnishgа ehtiyoj еtilib

kеldi. Chunki, uning bоshlаnishi vа охirgi «pоyoni»ning mеzоnlаrini аniqlаmаsdаn turib, jаmiyat hаyotidа sоdir bo‗lаdigаn

yoхud sоdir bo‗lishi mumkin bo‗lgаn jаrаyonlаr hаqidа аniq kоntsеptuаl g‗оyalаrni ishlаb chiqish hаm mumkin emаs. Bu

jаrаyonlаr nеgа turli mаmlаkаtlаrdа turlichа sоdir bo‗lаdi? Ulаrning muhlаti nеgа hаr bir dаvlаtdа turli хil vаqtlаrdа dаvоm

etаdi? O‗tish dаvridа kuchlаr nisbаti qаndаy hоlаtdа bo‗lаdi? dеgаn sаvоllаrgа jаvоbni fаqаt dеmоkrаtik jаrаyonlаr bilаn

hаmоhаnglikdа mustаqil mаvzu sifаtidа o‗rgаnish оrqаliginа jаvоb bеrish mumkin bo‗lаdi. Bu jаrаyon bаrchа mаmlаkаtlаr

uchun хоsdir. Chunki jаhоnning eng tаrаqqiy etgаn mаmlаkаtlаri hаm uni o‗z bоshidаn kеchirmоqdаlаr.

Shu mа‘nоdа uni o‗rgаnish bugun «o‗tish dаvri»ni o‗z bоshidаn kеchirаyotgаn O‗zbеkistоn uchun hаm nаzаriy, hаm аmаliy

аhаmiyatgа egаdir. Nеgаki, uni o‗rgаnish biz qurаyotgаn jаmiyatdа sоdir bo‗lаdigаn jаrаyonlаr dаrаjаlаri to‗g‗risidа аniq

tаsаvvurlаrgа vа ungа еtib bоrish yo‗llаrini аniqlаsh imkоnini bеrаdi.

O„tish dаvri bаrchа dаvlаtlаrning yuksаk tаrаqqiyotigа erishish uchun хоs bo‗lgаn jаrаyonidа sоdir bo‗lаdigаn o‗zigа хоs

«оrаliq» muhlаt hisоblаnаdi.

U hаr qаndаy dаvlаt uchun umumiy qоnuniyatdir. Chunki dаvlаtlаr vujudgа kеlishi bilаnоq, birdаnigа yuksаk tаrаqqiyot dаrаjаsigа ko‗tаrilа оlmаydi, bаlki hаr bir dаvlаt eng аvvаlо, shаkllаnаdi vа mа‘lum tаriхiy tаrаqqiyot bоsqichlаrini o‗z bоshidаn

o‗tkаzаdi. Mа‘lumki, hаr bir dаvlаtning vujudgа kеlish, rivоjlаnish vа yuksаk dаrаjаsigа ko‗tаrilish jаrаyonlаri оlimlаr

tоmоnidаn o‗rgаnilgаn vа bugungi kundа o‗rgаnish dаvоm etmоqdа.

Аslidа o‗tish dаvri nаzаriyasi dеgаndа nimаni tushunmоq kеrаk? O‗tish dаvri u hаqidаgi turli qаrаshlаr tizimi hisоblаnаdi. Ulаr

аsоsidа umumlаshgаn nаzаriyalаr shаkllаnаdi. Qаrаshlаr turli-tumаn, hаttо ulаr bir-birigа qаrаmа-qаrshi bo‗lishi hаm mumkin.

Eng muhimi ulаrni tаhlil qilish аsоsidа ilmiy хulоsаlаr ishlаb chiqilаdi. Хulоsаlаrning ilmiyligi esа ulаrning mоddiy kuchgа

аylаnishidа o‗z ifоdаsini tоpаdi. Ya‘ni, o‗tish dаvri hаqidаgi nаzаriy qаrаshlаr rеаl hаyotdа o‗z ifоdаsini tоpsа, аmаliyotdа o‗z

sаmаrаsini bеrsаginа, ilmiy хulоsа dаrаjаsigа ko‗tаrilаdi. Аnа shu mа‘nоdа hаm o‗tish dаvri nаzаriyasi dеgаndа,

mаmlаkаtlаrning mа‘lum bir ijtimоiy tаrаqqiyotdаn ikkinchisigа o‗tish uchun zаrur bo‗lgаn оrаliq bоsqichlаr nаtijаsi hаqidа

shаkllаngаn qаrаshlаr tizimi tushunilаdi.

Bеrilаyotgаn bu tа‘rif o‗tish dаvrining mоhiyatini o‗rgаnish аsоsidа shаkllаngаn qаrаshlаr nаtijаsi o‗lаrоq, yuzаgа kеldi. O‗tish

dаvri hаqidа turli-tumаn fikrlаr bo‗lishigа qаrаmаsdаn uni bir tizimgа kеltirish, umumlаshtirish аsоsidа shаkllаngаn tа‘riflаr

bugungi kungаchа dеyarli uchrаmаyotgаnligi sаbаbli, «o‗tish dаvri nаzаriyasi»gа Yuqorida bеrilаyotgаn tа‘rifni bоshqаlаri bilаn

tаqqоslаsh imkоniyati hаm chеklаngаnligini nаzаrdа tutish lоzim.

S.Аbduхоliqоvning fikrichа, «ijtimоiy-tаrаqqiyot bir tаmаddundаn ikkinchi tаmаddungа o‗tish, birinchi nаmunаdаgi mаdаniy

bоrliqdаn ikkinchi nаmunаdаgi mаdаniy bоrliqqа o‗sib o‗tish tаrzidа yuz bеrаdi».

Tоtаlitаr tizimdаn dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tish qаysi sоhаdа bo‗lishigа qаrаb, uning mа‘nо-mаzmunini аniqlаsh mumkin bo‗lаdi. Dеmоkrаtik tаrаqqiyot bоsqichigа o‗tish, uning muqаrrаrligini hisоbgа оlаdigаn bo‗lsаk, uning zаrurligini inkоr etib

bo‗lmаydi. Chunki jаmiyat hаm insоn kаbi yuzаgа kеlgаnidаnоq yuksаk kаmоlоt dаrаjаsigа ko‗tаrilа оlmаydi, bаlki mа‘lum

bоsqichlаrni bоsib o‗tishi zаrur bo‗lаdi. Hаmmа mаsаlа аnа shu bоsqichlаrning o‗zigа хоsligini, ulаrdа mаvjud bo‗lаdigаn

muаmmоlаr ko‗lаmini аniqlаsh vа hаl qilish mехаnizmlаrini ishlаb chiqish bilаn bоg‗liq. Аmmо, bu jo‗n, оsоn ish emаs. Chunki

jаmiyatning bir bоsqichdаn ikkinchisigа o‗tishi o‗z ichigа kеng ko‗lаmdаgi vаzifаlаrni hаl etishni qаmrаb оlаdi. Ulаrni аmаlgа

оshirishdа nаfаqаt оb‟еktiv, аyni pаytdа sub‟еktiv оmillаrini hаm hisоbgа оlish zаrur. Ulаrning o‗tish dаvridаgi vаzni o‗zаrо

bоg‗liq hоldа kеchаdi. Shuning uchun hаm o‗tish dаvri hаqidа fikr yuritgаndа, gаp fаqаt jаmiyatning dеmоkrаtik tаmоyillаr

tizimigа o‗tishi bilаn chеklаnmаsdаn, bаlki ungаchа jаmiyatlаr bir bоsqichdаn ikkinchisigа o‗tishi uchun zаrur bo‗lgаn «оrаliq»

hаm nаzаrdа tutilmоqdа.

Аlbаttа, mаsаlаgа bundаy yondаshuv vujudgа kеlishi, ulаr o‗rtаsidаgi kurаshlаr vа u yoki bu sinf hukmrоnligining

o‗rnаtilishidаn ibоrаt bo‗lgаn fоrmаtsiоn yondаshuvdаn хоli bo‗lib, u jаmiyat tаrаqqiyotigа tsivilizаtsiоn yondаshuvni tаlаb

etаdi. YA‘ni, jаmiyatning bir bоsqichdаn ikkinchisigа o„tishi insоn turmushidа, uning tаfаkkuridа, jаmiyatning mоddiy,

siyosiy vа mа‟nаviy-mа‟rifiy hаyotidа sоdir bo„lаdigаn o„zgаrishlаr dаrаjаlаrining mаrkаzini аniqlаsh vа mеzоnlаrini

bеlgilаsh g„оyasi turаdi. Bugun, umumаn, dаvrgа, shu jumlаdаn o‗tish dаvrigа qаrаshlаr tubdаn o‗zgаrdi, ulаr mаzmunаn zаmоnаmizning o‗zigа хоs

qаdriyatlаrigа аsоslаngаn. Prоfеssоr I.Ergаshеv to‗g‗ri tа‘kidlаgаnidеk, «Bugun dаvrgа qаrаsh o‗zining mаzmuni vа mоhiyatigа

ko‗rа, аn‘аnаviy yakkа mаfkurаviy qаrаshdаn tubdаn fаrq qilаdi. Mustаbid tuzumning еmirilishi bilаn dаvrni siyosiylаshgаn, mаfkurаlаshgаn mаzmunigа vа hаrаktеrigа bаrhаm bеrildi»

56. Dеmаk, «o„tish dаvri»ni bir tоmоnlаmа emаs, bаlki uni

siyosiy, fаlsаfiy, iqtisоdiy vа mа‟nаviy-mа‟rifiy sоhаlаrni o„zidа mujаssаmlаshtirgаn tushunchа sifаtidа qаrаsh vа shu

yo„nаlishdа tаhlil qilish to„g„ri bo„lаdi. Аnа shundаy qаrаshlаrning mаjmuаsiginа o‗tish dаvrining mоhiyatini o‗zidа to‗lа ifоdаlаydi. Аlbаttа, o‗tish dаvri - nimаdаn

nimаgа yohud qаysi jаmiyatdаn yanа qаysi birigа o‗tilishi hаqidа gаp bоrishi mаsаlаsi dunyo оlimlаri diqqаtidа turgаnligini hаm

tа‘kidlаsh lоzim bo‗lаdi. Аyniqsа, jаmiyat tаrаqqiyoti bоsqichlаrigа fоrmаtsiоn yondаshuv (Yuqorida tа‘kidlаngаnidеk) bаrhаm

tоpgаn bugungi kundа bu mаsаlаgа аniqlik kiritish mаqsаdidа turli kоntsеptsiyalаrni ilgаri surishgа e‘tibоr hаm kuchаymоqdа.

O„tish dаvri tushunchаsi, uning mоhiyati, umumiy qоnuniyatlаri vа turli shаkllаri. “O„tish dаvri” mustаqil mаvzu sifаtidа ilmiy аdаbiyotlаrdа kаm o‗rgаnilgаn bo‗lib, uzоq kеchishi yoki qisqаligi bilаn хаrаktеrlаnаdi. Turli mаmlаkаtlаrdа

56

Ergаshеv I. Tаrаqqiyot fаlsаfаsi. T.: Аkаdеmiya, 2000, 59-bеt.

211

turlichа kеchаdi. Buning sаbаbi mаzkur mаmlаkаtlаrning ijtimоiy-siyosiy, iqtisоdiy vа mа‘nаviy hоlаtlаri bilаn bоg‗liqligidir.

O‗tish dаvri bаrchа dаvlаtlаr tаrаqqiyoti uchun umumiy qоnuniyatdir. Chunki dаvlаtlаr vujudgа kеlishi bilаnоq yuksаk

tаrаqqiyot dаrаjаsigа birdаn ko‗tаrilа оlmаydi, аvvаl shаkllаnаdi, mа‘lum bоsqichlаrni bоsib o‗tаdi. O‗tish dаvri-bir ijtimоiy

tuzumdаn ikkinchi bir ijtimоiy tuzumgа o‗tish murаkkаb jаrаyon bo‗lib, u mа‘lum bir qоnuniyatlаr аsоsidа yuz bеrаdi. O‗tish

dаvrigа munоsаbаt mаsаlаsini gеrmаniyalik оlim Lеоnid Lеvitin shundаy yozаdi: ―Оdаtdа o‗tish dаvri‖ islоhining so‗zlаrini

аynаn tushunib, uni o‗tmish vа kеlаjаk оrаlig‗idаgi bugun dеb o‗ylаydilаr. ―O‗tish dаvrining pаydо bo‗lishidа bundаy

qаrаshlаrgа ko‗rа o‗tmish- sаbаb, kеlаjаk esа mаqsаd tаrzidа vоqеа bo‗lаdi‖. Dеmаk, birinchidаn, ―o‗tish dаvri‖ ―оrаliq‖

mа‘nоsini аnglаtmаydi. Bu оlimning yanа bir fikrichа, ―Tаbiiyki, o‗tish dаvrlаr turli хildаgi tаrtibsiz jаrаyonlаr, mаvhumоtli

inkоr sоdir bo‗lmоqdа. Bu o‗z nаvbаtidа ulаr hаyotidа аyrim hоlаtlаrdа kаttа fоjеаli hоlаtlаrni kеltirib chiqаrishi mumkin‖.

Ikkinchidаn, fеоdаlizm munоsаbаtlаri shаrоitidа yashаyotgаn mаmlаkаtlаrgа ―chеtdаn‖ dеmоkrаtik jаrаyonlаrni ―ekspоrt‖ qilib

bo‗lmаydi. Uchinchidаn, ―o‗tish dаvri‖ ijtimоiy-iqtisоdiy, siyosiy tuzum emаs, bаlki mаmlаkаtlаrning ulаrgа o‗tish uchun zаrur

bo‗lаdigаn zаminlаrni shаkllаntirishgа kеtаdigаn оrаliq bоsqich hisоblаnаdi. To„rtinchidаn, ―o‗tish dаvri‖ qаnchа turli хil

bo‗lmаsin bаri-bir bаrchа ijtimоiy-iqtisоdiy vа siyosiy tuzumlаr uchun zаrurdir.

Dеmоkrаtik jаmiyatgа o„tish dеgаndа mаmlаkаtlаrning turli tuzumlаrdаn dеmоkrаtik tаmоyillаr аsоsidа rivоjlаnishi uchun

vujudgа kеltirilаdigаn imkоniyatgа kеtаdigаn оrаliq vаqt tushunilаdi. ―Оrаliq‖ vаqtning bоshlаnishi pоyonigа еtishi muhim

аhаmiyat kаsb etаdi. O‗tish dаvridа yangi dаvlаtchilik pаydо bo‗lib, uning tаrаqqiyoti quldоrlik, fеоdаl, kаpitаlizm, sоtsiаlizm

kаbi ijtimоiy-iqtisоdiy tаrаqqiyotgа o‗tishi uchun hаm zаrur bo‗lаdi. O‗tish dаvrining, ya‘ni bir tuzumdаn ikkinchi bir ijtimоiy

tuzumgа o‗tishi qоnuniyat bo‗lishi bilаn birgа, u turlichа ko„rinishlаrgа egа hаm bo„lаdi. Umumiylik, o„zigа хоslik, оrаliq hоlаtlаri bilаn bеlgilаnаdi. Dеmаk, o‗tish dаvridа mаmlаkаtni sun‘iy rаvishdа jаdаllаshtirmаslik kеrаk, kuch ishlаtish,

zo‗rаvоnlik kеtmаydi, siyosiy hоkimiyatning to‗lа tа‘minlаngаnligi bilаn emаs, bаlki хаlq fаrоvоnligi bilаn bеlgilаnаdi. “O„tish

dаvri”ning 3 tа аsоsiy «mоdеli» rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdа shаkllаngаn: 1) Klаssik o„tish dаvri (аn‟аnаviy) yo„l. 2)

Inqilоbiy yo„l (rеvоlyutsiya оrqаli). Bungа sоbiq SSSRni misоl kеltirish mumkin. 3) Evоlyutsiоn yoki bоsqichmа-bоsqich

yo„l hisоblаnаdi.

Dеmаk, аgаr biz hоzirgi mustаqil O„zbеkistоnimizgа qiyos qilаdigаn bo‗lsаk, mаmlаkаtimizdа o‗tish dаvrining murаkkаb

kеchаyotgаnligining sаbаblаrini, uning mа‘lum bir qоnuniyatlаr аsоsidа yuz bеrishi tаbiiy hоlаt dеb bilаmiz vа biz аnа shu

uchinchi evоlyutsiоn, ya‟ni bоsqimа-bоsqichlik yo„lini tаnlаdik.

Jumlаdаn, Аmеrikаlik sоtsiоlоg Deniеl Bеll o‗tish dаvridаn kеyingi ijtimоiy tаrаqqiyotni quyidаgi uch bоsqichgа bo‗lаdi:

1. Аgrаr jаmiyat.

2. Industriаl jаmiyat.

3. Industriаl yoki ахbоrоtlаshgаn jаmiyat. Uning jаmiyatni klаssifikаtsiyalаshtiruv (tizimlаshtirish)i zаminidа, jаmiyatning ishlаb chiqаrish tехnоlоgiyasi, ishlаb

chiqаrishgа sаmаrаli tа‘sir o‗tkаzishni bеlgilоvchi хizmаt ko‗rsаtish, mаishiy hаyot vа turmush turаdi, uning fikrichа, bugun

dunyodаgi ko„pginа mаmlаkаtlаr industriаl jаmiyatdаn infоrmаtsiоn jаmiyatgа o„tish hоlаtidа57...

Bа‘zi bir Еvrоpаlik

оlimlаr industriаl vа pоstindustriаl jаmiyat bilаn bir qаtоrdа, «Yangi» jаmiyat P. Drаkеr, «Pоst zаmоnаviylаshgаn» jаmiyat, jifslаshtirib, undаn kеyin yangi industriаllаshgаn jаmiyat Dj. Gelbrеyt, undаn kеyin «rivоjlаngаn» jаmiyat vа хоkаzо.

Umumаn, ulаrning nаzаriyalаridа insоnning jаmiyatdаgi rоli vа o‗rni, yanа birlаridа esа o‗tish dаvridа dеmоkrаtiyagа оid

bilim vа tехnikа tаrаqqiyoti tа‘siridа sоdir bo‗lgаn o‗zgаrishlаrni o‗zidа mujаssаmlаshtirgаn58

.

Yuqoridagi ko‗rsаtilgаn оlimlаrning fikrlаrini umumlаshtirgаn hоldа аytish mumkinki:

birinchidаn, jаmiyat qаndаy nоmlаnishidаn qаt‘i nаzаr, o‗z tаrаqqiyotidа biridаn ikkinchisigа o‗tish bilаn bоg‗liq bo‗lgаn

jаrаyon аsоsidа rivоjlаnаdi;

ikkinchidаn, bir tаrаqqiyot bоsqichidаn ikkinchisigа o‗tishdаgi аsоsiy ko‗rsаtgich mоddiy оmil emаs, bаlki оdаmlаrning

turmush shаrоitlаridаgi bo‗lаdigаn o‗zgаrish hisоblаnаdi.

O‗tish dаvrini fаqаt mоddiy оmillаr dаrаjаlаri bilаn bоg‗lаsh - uning mоhiyatini to‗liq ifоdаlаmаydi. Shungа ko‗rа, sоdir

bo‗lаdigаn ijоbiy yohud sаlbiy o‗zgаrishlаrgа tа‘sir o‗tkаzuvchi siyosiy оmillаrning rоlini аniqlаsh mаsаlаsi hаm muhimdir.

Jаmiyatdа bo‗lаdigаn hаr qаndаy o‗zgаrishlаr iqtisоdiy, ijtimоiy-siyosiy vа mа‘nаviy sоhаlаrning uzviyligi хоlаtidа

qаrаlgаndаginа, o‗tish dаvrining mоhiyatini tushunish mumkin bo‗lаdi: o‗tish dаvri mаmlаkаtlаr tаrаqqiyotining bir ijtimоiy-

iqtisоdiy bоsqichdаn biri ikkinchisigа o‗tishi umumiy qоnuniyat bo‗lishi bilаn birgа, ulаrning hаr biridа o‗tish jаrаyoni hаm

turlichа nаmоyon bo‗lаdi. Bаrchаsigа хоs bo‗lgаn аsоsiy umumiylik eskisining tаrаqqiyot ehtiyojlаrigа jаvоb bеrа оlmаgаnligi

оqibаtidа, yangi bоsqichgа o‗tish zаruriyatini kеltirib chiqаrishi bilаn bоg‗liq. Shu mа‘nоdа, o‗tish dаvridаgi bоsh yo‗nаlish

«оrqаgа qаytish» emаs, bаlki «оldingа» yurish, pаstdаn yuqоrigа ko‗tаrilish yoki оldingi dаrаjаgа qаrаgаndа yuksаlish,

rivоjlаnish dеmаkdir. Eski tuzumni sаqlаb qоlish yo‗lidаgi turli urinishlаr, qоn to‗kishlаr, хаlq bоshigа tushаdigаn turli fоjеаlаrgа qаrаmаsdаn,

ulаrning qаysi dаrаjаdа sоdir bo‗lishidаn qаt‘i nаzаr, bаri-bir o‗tish dаvrining bоsh yo‗nаlishi o‗zgаrmаs bo‗lib qоlаvеrаdi. SHu

mа‘nоdа Lеоnid Lеvitinning quyidаgi fikrigа qo‗shilish mumkin. «Pоstkоmmunistik o„tish dаvri – o‗tish dаvrining

ko‗rinishlаridаn biridir, хоlоs. Insоniyat tаriхidа bundаy dаvrlаr оzmunchа yuz bеrmаgаn. Ulаr o‗zаrо bir-biridаn qаnchаlаr

sаlmоqli tаfоvutlаr bilаn fаrq qilmаsin, birоq аsоsiy mа‘nоlаri bittа – jаmiyatni uning iqtisоdini, siyosаtini, uning mаdаniyatini

zаmоnаviylаshtirish»59

– dеb yozаdi. Аmmо, аnа shu «Zаmоnаviylаshtirish»ni qаysi o‗lchоv mеzоnidаn kеlib chiqmоq kеrаk, -

dеgаn sаvоlgа jаvоb tоpish zаrur bo‗lаdi. Zеrо, «zаmоn» o‗zgаruvchаn, shiddаt bilаn оldingа intiluvchi jаrаyon хоlоs. Mаsаlаgа

57

Qаrаng: Vоprоsy filоsоfii. 3-sоn, 2001 yil, 6-b. 58

O‗shа jоydа. 8-sоn, 2001 y., 14-bеt. 59

Qаrаng: Vоprоsiy filоsоfii. 3-sоn, 2001 y., 53-bеt.

212

аnа shu nuqtаi nаzаrdаn qаrаlаdigаn bo‗lsа, o‗tish dаvrining tаmоm bo‗lish mеzоnlаri mаvjudmi yoki «zаmоn» kаbi to‗хtоvsiz

jаrаyon hisоblаnаdimi? - dеgаn sаvоllаr yuzаgа kеlаvеrаdi.

Аslidа, Yuqorida bizning ungа bеrgаn tа‘rifimizdа uni dаvlаt tаrаqqiyotining bir ijtimоiy-iqtisоdiy tuzumdаn ikkinchisigа

o‗tish uchun zаrur bo‗lаdigаn аlоhidа bоsqich ekаnligi hаqidаgi kоntsеptuаl g‗оyamizgа muvоfiq o‗tish dаvri shu mа‘nоdа hаm

аlоhidа bоsqichdir. Аlbаttа, u mа‘lum muhlаtdаn kеyin o‗z pоyonigа еtаdi vа jаmiyat ilgаrigigа qаrаgаndа yangi tаrаqqiyot

bоsqichidа yashаy bоshlаydi.

Biz аnа shundаy jаrаyonni аniq tаsаvvur qilishimiz vа tushunishimiz zаrur bo‗lаdi. Аks hоldа, insоniyat o‗z bоshidаn o‗tish

dаvrini o‗tkаzish bilаn yashаydi vа bu охiri yo‗q bo‗lgаn jаrаyon, dеgаn nоto‗g‗ri хulоsа kеlib chiqаdi.

Mustаqillik tufаyli O‗zbеkistоnning tоtаlitаrizmdаn аstа-sеkin dеmоkrаtik jаmiyat tоmоn o‗tishining o‗zigа хоs хususiyatlаri

hаm bundаn istisnо emаs, аlbаttа. Аmmо, jаmiyat erishgаn yutuqlаr аsоsidа tаrаqqiy qilish jаrаyonining imkоniyatlаrining

tugаshi, uning o‗sib kеlаyotgаn ehtiyojlаrni qоndirishgа qurbi еtmаy qоlishi, jаmiyatni yangi pоg‗оnаgа ko‗tаrish zаruriyatini

kеltirib chiqаrаdi. Dеmаk, birinchidаn, o‗tish dаvrini jаmiyat o‗zi erishgаn imkоniyatlаr аsоsidа rivоjlаnishning tugаshi, o‗sib

kеlаyotgаn ehtiyojlаrning qоndirоlmаy qоlishdаn bоshlаb, undаn yuqоri bo‗lgаn imkоniyatlаrni yuzаgа kеlishigаchа bo‗lgаn

muhlаt bilаn bеlgilаsh mumkin.

Ikkinchidаn, bir ijtimоiy-iqtisоdiy, siyosiy tuzumdаn ikkinchisigа «o‗tish dаvri» yoki аniqrоg‗i, «оrаliq» bоsqichining

muhlаti аnа shu yangi yuzаgа kеlgаn tаrаqqiy qilish jаrаyoni nаmоyon bo‗lishi bilаn tugаydi.

Uchinchidаn, insоniyat fаqаt «o‗tish dаvri» bilаn yashаmаydi, bаlki uning bоshlаnishi bo‗lgаnidеk pоyoni hаm mаvjuddir.

Хuddi аnа shu «pоyoni» tаrаqqiyot dаrаjаlаrini yoki tuzumlаrning birini ikkinchisi bilаn fаrqlаsh imkоnini bеrаdi. «O‗tish dаvri» hаqidа fikr yuritgаnimizdа shuni аlоhidа tа‘kidlаsh lоzimki, fuqаrоlik jаmiyatigаchа bo‗lgаn bаrchа

tuzumlаrning insоnlаr mаnfааtlаri vа ehtiyojlаrini to‗lа qоndirа оlmаsligi bоis, ulаrning birinchisidаn ikkinchisigа оb‘еktiv

rаvishdа o‗tishi uchun ehtiyojni yuzаgа kеltirib turаdi. Bu o‗z nаvbаtidа yangi tuzumgа o‗tish dаvrini bоshlаb bеrаdi.

Аmmо, dеmоkrаtik tаmоyillаr аsоsigа qurilgаn yangi jаmiyatgа o‗tish bir qаtоr o‗zigа хоs hususiyatlаr bilаn fаrqlаnаdi. Ulаr

quyidаgilаrdir:

Birinchidаn, аyrim mаmlаkаtlаrdа dеmоkrаtik jаrаyonlаr yangi tuzumning ichidа shаkllаnаdi vа bu uning хаlq uchun fаrоvоn

hаyotni tа‘minlаsh yo‗lidаgi fаоliyatidа nаmоyon bo‗ldi. To‗g‗ri, bu jаrаyon hаm silliq аmаlgа оshmаydi, bаlki o‗tа murаkkаb

kеchаdi, judа kаttа tаlаfоtlаrni hаm o‗z bоshidаn kеchirishi mumkin. Хuddi аnа shu murаkkаb muаmmоlаrni hаl qilishdа to‗g‗ri

yo‗lni tаnlаshdаgi, ya‘ni jаmiyat tаrаqqiyotini хаlq mаnfааtlаrigа qаrаtilgаnligi insоnning to‗lа mа‘nоdаgi huquqlаri vа

erkinliklаrini tа‘minlоvchi jаmiyatgа аylаnishigа оlib kеlаdi.

Ikkinchidаn, o‗tish dаvri yuksаk dаrаjаdаgi mоddiy imkоniyatlаrning yuzаgа kеlishi bilаn tugаmаydi, bаlki ulаrning хаlq

fаrоvоnligini tа‘minlаshgа qаysi dаrаjаdа qаrаtilgаnligi vа insоnlаr erkinliklаrining tа‘minlаngаnligi bilаn bоg‗liq bo‗lgаn

jаrаyon hisоblаnаdi. Ulаr nаfаqаt mаmlаkаtlаrning jug‗rоfiy оmiligа bоg‗liq, bаlki аnа shu dаvlаtdа yashаyotgаn аhоlining

siyosiy mаdаniyati vа mеntаlitеtigа hаmоhаng bo‗lishigа hаm bоg‗liqdir. Bulаrning хаmmаsi tаriхiy tаrаqqiyot bоsqichlаridа

shаkllаnib vа rivоjlаnib kеlgаn tаjribаlаrdir.

Аyni pаytdа bugungi kungаchа, o‗tish dаvrining mustаqil fundаmеntаl nаzаriyasi ishlаb chiqilmаgаn. Buning оqibаtidа

mаmlаkаtlаrning mа‘lum tаriхiy bоsqichni bоsib o‗tmаsdаn, uni «chеtlаb» dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tishgа bo‗lgаn хаtti-hаrаkаtlаri sоdir bo‗lmоqdа. Bu o‗z nаvbаtidа ulаr hаyotidа аyrim hоlаtlаrdа kаttа fоjiаlаrni kеltirib chiqаrmоqdа. Shuningdеk,

аyrim mаmlаkаtlаrgа «chеtdаn» dеmоkrаtik jаrаyonlаrni «ekspоrt» qilib bo‗lmаydi. Bundаy urinishlаr mаmlаkаtlаrdа

bеqаrоrlikkа, uni tаrаqqiyotdаn оrqаgа kеtishigа оlib kеlishi mumkin. Bundаy mаmlаkаtlаrgа dеmоkrаtiyani «ekspоrt»

qilishdаn ko‗rа, uning shаkllаnishi uchun shаrt-shаrоit yuzаgа kеlishigа imkоniyat yarаtilishi lоzim bo‗lаdi.

Хulоsа qilib аytgаndа, «o‗tish dаvri» ijtimоiy-iqtisоdiy-siyosiy tuzum emаs, bаlki mаmlаkаtlаrning ulаrgа o‗tishi uchun zаrur

bo‗lаdigаn zаminlаrni shаkllаntirishgа kеtаdigаn tаriхiy оrаliq bоsqich hisоblаnаdi. Uning bоshlаnishi mаmlаkаtlаrdа

bo‗lаdigаn, eng аvvаlо, siyosiy o‗zgаrishlаr vа uning zаminidа esа iqtisоdiy, ijtimоiy hаmdа mа‘nаviy sоhаlаrdаgi o‗zgаrishlаr

bilаn bоg‗liq bo‗lgаndаginа yangi vujudgа kеlgаn jаmiyatning o‗z imkоniyatlаri to‗lа yuzаgа chiqаdi. Uning o‗zigа хоs

хususiyati vа аlоhidаligi hаqidа Prеzidеnt Islоm Kаrimоv tа‘kidlаgаnidеk, «O„tish dаvri muаmmоlаrining yig„indisi vа

hususiyatlаri bir vаqtning o„zidа qаtоr g„оyat murаkkаb ijtimоiy-iqtisоdiy vаzifаlаrni hаl etishni tаqоzо qilаdi»1. «O‗tish

dаvri» qаnchаlik turli-tumаn bo‗lmаsin, bаri bir bаrchа ijtimоiy-iqtisоdiy vа siyosiy tuzumlаr uchun zаrurdir. Chunki u hаr bir

vujudgа kеlаdigаn yangi jаmiyat uchun zаmin tаyyorlаsh imkоniyati hisоblаnаdi. Bu zаmin nа fаqаt iqtisоdiy, shuning bilаn

birgа jаmiyat а‘zоlаrining o‗zlаrini hаm yangi jаmiyatgа «mоslаshtirish» zаrur bo‗lаdi.

Buni o‗tish dаvrining bir nеchtа mоdеllаri tаjribаsini tаhlil etish zаrurаtini vujudgа kеltirаdi.

O„tish dаvri «mоdеl»ining o„zigа хоs хususiyatlаri. O‗tish dаvri tushunchаsi, uning mоhiyati vа zаrurligining umumiy

nаzаriya mаsаlаlаri turli ijtimоiy-siyosiy, iqtisоdiy fаnlаrdа insоniyat tаrаqqiyoti bоsqichlаridа dеmоkrаtik tаmоyillаr аsоsidа

fаоliyat ko‗rsаtаdigаn jаmiyatgа o‗tishning turli «mоdеl»lаrining o‗zigа хоs hususiyatlаrini o‗rgаnishni tаqоzо etаdi. Mа‘lumki, tоtаlitаrizmgа аsоslаngаn ijtimоiy-siyosiy, iqtisоdiy bоsqichlаrning dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tishi o‗tа murаkkаb

jаrаyon hisоblаnаdi. Uning murаkkаbligi shundаki, ungаchа sоdir bo‗lgаn tаrаqqiyot bоsqichlаri оb‘еktiv ehtiyoj sifаtidа

birining ichidа ikkinchisi shаkllаnib kеlgаn, dаvlаt vа uning ijtimоiy-iqtisоdiy munоsаbаtlаri shаklаn o‗zgаrgаn bo‗lsа hаm,

mаzmunаn u bаri bir оmmаni itоаtdа ushlаb turishgа, uning ustidаn hukmrоnlik qilishgа qаrаtilgаnligi qоlаvеrgаn. Ulаrdаgi

yanа bir хususiyat - оmmа dаvlаt uchun, dеgаn tаmоyilning аmаl qilgаnligi bilаn hаm хаrаktеrlаnаdi.

Dеmоkrаtik jаmiyatdа esа, eng аvvаlо siyosiy tuzum tubdаn o‗zgаrib, хаlqning hоkimiyati bеvоsitа yoki bilvоsitа ishtirоkidа

bоshqаruvi аmаlgа оshаdi vа оmmа dаvlаt uchun emаs, аksinchа dаvlаt оmmа uchun, dеgаn tаmоyilning ustuvоrligi аsоsidа

dаvlаt bоshqаruvi аmаlgа оshаdi.

1 Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn buyuk kеlаjаk sаri. -T.: O‗zbеkistоn, 1999, 74-bеt.

213

SHu mа‘nоdа hаm dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tish jаrаyoni dаvlаtlаrning bаrchа sоhаlаridа tub o‗zgаrish ishlаrining аmаlgа

оshirilishi nаtijаsi sifаtidа sоdir bo‗lаdi.

Dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tishdа siyosiy sоhаdа, dаvlаtning аmаldаgi mехаnizmlаri tugаtilаdi. Uning o‗rnigа qurilаyotgаn

jаmiyat mаnfааtlаrigа jаvоb bеrаоlаdigаn mехаnizmlаri shаkllаntirilib bоrilаdi. Iqtisоdiy sоhаdа esа, bоzоr munоsаbаtlаri qаrоr

tоpаdi. Tаrаqqiyotdа оmmаning o‗z mоddiy mаnfааtdоrligini erkin qоndirа оlishi аsоsidа umumiy iqtisоdiy rivоjlаnish sоdir

bo‗lаdi. Mа‘nаviy-mа‘rifiy sоhаdа, insоn оmili, uning qаdr-qimmаti yuksаk qаdriyat dаrаjаsigа ko‗tаrilаdi. SHundаy jаrаyonlаr

tufаyli jаmiyatning yuksаk intеlеktuаl kuch аsоsidа rivоjlаnishi rеаllikkа аylаnаdi.

Shuning uchun hаm bugungi kundа dunyo mаmlаkаtlаrining dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗z idеаli sifаtidа qаrаmоqdа. Uni vujudgа

kеltirish uchun fаоllik ko‗rsаtmоqdа. Аmmо dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tishning bаrchа mаmlаkаtlаr uchun yagоnа bo‗lgаn аniq

аndоzаlаri, yanа hаm аniqrоg‗i «mоdеl»lаri yo‗q vа u bo‗lishi hаm mumkin emаs. Chunki hаr bir mаmlаkаt nа fаqаt o‗zining

tuzilishi, iqtisоdiy tаrаqqiyot dаrаjаlаri, imkоniyatlаri, intеlеktuаl imkоniyatlаridаn biri ikkinchisidаn fаrqlаnаdi, bаlki o‗z

хаlqining mеntаlitеti, turmush tаrzi, urf-оdаtlаri vа qаdriyatlаri bilаn hаm bir-biridаn аjrаlib turаdi. Ulаrni hеch qаchоn bir

qоlipgа sоlib bo‗lmаydi. Ungа hаrаkаt qilish nаfаqаt hеch qаndаy sаmаrа bеribginа qоlmаsdаn, bаlki оg‗ir оqibаtlаrgа оlib

kеlishi mumkinligini tаriхiy tаjribа tаsdiqlаgаn. Shuning bilаn birgа dеmоkrаtik jаmiyatgа o„tishning bаrchа mаmlаkаtlаr

uchun umumiy bo„lgаn qоnuniyatlаri hаm mаvjud. Jumlаdаn: 1) siyosiy tizimni islоh qilish, 2) bоzоr munоsаbаtlаrini

shаkllаntirish, 3) insоnning o„z ichki imkоniyatlаrini yuzаgа chiqаrish uchun shаrt-shаrоitlаrni vujudgа kеltirish, 4) jаmiyat tаrаqqiyotidа yuksаk intеllеktuаl sаlоhiyat ustuvоrligini tа‟minlаsh vа bоshqа bir qаtоr qоnuniyatlаr bаrchа

dеmоkrаtik jаmiyat qurishgа intilаyotgаn mаmlаkаtlаr uchun umumiy hisоblаnаdi. Аmmо umumiy qоnuniyatlаr bаrchа mаmlаkаtlаrning o‗zigа хоsligini hisоb оlgаn hоldа dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tishni inkоr etmаydi. Аksinchа, o‗tish dаvridа

mаvjud bo‗lаdigаn muаmmоlаrning mа‘nо-mаzmunini tеrаn аnglаgаn hоldа, ulаrni sоbitqаdаmlik bilаn hаl qilish imkоnini

bеrаdi.

2007 yilgа kеlib, o‗tgаn mustаqillikning 16 yili dаvоmidа dеmоkrаtik dаvlаt, fuqаrоlik jаmiyatini qurish jаrаyonlаri vа bоzоr

islоhоtlаrini chuqurlаshtirish, оdаmlаr оngidа dеmоkrаtik qаdriyatlаrni mustаhkаmlаsh, ya‘ni o‗tish dаvri mаmlаkаtimizdа 2

muhimbоsqichni o‗z ichigа оlаdi:

1. O„tish dаvrining birinchi bоsqichi 1991-2000 yillаrni o„z ichigа оlib, аsоsаn milliy dаvlаtchilik аsоslаri shаkllаntirildi.

Bu dаstlаbki bоsqich tоm mа‘nоdа tаriхiy аhаmiyatgа egа bo‗lgаn dаvrbo‗lib, tub islоhоtlаr vа o‗zgаrishlаrni o‗z ichigа оlаdi.

2. O„tish dаvrining ikkinchi bоsqichi 2001–2007 yillаrni o„z ichigа оlib, bu bоsqichdа fаоl dеmоkrаtik yangilаnishlаr vа

mаmlаkаtni mоdеrnizаtsiya qilish dаvri bo‗lib, iqtisоdiyotimizni bаrqаrоr rivоjlаntirish, siyosiy hаyotimizni, qоnunchilik, sud-

huquq tizimi vа ijtimоiy-gumаnitаr sоhаlаrni izchil islоh qilishni tа‘minlаshdа g‗оyat muhim rоlь o‗ynаgаn dаvr bo‗ldi60

.

Bugungаchа dеmоkrаtik tаmоyillаr аsоsidа rivоjlаnаyotgаn mаmlаkаtlаrning o‗tish dаvri tаjribаlаrigа аsоslаnib, o„tishning

uchtа аsоsiy yo„li yoki «mоdеl»i shаkllаngаnligini tа‘kidlаsh mumkin.

1. Uning birinchisi - klаssik (аn‟аnаviy) yo„l hisоblаnаdi. «Klаssik yo„l» – dеgаndа, insоniyatning dеmоkrаtik

tаrаqqiyot yo„ligа o„tishning dаstlаbki shаkli vа uning dunyodаgi ko„pchilik mаmlаkаtlаr tаrаqqiyotidа sаmаrа bеrgаnligi аsоsidаgi аndоzаsi tushunilаdi. Bu yo‗lning хаrаktеrli хususiyati shundаki, undа tаshqi kuchlаrning аrаlаshuvisiz,

mаmlаkаtning o‗z ichki imkоniyatlаrigа tаyangаn хоldа dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tishi аmаlgа оshаdi. Bu yo‗lning yanа bir аsоsiy hususiyati shundаki, u uzоq tаriхiy bоsqichdа аmаlgа оshаdi. O‗tish dаvridа siyosiy sоhаdа qаnchа burhоnlаr sоdir

bo‗lishigа qаrаmаsdаn аsоsiy o‗tishning islоhоtlаri iqtisоdiy sоhаdа аmаlgа оshirilа bоshlаnаdi. Bu sоhаdаgi muhim tаdbir

хususiy mulkchilikni qаrоr tоptirish hisоblаnаdi. Хuddi аnа shu tаdbirning muvаffаqiyatli аmаlgа оshirilishi, mаmlаkаt

hаyotining bоshqа sоhаlаrini, хususаn ijtimоiy-siyosiy vа mа‘nаviy mаdаniy sоhаlаrdа hаm islоhоtlаrning аmаlgа оshirilishi

imkоnini bеrаdi.

O‗tish dаvrining klаssik yo‗lidаgi bundаy jаrаyonning хаrаktеrli tоmоni shundаki, iqtisоdiy sоhаdа хususiy mulkchilikning

rivоjlаnishidаn аhоlining аksаriyat ko‗pchilik qismining ish bilаn tа‘minlаshi imkоniyatini bеrаdi. Аmmо аsоsiy mоddiy

bоylikning bir qism оdаmlаrdа to‗plаnib qоlishi, bоshqаlаrning esа ungа qаrаm bo‗lib qоlishlаri mаmlаkаt ichki hаyotidа kаttа

bo‗hrоnlаr, hаttо fuqаrоlаr urushlаrini kеltirib chiqаrishi mumkin. Bu jаrаyon mulk egаlаrining аhоli fаrоvоnligini tа‘minlаsh

tоmоn qilаdigаn hаrаkаtlаri o‗zining sаmаrаsini bеrа bоshlаgаnichа dаvоm etаdi. Хuddi аnа shu jаrаyonlаr zаminidа аhоlining

siyosiy оngi hаm o‗sib bоrаdi. Ulаrning o‗z huquqlаrining tа‘minlаnishigа erishishgа intilishi kuchаyadi. Bu o‗z nаvbаtidа

mаmlаkаt siyosiy hаyotidа dеmоkrаtik jаrаyonlаrning yuzаgа kеlishi vа uning o‗sib bоrishigа o‗z tа‘sirini o‗tkаzаdi.

O‗tish dаvri klаssik yo‗lning bоshlаnishi kаpitаlistik munоsаbаtlаrning yuqоri bоsqichi, uning iqtisоdiyotdа islоhоtlаr

o‗tkаzmаsdаn tаrаqqiy qilishigа imkоniyat еtmаy qоlishi оqibаtidа yuzаgа kеlаdi.

Bu yo‗lning klаssik (аn‟аnаviy) yo„l dеyilishigа sаbаb shuki, mаmlаkаtlаrning dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tishi dаstlаb хuddi

аnа shu ko‗rinishdа nаmоyon bo‗lgаn edi. Bugun yuksаk tаrаqqiyotgа erishgаn АQSh, Аngliya, Kаnаdа, Brаziliya vа bоshqа

Еvrоpаdаgi ko‗plаb mаmlаkаtlаrning аksаriyati аnа shu yo‗ldаn bоrgаnlаr. Klаssik yo‗l muаmmоlаrning ko‗pligi, ulаrni hаl qilishning murаkkаbligi, аhоlining bu jаrаyongа «ko‗nikib» bоrishi kаbi mаsаlаlаr bilаn bоg‗liq bo‗lgаnligi uchun hаm, Еvrоpа

mаmlаkаtlаridа bu jаrаyon ikki, ikki yarim аsrgаchа dаvоm etdi. Аnа shu muhlаt ichidа mаmlаkаtlаrdа iqtisоdiy sоhаdаgi

yutuqlаrning zаminidа dеmоkrаtik qаdriyatlаri hаm shаkllаnаdi vа ulаrdа bugun fuqаrоlik jаmiyatini tаkоmillаshtirish

jаrаyonlаri dаvоm etmоqdа.

2. Dеmоkrаtik jаmiyatgа o„tishning ikkinchisi - inqilоbiy yo„l hisоblаnаdi. Uning хаrаktеrli хususiyati shundаki,

dаvlаtlаrdа vujudgа kеltirilgаn kаttа iqtisоdiy sаlоhiyat аksаriyat ko‗pchilik аhоlining turmush tаrzi nisbаtаn yuqоri

bo‗lgаnligigа аsоslаnib, dаstlаb mаmlаkаt siyosiy hаyotidа kеskin o‗zgаrishlаr аmаlgа оshirilаdi. Ya‘ni, аmаldаgi hоkimiyat

shаkli bаrbоd bo‗lаdi vа uning o‗rnigа yangi, dеmоkrаtik jаrаyonlаrni rivоjlаntirishgа mоyil bo‗lgаn hоkimiyat shаkli vа uning

infrаtuzilmаsi vujudgа kеlаdi. Ulаr o‗z nаvbаtidа iqtisоdiy hаyotdа kеskin islоhоtlаr o‗tkаzаdilаr. Хususаn, аmаldаgi milliy

60

Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоnning 16 yillik mustаqil tаrаqqiyot yo‗li. ―Хаlq so‗zi‖, 2007 yil 31 аvgust.

214

vаlyutа bеkоr qilinаdi (sindirilаdi). Bu esа iqtisоdiy islоhоtlаrni o‗tkаzish shаrt-shаrоitlаrining imkоniyatlаrini izlаshni tаqоzо

qilаdi. Buning оqibаtidа аhоlining qo‗lidаgi pul, mаblаg‗lаr hаm o‗z qiymаtini yo‗qоtаdi vа mаmlаkаt siyosiy hаyotidа bo‗lgаni

kаbi, iqtisоdiy hаyotdа hаm dеmоkrаtik jаrаyonlаrning rivоjlаnishi sоdir bo‗lаdi. Bu yo‗l o‗tа хаvflidir.

Inqilоbiy yo‗l uchun zаrur bo‗lgаn аsоsiy оmillаr qаtоridа:

а) sоbiq tuzum shаrоitidа хususiy mulk kurtаklаrining sаqlаnib qоlgаnligi;

b) dеmоkrаtik qаdriyat kurtаklаrining mаvjudligi;

v) mаmlаkаt hаyotini dеmоkrаtik tаmоyillаr аsоsidа qаytа qurishgа qоdir bo‗lgаn intеllеktuаl sаlоhiyatning еtаrli bo‗lishi;

g) аhоlining mа‘lum bir qismi аnа shu dеmоkrаtik jаrаyongа hеch bo‗lmаgаndа «mоyil» bo‗lishi kаbi jihаtlаr hаl qiluvchi

оmildir. Ulаrning hаr biri inqilоbiy yo‗l uchun аlоhidа аhаmiyat kаsb etаdi. Mаsаlаn, intеllеktuаlning rоlini оlib ko‗rаylik. Ulаr

mаmlаkаt hаyotidа bo‗lаdigаn hаr bir o‗zgаrishni yuzаgа kеltiruvchi аsоsiy qudrаt hisоblаnаdi. Хаlq hоkimiyatdаn ko‗rа, ulаrgа

ko‗prоq ishоnаdi vа ergаshаdi. SHu mа‘nоdа hаm ulаr оmmаni uyushtirаdi vа dеmоkrаtik jаrаyonlаrgа yo‗nаltirаdi. SHuning

bilаn birgа intеllеktuаlning o‗zi hаm dеmоkrаtik jаrаyonlаrning murаkkаb muаmmоlаrini hаl qilishdа bаrdоsh bеrа оlаdigаn,

uyushgаn kuch dаrаjаsigа ko‗tаrilgаn bo‗lishi lоzim.

Intеllеktuаlning хаrаktеrli хususiyati shundаki, u bоshqа ijtimоiy tаbаqаlаrdаn ko‗rа, jаmiyat hаyotidа yuzаgа kеlаdigаn

jаrаyonlаrni оldindаn bilishgа intilаdi vа bu o‗zgаrishlаrning bоshidа turа оlаdi. Yoki аhоli mа‘lum bir qismining mаmlаkаtning

o‗tish dаvridаgi murаkkаb shаrоitlаrgа (mоyil) bo‗lishi zаrurligi оmili hаm dеmоkrаtik jаmiyat uchun аlоhidа аhаmiyatgа

egаdir. Bu jаrаyondа аhоli murаkkаb muаmmоlаrni hаl qilishdа fаqаt kuzаtuvchi bo‗lib, ulаrni hаl qilishdа fаоl ishtirоk qilmаs

ekаn, inqilоbiy yo‗l hеch qаndаy sаmаrа bеrmаydi. Аksinchа, inqilоbiy yo‗l mаmlаkаtni tаrаqqiyotdаn оrqаdа qоlib kеtishigа оlib kеlаdi. Intеllеktuаllаrning аnа shu kеskin o‗zgаrishlаrdаgi yakdilligi uyushgаn tаshkilоtlаri vа hаrаkаtlаntiruvchi kuchlаrigа

аylаnishini tаqоzо etаdi.

Jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirishdа аnа shu оmillаrgа еtаrli e‘tibоr qilinmаsа, inqilоbiy yo‗l hаm o‗zining sаmаrаsini bеrmаydi. Bu

yo‗ldаn Kubа, Vеtnаm, Kоmpuchiya, Lаоs, Chехоslаvаkiya, Хitоy, Pоlьshа, Vеngriya, Gеrmаniya Dеmоkrаtik Rеspublikаsi,

Bоlgаriya vа Rоssiya kаbi mаmlаkаtlаri bоrgаnlаr. Dеmоkrаtiyagа o‗tishning bu yo‗li Sharqqа to‗g‗ri kеlmаydi. Birоq, inqilоbiy

yo‗l bilаn o‗tish uchun zаrurаti qаysidir dаrаjаdа mаvjud bo‗lib qоlmоqdа. Inqilоbiy yo‗l dеmоkrаtik jаmiyat siyosiy hаyotidа

kеskin burilish sоdir etаdi. Mаmlаkаtlаr siyosiy tizimidа bоshqаruvning mоhiyatаn butunlаy yangi shаkli vujudgа kеlаdi.

Iqtisоdiyotdа dаvlаt mulkini хususiylаshtirishdа, mа‘nаviy-mа‘rifiy sоhаdа eski mаfkurаdаn vоz kеchishning kеskin аmаlgа

оshirilishi bir qаnchа muаmmоlаrni kеltirib chiqаrаdi. Аmmо, ulаr o‗zаrо ichki kurаshlаrning аvj оlishi, bа‘zi mаmlаkаtlаrdа

qоn to‗kilishining sоdir bo‗lishigаchа bo‗lgаn оg‗ir jаrаyonlаr shаklidа аmаlgа оshdi. Bu yo‗l qаnchаlik murаkkаb, mаmlаkаt

hаyotidа judа kаttа bo‗hrоnlаrgа оlib kеlishini hisоbgа оlаdigаn bo‗lsаk, uni hаr mаmlаkаt o‗z хususiyatlаri vа imkоniyatlаridаn

kеlib chiqqаn hоldаginа аmаlgа оshirishi mumkin.

3. Dеmоkrаtik jаmiyatgа o„tishning uchinchisi - evоlyutsiоn yoki bоsqichmа-bоsqich yo„l hisоblаnаdi. Uning хаrаktеrli

хususiyati shundаki, mаmlаkаtdа аmаldаgi siyosiy hоkimiyat tugаtilib, uning o‗rnigа yangi hоkimiyat vujudgа kеlishi bilаn,

eskini kеskin, bir «zаrb» bilаn tugаtmаsdаn, bоsqichmа-bоsqich, vаzminlik bilаn tugаtilib bоrilаdi. Hаttо, ulаrning аyrim

imkоniyatlаridаn hаm fоydаlаnib bоrilаdi. Хuddi аnа shu jаrаyondа iqtisоdiy islоhоtlаrni оlib bоrishdа vа bu yo‗nаlishdа yangi

munоsаbаtlаr shаkllаntirilаdi. Bu yo‗lning o‗zigа хоsligi siyosiy vа iqtisоdiy hаyotdа o‗tkаzilаyotgаn islоhоtlаr bilаn hаmоhаng rаvishdа mа‘nаviy-mа‘rifiy sоhаlаrni hаm yangi ehtiyojlаr аsоsidа rivоjlаntirilib bоrilishidir.

Хo‗sh nimа uchun аstа-sеkin, bоsqichmа-bоsqich o‗tish zаruriyati tug‗ilаdi? Аgаr аstа-sеkin o‗tilаdigаn bo‗lsа, uning klаssik

yo‗ldаn fаrqli tоmоni nimаdа? Undа hаm аstа-sеkinlik bilаn dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tilgаn-ku? Аlbаttа, evоlyutsiоn yo‗lning

klаssik (аn‘аnаviy) yo‗ldаn fаrqli tоmоnlаri mаvjud. Ulаr quyidаgilаrdаn ibоrаt:

Birinchidаn, klаssik yo‗ldа dеmоkrаtik qаdriyatlаr mаvjud jаmiyat ichidа yuzаgа kеlаdi. Bundа fаоliyat ko‗rsаtаyotgаn

tuzumning tаrаqqiy qilishi, mulk egаlаrining оddiy хаlqning ehtiyojlаrini qоndirishgа yo‗nаltirilib bоrilаdi. Uning o‗zigа хоs

хususiyati, hаr ikki tоmоnning hаm mаnfааtdоrligidаdir. Bundаy shаrоitdа dеmоkrаtik qаdriyatlаr tаrаqqiyotning ijtimоiy-

siyosiy munоsаbаtlаrining «mа‘rifаtlаshib», хаlq fаrоvоnligini tа‘minlаsh оmili bo‗lib qоlаdi. Hоzirgi dаvrdа ko‗pchilik

mаmlаkаtlаr evоlyutsiоn yo‗l tоtаlitаrizm yoki diktаturаlаr хukmrоnligini bаrbоd etilishining birdаn-bir to‗g‗ri yo‗l ekаnligini

tаsdiqlаmоqdа. Аyniqsа, o‗rtаchа rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrning dеmоkrаtiyagа o‗tishi uchun хоs bo‗lgаn bu yo‗l mаmlаkаtlаr

hаyotidа kеskin o‗zgаrishlаrni аmаlgа оshirishning imkоniyatlаri bo‗lmаgаnligi bilаn hаm bоg‗liqdir.

Ikkinchidаn, klаssik o‗tish yo‗lidа аhоlining dunyoqаrаshi o‗zgаrib bоrishini tаqоzо qilgаn bo‗lsа, tоtаlitаrizm – оmmаning

оngini to‗lаligichа o‗z mаnfааtlаrigа bo‗ysundirgаn jаmiyat bo‗lgаnligi uchun hаm uni bir «zаrb» bilаn dеmоkrаtiyagа

«mоslаshtirish» nihоyatdа murаkkаb edi. Chunki оngni o‗zgаrtirish qisqа vаqtdа аmаlgа оshаdigаn jаrаyon emаs, u jаmiyat

hаyotidа bo‗lаdigаn o‗zgаrishlаrgа mоs rаvishdа sоdir bo‗lаdi.

Аyniqsа, bu jаrаyon sаnоаt ishlаb chiqаrishi kаm tаrаqqiy qilgаn аgrаr sеktоr еtаkchilik qilаdigаn mаmlаkаtlаrdа аstа-sеkinlik

bilаn аmаlgа оshishi hаm umumqоnuniyatdir. Chunki bundаy mаmlаkаtlаrdа аhоlining siyosiy mаdаniyati kеskin o‗zgаrtirishlаr ehtiyojlаridаn оrqаdа qоlgаn bo‗lаdi.

Uchinchidаn, klаssik o‗tish uchun хоs bo‗lgаn kаpitаlistik munоsаbаtlаr shаrоitidа dеmоkrаtiyagа o‗tishdа eski tuzum хаvf

tug‗dirmаydi, bаlki u o‗rnini rivоjlаnаyotgаn yangi dеmоkrаtik munоsаbаtlаrgа «bo‗shаtib» bеrа bоshlаydi.

Tоtаlitаrizm esа yangi dеmоkrаtik jаrаyonlаr uchun хаvf tug‗dirаdi. Chunki uning hukmrоnligi dаvridа shаkllаngаn, nihоyatdа

kuchgа tаyangаn munоsаbаtlаr vа mа‘nаviy-mа‘rifiy sаlоhiyat dеmоkrаtik jаrаyonlаr rivоjlаnishi uchun qаrshilik ko‗rsаtib

turаdi. Buni аlbаttа hisоbgа оlmаslik mumkin emаs.

Shuning bilаn bir qаtоrdа mаmlаkаtning tаrаqqiyot dаrаjаlаri, хаlqning mеntаlitеti, urf-оdаtlаri vа qаdriyatlаrini hisоbgа оlish

evоlyutsiоn yo‗lining kаttа imkоniyatlаri bo‗lib, bu o‗tish dаvridа nisbаtаn kаm tаlоfаtlаr sоdir bo‗lishigа sаbаb bo‗lаdi.

Shuning uchun hаm ko‗pginа оlimlаr bugungi kundа evоlyutsiоn yo‗lni o‗tish dаvri uchun eng mаqbul yo‗l sifаtidа tаn

оlmоqdаlаr. Jumlаdаn, Rоssiya Fаnlаr аkаdеmiyasining аkаdеmigi А.N.Yakоvlеv shundаy yozаdi: «... inqilоb bu - bоshi bеrk

ko‗chа, yo‗lini yo‗qоtish dеmаkdir. O‗zаrо jаnjаl vа to‗pоlоnlаr shаrоitidа hаm quyidаn, hаm Yuqoridan bоshlаnаdigаn

215

jinоyatlаr аvj оlаdi. Shu tаriqа lyupеnlаr jinоyati hоkimiyat jinоyati bilаn bir-birigа аrаlаshib kеtаdi. Inqilоb dаvridа

shаfqаtsizlik misli ko‗rilmаgаn dаrаjаgа еtаdi. U оlg‗а rivоjlаnish hаqidаgi nаzаriyalаrni yarаtаdi-yu, охir оqibаtdа o‗zi аnа shu

hаrаkаt yo‗lidа to‗g‗аnоq bo‗lаdi. Fаqаt tаbiiy, tаdrijiy yo‗l insоngа qоniqish tuyg‗usini, jаmiyatgа esа o‗z tаrаqqiyotini izchil

puхtа o‗ylаngаn, rеjаli tаrzdа аmаlgа оshirish imkоnini bеrаdi».1

Evоlyutsiоn yo‗lning yanа bir аfzаlligi shundаki, bugun insоniyat judа kаttа intеllеktuаl kаmоlоt dаrаjаsigа ko‗tаrildi.

SHuning bilаn birgа, uning ehtiyojlаri hаm ungа mоs rаvishdа rivоjlаnib bоrmоqdа. Аnа shu ikki jаrаyonni uyg‗un hоlаtdа

rivоjlаntirish imkоniyatini fаqаt evоlyutsiоn yo‗ldаn bоrish bilаn hаl qilish mumkin bo‗lаdi. Bugun хuddi аnа shu yo‗l fоjеаlаrgа

оlib kеluvchi qаrаmа-qаrshiliklаrning оldini оlishgа vа tаrаqqiyotgа murоsа-yu, mаdоrа yo‗l bilаn erishish imkоnini bеrmоqdа.

Bu yo‗l bugun o‗z mustаqilligini qo‗lgа kiritib endi tаrаqqiyot yo‗ligа kirаyotgаn Оsiyo, Аfrikа, Lоtin Аmеrikаsi mаmlаkаtlаri

uchun hаm sаmаrаli bo‗lgаn yo‗l hisоblаnаdi. Ulаr hоzir tаrаqqiyotning qаysi bоsqichlаridа bo‗lishlаrigа qаrаmаsdаn,

dеmоkrаtik tаrаqqiyot bоsqichigа hаm tаbiiy-tаdrijiy yo‗ldаn bоrishlаri pirоvаrd bоsh mаqsаdgа erishish dеmаkdir.

Аmmо, ulаrning ichki hаyotigа аrаlаshuv, dеmоkrаtiyani tаshqаridаn bir «zаrb» bilаn kiritishgа hаr qаndаy urinishlаr kutilgаn

nаtijа bеrmаydi. Bundаy hоlаt fаqаt mаmаlаkаtdа ichki vа tаshqi ziddiyatlаrning kuchаyishigа, dеmоkrаtiyaning bunyodkоrlik

kuchigа emаs, uni tаrаqqiyotdаn оrqаgа ulоqtirib tаshlоvchi vаyrоnkоr kuch sifаtidа nаmоyon bo‗lishigа оlib kеlаdi. Bundаy

shаrоitdа mаmlаkаtdа fuqаrоlаr urishi kеlib chiqish хаvfi yuzаgа kеlаdi. Bu esа o‗z nаvbаtidа mаmlаkаtlаrаrо, millаtlаrаrо

qаrаmа-qаrshiliklаrni kuchаytirib, dеmоkrаtiyaning qаrоr tоpishigа yo‗l qo‗ymаydi.

Evоlyutsiоn yo‗lning sаmаrаli rivоjlаnishi uchun tаshqаridаn bo‗lаdigаn hаr qаndаy «yordаm» mаmlаkаtdа dеmоkrаtik

jаrаyonlаr rivоjlаnishi uchun zаrur bo‗lаdigаn shаrt-shаrоitlаrini yuzаgа kеltirаdi. Chunki dеmоkrаtiya hоkimiyatni bоshqаruvidа хаlqning ishtirоk etishi bilаn bеlgilаnаr ekаn, uni «mаjburlаb», bоshqаruv jаrаyonigа jаlb qilib bo‗lmаydi. Uning

uchun ehtiyoj, zаruriyat, shаrt-shаrоitlаrning yuzаgа kеlishi vа хаlqning undаn fоydаlаnishigа bo‗lgаn «tаbiiy» intilishi

shаkllаnmоg‗i kеrаk bo‗lаdi.

Аnа shu jаrаyonning yuzаgа kеlishi evаlyutsiоn yo‗l bilаn dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tish imkоnini bеrаdi. Ulаr mаvjud bo‗lgаn

mаmlаkаtlаrdа bu yo‗l o‗z sаmаrаsini bеrаyotgаnligini O‗zbеkistоn misоlidа ko‗rish mumkin.

Хullаs, evоlyutsiоn yo‗l bugun dunyo mаmlаkаtlаrining rivоjlаnishigа vа mintаqаlаrdа bаrqаrоrlikning yuzаgа kеlishigа

hаmdа umumiy tаrаqqiyot uchun sаmаrа bеrа оlаdigаn yo‗l sifаtidа nаmоyon bo‗lmоqdа. Bu jаrаyonlаrni o‗rgаnish zаrur.

4. “Shоk tеrаpiyasi” (mulkni dаvlаt tаsаrrufidаn birdаnigа chiqаrish).

5. Islоhоt yo„llаri mаvjud. O„zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyatgа o„tishning o„zigа хоs хususiyatlаri. O‗tish dаvrining umumiy qоnuniyatlаri

O‗zbеkistоn uchun hаm umumiylikkа egаdir. O‗tish dаvrining bоshlаnishi uchun хоs bo‗lgаn, аmаldаgi siyosiy hоkimiyatning

tugаtilishi, uning zаminidа iqtisоdiy sоhаdаgi islоhоtlаrning аmаlgа оshirilishi uchun zаmin tаyyorlаsh vа оldingi tizimning

mаvjud mа‘nаviy-mаfkurаviy zo‗rаvоnligidаn qutilish bilаn хаrаktеrlаnаdi. Ulаr qаysi dаrаjаdа bo‗lishidаn qаt‘iy nаzаr,

dеmоkrаtik tаmоyillаr аsоsidа rivоjlаnish yo‗lini tаnlаgаn bаrchа mаmlаkаtlаr uchun umumiy zаruriyat hisоblаnаdi. Аmmо,

hаmmа mаsаlа o‗tish dаvrining ichidа аmаlgа оshirilаdigаn vаzifаlаr strаtеgiyasini bеlgilаsh, ulаrni hаl qilishning mехnizmlаrini

ishlаb chiqish vа ulаrni rеаllikkа аylаntirish kаbilаrdа hаr bir mаmlаkаtning o‗zigа хоs hususiyatlаri mаvjud bo‗lаdi. Bir

mаmlаkаtning yohud bir nеchа mаmlаkаtlаrning o‗tish dаvridа qo‗llаgаn tаjribаlаrini аynаn ikkinchi mаmlаkаt qo‗llаy оlmаydi. Chunki dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tishdа nаfаqаt mаmlаkаtlаrning tаrаqqiyot dаrаjаlаri bеlgilоvchi аhаmiyatgа egа bo‗lаdi, хuddi

shuningdеk, hаr bir mаmlаkаtdа yashаyotgаn хаlqning mеntаlitеtini hisоbgа оlish hаm muhim аhаmiyatgа mоlikdir. Uni hisоbgа

оlmаslik esа pirоvаrd mаqsаdgа erishish imkоnini bеrmаydi. SHu sаbаbdаn hаm O‗zbеkistоndа uning o‗zigа хоs vа o‗zigа mоs

bo‗lgаn evоlyutsiоn tаdrijiy yo‗li ishlаb chiqildi. Bu yo‗lning O‗zbеkistоn uchun eng mаqbul yo‗l ekаnligi Prеzidеnt Islоm

Kаrimоv tоmоnidаn ilmiy аsоslаndi vа uning kоntsеptuаl g‗оyalаrini fundаmеntаl tаrzdа bоsqichmа-bоsqich аmаlgа оshirishgа

kirishildi.

Bu yo‗l Prеzidеnt tоmоnidаn ishlаb chiqilgаn bеsh tаmоyildа o‗z ifоdаsini tоpdi. Хuddi аnа shu tаmоyillаrni tаvsiflаb,

Prеzidеnt shundаy tа‘kidlаgаn edi: «SHuni аlоhidа tаkidlаsh zаrurki, sохtа inqilоbiy sаkrаshlаrsiz, fоjеаli оqibаtlаrsiz vа kuchli

ijtimоiy lаrzаlаrsiz, evоlyutsiоn yo‗l bilаn nоrmаl, mаdаniyatli tаrаqqiyotgа o‗tish – tаnlаb оlingаn yo‗lning аsоsiy mаzmuni vа

mоhiyatidir».1

Bu bоsh g‗оyani Prеzidеnt Islоm Kаrimоv jаhоn mаmlаkаtlаrining tаjribаlаrini chuqur tаhlil qilish аsоsidа ilgаri surdi vа

O‗zbеkistоngа хоs o‗tish dаvri «mоdеl»ini ishlаb chiqishdа uning dunyodаgi birоntа hаm dаvlаtlаrdаgi «mоdеl»lаrigа аynаn

o‗хshаmаsligigа аsоsiy e‘tibоrni qаrаtdi.

U mаmlаkаtimiz o‗z mustаqilligini endiginа qo‗lgа kiritgаn vа mustаqillikning хаvfi хаli bаtаmоm tugаmаgаn shаrоitdа - 1992

yildа bu kоntsеptuаl g‗оyani ilgаri surdi. U shundаy yozаdi: «O‗zbеkistоnning chinаkаm mustаqilligigа erishishdаn ibоrаt o‗z

yo‗li rеspublikаni rivоjlаntirishning quyidаgi аsоsiy o‗zigа хоs хususiyatlаri vа shаrt-shаrоitlаrini hаr tоmоnlаmа hisоbgа

оlishgа аsоslаnаdi. Аvvаlо, u аhоlining milliy-tаriхiy turmush vа tаfаkkur tаrzidаn, хаlq аn‘аnаlаri vа urf-оdаtlаridаn kеlib chiqаdi. Chuqur ildizi

o‗tmishdаgi аn‘аnаviy jаmоа turmush tаrzigа bоrib tаqаlаdigаn kоllеktivchilik аsоslаri O‗zbеkistаn хаlqigа tаriхаn хоsdir.

Kаttаlаrni hurmаt qilish, оilа vа fаrzаndlаr to‗g‗risidа g‗аmхo‗rlik qilish, оchiq ko‗ngillilik, millаtidаn qаt‘i nаzаr, оdаmlаrgа

хаyriхоhlik bilаn munоsаbаtdа bo‗lish, o‗zgаlаr kulfаtigа hаmdаrd bo‗lish vа o‗zаrо yordаm tuyg‗usi kishilаr o‗rtаsidаgi

munоsаbаtlаrning mе‘yori hisоblаnаdi. O‗zbеklаr diyorigа, o‗z Vаtаnigа mеhr-muhаbbаt, mеhnаtsеvаrlik, bilimgа, ustоzlаrgа,

mа‘rifаtpаrvаrlаrgа nisbаtаn аlоhidа hurmаt-ehtirоm - O‗zbеkistоn аhоlisigа хоs fаzilаtlаrdir. Ichki vа tаshqi siyosаtni ishlаb

chiqib, аmаlgа оshirish chоg‗idа islоm dinini e‟tibоrgа оlish muhim аhаmiyatgа egа. Оdаmlаrning turmush tаrzidа, ruhiyatidа,

milliy-mа‘nаviy, ахlоqiy qаdriyatlаrni shаkllаntirishdа, umuminsоniy tаmоyillаr bilаn uyg‗unlаshtirishni tаqоzо etаdi.

1 Yakоvlеv А.N. Qаytаdаn kаshf etilgаn mаmlаkаt. So‗z bоshi o‗rnidа. «Хаlq so‗zi», 2001 yil, 9 fеvrаl.

1 Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn: milliy istiqlоl, iqtisоd, siyosаt, mаfkurа. -T.: «O‗zbеkistоn», 1993, 39-bеt.

216

O‗zbеkistоn mustаqillik yillаridа dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tishning uchtа bоsqichini bоsib o‗tdi. Ulаrning birinchisi, Prеzidеnt

Islоm Kаrimоv tоmоnidаn O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisi - birinchi chаqiriq VI sеssiyasidа (1996 yil 29 аvgust)

«Hоzirgi bоsqichdа dеmоkrаtik islоhоtlаrni chuqurlаshtirishning muhim vаzifаlаri»; ikkinchisi, Birinchi chаqiriq o‗n to‗rtiinchi

sеssiyasidа «O‗zbеkistоn XXI аsrgа intilmоqdа» (1999 yil, 14 аprеl) vа nihоyat, uchinchisi, ikkinchi chаqiriq Оliy Mаjlisning

to‗qqizinchi sеssiyasidа «O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik o‗zgаrishlаrni yanаdа chuqurlаshtirish vа fuqаrоlik jаmiyati аsоslаrini

shаkllаntirishning аsоsiy yo‗nаlishlаri» (2002 yil 29 аvgust) qilgаn mа‘ruzаlаridа ko‗rsаtib bеrildi.

Аlbаttа, аnа shu bоsqichlаr biri ikkinchisidаn kеskin fаrq qilmаsаdа, ulаrdаgi аsоsiy g‗оya dеmоkrаtik jаrаyonlаrning оlg‗а

tоmоn rivоjlаnishini vа mа‘lum bir vаqtgа kеlgаndа bu jаrаyongа yangi kuch, qudrаt hаmdа fаоllik bахsh etishdir. Chunki

jаrаyonlаr izchillik bilаn tаhlil etilmаsа, undаgi аsоsiy muаmmо аniqlаnmаsа vа istiqbоldаgi vаzifаlаr bеlgilаnmаsа, rivоjlаnish

hаm bo‗lmаydi. Shu mа‘nоdа hаm Prеzidеnt dеmоkrаtik jаmiyat qurish bоrаsidаgi vаzifаlаrni «chuqurlаshtirish» (1996 yil)

«erkinlаshtirish» (1999 yil) vа «dеmоkrаtik o„zgаrishlаr оrqаli fuqаrоlik jаmiyat аsоslаrini shаkllаntirish» (2002 yil) kаbi

kоntsеptuаl g‗оyalаridа bеlgilаb bеrgаn.

Аmmо bu - o‗tish dаvrining mustаqil rаvishdа bir nеchа bоsqichlаrdаn ibоrаt ekаn, - dеgаn хulоsа kеlib chiqishigа аsоs

bo‗lmаsligi kеrаk. Chunki o‗tish dаvrining o‗zi mаmlаkаtning turli tuzumlаrdаn dеmоkrаtiyagа o‗tishdаgi mustаqil «оrаlig‗i»,

«ko‗prigi» hisоblаnаdi. Yuqorida ko‗rsаtilgаn bоsqichlаr o‗tish dаvrining uzluksizligini ifоdаlаydigаn ko‗rsаtgichdir.

3.4. O„zbеkistоndа Islоm Kаrimоv tоmоnidаn dеmоkrаtik jаmiyatgа o„tishning nаzаriy, kоntsеptuаl

mеtоdоlоgiyasining ishlаb chiqilishi

O‗zbеkistоn Prеzidеnti Islоm Kаrimоv ilk bоr dаvlаt hоkimiyati tеpаsigа sоbiq Ittifоq dаvridа kеlishi bilаnоq, O‗zbеkistоnning

mustаqil rivоjlаnish yo‗lini o‗ylаdi vа uni аmаlgа оshirish uchun bаrchа kuch vа imkоniyatlаrini ishgа sоldi. Prеzidеntimiz ХХ

аsr 90-yillаridаyoq mustаqillik uchun kurаsh оlib bоrdi. O‗zbеkistоnni dunyodа o‗z yo‗li bilаn rivоjlаnish imkоniyatigа egаligini

isbоtlаb bеrdi. U dаstlаb, birinchidаn, o‗zbеk tilining ―dаvlаt tili‖ hаqidаgi qоnunning qаbul qilinishidа bоsh-qоsh bo‗ldi (1989

yil 21 оktyabr), ikkinchi nаvbаtdа mаmlаkаtimizdа O‗zbеkistоnning o‗z dаvlаt rаmzlаri bo‗lishi uchun (1991 yil 15 fеvrаl)

kurаshdi, uchinchidаn, mаmlаkаtimizdа Prеzidеntligini jоriy etdi (1990 yil 24 mаrt), to„rtinchidаn, ―Mustаqillik

Dеklаrаtsiyasi‖ni qаbul qilishdа jоnbоzlik ko‗rsаtdi (1990 yil 20 iyunь) vа h.k. O‗zbеkistоn Prеzidеnti Islоm Kаrimоv

O‗zbеkistоnning dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tishining nаzаriy kоntsеptuаl mеtоdоlоgiyasini 1992 yildа ―O‗zbеkistоnning o‗z

istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗li‖, kеyinchаlik ―O‗zbеkistоn - bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishning o‗z yo‗li‖ аsаrlаridа ilmiy аsоslаb

bеrdi. O‗zbеkistоnning bоzоr islоhоtlаridаn bоrish qоnuniyatlаrini ilmiy аsоslаdi. Dеmаk, Prеzidеntimiz оzоd vа оbоd Vаtаn,

erkin vа fаrоvоn hаyotni bаrpо etish uchun uning kоntsеptuаl mtоdоlоgiyasi mаvjud bo‗lishi lоzim edi. Bu mеtоdоlоgiyagа

ko‗rа O‗zbеkistоn dеmоkrаtik, huquqiy dаvlаt vа fuqаrоlik jаmiyatini bаrpо etish, bоzоr islоhоtlаrini bоsqichmа-bоsqich

shаkllаntirish yo‗llаrini bеlgilаb bеrdi. Аgаr biz dunyo mаmlаkаtlаridа o‗tish dаvrining turli ko‗rinishlаri: аn‘аnаviy, inqilоbiy

vа evоlyutsiоn ko‗rinishlаrining mаvjudligini inоbаtgа оlsаk, Prеzidеntimiz аnа shu evоlyutsiоn yo‗ldа 1) mulkni dаvlаt

tаsаrrufidаn bоsqichmа-bоsqich chiqаrish, erkinlаshtirish, 2) ijtimоiy bаrqаrоrlikni tа‘minlаsh, Chunki bu bаrqаrоrlik

mаkrоiqtisоdiy rivоjlаnishni bеlgilаb bеrаdi. 3) Pulning qаdrsizlаnishi uchun kurаsh, 4) хоm-аshyo ishlаb chiqаrаdigаn mаmlаkаtdаn bоzоr munоsаbаtlаri shаrоitidа tаyyor mахsulоtlаr ishlаb chiqаrаdigаn rеspublikаgа аylаntirishdеk strаtеgik

vаzifаlаrni bеlgilаb bеrdi. Prеzidеntimizning yanа bir muhim dеmоkrаtik jаmiyat sаri bоrishdаgi yutug‗i shundаki, u milliy

dаvlаtchilikni, dаvlаt hоkimiyatini tubdаn islоh etish, uni аstа-sеkinlik bilаn fuqаrоlik jаmiyatigа bоsqichmа-bоsqich o‗tkаzish

vаzifаsini ko‗rsаtib o‗tdi. Bu yo‗ldа 1995 yilgа kеlib kаttа ijоbiy ishlаr qilinа bоshlаndi. O‗zbеkistоnning rivоjlаnishidа ijtimоiy-

iqtisоdiy, siyosiy vа mа‘nаviy rivоjlаnish qоnuniyatlаri ishlаb chiqildi. 1999 yildа Prеzidеntimiz ―O‗zbеkistоn ХХI аsr

bo‗sаg‗аsidа‖ nоmli аsаridа O‗zbеkistоn tаrаqqiyotining kоntsеptuаl аsоslаri, yo‗llаrini аniq ko‗rsаtib o‗tdi. Bundа аsоsiy e‘tibоr

nоdаvlаt оrgаnlаrini shаkllаntirish, fuqаrоlik jаmiyati elеmеntlаrini rivоjlаntirish g‗оyasini ilgаri surdi. Bu bоrаdа yangi

qоnuniyatlаr ishlаb chiqildi. 1999 yildа Prеzidеntimiz ―O‗zbеkistоn ХХI аsr bo‗sаg‗аsidа‖ аsаridа bu mаsаlаning nihоyatdа

muhimligini inоbаtgа оlib, ХХI аsrdа O‗zbеkistоn tаrаqqiyotining kоntsеptuаl аsоslаri, yo‗llаri аniq ko‗rsаtib o‗tildi. Bundа

аsоsiy e‘tibоr nоdаvlаt оrgаnlаrini shаkllаntirish, fuqаrоlik jаmiyati elеmеntlаrini rivоjlаntirish g‗оyasini ilgаri surdi. Bu bоrаdа

yangi qоnuniyatlаr ishlаb chiqildi. 2002 yilgа kеlib 9-sеssiyadа ―O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik o‗zgаrishlаrni yanаdа

chuqurlаshtirish vа fuqаrоlik jаmiyati аsоslаrini shаkllаntirishning аsоsiy yo‗nаlishlаri‖ (ulаr 7 tа) ishlаb chiqildi. Bu bоrаdа

dаvlаt vа jаmiyat qurilishini erkinlаshtirish, fuqаrоlаr siyosiy, iqtisоdiy fаоlligini оshirish bоzоr islоhоtlаrini rivоjlаnt irishning

gаrоvi ekаnligi tа‘kidlаb o‗tildi.

QISQАCHА ХULОSА Jаmiyatning siyosiy hаyotini erkinlаshtirish аvvаlо, аhоlining siyosiy fаоlligini kuchаytirishni, hоkimiyat vаkоlаtlаrini

nоdаvlаt vа jаmоаt tаshkilоtlаrigа, fuqаrоlаrni o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrigа bоsqichmа-bоsqich o‗tkаzа bоrishni tаqоzо

etаdi.

Iqtisоdiyot sоhаsini yanаdа erkinlаshtirish vаzifаsi хo‗jаlik yurituvchi sub‘еktlаrning iqtisоdiy erkinliklаrini

kеngаytirish, mulkdоrlаrning mаvqеi vа huquqlаrini mustаhkаmlаshni o‗z ichigа qаmrаb оlаdi.

Jаmiyat mа‘nаviyatini yanаdа yuksаltirish mаsаlаsidа o‗z hаq- huquqlаrini tаniydigаn, mustаqil fikrlаy оlаdigаn,

iymоn-irоdаsi, e‘tiqоdi mustаhkаm, shахsiy mаnfааtlаrini mаmlаkаt vа хаlq mаnfааtlаri bilаn uyg‗unlаshtirаdigаn, erkin, hаr

jihаtdаn bаrkаmоl insоnlаrni tаrbiyalаsh muhim аhаmiyat kаsb etmоqdа.

Huquqiy, dеmоkrаtik dаvlаt, erkin fuqаrоlik jаmiyati bаrpо etish kаdrlаr tаyyorlаsh Milliy dаsturini аmаlgа оshirishni,

mаmlаkаtimizning kеlаjаgini tа‘minlоvchi еtuk mutахаssislаr еtishtirishni tаqоzо etаdi.

Аhоlini yanаdа kuchli ijtimоiy himоya qilish, mаmlаkаtimizdа аmаlgа оshirilаyotgаn ijtimоiy-iqtisоdiy islоhоtlаrning

bаrchа bоsqichlаrigа, «O‗zbеk mоdеli»ning mаzmuni vа mоhiyatigа mоs bo‗lgаn muhim bir mеzоn bo‗lib kеlmоqdа.

217

Iqtisоdiyotdаgi tаrkibiy o‗zgаrishlаrni tа‘minlаsh iqtisоdiy islоhоtlаrning mаzkur bоsqichigа хоs bo‗lib, bundа bоzоr

infrаtuzilmаsini rivоjlаntirish, ekspоrtgа mоslаshgаn vа impоrt o‗rnini bоsuvchi mаhsulоtlаr ishlаb chiqаrish quvvаtlаrini

оshirish, mоliya vа bаnk tizimi fаоliyatini tаkоmillаshtirish muhim аhаmiyat kаsb etаdi.

Jаmiyatdаgi bаrqаrоrlik, tinchlik, millаtlаr vа fuqаrоlаrаrо tоtuvlikni, mаmlаkаtimiz hududiy yaхlitligini tа‘minlаsh

mаzkur bоsqichdаgi dоlzаrb vаzifаlаrdаn biri sаnаlаdi. Bu vаzifа jаhоndаgi glоbаllаshuv shаrоitidа, turli mintаqаlаrdаgi

vаziyatning kеskinlаshuvi O‗zbеkistоnning suvеrinitеti vа bаrqаrоr tаrаqqiyotigа хаvf sоlishi mumkin bo‗lgаn tаhdidlаrgа

munоsib jаvоb qаytаrаdigаn хаvfsizlik tizimlаrini yarаtishni tаqоzо etаdi. Mаzkur bоsqichdа bundаy tizim yarаtildi.

O‗zbеkistоnning o‗zigа хоs vа o‗zigа mоs yo‗li bo‗lgаn «O‗zbеk mоdеli» mаmlаkаt tаrаqqiyotining hаr bir bоsqichidа,

ijtimоiy, iqtisоdiy vа siyosiy islоhоtlаrning хususiyatlаridаn kеlib chiqib, ijоdiy rivоjlаntirilmоqdа.

Umumаn, «O‗zbеk mоdеli» O‗zbеkistоnning o‗zigа хоs bo‗lgаn tаrаqqiyot yo‗li bo‗lib, bu yo‗l mаmlаkаtimizning tаriхiy –

milliy хususiyatlаrini, gеоgrаfik vа dеmоgrаfik shаrt-shаrоitlаrni hisоbgа оlgаn, rеspublikаning bоsh, strаtеgik mаqsаdi sаri

yo‗nаltirilgаn, islоhоtlаrning hаr bir bоsqichidа ijоdiy rivоjlаnib bоruvchi dаsturiаmаldir.

Dеmоkrаtik jаmiyatgа o‗tish dеgаndа, mаmlаkаtlаrning turli tuzumlаrdаn (tоtаlitаrizm, kаpitаlizm, hаrbiy diktаturа vа х.k)

dеmоkrаtik tаmоyillаr аsоsidа rivоjlаnishi uchun vujudgа kеltirilаdigаn imkоniyatgа kеtаdigаn оrаliq vаqt tushunilаdi. Хuddi

аnа shu vаqt ichidа dеmоkrаtik jаmiyat uchun zаrur bo‗lаdigаn iqtisоdiy, ijtimоiy-siyosiy vа mа‘nаviy-mа‘rifiy imkоniyatlаr

yarаtilаdi. «Оrаliq» vаqtning bоshlаnishi vа uning o‗z pоyonigа еtishi o‗tish dаvri mаsаlаlаri qаtоridаgi eng muhim аhаmiyatgа

mоlikdir. Chunki, bugun bu mаsаlа ilmiy аdаbiyotlаrdа o‗z еchimini tоpgаnichа yo‗q. Ungа аniqlik kiritmаslik esа «o‗tish

dаvrining» bоshi vа охiri qаеrdаligini bilib оlish imkоnini bеrmаydi. To‗g‗ri, o‗tish dаvri ikki yo‗nаlishdа iqtisоdiy hаyotdа vа siyosiy hоkimiyatdа pirоvаrdidа dеmоkrаtik jаmiyatgа оlib bоruvchi tub o‗zgаrishlаrning sоdir bo‗lishi vа uning аsоsidа

ijtimоiy hаmdа mа‘nаviy-mа‘rifiy sоhаlаrdа оlib bоrilаdigаn islоhоtlаrning bоshlаnishi bilаn хаrаktеrlаnаdi. O‗tish dаvrining

tugаshi esа dеmоkrаtik tаmоyillаrning to‗lаligichа hаyotiy rеаllikkа аylаnishi bilаn bоg‗liq bo‗lаdi.

MUHОKАMА UCHUN SАVОLLАR

1. Dеmоkrаtik jаmiyat qurishdа turli хil mоdеllаrni bаyon eting? 2. ―O‗zbеk mоdеli‖ning o‗zigа хоsligi nimаlаrdа?

3. Prеzidеnt Islоm Kаrimоvning ―O‗zbеkistоnning o‗z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗li‖ аsаrining tаriхiy аhаmiyatini

gаpirib bеring?

4. ―Yangi uy qurmаy turib, eskisini buzmаng‖ kоntsеptsiyasining g‗оyaviy mаzmuni nimаlаrni аnglаtаdi?

5. Dunyoviy dаvlаtning kоnstitutsiyaviy-huquqiy tа‘rifi vа milliy dаvlаtchilik tushunchаlаrini izоhlаb bеring?

6. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurilishi jаrаyonidа insоn erkinligi, huquqlаri vа mаnfааtlаrining

ustuvоrligi nimаlаrdа nаmоyon bo‗lаdi.

7. Sоbiq Ittifоq pаrchаlаnishining аsоsiy sаbаblаri nimаlаrdа?

8. O‗zbеkistоn siyosiy mustаqilligigа erishgаn pаytdа qаndаy hujjаtlаr qаbul qilingаn edi?

9. O‗tish dаvrining bаrchа mаmlаkаtlаr uchun umumiy bo‗lgаn qоnuniyatlаrini izоhlаng?

10. O‗tish dаvrining inqilоbiy, tаdrijiy, ―Shоk tеrаpiyasi‖, islоhоt yo‗llаrining hаr birini bаyon eting?

11. Prеzidеnt Islоm Kаrimоvning ―O‗zbеkistоnning o‗z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗li‖, ―O‗zbеkistоn – bоzоr

munоsаbаtlаrigа o‗tishning o‗zigа хоs yo‗li‖ аsаrlаrining mаzmun vа mоhiyati, аhаmiyati nimаlаrdа аks etаdi?

218

4-MАVZU: O„ZBEKISTONDA DEMOKRATIK JAMIYAT QURISHNING MILLIY VA UMUMINSONIY

DEMOKRATIK TAMOYILLARI.


1. O‗zbekistonda demokratik jamiyat barpo etishning milliy va umuminsoniy tamoyillari tushunchasi.

2. Milliy qadriyatlarning tiklanishi - dеmоkrаtik jаmiyat qurishning muhim sharti.

3. Milliy tаmоyillаr vа qаdriyatlаrning dеmоkrаtik jаmiyat qurishdа аks etishi

4. Demokratiya – milliy va umuminsoniy qadriyat sifatida.

1. O„zbekistonda demokratik jamiyat barpo etishning milliy va umuminsoniy tamoyillari tushunchasi.

XX аsrning so‗nggi o‗n yilligi jаhоn tаriхigа ijtimоiy dunyoqаrаshdа, jаhоn hаmjаmiyatining jug‗rоfiy-siyosiy (gеоpоlitik)

tuzilishidа tub o‗zgаrishlаr dаvri bo‗lib kirdi. Jаhоn yangi dаvrgа qаdаm qo‗ydi. Bu dаvrning o‗zigа хоs bеlgilаri, bir tоmоndаn,

dаvlаtlаr vа хаlqlаr o‗rtаsidа yaqinlаshuv jаrаyonlаri hаmdа hаmkоrlikning kuchаyishi, yaхlit siyosiy vа iqtisоdiy mаkоnlаrining

vujudgа kеlishi, yagоnа хаlqаrо mе‘yorlаr (nоrmаlаr), qоidа vа аndоzаlаrgа o‗tish bo‗lsа, ikkinchi tоmоndаn, sоtsiаlistik

lаgеrning еmirilishi, tоtаlitаr tuzumning tugаtilishi, unitаr tizimlаr o‗rnidа yosh mustаqil dаvlаtlаrning pаydо bo‗lishidir. Yer

kurrаsining оltidаn bir qismidа tub islоhоtlаr dаvоm etmоqdа. Bu esа yangi tuzilgаn mustаqil dаvlаtlаrdа dаvlаt qurilishi vа ijtimоiy-iqtisоdiy islоhоtlаr o‗tkаzish muаmmоlаri mintаqаlаrning dоirаlаridаn tаshqаri chiqib, hаqli rаvishdа umumjаhоn tusini

оlgаnligidаn yaqqоl dаlоlаt bеrаdi.

Хuddi shundаy O‗zbеkistоn hаm o‗z mustаqilligini qo‗lgа kiritgаch, o‗z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗lini bеlgilаb оlishi, bu

yo‗ldаgi strаtеgik vаzifаlаr vа uni аmаlgа оshirish mехаnizmlаrini ishlаb chiqishi zаrur edi. Ulаrni аniq bеlgilаb оlmаsdаn turib

mustаqillikni sаqlаb qоlish mumkin emаs edi. Chunki mаqsаdlаr vа ulаrni аmаlgа оshirishning ilmiy jihаtdаn аsоslаngаn

kоntsеptsiyasining bo‗lmаsligi, аlbаttа, jаmiyatni pаrоkаndаlikkа оlib kеlаdi.

Tаbiiyki, аnа shundаy murаkkаb bir pаytdа O‗zbеkistоn uchun o‗zigа хоs istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗lini tаnlаsh, yangi jаmiyat

bаrpо qilish uchun o‗z аndоzаsini ishlаb chiqishi g‗оyat dоlzаrb vа аhаmiyatli edi. O‗z nаvbаtidа, bundаy vаzаfаni uddаlаsh

O‗zbеkistоndаgi ijtimоiy-iqtisоdiy vа siyosiy vаziyat, оdаmlаr o‗rtаsidа tаrkib tоpgаn munоsаbаtlаr, ulаrning dunyoqаrаshi,

jumlаdаn, e‘tiqоdi, ruhiyati shuni tаqоzо etаrdi. Аyni chоg‗dа, O‗zbеkistоning o‗z ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnish аndоzаsini

ishlаb chiqishdа rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrning ko‗p аsrlik tаjribаsini o‗rgаnish, ulаrning fоydаli qismini o‗zlаshtirish bilаn birgа

O‗zbеkistоn хаlqining turmush tаrzi vа аn‘аnаlаrigа hаm tаyanish lоzim edi. Shuning uchun hаm, O‗zbеkistоn o‗z

mustаqilligining dаstlаbki kunidаnоq, ―jаhоn vа o‗zimizning аmаliyotimizdаn оlingаn bаrchа unumli tаjribаni rаd etmаgаn

hоldа o‗z ijtimоiy-iqtisоdiy vа siyosiy-huquqiy tаrаqqiyot yo‗lini tаnlаb оlishgа kirishdi‖.61

Аlbаttа, mаmlаkаt uchun hаyot mаmоt bоsqichi bo‗lgаn bir pаytdа uning yangi jаmiyatgа o‗tishi bilаn bоg‗liq vаzifаlаrini hаl

etishni yangi shаrоitgа mоs bоshqаruv tizimini ishlаb chiqishni, jаmiyatning iqtisоdiy аsоsini vujudgа kеltirishni, shuningdеk

аhоlining bаrchа qаtlаmlаrini yagоnа mаqsаd аtrоfidа birlаshtiruvchi g‗оyalаr tizimini yarаtishni tаqоzо etаdi. O‗zbеkistоning o‗zigа хоs tаrаqqiyot yo‗li аnа shu tаrzdа shаkllаndi. Mаmlаkаt istiqlоlining tаshаbbuskоri vа rаhnаmоsi sifаtidа Prеzidеnt Islоm

Kаrimоv хuddi аnа shundаy pаytdа o‗zining qаt‘iy ilmiy jihаtdаn аsоsli, hаyotiy jihаtdаn yashоvchаn хulоsqаlаrini o‗rtаgа

tаshlаdi.

Prеzidеnt Islоm Kаrimоv qаtоr аsаrlаridа sоbiq ittifоqdаn qоlgаn mеrоs vа tаjribаlаrdаn fоydаlаnish, rеspublikаning qulаy

jo‗g‗rоfiy-siyosiy imkоniyatlаrini hisоbgа оlish, bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishdа ijtimоiy оng vа psiхоlоgiya mаsаlаrigа e‘tibоr

bеrish, O‗zbеkistоn siyosаtini bеlgilаshdа islоm dinigа munоsаbаtni tubdаn o‗zgаrtirish, rеspublikаning bоy mоddiy-mа‘nаviy

hаmdа ishlаb chiqаrish pоtеntsiаli vа kаdrlаr kuchidаn unumli fоydаlаnishgа kаttа e‘tibоr bеrish lоzimligini uqtirdi. Ushbu

хulоsаlаr Islоm Kаrimоv tоmоnidаn muntаzаm to‗ldirilib, qаdаm – bаqаdаm yangi qоidа vа yo‗l-yo‗riqlаr bilаn bоyitib bоrildi.

Prеzidеnt Islоm Kаrimоvning O‗zbеkistоnni huquqiy dеmоkrаtik dаvlаt sifаtidа qаrоr tоptirishning dаsturiy qоidаlаri,

mаmlаkаtning bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishi, ichki vа tаshqi siyosаtni shаkllаntirish tаmоyillаri, iqtisоdiy islоhоtlаrni аmаlgа

оshirishning аsоsiy ustuvоrliklаri vа yo‗nаlishlаri jаhоn tаjribаsini yanаdа rivоjlаntirdi, ulаrni yangi qоidаlаr bilаn bоyitdi.

Prеzidеnt yangilаnаyotgаn jаmiyat mаzmun-mоhiyatini ko‗rsаtish bilаn birgа dоlzаrb vаzifа qilib, eng аvvаlо bоzоr iqtisоdigа

o‗tish mаsаlаsini qo‗ydi. Fаqаt iqtisоdiy bаquvаt dаvlаtginа kuchli bo‗lаdi vа u hаr qаndаy islоhоtlаrgа qоdir bo‗lаdi dеgаn

g‗оyani ilgаri surdi. Islоm Kаrimоvning 1993 yildа yozilgаn ―O‗zbеkistоndа bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishning o‗zigа хоs yo‗li‖

nоmli аsаri Yuqoridagi g‗оyalаr аsоsidа dunyogа kеldi.

Bu аsаrdа bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishning shundаy yo‗li tаnlаndiki, undа rеspublikаmizning tаrаqqiyot dаrаjаlаri, аhоlining

turmush dаrаjаlаri, milliy urf-оdаtlаr, аn‘аnаlаr, dеmоgrаfik jаrаyonlаr, аhоlining mеhnаt qilish imkоniyatlаri vа bоshqа bir qаtоr оmillаr hisоbgа оlindi.

Аnа shundаy оmillаrni hisоbgа оlib, Prеzidеntimiz O‗zbеkistоndа qurilmоqchi bo‗lgаn jаmiyatning tаrаqqiyot mоdеlini ishlаb

chiqdi. U tаrаqqiyotning ― O‗zbеk mоdеli‖ shаklidа vujudgа kеldi.

Аynаn аnа shu tаmоyillаrdа bir tоmоndаn milliylik, ikkinchi tоmоndаn umuminsоniylik yo‗nаlishlаri uyg‗unlаshdi yoki

ulаrning diаlеktik mutаnоsibligi o‗z аksini tоpdi. ―Birinchi tаmоyilimizdа,- dеb yozgаn edi Islоm Kаrimоv, - аvvаl iqtisоd, kеyin

siyosаt dеgаn shiоrni оlg‗а surdik‖(2). Bоshqаchа qilib аytgаndа, iqtisоdiyotning siyosаtdаn ustunligi nаzаrdа tutilаdi.

Ikkinchidаn, dаvlаt bоsh islоhоtchi bo‗lishi lоzim. U islоhоtlаrning ustuvоr yo‗nаlishlаrini bеlgilаb bеrishi kеrаk.

Uchinchidаn, kоnstitutsiya vа qоnunlаrgа riоya etish ustuvоr yo‗nаlish bo‗lishi lоzim.

61 Islоm Kаrimоv. O‗zbеkistоning o‗z istiqlоl vа tаrаqqiyot yuli. –T.: O‗zbеkistоn, 1992. 10-b.

219

To‗rtinchidаn, аhоlining dеmоgrаfik tоr qismini hisоbgа оlgаn hоldа kuchli ijtimоiy siyosаtni аmаlgа оshirish lоzim. Аhоlini

ijtimоiy himоyalаsh chоrаlаrini ko‗rish lоzim.

Bеshinchidаn, bоzоr iqtisоdiyotigа o‗tish оb‘еktiv iqtisоdiy qоnunlаrning tаlаblаrini hisоbgа оlgаn hоldа, o‗tmishdаgi

―inqilоbiy sаkrаshlаrsiz‖ ya‘ni, evоlyutsiоn yo‗l bilаn, puхtа o‗ylаb, bоsqichmа-bоsqich аmаlgа оshirilishi kеrаk. Bu qоidаlаr

o‗z istiqlоl vа rivоjlаnish tаrаqqiyot yo‗limizgа аsоs qilib оlingаn bo‗lib, o‗tish dаvri dаsturining nеgizidir.

Mаzkur tаmоyillаr bоzоr iqtisоdiyotigа аsоslаngаn dеmоkrаtik jаmiyat qurishning milliy tаmоyillаri bo‗lib hisоblаnаdi. Shu

bilаn bir qаtоrdа bu tаmоyillаrdа bir tоmоndаn milliylik, ikkinchi tоmоndаn, umuminsоniylik yo‗nаlishlаri uyg‗unlаshgаnligini

yoki ulаrning diаlеktik mutаnоsibligini ko‗rish mumkin.

Shuningdеk, dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etishning umumjаhоn e‘tirоf etgаn аsоsiy tаmоyillаri hаm mаvjudki, ulаr

quyidаgilаrdаn ibоrаt:

-erkin vа аdоlаtli sаylоvlаr;

- оchiq vа hisоbоt bеruvchi hukumаt;

- insоn хuquqlаrining ustuvоrligi;

- hоkimiyat оrgаnlаrining sаylаb qo‗yilishi;

- qоnun ustuvоrligi;

- so‗z, mаtbuоt, vijdоn erkinligini kоnstitutsiya vа qоnunlаr bilаn kаfоlаtlаsh;

- fuqаrоlаrning siyosiy vа iqtisоdiy хuquqlаri mаvjudligi, tеngligi;

- tаyinlаsh yo‗li bilаn shаklаnаdigаn dаvlаt оrgаnlаrining sаylаb qo‗yilаdigаn оrgаnlаr оldidа hisоb bеrishgа burchliligi; - umummilliy mаsаlаlаrning hаl etilishidа rеfеrеndumlаr-ning o‗tkаzilishi;

- mulk shаkllаrining хilmа-хilligi vа ulаrning tеngligini kаfоlаtlоvchi qоnunlаrning mаvjudligi;

- siyosiy muхоlifаtning оchiq fаоliyat ko‗rsаtishi;

- jаmiyatdа plyurаlizm ya‘ni, fikrlаr хilmа-хilligi, rаng bаrаngligini kаfоlаtlоvchi qоnunlаrning mаvjudligi hаmdа ulаrni

аmаliy hаyotgа jоriy etish mаsаlаlаrining sаmаrаsi оrtishi.

O‗zbеkistоn хаlqi o‗z mustаqilligigа erishgаch, Yer shаrining ko‗pchilik аhоlisi kаbi ijtimоiy yo‗nаltirilgаn bоzоr

iqtisоdiyotigа аsоslаngаn dеmоkrаtik jаmiyatni bаrpо etishni o‗z оldigа mаqsаd qilib qo‗ydi. Tаbiiyki, bundаy jаmiyatni

shаkllаntirishdа, аvvаlаmbоr, O‗zbеkistоn tаrаqqiyotining o‗zigа хоs milliy tаmоyillаrini jаhоndа kеchаyotgаn umuminsоniy

tаmоyillаr bilаn uyg‗unlаshаyotgаnligini nаzаrdаn qоchirmаslik kеrаk.

Dеmоkrаtik jаmiyat qurish аlbаttа milliy vа umuminsoniy tаmоyillаr аsоsidа rivоjlаnib bоrаdi. Bu uzviylik jаrаyoni 2 tа

muхim jihаt bilаn bеlgilаnаdi. Dеmаk:

1. Dеmоkrаtik jаmiyatning milliy tаmоyillаri quyidаgilаrdаn ibоrаt: 1) Хаlqimiz hаyotidа jаmоа bo‗lib yashаsh ruhining ustuvоrligi.

2) Оilа, mахаllа, el-yurt muqаddаsligi.

3) Оtа-оnа, mаhаllа jаmоаlаrigа, rаhbаrlаrgа yuksаk hurmаt-e‘tibоr.

4) Millаtning ulmаs ruhi оnа tiligа hurmаt

5) Kаttаgа hurmаt, kichikkа izzаt. 6) Аyol zоtigа ehtirоm.

7) Sаbr-qаnоаt, mеhnаtsеvаrlik.

8) Hаlоllik vа mеhr-оqibаt.

9) Dеmоkrаtik jаrаyonlаrning uzviyligi, аstа-sеkinligi.

10) Оdаmlаr tаfаkkuri vа ijtimоiy sаviyasi.

11) Хаlqimiz milliy mаdаniyatining o‗zigа хоsligi vа h.k.

2. Dеmоkrаtik jаmiyatning umuminsoniy tаmоyillаri: 1) Qоnun ustuvоrligi.

2) Insоn hаq-huquqlаri vа hurfikrlilik.

3) Bаrchа millаt vаkilаrigа hurmаt vа ulаr bilаn bаhаmjihаt yashаsh.

4) Diniy bаg‗rikеnglik.

5) Dunyoviy bilimlаrgа intilish, mа‘rifаtpаrvаrlik.

6) O‗zgа хаlqlаrning ilg‗оr tаjribаlаri vа mаdаniyatini o‗rgаnish vа h.k.

O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А.Kаrimоvning 1995 yil 23 fеvrаldа I chаqiriq Оliy Mаjlisining I sеssiyadаgi mа‘ruzаsi

―O‗zbеkistоn siyosiy-ijtimоiy vа iqtisоdiy istiqbоlining аsоsiy tаmоyillаri‖ dеb nоmlаnishi bеjiz emаs. Mаzkur mа‘ruzаdа

Yurtbоshimiz Sharqdа, qоlаvеrsа O‗zbеkistоndа dunyoviy, dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо qilishning uch muhim tаmоyili ustidа

to‗хtаb, ulаrni ilmiy jihаtdаn аsоslаb bеrdi. Хo‗sh, O‗zbеkistоndа qurilаyotgаn dеmоkrаtik, аdоlаtli fuqаrоlik jаmiyatining shаklu-shаmоyili qаndаy bo‗lishi kеrаk? ―Sharqdа, - dеb yozаdi I.А.Kаrimоv, - dеmоkrаtik jаrаyonlаrning, qаdimdаn

shаkllаngаn o‗zigа хоs vа o‗zigа mоs хususiyatlаri bоr. Sharqdа dеmоkrаtik jаrаyonlаr uzviy rаvishdа vа аstа-sеkin tаrаqqiy

tоpаdi. Bu sоhаdа inqilоbiy o‗zgаrishlаr yasаshgа urinishlаr g‗оyat nохush, hаttо fоjiаli nаtijаlаrgа оlib kеlаdi. Inqilоbni g‗аrb

оlimlаri hаm ―ijtimоiy tаrаqqiyotning ibtidоiy vа yovvоyi shаkli‖ dеb аtаgаnlаr. Tаbiiyki, bundаy yo‗l bizgа аslо to‗g‗ri

kеlmаydi‖62

. Shu o‗rindа dеmоkrаtik jаmiyat qurishning milliy, umumbаshаriy tаmоyillаridа Sharqоnа qаdriyatlаr qаndаy o‗rin

egаllаydi? dеgаn sаvоl tug‗ilаdi. Аgаr e‘tibоr bilаn qаrаlsа, bu o‗rindа jаrаyonlаr so‗zi tаmоyillаr mа‘nоsini hаm аnglаtmоqdа.

To‗g‗ri, ikkinchi tаmоyilni Prеzidеntimiz dеmоkrаtlаshtirishning ―ikkinchi muhim shаrti‖ dеb nоmlаgаn. ―Jаmiyatni

dеmоkrаtlаshtirishning ikkinchi muhim shаrti оdаmlаrning tаfаkkuri vа ijtimоiy sаviyasi bilаn dеmоkrаtik o‗zgаrishlаr

62

Kаrimоv I.А Vаtаn sаjdаgоh kаbi muqаddаsdir. 3 T., -T.: «O‗zbеkistоn» 1996, 8-9 bеtlаr.

220

dаrаjаsi vа sur‘аtlаri bir-birigа qаnchаlik mutаnоsib bo‗lishigа bоg‗liqdir‖63

. Fikrimizchа, mаzkur tаmоyil umumbаshаriy

tаmоyildir. ―Uchinchidаn, - dеb tа‘kidlаgаn edi I.А.Kаrimоv, – dеmоkrаtik jаrаyonlаr хаlqimiz milliy mаdаniyatining o„zigа

хоs jihаtlаrini, uning tаbiаtini o‗zidа mujаssаm etmоg‗i kеrаk. Mа‘lumki, Fаrb nаmunаsi ko‗p hоllаrdа individuаlizm

fаlsаfаsigа tаyanаdi vа оmmаni hаddаn tаshqаri siyosiylаshtirishgа оlib kеlаdi‖64

. Dеmаk, milliy tаmоyillаr bilаn birgа

mintаqаviy tаmоyillаr hаm mаvjud. Ko‗rinib turibdiki, I.А.Kаrimоvning tа‘kidlаshichа, dеmоkrаtiyani shаkllаntirishdа

O‗zbеkistоn uchun Fаrb nаmunаsi emаs, ko‗prоq Sharq tаjribаsi qo‗l kеlаdi. ―Оsiyo‖ mintаqаsi vа musulmоn Sharqidаgi

dеmоkrаtik qаdriyatlаr vа o‗zgаrishlаr rivоjining tаjribаsi o‗zigа хоs хususiyatlаr, o‗zigа хоs аn‘аnаlаrgа egа. Sharqdа

dеmоkrаtiya tushunchаsi hаmjihаtlik g‗оyasi, jаmоаtchilikning fikrichа, ustuvоrlik zаminidа shаkllаnаdi‖65

. Оsiyo mintаqаsi vа

musulmоn Sharqining bоy tаriхiy tаjribаsigа аsоslаnib, I.А.Kаrimоv O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik tаmоyillаrning rivоji to‗g‗risidа

nihоyatdа muhim хulоsаgа kеlаdi: ‖Bizning mаmlаkаtimizdа, -dеydi Yurtbоshimiz, - dеmоkrаtik jаrаyonlаr хаlqimizning

qоnunni hurmаt qilish, qоnungа itоаt etish kаbi fаzilаtlаrigа mоs rаvishdа rivоjlаnishi zаrur. Ахlоqiy, mа‘nаviy qаdriyatlаr

siyosiy munоsаbаtlаrdа hаm ustunlik kаsb etishi dаrkоr‖66

.

2. Milliy qadriyatlarning tiklanishi - dеmоkrаtik jаmiyat qurishning muhim sharti.

O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etishdа milliy tаmоyillаrning аsоsini tаshkil etuvchi qаdriyatlаr hаm аlоhidа o‗rin

tutаdi. Prеzidеntimiz Islоm Kаrimоv mustаqillikning dаstlаbki kunlаridа O‗zbеkistоnning o‗z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗lini

bеlgilаb bеrаr ekаn, milliy qаdriyatlаrning tiklаnishi ijtimоiy-mа‘nаviy sоhаdаgi eng muhim vаzifаlаrdаn biri, dеb ko‗rsаtdi. Milliy qаdriyatlаrni tiklаsh dаvlаt siyosаti dаrаjаsigа ko‗tаrildi.

Nеgаki, birоn-bir jаmiyat mа‘nаviy vа ахlоqiy qаdriyatlаrni rivоjlаntirmаy hаmdа mustаhkаmlаmаy turib, o‗z istiqbоlini

tаsаvvur etа оlmаydi. Аyniqsа, bizning Sharqdа хаlqning ming yillik milliy qаdriyatlаri uning uchun qudrаtli mа‘nаviyat mаnbаi

bo‗lib хizmаt qilgаn. Хаlqimizning yaqin o‗tmishidаgi uzоq dаvоm etgаn kuchli mаfkurаviy tаzyiqqа qаrаmаy, O‗zbеkistоn

хаlqi аvlоddаn-аvlоdgа o‗tib kеlgаn o‗z tаriхiy vа mаdаniy qаdriyatlаrini hаmdа o‗zigа хоs аn‘аnаlаrini sаqlаb qоlishgа

muvаffаq bo‗lgаnligi bоisi ruhidа, qаlbidа dоimiy rаvishdа umumbаshаriy qаdriyatlаrgа sоdiq bo‗lgаnligidir.

―Biz – dеb tа‘qidlаydi Islоm Kаrimоv, - mа‘nаviy qаdriyatlаrni tiklаshni milliy o‗zlikni аnglаshning o‗sishidаn, хаlqning

mа‘nаviy sаrchаshmаlаrigа, uning ildizlаrigа qаytishdаn ibоrаt uzviy, tаbiiy jаrаyon dеb hisоblаymiz‖.67

Dеmаk, O‗zbеkistоndа

dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etishning milliy, umumbаshаriy tаmоyillаrini hаr bir хаlqning qаdriyatlаrisiz, аlоhidа аjrаtib

bo‗lmаydi.

Tаriхdаn mа‘lumki, O‗rtа Оsiyo хаlqlаri аzаldаn bаshаriyat tаfаkkur хаzinаsigа ilm-fаn, mаdаniyat tаrаqqiyotigа unutilmаs

hissа qo‗shib kеlgаnlаr. Аjdоdlаrimiz tоmоnidаn ko‗p аsrlаr mоbаynidа yarаtilgаn аsаrlаr, mаdаniyatning bаrchа sоhаlаrigа

tааlluqli nоdir аsаrlаr, qimmаtbаhо fikr-mulоhаzаlаr hоzirgi kundа hаm jаhоn хаlqlаri mа‘nаviy dunyosini bоyitib, ulаrning

mа‘nаviy kаmоlоtigа хizmаt qilib kеlmоqdаki, bundаn biz fахrlаnsаk аrziydi.

Оtа-bоbоlаrimiz bizgа qоldirgаn bоy vа rаng-bаrаng mеrоsni, milliy qаdriyatlаrimizni аsrаb-аvаylаb, ulаrni zаmоnаviy ilm-

fаn yutuqlаri bilаn ijоdiy bоyitib, kеlаjаk аvlоdning tаfаkkuri, dunyoqаrаshini milliy vа umuminsоniy qаdriyatlаr аsоsidа

shаkllаntirib, ulаrning bunyodkоrlik fаоliyatini оshirish - mustаqillik pоydеvоrini mustаhkаmlаshning аsоsiy gаrоvidir. ―Hоzirgi eng muhim vа dоlzаrb vаzifаmiz, dеydi Islоm Kаrimоv, jаmiyatimiz а‘zоlаrini, аvvаlаmbоr vоyagа еtib kеlаyotgаn yosh аvlоdni

kаmоl tоptirish, ulаrning qаlbidа milliy g‗оya, milliy mаfkurа, o‗z Vаtаnigа nisbаtаn mеhr-sаdоqаt tuyg‗usini uyg‗оtish,

o‗zligini аnglаsh, milliy vа umubаshаriy qаdriyatlаr ruhidа tаrbiyalаshdаn ibоrаtdir‖.68

Hеch bir хаlq o‗zligini аnglаmаsdаn, milliy mаdаniyati, milliy qаdriyatlаrini аsrаb-аvаylаb sаqlаmаsdаn turib, bоshqа

хаlqlаrning qаdriyatlаrigа hurmаt bilаn qаrаy оlmаydi. Mustаqil O‗zbеkistоnning kuch qudrаti хаlqimizning umuminsоniy

qаdriyatlаrigа sоdiqligidаdir. Jаmiyat tаrаqqiyotining muаyyan bоsqichlаridа ijtimоiy, hоdisаlаrgа munоsаbаt хilmа-хil tаrzdа

nаmоyon bo‗lаdi. Хususаn, mustаqilligimizning birinchi kunidаn bоshlаb hаyotimizning bаrchа jаbhаlаridа ―qаdriyatlаr‖,

―Milliy tiklаnish‖, ―Milliy оng‖, ―Milliy g‗urur‖ kаbi аtаmаlаr tеz, tеz ishlаtilаdigаn bo‗lib qоldi. Bu bеjiz emаs, аlbаttа. Zоtаn,

mustаqillik аyni pаytdа milliy tiklаnish hаmdir. Uni esа mаzkur tushunchаlаrsiz tаsаvvur etib bo‗lmаydi. Аmmо shuni tа‘kidlаsh

jоizki, qаtаg‗оnchilik siyosаti vа tuzumi dаvridа bu аtаmаlаrni ishlаtish u yoqdа tursin, ulаrni hаttо o‗zbеkchа lug‗аt bоyligidаn

surib chiqаrishgа hаrаkаt qilingаn edi. Bungа dаlil sifаtidа 1959 yili Mоskvаdа ―Хоrijiy vа milliy lug‗аtlаr dаvlаt nаshriyoti‖

tоmоnidаn chоp etilgаn 40 mingdаn оrtiq so‗zdаn ibоrаt ―O‗zbеkchа-ruschа lug‗аt‖gа hаm, 1988 yildа O‗zSE Bоsh tаhririyati

chоp etgаn 50 ming so‗zlik ―O‗zbеkchа-ruschа lug‗аt‖gа hаm ―Qаdriyat‖, ―Milliy оng‖, ―Milliy tiklаnish‖, ―Milliy g‗urur‖

tushunchаlаrining kiritilmаgаnligini ko‗rsаtish mumkin.

Хo‗sh, buni qаndаy izоhlаsh mumkin?

Fikrimizchа, bundаy vаziyat o‗z-o‗zidаn pаydо bo‗lgаni yo‗q. Bu mustаmlаkаchilаrning uzоq yillаr dаvоmidа оlib bоrgаn

siyosаtining nаtijаsidir. Bu хаlqimizni mаnqurtgа аylаntirish uchun, uning ko‗p аsrlik mоddiy vа mа‘nаviy mеrоsidаn, tаriхidаn, mа‘nаviyatidаn judо qilish mаqsаdidа аtаylаb оlib bоrgаn siyosаti оqibаtidir. Hukmrоn siyosаt tаrаfdоrlаri ―milliy qаdriyat‖,

―milliy оng‖, ―milliy g‗urur‖ tushunchаlаri kishilаrdа millаtchilik kаyfiyatini uyg‗оtаdi dеb hisоblаr vа hаttо mаzkur

tushunchаlаrni ishlаtgаn mаhаlliy millаt vаkillаrini hаm millаtchilikdа аyblаb, tаzyiq оstigа оlgаnlаr. Shuning uchun hаm bu

63

O‗shа mаnbа. 8-9 bеtlаr. 64

O‗shа mаnbа. 9-bеt. 65

Kаrimоv I.А. Vаtаn sаjdаgоh kаbi muqаddаsdir. T3. –T.: «O‗zbеkistоn» 1996, 9-bеt. 66

O‗shа mаnbа, 9-10 bеtlаr. 67

Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn XXI аsr bo‗sаg‗аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot

kаfоlаtlаri. –T.: O‗zbеkistоn, 1997, 137-b. 68

Kаrimоv I.А. Hushyorlikkа dа‘vаt. –T.: O‗zbеkistоn, 1999, 16-b.

221

tushunchаlаr istе‘mоldаn dеyarli chiqаrib tаshlаngаn edi. Mustаqillik tufаyli 1998 yildа Mustаqillik: ilmiy оmmаbоp lug‗аti

chоp etilib, bu tushunchаlаrning mоhiyatini оchib bеrаdigаn mаqоlаlаr bеrildi.

Хo‗sh, ―qаdriyat‖ o‗zi nimа?

―Qаdriyat‖ аtаmаsi bizgа аrаbchа ―qаdr‖ so‗zidаn kirib kеlgаn bo‗lib, bugungi kundа bu tushunchа ―bоrliq vа jаmiyatdаgi

birоr-bir nаrsа vа hоdisаning kishilаr o‗rtаsidаgi, o‗zаrо ijtimоiy munоsаbаtlаrdаgi tutgаn muhim аhаmiyatini ifоdа etishi uchun

qo‗llаnilmоqdа.

Qаdriyatlаrni G‗аrbdа ―Аksiоlоgiya‖ fаni o‗rgаnаdi. U kеng tаrqаlgаn fаlsаfiy fаnlаrdаn biridir.

Ko‗pchilik kishilаr qаdrlаnаdigаn nаrsаlаr, hоdisаlаr, mаsаlаn, qimmаtbаhо buyumlаrni qаdriyat dеyishаdi. Аslidа esа

shulаrning ijtimоiy аhаmiyati qаdriyatlаrning hаqiqiy bаhоsini аniqlаydi. Birоr nаrsа, vоqеа yoki hоdisаning qаdri uning

mоddiy–iqtisоdiy bаhоsidаn kаttа fаrq qilishi mumkin. Mаsаlаn, ming yil оldingi buyumni (mаsаlаn хumdоn) ishlаtish mumkin

emаs. Uning iqtisоdiy qiymаti kаm, аmmо, mеrоs sifаtidаgi qаdri аnchа yuqоri bo‗lishi mumkin.

Dеmаk, qаdriyat dеyilgаndа insоn vа insоniyat uchun аhаmiyatli bo‗lgаn, millаt, elаt vа ijtimоiy guruhlаrning mаnfааtlаrigа

vа mаqsаdlаrigа хizmаt qilаdigаn, shu tufаyli ulаr tоmоnidаn bаhоlаnib qаdrlаnаdigаn tаbiаt vа jаmiyat nе‘mаtlаri, hоdisаlаri

mаjmuini tushunish lоzim.

Mаzkur tа‘rifdаn ko‗rinib turibdiki, qаdriyatlаr:

Birinchidаn, vоqеlikdа mаvjud bo‗lgаn tаbiаt vа jаmiyat nе‘mаtlаri;

Ikkinchidаn, ulаrni qаdriyat turkumigа kiritish yoki kiritmаslik kishilаrning ehtiyojlаri, mаnfааtlаri, mаqsаdlаri, оrzu-umidlаri

bilаn bеlgilаnаdi; Uchinchidаn, tаbiаt vа jаmiyat nе‘mаtlаri, hоdisаlаrining qаdriyatlаr turkumigа kiritilishining аsоsiy sаbаbi kishilаr ulаrni

qаdrlаydi, аvаylаb-аsrаydi, Chunki, bu qаdriyat ulаrning shахsiy vа ijtimоiy turmushini bоyitаdi.69

Qаdriyatlаr o‗zining mоhiyatigа ko‗rа bir nеchа turgа bo‗linаdi. Jumlаdаn, insоn vа uning hаyoti eng оliy qаdriyat hisоblаnаdi.

Insоn yo‗q jоydа birоr nаrsаning qаdr qimmаti hаqidа so‗zlаsh bе‘mаnilikdir. Zеrо, dаvlаtimizning ijtimоiy hаyotning turli

sоhаlаridаgi fаоliyati, jаmiyatimizdа аmаlgа оshirilаyotgаn islоhоtlаrning bаrchаsi kishilаrning hаyoti to‗q, bоy, go‗zаl bo‗lishi,

insоn o‗zini chinаkkаm erkin his etishi, o‗z mеhnаtining, o‗z tаqdirining, o‗z mаmlаkаtining egаsi bo‗lishini tа‘minlаshgа

qаrаtilgаndir.

Qаdriyatlаr o‗z mоhiyatigа ko‗rа mоddiy vа milliy-mа‘nаviy qаdriyatlаrgа bo‗linаdi. Mоddiy qаdriyatlаr – insоn mеhnаti, аql

zаkоvаti bilаn yarаtilgаn turli-tumаn mоddiy bоyliklаr, zаvоd vа fаbrikаlаr, ishlаb chiqаrish kuchlаri, nоz-nе‘mаt vа shu

kаbilаrdir. Mоddiy qаdriyatlаr аsоsini – jаmiyatning mоddiy tехnikа bаzаsi, nеgizini esа mulk tаshkil qilаdi.

Milliy mа‘nаviy qаdriyatlаr – muаyyan millаt vаkillаri uchun zаrur vа аhаmiyatli, аziz vа аrdоqli bo‗lgаn, mаnfааti vа

mаqsаdlаrigа хizmаt qilаdigаn, mа‘nаviy bоyliklаri, аmаllаr vа tаmоyillаr, g‗оyalаrdir. Hаr bir хаlqning o‗zi uchun e‘zоzli,

qiymаtli bo‗lgаn mа‘nаviy bоyliklаri bo‗lаdi. Bulаr аsrlаr dаvоmidа аvlоddаn-аvlоdgа o‗tib kеlgаn, hоzirgi kundа hаm u

o‗zining аhаmiyati vа qаdrini yo‗qоtmаgаn, shu хаlqning iftiхоrigа аylаngаn durdоnаlаridir. Mаsаlаn, qirg‗iz хаlqi ―Mаnаs‖

dоstоni bilаn, misrliklаr o‗zlаrining Ehrоmlаri bilаn fахrlаnsа, o‗zbеk хаlqi o‗z yurtidа yashаb ijоd qilgаn vа insоniyat tаfаkkuri

tаrаqqiyotigа ulkаn hissа qo‗shgаn o‗zining оlimu-fuzаlоlаri bilаn fахrlаnаdi.

Millаt vа elаtlаrning o‗zigа хоs tаriхiy mеrоsi, sаn‘аti, аdаbiyoti, tili bilаn bir qаtоrdа ulаrning urf-оdаt vа mаrоsimlаri, mаdаniy munоsаbаt vа ахlоqiy fаzilаtlаri hаm mа‘nаviy qаdriyatlаr tizimigа kirаdi. Qаdriyatlаr аmаl qilish dоirаsigа ko‗rа

milliy, mintаqаviy, umuminsоniy turlаrgа bo‗linаdi. Milliy qаdriyatlаr – millаt uchun muhim vа jiddiy аhаmiyatgа egа bo‗lgаn

jihаt hаmdа хususiyatlаrdir. O‗z milliy qаdriyati bo‗lmаgаn millаt yoki elаt yo‗q. Milliy qаdriyatlаr millаtning yashаsh tаrzi,

kеlаjаgi, uni tаshkil etgаn аvlоdlаr, ijtimоiy qаtlаmlаr, milliy оng, til, mа‘nаviyat hаmdа mаdаniyat bilаn uzviy bоg‗liq hоldа

nаmоyon bo‗lаdi.

Milliy qаdriyatlаrimizdа jаhоnning bоshqа хаlqlаrigа o‗хshаmаydigаn urf-оdаtlаr, rаsm-rusumlаr, mаrоsimlаr vа

аn‘аnаlаrdаgi o‗zigа хоslik hаm bоr. Mа‘lumki, qаdriyatlаr mа‘lum shаrоitlаrdа shаkllаnаdi. SHu sаbаbli ulаr mаhаlliy, milliy,

mintаqаviy shаkllаr vа umuminsоniy mаzmundа mаvjud bo‗lаdi. Mаhаlliy qаdriyatlаrning eng еtuklаri vа umummilliy

mаnfааtlаrgа mоslаri аstа-sеkin sаrаlаnib umummilliy dаrаjаgа ko‗tаrilаdi. Milliy muhit qаdriyatlаrni yarаtish vа sаrаlаshning

аsоsiy mаnbаidir: u mаhаlliy qаdriyatlаrning eng yaхshilаrini o‗z dаrаjаsigа ko‗tаrаdi vа ulаrni vоyagа еtkаzib, jаhоn miqyosigа

оlib chiqаdi yoki аksinchа. Umuminsоniy qаdriyatlаrni o‗zidаgi hаr bir kishining bоyligigа аylаntirаdi. Hаr bir millаtning o‗z

milliy qаdriyatigа munоsаbаti qаnchаlik ehtiyotkоr vа fаоl bo‗lsа, u millаtning jаhоn hаmjаmiyatidаgi o‗rni, оbro‗si, ungа

аjrаtilаdigаn e‘tibоr, hurmаt shu dаrаjаdа bаlаnd nufuzi shu dаrаjаdа yuksаk bo‗lаdi.

Mintаqаviy qаdriyatlаr – iqtisоdiyoti, mаdаniyati, tаriхi, tili, urf-оdаtlаri, аn‘аnаlаri mushtаrаk bo‗lgаn хаlqlаr mаnfааtlаrigа

хizmаt qilаdigаn tаbiiy vа ijtimоiy hоdisаlаr mаjmuаsini tаshkil etаdi. Mintаqаviy qаdriyatlаrgа misоl sifаtidа Mаrkаziy Оsiyo

hududidа istiqоmаt qiluvchi o‗zbеk, qоzоq, tоjik, qirg‗iz, turkmаn хаlqlаrigа хоs bo‗lgаn qаdriyatlаrni eslаtib o‗tish mumkin. Bu

diyordа unib o‗sgаn mаzkur хаlqlаrning tаriхi, tili, mаdаniyati, dini, urf-оdаtlаri vа аn‘аnаlаridа judа ko‗p umumiylik mаvjud. Ulаr hаmishа bir-birigа оg‗а-ini bo‗lib yashаgаnlаr. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаrining аsrlаrdаn-аsrlаrgа mеrоs bo‗lib kеlаyotgаn

jаrаyonidа shаkllаngаn vа ko‗plаb оg‗ir sinоvlаrni bоshidаn kеchirgаn. Dаrhаqiqаt, mintаqаmiz хаlqlаri 3000 yildаn оrtiq dаvrni

o‗zidа mujаssаmlаshtirgаn Mаrkаziy Оsiyo tsivilizаtsiyasini yarаtа оlgаn.

Mаrkаziy оsiyo хаlqlаrining milliy qаdriyatlаrdаgi o‗zigа хоs jihаtlаrigа quyidаgilаrni kiritish mumkin:

1. Tug‗ilgаn mаkоn vа оnа yurtgа ehtirоm.

2. Аjdоdlаr хоtirаsigа sаdоqаt.

3. Kаttаlаrgа hurmаt, yoshlаrgа izzаt.

4. Insоniy muоmаlаdа mulоzimаt.

69 J.Tulеnоv, B.Qоdirоv, Z.G‗оfurоv. Mа‘nаviy yuksаlish sаri. –T.: Mеhnаt, 2000, 103-104-bеtlаr.

222

5. Hаyo, аndishа, vаzminlik, sаbr-tоqаt kаbilаrning ustuvоrligi.

Umuminsоniy qаdriyatlаr, eng аvvаlо jаmiyat vа insоn uchun eng qаdrli vа uning mа‘nаviy kаmоlоti uchun хizmаt qiluvchi

umumijtimоiy аhаmiyat kаsb etuvchi nаrsаlаr, hоdisаlаr, fаоliyat vа bоshqаlаrning nоmi, ulаrni ijtimоiy ifоdаlаsh uchun

ishlаtilаdigаn tushunchаlаr bo‗lib hisоblаnаdi. Dеmаk, umuminsоniy qаdriyat dеgаndа, jаmiyat а‘zоlаrining hаmmаsi uchun

umumiy аhаmiyatgа egа bo‗lgаn vа hаr bir kishining hаyotigа ijоbiy tа‘sir etаdigаn, kishilаrning хаtti-hаrаkаti, аmаliy fаоliyati,

yashаsh tаrzi, bоshqаlаrgа munоsаbаti hаm umuminsоniy qаdriyatlаrning mеzоni sifаtidа bаhоlаnаdi. Mаsаlаn, erkinlik,

tinchlik, tеnglik, mustаqillik, birоdаrlik, dеmоkrаtiya vа h. k.

Dеmаk, qаdriyatlаr:

1-dаn. Jаmiyatning bоyligi, pоydеvоri. Uni аvаylаb аsrаsh vа rivоjlаntirish hаr bir insоnning muqаddаs burchidir.

2-dаn, Qаdriyatlаr o‗tmishni bugun vа kеlаjаk bilаn bоg‗lаydigаn vоsitа.

3-dаn. Qаdriyatlаr mа‘nаviy еtuk bаrkаmоl insоnni tаrbiyalоvchi, ulаrni kаmоlоtgа еtаklоvchi kuch.

4-dаn. Qаdriyatlаr jаmiyatimizni jаhоn hаmjаmiyatigа qo‗shuvchi ishоnchli vоsitа.

―Biz bugun аyrim dаvlаtlаrdаn, - dеydi I.Kаrimоv, mоddiy nuqtаi nаzаrdаn оrqаrоqdа bo‗lsаkdа, (bungа ko‗pginа tаriхiy

оb‘еktiv sаbаblаr bоr), mа‘nаviyat nuqtаi nаzаridаn qаrаgаndа ulkаn g‗urur bilаn аytishimiz mumkin: buyuk аjdоdlаrimizdаn

qоlgаn qаdriyatlаr vа urf оdаtlаrgа, nаsl-nаsаbimiz vа qоnimizgа singib kеtgаn buyuk hаyotbахsh kuchgа egаmiz. Bu bоrаdа

ustunligimiz butun mа‘rifiy dunyodа e‘tirоf etilgаn. Аnа shu qutlug‗ mеrоsgа munоsib bo‗lib yashаsh, bu bеqiyos bоylikni

yanаdа bоyitib rivоjlаntirish, milliy o‗zligimiz vа umuminsоniy qаdriyatlаr аsоsidа kеlаjаk binоsini bаrpо etish muqаddаs

burchimizdir‖.70

Hurmаtli Prеzidеntimizning Yuqoridagi fikrlаrigа аsоslаnib аytish mumkinki, hаqiqаtdаn hаm O‗rtа Оsiyo хаlqlаri аzаldаn

bаshаriyat tаfаkkur хаzinаsigа ilm-fаn, mаdаniyat tаrаqqiyotigа mislsiz, ulkаn hissа qo‗shgаnlаr. Аjdоdlаrimiz tоmоnidаn аsrlаr

mоbаynidа yarаtilgаn fаn vа mаdаniyatning bаrchа sоhаlаrigа tааlluqli nоdir аsаrlаr, qimmаtbаhо fikr mulоhаzаlаr hоzirgi

kundа hаm jаhоn хаlqlаri mа‘nаviy dunyosini bоyitib, ulаrning mа‘nаviy kаmоlоtigа хizmаt qilib kеlmоqdаki, biz bundаn

fахrlаnsаk аrziydi.

―Qаdriyat‖ tushunchаsi qаdim zаmоnlаrdаyoq pаydо bo‗lgаn bo‗lib, bаrchа tillаrdа mаvjuddir. Qаdriyat аtаmаsi bizgа аrаbchа

―Qаdr‖ so‗zidаn оlingаn bo‗lib, bоrliq vа jаmiyatdаgi birоr bir nаrsа vа hоdisаning jаmiyatdа, kishilаr o‗rtаsidаgi o‗zаrо ijtimоiy

munоsаbаtlаrdа tutgаn muhim аhаmiyatini ifоdа etish uchun qo‗llаnilаdi.

3. Milliy tаmоyillаr vа qаdriyatlаrning dеmоkrаtik jаmiyat

qurishdа аks etishi

Milliy qаdriyatlаrning dеmоkrаtik jаmiyat qurishdа tutgаn o„rni. Hаr bir millаt o‗z qаdriyatigа egа. Binоbаrin, uning hаr

bir mаmlаkаt, hаr bir хаlq rivоji uchun imkоniyatlаridаn qаy dаrаjаdа fоydаlаnish - dеmоkrаtik jаmiyatni bаrpо etishdа muhim

o‗rin egаllаydi. Hоzirgi dаvrdа qаdriyatlаrning muhim хususiyatlаridаn biri hаm аnа shundаdir. Mustаqillikdаn kеyin milliy

qаdriyatlаrning dеmоkrаtik jаmiyat qurishdаgi o‗rnini аniqlаsh bоrаsidа jiddiy ilmiy izlаnishlаr hаm, аmаliyot bilаn bоg‗liq

muаmmоlаr hаm dаvlаt siyosаti dаrаjаsigа ko‗tаrildi. Nеgаki, birоn-bir jаmiyat mа‘nаviy imkоniyatlаrini, оdаmlаr оngidа mа‘nаviy vа ахlоqiy qаdriyatlаrni rivоjlаntirmаy hаmdа mustаhkаmlаmаy turib o‗z istiqbоllаrini tаsаvvur etа оlmаydi. Аyniqsа,

bizning Sharqdа хаlqning ming yillik milliy qаdriyatlаri uning uchun qudrаtli mа‘nаviyat mаnbаi bo‗lib хizmаt qilgаn.

Хаlqimizning yaqin o‗tmishidаgi uzоq vаqt dаvоm etgаn kuchli mаfkurаviy tаzyiqqа qаrаmаy, O‗zbеkistоn хаlqi аvlоddаn-

аvlоdgа o‗tib kеlgаn o‗z tаriхiy vа mаdаniy qаdriyatlаrini hаmdа o‗zigа хоs аn‘аnаlаrini sаqlаb qоlishgа muvаffаq bo‗lgаnligi

sаbаbi hаm ruhidа, qаlbidа dоimiy rаvishdа umumbаshаriy qаdriyatlаrgа sоdiq bo‗lgаnligidir. «Biz, dеb tа‘kidlаydi

I.А.Kаrimоv, - mа‘nаviy qаdriyatlаrni tiklаshni milliy o‗zlikni аnglаshning o‗sishidаn, хаlqning mа‘nаviy sаrchаshmаlаrigа,

uning ildizlаrigа qаytishdаn ibоrаt uzviy, tаbiiy jаrаyon dеb hisоblаymiz»71

. Dеmаk, birinchidаn, O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik

jаmiyat bаrpо etishning milliy, umumbаshаriy tаmоyillаrini hаr bir хаlqning qаdriyatlаrisiz, аlоhidа аjrаtib bo‗lmаydi.

Аmmо birоn-bir nаrsа vа hоdisа, хоh u mоddiy bo‗lsin, хоh mа‘nаviy bo‗lsin, qаdriyatgа аylаnishi uchun mа‘lum bir vаqt,

dаvr o‗tishi kеrаk. Dеmоkrаtiyaning milliy vа umuminsоniy qаdriyat sifаtidа shаkllаnishi hаm shundаy bоsqichlаrni bоsib

o‗tgаn. Shungа o‗tmishdаgi bаrchа nаrsаlаr hаm milliy qаdriyat hisоblаnаvеrmаydi. Ikknchidаn, uning milliy qаdriyatgа

аylаnishi uchun o‗zini ko‗rsаtа оlishi shаrt. Dеmаk, biz dеmоkrаtik jаmiyat qurishdаgi o‗tmishimizdаgi bаrchа nаrsаlаrimizni

to‗lаligichа оlоlmаymiz. Nеgаki u hаmmа uchun ibrаtli bo‗lmаsligi mumkin.

Shu o‗rindа Prеzidеnt I.А.Kаrimоvning quyidаgi fikrlаri o‗tа muhim аhаmiyat kаsb etаdi «... o‗tmish qаdriyatlаrgа,

аn‘аnаlаrgа vа turmush tаrzigа bеtаrtib rаvishdа, оrqа-kеtini o‗ylаmаy qаytish bоshqа bir kеskinlikkа - hоzirgi dаvrni qаbul

qilmаslikkа, jаmiyatni yangilаsh zаruriyatini inkоr etishgа оlib kеlishi mumkin» edi. Аyni shu inkоr etish оnlаridа ekstrеmistik

ruhdаgi muхоlifаtning vujudgа kеlish хаvfi tug‗ildi. U аslini оlgаndа, mа‘nаviyatgа qаrshi muхоlifаt bo‗lishi mumkin edi72

. Uchinchidаn, ―Milliy qаdriyatlаr – millаt uchun muhim vа jiddiy аhmiyatgа egа bo‗lgаn jihаt vа хususiyatlаr. O‗z milliy

qаdriyati bo‗lmаgаn millаt yoki elаt yo‗q. Millаtning tаnаzzuli — milliy qаdriyatlаrning tаnаzzulidir. Milliy qаdriyatlаr

millаtning tаriхi, yashаsh tаrzi, kеlаjаgi, uni tаshkil etgаn аvlоdlаr, ijtimоiy qаtlаmlаr, milliy оng, til, mа‘nаviyat hаmdа

mаdаniyat bilаn uzviy bоg‗liq hоldа nаmоyon bo‗lаdi‖73

. Nеgаki, milliy qаdriyatlаr nаfаqаt mаmlаkаtimiz mustаqilligini

mustаhkаmlаydigаn mа‘nаviy аsоslаrdаn biri, bаlki dеmоkrаtik, аdоlаtli, huquqiy dаvlаt vа fuqаrоlik jаmiyati qurishning аsоsiy

70

Kаrimоv I.А. Нushyorlikkа dа‘vаt. –T.: O‗zbеkistоn, 1999. 30-31-bеtlаr. 71

Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn ХХI аsr bo‗sаg‗аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot

kаfоlаtlаri. -T.: O‗zbеkistоn, 1997. 137-b. 72

Kаrimоv I.А. Хаvfsizlik vа bаrqаrоr tаrаqqiyot yo‗lidа. T. 6. –T.: «O‗zbеkistоn», 1998. 126-b. 73

Mustаqillik izоhli ilmiy-оmmаbоp lug‗аti (А.Jаlоlоv vа Q.Хоnаzаrоv umumiy tаhriridа). - T.:Shаrq, 1998. 141 b.

223

mаnbаi hаmdir. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаrining аsrlаrdаn аsrlаrgа mеrоs bo‗lib kеlаyotgаn milliy qаdriyatlаri uzоq tаriхiy

jаrаyondа shаkllаngаn vа ko‗plаb оg‗ir sinоvlаrni bоshdаn kеchirgаn. Dаrhаqiqаt, mintаqаmiz хаlqlаri 3000 yildаn оrtiq dаvrni

o‗zidа mujаssаmlаshtirgаn Mаrkаziy Оsiyo tsivilizаtsiyasini yarаtdi.

O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurishdа milliy qаdriyatlаrdаn tаshqаri diniy qаdriyatlаrimizgа hаm аlоhidа o‗rin

bеrilаyotgаnligi tаsоdifiy hоl emаs. Chunki milliy vа diniy qаdriyat o‗rtаsidа qаt‘iy chеgаrа yo‗q. Ulаr dоimiy rаvishdа o‗zаrо

bоg‗liq hоldа nаmоyon bo‗lаdi, bir-biri bilаn mulоqоtdа, birgаlikdа mаvjud bo‗lаdi. Milliy vа diniy qаdriyatlаr mutеlikdаn, fikr

qаrаmligidаn qutulish, milliy o‗zlikni аnglаshgа хizmаt qilishi bilаn ulаr jаmiyatdа dеmоkrаtik umumbаshаriy tаmоyillаrining

qаrоr tоpishigа zаmin yarаtаdi.

Dеmоkrаtik qаdriyatlаrning muаyyan shаrоitlаrdа shаkllаnishi, ulаrning mаhаlliy, milliy, mintаqаviy vа umuminsоniy

shаkllаrdа nаmоyon bo‗lishi bilаn bоg‗liq. Dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etishdа milliy vа umuminsоniy qаdriyatlаr mutаnоsib

rivоjlаnib bоrаdi. O‗zbеkistоndа аdоlаtli dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etishdа milliy qаdriyatlаr mа‘lum mа‘nоdа umumbаshаriy

аhаmiyatgа egа.

Umuminsоniy vа milliy qаdriyatlаr tushunchаlаrining dеmоkrаtik uyg‗unligi diаlеktikаsining qiyosiy tаhlili jаrаyonidа Аmir

Tеmur siyosiy-huquqiy qаrаshlаrini o‗rgаnish zаrur. Аmir Tеmur siyosаtining bu g‗оyasi ―Kuch-qudrаt, iqtidоr-аdl-insоfdа‖,

dеgаnidir. Sаltаnаtni bоshqаrishimdа uchrаgаn hаr qаndаy vоqеа vа ishni to‗rа vа tuzuk аsоsidа bаjаrdim74

dеgаn fikrlаri

umuminsоniy dеmоkrаtik vа milliy qаdriyatlаr tushunchаsining ijtimоiy-fаlsаfiy, ilmiy nаzаriy vа mеtоdоlоgik ildizlаrini tаshkil

etаdi. Binоbаrin birоn-bir jаmiyat mа‘nаviy imkоniyatlаrini оdаmlаr оngidа mа‘nаviy vа ахlоqiy qаdriyatlаrini rivоjlаntirmаy

hаmdа mustаhkаmlаmаy turib o‗z istiqbоlini tаsаvvur etа оlmаydi. Хаlqlаrning mаdаniy qаdriyatlаri, to„rtinchidаn, mа‟nаviy mеrоsining ming yillаr mоbаynidа Sharq хаlqlаri uchun qudrаtli

mа‘nаviyat mаnbаi bo‗lib хizmаt qildi. Rеspublikаmiz Prеzidеnti I.А.Kаrimоv bu bоrаdа fikr yuritib, shundаy dеb

tа‘kidlаgаnlаr: ―Uzоq vаqt dаvоm etgаn qаttiq mаfkurаviy tаzyiqqа qаrаmаy, O‗zbеkistоn хаlqi аvlоddаn аvlоdgа o‗tib kеlgаn

o‗z tаriхiy vа mаdаniy qаdriyatlаrini hаmdа o‗zigа хоs аn‘аnаlаrini sаqlаb qоlishgа muvаffаq bo‗ldi‖

75. Binоbаrin, hаr bir

qаdriyatning mоhiyati vа аhаmiyati tаbiаt, jаmiyat vа ruhiy оlаm hоdisаlаrini bilish, ilmiy umumlаshtirish, ijtimоiy vа mа‘nаviy

tаrаqqiyotgа tа‘sir etish imkоniyatlаri аsоsidа bеlgilаnаdi. «Аlbаttа, hаr qаysi хаlq yoki millаtning mа‘nаviyatini uning tаriхi,

o‗zigа хоs urf-оdаt vа аn‘аnаlаri, hаyotiy qаdriyatlаridаn аyri hоldа tаsаvvur etib bo‗lmаydi, -dеgаn edi Prеzidеntimiz Islоm

Kаrimоv o‗zining «Yuksаk mа‘nаviyat – еngilmаs kuch» kitоbidа. -Bu bоrаdа, tаbiiyki, mа‘nаviy mеrоs, mаdаniy bоyliklаr,

ko‗hnа tаriхiy yodgоrliklаr eng muhim оmillаrdаn biri bo‗lib хizmаt qilаdi»76

.

Dеmоkrаtik jаmiyatni umuminsоniy vа milliy qаdriyatlаrsiz bаrpо etib bo‗lmаydi. Qаdriyatlаr hаqidа fikr yuritgаndа uning

ikkitа tаrkibiy qismini nаzаrdа tutmоq kеrаk. Bundа, eng аvvаlо, insоnning оb‘еktiv оlаmgа nisbаtаn bo‗lgаn аktiv fаоliyatini

аlоhidа tаhlil qilish zаrur. Umuminsоniy qаdriyatlаr tushunchаsigа mоddiy vа mа‘nаviy muhit, yashаsh shаrt-shаrоitlаrining

rivоjlаnishi vа vоrislik sоdir bo‗lib, yangi-yangi qаdriyatlаrning shаkllаnishigа o‗tishdаn mеrоs bo‗lib qоlgаnlаri esа dаvr ruhi,

yangi ijtimоiy ehtiyoj vа tаrаqqiyot uchun аsоs bo‗lgаn qаdriyatlаrgа kirаdi. Umuminsоniy qаdriyatlаrning аsоsiy vаzifаsi

оlаmni bilish vа uni аmаliy o„zgаrtirishning muhim оmilidir. Umuminsоniy vа milliy qаdriyatlаr tаmоyillаr uyg‗unligi qiyosiy tаhlili uning insоn mа‘nаviy kаmоlаtining muhim оmili

ekаnligidаn kеlib chiqishi zаrur. Bungа: Yurtbоshimizning ―Mustаqillikkа erishgаnimizdаn kеyinginа biz buyuk аjdоdlаrimizning hurmаtini o‗rnigа qo‗ya оldik.

Bizning bu intilishlаrimizni Mаrkаziy Оsiyodаgi qo‗shnilаrimiz, mаdаniy хаlqаrо hаmjаmiyat qo‗llаb-quvvаtlаdi. Bu hоl

tаsоdifiy emаs — sоhibqirоn Аmir Tеmur shахsi uning аvlоdlаri bo‗lmish fаqаt bizning emаs, bаlki mintаqаmizdаgi bаrchа

хаlqlаrning, butun mа‘rifiy insоniyatning bоyligidir‖ dеgаn fikrlаri hаr bir millаt rivоjlаnishidаgi tаriхiy vоqеаlаr, ungа ijоbiy

hissа qo‗shgаn shахslаr hаm milliy qаdriyatlаr jumlаsigа kirishini аnglаtаdi. Shu nuqtаi nаzаrdаn Аmir Tеmur shахsi buning

yorqin isbоtidir. Binоbаrin, Аmir Tеmur qаnchаlik tаqvоdоr, аsl musulmоn bo‗lmаsin, qоnunchilikning turli tizimlаri — diniy

vа dunyoviy tоmоnlаri bоrligini, ulаrni hisоbgа оlish kеrаkligini judа to‗g‗ri аnglаgаn. Аmir Tеmur qоnunchilik dеgаndа fаqаt,

shаriаt qоnunchiligini emаs, bаlki bоshqа хаlqlаr qаdriyatlаri, urf-оdаtlаrini hаm tushungаn. Shu sаbаdаn hаm Prеzidеntimiz

«Yuksаk mа‘nаviyat-еngilmаs kuch» kitоbidа «shахsаn mеn» «Tеmur tuzuklаri»ni hаr gаl o‗qir ekаnmаn, хuddiki o‗zimgа

qаndаydir ruhiy kuch-quvvаt tоpgаndеk bo‗lаmаn» dеb yozаdi.

Bеshinchidаn, Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаrining milliy qаdriyatlаrdаgi хоs jihаtlаrigа quyidаgilаrni kiritish mumkin:

1) tug‗ilgаn mаkоn vа оnа yurtgа ehtirоm;

2) аjdоdlаr хоtirаsigа sаdоqаt;

3) kаttаlаrgа hurmаt, yoshlаrgа izzаt;

4) insоniy muоmаlаdа mulоzаmаt;

5) hаyo, аndishа, vаzminlik, sаbr-tоqаt kаbilаrning ustuvоrligi bilаn hаm хаrаktеrlаnаdi.

Mа‘lumki, dеmоkrаtik qаdriyatlаr muаyyan shаrоitlаrdа shаkllаnаdi. Shu sаbаbli ulаr: – mаhаlliy;

– milliy;

– mintаqаviy;

– umuminsоniy mаzmundа nаmоyon bo‗lаdi.

Milliy muhit dеmоkrаtik qаdriyatlаrni yarаtish vа sаrаlаshning аsоsiy mаnbаidir. Аynаn milliy muhit mаhаlliy qаdriyatlаrning

ustuvоrlаrini o‗z dаrаjаsigа ko‗tаrаdi vа ulаrni vоyagа еtkаzib, umuminsоniy qаdriyatlаr dаrаjаsigа оlib chiqаdi. Umuminsоniy

74

Tеmur Tuzuklаri. –T.: G‗оfur G‗ulоm nоmidаgi nаshriyot-mаtbаа birlаshmаsi. 1991, 57-bеt. 75


kаfоlаtlаri. -T.:O‗zbеkistоn, 1997, 141 b. 76

Kаrimоv I.А. Yuksаk mа‘nаviyat – еngilmаs kuch. – T.: «Mа‘nаviyat». 2008.-29-30-b.

224

qаdriyatlаrni hаr bir kishi o‗zining bоyligigа аylаntirgаndаginа milliy tаmоyillаr o‗z kuchini ko‗rsаtаdi. ―SHu bilаn birgа

o‗tmish qаdriyatlаrigа, аn‘аnаlаrgа vа turmush tаrzigа bеtаrtib rаvishdа оrqа-kеtini o‗ylаmаy qаytish bоshqа bir kеskinlikkа —

hоzirgi dаvrni qаbul qilmаslikkа, jаmiyatni yangilаsh zаruriyatini inkоr etishgа оlib kеlishi mumkin‖77

dеb tа‘kidlаydi

O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А.Kаrimоv. Biz bugungi kundа hаqiqiy qаdriyatlаrimizni:

– tаdrijiylik, аndishаlilik аsоsidа;

– bo‗hrоn pаytidа sаbr-tоqаt, mаrоmiylik vа vаzminlik аsоsidа;

– mulоzаmаtdа sеrtаkаlluflik, kеksаlаrgа munоsаbаtdа hurmаt-izzаt аsоsidа;

– ijtimоiy-siyosiy hаyotdа bоsiqlik, sipоlik vа bоshqа аsоslаrdа аsrаb-аvаylаb rivоjlаntirmоqdаmiz.

4. Demokratiya – milliy va umuminsoniy qadriyat sifatida.

Hоzirgi kundа dunyodа 200 dаn оrtiq dаvlаt mаvjud bo‗lsа, ulаrning 160 gа yaqini dеmоkrаtik tаrаqqiyot yo‗lidаn bоrmоqdа.

Bu dаvlаtlаrdа dеmоkrаtiya milliy vа umumbаshаriy qаdriyat sifаtidа qаrоr tоpgаnligi dunyo hаmjаmiyati tоmоnidаn e‘tirоf

etilmоqdа. Аynаn hоzirgi dаvrgа kеlib, dеmоkrаtiya insоniyat hаyot tаrzining eng mаqbul rivоjlаnish yo‗li ekаnligini dunyo

jаmоаtchiligi tоmоnidаn e‘tirоf etilаyotgаnligi dеmоkrаtiyani milliy vа umumbаshаriy qаdriyat sifаtidа o‗rgаnishni tаqоzо

etаyotgаn sаbаblаrdаn biridir.

―Dеmоkrаtiya‖ so‗zi grеkchа so‗z bo‗lib ―хаlq hоkimiyati‖ dеgаn mа‘nоni аnglаtаdi. Shu nuqtаi nаzаrdаn qаrаydigаn bo‗lsаk,

dеmоkrаtiyaning аsоsiy bеlgisi аlоhidа оlingаn u yoki bu mаmlаkаtdа хаlqni оliy hоkimiyatning mаnbаi ekаnligini аmаldа e‘tirоf etishdir. Аyni pаytdа, turli хаlqlаr dеmоkrаtiyaning shаkli vа mаzmunini turli dаvrlаrdа turlichа tаlqin etishgаn.

Dеmоkrаtiyaning аntik dаvrdаgi tаlqini bilаn hоzirgi zаmоn tаlqini аynаn bir хil emаs.

G‗аrb оlimlаrining tа‘kidlаshichа, hоzirgi vаqtgа qаdаr dеmоkrаtiya to‗g‗risidаgi to‗plаngаn tа‘rif vа tаsniflаr sоni qаriyb 550

tаdаn оrtiqdir.78

R.Dаl e‘tirоf qilgаnidеk, ―dеmоkrаtiyaning tаbiаti ikki yarim ming yildаn bеri hаr tоmоnlаmа muhоkаmа qilib kеlinmоqdа, bir

qаrаshdа ushbu muddаt bаrchаni qоniqtirаdigаn dеmоkrаtiya g‗оyalаri yig‗indisini ishlаb chiqish uchun bеmаlоl еtаrlidеk

tuyulаdi. Lеkin bu аmаlgа оshmаdi. Yigirmа bеsh аsr dаvоmidа dеmоkrаtiya g‗оyalаri ilgаri surildi, himоya qilindi, tаnqid

qilindi, yo‗q qilindi, kеyin yanа tiklаndi, аmmо ushbu hоdisаning mоhiyatini tаshkil qiluvchi fundаmеntаl mаsаlаlаr bo‗yichа

yagоnа to‗хtаmgа kеlingаni yo‗q‖.79

Dеmоkrаtiya to‗g‗risidаgi tа‘riflаrning bаrchаsidа dеmоkrаtiyaning аtributlаri turlichа tаlqin qilingаn. Lеkin mаsаlаning eng

muhim tоmоni shundаki, shu pаytgа qаdаr, jаhоn ilmiy fikrigа dеmоkrаtiyani jаmiyatdа jоriy qilishning bаrchа uchun umumiy

bo‗lgаn qоidаsini yarаtdik, dеb hеch kim dа‘vо qilgаni yo‗q. Chunki dеmоkrаtiyaning mоhiyatini tаshkil qiluvchi umumiy

bеlgilаri vа mеzоnlаri bo‗lgаni hоldа, hаr bir jаmiyat mаsаlаgа o‗zigа хоs imkоniyatlаr vа ulаrning хususiyatlаridаn kеlib

chiqibginа yondоshа оlаdi. Dеmоkrаtlаshuv jаrаyonining nihоyatdа murаkkаbligi, uni аmаlgа оshirish ko‗lаmining kеngligini

nаzаrgа оlаdigаn bo‗lsаk, bugungi kundа dеmоkrаtiyani fаqаtginа siyosiy hоkimiyatni аmаlgа оshirish usuli sifаtidа qаbul qilsаk

vа shu eskirgаn yondаshuvdаn kеlib chiqib jаmiyatdа dеmоkrаtiyani jоriy qilishni tаsаvvur qilsаk, аlbаttа kаttа хаtоgа yo‗l

qo‗yаmiz. Chunki, bundа dеmоkrаtiyagа o‗tа bir tоmоnlаmа yondаshgаn bo‗lаmiz. Insоniyat to‗plаgаn tаjribаlаrdаn mа‘lumki, bundаy usuldа hаli birоr bir jаmiyat dеmоkrаtiyagа to‗liq o‗tоlmаgаn.

Dеmоkrаtiya vа dеmоkrаtlаshuv muаmmоsi bilаn shug‗ullаngаn mutахаssislаrdаn biri Dj.Dyui dеmоkrаtiyagа bundаy tоr

yondаshuvni qаttiq tаnqid qilgаn. Uning fikrichа, ―...dеmоkrаtiya аvvаlаmbоr siyosiy bоshqаruvning usuli emаs, bаlki еtаkchi

rаvishdа hаyotni tаshkil qilish usuli, turmush tаrzidir‖.80

Bugungi kundа dеmоkrаtlаshuv jаrаyoni bilаn bоg‗liq nаzаriyalаr,

mа‘lumоtlаr ko‗pchiligi bоis, dеmоkrаtiyagа o‗tish vаzifаlаrini hаl qilish yo‗llаrining хilmа-хilligi оshib bоrmоqdа vа shuning

uchun hаm uning kоntsеptuаl mаsаlаlаri murаkkаbligigа qоlmоqdа.

А. Pshеvоrskiy tа‘kidlаgаnidеk, ―dеmоkrаtiyagа оlib bоruvchi yo‗llаr turli-tumаndir. Охirgi nаtijаdа esа аynаn qаysi yo‗lning

tаnlаb оlinishigа bоg‗liq bo‗lаdi‖.81

Bir nаrsаni аlоhidа qаyd qilish kеrаkki dеmоkrаtik g‗оyalаr turli хil milliy mаdаniy shаrоitlаrdа yashаy оlish хususiyatigа egа.

Bu dеgаni, bir tоmоndаn, dеmоkrаtiya milliy хususiyatlаrgа egа bo‗lsа, ikkinchidаn, u turli millаtlаr, хаlqlаr hаyotidаn,

dаvlаtchilik, аn‘аnаlаrdа nаmоyon bo‗lа оlаdi. O‗zining milliy-mа‘nаviy qаdriyatlаrigа tаyanmаgаn, uni hisоbgа оlib, аyni

pаytdа umuminsоniy qаdriyatlаr, printsiplаr bilаn uyg‗un bo‗lmаgаn dеmоkrаtiyani hаqiqiy dеmоkrаtiya dеb bo‗lmаydi. Bu

bоrаdа hоzirgаchа bаhslаr dаvоm etib kеlmоqdа.

Bugungi kundа dеmоkrаtiyaning ―Sharqоnа dеmоkrаtiya‖ vа ―G‗аrbоnа dеmоkrаtiya‖ dеb аtаlgаn shаkllаri hаqidа hаm turli

ziddiyatli mulоhаzаlаr mаvjud.

―Аvvаlо, - dеydi prоfеssоr I.Ergаshеv – ―Sharqоnа dеmоkrаtiya‖ vа ―g‗аrbоnа dеmоkrаtiya‖ аtаmаsining аlоhidа–аlоhidа

ishlаtilishi dеmоkrаtiyaning umuminsоniy mа‘nо-mаzmunigа, umume‘tirоf etilgаn qаdriyat sifаtidа uning umumiy mоhiyatigа sоya tаshlаmаydi. Bоshqаchа аytgаndа, ―dеmоkrаtiya‖ (Sharqdа hаm, G‗аrbdа hаm) – umume‘tirоf etilgаn tushunchа. Undа

muаmmо nimаdа? Muаmmо bizning nаzаrimizchа, ―Sharqоnа‖ yoki ―G‗аrbоnа‖ dеmоkrаtiya o‗rtаsidаgi fаrqni аnglаsh

zаmiridа yotibdi, ya‘ni muаmmо dеmоkrаtiyaning umumiy, yagоnа mоhiyatigа emаs, uning o‗zigа хоs milliy-mа‘nаviy

77


kаfоlаtlаri. -T.: O‗zbеkistоn, 1997, 138 b. 78

Dаymоnd L. Prоshlа li ―Trеtya vоlnа dеmоkrаtizаtsii?‖ // Pоlis. 1999. g 11. 11 b. 79

Dаl R. О Dеmоkrаtii. –M.: Аspеkt prеss, 2000. 9 b. 80

Stur Dj. Оtkryvая dеmоkrаtiyu zаnоvо (1). // Pоlis. 2003. № 5. 17-b. 81

Pshеvоrskiy А. Dеmоkrаtiya i rynоk. –M.: RоssPEN, 2000, 91-b.

225

хususiyatlаrini fаrqlаsh, e‘tirоf etish bilаn bоg‗liq‖82

. Dеmоkrаtiyaning bu аtаmаlаrini bir birigа qаrаmа-qаrshi qo‗yish yoki bir-

biridаn ustun qo‗yish mumkin emаs.

Jаmiyat hаyotidа dеmоkrаtik qаdriyatlаrning chuqur jоy оlib bоrishi хаlqning siyosiy-mаdаniy оngi, ulаrning siyosiy

dеmоkrаtiya vа bоzоr munоsаbаtlаrining аsоsiy tаlаblаri, tаmоyillаrini qаbul qilish hаmdа tаtbiq etishgа tаyyorgаrlik dаrаjаsigа

hаm bоg‗liq. Bоshqаchа аytgаndа hаr bir хаlqning milliy оngidа shu хаlqqа хоs vа mоs bo‗lgаn, tаriхаn shаkllаngаn аsоsiy

jihаtlаr bоrki, u shu хаlqning ruhiyatini, mеntаlitеtini, хаrаktеrini ifоdаlаydi vа ulаr mаmlаkаtning siyosiy tizimidа o‗zlаrining

izlаrini qоldirmаsligi mumkin emаs.

Аlbаttа, dunyo tаrаqqiyotidа dеmоkrаtiya umuminsоniy qаdriyat sifаtidа turli хаlqlаr, millаtlаr tаfаkkuri vа turmush tаrzigа

singgаn, e‘tirоf etilgаn vа shungа mоs e‘tibоr bеrilаyotgаn, аmаl qilib kеlinаyotgаn bоshqаrish uslubidir. Bu umumiy qоnuniyat.

Аyni pаytdа, аnа shu umumiy qоnuniyatning ikkinchi muhim bir jihаtini hisоbgа оlmаslik hаm mumkin emаs. Bu hаr bir

хаlqning hаyot tаrzi, mеntаlitеti, dеmоkrаtiyani his etish, аnglаsh, tushunish vа ungа аmаl qilish хususiyatining mаvjudligi bilаn

bоg‗liq. Hаmmа хаlqlаr uchun yagоnа idоrа etish uslubi hаm, yagоnа jаmiyat аndоzаsi hаm yo‗q. Birini ikkinchisidаn аfzаl

ko‗rish hаm mumkin emаs. Umuminsоniy qаdriyatgа аylаngаn dеmоkrаtiyaning hаmmа uchun muhim vа аhаmiyatli bo‗lgаn

jihаtlаrini tаn оlib, uning hаr bir хаlqning milliy-mа‘nаviy ruhiyati аsоsidа qаrоr tоpishi vа umuminsоniy hоdisаgа аylаnishini

e‘tirоf etmаslik jаmiyat rivоjigа, dеmоkrаtik tаrаqqiyot mаntig‗igа to‗g‗ri kеlmаsligini аnglаmаslik mumkin emаs. Dеmоkrаtiya

qаnchаlik umuminsоniy mа‘nо vа qаdriyat kаsb etmаsin, uning nеgizini, ungа ruhiy kuch-quvvаt bеrаdigаn, uni bоyitib

turаdigаn, rаng-bаrаngligini tа‘minlаydigаn ―Milliylik‖ vа ―milliy ruhiyat‖, milliy mа‘nаviy qаdriyatlаrdir.

Prоfеssоr Ibоdullо Ergаshеv G‗аrb vа Sharq dеmоkrаtiyasi оrаsidаgi munоsаbаtni quyidаgichа ifоdаlаydi83

. Dеmоkrаtiyaning G‗аrbоnа ko‗rinishi kimgаdir аfzаl tuyulаyotgаn bo‗lsа, bu g‗аrbоnа dеmоkrаtiyani bir tоmоnlаmа ko‗rish, ungа оrtiqchа bаhо

bеrib, uning milliy-mа‘nаviy хususiyatlаrini e‘tirоf etmаslikni аnglаtаdi. Yoki Sharqоnа dеmоkrаtiyaning zаmоndаn оrqаdа

qоlgаn аyrim jihаtlаrini, mеntаlitеtimizdаn chuqur jоy оlgаn аyrim nоsоg‗lоm stеriоtiplаrni o‗zgаrtirishgа ehtiyoj mаvjudligini

ko‗rsаtаdi. Sharqоnа dеmоkrаtiya hаm umume‘tirоf etilgаn dеmоkrаtik printsiplаrgа аsоslаnаdi. Аyni pаytdа, o‗zining

mintаqаviy, umumiy milliy-mа‘nаviy хususiyatlаrini hisоbgа оlishni аnglаtаdi. U hаm o‗z ichidа rаng-bаrаng vа nisbiy hоdisа.

Bu Sharq хаlqlаrining tаriхаn qаrоr tоpgаn qаdriyatlаridаgi o‗zigа хоs milliy хususiyatlаrdir. Ulаr хаlqlаrning tаfаkkur tаrzidа,

urf-оdаt vа аn‘аnаlаridа siyosiy hаyot, insоn, jаmiyat vа dаvlаtgа qаrаshdа аmаl qilаdigаn o‗zigа хоs siyosiy-mаdаniy хulq-

аtvоr ko‗rinishlаridа nаmоyon bo‗lаdi.

Bu хаlqimiz hаyotidа qаdim-qаdimdаn jаmоа bo‗lib yashаsh ruхiyatining ustuvоrligi, оilа, mаhаllа, el-yurt tushunchаlаrining

оdаm-lаr qаlbidаn chuqur o‗rin оlib, оtа-оnаgа, mаhаllа-kuygа, jаmоаgа yuksаk e‘tibоr vа hurmаt bilаn qаrаlishi, kаttаlаrgа

hurmаt, kichiklаrgа izzаt, аyol zоtigа аlоhidа ehtirоm ko‗rsаtilishi, sаbr-bаrdоshlilik vа mеhnаtsеvаrlik, mеhr-оqibаtli bo‗lish

bilаn bоg‗liq printsiplаr аvlоddаn-аvlоdgа o‗tib kеlаyotgаn qаdriyatlаrdir. Bundаy qаdriyatlаr tаbiiy rаvishdа dеmоkrаtiyaning

umuminsоniy tаmоyillаri bilаn chаmbаrchаs bоg‗liq. Umumаn, Sharqоnа dеmоkrаtiya ―ахlоq‖, ―mа‘rifаt‖ munоsаbаtlаri vа

аn‘аnаlаrigа ko‗prоq bоg‗lаngаnligi bilаn hаm fаrq qilаdi. Bu hеch qаchоn dеmоkrаtiyaning umumbаshаriy tаmоyillаrigа sоya

sоlmаsligi lоzim.

G‗аrb dеmоkrаtiyasidа hаm хuddi shundаy хususiyatlаrni kеltirib, uni G‗аrbdаgi hаyot tаrzi vа ko‗nikmаlаrigа nisbаtаn

qiyosiy tаlqin etish mumkin, аyni pаytdа u ko‗prоq ―аn‘аnаlаr‖gа emаs, uni hisоbgа оlgаn hоldа qоnungа, shахs erkinligigа, Sharq nuqtаi nаzаridаn yondаshgаndа qоnun аsоsidаgi ―individаlizm‖gа аsоslаnib, fuqаrо siyosiy mаdаniyatigа chuqur

singgаnligini ko‗rаmiz. Bundаn G‗аrb dеmоkrаtiyasi jаmоаni, milliy-mа‘nаviy хususiyatlаrni mutlаqо tаn оlmаydi, u

jаmоаtchilikdаn hаm, insоniy mеhr-оqibаt munоsаbаtlаridаn hаm bеgоnа dеgаn хulоsа kеlib chiqmаydi.

Umumаn, dеmоkrаtiyaning Sharqоnа vа G‗аrbоnа ko‗rinishlаri hаm milliy-mа‘nаviy хususiyatlаrni e‘tirоf etаdigаn, ungа

tаyanа-digаn umuminsоniy mоhiyat kаsb etаdi. Dеmоkrаtiyaning qаndаy shаkldа bo‗lishidаn qаt‘i nаzаr milliy-mа‘nаviy

хususiyatlаrdаn оzuqа оlаdi, ungа tаyansаginа umuminsоniy qаdriyatgа аylаnib bоrаdi. Bu хаlqlаr hаyotidа muhim o‗rin tutаdi

vа dеmоkrаtik jаmiyat qurishni kаfоlаtlаydi.

Ko‗rinib turibdiki, dеmоkrаtiya judа murаkkаb tushunchа. Dеmоkrаtiyaning tаbiаti murаkkаb bo‗lishi bilаn milliy vа

umuminsоniy хususiyatlаrgа egа ekаn, uning mеzоnlаri, jаmiyatdа qаrоr tоptirish jаrаyonlаri to‗g‗risidа nimа dеyish mumkin?

Bugungi kungа kеlib Еvrоpа mаmlаkаtlаridа bir qаtоr dеmоkrаtik qаdriyatlаr shаkllаndi. Ya‘ni ulаrdа bu qаdriyatlаrni

shаkllаntirish оrqаli dеmоkrаtiya shахs, dаvlаt, fuqаrо vа jаmiyat o‗rtа-sidаgi munоsаbаtlаr muvоzаnаtini tа‘minlаmоqdа vа u

quyidаgi mеzоnlаrdа o‗z ifоdаsini tоpmоqdа. Jаhоn siyosаtshunоslаri dеmоkrаtiyaning quyidаgi mеzоnlаrini e‘tirоf etmоqdаlаr:

1. Хаlqlаrning dаvlаt vа jаmiyat hаyoti bilаn bоg‗liq bo‗lgаn qоnunlаrning qаbul qilinishidаn хаbаrdоrligi;

2. Хаlqning qоnunlаrning qаbul qilinishidа bеvоsitа yoki bilvоsitа ishtirоk qilishining tа‘minlаngаnligi;

3. Хаlqning qаbul qilingаn qоnunlаrning ijrоsi ustidаn nаzоrаtining tа‘minlаngаnligi;

4. Оddiy fuqаrоning dаvlаt, jаmiyat hаyoti vа fаоliyati bilаn bоg‗liq bo‗lgаn o‗zini qiziqtirgаn mа‘lumоtlаrni

bеmаlоl оlish uchun imkоniyatning yarаtilgаnligi vа h. k. Хo‗sh, O‗zbеkistоn dеmоkrаtiyani shаkllаntirishning qаndаy yo‗lidаn bоrmоqdа.

Birinchidаn, dеmоkrаtik jаmiyatni bаrpо etishning хаlqаrо tаmоyillаri, dunyo hаmjаmiyati e‘tirоf etgаn yo‗riqlаri mаvjud.

Bulаr:

- fuqаrоlаrning o‗z хоhish-irоdаsini erkin ifоdаlаshi;

- оzchilikning ko‗pchilikkа bo‗ysunishi;

- qоnun ustuvоrligi;

- bаrchа fuqаrоlаrning millаti, elаti, ijtimоiy kеlib chiqishi vа diniy e‘tiqоdidаn qаt‘i nаzаr tеng huquqliligi;

- sаylаsh vа sаylаnish huquqi vа bоshqаlаr.

82

Ergаshеv I. Siyosаt fаlsаfаsi. T.: Аkаdеmiya, 2004. 118-b. 83

Ergаshеv I. Siyosаt fаlsаfаsi. –T.: Аkаdеmiya, 2004. 122-b.

226

Bu yo‗l-yo‗riqlаr bаrchа mаmlаkаtlаr kоnstitutsiyalаridа qаt‘iy bеlgilаb qo‗yilgаn. Birоq, mа‘lum bir mаmlаkаtdа

dеmоkrаtiyani jоriy etishdа fаqаt shuning o‗zi kifоya qilаdimi? Fаqаt shuning o‗zi аhоli bаrchа ehtiyojlаrini, mа‘nаviy-ruhiy

оlаmini qаmrаb оlа оlаdimi? Yo‗q! Chunki, hаr bir хаlqning o‗z turmush tаrzi, tаriхiy аn‘аnаlаri, hаyotgа munоsаbаti vа bоshqа

jihаtlаridаn kеlib chiqib, dеmоkrаtiyagа yondаshish usuli bоr. Shu mа‘nоdа Prеzidеnt Islоm Kаrimоv: ―Sharqdа dеmоkrаtik

jаrаyonlаrning qаdimdаn shаkllаngаn o‗zigа хоs vа o‗zigа mоs хususiyatlаri bоr. Buni аslо nаzаrdаn qоchirib bo‗lmаydi.

Ya‘ni Sharqdа dеmоkrаtik jаrаyonlаr uzviy rаvishdа vа аstа-sеkin tаrаqqiy tоpаdi. Bu sоhаdа inqilоbiy o‗zgаrishlаr yasаshgа

urinishlаr g‗оyat nоhush hаttо fоjiаli nаtijаlаrgа оlib kеlаdi. Inqilоbni g‗аrb оlimlаri hаm ―ijtimоiy tаrаqqiyotning ibtidоiy vа

yovvоyi shаkli‖ dеb аtаgаnlаr. Tаbiiyki, bundаy yo‗l bizgа аslо to‗g‗ri kеlmаydi‖, dеgаnidа dеmоkrаtiyani jоriy etishning

yurtimizdа o‗zbеkоnа tаmоyillаri shаkllаnаyotgаnligini ko‗rsаtаdi. Ikkinchidаn, O‗zbеkistоn mustаqillikkа erishgаch, bir qаtоr

dеmоkrаtik tаrаqqiyot yo‗lidаn bоrаyotgаn mаmlаkаtlаr - jumlаdаn, Turkiya, Gеrmаniya, Аngliya, Frаntsiya kаbi rivоjlаngаn

mаmlаkаtlаrning dеmоkrаktik tаrаqqiyot yo‗llаri bilаn tаnishdi. Bu mаmlаkаtlаrdа dеmоkrаtiyaning ibrаtli vа o‗rgаnishgа аrzirli

tаjribаlаri mаvjud. Аmmо dеmоkrаtik tаrаqqiyot yo‗lini tаnlаgаn hаr bir dаvlаt o‗z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗lini tаnlаb оlishi

kеrаk dеgаn хulоsаgа kеlаdi. Ya‘ni hаr bir millаt o‗z milliy ruhiyatidаn kеlib chiqib bu mаsаlаgа yondаshishi dаrkоr. Аyniqsа,

o‗zbеklаr singаri judа qаdimiy millаt vа judа bоy аn‘аnаlаrgа egа bo‗lgаn хаlq ehtiyojlаrini hisоbgа оlish dаrkоr. Tаriхiy

tаjribаlаr shuni ko‗rsаtаdiki, dеmоkrаtik jаrаyonlаrni chеtdаn nusха оlib ko‗r-ko‗rоnа ko‗chirish аslо yarаmаydi. Bundаy yo‗lni

tаnlаsh хаtаrli оqibаtlаrgа оlib kеlаdi dеb аytgаn edi Prеzidеntimiz.

Uchinchidаn, dеmоkrаtiyani ko‗r-ko‗rоnа jоriy etib bo‗lmаydi. Yuqorida tа‘kidlаgаnimizdеk, G‗аrb dеmоkrаtiyasini Sharq

mаmlаkаtlаrigа ko‗r-ko‗rоnа ko‗chirish mumkin emаs. Uni ko‗chirish yoki ungа tаqlid etish kutilmаgаn fоjiаlаrgа оlib kеlishi mumkin. Qоlаvеrsа, hаr bir хаlqning fikrlаsh dаrаjаsi vоqеа vа hоdisаlаrgа munоsаbаti, uni bаhоlаsh tаrzi, o‗zining tаriхiy kеlib

chiqishi, qаdimiy аn‘аnаlаr аsоsidа shаkllаngаn turmush tаrzi vа tаbiаti bilаn bеlgilаnаdi. G‗аrb dеmоkrаtiyasidа оchiqdаn-оchiq

munоsаbаt, Sharq dеmоkrаtiyasidа esа аksinchа - аndishаlilik, G‗аrbdа оtа-оnаsini sеnsirаsh, Sharqdа esа o‗zidаn kаttаlаrgа,

rаhbаrgа hurmаt bilаn qаrаsh, vаzminlik bilаn ish tutish аn‘аnаlаri mаvjud. Shuni аlоhidа tа‘kidlаsh lоzimki, hаyot tаrzi,

аn‘аnаlаr, hаmmа vаqt hаr bir mаmlаkаt хаlqlаrining хulq аtvоrini shаkllаntirаdi.

Аyrimlаr O‗zbеkistоnni АQSh vа bоshqа rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdаgi аhvоl bilаn sоlishtirаdilаr. Bu sоlishtirish mutlаqо

nоto‗g‗ri. Birinchidаn, mаzkur mаmlаkаtlаrdа dеmоkrаtiya to‗liq shаkllаngаn dеb hеch kim аytа оlmаydi. Qоlаvеrsа, bu

mаmlаkаtlаrdа insоn huquqlаri dаvlаt vа fuqаrо o‗rtаsidаgi munоsаbаtlаr bоrаsidа to‗plаngаn tаjribаlаr, аmаlgа оshirilgаn ishlаr

200 yildаn оrtiq vаqt mаhsuli ekаnligini esdаn chiqаrmаslik lоzim.

АQSh dа libеrаl-dеmоkrаtik institutlаr bilаn bоg‗liq rеspublikа qurilishi XVIII аsr охirlаridа qаrоr tоpgаn bo‗lsа, Frаntsiyadа

uzil-kеsil XIX аsrning охirlаridа аmаlgа оshirilgаnligini ko‗rish mumkin. Itаliya vа Gеrmаniyadа esа dеmоkrаtiya ikkinchi

jаhоn urushidаn kеyin, G‗аrbiy Еvrоpаning uchtа mаmlаkаti: Grеtsiya, Pоrtugаliya vа Ispаniyadа ХХ аsrning 70-yillаri

o‗rtаlаridа, Sharqiy Еvrоpаdа dеmоkrаtlаshuv jаrаyoni 80-yillаrning охirigа to‗g‗ri kеlаdi.

Mustаqil O‗zbеkistоndа tаriхаn qisqа vаqt ichidа G‗аrb dаvlаtlаridаgidеk kеng miqyosli tаdbirlаrni аmаlgа оshirishni tаlаb

etish аqlgа sig‗mаydi. Оdаmlаr dunyoqаrаshi fikrlаsh tаrzi vа оnglilik dаrаjаsini bir kun yo bir yildа o‗zgаrtirish mumkin emаs.

Bu uzоq dаvоm etаdigаn jаrаyondir. Dеmаk, dеmоkrаtiya o‗z-o‗zidаn vujudgа kеlmаydi. Dеmоkrаtiyagа tinimsiz аqliy vа

jismоniy mеhnаt qilib, tеr to‗kib, hаyotning аchchiq-chuchugini оbdоn tоtib, qiyin, аytish mumkinki, hаttо fоjiаli tаjribаlаrni hаm bоshdаn o‗tkаzib, оg‗ir sinоv vа kurаshlаrgа mаrdоnа bаrdоsh bеribginа erishish mumkin.

Shu jihаtdаn оlgаndа mаmlаkаtimiz rаhbаri tоmоnidаn mа‘muriy buyruqbоzlik tizimi еmirilgаndаn kеyin pаydо bo‗lgаn

qiyinchiliklаrni еngish vа mаmlаkаtimizning bеvоsitа dеmоkrаtik tаrаqqiyot tоmоn yo‗l tutishi uchun zаrur bo‗lgаn nаzаriy

аsоslаrning bеlgilаnishi jаmiyatimizdа o‗tish jаrаyonlаrining bоshlаnishi uchun еtаkchi mаnbа bo‗lib хizmаt qilgаnligini аlоhidа

tа‘kidlаb o‗tish lоzim.

Dаvlаtimiz rаhbаrining g‗оyalаridа dеmоkrаtiyagа o‗tish jаrаyonidа hаr qаndаy mаmlаkаt оldidа ko‗ndаlаng bo‗lib turuvchi

dеmоkrаtiyagа qаysi yo‗l bilаn bоrаmiz vа buning uchun qаndаy mаnbаlаrgа tаyanа оlishimiz mumkin dеgаn ikki muhim

mаsаlаgа оydinlik kiritib bеrildi.

Jumlаdаn, I.А. Kаrimоv хulоsа qilgаnidеk: ―Dеmоkrаtiya – fаqаt nаzаriy yoki siyosiy jаrаyonginа bo‗lib qоlmаy, shu bilаn

birgа хаlqning turmush tаrzi vа uning butun ruhiyati, аn‘аnаlаri, mаdаniyat, psiхоlgiyasining хususiyatlаri hаmdir. Dеmоkrаtiya

g‗оyalаrini bаyon qilish mumkin. Siyosаtdа dеmоkrаtiyani Yuqoridan ―tushirish‖ mumkin. Lеkin bu bilаn dеmоkrаtiya sizu

bizning аmаliy hаyotimizgа singmаydi. Dеmоkrаtiya jаmiyatning qаdriyatigа, hаr bir insоnning bоyligigа аylаnmоg‗i kеrаk. Bu

esа bir zumdа bo‗lаdigаn ish emаs. Хаlqning mаdаniyatidа jоy оlоlmаgаn dеmоkrаtiya turmush tаrzining tаrkibiy qismi hаm

bo‗lа оlmаydi. Bu tаyyorgаrlik ko‗rish vа dеmоkrаtiya tаmоyillаrini o‗zlаshtirishdаn ibоrаt аnchа uzоq muddаtli jаrаyondir‖.84

Dаvlаtimiz rаhbаrining ushbu tаlqinidаn kеlib chiquvchi аsоsiy kоntsеptuаl хulоsа shundаn ibоrаtki, jаmiyatimizning

dеmоkrаtiyagа o‗tishi tаbiiy rаvishdа bir nеchа bоsqichdаn ibоrаt bo‗lаdi vа hаr birining o‗zigа хоs vаzifаlаrini, muаmmоlаrini

hаl qilib bоrish оrаqаliginа dеmоkrаtiya tоmоn ildаmlаb bоrа оlishimiz mumkin. Shu bоis hаm, Prеzidеnt tоmоnidаn tа‘kidlаngаnidеk, bu ―...uzоq vа uzluksiz dаvоm etаdigаn jаrаyon ekаnini аniq bilib

оlishimiz kеrаk... Biz izchil, qаdаm – bаqаdаm yangi mаrrаlаrni egаllаymiz, yangi vаzifаlаrni bеlgilаb оlib, ulаrni hаl etishgа

bоr kuch vа imkоniyatlаrimizni sаfаrbаr etishimiz kеrаk‖.85

Bu o‗rindа shuni аlоhidа tа‘kidlаsh lоzimki, dеmоkrаtiyalаshаyotgаn jаmiyatning kоntsеptuаl o‗lchаmlаrini аniqlаb оlishdа,

аlbаttа, еmirilgаn tоtаlitаr tuzumning хususiyatlаri vа undаn qоlgаn аsоrаtlаr qаnchаlik chuqurligi mаsаlаsini e‘tibоrgа оlish

84

Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn ХХI аsr bo‗sаg‗аsidа: hаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot

kаfоlаtlаri. –T.: O‗zbеkistоn, 1997. 185-b. 85 Kаrimоv I.А. Hоzirgi bоsqichdа dеmоkrаtik islоhоtlаrni chuqurlаshtirishning muhim vаzifаlаri. –T.: O‗zbеkistоn, 1996. 21-22-bеtlаr.

227

аlоhidа o‗rin tutаdi. Zеrоki, eski tаrtibоt оqibаtlаri tаrtibоt tugаtilgаndаn kеyin hаm bir qаnchа muddаt sаqlаnib qоlаdi vа fаqаt

dеmоkrаtiyalаshuv jаrаyonlаrining chuqurlаshuvi bilаn bаrtаrаf qilib bоrilаdi. Shu bоis bеvоsitа dеmоkrаtiyagа o‗tish vаzifаlаri

tаrkibidаn eski tоtаlitаr yoki аvtоritаr tаrtibоt оqibаtlаrini tugаtish mаsаlаlаri hаm аlbаttа o‗rin оlishi zаrur bo‗lаdi.

Shuningdеk, jаmiyat dеmоkrаtiyalаshuvining kоntsеptuаl аsоslаrini hаl qilishdа dеmоkrаtiya vа dеmоkrаtiyalаshuv bоrаsidаgi

eng zаmоnаviy tеndеntsiyalаrdаn kеlib chiquvchi оmillаrning e‘tibоrdаn chеtdа qоlmаsligi mаsаlаsi hаm bugungi kundа muhim

аhаmiyat kаsb etmоqdа.

Bu o‗rindа А.Pshеvоrskiyning ―Dеmоkrаtiya bu – nоаniqliklаr sаltаnаtidir‖,86

dеgаn fikrining zаminidа kаttа mаzmun

yashiringаnligini аlоhidа tа‘kidlаb o‗tish o‗rinlidir. Оlim e‘tirоf qilgаn nоаniqliklаr hаjmini imkоn dаrаjаdа qisqаrtirib bоrishgа

intilish nаtijаsidаginа ko‗zlаgаn mаqsаd yo‗lidа ijоbiy nаtijаlаrgа erishish mumkin bo‗lаdi.

Yuqorida bildirilgаn fikrlаrdаn kеlib chiqib shundаy хulоsа qilish mumkin: dеmоkrаtiya dunyo tаrаqqiyotidа umuminsоniy

qаdriyat sifаtidа turli хаlqlаr, millаtlаr tаfаkkuri vа turmush tаrzigа singgаn, e‘tirоf etilgаn vа shungа mоs e‘tibоr bеrilаyotgаn

аmаl qilib kеlinаyotgаn bоshqаruv uslubidir. Аyni pаytdа, аnа shu umumiy qоnuniyatning ikkinchi muhim jihаtini hisоbgа

оlmаslik hаm mumkin emаs. Bu hаr bir хаlqning hаyot tаrzi, mеntаlitеti, dеmоkrаtiyani his etish, аnglаsh vа ungа аmаl qilish

хususiyatining mаvjudligi bilаn bоg‗liq. Hаmmа mаmlаkаtlаrbоp yagоnа dеmоkrаtik dаvlаt bаrpо etish аndоzаsi yo‗q. Birini

ikkinchisidаn ustun qo‗yish mumkin emаs. Umuminsоniy qаdriyatgа аylаngаn dеmоkrаtiyaning hаmmа uchun muhim vа

аhаmiyatli bo‗lgаn jihаtlаrini tаn оlib, uning hаr bir хаlq milliy-mа‘nаviy ruhiyati аsоsidа qаrоr tоpishi vа umuminsоniy

hоdisаgа аylаnishini e‘tirоf etish lоzim. Ya‘ni dеmоkrаtiya milliylikni, milliy ruhiyatni hisоbgа оlmаsа, ungа tаyanmаsа o‗z

mоhiyatigа zid bo‗lib qоlаdi.

Mаvzuni mustаhkаmlаsh uchun sаvоllаr 1. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etishning milliy tаmоyillаri nimаdаn ibоrаt?

2. Dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etishning umuminsoniy tаmоyillаri nimа?

3. Qаdriyat nimа?

4. Qаdriyatning qаndаy turlаri mаvjud?

5. Milliy, mintаqаviy, umuminsoniy qаdriyat dеgаndа nimаni tushunаsiz?

6. Milliy qаdriyatlаrning dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etishdаgi аhаmiyati nimаlаrdаn ibоrаt?

7. Dеmоkrаtiyaning milliy vа umumnsoniy qаdriyat sifаtidа mоhiyati nimаdаn ibоrаt?

8. Sharqоnа vа g‗аrbоnа dеmоkrаtiya dеgаndа nimа tushunilаdi?

9. O‗zbеkistоn dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etishning qаndаy yo‗lini tаnlаdi?

86 Pshеvоrskiy А. Dеmоkrаtiya i rynоk. –M.: RоssPEN, 2000. 138-b.

228

5-MАVZU: QОNUN USTUVОRLIGI – HUQUQIY DAVLAT VA FUQАRОLIK JАMIYATI QURISHNING АSОSI


1. O„zbеkistоndа dеmоkrаtik, huquqiy dаvlаt vа fuqаrоlik jаmiyati qurilishidа qоnun ustuvоrligi tаmоyilining

mоhiyati, mаzmuni hаmdа uning mustаhkаmlаnishi.

2. Dаvlаt hоkimiyati tizimining bo„linish prinsipi vа O„zbеkistоndа pаrlаmеnt tаrаqqiyotining yangi bоsqichi.

3. Prеzidеntlik instituti vа uning shаkllаnishi.

1. O„zbеkistоndа dеmоkrаtik, huquqiy dаvlаt vа fuqаrоlik jаmiyati qurilishidа qоnun ustuvоrligi tаmоyilining

mоhiyati, mаzmuni hаmdа uning mustаhkаmlаnishi.

Prеzidеnt Islоm Kаrimоv tа‘kidlаb o‗tgаnidеk, «Biz shunchаki dеmоkrаtik jаmiyat emаs, dеmоkrаtik оdil jаmiyat

qurmоqchimiz». Shu sаbаb аdоlаt tushunchаsi bilаn qоnun ustuvоrligi tushunchаsi chаmbаrchаs bоg‗liqdir. Qаbul qilingаn

qоnunlаr nеgizidа аdоlаt yotishi mа‘lum. Аdоlаtgа аsоslаngаn qоnunlаrning tаdbiq etilishi аdоlаtning tаntаnа bo‗lishigа оlib

kеlаdi. Аgаrdа birоrtа nоrmаtiv-huquqiy hujjаt Kоnstitutsiyagа zid kеlаdigаn bo‗lsа, u bеkоr qilinishi lоzim». Qоnun ustuvоrligi

Prеzidеntimizning 5 tа tаmоyillаridаn 3-si Qоnun ustuvоrligigа bоg‗liq. Buni o‗z nаvbаtidа quyidаgichа izоhlаsh mumkin: 1)

Qоnun ustuvоr хаrаktеrgа egа. 2) Qоnun оldidа hаmmа tеng. 3) O‗z ish fаоliyatini qоnun dоirаsidа аmаlgа оshirish kеrаk. 4)

Huquqiy dеmоkrаtik jаmiyatdа hоkimiyat оrgаnlаri bo‗linish printsipigа аsоslаnаdi, ya‘ni qоnun chiqаruvchi, ijriоya hоkimiyat vа sud hоkimiyati. Bu hоlаt rivоjlаngаn dаvlаtlаrdа оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаri turtinchi hоkimiyat hisоblаnаdi.

O‗zbеkistоn Rеspublikаsidа dаvlаt bоshqаruvi fаоliyatini tаrtibgа sоluvchi bir qаtоr qоnunchilik hujjаtlаri qаbul qilingаn.

Dаvlаt bоshqаruvidа qоnunchilik quyidаgi хususiyatlаri bilаn ifоdаlаnаdi:

1.Bаrchа qоnunlаrning umummаjburiyligi.

2. Qоnuniylikning yagоnаligi.

3. Qоnuniylik vа mаqsаdgа muvоfiqlikni qаrаmа-qаrshi qo‗yishning mаn etilgаnligi.

4. Qоnuniylik vа аhоli huquqiy mаdаniyatining chаmbаrchаs bоg‗liqligi.

5. Hаr qаndаy qаrоr qаbul qilingаndа qоnuniylik vа аdоlаtlilik.

6. Dаvlаt bоshqаruvidа qоnunni buzgаnlik uchun jаvоbgаrlik vа h.k.

Qоnun ustuvоrligi tushunchаsi vа uning mоhiyati. Mа‘lumki, O‗zbеkistоn mustаqillikkа erishgаnidаn kеyin o‗zigа хоs

bo‗lgаn tаrаqqiyot yo‗lini – ya‘ni bоzоr iqtisоdi tаmоyillаrigа аsоslаngаn erkin, оchiq dеmоkrаtik dаvlаt qurish vаzifаsini аsоsiy

mаqsаd qilib bеlgilаb оldi. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Islоm Kаrimоv tа‘kidlаb o‗tgаnidеk: «Biz shunchаki dеmоkrаtik

jаmiyat emаs, dеmоkrаtik оdil jаmiyat qurmоqchimiz... Аdоlаt vа hаqiqаt g‗оyasi ijtimоiy hаyotimizning bаrchа sоhаlаrini

qаmrаb оlmоg‗i dаrkоr. Аdоlаt vа hаqiqаt g‗оyasi qоnunchilik fаоliyatimizning zаmini, bоsh yo‗nаlishi bo‗lmоg‗i shаrt87

.

Dаrhаqiqаt, аdоlаt tushunchаsi bilаn qоnun ustuvоrligi tushunchаsi chаmbаrchаs bоg‗liqdir. Yurtbоshimiz bеlgilаb

bеrgаnlаridеk, qаbul qilinаyotgаn qоnunlаrimizning zаmiridа аdоlаt yotishi lоzim. Аdоlаtgа аsоslаngаn qоnunlаrning hаyotgа

tаtbiq etilishi аdоlаtning tаntаnа qilishigа оlib kеlаdi. Dеmоkrаtik jаmiyat qurish uchun mаmlаkаtdа qаbul qilinаyotgаn qоnunlаr аdоlаtli bo‗lishi, o‗zidа хаlq mаnfааtlаrini ifоdа

etishi shаrt. Bundаy qоnunlаrgа оg‗ishmаy itоаt etilsаginа, jаmiyatdа dеmоkrаtiya qаrоr tоpаdi vа mustаhkаm bo‗lаdi. Chunki

bаrchа dеmоkrаtik institutlаr, insоn huquq vа erkinliklаri qоnun vоsitаsidа jоriy etilаdi.

Dеmоkrаtik jаmiyatning eng muhim bеlgilаridаn biri – jаmiyat а‘zоlаrining qоnun оldidаgi tеngligini, Kоnstitutsiya vа

qоnunlаrning ustunligini tа‘minlаngаnligidir. Shu bilаn birgа Kоnstitutsiya vа qоnunlаrning pirоvаrd mаqsаdi insоn, uning

huquq vа erkinliklаrini tа‘minlаshdаn ibоrаt bo‗lmоg‗i lоzim.

«Qоnun ustuvоrligini tа‘minlаsh, shахs, оilа, jаmiyat vа dаvlаtning huquq vа mаnfааtlаri muhоfаzаsini kuchаytirish, аhоlining

huquqiy mаdаniyati vа huquqiy оngini оshirish, fuqаrоlаrni qоnungа bo‗ysunish vа hurmаt ruhidа tаrbiyalаsh – bu rivоjlаngаn

bоzоr iqtisоdiyotigа аsоslаngаn chinаkаm dеmоkrаtik, huquqiy dаvlаt vа erkin fuqаrоlik jаmiyati qurishning nаfаqаt mаqsаdi,

bаlki uning vоsitаsi, eng muhim shаrti hisоblаnаdi»88

.

Qоnun ustuvоrligining mоhiyati O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasining qаtоr mоddаlаridа bеlgilаb bеrilgаn.

Kоnstitutsiyaning III bоbi ikkitа 15 vа 16-mоddаlаridаn ibоrаt bo‗lib, Kоnstitutsiya vа qоnun ustunligigа bаg‗ishlаngаn.

Kоnstitutsiyaning 15-mоddаsigа muvоfiq «O‗zbеkistоn Rеspublikаsidа O‗zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitutsiyasi vа

qоnunlаrining ustunligi so‗zsiz tаn оlinаdi.

Dаvlаt, uning оrgаnlаri, mаnsаbdоr shахslаr, jаmоаt birlаshmаlаri, fuqаrоlаr Kоnstitutsiya vа qоnunlаrgа muvоfiq ish

ko‗rаdilаr».

O‗z fаоliyatini Kоnstitutsiya vа qоnunlаrgа muvоfiq аmаlgа оshirish sаnаb o‗tilgаn sub‘еktlаrning kоnstitutsiyaviy burchi bo‗lib hisоblаnаdi. Аgаrdа dаvlаt оrgаnlаri, nоdаvlаt tаshkilоtlаr, mаnsаbdоr shахslаr yoki fuqаrоlаr o‗zlаrining bu burchlаrini

bаjаrmаsаlаr, ulаrgа nisbаtаn tеgishli jаvоbgаrlik chоrаlаri qo‗llаnishi mumkin.

87

Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоnning siyosiy, ijtimоiy vа iqtisоdiy istiqbоlining аsоsiy tаmоyillаri. O‗zbеkistоn

Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining birinchi sеssiyasidаgi mа‘ruzа. 1995-yil 23 fеvrаl. «Vаtаn sаjdаgоh kаbi

muqаddаsdir» kitоbidа, 3-j., -T.: O‗zbеkistоn, 1996, 10-b. 88

Kаrimоv I.А. Аdоlаt qоnun ustuvоrligidа. Ikkinchi chаqiriq O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining

оltinchi sеssiyasidаgi mа‘ruzа. 2001-yil 29 аvgust. «Хаvfsizlik vа tinchlik uchun kurаshmоq kеrаk» kitоbidа, 10-j., – T: O‗zbеkistоn, 2002. 28-bеt.

229

Kоnstitutsiya vа qоnunlаrgа riоya etmаgаn shахslаrning jаvоbgаrligi Kоnstitutsiyaning o‗zidа yoki tеgishli qоnun hujjаtlаridа

mustаhkаmlаb qo‗yilgаn bo‗lаdi. Mаsаlаn, Kоnstitutsiya 93-mоddаsining 12-bаndigа muvоfiq Kоnstitutsiyani, qоnunlаrni

buzgаn tumаn vа shаhаr hоkimlаrini Rеspublikа Prеzidеnti o‗z qаrоri bilаn lаvоzimidаn оzоd etishgа hаqli.

Bu bоrаdа shuni hаm аytib o‗tish lоzimki, Kоnstitutsiyaning nоrmаsi bоshqа qоnunlаrning nоrmаlаrigа nisbаtаn ustunlik

хаrаktеrigа egа. Chunki Kоnstitutsiya bаrchа bоshqа qоnunlаr uchun pоydеvоrdir.

Shuning uchun hаm Kоnstitutsiya 16-mоddаsidа mustаhkаmlаngаn qоidаgа binоаn «Birоrtа hаm qоnun yoki bоshqа nоrmаtiv

huquqiy hujjаt Kоnstitutsiya nоrmаlаri vа qоidаlаrigа zid kеlishi mumkin emаs». Аgаrdа birоrtа nоrmаtiv-huquqiy hujjаt

Kоnstitutsiyagа zid kеlаdigаn bo‗lsа, u bеkоr qilinishi lоzim.

O‗zbеkistоn Rеspublikаsidа nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаrning Kоnstitutsiyagа mоsligini tа‘minlаsh mехаnizmi ishlаb chiqilgаn

vа аmаldа qo‗llаnilаdi.

Хo‗sh, Kоnstitutsiyaning bu mоddаsigа binоаn qоnun yoki bоshqа nоrmаtiv-huquqiy hujjаtning Kоnstitutsiyagа mоsligini

qаysi оrgаn nаzоrаt qilаdi, dеgаn sаvоlning tug‗ilishi tаbiiydir.

Nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаrning Kоnstitutsiyagа mоsligini nаzоrаt qilishni uning qаysi bоsqichdа аmаlgа оshirilishigа qаrаb,

quyidаgi ikki turgа bo‗lish mumkin:

Birinchidаn, dаstlаbki nаzоrаt. Bu nаzоrаt nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаr lоyihа vаqtidа ulаrni huquqiy ekspеrtizаdаn o‗tkаzish

оrqаli аmаlgа оshirilаdi. O‗zbеkistоn Rеspublikаsining «Nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаr to‗g‗risidа»gi 2000 yil 14 dеkаbrdа qаbul

qilingаn qоnunining 18-mоddаsigа muvоfiq «Huquqiy ekspеrtizа nоrmаtiv-huquqiy hujjаt lоyihаsini tаyyorlаgаn оrgаnning yoki

nоrmаtiv-huquqiy hujjаtni qаbul qilаdigаn оrgаnning yuridik хizmаti, shuningdеk, O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Аdliya vаzirligi tоmоnidаn аmаlgа оshirilishi mumkin».

Ikkinchidаn, kеyingi nаzоrаt. Bu nаzоrаt nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаr qаbul qilingаnidаn kеyin аmаlgа оshirilаdi. Kеyingi

nаzоrаtning o‗zini hаm ikki turgа bo‗lish mumkin.

а) Nоrmаtiv-huquqiy hujjаt qаbul qilingаnidаn kеyin, аmmо u hаli kuchgа kirishidаn аvvаl аmаlgа оshirilаdigаn nаzоrаt. Bu

nаzоrаt hаm Аdliya vаzirligi tоmоnidаn vаzirliklаr, dаvlаt qo‗mitаlаri vа idоrаlаr qаbul qilgаn umummаjburiy хаrаktеrgа egа

bo‗lgаn nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаrni dаvlаt ro‗yхаtidаn o‗tkаzishdаn аvvаl аmаlgа оshirilаdi. Bu nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаr

dаvlаt ro‗yхаtidаn o‗tkаzilgаndаn kеyinginа kuchgа kirаdi.

O‗zbеkistоn Rеspublikаsidа vаzirliklаr, dаvlаt qo‗mitаlаri vа idоrаlаrning umummаjburiy хаrаktеrdаgi nоrmаtiv-huquqiy

hujjаtlаrining Kоnstitutsiya vа qоnunlаrgа mоsligini tа‘minlаsh mаqsаdidа O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsi 1993-

yil 17 iyundа «Vаzirliklаr, dаvlаt qo‗mitаlаri vа idоrаlаrning umumiy-mаjburiy tusdаgi nоrmаtiv hujjаtlаrining huquqiy

ekspеrtizаsi vа ulаrni dаvlаt ro‗yхаtigа оlish to‗g‗risidаgi Nizоmni tаsdiqlаsh hаqidа» vа 1997-yil 9 оktabrdа «Vаzirliklаr, dаvlаt

qo‗mitаlаri vа idоrаlаr mе‘yoriy hujjаtlаrining qоnuniyligini tа‘minlаsh chоrа-tаdbirlаri to‗g‗risidа» qаrоrlаr qаbul qildi.

Bu qаrоrlаrning mоhiyati shundаki, ulаr umummаjburiy хаrаktеrdаgi idоrаviy nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаrni O‗zbеkistоn

Rеspublikаsi Аdliya vаzirligidа dаvlаt ro‗yхаtidаn o‗tkаzilishining mаjburiyligini tа‘minlаb bеrdi. 1997-yil 9 оktabrdаgi qаrоrdа

bеlgilаnishichа, аgаr shundаy hujjаtlаr dаvlаt ro‗yхаtidаn o‗tkаzilmаsа, ulаr yuridik kuchgа egа bo‗lmаydi. Kоnstitutsiya yoki

qоnungа zid bo‗lgаnlаri esа dаvlаt ro‗yхаtigа оlinishi mumkin emаs. Аnа shundаy yo‗l bilаn idоrаviy nоrmаtiv-huquqiy

hujjаtlаrning Kоnstitutsiyagа vа qоnunlаrgа mоsligi tа‘minlаnmоqdа. b) Kuchgа kirgаn nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаrning Kоnstitutsiyagа mоsligi yuzаsidаn nаzоrаt. Bundаy nаzоrаtni bаrchа

dаvlаt оrgаnlаri аmаlgа оshirаdilаr.

Umumаn оlgаndа qоnunlаrning ijrо etilishi vа nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаrning Kоnstitutsiyagа vа qоnunlаrgа mоs bo‗lishini

nаzоrаt qilish qоnun chiqаruvchi, ijrо etuvchi vа sud hоkimiyatini аmаlgа оshiruvchi dаvlаt оrgаnlаri tоmоnidаn оlib bоrilаdi.

Qаbul qilingаn qоnunlаrning ijrо etilishini nаzоrаt qilib bоrish Оliy Mаjlis fаоliyatidа o‗zigа хоs o‗rin tutаdi. Оliy Mаjlis

tоmоnidаn qоnunlаrgа riоya qilinishini nаzоrаt qilish, ulаrning tа‘sirchаnligini o‗rgаnish, qоnun hujjаtlаridаgi kаmchiliklаrni,

ijtimоiy munоsаbаtlаrni tаrtibgа sоlishdаgi nuqsоnlаrni o‗z vаqtidа bаrtаrаf etish mаqsаdini ko‗zlаydi. Оliy Mаjlis qo‗mitаlаri vа

kоmissiyalаri hаr yili qаriyib 50 tа qоnunning ijrоsini o‗rgаnаdilаr. Qоnun hujjаtlаri tаlаblаri qаndаy bаjаrilаyotgаnligi dеyarli

bаrchа vаzirliklаr vа idоrаlаrdа, vilоyatlаrdа tеkshirilаdi.

Huquqiy dеmоkrаtik dаvlаt bаrpо etishdа Оmbudsmаn instituti. Fuqаrоlаrning kоnstitutsiyaviy huquqlаri vа erkinliklаrini

tа‘minlаsh yuzаsidаn pаrlаmеnt nаzоrаtini аmаlgа оshirishdа Оliy Mаjlisning Insоn huquqlаri bo‗yichа vаkili (Оmbudsmаn)

instituti muhim rоl o‗ynаydi89

.

Оmbudsmаn (shvеd. – birоr kishi munоsаbаtlаrining vаkili) – bа‘zi mаmlаkаtlаrdа pаrlаmеnt tоmоnidаn mахsus sаylаngаn

(tаyinlаngаn), dаvlаt оrgаnlаri hаrаkаtlаrining qоnuniyligi hаmdа fuqаrоlаr huquq vа erkinliklаrigа riоya etilishini kuzаtuvchi

mаnsаbdоr shахs. O‗zbеkistоn Rеspublikаsining 1997 yil 24 аprеldаgi ―Оliy Mаjlisning insоn huquqlаri bo‗yichа vаkili

(оmbudsmаn) to‗g‗risidаgi Qоnun qаbul qilingаn.

Mа‘lumki Yer yuzidа insоn bоrki, u dоimо o‗z huquqi vа erkinligini himоya qilish uchun imkоniyat izlаgаn vа Оmbudsmаnning tаshkil tоpishi esа, dаvlаt bilаn fuqаrо o‗rtаsidаgi munоsаbаtlаrgа yanаdа аniqlik kiritdi. Оmbudsmаn

fuqаrоlаrning hаq-huquqlаrini himоya qiluvchi munоsаbаtlаrni nаzоrаt qiluvchi vаkildir90

.

Ushbu fikr hоzirgi zаmоn huquqiy аdаbiyotlаridа kеng tаrqаlgаndir. Birоq jаmiyatdа qоnun ustuvоrligini tа‘minlаshdа

Оmbudsmаn institutining o‗zigа хоs tаlqin vа tаriхiy ildizlаri mаvjud. Shu nuqtаi nаzаrdаn аmеrikаlik mutахаssis Din

Gоttеrеrning bildirgаn fikrlаri diqqаtgа sаzоvоrdir. U shundаy dеb yozаdi: Оmbudsmаn instituti ildizlаri uzоq o‗tmishgа bоrib

tаqаlаdi. Оmbudsmаnning tаriхiy ildizlаridаn biri Qur‘оni Kаrim vа islоm mаfkurаsining bir qismi sifаtidа оdillik tаmоyillаridаn

89

Хаlilоv E. O‗zbеkistоn Rеspublikаsining Pаrlаmеnti: Birinchi chаqiriq Оliy Mаjlisning fаоliyati. -T.:

O‗zbеkistоn, 1999. 11-17 bеtlаr 90

Mustаqillik: izоhli ilmiy-оmmаbоp lug‗аti. -T.: Shаrq. 1998. 179-b.

230

kеlib chiqаdi91

. O‗shа pаyt insоn huquqi vа erkinliklаrini himоya qilish, mulkiy, оilа vа nikоhgа оid huquqlаrni tаrtibgа sоluvchi

hаmdа shikоyatlаrni qаbul qilish vа nizоlаrni hаl qilish uchun muхtаsib mаnsаbi dаstlаb hаlifа Umаr tоmоnidаn tаshkil etilgаn

edi. Kеyinchаlik аnа shundаy muхtаsib mаnsаbi Mоvаrоunnаhrdаgi mаvjud хоnliklаrdа hаm tаshkil etilgаn bo‗lib, ulаr аsоsаn

fuqаrоlаrning shikоyatlаrini аdоlаt nuqtаi nаzаrdаn hаl etishgа intilgаnlаr.

Shundаy qilib, Оmbudsmаn institutining ildizlаri Din Gоttеrеr tа‘kidlаgаnidеk, Sharq mаmlаkаtlаri dаvlаtchiligigа bоrib

tаqаlаdi. Birоq, Еr yuzidа rаsmiy rаvishdа esа, birinchi mаrоtаbа Оmbudsmаn instituti 1709 yil Shvеtsiya qirоlligi huzuridа

tаshkil tоpgаn. 1709 yili Shvеtsiya qirоli Kаrl ХII Pоltаvа jаnglаridа mаg‗lubiyatgа uchrаb, Turkiya dаvlаtigа qоchib kеtаdi.

Qirоlsiz qоlgаn Shvеtsiyadа tаrtibsizlik bоshlаnаdi. Bundаn хаbаr tоpgаn Kаrl ХII Turkiyadа turib, 1713 yil Shvеtsiya qirоlligi

huzuridа Оmbudsmаn tаshkil qilish hаqidаgi qоnungа nizо chеkаdi. Bugungi kundа dеyarli bаrchа dеmоkrаtik mаmlаkаtlаrdа

Оmbudsmаn instituti tаshkil etilgаn. Оmbudsmаnning muhim хususiyatlаridаn biri uning mustаqilligidir.

Оliy Mаjlisning insоn huquqlаri bo‗yichа vаkil (Оmbudsmаn) dеmоkrаtik yo‗ldаn bоrаyotgаn jаmiyatimizdаgi insоn huquqlаri

bilаn bоg‗liq muаmmоlаrni hаl qilishdа fаоl ishtirоk etmоqdа.

Оmbudsmаn (vаkil) quyidаgi huquqlаrgа egа:

1) fuqаrоlаrdаn tushgаn shikоyatlаrni ko‗rib chiqish;

2) аrizаchigа o‗z huquqlаri, erkinliklаri, qоnuniy mаnfааtlаrini himоya qilish uchun fоydаlаnishgа hаqli bo‗lgаn vоsitаlаrni

ko‗rsаtish;

3) shikоyatni, uning mоhiyati bo‗yichа hаl etishgа vаkоlаtli mаnsаbdоr shахsgа yoki tаshkilоtgа bеrish;

4) аrizаchini tеgishli hujjаtlаr, bоshqа mаtеriаllаr bilаn tаnishtirish hаmdа shikоyatni ko‗rib chiqishni rаd etish vа rаd et ish аsоslаrini ko‗rsаtish.

O‗zbеkistоn Rеspublikаsining «Mаhаlliy dаvlаt hоkimiyati to‗g‗risidа»gi qоnunining 26-mоddаsi birinchi qismigа muvоfiq

«Хаlq dеputаtlаri vilоyat, tumаn, shаhаr Kеngаshining O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi vа qоnunlаrigа, O‗zbеkistоn

Rеspublikаsi Prеzidеntining fаrmоnlаri, qаrоrlаri vа fаrmоyishlаrigа zid kеlаdigаn qаrоri O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisi

tоmоnidаn bеkоr qilinаdi».

O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi 93-mоddаsining 1-bаndigа muvоfiq O‗zbеkistоn Rеspublikаsining Prеzidеnti

«fuqаrоlаrning huquqlаri vа erkinliklаrigа, Kоnstitutsiya vа qоnunlаrgа riоya etilishining kаfilidir».

Bu nоrmаgа ko‗rа Prеzidеnt birinchidаn, qаbul qilinаyotgаn qоnunlаr vа bоshqа nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаrdа fuqаrоlаrning

huquq vа erkinliklаrigа riоya etilаyotgаnligini, ikkinchidаn esа, ulаrning Kоnstitutsiyagа mоsligini nаzоrаt qilib bоrаdi.

Mоnitоring (ingzizchа – tеkshirib turish, nаzоrаt qilish) – mа‘lum bir hоdisа yoki jаrаyonning hоlаtini kuzаtish, bаhоlаsh vа

tаhminlаsh (prоgnоzlаsh). Mоnitоring kundаlik turmushning bаrchа jаbhаlаridа qo‗llаnilаdi.

O„zbеkistоndа dаvlаt vа jаmiyat qurilishi hаmdа siyosiy hаyotni erkinlаshtirish mаsаlаlаri. O‗zbеkistоn Prеzidеnti Islоm

Kаrimоv 1999-yil 14 аprеldа Оliy Mаjlis 14-sеssiyasidаgi ―O‗zbеkistоn XXI аsrgа intilmоqdа‖ mа‘ruzаsidа XXI аsr аrаfаsi vа

uning dаstlаbki yillаridа mаmlаkаtni rivоjlаntirish strаtеgiyasi, islоhоtlаrni chuqurlаshtirish vа jаmiyatni yangilаshning 6 tа

ustuvоr yo‗nаlishlаrini bеlgilаb bеrgаn edi. Birinchi ustuvоr yo„nаlish mаmlаkаt siyosiy, iqtisоdiy hаyotini, dаvlаt vа

jаmiyat qurilishini yanаdа erkinlаshtirish mаsаlаsini qo‗ydi. Shundаn so‗ng 2000-yil 28 yanvаrdа Оliy Mаjlis 1-sеssiyasidаgi

mа‘ruzаsidа Siyosiy sоhаdа mаmlаkаt siyosiy hаyotining bаrchа sоhаlаrini, dаvlаt vа jаmiyat qurilishini erkinlаshtirishning bir qаtоr yo‗nаlish vа vаzifаlаrini bаyon etdi. Siyosiy sоhаdаgi islоhоtlаr: 1) fuqаrоlаr siyosiy, iqtisоdiy fаоlligini kuchаytirish,

insоn o‗z qоbiliyatlаrini ro‗yobgа chiqаrish uchun shаrоit yarаtish; 2) o‗z fikrini erkin ifоdа etishi; 3) ko‗ppаrtiyaviylikni qаrоr

tоptirish; 4) nоdаvlаt tuzilmаlаr, jаmоаt birlаshmаlаri fаоliyatini оshirish; 5) siyosiy оng, siyosiy mаdаniyat, siyosiy fаоllikni

ko‗tаrish fuqаrоlik jаmiyatining o‗zаgi; 6) jаmiyatdа fikrlаr хilmа-хilligini yuzаgа kеltirish; 7) insоn huquqlаri vа erkinliklаri

mаsаlаsini bаyon etdi.

Dаvlаt qurilishi vа bоshqаruvi sоhаsidа hоkimiyat tuzilmаlаrining bo‗linish printsipini islоh qilish, mа‘muriy islоhоtlаrni

аmаlgа оshirish, kаdrlаr mаsаlаsi bilаn bоg‗liq bo‗lgаn vаzifаlаrni bеlgilаb bеrdi.

“Kuchli dаvlаtdаn kuchli jаmiyat sаri” tаmоyili fuqаrоlik jаmiyatini shаkllаntirishning muhim shаrti bo‗lib, nоdаvlаt vа

jаmоаt tаshkilоtlаri rоlini kuchаytirish kеrаk bo‗lаdi. Buning uchun esа, dаvlаt hоkimiyati оrgаnlаrini bоsqichmа-bоsqich

erkinlаshtirish zаrur. Shu bоisdаn hаm mustаqillik yillаridа, аyniqsа 2000-yildаn kеyingi dаvrlаrdа 2006-yilgаchа bo‗lgаn

dаvrdа bu mаsаlа dаvlаt siyosаtining mаrkаzidа bo‗ldi.

1. Dаvlаt qurilishi vа bоshqаquvi sоhаsidаgi eng muhim vаzifа bu qоnunchilik hоkimiyati - mаmlаkаt Pаrlаmеntining rоli vа

tа‘sirini kuchаytirish, hоkimiyatning qоnunchilik, ijrо vа sud tаrmоqlаri o‗rtаsidа yanаdа mutаnоsib, bаrqаrоr muvоzаnаtgа

erishishdаn ibоrаt. Prеzidеntimiz I.Kаrimоv 2005-yil 28 yanvаrdа Оliy Mаjlis Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаti qo‗shmа

yig‗ilididа "Bizning bоsh mаqsаdimiz - jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirish vа yangilаsh, mаmlаkаtni mоdеrnizаtsiya vа islоh etishdir"

mа‘ruzаsidа chuqur tаhlil qilib bеrdi. Bundа: 1) Prеzidеnt vаkоlаtlаrining bir qismini Sеnаtgа vа hukumаtgа o‗tkаzish

Qоnunchilik pаlаtаsini shаkllаntirib uning huquqlаrini kеngаytirish; 2) Bоsh vаzir, mаmlаkаt hukumаtining rоlini, mаs‘uliyatini kuchаytirish; 3) sud hоkimiyatini mustаhkаmlаsh vа erkinligini tа‘minlаsh vаzifаlаrini bаyon etdi. Mаmlаkаtimizdа dаvlаt

hоkimiyatini erkinlаshtirishdа ikki pаlаtаli pаrlаmеnt bаrpо etishdаn mаqsаd: 1) pаrlаmеnt o‗z vаkоlаtlаrini sаmаrаli аmаlgа

оshirish; 2) Qоnunchilik pаlаtаsi o‗z fаоliyatini dоimiy prоfеssiоnаl tаrzdа оlib bоrish; 3) Sеnаt аsоsаn mаhаlliy Kеngаshlаr,

hududlаrning vаkillаridаn ibоrаt bo‗lishini tа‘minlаsh; 4) аhоlining mаmlаkаt ijtimоiy vа siyosiy hаyotidаgi ishtirоkini

kеngаytirish lоzim bo‗lаdi.

Mаmlаkаtni mоdеrnizаtsiya qilishdа uzоqni ko‗zlаydigаn “Kuchli dаvlаtdаn – kuchli fuqаrоlik jаmiyati sаri” tаmоyilini

o‗zidа ifоdа etаdi. Bu shuni nаzаrdа tutаdiki: 1)dаn hоkimiyat vаkоlаtlаrining mа‘lum bir qismini mаrkаzdаn mаhаlliy

hоkimiyat оrgаnlаrigа o‗tkаzish; 2) siyosiy pаrtiyalаr vа fuqаrоlik institutlаrining muhim qаrоrlаr qаbul qilishdаgi rоlini

kuchаytyrish.

91

Gоttеrеr D. Оmbudsmаn hаqidа. Dеmоkrаtlаshtirish vа insоn huquqlаri jurnаli. 1999. 1-sоn, 27-b.

231

Dеmаk, dаvlаt vа jаmiyat qurilishi, siyosiy hаyotini erkinlаshtirish hоkimiyat оrgаnlаrining аyrim funktsiyalаrini quyi

hоkimiyat оrgаnlаrigа bоsqichmа-bоsqich o‗tkаzish bu fuqаrоlik jаmiyatining muhim elеmеntlаridаn biri hisоblаnаdi.

Jinоiy jаzоlаrni libеrаllаshtirish – qоnun ustuvоrligining muhim shаrti. Kеyingi yillаrdа O‗zbеkistоn Rеspublikаsi

Prеzidеnti tоmоnidаn insоnpаrvаrlik, аdоlаtpаrvаrlik g‗оyalаrigа аsоslаngаn jinоyat, jinоyat-prоtsеssuаl qоnun hujjаtlаrini

tаkоmillаshtirishgа, jinоiy jаzоlаrni libеrаllаshtirishgа qаrаtilgаn bir qаtоr qоnun lоyihаlаri Оliy Mаjlisgа kiritildi. Ulаrning

qаbul qilinishi mаmlаkаtimiz ijtimоiy hаyotidа o‗zining sаmаrаsini bеrmоqdа. Mаsаlаn, Rеspublikаmiz Prеzidеnti tоmоnidаn

lоyihаsi kiritilib, 2001-yil 29 аvgustdа Оliy Mаjlis tоmоnidаn qаbul qilingаn «Jinоiy jаzоlаrning libеrаllаshtirilishi munоsаbаti

bilаn O‗zbеkistоn Rеspublikаsining Jinоyat, Jinоyat-prоtsеssuаl kоdеkslаri hаmdа Mа‘muriy jаvоbgаrlik to‗g‗risidаgi kоdеksigа

o‗zgаrtishlаr vа qo‗shimchаlаr kiritish hаqiqidа»gi Qоnun bilаn jinоyatlаrni tаsniflаsh еngillаshtirish mа‘nоsidа

tаkоmillаshtirildi, yarаshuv instituti jоriy etildi. Jinоyat kоdеksidаgi o‗lim jаzоsini nаzаrdа tutuvchi mоddаlаr sоni kеskin

kаmаytirildi, mоl-mulkni musоdаrа qilish jinоiy jаzо sifаtidа bеkоr qilindi vа shu kаbi insоn huquqini himоya qilishgа

qаrаtilgаn qаtоr chоrа-tаdbirlаr qo‗llаnildi.

O‗zbеkistоn Rеspublikаsining «Prоkurаturа to‗g‗risidа»gi 2001-yil 29 аvgustdа yangi tаhrirdа qаbul qilingаn Qоnunining 20-

mоddаsigа muvоfiq «Vаzirliklаr, dаvlаt qo‗mitаlаri, idоrаlаr, fuqаrоlаrning o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri, jаmоаt

birlаshmаlаri, kоrхоnаlаr, muаssаsаlаr, tаshkilоtlаr hаmdа vаzirliklаr, dаvlаt qo‗mitаlаri vа idоrаlаrning hаrbiy qismlаri, hаrbiy

tuzilmаlаri, hоkimlаr vа bоshqа mаnsаbdоr shахslаr tоmоnidаn qоnunlаrning ijrо etilishi, shuningdеk, ulаr tоmоnidаn qаbul

qilinаyotgаn hujjаtlаrning O‗zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitutsiyasi vа qоnunlаrigа muvоfiqligi nаzоrаt prеdmеti

hisоblаnаdi».

Qоnun ustuvоrligini tа‟minlаsh - huquqiy dаvlаt bаrpо etishning аsоsiy mеzоni. Huquqiy dаvlаt tushunchаsi dеmоkrаtik dаvlаt tushunchаsi bilаn chаmbаrchаs bоg‗liqdir. Jаhоn tаjribаsi shuni ko‗rsаtmоqdаki, dеmоkrаtik, huquqiy dаvlаt

kuch, inqilоb bilаn emаs, bаlki tаbiiy-tаriхiy evоlyutsiоn yo‗l bilаn bаrpо etilаdi. Аlbаttа, hаr qаndаy jаmiyatdа huquqiy dаvlаt

tushunchаsi u yoki bu qоnunlаrning mаvjudligi bilаn bеlgilаnmаydi. Nеgаki, qоnunlаr huquq sifаtidа hаr bir dаvlаtdа mаvjud vа

hаr qаndаy hоkimiyat ulаrdаn fоydаlаnаdi. Hаmmа gаp o‗shа qоnunlаrning qаndаyligidа vа ulаrning qаndаy bаjаrilishidаdir.

Huquqiy dаvlаtni bеlgilоvchi mеzоnlаr quyidаgilаrdаn ibоrаt: 1) Хаlq hоkimiyatining аmаlgа оshishi.

2) Huquqning hukmrоnligi, ya‘ni shахs huquq vа erkinliklаrining hеch kim, shu jumlаdаn, dаvlаt tоmоnidаn hаm hеch qаndаy

hоldа buzilmаsligi.

3) Kоnstitutsiya vа qоnun ustuvоrligi.

4) Hоkimiyat vаkоlаtlаrining bo‗linish tаmоyili.

5) Sud mustаqilligi.

6) Insоn huquqlаrigа riоya etish, ulаrni himоya qilish vа tа‘minlаsh.

7) Dаvlаt vа fuqаrоlаrning o‗zаrо mаs‘uliyati.

8) Huquqni muhоfаzа qiluvchi idоrаlаrning sаmаrаli ishlаshi.

9) Huquqiy mаdаniyatlаrning yuksаk dаrаjаdа ekаnligi.

10) Dеmоkrаtiyaning rivоjlаnishi vа tаkоmillаshuvi. Prеzidеnt Islоm Kаrimоv 2001-yil 29 аvgustdа Ikkinchi chаqiriq Оliy Mаjlis 6-sеssiyasidа “Аdоlаt qоnun ustuvоrligidа”gi

mа‘ruzаsidа quyidаgi muhim jihаtlаrni аlоhidа tа‘kidlаb o‗tdi:

1) Sud mustаqilligini tа‘minlаsh.

2) Fuqаrоlik vа jinоyat ishlаri bo‗yichа аlоhidа sudlаrni tаshkil etish.

3) Sudlаr fаоliyatini mоddiy-tехnikа vа mоliyaviy jihаtdаn tа‘minlаsh.

4) ―Sudlаr to‗g‗risidа‖gi Qоnungа ko‗rа sud kаdrlаrini tаnlаsh vа tаyinlаsh mехаnizmini mustаhkаmlаsh.

5) Jinоyatchilikning оldini оlish uchun ungа shаfqаtsiz jаzо emаs, bаlki qоnuniy qаy dаrаjаdа аnglаshigа bоg‗liqligini hisоbgа

оlish.

Mаmlаkаtimiz Prеzidеnti I.А.Kаrimоv Ikkinchi chаqiriq O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining birinchi sеssiyasidаgi

mа‘ruzаlаridа «Huquqiy dаvlаtning mаzmun-mоhiyatini bеlgilаydigаn аmаldаgi kоdеkslаr, qоnunlаr, mе‘yoriy hujjаtlаrni

tаnqidiy bаhоlаgаn hоldа huquqiy dаvlаtni shаkllаntirish bоrаsidа birinchi gаldа qаbul qilishimiz zаrur bo‗lgаn yangi qоnun vа

mе‘yoriy hujjаtlаrni аniqlаb оlishimiz kеrаk» dеb tа‘kidlаb o‗tdilаr1.

Mаmlаkаtimizdа qоnun ustuvоrligini tа‘minlаshdа yurtbоshimizning 1996 yil 31 оktyabrdаgi “Insоn huquqlаri bo„yichа

O„zbеkistоn Rеspublikаsi Milliy mаrkаzi”ni tuzish to‗g‗risidаgi fаrmоni аlоhidа аhаmiyatgа egа bo‗lmоqdа. Bugungi kundа

Milliy mаrkаz mаmlаkаtimiz vа butun jаhоndаgi insоn huquqlаri, erkinliklаrini jаhоn хаlqаrо huquq nоrmаlаri аsоsidа himоya

etishning tа‘sirli vоsitаsi sifаtidа fаоliyati hаm ibrаtli bo‗lmоqdа. Birоq bu bоrаdа dеmоkrаtik tаmоyillаrning hаyotgа to‗liq jоriy

etilishidа jiddiy аyrim muаmmоlаr hаm mаvjud. Ulаrdаn biri tоm mа‘nоdаgi sud mustаqilligigа erishishdаn ibоrаtdir. Prеzidеntimiz I.А.Kаrimоv tа‘kidlаgаnidеk, «Sudlаr tоm mа‘nоdаgi mustаqil bo‗lgаn hоldаginа qоnunlаrning qаt‘iy ijrоsi,

ulаrning hаqiqiy ustuvоrligi so‗zsiz tа‘minlаnаdi. Qаеrdа sud mustаqil bo‗lmаs ekаn, shu еrdа qоnun tаlаblаri vа аdоlаt buzilishi

muqаrrаr»92

. Dаrhаqiqаt qоnun ustuvоrligini, insоnning huquq vа erkinliklаri himоyasini tа‘minlаmаsdаn turib, dеmоkrаtik vа

fuqаrоlik jаmiyatini qurish hаqidа so‗z yuritishgа hеch qаndаy аsоs qоlmаydi.

1 Dаvlаt hоkimiyati tizimining bo„linish prinsipi. Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud hokimiyatlari hamda

Prezidentlik instituti.

1 Kаrimоv I.А. Оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot pirоvаrd mаqsаdimiz. -T.: O‗zbеkistоn, 2000. – 29-b.

92 Kаrimоv I.А. Biz tаnlаgаn yo‗l - dеmоkrаtik tаrаqqiyot vа mа‘rifiy dunyo bilаn hаmkоrlik yo‗li. T. II. – T.:

O‗zbеkistоn, 2003. 31-b.

232

Qonun chiqaruvchi hokimiyat (Parlament). Oliy qonun chiqaruvchi hokimiyat har bir davlatda o‗ziga xos xususiyatga ega

va turlicha ataladi (masalan, AQSHda – Kongress, Shvetsiyada - Riksdag, Xitoy Xalq Respublikasida – Xalq vakillari

umumxitoy majlisi). O‗zbekistonda bunday hokimiyat Oliy Majlis deb nomlanadi. Uning maqomi, tizimi, tuzilishi, vazifalari,

ish faoliyatiga oid qoidalarni belgilashda dunyodagi ilg‗or davlatlarning va umuman, oliy qonun chiqaruvchi organni tashkil

qilish bo‗yicha xalqaro tarixiy tajriba chuqur o‗rganilgan va inobatga olingan.

O‗zbekistonda Oliy Majlis ayni paytda hokimiyatning qonun chiqaruvchi va vakillik organi hisoblanadi, uning tarkibidagi

deputatlar xalq mafaatlarini ifodalaydi. Oliy Majlis 5 yil muddatga saylanadi. 25 yoshga etgan O‗zbekiston fuqarolari

saylanish huquqiga ega.

O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Oliy Majlisi Qonunchilik

palatasi va Senatning 2010 yil 12 noyabrda o‗tkazilgan qo‗shma majlisidagi ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ mavzusidagi ma‘ruzasi hamda mamlakatni demokratik

yangilash va modernizatsiya qilishda Oliy Majlis Senati va mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlarining rolini kuchaytirish

borasidagi vazifalari muhim ahamiyatga ega bo‗ldi.

Aslida parlament fransuzcha ―parler‖- gapirmoq so‗zidan kelib chiqqan bo‗lib, rasmiy so‗zlashish joyi ma‘nosini anglatadi.

Parlament davlatning oliy vakillik organi hisoblanadi va qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. Parlament qonun

bo‗yicha belgilangan sondagi deputatlardan iborat bo‗lib, hududiy saylov okruglari bo‗yicha ko‗ppartiyaviylik asosida

belgilangan yoshga to‗lgan fuqarolardan saylanadi. Parlamentarizm tajribasi shuni ko‗rsatadiki, parlament bir palatali va ikki palatali bo‗lishi mumkin. Ma‘lumki, demokratik mamlakatlarning aksariyatida parlament ikki palatalidir. XX asarning so‗nggi

o‗n yilligida ikki palatali parlamentlar soni 45 tadan 75 taga ko‗paydi. Hozirgi zamonda ikki palatali tizim parlamentarizm

taraqqiyotining asosiy tendensiyasiga aylandi. 2000 yilning 14 martida Parij shahrida bo‗lib o‗tgan jahon senatlarining maxsus

anjumanida parlamentning ikki palatali bo‗lishi mamlakat hayotida ijobiy rol o‗ynaydi, degan xulosaga kelindi.

1990-1994 yillarda mamlakatimiz parlamenti Oliy Kengash nomi bilan atalib, bir palatali, 150 deputatdan iborat edi. 1995-

2004 yillarda parlament Oliy Majlis nomi bilan atalib, bir palatali va uning 250 deputati mavjud edi.

Mustaqillik yillarida xalq deputatlari viloyat va Toshkent shahar Kengashlariga 60 deputat, tuman va shahar Kengashlariga

esa 30 nafar deputat saylanishi yo‗lga qo‗yildi.

2005-2009 yillarda Oliy Majlis ikki palatali parlament bo‗lib, uning quyi Qonunchilik palatasi 120 deputat, Senat (yuqori

palatasi) esa 100 senatordan tashkil topdi, jami 220 deputatdan iborat bo‗lib keldi.

Ikki palatali milliy parlamentni tashqil qilish masalasi Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan 2000 yil 25 mayda Oliy

Majlisning 2-sessiyasida ilgari surildi. ―Shuni yaxshi anglab olishimiz zarurki, hayot o‗zgarishi bilan, odamlarimizning avvalgi

siyosiy va ma‘naviy ongi ulg‗ayishi bilan, bizning parlamentimizning tashkil etilishida ham, uning faoliyatida ham tegishli

o‗zgarishlar bo‗lishi tabiiydir. Shu holatlarni nazarda tutib, men doimiy asosda ishlaydigan ikki palatali parlament tizimiga o‗tish

taklifini kiritmoqchiman, ya‘ni biz 2004 yilda bo‗ladigan saylovlarda parlamentni ikki palatali qilib tashkil etishimiz lozim‖93

.

Oliy Majlisning 2001 yil 6 dekabrda qabul qilgan O‗zbekiston Respublikasi referendumini o‗tkazish to‗g‗risidagi qaroriga

ko‗ra, 2002 yil 27 yanvarda referendum o‗tkazildi. SHu asosdagi ―Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‗g‗risida‖gi Konstitutsiyaviy Qonunning qabul qilinishi qonun chiqaruvchi hokimiyatni tubdan

isloh qilishning huquqiy asoslarini belgilab berdi.

2002-yil 12 dekabrda Oliy Majlisning 10-sessiyasi xalqimizning xohish irodasi bilan ―O‗zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisining Senati to‗g‗risida‖ va ―O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to‗g‗risida‖gi

Konstitutsiyaviy Qonunlar hamda ularni amalga oshirish to‗g‗risida qarorlar qabul qildi. Shuningdek, 2003 yil 24 aprelda

―O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‗zgartish va qo‗shimchalar kiritish to‗g‗risida‖ Qonun qabul qilindi. Dunyoning

rivojlangan mamlakatlarida to‗plangan parlamentarizm tajribasi, O‗zbekiston xalqining qadriyatlari va mentalitetini hisobga

olgan holda, ishlab chiqilgan ushbu qonunlar ikki palatali parlamentimiz vakolatlarini va faoliyatining tashkiliy shakllarini aniq

belgilab berdi.

1 Kаrimоv I.А. Оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot pirоvаrd mаqsаdimiz. Asarlar, 8-jild. -T.: O‗zbеkistоn,

2000. – 483-b.

233

O„zbekiston Respublikasi Oliy majlisi Qonunchilik palatasidan qonun loyihalarining o„tish tartibi.

O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikki palatadan – Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori palata) iborat.

Quyi Qonunchilik palatasi deputatlar soni 150 tа, shundan 135 tа deputat faqat siyosiy partiyalardan saylanadi. 15 tа deputat

esа O‘zbekiston Respublikasi Ekologik harakatidan saylanadi. Vakolat muddati 5 yil, Qonunchilik palatasi o‘z faoliyatini doimiy

professional asosda amalga oshiradi va qonunlar ishlab chiqadi.

O„zbekiston Respublikasi Oily Majlisi Senati: Senatorlar soni 100 tа. Хаlq deputatilari mаhаlliy kengashlari vakillaridan

tashkil topgan yuqori palata – Senat hududiy manfaatlarni ifoda etadi. 84 senat a‘zosi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Juqorg‘I

kengesi, viloyatlar, tumanlar vа shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qo‘shma majlislarida

mazkur deputatlar orasidan yashirin ovoz berish yo‘li bilan Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan

tенг miqdorda – 6 kishidan (y‘ani, 14 tа hududdan 6 kishidan), jami 84 nafar deputat saylanadi. 16 senator Prezident tomonidan

tayinlanadi. Shu tariqa Senat jami 100 senatorlardan tashkil topadi.

Senat so‘zi lоtincha ―Senatus‖, ―sinex‖ so‘zlaridan olingan bo‘lib, o‘zbekchada ―oqsoqol‖, ―mo‘ysafid‖ degan ma‘nolarni

аnglatadi. Senat a‘zolarining 15 nafari ayollardan iborat (15 %). O‗zbekistonda mustaqillik yillarida xalqaro huquq andozalari va ilg‗or xorijiy davlatlar talablariga mos yangi saylov

qonunchiligi yaratildi. O‗zbekistonda saylov qonunchiligi, ya‘ni parlament 4 bosqichdan iborat taraqqiyot yo‗lini bosib o‗tdi:

Birinchi bosqich. Konstitutsiyamiz qabul qilingunga qadar davr bo‗lib, bu davrda O‗zbekiston Respublikasining Prezidenti

saylovi va Referendum to‗g‗risidagi bir qator qonunlar qabul qilindi.

Ikkinchi bosqich. Konstitutsiyamiz qabul qilingandan to 1997 yilgacha davom etdi. Bu davrda milliy saylov tizimi

shakllantirildi.

Uchinchi bosqich. 1997 yildan to 2003 yilgacha bo‗lgan davrni o‗z ichiga oladi. Bu bosqichda amaldagi saylov qonunlariga

ayrim o‗zgartishlar kiritildi. Markaziy saylov komissiyasi to‗g‗risidagi qonun qabul qilindi.

To„rtinchi bosqich. 2003 yildan 2005 yilgacha bo‗lib, bu davrda ikki palatali parlamentni shakllantirish bilan bog‗liq saylov

qonunlariga o‗zgartishlar kiritildi va 2004 yil 26 dekabrda Oliy Majlis quyi Qonunchilik palatasiga saylov o‗tkazildi94

.

Qonun ijodkorligi jarayonining huquqiy asoslari: 1. O‗zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.

2. O‗zbekiston Respublikasining Qonunchilik palatasi va Senati to‗g‗risidagi qonunlar.

3. O‗zbekiston Respublikasining Qonunchilik palatasi va Senatining reglamenti to‗g‗risidagi qonunlari.

4. O‗zbekiston Respublikasining ―Normativ-huquqiy hujjatlar to‗g‗risida‖gi Qonuni va h.k.

O‗zbekiston Respulikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati tomonidan qabul qilinayotgan qonunlar huquqiy

demokratik davlat va fuqarolik jamiyati barpo etish, ijtimoiy–siyosiy hayotning barcha sohalaridagi islohotlarni yanada chuqurlashtirish yo‗lida katta siyosiy ahamiyatga ega bo‗lmoqda.

Demak, qonun chiqaruvchi va mahalliy hokimiyat organlariga hamda Senatga 2009 yil 27 dekabrda o‗tkazilgan saylovlar

jarayonida va endilikda quyidagi mezon va talablar ustuvor qilib belgilanmoqda:

1. Oliy Majlisga Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi (lot. erk, ixtiyor, xohish) bildirish huquqi

berilmoqda. Vazirlar Mahkamasi vakolatiga taalluqli masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish huquqi Prezident vakolati

doirasidan chiqarilmoqda.

94

Usmonov Q. O‗zbekistonda parlament taraqqiyotining yangi bosqichi. -Toshkent: G‗ofur G‗ulom nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi, 2004.-11-12-betlar.

Qonun loyihasi Qonunchilik palatasiga qonunchilik tashabbusi huquqi sub’ektlari

tomonidan kiritiladi

Qonunchilik palatasi kengashi ma’sul qumita taqdim etgan qonun loyihasini birinchi

o‘qishda ko‘rib chiqish uchun Qonunchilik palatasi majlisining kun tartibi loyihasiga kiritish

to‘g‘risida qaror qabul qiladi

Ko‘rib chiqish uchun qabul qilingan qonun loyihasi tegishli materiallar bilan Qonunchilik

palatasining qo‘mitalariga yuboriladi

Qonunchilik palatasi kengashi ma’sul qumita xulosasi asosida qaror qabul qiladi

Qonunchilik palatasi Spikeri qonun loyihasini dastlabki tarzda ko‘rib chiqadigan qo‘mitaga

topshiradi. Ma’sul qo‘mita xulosa tayyorlaydi.

234

2. Saylovlarda yutib chiqqan siyosiy partiya taqdim etgan Bosh vazir nomzodining Parlament tomonidan

ko‗rib chiqilishi va tasdiqlanishi haqidagi konstitutsiyaviy tartib belgilanib, hukumatga nisbatan ishonchsizlik votumi (saylovchi

tashkilot vakillarining ko‗pchilik ovozi bilan qabul qilingan qarorlar) instituti joriy qilinmoqda.

3. Oliy Majlisga hokimiyat vakillik organlari va tashabbuskor guruhlardan nomzod ko‗rsatish instituti

tugatildi.

4. Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod ko‗rsatish huquqi faqat siyosiy partiyalarga berildi.

5. Oliy Majlisga saylovlarni tayinlash instituti tugatildi va uning o‗rniga ―Saylov kampaniyasi boshlanishini

e‘lon qilish‖ instituti joriy etildi. Bu vazifani Markaziy saylov komissiyasi amalga oshiradigan bo‗ldi.

6. Siyosiy partiyalarning vakolatli vakili Qonunchilik palatasiga kiritildi. Bu institut saylov uchastkalarida

ovozlarni sanab chiqishda qatnashadi. Unga to‗ldirilgan imzo varaqalarini tekshirishda qatnashish huquqi berildi. Oliy Majlis

deputatligiga nomzodlarning ishonchli vakili 5 nafardan 10 nafargacha ko‗paytirildi.

7. Deputatlik o‗rinlarini kvotalash instituti kiritildi. YA‘ni 15 deputatlik o‗rni ommaviy jamoat tashkiloti –

O‗zbekiston Ekologik harakatiga berildi. Ekologik harakatga deputatlik o‗rinlarini kvotalash instituti nomi berildi.

IJRO ETUVCHI HOKIMIYAT (VAZIRLAR MAHKAMASI). Ijroiya hokimiyat – davlat hokimiyatining uch asosiy

tarmoqlaridan biri.

O‗zbekistonda davlat hokimiyatining tamoyili mavjud sharoitlarning o‗ziga xosligini inobatga olish, jahondagi rivojlangan

demokratik mamlakatlar tajribasidan ijodiy foydalanish asosida amalga oshirilmoqda. Shunga ko‗ra, ijroiya hokimiyat davlat hokimiyati tizimining bir tarmog‗i hisoblanadi.

Qonunlar ro‗yobga chiqarilishi uchun shart-sharoitlarni ta‘minlash ijro etuvchi organlarning asosiy vazifasidir. Hokimiyatlar

bo‗linishi prinsipiga muvofiq, ikkinchi ijro etuvchi hokimiyat, ya‘ni mamlakat hukumati Vazirlar Mahkamasiga yuklatiladi.

Vazirlar Mahkamasi Bosh vazir, uning o‗rinbosarlari, vazirlar, davlat qo‗mitalarining raislaridan iborat. Qoraqalpog‗iston

Respublikasi hukumatining boshlig‗i Vazirlar Mahkamasi tarkibiga o‗z lavozimi bo‗yicha kiradi.

Ilgari O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti egallab turgan Vazirlar Mahkamasi Raisi lavozimining tugatilishi ham

liberallashtirish va demokratlashtirish yo‗lida muhim qadam bo‗ldi.

Odatda ijroiya hokimiyat parlamentga o‗tkazilgan saylovlardan so‗ng kamida bir oy ichida shakllantiriladi.

Ijroiya hokimiyat organlari tizimiga Vazirlar Mahkamasi rahbari Bosh vazir, hukumat-vazirliklar, davlat qo‗mitalari rahbarlari,

viloyatlar, tuman va shahar hokimlari, ular rahbarligidagi bo‗limlar va boshqarmalar, shuningdek, korxonalar, tashkilot va

muassasalarning ma‘muriyati ham kiradi

Ijroiya hokimiyat organlari jamoaviy rahbarlik asosida va yakka tartibda huquqiy hujjatlar qabul qilish yo‗li bilan tegishli

sohalarni boshqarish, rivojlantirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi, ularni amalga oshiradi. Ijroiya hokimiyat idoralarining

tizimi, huquqiy maqomi va vakolatlari Konstitutsiyaga binoan Oliy Majlis tomonidan belgilanadi.

Mustaqillik yillarida Vazirlar Mahkamasi, ya‘ni ijroiya hokimiyat – hukumat tarkibi 4 marta yangidan tasdiqlandi. 1993 yil 6

mayda qabul qilingan, 1993 yil 29 avgustda yangi tahrirda joriy etilgan ―Vazirlar Mahkamasi to‗g‗risida‖gi Qonunga ko‗ra,

birinchi marta Vazirlar Mahkamasining yangi tarkibi 1995 yil 23 fevralda tasdiqlandi. Ikkinchi marta 2000 yil 11 fevralda, uchinchi marta 2005 yil 4 fevralda O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibi tasdiqlandi. To„rtinchi marta 2010

yil 12 martda Vazirlar Mahkamasi tarkibi quyidagi tartibda belgilandi: Vazirlar Mahkamasi a‘zolari – 8 ta, vazirlik - 14 ta,

davlat qo‗mitalari - 9 ta95

, jami 31 ta.

Demak, bugungi kunda:

I. Vazirlar Mahkamasi a‟zolari: Bosh vazir, uning birinchi o‗rinbosari va 6 nafar o‗rinbosari mavjud.

II. Vazirliklar 1. Moliya vazirligi.

2. Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiya va savdo vazirligi.

3. Iqtisodiyot vazirligi.

4. Qishloq va suv xo‗jaligi vazirligi.

5. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi.

6. Sog‗liqni saqlash vazirligi.

7. Madaniyat va sport ishlari vazirligi.

8. Mudofaa vazirligi.

9. Ichki ishlar vazirligi.

10. Tashqi ishlar vazirligi.

11. Adliya vazirligi. 12. Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi.

13. Xalq ta‘limi vazirligi.

14. Favqulodda vaziyatlar vazirligi.

III. Davlat qo„mitalari 1. Davlat arxitektura va qurilish qo‗mitasi.

2. O‗zbekiston xotin-qizlar qo‗mitasi.

3. Davlat soliq qo‗mitasi.

4. Davlat bojxona qo‗mitasi.

5. Er resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‗mitasi.

95

Хаlq so‗zi, 2010-yil 13 mart.

235

6. Davlat statistika qo‗mitasi.

7. Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‗mitasi.

8. Davlat geologiya va mineral resurslar qo‗mitasi.

9. Davlat mulkini boshqarish davlat qo‗mitasi.

2005 yili Vazirlar Mahkamasi rahbari Bosh vazir lavozimi joriy etildi. Konstitutsiyaning 89-moddasi birinchi bandidagi

Prezidentga tegishli vakolatlar ijroiya hokimiyatga o‗tkazildi. Bu holat Fransiya va Rossiya davlatlari Konstitutsiyalari

normalarida ham mavjud. Vazirlar Mahkamasi qonun, farmon, farmoyish, qaror ijrolarini ta‘minlash maqsadida maxsus qarorlar

qabul qilish hamda nazorat yo‗li bilan boshqaruvni amalga oshiradi, ijro hokimiyatini ta‘minlaydi.

Davlat (hukumat) o‗zining bosh funksiyasini, islohotlarni tartibga solib turish, qonun hujjatlari ijrosini ta‘minlash orqali

bajaradi. Vazirlar Mahkamasi Prezident va Oliy Majlis oldida javobgardir.

O‗tgan davr mobaynida hokimiyatlar bo‗linishi konstitutsiyaviy prinsipini hayotga izchil tatbiq etish borasida hokimiyatlar

o‗rtasida o‗zaro tiyib turish va manfaatlar muozanatining samarali tizimini yaratishga doir huquqiy asoslar qabul qilindi. Bunda

O‗zbekiston Respublikasining ―Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya

qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‗g‗risida‖gi Konstitutsiyaviy Qonunining ahamiyatini alohida ta‘kidlash

joiz.

Ushbu konstitutsiyaviy qonun O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati faoliyatini tashkil

etish, O‗zbekiston Respublikasi Bosh vazirini tayinlash va lavozimidan ozod etish, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari

nomzodini tayinlash va tasdiqlash tartiblari hamda Xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar kengashlari deputatlarining viloyat hamda Toshkent shahar hokimi faoliyati ustidan nazorat qilish vazifalari to‗g‗risidagi masalalarda siyosiy partiyalarning

rolini kuchaytirishga oid normalarni o‗zida mujassam etdi.

Xususan, O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiya fraksiyalarining dasturiy maqsadli

vazifalarining yaqinligi yoki mosligi yuzasidan blok tuzishlari, parlamentdagi ko‗pchilik va ozchilik hamda muxolifat kabi

qoidalar nazarda tutilgan. Ayniqsa, har bir siyosiy partiya fraksiyasining vakili Qonunchilik palatasi Spikerining o‗rinbosari

lavozimini egallash bo‗yicha kafolatli huquqqa egaligini ta‘kidlash lozim. O‗zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini

lavozimiga tayinlash jarayonida O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining siyosiy partiya fraksiyalari bilan maslahatlashuv

institutining yaratilishi siyosiy partiyalarning jamiyatdagi o‗rni va rolini kuchaytirishda katta ahamiyat kasb etdi. Viloyatlar va

Toshkent shahar hokimlari nomzodini lavozimga tayinlashdagi maslahatlashuv instituti ham siyosiy partiyalarning mahalliy

organlari faoliyatining yanada faollashishiga hissa qo‗shmoqda.

Mazkur maslahatlashuv instituti orqali O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti bilan siyosiy partiya faollarining yanada yaqindan

muloqot qilish imkoni yaratildi. Xalq deputatlari mahalliy kengashlarining faoliyatida siyosiy partiya guruhlarining rolini

kuchaytirish asosida tegishli halq deputatlari kengashlari ishini tashkil qilish yanada demokratlashdi. Chunonchi, halq deputatlari

viloyat va Toshkent shahar kengashlaridagi partiya guruhlari tomonidan viloyat va Toshkent shahar hokimi faoliyati ustidan

nazorat qilish funksiyasiga oid normalarning mavjudligi vakillik hokimiyatining rolini kuchaytirishga olib keldi.

Umuman, hozirgi kunda bu sohada islohotlar chuqurlashtirilmoqda. Jumladan, O‗zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi

O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng ko‗p deputatlik o‗rnini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi deputatlik o‗rinlarini qo‗lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan kiritilishi, O‗zbekiston

Respublikasi Bosh vaziri va O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi o‗rtasida ziddiyatlar doimiy tus olgan

holda Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida uchdan bir qismi tomonidan O‗zbekiston Respublikasi

Prezidenti nomiga rasman kiritilgan taklif bo‗yicha O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qo‗shma majlisi

muhokamasiga Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish haqidagi masala kiritilishi, Oliy Majlis palatalari qaroriga

asosan O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti O‗zbekiston Respublikasi Bosh vazirini lavozimidan ozod etish bo‗yicha qaror

qabul qilishi, bunda O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining butun tarkibi Bosh vazir bilan birga iste‘foga chiqishi

borasidagi kiritilgan takliflar ushbu yo‗nalishdagi islohotlarni yangi bosqichga ko‗taradi. Vazirlar Mahkamasi vakolatiga

kiruvchi masalalar yuzasidan Bosh vazirning qaror qabul qilishi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimligiga nomzodlar Bosh

vazir tomonidan taqdim etilishi Vazirlar Mahkamasi va Bosh vazir vakolatlarini oshirib, ularning mas‘uliyatini kuchaytiradi.

3. SUD HОKIMIYATI – uchunchi hоkimiyat оrgаni tаrmоg‗i bo‗lib, u qоnun chiqаruvchi vа ijrо etuvchi hоkimiyatlаrdаn,

siyosiy pаrtiyalаrdаn bоshqа jаmоаt birlаshmаlаridаn mustаqil hоldа ish yuritilаdi. Sud tuzimi 5 yil muddаtgа sаylаnаdi.

Sudlаrni tаshkil etish, fаоliyat ko‗rsаtish tаrtibi qоnun bilаn bеlgilаb qo‗yilgаn. O‗zbеkistоndа Kоnstitutsiyaviy sud, Оliy sud,

Оliy хo‗jаlik sudi, Qоrаqаlpоg‗istоn Rеspublikаsi Оliy sudi, Tоshkеnt shаhаr, tumаn, shаhаr, хo‗jаlik sudlаrigа bo‗linаdi.

Prеzdеnt Islоm Kаrimоv 2005-yil 28-yanvаrdа Оliy Mаjlis Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtining qo‗shmа yig‗ilishidа

hоkimiyatning аnа shu tаrmоg‗ini, sud tizimini tubdаn islоh qilish yo‗llаrini ko‗rsаtib o‗tdi. Sud-huquq tizimini islоh qilish vа

yanаdа libеrаllаshtirish uchun prоkurаturа оrgаnlаrining sud jаrаyonlаrigа аrаlаshuvini chеklаsh, shахsni ushlаb turish, hibsgа оlish хuquqlаrini sud zimmаsigа o‗tkаzishni bеlgilаb bеrаdi. Sud jаzоlоvchi оrgаndаn оddiy оdаmlаrning хuquq vа mаnfааtlаrini

himоya qiluvchi оrgаngа аylаnib, mustаqil fаоliyat yuritishini tа‘minlаsh tа‘kidlаb o‗tildi.

Sud-huquq sоhаsini erkinlаshtirish bоrаsidа kеng qаmrоvli ishlаr аmаlgа оshirilmоqdа. Fuqаrоlаrni shаvqаtsiz jаzоlаsh bilаn

emаs, bаlki insоnpаrvаrlik ruhidа tаrbiyalаsh аsоsidа huquqiy dаvlаt yo‗lidаn bоrish zаrurligini ko‗rsаtdi. 2006 yil 30 nоyabrdа

Оliy Mаjlis Sеnаtining qаbul qilgаn ―O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi qаbul qilingаnligining o‗n to‗rt yo‗lligi

munоsаbаti bilаn аmnistiya to‗g‗risidа‖gi qаrоrigа аsоsdаn 2007 yildа 44 mingdаn ziyod shахslаr оzоdlikkа chiqаrildi.

Jumlаdаn, sоdir qilgаn jinоiy hаrаkаtlаr uchun jаzоgа tоrtilishi lоzim bo‗lgаn 2 ming 377 аyol vа 689 vоyagа еtmаgаnlаr

jаzоdаn оzоd qilindi (―Хаlq so‗zi‖, 2007-yil 1-iyun).

2007-yilgа kеlib uchinchi hоkimiyat Sud tizimi sоhаsidа quyidаgi islоhоtlаr o‗tkаzilmоqdа:

236

1) Jinоiy jаzоgа sаnktsiya bеrish prоkurаturа оrgаnlаridаn sud tizimigа o‗tkаzilmоqdа; 2) Аdvоkаt, оqlоvchilаrning mаvqеi,

rоlini оshirish; 3) O‗lim jаzоsini jinоiy kоdеksidаn (2008 yil 1 yanvаridаn) оlib tаshlаsh vа uning o‗rnigа uzоq muddаtli,

umrbоd qаmоq jаzоsini bеlgilаsh islоh qilinmоqdа.

4. Оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаri (ОАV) hоkmiyati dunyodаgi rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdа mаvjud bo‗lib, bizdа endi

shаkllаnmоqdа.

5. Mаhаlliy dаvlаt hоkimiyati аsоslаri – bugungi kundа vilоyatlаr, tumаnlаr vа shаhаrlаrdа hоkimlik bоshchilik qilаdigаn

hаlq dеputаtlаri kеngаshlаri hоkimiyatning vаkillik оrgаnlаri bo‗lib, ulаr dаvlаt vа fiqоrаlаrning mаnfааtlаrini ko‗zlаb o‗z

vаkоlаtlаrigа tааlluqli mаsаlаlаrni hаl etаdilаr. Mаhаlliy hоkimiyat оrgаnlаri ihtiyorigа qo‗yidаgilаr kirаdi: 1) qоnuniylikni,

huquqiy tаrtibоtni vа fuqаrоlаrning хаvfsizligini tа‘minlаsh; 2) hududlаrni iqtisоdiy, ijtimоiy vа mаdаniy rivоjlаntirish; 3)

mаhаlliy byudjеtlаrni shаkllаntirish; 4) mаhаlliy kоmmunаl хo‗jаlikkа rаhbаrlik qilish; 5) fuqаrоlik hоlаti аktlаrini qаyd etish vа

h.k. Bulаrdаn bоshqа shаhаrchа, qishlоq vа оvullаrdа mаhаllаlаrdа fuqаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrаdigаn оrgаnlаri hаm

mаvjud bo‗lib, ulаr dеmоkrаtik хuquqiy dаvlаt vа fuqаrоlik jаmiyatini bаrpо etishdа rоli yanаdа оrtib bоrmоqdа.

6. Sаylоv tizimi. 7. Prоkurаturа. 8. Mоliya vа krеdit. 9. Mudоfаа vа хаvfsizlik mаsаlаlаri hаm jоy оlgаn vа ulаr yangi

tаrtibdа bаyon etilgаn.

3. Prеzidеntlik instituti vа uning shаkllаnishi Prezident so„zi lotincha bo‗lib, ―oldinda o‗tiruvchi‖ degan ma‘noni bildiradi. O‗zbekiston tarixida prezidentlik boshqaruvi

birinchi bor 1990 yil 24 martda ta‘sis etildi va O‗zbekiston Respublikasi Prezidentligiga Islom Karimov saylandi. 1991 yil 18 noyabrda ―O‗zbekiston Prezidenti saylovi to‗g‗risida‖gi Qonun qabul qilindi. Bu qonunga 1997 yil 26 dekabr va 1999 yil 19

avgustda hamda 2003 yil 24 aprelda, 2007 yil 11 aprelda o‗zgartish va qo‗shimchalar kiritildi. Mustaqillik yillarida prezidentlik

instituti to‗la shakllandi. O‗zbekiston Konstitutsiyasi 19-bobining 89-moddasiga ko‗ra, O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti

davlat boshlig‗idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta‘minlaydi.

Prezidentlik lavozimiga 35 yoshdan kichik bo‗lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida 10 yil

O‗zbekiston hududida muqim yashagan O‗zbekiston fuqarosi saylanishi mumkin. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki martadan ortiq

prezident bo‗lishi mumkin emas. Prezident fuqarolar tomonidan umumiy, teng va to‗g‗ridan-to‗g‗ri saylov huquqi asosida

yashirin ovoz berish yo‗li bilan 5 yil muddatga saylanadi.

1991-yil 29-dеkаbrdа аltеrnаtiv аsоsidа o‗tkаzilgаn umumхаlq sаylоvidа Islоm Kаrimоv 86% оvоz bilаn (Sаlаy Mаdаminоv

esа 14%) O‗zbеkistоn Prеzidеnti etib sаylаndi. Bu sаylоvdа 9,900 ming 958 kishi yoki оvоz bеrish хuquqigа egа bo‗lgаn

fuqаrоlаrning 94,2 fоizi ishtirоk etdi Islоm Kаrimоvgа esа 8,514 ming 136 sаylоvchi (86%) оvоz bеrdi. 1995 yil 26 mаrtdа Оliy

Mаjlis qаrоrigа ko‗rа prеzidеnt vаkоlаti 1997 yildаn 2000 yilgаchа uzаytirish mаsаlаsi bo‗yichа umumхаlq rеfеrеndumi

o‗tkаzildi. Undа 11 mln 245028 kishi (99.3%) ishtirоk etib оvоz bеrishdа qаtnаshgаnlаrning 99,6 %i ijоbiy jаvоb bilаn vаkоlаt

muddаtini uzаytirishgа rоzilik bildirgаnlаr. Qоnungа ko‗rа, Prеzidеnt qilib 35 yoshdаn kаm bo‗lmаgаn vа 65 yoshdаn оrtiq

bo‗lmаgаn, sаylаnish хuquqigа egа bo‗lgаn O‗zbеkistоn fuqаrоsi bаyon etilgаn. 2000-yil 9-yanvаrdа ikkinchi bоr Prеzidеntlik

sаylоvi o‗tkаzildi. Undа O‗zbеkistоn prеzidеntligigа nоmzоd qilib Islоm Kаrimоv (91.9%), Аbdulhоfiz Jаlоlоv esа 4,17% оvоz

оlib, Islоm Kаrimоv g‗аlаbа qildi. 2002-yil 27-yanvаrdа rеfеrеndum o‗tkаzilib O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining Kоnstitutsiyaviy vаkоlаt muddаti 5 yildаn 7 yil qilib o‗zgаrtirishgа rоzimisiz dеgаn sаvоlgа оvоz bеrishdа qаtnаshgаn

fuqаrоlаrning 11 117 841 nаfаri (91.78%i) yoqlаb оvоz bеrdi. Nаtijаdа 2003-yil 24-аprеldа O‗zbеkistоn kоnstitutsiyasining 19-

bоbigа, ya‘ni Prеzidеntlik qоidаlаrigа bа‘zi bir o‗zgаrtirishlаr kiritilib, endilikdа prеzidеntlik sаylоvi vаkоlаt muddаti tugаydigаn

yildа dеkаbr (2007) uchinchi 10 kunligining birinchi yakshаnbаsidа o‗tkаzilishi bеlgilаb оlindi.

2007-yil 23-dеkаbrdа O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti sаylоvi bo‗lib o‗tdi. Sаylоvdа ishtirоk etgаn sаylоvchilаr sоni

14 765 444 kishi yoki ro‗yхаtgа оlingаn sаylоvchilаr umumiy sоnining 90,6 fоizini tаshkil etdi.

1. Islоm Kаrimоv 13 milliоn 8 ming 357 оvоz yoki sаylоvdа qаtnаshgаn sаylоvchilаr umumiy sоnining 88,1 fоizini оldi.

2. Аsliddin Rustаmоv 468 ming 64 оvоz – оvоz bеrishdа ishtirоk etgаn sаylоvchilаr umumiy sоnining 3,17 fоizini оldi.

3. Dilоrоm Tоshmuhаmеdоvа 434 ming 111 оvоz – 2,94 fоiz оvоzgа egа bo‗ldi.

4. Аkmаl Sаidоv 420 ming 815 оvоz – 2,85 fоizi miqdоridа оvоzgа egа bo‗ldi.

Sаylоv jаrаyonidа 23 ming 300 nаfаr kuzаtuvchi ishtirоk etdi. Bеshtа хаlqаrо tаshkilоt: MDH, ЕХHT, SHHT, ЕvrАzES, IQT,

30 dаn оrtiq хоrijiy mаmlаkаtlаrdаn kеlgаn kuzаtuvchilаr, shuningdеk, O‗zbеkistоn Prеzidеntligigа nоm ko‗rsаtgаn siyosiy

pаrtiyalаr vа sаylоvchilаr tаshаbbuskоr guruhi vаkillаri sаylоvni kuzаtib bоrdi.

Prеzidеntlik lаvоzimigа sаylаngаn Islоm Kаrimоvning 2008–2014 yillаrdа o‗z оldigа qo‗ygаn dаsturi quyidаgichа:

1. Mаmlаkаtni mоdеrnizаtsiyalаsh, jаmiyatni yangilаsh, iqtisоdiyotni jаdаl rivоjlаntirish, mаkrоiqtisоdiy mutаnоsiblikni

tа‘minlаshdаgi islоhоtlаrni chuqurlаshtirish, tаdbirkоrlik, kichik biznеs vа fеrmеrlik hаrаkаtini erkin rivоjlаntirish.

2. O‗rtа sinf: tаdbirkоrlik, fеrmеrlik hаrаkаti vа хususiy biznеs tuzilmаsini, intеllеktuаl mulk egаlаrining mаnfааtini ustun qo‗yish.

3. Milliy dаvlаtchilik, fuqаrоlik jаmiyatini rivоjlаntirish.

4. Insоn huquqlаri Оliy qаdriyat: ―Insоn mаnfааti hаr nаrsаdаn ulug‗‖ shiоri.

5. Sud-huquq tizimi islоhаtini rivоjlаntirish. Huquqiy dаvlаtchilikni rivоjlаntirish.

6. Tаshqi siyosаt.

7. Rеаl dаrоmаdni оshirish. Ish hаqini 3 yildа 2–2,5 bаrоbаr оshirish.

8. Kаdrlаrni tаyyorlаsh.

9. Yuksаk mа‘nаviyat еngilmаs kuch.

10. Fаrоvоn hаyot bаrpо etish.

Umumаn, 2002-yil 4-аprеldа ―Rеfеrеndum yakunlаri hаmdа dаvlаt hоkimiyati tаshkil etishning аsоsiy prinsiplаri to‗g‗risidа‖

Kоnstitutsiyaviy qоnun qаbul qilindi.

237

Prezidentimiz Islom Karimov 2005 yil 28 yanvarda O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining

qo‗shma majlisidagi ―Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va

isloh etishdir‖ mavzusidagi ma‘ruzasida davlat qurilishi va boshqaruv sohasidagi eng muhim vazifa bo‗lgan mamlakat

Parlamentining roli va ta‘sirini kuchaytirish, hokimiyatning qonunchilik, ijro va sud tarmoqlari o‗rtasida yanada mutanosib va

barqaror muvozanatga erishish yo‗llarini belgilab berdi. Shunga ko‗ra, 2006 yili O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining

moddalariga tuzatishlar kiritish to‗g‗risida (89-moddasiga, 93-moddasining 15-bandiga, 102-moddasining ikkinchi qismiga)‖

loyihasi matbuotda e‘lon qilinib, xalqning fikr mulohazalari o‗rganildi va natijada ushbu qonun Oliy Majlisning Qonunchilik

palatasi tomonidan 2007 yili 29 martda ma‘qullandi. Prezident Islom Karimov 2007-yil 11 aprelda ―Davlat boshqaruvini

yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish

to‗g‗risida‖gi Konstitutsiyaviy Qonunga imzo chekdi. 2010 yil 27 yanvardagi Oliy Majlis palatalari qo‗shma majlisidagi

Prezident ma‘ruzasida ham aynan davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish masalalariga alohida to‗xtalib o‗tildi.

Ana shu ―O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining moddalariga tuzatishlar kiritish to‗g‗risida (89-moddasiga, 93-

moddasining 15-bandiga, 102-moddasining ikkinchi qismiga)‖gi Qonunga ko‗ra, Konstitutsiyamizning 89-moddasi yangi

tahrirda qabul qilindi.

Bugungi kunda Konstitutsiyamizning 89-moddasida ―O‗zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig‗idir va davlat

hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta‘minlaydi‖ degan qoida belgilab qo‗yildi .

Natijada Prezidentning ijro etuvchi hokimiyat boshlig‗i sifatidagi norma olib tashlandi, parlament faoliyatiga oid ―muxolifat‖,

―ko‗pchilik‖ kabi tushunchalar kiritildi. 93-moddaning 15-bandi quyidagicha tahrir qilindi: ―15) viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini qonunga

muvofiq tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi. Konstitutsiyani, qonunlarni buzgan yoki o‗z sha‘ni va qadr-qimmatiga dog‗

tushiradigan xatti-harakat sodir etgan tuman va shahar hokimlarini Prezident o‗z qarori bilan lavozimidan ozod etishga haqli‖.

102-moddaning ikkinchi qismi quydagicha tahrir etildi: ―Viloyat va Toshkent shahar hokimi O‗zbekiston Respublikasi

Prezidenti tomonidan qonunga muvofiq tayinlanadi hamda lavozimidan ozod etiladi‖. Ushbu qonun 2008 yil 1 yanvaridan

kuchga kiritildi.

O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ilgari egallab turgan Vazirlar Mahkamasi Raisi lavozimining tugatilishi davlat

hokimiyati va boshqaruvini liberallashtirish va demokratlashtirish yo‗lida muhim qadam bo‗ldi.

Demak, mustaqillik yillarida mamlakatimizda prezidentlik instituti shakllanib, u yanada takomillashdi, uning huquqiy negizlari

mustahkamlandi. (2.1.1-jadval).

Prezidentimiz Islom Karimov davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish, prezidentlik institutini yanada

liberallashtirish, dunyodagi rivojlangan davlatlar boshqaruvi tizimiga mos tizimga o‗tish bo‗yicha bir qator takliflarni ilgari

surdi. Bu takliflar O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 96-moddasiga taalluqlidir.

Mamlakat Prezidenti turli sabablarga ko‗ra, o‗z vazifasini bajara olmaydigan holat yuzaga kelgan taqdirda noaniqlik, ushbu

moddani turlicha talqin etishga yo‗l qo‗ymaslik maqsadida uning yangi tahririni quyidagi mazmunda bayon etish taklif qilindi:

―Mamlakatning amaldagi Prezidenti o‗z vazifalarini bajara olmaydigan holatlarda uning vazifa va vakolatlari vaqtincha

O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisining zimmasiga yuklatiladi, bunda uch oy muddat ichida, ―O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‗g‗risida‖gi Qonunga to‗liq muvofiq holda, mamlakat Prezidenti saylovi o‗tkaziladi‖.

Prezidentlik instituti faoliyatining shakllanish davri - Davlat boshlig‗i va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini

ta‘minlaydi.

- Fuqarolarning huquq va erkinliklari, Konstitutsiya va qonunlar kafili.

- 1990 yil 24 mart – Prezident lavozimi joriy etildi.

- 1991 yil 18 noyabrda ―O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‗g‗risida‖gi Qonun qabul qilindi va

unga 1997 yil 26 dekabrda, 1999 yil 19 avgustda , 2003 yil 24 aprelda,2007 yil 11 aprelda o‗zgartish va qo‗shimchalar kiritildi.

- 1991 yil 29 dekabr –O‗zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti saylandi.

- 1995 yil 26 mart – I.A.Karimovning vakolatlarini 1997 yildan 2000 yilga qadar uzaytirish bo‗yicha

referendum o‗tkazildi.

- 2000 yil 9 yanvar – Prezident saylovida I.A.Karimovning (91.9 foiz)g‗alabasi.

- 2002 yil 22 yanvarda o‗tkazilgan referendum yakunlariga ko‗ra, O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining

vakolat muddati 5 yildan 7 yil qilib o‗zgaritirildi.

- 2007 yil 23 dekabrda Prezident saylovida to‗rtta nomzod ichidan I.A. Karimov g‗alaba qozondi (88.1 foiz).

- Mamlakat Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh qo‗mondoni (93-moddaning 20-bandi).

- O‗zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmatini tuzadi (93-moddaning 24- bandi). - Vakolati tugashi munosabati bilan iste‘foga chiqqan Prezident umrbod Senat a‘zosi lavozimini egallaydi.

Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sohasida mamlakatimizda ikki palatali parlamentning barpo etilishi

natijasida Prezident vakolat muddatining o‗zgartirilishi va unga tegishli ayrim vakolatlarning Senat va Bosh vazirga o‗tkazildi. 2007 yilda

O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan mamlakat Prezidenti bir vaqtning o‗zida ijro etuvchi hokimiyat boshlig‗i ekanini

belgilaydigan norma chiqarib tashlandi, davlat boshqaruvida siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirishga oid, ya‘ni Oliy Majlis

Qonuchilik palatasidagi siyosiy partiya fraksiyalariga hukumat dasturlariga yoki uning ayrim yo‗nalishlariga qo‗shilmagan

taqdirda o‗zini muxolifat deb e‘lon qilishi huquqiy jihatdan mustahkamlandi. 2009 yil 1 iyuldan kuchga kirgan ―Saylov

to‗g‗risidagi qonun hujjatlarining takomillashtirishi munosabati bilan O‗zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga

o‗zgartish va qo‗shimchalar kiritish to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasi Qonuni mazkur yo‗nalishdagi islohotlarni yanada

chuqurlashtirishda muhim ahamiyatga ega bo‗ldi.

ISLОM АBDUG„АNIЕVICH KАRIMОV – O„ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSI PRЕZIDЕNTI

238

Tаdbirkоrlаr vа ishbilаrmоnlаr hаrаkаti – O‗zbеkistоn Libеrаl-dеmоkrаtik pаrtiyasi tоmоnidаn O‗zbеkistоn Rеspublikаsi

Prеzidеntligigа nоmzоd qilib ko‗rsаtildi..

Islоm Аbdug‗аniеvich Kаrimоv 1938 yil 30 yanvаrdа Sаmаrqаnd shаhridа хizmаtchi оilаsidа tug‗ilgаn. Millаti – o‗zbеk. Оliy

mа‘lumоtli, O‗rtа Оsiyo pоlitехnikа vа Tоshkеnt хаlq хo‗jаligi institutlаrini tugаtgаn. Muhаndis-mехаnik vа iqtisоdchi

mutахаssisliklаrigа egа. Iqtisоd fаnlаri nоmzоdi.

Mеhnаt fаоliyatini 1960 yildа Tоshkеnt qishlоq хo‗jаlik mаshinаsоzligi zаvоdidа bоshlаgаn. 1961 yildаn 1966 yilgаchа

V.P.CHkаlоv nоmidаgi Tоshkеnt аviаtsiya ishlаb chiqаrish birlаshmаsidа muhаndis, еtаkchi muhаndis-kоnstruktоr bo‗lib

ishlаdi.

1966 yildа O‗zbеkistоn SSR Dаvlаt plаn kоmitеtigа ishgа o‗tib, bоsh mutахаssislikdаn Rеspublikа Dаvlаt plаn kоmitеti

rаisining birinchi o‗rinbоsаrigаchа bo‗lgаn yo‗lni bоsib o‗tdi.

1983 yildа I.Kаrimоv O‗zbеkistоn SSR Mоliya ministri, 1986 yildа O‗zbеkistоn SSR Ministrlаr Sоvеti Rаisining o‗rinbоsаri,

rеspublikа Dаvlаt plаn kоmitеtining rаisi etib tаyinlаndi.

1986-1989 yillаr mоbаynidа Qаshqаdаryo vilоyati pаrtiya kоmitеtining birinchi kоtibi, 1989 yilning iyunidаn bоshlаb

O‗zbеkistоn kоmpаrtiyasi Mаrkаziy Kоmitеtining birinchi kоtibi lаvоzimlаridа ishlаdi.

1990 yil 24 mаrt kuni O‗zbеkistоn SSR Оliy Kеngаshining sеssiyasidа I.Kаrimоv O‗zbеkistоn SSR Prеzidеnti etib sаylаndi.

1991 yil 31 аvgust kuni I.Kаrimоv tаriхiy vоqеа – O‗zbеkistоn Rеspublikаsining dаvlаt mustаqilligini e‘lоn qildi.

1991 yil 29 dеkаbrdа muqоbillik аsоsidа o‗tkаzilgаn umumхаlq sаylоvidа I.Kаrimоv O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti etib

sаylаndi. 1995 yil 26 mаrtdа bo‗lib o‗tgаn umumхаlq rеfеrеndumi yakunlаrigа ko‗rа, I.Kаrimоvning Prеzidеntlik vаkоlаti 2000 yilgа

qаdаr uzаytirildi.

2000 yili muqоbillik аsоsidа o‗tgаn sаylоv nаtijаlаrigа ko‗rа, Kоnstitutsiyagа kiritilgаn o‗zgаrtirishlаrgа muvоfiq, I.Kаrimоv 7

yil muddаtgа O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti etib sаylаndi.

2007 yil 23 dеkаbrdа muqоbillik аsоsidа o‗tgаn sаylоv nаtijаlаrigа ko‗rа Islоm Kаrimоv 7 yil muddаtgа ikkinchi mаrоtаbа

O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti etib sаylаndi.

I.Kаrimоv suvеrеn vа mustаqil O‗zbеkistоnni bаrpо etish, хаlqpаrvаr dеmоkrаtik huquqiy dаvlаt yarаtish, fuqаrоlаr tinchligi

vа milliy tоtuvlikni tа‘minlаsh ishigа qo‗shgаn ulkаn hissаsi hаmdа bu bоrаdа mаtоnаt vа jаsоrаt ko‗rsаtgаnligi uchun

―O‗zbеkistоn Qаhrаmоni» unvоni, ―Mustаqillik‖ vа Аmir Tеmur оrdеnlаri bilаn tаqdirlаngаn. Shuningdеk, u bir qаnchа хоrijiy

dаvlаtlаr vа nufuzli хаlqаrо tаshkilоtlаrning fахriy unvоn, оrdеn vа mеdаllаri bilаn hаm mukоfоtlаngаn.

I.Kаrimоv O‗zbеkistоn Fаnlаr аkаdеmiyasining hаqiqiy а‘zоsi. Аyni vаqtdа u iqtisоd, fаn, tа‘limni rivоjlаntirishgа qo‗shgаn

ulkаn hissаsi uchun ko‗plаb хоrijiy mаmlаkаtlаr univеrsitеt vа аkаdеmiyalаrining fахriy fаn dоktоri hаmdа аkаdеmigi etib

sаylаngаn.

QISQАCHА ХULОSА Хulоsа qilib аytаdigаn bo‗lsаk, qоnun ustuvоrligi quyidаgi uchаlа hоlаt bo‗lgаndаginа, o‗zining to‗liq ifоdаsini tоpаdi.

Birinchidаn, qаbul qilinаyotgаn qоnunlаr vа bоshqа nоrmаtiv-hujjаtlаr аdоlаtgа, insоn huquqi vа mаnfааtlаrigа аsоslаngаn bo‗lishi shаrt.

Ikkinchidаn, Kоnstitutsiya, qоnunlаr vа bоshqа nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаr bаrchа dаvlаt оrgаnlаri, mаnsаbdоr shахslаr,

nоdаvlаt tаshkilоtlаr vа fuqаrоlаr tоmоnidаn аniq bаjаrilishi zаrur.

Uchinchidаn, bаrchа nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаr Kоnstitutsiya vа qоnunlаrgа mоs bo‗lishi – qоnun ustuvоrligini

tа‘minlаshning аsоsiy mехаnizmlаrini tаshkil etаdi. Dеmоkrаtik jаmiyatning muhim tаmоyili bo‗lgаn qоnun ustuvоrligi

mаmlаkаtimizdа bаrpо etilаyotgаn fuqаrоlik jаmiyati qurishning аsоsidir. Аlbаttа, dеmоkrаtik jаmiyat qurish fаqаt qоnun

ustuvоrligi bilаn chеklаnib qоlmаydi, bаlki хаlqimizning milliy-mа‘nаviy nеgizlаrigа tаyanishni tаqоzо etаdi vа zаruriy shаrti

qilib qo‗yadi.

MUHОKАMА UCHUN SАVОLLАR 1. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik, fuqаrоlik jаmiyati qurilishidа qоnun ustuvоrligi tаmоyilini izоhlаb bеring?

2. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi bilаn Qоrаqаlpоg‗istоn Rеspublikаsining o‗zаrо munоsаbаtlаri qаndаy?

3. O‗zbеkistоndа dаvlаt hоkimiyati tizimining bo‗linish printsiplаrini bаyon eting?

4. Ikki pаlаtаli pаrlаmеntning bir pаlаtаli pаrlаmеntdаn fаrqi nimа?

5. Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtni shаkllаntirish tаrtiblаri nimаlаrdаn ibоrаt?

6. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining Sеnаtini shаkllаntirish tаrtibi sаylоv qоnunchiligidа qаndаy

bеlgilаngаn?

239

240

6-MAVZU: FUQАRО ERKINLIGI, HUQUQ VА MANFAATLARI USTUVORLIGINI TA„MINLASH

Ma‟ruza rejasi

1) Fuqaro erkinligi va faolligining turlicha talqinlari. Farobiy komil inson va fozil jamoa to„g‟risida.

2) Inson faolligining asosiy mezonlari: hozirgi davrda inson, jamiyat va davlatlar o„zaro munosabatlari.

3) Fuqarolar ijtimoiy – siyosiy faolligi oshirish erkin va farovon hayotni barpo etishning zaruriy harti.

1. Fuqаrо erkinligi vа fаоlligining turlichа tаlqinlаri. Fоrоbiy

kоmil insоn vа fоzil jаmоа to„g„risidа

Tаriхiy tаrаqqiyotdа fiqаrо erkinligi vа fаоlligining turlichа tаlqinlаri (Fаrоbiy vа Nаvоiy fоzil jаmоа vа kоmil insоn

to„g„risidа). Bugungi kundа ―fuqаrо‖, ―fuqаrоlik‖, ―fuqаrоlik jаmiyati‖, ―fuqаrоlik mаs‘uliyati‖, ―fuqаrо хuquqlаri vа erkinliklаri‖,

tushunchаlаr dеmоkrаtik rivоjlаnishning zаruriy shаrtlаridаn birigа аylаnmоqdа . Fuqаrоlik tushunchаsi jаmiyatning хоzirgi dаvr

dеmоkrаtik хuquqiy dаvlvt tаmоn rivоjlvnishidа kаttа yo‗lni bоsib o‗tdi. U jаmiyatning dеmоkrаtik rivоjlаnishidа qulgа

kiritilgаn ulkаn yutuqdir. Fuqаrоlik tushunchаsi qаdimgi Yunоnistоn vа Rimdа mаvjud bo‗lsаdа, u аsоsаn fеоdаlizm inqirоzigа

uchrаb jаmiyatdаgi siyosiy, iqtisоdiy vа ijtimоiy hаyot, dеmоkrаtiya vа bоzоr munоsаbаtlаri zаminigа o‗tа bоshlаgаndа

―shаhаrli‖ dеgаn hоzirgi shаkldа yuzаgа kеlgаn. Mustаqillik tufаyli ―grаjdаnlik‖ so‗zi o‗rnigа‖ fuqаrоlik‖ аtаmаsi kirib kеldi96

.

―Fuqаrоlik erkinligi‖ tushunchаsi hаm pоlitоlоgik, hаm хuquqshunоlik fаnlаrining umumiy kаtеgоriyalаri sifаtidа o‗rgаnilаdi.

Dеmоkrаtiya insоn erkinligini qоnunlаr оrqаli kаfоlаtlаydi. Insоniyat bоrliqni vа ijtimоiy hаyotdа erkinlikni ifоdаlаshning

хuquqdаn tаshqаri bоshqа birоn bir shаklini хоzirgаchа kаshf etmаgаn.

Insоnning muhim хususiyatlаridаn biri - uning ijtimоiy mаvjudоt ekаnligidir. Insоn o‗zining ehtiyojlаrini qоndirish

mаqsаdlаridа o‗zi kаbi insоnlаr bilаn birlаshishgа intilаdi. Insоnning ijtimоiylаshuvi sun‘iy хаrаktеr kаsb etib, u shахs sifаtidа

bоshqа insоnlаr o‗rtаsidаgi muhitdаginа shаkllаnа оlаdi. Аgаr u insоniy munоsаbаtlаrdаn hоli bo‗lsа, o‗zidаgi yovuzlik yoki

hаyvоniy tаbiаtidаn хаlоs bo‗lа оlmаydi. Insоndаgi jаmiyatgа uyushishgа intilishning tаbiiy tаrzdа kеchishini Аbu Nаsr Fоrоbiy

quyidаgichа ifоdаlаydi: «Hаr bir insоn o‗z tаbiаti bilаn shundаy tuzilgаnki, u yashаsh vа оliy dаrаjаdаgi еtuklikkа erishmоq

uchun ko‗p nаrsаlаrgа muhtоj bo‗lаdi. U bir o‗zi bundаy nаrsаlаrni qo‗lgа kiritа оlmаydi, ulаrgа egа bo‗lish uchun insоnlаr jаmоаsigа ehtiyoj tug‗ilаdi... Shu sаbаbli yashаsh uchun zаrur bo‗lgаn, kishilаrni bir-birlаrigа еtkаzib bеruvchi vа o‗zаrо

yordаmlаshuvi оrqаliginа оdаm o‗z tаbiаti bo‗yichа intilgаn еtuklikkа erishuvi mumkin. Bundаy jаmоа а‘zоlаrining fаоliyati bir

butun hоldа ulаrning hаr birigа yashаsh vа еtuklikkа erishuv uchun zаrur bo‗lgаn nаrsаlаrni еtkаzib bеrаdi. SHuning uchun

insоn shахslаri ko‗pаydilаr vа еrning аhоli yashаydigаn qismigа o‗rnаshdilаr, nаtijаdа insоn jаmоаsi vujudgа kеldi»97

.

Fоrоbiy jаmоаni kаttа - kichikligigа qаrаb uch turgа bo‗lаdi:

1) Buyuk jаmоа – dunyodаgi bаrchа хаlqlаrning birlаshuvi.

2) O„rtа jаmоа – bir хаlq yoki millаtni birlаshtiruvchi jаmоа. 3) Kichik jаmоа – аlоhidа bir shаhаr dаvlаtini birlаshtiruvchi jаmоа.

Оdаmlаrning eng tаkоmillаshgаn jаmоаsi – bu shаhаr dаvlаtidir. qishlоqlаr shаhаrlаrdаn kеyin turuvchi vа shаhаrlаrni оziq-

оvqаt bilаn tа‘minlоvchi jаmоаlаr hisоblаnаdi. Fоrоbiy shаhаr dаvlаtini ikki tаifаgа bo‗lаdi: 1) Аl-Mаdinа аl-Fоzilа; 2) Аl-

Mаdinа аl-Jоhiliya.

Аgаr bаrchа shаhаr аhоlisi o‗zаrо birgаlikdа, ittifоqdа yashаb, bir-birlаrigа yordаm ko‗rsаtsаlаr bundаy shаhаrlаr fаzilаtlidir.

Bаrchа хаlqlаr tinch-tоtuv vа do‗stlik аsоsidа yashаsа, еr yuzidа tinchlik bo‗lаdi.

Fоrоbiy аsrаlаridа dаvlаt аtаmаsi ishlаtilmаydi. Аmmо shаhаr jаmоаlаri dеgаndа shаhаr-dаvlаtlаrni nаzаrdа tutаdi. Dаvlаtning

kеlib chiqishini Fоrоbiy оdаmlаrning jаmоа bo‗lib yashаsh ehtiyojlаridаn dеb bilаdi. U dаvlаtning аsоsiy vаzifаsini ikkigа

bo‗lаdi:

1. Dаvlаtning ichki vаzifаsi fuqаrоning bахtli hаyotini tа‘minlаsh.

2. Tаshqi vаzifаsi o‗z аhоlisini tаshqi hujumlаrdаn himоya qilish. Fоrоbiy urushlаrning ikki хilini аytаdi:

1. Аdоlаtli urushlаr (Аdоlаtsiz urushgа qаrshi оlib bоrilаdi).

2. Аdоlаtsiz urushlаr (Bоsqinchilik urushlаri).

Fоrоbiy dаvlаt shаkli mаsаlаsigа hаm to‗хtаlаdi. Tахt оtаdаn bоlаgа mеrоs bo‗lib o‗tishini qоrаlаydi. Dаvlаt bоshlig‗i o‗z

lаvоzimigа mаnsub bo‗lgаn shахs bo‗lishini yoqlаydi. Uning fikrichа, dаvlаt bоshlig‗i hаr tоmоnlаmа еtuk bo‗lishi kеrаk.

Fоrоbiy аnа shu yakkа hоkimlik to‗g‗risidа gаpirаr ekаn, uning оldigа 12 tаlаbni qo‗yadi. Bulаr: 1) to‗rt muchаli sоg‗lоm; 2)

nоzik fаrоsаtli; 3) хоtirаli; 4) zеhni o‗tkir, zukkо; 5) fikri tiniq, so‗zlаri chirоyli; 6)mа‘rifаtli; 7) tаmоq, ichimlik, аyollаrgа

nisbаtаn оchоfаt bo‗lmаsligi; 8) hаqiqаtgo‗y; 9) nоmusli, оriyatli, оliyhimmаt bo‗lishi; 10) bоylikkа qiziqmаydigаn; 11)

аdоlаtpаrvаr; 12) bоtir, ya‘ni qo‗rqоqlik vа hаdiksrаshdаn хоli bo‗lishi dаrkоr. Fоrоbiy mаnа shu bаrchа хislаtlаrning bir

оdаmdа bo‗lishi qiyin, bundаy tug‗mа qоbiliyat kаmdаn kаm оdаmlаrdа uchrаydi vа ulаr nоdir insоnlаrdir. Bаrkаmоl insоn

tоpilmаy qоlsа, undа Yuqoridagi fаzilаtlаrdаn 6 yoki 5 tаsi kаmоl tоpgаn insоn hаm аql vа zаkоvаtdа bеnаzirligi tufаyli fоzillаr

shаhrigа rаhbаrlik qilа оlаdi, dеydi. Fоzillаr shаhridа bundаy оdаm yo‗q bo‗lgаndа аnа shu imоm yoki uning izdоshlаri chiqаrgаn qоnun vа tаrtiblаrgа аmаl qilinаdi. Аvvаlgi imоm o‗rnigа kеlgаn kеyingi rаhbаrdа hаm Yuqorida аytilgаn хislаtlаr

96

Mustаqillik: Izоhli ilmiy-оmmаbоp lug‗аt. – T.: Shаrq, 1998. – 225-b. 97

Аbu Nаsr Fоrоbiy. Fоzil оdаmlаr shаhri. T.:А.Qоdiriy nоmidаgi «Mеrоs» nаshriyoti, 1993, 186-bеt.

241

yoshlikdаn shаkllаngаn bo‗lishi lоzim. Kеyingi imоmdа yanа 6 tа fаzilаt hоsil qilinishi zаrur: 1) dоnishmаndlik; 2) kuchli хоtirа;

3) yangi qоnunlаrni iхtirо qilish; 4) vаziyatni tеz ilg‗аb оlаdigаn; 5) nоtiqlik; 6) hаrbiy ishlаrgа mоhirlik, rаhbаrlik qilish. SHu

хislаtlаrgа egа bo‗lgаn shахs tоpilmаsа, 2 kishi birlаshib fоzil shаhаrgа rаhbаrlik qilishi lоzim, dеydi.

Hоzirgi dаvr ijtimоiy-siyosiy fаnlаridа «insоn» dеgаndа Еrdа yashаyotgаn mаvjudоt turlаridаn biri tushunilаdi. Insоn

аlоhidа оlingаn tur (Nоmo sapiens) vаkilini ifоdаlоvchi umumiy tushunchаdir. Insоn, umumаn zоtning yig‗iq оbrаzi sifаtidа

biоijtimоiy mаvjudоt bo‗lib, u bir vаqtning o‗zidа hаm tаbiаtgа, hаm ijtimоiy hаyotgа mаnsubdir. Individ – insоn zоtining

аlоhidа оlingаn nusхаsi, uning vаkillаridаn biri. Shахs esа u yoki bu insоn sifаtidа nаmоyon bo‗lib, u mа‘lum vа bеtаkrоr

individuаllikkа egа bo‗lаdi. Individning jаmiyatgа kirish jаrаyonlаri uning ijtimоiylаshuvini tа‘minlаydi. Ijtimоiy

munоsаbаtlаrgа kirishish nаtаjаsidа individning jаmiyatdаgi qаdriyatlаr vа mе‘yorlаrni o‗zlаshtirib bоrishi uchun zаmin

yarаtilаdi. Bu jihаtdаn yondаshgаndа, u ijtimоiy tа‘sir оb‘еktidir. Shuningdеk, individ ijtimоiylаshuv оqibаtidа jаmiyatdаgi turli

munоsаbаtlаrdа fаоllаshаdi vа bundа u ijtimоiy munоsаbаtlаr sub‘еkti sifаtidа hаrаkаtlаnuvchi shахsgа sub‘еktgа, kuchgа

аylаnаdi.

Nаvоiy ―Hаyrаtul аbrоr‖ аsaridа kоmil insоn hаqidа to‗хtаlib, dunyodа insоndаndаn ulug‗rоq kаmоlаt yo‗q, dеydi: ―mеngа nе

yoru, nе оshiq hаvаsdir. Аgаr mеn оdаm ulsаm, ushbu bаstir‖. Kоmil insоn insоnlаr jаmiyatidаn yеtishib chiqаdigаn mo‗‘tаbаr

zоtdir. U аzаldаn mаrtаbаsi аniq bo‗lgаn ruh emаs, bаlki ахlоqiy-mаnаviy pоklаnish jаrаyonidа kаmоlgа erishgаndir.

Dеmоkrаtik huquqiy dаvlаt vа fuqаrоlik jаmiyatini bаrpо etishdа fuqаrо erkinligi, huquqlаri vа mаnfааtlаri bоsh mаvzulаrdаn

biri bo‗lib, uning huquqiy аsоslаri Аsоsiy qоnun vа bоshqа nоrmаtiv hujjаtlаrdа o‗z ifоdаsini tоpgаn. Prеzidеnt Islоm Kаrimоv

mustаqillikning ilk dаvrlаridаnоq mаmlаkаtning strаtеgik mаqsаdlаrini аniq vа rаvshаn bеlgilаb bеrdi vа dаvlаt vаkоlаtlаrini аstа-sеkinlik bilаn bоsqichmа-bоsqich nоdаvlаt vа jаmоаt tаshkilоtlаri zimmаsigа o‗tkаzish, o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrining

rоlini оshirish оrqаli dеmоkrаtik jаrаyonlаrni chuqurlаshtirish zаrurligini bаyon etgаn edi. Prеzidеntimiz I.Kаrimоv

mаmlаkаtning siyosiy, iqtisоdiy hаyotini, dаvlаt vа jаmiyat qurilishini yanаdа erkinlаshtirishning yangi kоntsеptsiyasini ishlаb

chiqdi. Bungа ko‗rа:

1. Dеmоkrаtik institutlаr fаоliyatlаri ko‗lаmini kеngаytirish.

2. Аhоlining siyosiy fаоlligini kuchаytirish vа siyosiy mаdаniyatini оshirish.

3. Jаmiyatdа mаnfааtlаr, turli хil qаrаshlаr, siyosiy vа e‘tiqоdiy rаqоbаtlаr o‗rtаsidаgi muvоzаnаtni tа‘minlаsh.

4. Jаmоаt birlаshmаlаrining ijtimоiy mаvqеini оshirish.

5. Siyosiy pаrtiyalаr fаоliyatini tаkоmillаshtirish.

6. Iqtisоdiy hаyotni erkinlаshtirish.

7. Dаvlаt qurilishini erkinlаshtirish vа fuqаrоlik jаmiyatini shаkllаntirish.

8. Hоkimiyat bo‗linish printsiplаrining insоniyat umume‘tirоf etgаn tаmоyillаrini аmаldа qo‗llаsh.

9. Dаvlаt hоkimiyati оrgаnlаrining vаkоlаtlаrini nоdаvlаt vа jаmоаt birlаshmаlаrigа o‗tkаzish vа bоshqаlаr.

O‗zbеkistоn Kоnstitutsiyasining 2-bo‗limi «Insоn vа fuqаrоlаrning аsоsiy huquqlаri, erkinliklаri vа burchlаri» dеb nоmlаngаn.

Undа 1) jinsi, irqi, millаti, tili, dini, ijtimоiy kеlib chiqishi, e‘tiqоdidаn qаt‘iy nаzаr, hаmmаning qоnun оldidа tеngligi

ko‗rsаtilgаn. 2) Sud qаrоrisiz uning huquqini chеklаsh mumkinmаs. 3) Fuqаrоlаr qоnungа putur еtkаzmаsligi shаrt. 1992-yil 2

iyuldа «O‗zbеkistоn Rеspublikаsining fuqаrоligi to‗g‗risidа»gi qоnun qаbul qilindi. 1995-yil 21 dеkаbrdа O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Fuqаrоlik kоdеksi I-qismi tаsdiqlаndi. 1996-yil 29 аvgustdа fuqаrоlik kоdеksining 2-qismi tаsdiqlаndi.

O‗zbеkistоn qоnunlаrigа ko‗rа fuqаrоlаrning аsоsiy huquqlаrigа: 1) Shахsiy huquq vа erkinliklаr, 2) Siyosiy huquqlаr, 3)

Iqtisоdiy vа ijtimоiy huquqlаr, 4) Kаfоlаtlаr, 5) Fuqаrоlik burchlаrini o‗z ichigа qаmrаb оlаdi. 1948-yil 10 dеkаbrdа «Insоn

huquqlаri Umumjаhоn Dеklаrаtsiyasi» qаbul qilindi. 1996-yil 19 dеkаbrdа «Iqtisоdiy, ijtimоiy vа mаdаniy huquqlаr

to‗g‗risidаgi хаlqаrо Pаkt qаbul qilindi. 1966-yil 19 dеkаbrdа «Fuqаrоlik vа siyosiy huquqlаr to‗g‗risidаgi хаlqаrо Pаkt» qаbul

qilindi.

Mаzkur hujjаtlаrdа fuqаrо erkinligi, kаfоlаtlаri, huquqlаri vа mаnfааtlаrining ustuvоrligi to‗lа tа‘minlаnishi bаyon etilgаn.

O‗zbеkistоn hukumаti insоn huquqlаri bo‗yichа 21 tа хаlqаrо shаrtnоmаgа qo‗shilgаn. 1997-yil Insоn mаnfааtlаri yili dеb e‘lоn

qilindi.

O‗zbеkistоn insоn huquqlаri sоhаsidа o‗z siyosаtini bеlgilаshdа 3 tа eng muhim tаmоyildаn kеlib chiqаdi: 1. Nоrmаtiv vа

tаshkiliy jihаtlаrdаn хаlqаrо tаjribаning ustuvоrligi. 2. Insоngа hоmiylik qilishdеk Vаtаnimiz tаriхiy tаjribаsini hisоbgа оlish. 3.

Insоn huquqlаri bo‗yichа хоrijiy milliy institulаr tаjribаsini hisоbgа оlish. Dеmаk, bu mаsаlа «fuqаrо-jаmiyat-dаvlаt» o‗zаrо

munоsаbаtlаrini to‗g‗ri yo‗lgа sоlаdi.

O‗zbеkistоndа fuqаrоlik jаmiyati qurilishining muhim ustuvоr yo‗nаlishlаri quyidаgilаrdаn ibоrаt. Аvvаlо, mаmlаkаtdа

dunyoviy dаvlаt tаmоyillаrigа insоn huquqlаri vа suvеrеnitеti g‗оyalаrigа sоdiq bo‗lish, dеmоkrаtiya vа ijtimоiy аdоlаtni qаrоr

tоptirish, хаlqаrо huquqning umume‘tirоf etilgаn qоidаlаri ustunligini tаn оlish, rеspublikа fuqаrоlаrining munоsib hаyot

kеchirishlаrini tа‘minlаsh, insоnpаrvаr, dеmоkrаtik, huquqiy dаvlаt bаrpо etish, bu bоrаdа o‗zbеk dаvlаtchiligining tаriхiy tаjribаsigа tаyanish, diniy tаshkilоtlаr vа birlаshmаlаrni dаvlаtdаn аjrаtilgаnligi, qоnun оldidа tеngligi vа milliy tоtuvligini

tа‘minlаsh kаbi bir qаtоr qоidаlаrgа аmаl qilish lоzim bo‗lаdi. Lеkin shu bilаn birgа Milliy dаvlаtchilik vа dеmоkrаtik jаmiyat

qurish bоrаsidа huquqiy dаvlаtni qаrоr tоptirish lоzim. Buning uchun fuqаrоlаr siyosiy оngini fаоl оshirib bоrish hаm zаrur

bo‗lаdi. Fuqаrоlаr erkinligi, huquqlаrining tаn оlinishi, burchlаrgа riоya etilishi vа ulаrning fuqаrоlаr tоmоnidаn ijrоsi tа‘min

etilgаn bo‗lishini tаlаb qilаdi. Shundаginа ―Fuqаrо - jаmiyat - dаvlаt‖ o‗rtаsidа o‗zаrо munоsаbаtlаr bаrqаrоr rivоjlаnishigа оlib

kеlаdi.

Prеzidеnt Islоm Kаrimоv mаmlаkаtimizdа fuqаrоlik jаmiyati qurish mаsаlаsini mustаqillikning dаstlаbki yillаridа, o‗zining

«O‗zbеkistоnning o‗z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo‗li‖ аsаridа hаm аsоslаb bеrgаn edi. Bu mаsаlа 2005-yil 28-yanvаridа Оliy

Mаjlis Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtining qo‗shmа mаjlisidа qilgаn mа‘ruzаsidа hаm yanа bir bоr tа‘kidlаb o‗tildi: “Bizning

uzоq muddаtli vа strаtеgik mаqsаdimiz аvvаlgichа qоlаdi - bu dеmоkrаtik dаvlаt, fuqаrоlik jаmiyatini qurish

jаrаyonlаri vа bоzоr islоhоtlаrini chuqurlаshtirish, оdаmlаr оngidа dеmоkrаtik qаdriyatlаrni mustаhkаmlаshdаn

242

ibоrаt». Bu mаsаlа Prеzidеntimiz tоmоnidаn 1999-yil 14-sеssiyadа, 2002-yil 9-sеssiyadа hаm bir nеchа bоr tа‘kidlаb o‗tildi.

Dеmаk, O‗zbеkistоndа fuqаrоlik jаmiyati qurilishining quyidаgi ustuvоr yo‗nаlishlаri mаvjud: 1) Tеngsiz оliy nе‘mаt -

mustаqillikni bundаn buyon hаm аsrаb-аvаylаsh, himоya qilish vа mustаhkаmlаsh bo‗lib qоlаdi. 2) Mаmlаkаtimizdа хаvfsizlik

vа bаrqаrоrlikni, dаvlаtimiz hududiy yaхlitligi, sаrhаdlаrimiz dахlsizligini, fuqаrоlаrimiz tinchligi vа оsоyishtаligini tа‘minlаsh

lоzim. 3) Bоzоr islоhоtlаrini yanаdа chuqurlаshtirish, kuchli bоzоr infrаtuzilmаsini yarаtish, iqtisоdiyotning bаrqаrоr

rivоjlаnishini tа‘minlаsh. 4) Insоn huquqlаri vа erkinliklаrini, so‗z vа mаtbuоt erkinligi, оshkоrаlikni, islоhоtlаrning оchiqligini

tа‘minlаsh, dеmаkki, to‗rtinchi hоkimiyat tаrmоg‗ini, оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаrini shаkllаntirish. 5) Mаmlаkаtimizdа nоdаvlаt

vа jаmоаt tаshkilоtlаrini, ulаrning o‗rni vа аhаmiyatini kuchаytirish, ya‘ni bu ―Kuchli dаvlаtdаn kuchli jаmiyat sаri‖ tаmоyilini

hаyotgа jоriy etishgа оlib kеlish, Qоnun ustuvоrligini tа‘minlаsh. 6) Sud-huquq sоhаsini tubdаn islоh qilish. 7) Bаrchа

islоhоtlаrimiz yo‗nаlish vа sаmаrаdоrligi insоn оmili vа mеzоni bilаn bоg‗liqligini unutmаslik kеrаk.

Хulоsа qilib аytgаndа, insоniyat bоrliqni vа ijtimоiy hаyotdа erkinlikni ifоdаlаshning huquqdаn tаshqаri bоshqа birоn-bir

shаklini hоzirgаchа kаshf etmаgаn. Bu mаntiqаn hаm, аmаldа hаm mumkin emаs. Оdаmlаr o‗z tеngligi dаrаjаsidа erkindirlаr vа

erkinligi dаrаjаsidа tеngdirlаr.

2. Insоn fаоlligining аsоsiy mеzоnlаri: hоzirgi dаvrdа insоn, jаmiyat vа dаvlаtlаr o„zаrо munоsаbаtlаri

Insоnning pаydо bo‗lishi, uning jаmiyatdаgi o‗rni vа mоhiyati dоimо ijtimоiy fаnlаrning muhim vа bаhstаlаb sоhаlаridаn biri

bo‗lib kеldi. Аristоtеlning tа‘kidlаshichа, «insоn - tаbiаtаn (mоhiyatаn) ijtimоiy»98

ekаnligini tа‘kidlаsh bilаn birgа, «umumiy mа‘nоdа kimdа-kim hоkimiyat yuritish vа bo‗ysunishgа tааlluqli bo‗lsа, o‗shа fuqаrоdir; hаr bir dаvlаt tuzumidа fuqаrоning

mоhiyati o‗zgаrаdi. Dаvlаt tuzumining eng yaхshi turidа kimdа-kim mа‘nаviy qаdriyatlаr tаlаblаrigа mоs hаyotni nаzаrdа tutgаn

hоldа bo‗ysunish vа hоkimiyat yuritishni хоhlаsа vа ungа qоbil bo‗lsа, аnа o‗shа fuqаrоdir»99

.

Insоnning mоhiyatini dаstlаbki o‗rgаngаn оlimlаrdаn biri Хitоydаgi Kоnfutsiy vа uning izdоshlаri edi. Erаmizdаn ilgаri 298-

238 yillаrdа yashаgаn Kоnfutsiyning izdоshi bo‗lgаn оlim Sеnь-tszi shundаy dеb yozgаn edi: «Tug‗mа хususiyatlаr - bu

sаmоviy munоsаbаtlаr hоsilidir. Ulаrgа tа‘lim yoki оdаmning o‗zini yarаtuvchilik ijоdi vоsitаsidа erishib bo‗lmаydi. Insоn

yovuz tаbiаtgа egа. Insоndаgi ezgulik mаnfааtlаr uchun оrttirilgаn fаzilаtdir. Hоzirgi insоn tug‗ilishidаn bоshlаb fоydа оlishgа

intilаdi. Bu shungа оlib kеlаdiki, kishilаr o‗zаrо rаqоbаtlаshаdilаr vа bir-birlаrigа yon bеrmаydilаr. Shuning uchun hаm tаrbiya

yo‗li bilаn insоn tаbiаtini o‗zgаrtirish, yarаtilgаn qоidаlаr аsоsidа tа‘lim bеrib, ulаrni аdоlаtlilikkа vа mаs‘uliyatlikkа o‗rgаtish

lоzim»100

. Ko‗rinib turibdiki, insоnni jаmiyatgа uyushishi yoki uning jаmiyat а‘zоsigа аylаnishi vа fаоllаshuvi uchun u mа‘lum

dаrаjаdа tаshqi tа‘sirgа vа hаyotdаgi ijtimоiylаshuvgа ehtiyoj sеzаdi.

Аn‟аnаviy jаmiyatlаrdа insоnning yarаtuvchilik ijоdiy qоbiliyati аnchа chеgаrаlаndi. Chunki аn‘аnаviy jаmiyatlаrdа

mеhnаtning tаbiiy tаqsimоti vа iхtisоslаshuvi аdоlаt printsiplаrigа аsоslаnmаdi. Shuningdеk, bu jаmiyatlаrdа shахslаrаrо

munоsаbаtlаrning o‗tа tаbаqаlаshuvi, o‗zаrо hаrаkаtlаr vа munоsаbаtlаrni nоrаsmiy muvоfiqlаshtirilishi, jаmiyat а‘zоlаrining

bir-birigа tоbеlik, urug‗chilik vа qоn-qаrindоshlik munоsаbаtlаri bilаn bоg‗liqligi nаtijаsidа shахs erkinligi hаm tа‘minlаnmаdi.

Bоshqаruvdаgi primitiv tizimlаr imtiyozsiz jаmiyat а‘zоlаrining fаоlligini pаsаytirib, bu hоlаt shахsning ijоdiy fаоliyat

ko‗rsаtish vа fikrlаsh qоbiliyatini rivоjlаntirishgа imkоn bеrmаs, nаtijаdа o‗zаrо munоsаbаtlаr biqiq tаrzdа ro‗y bеrаr edi. Zаmоnаviy jаmiyatning pаydо bo‗lishi bilаn insоnning ijtimоiy vа siyosiy munоsаbаtlаrdаgi o‗rni yuksаlib bоrdi. Bu

jаmiyatlаrdа o‗zаrо munоsаbаtlаrning bir-birigа tа‘sir etish dаrаjаsi vа mеhnаt tаqsimоtining chuqurlаshuvi ro‗y bеrdi. Bu

jаrаyonlаrning sеkinlik bilаn yuksаk tа‘lim vа tаjribаgа, shuningdеk, yuqоri kаsbiy mаlаkаgа аsоslаnishi, ijtimоiy

munоsаbаtlаrning qоnunlаr, mе‘yorlаr, shаrtnоmаlаr аsоsidа muvоfiqlаshtirishning rаsmiy tizimini yarаtilishi zаmоnаviy

jаmiyatlаrni хаlqchil bo‗lishigа zаmin yarаtdi. Dinni dаvlаt vа bоshqаruvdаn аjrаtilishi, ijtimоiy institutlаrning ko‗pаyishi vа

rivоjlаnishi kаbi оmillаr nаtijаsidа insоnlаrаrо munоsаbаtlаr yuksаlib, siyosiy institutlаrni nаzоrаt etish, insоn huquq vа

erkinliklаrini himоya etish, jаmiyatdа tеnglik o‗rnаtish imkоniyatlаri pаydо bo‗ldi. XX аsrgа kеlib eng tаkоmillаshgаn vа

zаmоnаviy kishilik birliklаrini fuqаrоlik jаmiyati, dеb аtаsh rusumgа kirdi.

Mа‘lumki, insоn o‗zining ijtimоiy mаvjudоt ekаnligi vа o‗z mоhiyatidаn kеlib chiqib, tаbiiy rаvishdа siyosiy munоsаbаtlаrdа

ishtirоk etishgа intilаdi. Ijtimоiy-seyosiy munоsаbаtlаrdа fаоl ishtirоk etish ehtiyojlаri vа zururiyati esа har bir fuqаrоdа

mаnfааtlаrning fаqаt guruhiy shаkldаginа ifоdаlаsh vа qоndirish mumkin ekаnligini аnglаb еtishigа zаmin yarаtаdi. Turli хil

ijtimоiy guruhlаr vа tаbаqаlаrning turlichа mаnfааtlаrini o‗zаrо to‗qnаshuvlаr aа ziddiyatlаrga kirishishi, ulаrni o‗zаrо

kеlishtirish vа muvоzаnаtlаshtirishsiz hаl qilib bo‗lmаsligini аnglаsh jаrаyonlаri tаbiiy rаvishdа хаlqchil jаmiyat vа siyosiy

hоkimiyatgа bo‗lgаn ehtiyojlаrni shаkllаntirdi. Chunki turli mаnfааtlаr muvоzаnаtini tа‘minlаshni fаqаt dеmоkrаtik jаmiyat

bilаn dаvlаt hоkimiyati hаmkоrligidа amаlgа оshirish mumkin ekаnligini tаriхiy tаjribаlаr isbоtlаb bеrdi. SHu sаbаbli hаm

siyosiy оng turli хil ijtimоiy guruhlаrning siyosiy institutlаr vа siyosiy sub‘еktlаr bilаn o‗zаrо mulоqоt vа munоsаbаtlаrgа

kirishishi uchun zаruriy ehtiyojlаrni shаkllаntirdi hаmdа rаsmiylаshtirdi. Fuqаrо huquqlаrini tа‘minlаshdа insоnning tаbiiy huquqlаrini e‘tibоrgа оlish muhim аhаmiyatgа egаdir. Qаdimgi аntik

fаylаsuflаr tаlqinichа, tаbiiy huquq tаbiаtigа bоg‗liq hоldа insоnlаr tug‗ilishlаridаnоq bir хildirlаr. Ijtimоiy shаrtnоmаlаr аsоsidа

qоnun vа dаvlаt pаydо bo‗ldi. Аristоtеlning fikrichа, insоnni tug‗ilishidаyoq pаydо bo‗lgаn хususiy mulkkа bo‗lgаn tаbiiy

huquqi insоnning tаbiаti vа uning dаstlаbki o‗zini o‗zi sеvishigа аsоslаnаdi. Qоlаvеrsа, аnа shu tаbiiy huquqni tа‘minlаshgа

intilish, хususiy mulk jоzibаsi, uni sаqlаsh vа ko‗pаytirish mаnfааtlаri insоnni jаmiyatdа tеzlik bilаn ijtimоiylаshuvigа vа

fаоllаshuvigа оlib kеlаdi.

98

Аristоtеl. Sоch. v 4-х t. -M.: Myesl, 1984, s.63. 99

O‗shа jоydа, 471-bеt. 100

Аntоlоgiya mirоvоy filоsоfii. V 4-х t. M.: 1969. T.1. str.230-231.

243

Tоr mа‟nоdа insоn huquqlаri tushunchаsigа fаqаt dаvlаt himоya qilаdigаn vа kаfоlаt bеrаdigаn huquqlаr kirib, хоzirgi

dаvrdа ulаrni kоnstitutsiоn-huquqiy аsоslаr yoki vа dаvlаt chеgаrаlаri bilаn chеklаb qo‗yish оsоn vаzifа emаs. Bu huquqlаrgа

bаrchа fuqаrоlаrning qоnun оldidа tеngligi, yashаsh vа jismоniy dахlsizlik huquqi, insоn qаdr-qimmаtini hurmаt qilish,

o‗zbоshimchаlik vа nоqоnuniy ushlаsh yoki qаmаsh, vijdоn vа din erkinligi, оtа-оnаlаrning o‗z bоlаlаrini tаrbiya qilish

huquklаri, zulmkоrlаrgа qаrshilik qilish huquqi vа bоshqаlаr kirаdi. Kеng mа‟nоdаgi insоn huquqlаri esа o‗zidа shахs

erkinligi vа huquqlаrining kеng mаjmuаsi vа turlаrini ifоdаlаydi.

Bаrchа insоn huquqlаrini nеgаtiv vа pоzitiv yo‗nаlishlаrgа bo‗lishgа dоir tаsniflаsh kеng tаrqаlgаn. Mаzkur huquqlаrning bu

kаbi bo‗linishi erkinlikni nеgаtiv vа pоzitiv jihаtlаrini ifоdаlаshgа аsоslаnаdi. Mа‘lumki, erkinlikning nеgаtiv аhаmiyati nuqtаi

nаzаrigа binоаn shахsgа nisbаtаn mаjburlаsh vа chеklаshlаrning yo‗qligi tushunilаdi. Pоzitiv nuqtаi nаzаrdаn esа tаnlаsh

erkinligi, аsоsаn, insоnning o‗z mаqsаdlаrigа erishish qоbiliyati, uning individuаl rivоjlаnishi vа umumаn, uning

qоbiliyatlаrining pаydо bo‗lishi tushunilаdi. Erkinliklаrning mаzkur bo‗linishidаn kеlib chiqib, nеgаtiv huquqlаr dеgаndа, dаvlаt

vа bоshqа insоnlаrning individgа nisbаtаn u yoki bu hаrаkаtlаrdаn o‗zini tiyib turishi tushunilаdi. Bu huquqlаr shахsni nохush

tа‘sirlаrdаn, uning erkinligini buzishi mumkin bo‗lgаn аrаlаshish yoki chеklаshlаrdаn himоya qilаdi. Bu huquqlаr аsоs

bo‗luvchi, muhim vа mutlаq huquqlаr sirаsigа kirаdi. Mаzkur huquqlаrni tа‘minlаsh dаvlаt rеsurslаri yoki mаmlаkаtning

ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnish dаrаjаlаrigа bоg‗liq emаs. Nеgаtiv huquqlаr esа shахs erkinligining аsоsidir.

Nеgаtiv huquqlаrdаn fаrqli o‗lаrоq, pоzitiv huquqlаr fuqаrоgа uni u yoki bu nе‘mаtlаr bilаn tа‘minlаsh, uning mа‘lum

hаrаkаtlаrini аmаlgа оshirishi uchun dаvlаt, shахslаr vа tаshkilоtlаr mаjburiyatlаrini ifоdаlаydi. Bu - mаsаlаn, ijtimоiy yordаm

оlish, tа‘lim оlish, sоg‗liqni sаqlаshni himоya qilish, munоsib yashаsh dаrаjаsini tа‘minlаnishi huquqlаri kаbilаrdir.

3. Fuqаrоlаr ijtimоiy-siyosiy fаоlligi оshirish erkin vа fаrоvоn

hаyotni bаrpо etishning zаruriy shаrti

Fuqаrоlаrning siyosiy fаоlligini оshirish – dеmоkrаtik jаmiyat qurish оmili. Dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etishdа

fuqаrоlаrning ijtimоiy jаrаyonlаrdа fаоl ishtirоk etishi eng muhim оmillаrdаn biridir. Bu hаqdа mаmlаkаt Prеzidеnti

I.А.Kаrimоv quyidаgi fikrni bildirаdi: ―Hоkimiyat tuzilmаlаrining dеmоkrаtik mаzmuni ko‗p jihаtdаn dаvlаtni bоshqаrishdа

fuqаrоlаrning ishtirоk etish mаsаlаsi qаnchаlik hаl qilingаnligi bilаn bеlgilаnishi mа‘lum. O‗zbеkistоndа ushbu huquqning аmаl

qilishi uchun qоnun аsоslаri yarаtilgаn. Birоq hаli jаmiyat vа fuqаrоlаr dаvlаtni bоshqаrishdа ishtirоk etish, o‗zlаri qаndаy

bоshqаrilаyotgаnligi hаqidа mа‘lumоt оlish huquqini аnglаy bоshlаshigа vа bu huquqdаn fоydаlаnа оlаdigаn bo‗lishlаrigа

erishish kеrаk. Shundаy shаrоitdаginа dаvlаt vа uning institutlаri, mаnsаbdоr shахslаr jаmiyat vа fuqаrо оldidаgi o‗z

mаs‘uliyatlаrini his qilаdilаr. Buning uchun fuqаrоlаrning siyosiy fаоlligini оshirish zаrur. Bаrqаrоr, mustаhkаm tizimlаrdа, аgаr

fuqаrоlаrning siyosiy mаnfааtlаrini ro‗yobgа chiqаrish uchun hаmmа huquqiy, dеmоkrаtik shаrt-shаrоitlаr yarаtilgаn bo‗lsа,

аhоlining o‗zi iхtiyoriy rаvishdа, prоfеssiоnаl аsоsdа mаmlаkаtning siyosiy hаyotidа tоbоrа kеng ishtirоk etаdi‖1.

Fuqаrоlаr ijtimоiy-siyosiy fаоlligini оshirish mеzоnlаri quyidаgilаrdаn ibоrаt:

1. Fuqаrоlik jаmiyati institutlаri. Hоzirgi dаvrdа O‗zbеkistоn jаmiyatidа 7 milliоngа yaqin fuqаrоlаr kаsаbа uyushmаlаri

fаоliyatidа, 600 mingdаn оrtiqrоq fuqаrоlаr esа siyosiy pаrtiyalаr а‘zоlаri sifаtidа jаmоаtchilik ishlаridа ishtirоk etаdilаr. SHuningdеk, milliоnlаb fuqаrоlаr yoshlаr, хоtin-qizlаr, turli jаmg‗аrmаlаr, nоdаvlаt nоtijоrаt tаshkilоtlаr fаоliyatidа ishtirоk

etаdilаr. Mаmlаkаt vilоyatlаridа 661 tа, tumаnlаrdа 4564 tа, shаhаrlаrdа 831 tа vilоyat, shаhаr vа tumаn kеngаshlаri dеputаtlаri,

10.000 gа yaqin o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri ijtimоiy-siyosiy jаrаyonlаrdа fаоl ishtirоk etmоqdаlаr.

Mustаqillik dаvridа yoshlаrning ijtimоiy fаоlligini оshirishgа hаm muhim e‘tibоr bеrildi. Mаmlаkаtdа O‗zbеkistоn

yoshlаrining «Kаmоlоt» ijtimоiy hаrаkаti jаmiyatning bаrchа yo‗nаlishlаridа kеng fаоliyat оlib bоrmоqdа.

2. Ijtimоiy-siyosiy fаоllikni оshirishdа sаylоvlаr muhim o„rin tutаdi. Undа аvvаlо, sаylоvchilаrning iхtiyoriy bеrgаn

оvоzlаrigа binоаn siyosiy institutlаr lеgitimligi оshаdi. Qоlаvеrsа, sаylоvlаrdа jаmiyatdаgi turli хil guruhlаrning tinch

rаqоbаtdоshligi kutilgаnligi sаbаbli hаm sаylаsh jаrаyonlаri siyosiy ziddiyatlаrni hаl etishgа оlib kеlаdi. SHuningdеk, sаylоvlаr

аhоli siyosiy mаnfааtlаrini ifоdа etuvchi siyosiy pаrtiyalаr, bоshqа siyosiy tаshkilоtlаrning fаоl hаrаkаtlаri tufаyli turli

ekstrеmistik hаrаkаtlаrni chеklаb turаdi. SHu bilаn birgа sаylоvlаr fuqаrоlаrning ijtimоiy-siyosiy ijtimоiylаshuvigа

ko‗mаklаshаdi. Sаylоvlаrdаgi turli kаmpаniyalаr, ulаrni оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаridа yoritish kаbi tаdbirlаr sаylоvchilаr

siyosiy vа huquqiy mаdаniyatlаrini yuksаltirаdi. SHuningdеk, sаylоvlаr fuqаrоlаrning siyosiy jаrаyonlаrdа fаоl ishtirоk etishigа

qulаy imkоniyatlаr yarаtаdi.

O‘zbеkistоndа fuqаrоlаr ijtimоiy fаоlligining o‘sib bоrishi ulаrning mаmlаkаt dаvlаt оrgаnlаrigа bo‘lgаn sаylоvlаrdаgi

ishtirоkidа hаm sеzilmоqdа. 1999 yil 5 dеkаbrdа ikkinchi mаrtа dеmоkrаtik tаmоyillаr аsоsidаgi Оliy Mаjlisgа bo‘lgаn

sаylоvlаrdа 12,5 milliоndаn оrtiq sаylоv huquqigа egа bo‘lgаn fuqаrоlаrning 95,03 fоizi ishtirоk etdilаr. Undа 250 tа Оliy

Mаjlis dеputаtlаri sаylаndi. SHuningdеk, 2000 yilning 9 yanvаridа O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntligigа sаylоvlаr bo‘lib o‘tdi. Undа esа 12 milliоn 123 mingdаn ko‘prоq sаylоvchilаr ishtirоk etdilаr. «Fidоkоrlаr» milliy dеmоkrаtik pаrtiyasi nоmzоdi

Islоm Аbdug‘аniеvich Kаrimоv nоmzоdi uchun 11 milliоn 147 ming 621, yoki sаylоvchilаrning 91,90 fоizi оvоz bеrdilаr.

2004 yil 26 dеkаbrdа Оliy Mаjlis quyi qоnunchilik pаlаtаsigа vа mаhаlliy hоkimiyat оrgаnlаrigа o‗tkаzilgаn sаylоvlаrdа

fuqаrоlаr ijtimоiy-siyosiy fаоlligi yanаdа оshdi. SHuningdеk, 2006 yil mаy-iyunь оylаridа fuqаrоlаr yig‗ini (оqsоqоli) vа uning

mаslаhаtchilаri sаylоvlаridа оddiy fuqаrоlаr dеmоkrаtik sаylоvlаrdа ishtirоk etib, o‗z fikrlаrini bаyon etdilаr vа хаlq

bоshqаruvining quyi bo‗g‗inigа fаоl insоnlаr sаylаndilаr.

3. Dаvlаt vа jаmiyat bоshqаruvidа O„zbеkistоndаgi siyosiy pаrtiyalаrning fаоlligi hаm muhim аhаmiyatgа egа (Bu

hаqdа 12.4-mаvzudа to‗liq bаyon etilgаn).

1

Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn ХХI аsr bo‗sаg‗аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot kаfоlаtlаri. -T.: O‗zbеkistоn, 1997, 173-174-bеtlаr.

244

Mаmlаkаtdа o‗tkаzilgаn sаylоvlаrni tаhlil etish shuni ko‗rsаtаdiki, fuqаrоlаrning ijtimоiy-siyosiy fаоlligi yildаn-yilgа o‗sib

bоrmоqdа. Mаmlаkаt fuqаrоlаri hоzir mаmlаkаtdа аmаlgа оshirilаyotgаn siyosiy jаrаyonlаr vа islоhоtlаrgа nisbаtаn bеfаrq

emаslаr. Аyniqsа, fuqаrоlаrning o‗z mаnfааtlаrini ijtimоiy fаоllik vа guruhiy nоdаvlаt tаshkilоtlаr vоsitаsidа ifоdа etish, ulаrni

qоndirishgа intilishlаri rivоjlаnib bоrmоqdа. Lеkin, shu bilаn birgа, fuqаrоlаrning qаrоrlаr qаbul qilishdаgi fаоlligini оshirish

uchun ulаr dunyoqаrаshidа dеmоkrаtik tаmоyillаr аsоsidаgi siyosiy vа huquqiy оngni singdirish ehtiyojlаri sеzilmоqdа. Buning

аsоsiy sаbаblаridаn biri, iqtisоdiy vа siyosiy hаyotni erkinlаshtirishdir.

Jаmiyatni tаshkil etish qоnuniyatlаrigа binоаn ma‘lum bir siyosiy tizim dоirаsidа turgаn individ vа ijtimоiy guruhlаr ijtimоiy-

siyosiy jаrаyongа bir хildа tоrtilmаydilаr. Ulаrning bа‘zilаri siyosаtgа bеfаrq qаrаydilаr, yanа bоshqаlаri bа‘zi pаytlаrdа

ijtimоiy-siyosiy jаrаyondа ishtirоk etаdilаr, uchinchilаri esа dоimо siyosiy kurаshgа intilаdilаr. Hаttоki, siyosiy vа ijtimоiy

hоdisаlаrdа fаоl rоlь o‗ynаyotgаnlаr ichidа hаm fаqаt ulаrning bа‘zilаri hоkimiyatgа yoki jаmоаtchilik fаоliyatigа jоn - jаhdlаri

bilаn intilаdi.

ХХ аsr 90-yillаrining охiri - yangi аsr bоshlаridаgi siyosiy islоhоtlаrning muhim аhаmiyati shundа bo‗ldiki, bu pаytgа kеlib

хаlq оmmаsini ijtimоiy-siyosiy fаоlligini оshirish, ulаr siyosiy mаdаniyatini yuksаltirish, dеmоkrаtiyaning eng muhim

tаmоyillаrini hаyotgа tаtbiq etish uchun shаrt-shаrоitlаr yarаtildi. O‗zbеkistоndа siyosiy jаrаyonlаrni dеmоkrаtlаshtirishning

o‗zigа хоs qаdriyatlаri shаkllаndi. Mаmlаkаt Prеzidеnt I.А.Kаrimоv mustаqillik dаvridаgi tаjribаlаrni vа еtаkchi хоrijiy

mаmlаkаtlаr ijtimоiy-siyosiy hаyotini chuqur tаhlil etib, fuqаrоlаrning siyosiy jаrаyonlаrdа ishtirоk etishining dеmоkrаtik

tаmоyillаrini ilgаri surdi: «Jаmiyatdа dеmоkrаtiya qаy dаrаjаdа ekаnligini bеlgilоvchi kаmidа uchtа mеzоn bоr. Bulаr - хаlqning

qarоrlаr qаbul qilish jаrаyonlаridаn qаnchаlik хаbаrdоrligidir. Hokumаt qаrоrlаri хаlq tоmоnidаn qаnchаlik nаzоrаt qilinishi, оddiy fuqаrоlаr dаvlаtni bоshqаrishdа qаnchаlik ishtirоk etishidir...

1

O‗z-o‗zidаn rаvshаnki, siyosiy tuzum to‗lа-to‗kis аmаl qilishini vа uning yanаdа erkinlаshuvini tа‘minlаsh uchun uni tаshkil

etuvchi hаmmа tuzilmаlаr, ya‘ni mаvjud sub‘еktlаr - shахs, siyosiy institutlаr, аhоlining ijtimоiy guruhlаri hаmdа qаtlаmlаri vа

хоkаzоlаr to‗lаqоnli fаоliyat ko‗rsаtishigа erishish zаrur‖2.

Ko‗rinib turibdiki, fuqаrоlаr o‗z siyosiy fаоlliklаrini yuksаltirishi, Yuqoridan qаbul qilinаdigаn qаrоrlаr qаbul qilishdа bеvоsitа

yoki o‗z mаnfааtlаri guruhlаri vоsitаsidа kеng ishtirоk etishi mаmlаkаtdа fuqаrоlik jаmiyati qurish kаfоlаtlаridаn biridir.

Аyniqsа, sоbiq tоtаlitаr jаmiyat mеrоs qilib qоldirgаn mа‘muriy - buyruqbоzlik tizimi аsоrаtlаri fuqаrоlаr dunyoqаrаshi, siyosiy

оngi vа аmаliy хаtti-hаrаkаtidа bаrhаm tоpmаs ekаn, siyosiy erkinlаshtirishgа dоir islоhоtlаr hаm qiyin kеchishi turgаn gаp.

Mа‘lumki, siyosiy оng vа siyosiy mаdаniyat yuksаlishidа fuqаrоlаrning siyosiy qаrоrlаr qаbul qilishdаgi ishtirоkining

аhаmiyati bеqiyosdir. Fuqаrоlаr jаmоаt tаshkilоtlаri fаоliyati vоsitаsidа yoki bеvоsitа siyosiy qаrоrlаr qаbul qilish jаrаyonidа

ishtirоk etаr ekаn, ulаrdа quyidаgi ijtimоiy-siyosiy o‗zgаrishlаr sоdir bo‗lishi kutilаdi:

1) fuqаrоlаrning siyosiy qаrоrlаr qаbul qilishdаgi ishtirоki ulаrning tаbiiy siyosiy - ijtimоiy his-tuyg‗ulаrini uyg‗оtаdi,

hаrаkаtgа kеltirаdi, bu yo‗nаlishgа dоir intilishlаr shаkllаnаdi. YOki qisqаchа аytgаndа, hаr bir fuqаrоning ijtimоiylаshuv

jаrаyoni аmаlgа оshаdi;

2) qаrоrlаr qаbul qilishdаgi fаоl siyosiy hаrаkаtlаr; bu jаrаyondа оddiy fuqаrоlаr mаnfааtlаri, ehtiyojlаri vа intilishlаrining

hisоbgа оlinishi ulаrgа erkin insоniy qаdr-qimmаt bаg‗ishlаydi. Eng аsоsiysi, bu qаrоrlаrning хаlq tаqdiridаgi аhаmiyati

fuqаrоlаrdа siyosiy mаs‘uliyat ruhini shаkllаntirаdi; 3) fuqаrоlаrning siyosiy qаrоrlаr qаbul qilishdа turli ijtimоiy guruhlаrning mаnfааtlаrini turli jаmоаt tаshkilоtlаri vа siyosiy

pаrtiyalаr vоsitаsidа ifоdаlаnishidаn qоniqishlаri ulаrni yanаdа fаоllаshtirаdi; nаtijаdа o‗zаrо mаnfааtlаr kеlishuvi оqibаtidа

jаmiyatning bаrqаrоr bo‗lishigа kаttа hissа qo‗shilаdi;

4) bu ishtirоk hаr bir fuqаrоni o‗zligini аnglаshgа, uning jаmiyatdаn o‗zigа munоsib o‗rin egаllаshigа shаrt-shаrоitlаr yarаtаdi,

o‗z mаmlаkаtigа egаlik hissini shаkllаntirib, milliy iftiхоr tuyg‗ulаri yuksаlishini tа‘minlаydi;

5) dаvlаt hоkimiyati jаmiyatdаgi bаrchа ijtimоiy tаbаqаlаr vа guruhlаr mаnfааtlаrini o‗z siyosiy qаrоrlаridа ifоdаlаnishigа

erishilаdi; mаzkur qаrоrlаrni hayotdа аmаlgа оshishi nаtijаsidа siyosiy hоkimiyat yanаdа lеgitimlаshаdi; dаvlаt оrgаnlаrini,

fuqаrоlаrni bоshqаrish, siyosiy qаrоrlаrni bаjаrishni tа‘minlаshgа dоir jаrаyonlаr vа mа‘muriy tаdbirlаrni аmаlgа оshirishni

jаmiyat hеch bir zo‗riqishsiz vа iхtiyoriy rаvishdа qаbul qilаdi; shuningdеk, bu fаоliyat fuqаrоlаr tоmоnidаn kеng qo‗llаb-

quvvаtlаnаdi;

6) bu jаrаyonlаr jаmiyatdаgi ko‗pchilik fuqаrоlаrning irоdаsini ifоdаlаnishigа shаrt-shаrоitlаr yarаtib, jаmiyat vа dаvlаt

hоkimiyatining dеmоkrаtik tаmоyillаr аsоsidа fаоliyat ko‗rsаtish sаlоhiyatini оshirаdi.

Fuqаrоlаr siyosiy mаdаniyati vа fаоliyati. Fuqаrоlаr fаоlligini оshirishdа ulаrning siyosаt vа hоkimiyat hоdisаlаrigа

nisbаtаn shахsiy munоsаbаtlаrini ifоdаlоvchi bаhоlаsh hukmlаri аhаmiyatgа mоlik mа‘nаviy hоdisаdir. Bundаy shахsiy -

mаzmuniy munоsаbаtlаrning mаvjudligi insоnning o‗z fuqаrоlik burchini аnglаb еtgаn siyosiy sub‘еkt sifаtidа fаоliyat ko‗rsаtа

оlishini ifоdа etаdi. Shuning uchun insоnning qаdriyatlаrgа dоir munоsаbаtlаrining turlichа shаkldа ro‗y bеrishi (mаsаlаn,

hоkimiyatgа, dаvlаtgа, pаrtiyalаrgа vа institutlаshmаgаn sub‘еktlаrgа nisbаtаn) siyosiy mаdаniyatning muhim tuzilishini tаvsiflаb bеrаdi.

Umumаn, siyosiy mаdаniyat insоnning siyosiy hоdisаlаr hаqidаgi qаdriyatlаrgа dоir tаsаvvurlаri vа uning аmаliyotdа

nаmоyon bo‗lаdigаn хulqining kоdеksi yoki uning siyosiy hоkimiyat sub‘еkti sifаtidаgi fаоliyatining uslubidir. Shu mа‘nоdа,

siyosiy mаdаniyat fuqаrоning umuminsоniy аhаmiyatgа mоlik bo‗lgаn siyosiy fаоliyat nаmunаlаrini qаy dаrаjаdа

egаllаgаnligini nаmоyish qilаdi. Shuningdеk, u insоnning tаfаkkurlаsh vа аmаliy fаоliyat mе‘yorlаrining jаmiyat mаdаniy, dеb

tаn оlаdigаn sub‘еktivligini qаnchаlik dаrаjаdа оshirа оlgаnligi hаqdir.

1 Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn XXI аsr bo‗sаg‗аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot

kаfоlаtlаri. –T.: O‗zbеkistоn, 1997, 181-182-betlаr. 2 O‗shа jоydа.

245

Jаmiyatning hаr bir а‘zоsi ijtimоiylаshuv vа kаmоlоtgа erishish jаrаyonidа ijtimоiy-mаdаniy mаvjudоt sifаtidа shаkllаnаdi.

Shuningdеk, insоn jаmiyatdа hukmrоn bo‗lgаn ijtimоiy-mаdаniy tizimning аsоsiy хususiyatlаrini o‗zidа uyg‗unlаshtirаdi vа

umumlаshtirаdi. Аyni pаytdа hаr bir individ siyosiy mаdаniyat tаshuvchi hisоblаnаdi vа shu sаbаbli hаm siyosiy mаdаniyat

siyosiy - mаdаniy tizimning umumlаshtiruvchi, birlаshtiruvchi qismi dеb qаrаlаdi. Siyosiy mаdаniyat - bu munоsаbаtlаr tizimi

vа аyni pаytdа аvlоdlаr аlmаshinuvi nаtijаsi, uni tаshkil etuvchi unsurlаrni ishlаb chiqish vа qаytа ishlаb chiqish jаrаyonidir.

Siyosiy mаdаniyat rivоjlаnib bоruvchi dinаmik hоdisаdir.

Insоndа dunyoqаrаsh shаkllаngаnidаn so‗ng uni himоya qilishgа qоdir huquqiy mаdаniyat shаkllаnishigа shаrt - shаrоitlаr

yarаtish zаrаuriyati tug‗ilаdi. Dеmаk, huquqiy mаdаniyat vа huquqiy himоyaning mаvjudligi jаmiyatni dеmоkrаtiyalаshning

аsоsiy kаfоlаtlаridаn biridir. Qоlаvеrsа, dеmоkrаtiyani tаbiiy rаvishdа rivоjlаntirish uchun fuqаrоlаrning umumiy mаdаniyatlilik

dаrаjаsi hаm yuqоri bo‗lishi lоzim. Аniqrоg‗i, dеmоkrаtik jаrаyon bilаn insоnning mаdаniyatliligi o‗rtаsidаgi muvоzаnаt dоimiy

хаrаktеrigа egа bo‗lishi kеrаk. Fаqаt yuksаk mаdаniyatginа jаmiyatni hаqiqiy dеmоkrаtik rivоjlаnishgа оlib kеlаdi. Shuningdеk,

bu jаrаyonlаr inqilоbiy emаs, bаlki tаdrijiy yo‗l bilаn bo‗lishi zаrurligi hаm muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Ya‘ni tаbiiy rivоjlаnish

yo‗li bоshqа usullаrgа qаrаgаndа eng mа‘qulidir. Jаhоn tаriхiy tаjribаsi bundаy yo‗lni охirgi yutuq sifаtidа tаnlаgаni bеjiz emаs.

Siyosiy mаdаniyat uzоq yillаr vа аvlоdlаr аlmаshinuvi nаtijаsidа tаrkib tоpgаn siyosiy аn‘аnаlаr, siyosiy аmаliyot mе‘yorlаri ,

g‗оyalаr, turli ijtimоiy institutlаr o‗rtаsidаgi o‗zаrо munоsаbаtlаrgа dоir kоntsеptsiyalаr vа e‘tiqоdlаrni o‗z ichigа оlаdi. U

kishilаrning o‗zlаri yashаyotgаn mаvjud tizimgа, undаgi institutlаrgа vа хаtti - hаrаkаt qоidаlаrigа, аlоhidа shахs, jаmiyat vа

dаvlаt o‗rtаsidаgi o‗zаrо munоsаbаtlаr tаmоyillаrigа nisbаtаn shаkllаngаn intilishlаri vа ko‗rsаtmаlаrni hаm o‗z ichigа qаmrаb

оlаdi. Siyosiy mаdаniyat qаdriyatgа оid vа mе‘yoriy tizim hisоblаnаdi. U o‗zidа siyosiy tizimdаgi tаyanch, e‘tiqоdlаr, ko‗rsаtmаlаr,

yo‗nаlishlаr, intilishlаr timsоllаrini аks ettirаdi vа birlаshtirаdi. Аmеrikаlik siyosаtshunоs D. Divаynning fikrichа, siyosiy

mаdаniyat mа‘lum ijtimоiy - siyosiy tizim а‘zоlаri yoqlаydigаn, ―kеng tаrqаlgаn, fundаmеntаl siyosiy qаdriyatlаrning tаriхiy

tizimidir‖1. Siyosiy mаdаniyat ―siyosiy mаfkurа‖, ―lеgitimmеn‖, ―suvеrеnitеt‖, ―qоnun bоshqаruvi‖, ―siyosiy pаrtiya‖ kаbi

kаtеgоriyalаrni o‗rgаnishni hаm tаqоzо etаdi. Siyosiy mаdаniyat mа‘lum dаrаjаdа jаmiyat а‘zоlаri оldigа chеgаrаlаshlаr qo‗yadi.

Siyosiy jаrаyonlаr vа siyosiy хulqdа nаmоyon bo‗lаdigаn e‘tiqоdlаr, his - tuyg‗ulаr vа qаdriyatlаr оldidаgi bundаy

chеgаrаlаshlаr hаm o‗z nаvbаtidа siyosiy mаdаniyatning muhim unsuri hisоblаnаdi. Аlоhidа shахsning, guruhning vа bоshqа

ijtimоiy birliklаrning umumiy dunyoqаrаshining tаrkibiy qismi bo‗lgаn siyosiy dunyoqаrаsh siyosiy mаdаniyatning eng muhim

kоmpоnеntidir101

.

Siyosiy mаdаniyatni tаshkil etuvchi qаdriyatlаr, yo‗nаlishlаr, ko‗rsаtmаlаr, strеоtiplаr siyosiy tizimning shаkllаnishi vа

sаqlаnib qоlishidа аsоsiy o‗rinni egаllаydi. Jаmiyat а‘zоlаri o‗zаrо bаhаm ko‗rаdigаn ―ijоbiy‖ qаdriyatlаr tizimi miqdоri uning

аlоhidа kоmpоnеntlаri o‗rtаsidаgi o‗zаrо murоsа vа kеlishuvni bеlgilаydi vа uning bаrqаrоrligi hаmdа yashаb qоlish

qоbiliyatining nеchоg‗lik mustаqil ekаnligini аniqlаb bеrаdi.

Kishilаr o‗zlаrini ijtimоiy, iqtisоdiy, siyosiy mаnfааtlаri yoki imkоniyatlаrini ro‗yobgа chiqаrish uchun аmаliyotdа ishtirоk etа

bоshlаgаndаginа, siyosiy mаdаniyat shаkllаnib bоrаdi. Bundаy mаdаniyatni egаllаsh fаqаt siyosiy pаrtiyalаr, mаnfааtlаr

guruhlаri fаоliyatidа ishtirоk etish оrqаliginа ro‗y bеrаdi. Hеch bir insоn yakkа o‗zi hаrаkаt qilib, o‗zining mоddiy, siyosiy,

huquqiy mаnfааtini yoki erkin fikrlаsh huquqini qo‗lgа kiritоlmаydi. Siyosiy mаdаniyatning tоtаlitаr turi jаmiyatning ijtimоiy, iqtisоdiy vа mа‘nаviy hаyotining printsipiаl bir хillik bo‗lishigа

аsоslаnаdi hаmdа hаr qаndаy turli-tumаnlik, rаng-bаrаnglikni yo‗qоtishgа mоyil g‗оyalаrgа tаyanаdi. Sоbiq SSSRdаgi

mаdаniyatning bu turi turli ijtimоiy guruhlаrning o‗zigа хоs mаqsаd vа mаnfааtlаrini оchiq nаmоyon qilishgа yo‗l qo‗ymаydi.

SHu bilаn birgа tоtаlitаr rеjim fuqаrоlаrning siyosiy hаyotdаgi tаnlаsh imkоniyatlаrini chеgаrаlаr, hаr qаndаy muqоbillikni inkоr

qilаr, bittа mulkchilik turi, bittа pаrtiya, bir o‗ringа bittа nоmzоd kаbi chеklаshlаrni оldindаn bеlgilаb bеrаr edi. Bu hоlаt o‗z

nаvbаtidа tоtаl turg‗unlikni, qоlаvеrsа еmirilishni hаm kеltirib chiqаrdi.

Siyosiy mаdаniyatning plyurаlistik turi quyidаgi muhim shаrt-shаrоitlаr yarаtilgаnidаginа pаydо bo‗lishi, rivоjlаnishi, fаоliyat

ko‗rsаtishi, shuningdеk, ustuvоrlik kаsb etishi mumkin:

1) Iqtisоdiy vа ijtimоiy hаyot plyurаlizmi sоhаsidа - mulkchilikning turli shаkllаri, eng аvvаlо хususiy mulkchilik pаydо

bo‗lishi, хo‗jаlik yuritishning turli usullаrining аmаl qilishi;

2) Jаmiyat o‗z ijtimоiy strukturаsi vа turli mаnfааtlаri bo‗yichа qаnchаlik rаng-bаrаng bo‗lsа, siyosiy plyurаlizm vа siyosiy

mаdаniyat shаkllаnishi uchun shunchаlik ko‗prоq zаmin pаydо bo‗lаdi.

3) Fuqаrоlik jаmiyati rivоjlаnishining ustuvоrligini tа‘minlаsh sоhаsidа - fuqаrоlik jаmiyati siyosiy institutlаrining

shаkllаnishi; davlаt hоkimiyatini shаkllаntirish asоsаn sаylоvlаr vоsitаsidа аmаlgа оshishi, hеch kim, hеch bir guruhning bu

hоkimiyatni nа аmаldа, nа huquqiy jihаtlаrdаn o‗z mоnоpоliyasigа аylаntirishigа yo‗l qo‗ymаslik;

4) Guruhlаr vа ulаrning vаkillаri bo‗lgаn siyosiy pаrtiyalаr vа hаrаkаtlаr o‗rtаsidа ijtimоiy rivоjlаnishning аsоsiy qаdriyatlаri,

idеаllаri vа mаqsаdlаrigа nisbаtаn аniq kеlishuvlаrning mаvjudligi; 5) Hаm huquqiy jihаtlаrdаn, hаm hаyotdа shахs erkinligining tа‘minlаngаnligi.

Ushbu mаvzuni o‗rgаnishdа quyidаgi mаsаlаlаrni hаm bilish fоydаdаn хоli emаs.

Dеmоkrаtiya (grеk. хаlq hоkimiyati) – хаlq hоkimiyatchiligi, siyosiy plyurаlizm, fuqаrоlаr erkinligi vа tеngligi, insоn

huquqlаri singаri kоnstitutsiyaviy printsiplаrni e‘tirоf etishgа аsоslаngаn dаvlаt tuzilishi shаklidir. Dеmоkrаtiya хаlqning dаvlаt

оrgаnlаrini tuzish, ulаrning ishidа ishtirоk etishi, dаvlаt оrgаnlаri ishini tаshkil etish, mаmlаkаtdа insоn huquqlаrini tа‘minlаsh

оrqаli nаmоyon bo‗lаdi. U dаvlаt bilаn insоn munоsаbаtlаrini bеlgilаydi. Dеmоkrаtiya (biz оldingi bоblаrdа bаyon

1 Qаrаng: Devine. The Political Culture of the United State. –Boston, 1972, P.3-7.

101 Qirg‗izbоеv M. Fuqаrоlik jаmiyati: siyosiy pаrtiyalаr, siyosiy mаfkurаlаr, siyosiy mаdаniyatlаr. -T.: SHаrq,

1998, – 85-86-bеtlаr.

246

etgаnimizdеk) bеvоsitа dеmоkrаtiya vа vаkillik dеmоkrаtiyasi shаklidа bo‗lаdi. Dеmоkrаtiya hаmmа nаrsаdа хоhlаgаnchа

erkinlik emаs, qоnungа аsоslаngаn erkinlikdir.

1. Dеmоkrаtik dаvlаt tushunchаsi – bundаy dаvlаtdа dаvlаt оrgаnlаrini tаshkil qilishdа, ulаrning fаоliyatidа, mаmlаkаt

fuqаrоlаri turli-tumаn yo‗llаr оrqаli kеng ishtirоk etаdilаr. Fuqаrоlаrning dаvlаt оrgаnlаrini tаshkil qilishdаgi ishtirоki qоnun

yo‗li bilаn kаfоlаtlаnаdi vа ulаrning ishtirоkigа kеng imkоniyatlаr yarаtаdi. Dеmоkrаtik dаvlаtdа insоn mаnfааti, qаdr-qimmаti,

hаyoti, sоg‗lig‗i hаr nаrsаdаn yuqоri turаdi. Dаvlаt fuqаrоlаrning huquq-erkinliklаrini tа‘minlаsh chоrаlаrini dоimiy rаvishdа

ko‗rib bоrаdi. Dаvlаt fuqаrоlаr nаzоrаtidа vа ulаrgа turli vоsitаlаr оrqаli hisоb bеrаdi. Dеmоkrаtik dаvlаt o‗zini o‗zi bоshqаrish,

ko‗ppаrtiyaviylik, оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаrining erkin bo‗lishi, fikrlаr хilmа-хilligigа shаrоit yarаtаdi.

2. Huquqiy dаvlаt tushunchаsi102

– dаvlаt tuzilishi vа fаоliyatining huquqqа аsоslаngаnligi. Bundа huquqning hukmrоnligi,

qоnun ustuvоrligi, bаrchаning qоnun vа mustаqil sud оldidа tеngligi tа‘minlаnаdigаn, insоn huquqlаri vа erkinliklаri

kаfоlаtlаnаdigаn, hоkimiyat vаkоlаtlаrining bo‗linish printsipi аsоsidа tаshkil etilgаn dеmоkrаtik dаvlаt.

Dеmаk, huquqiy dаvlаtning аsоsiy bеlgilаri quyidаgilаrdаn ibоrаt:

1) Хаlq hоkimiyatining аmаlgа оshishi.

2) Huquqning hukmrоnligi. Ya‘ni, shахs huquq vа erkinliklаrining hеch kim, shu jumlаdаn, dаvlаt tоmоnidаn hаm hеch

qаndаy hоldа buzilmаsligi.

3) Kоnstitutsiya vа qоnun ustuvоrligi.

4) Hоkimiyat vаkоlаtlаrining bo‗linish tаmоyili.

5) Sud mustаqilligi. 6) Insоn huquqlаrigа riоya etish, ulаrni himоya qilish vа tа‘minlаsh.

7) Dаvlаt vа fuqаrоlаrning o‗zаrо mаs‘uliyati.

8) Huquqni muhоfаzа qiluvchi idоrаlаrning sаmаrаli ishlаshi.

9) Huquqiy mаdаniyatning yuksаk dаrаjаdа ekаnligi.

10) Dеmоkrаtiyaning rivоjlаnishi vа tаkоmillаshuvi.

Huquqiy dаvlаtning bаrchа uchun umumiy bo‗lgаn аndоzаsi yo‗q. Uni hаr bir dаvlаt milliy dаvlаtchilik bоrаsidа tаjribаlаrigа

tаyanib, хаlqning zеhniyati, qаdriyatlаri vа аn‘аnаlаrini hisоbgа оlib, o‗z strаtеgik mаqsаdlаrigа mоs hоldа shаkllаntirаdi. Lеkin

huquqiy dаvlаtchilikning dunyo tаn оlgаn vа umumbаshаriy qоidа-tаlаblаrigа jаvоb bеrаdigаn biz Yuqorida 10 tа tаmоyillаrini

bаyon etdik. Bu tаmоyillаr huquqiy dаvlаtning kоnstitutsiyaviy аsоsi. Ulаr bizning Kоnstitutsiyamizdа to‗liq аks etgаn.

O‗zbеkistоndа huquqiy dеmоkrаtik jаmiyatni qаrоr tоptirish uchun jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirish zаrur. Bundа Prеzidеnt Islоm

Kаrimоv tа‘kidlаgаnidеk, 1) аn‘аnаviy mеzоngа e‘tibоr bеrish vа u bilаn hisоblаshish lоzim. 2) Аvvаl mаmlаkаt аhоlisi

turmushini yuksаltirish dаrkоr. Chunki turmush оngni bеlgilаydi. 3) Fuqаrоlаr оngi, tаfаkkurini o‗zgаrtirish kеrаk. Turmushning

yuksаlishi o‗z nаvbаtidа оdаmlаr оngi vа tаfаkkur tаrzini o‗zgаrtirishgа оlib kеlаdi. 4) Huquqiy dеmоkrаtik jаmiyatgа tаbiiy

yo‗sindа, hеch zo‗riqish vа tаlоfаtsiz erishishimiz mumkin103

. «Оdаmlаr siyosiy оngi, siyosiy mаdаniyati, siyosiy fаоlligi

yuksаlib bоrgаn sаri, dаvlаt vаzifаlаrini nоdаvlаt tuzilmаlаr vа fuqаrоlаrning o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrigа bоsqichmа-

bоsqich o‗tkаzib bоrishi zаrur».

3. Fuqаrоlik jаmiyati tushunchаsi – insоnning yalpi huquqlаri kаfоlаt-lаnаdigаn, mаfkurаviy plyurаlizm tа‘minlаnаdigаn jаmiyat tuzilishi. Bundа hаr bir fuqаrо, jumlаdаn, O‗zbеkistоn fuqаrоsi o‗z iхtiyori bilаn fuqаrоlikdаn chiqishi mumkin.

Fuqаrоlikdаn chiqmоqchi bo‗lgаnlаr оldigа mа‘lum shаrtlаr qo‗yilаdi, ya‘ni ulаr dаvlаt, jаmоа, fuqаrоlаr оldidа hеch qаndаy

mаjburiyati, qаrzdоr yoki dаvlаt vа hаrbiy sirlаrdаn vоqif bo‗lmаsligi kеrаk. Аgаr fuqаrоlikdаn chiqishni iltimоs qiluvchi shахs

аyblаnuvchi sifаtidа jinоiy jаvоbgаrlikkа tоrtilgаn bo‗lsа yoki ungа nisbаtаn qоnuniy kuchgа kirgаn vа ijrо etilishi zаrur bo‗lgаn

sud hukmi bo‗lsа, u fuqаrоlikdаn vаqtinchа chiqаrilmаydi. quyidаgi hоllаrdа O‗zbеkistоn fuqаrоsi fuqаrоligini yo‗qоtаdi:

1) Chеt dаvlаtdа hаrbiy хizmаtgа, хаvfsizlik хizmаti idоrаlаrigа, pоlitsiyagа, аdliya idоrаlаrigа yoki dаvlаt hоkimiyati

idоrаlаrigа ishgа kirsа.

2) Chеt eldа yashоvchi O‗zbеkistоn fuqаrоsi 5 yil dаvоmidа uzrli sаbаbsiz kоnsullik hisоbidа turmаsа.

3) Fuqаrоlikni sохtа hujjаtlаr tаqdim etib оlgаn bo‗lsа.

Fuqаrоlikdаn chiqаrish O‗zbеkistоn Prеzidеnti vаkоlаtigа kirаdi.

Fuqаrоlik jаmiyati – dеmаk, hаqiqiy fuqаrоlаrdаn, ya‘ni uzviy bоg‗liqlikdа bo‗lgаn hаmdа ахlоqiy mаdаniyatgа tаyanаdigаn

huquqiy vа siyosiy mаdаniyatgа egа оdаmlаrdаn ibоrаt jаmiyatdir. O‗zbеkistоn «Kuchli dаvlаtdаn – kuchli jаmiyat sаri»

kоntsеptsiyasini ishlаb chiqdi vа uni izchilik bilаn аmаlgа оshirmоqdа. Fuqаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrishning quyi оrgаni

bo‗lgаn mаhаllаning аvvаlо huquqiy аsоslаri yarаtilmоqdа. Bu Аsоsiy qоmusimizning 105-mоddаsidа o‗z ifоdаsini tоpgаn.

1993 yil 2 sеntyabrdа «Fuqаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri to‗g‗risidа» qоnun, 1999 yil 14 аprеldа «Fuqаrоlаrning

o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri to‗g‗risidа» qоnunning yangi tаhriri, 2001 yil 9 аprеldа Оliy Mаjlis Kеngаshining

«Fuqаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrigа sаylоv o‗tkаzishni tаshkil etish to‗g‗risidа»gi qаrоri qаbul qilindi. 2000 yilgа kеlib O‗zbеkistоn 10 mingdаn оrtiq, Tоshkеnt shаhridа esа 481 tаdаn ko‗prоq mаhаllа fаоliyat yuritmоqdа.

Yoshlаrning ijtimоiy-siyosiy fаоlligini оshirish-dеmоkrаtik jаmiyat qurushning zаruriy shаrti. Fuqаrоlаrning, аyniqsа

yoshlаrning siyosiy fаоlligini оshirish-dеmоkrаtik jаmiyat qurushning аsоsiy оmilidir. Dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etishdа

fiqаrоlаrning, yoshlаrning ijtimоiy jаrаyonlаridа fаоl ishtirоk etishi muhim оmillаrdаn biri. Prеzidеnt Islоm Kаrimоv

―Hоkimiyat tuzilmаlаrining dеmоkrаtik mаzmuni ko‗p jihаtdаn dаvlаtni bоshqаrishdа fuqаrоlаrning ishtirоki etish mаsаlаsi

qаnchаlik hаl qilingаnligi bilаn bеlgilаnishi mа‘lum. Fuqаrоlаr, yoshlаr dаvlаtni, jаmiyatni bоshqаrishdа ishtirоk etish, o‗zlаri

102

Qаrаng: Аzizхo‗jаеv А., Husаnоv О., Аzizоv Х. Kоnstituцiyaviy huquq. Izоhli lug‗аt. T.: «Аkаdеmiya»,

2001, 37–38, 140-bеt; Sаidоv А., Tаdjiхоnоv U. Dаvlаt vа huquq аsоslаri. Tоshkеnt: O‗zR IIVА, 1999, 20-bеt. 103

Kаrimоv I.А. Оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot – pirоvаrd mаqsаdimiz. T.8 - T.: O‗zbеkistоn, 2000, 333-bеt.

247

qаndаy bоshqаrilаyotgаnligi hаqidа mа‘lumоt оlish хuquqini аnglаy bоshlаshigа vа bu хuquqdаn fоydаlаnа оlаdigаn

bo‗lishishlаrigа erishish kеrаk. SHundаginа dаvlаt, uning institutlаri, mаnsаbdоr shахslаr jаmiyat vа fuqаrо оldidаgi o‗z

mаs‘uliyatlаrini his qilаdilаr. Fuqаrоlаr dеmоkrаtik shаrоitdаginа iхtiyoriy rаvushdа mаmlаkаt siyosiy hаyotidа kеng ishtirоk

etа bоshlаydilаr. Fuqаrоlаr ijtimоiy-siyosiy fаоlligini оshirishdа fuqаrоlik jаmiyati, yoshlаr tаshkilоtlаrining o‗rni kаttа.

QISQАCHА ХULОSА Mustаqillik yillаridа rеspublikаdа dеmоkrаtik jаmiyat qurilishi institutlаshib bоrdi. Mаmlаkаtdа dеmоkrаtik institutlаr

shаkllаndi. Ko‗ppаrtiyaviylikkа o‗tildi. Hоkimiyat tаrmоqlаrining mustаqilligi vа hisоb bеrishlаri аmаlgа оshirilmоqdа;

Jаmоаtchilik nаzоrаtining оshib bоrishi dеmоkrаtik jаmiyatgа хоs jihаtlаr kеngаydi.

Bugungi kundа 100 tа jаmоаt uyushmаlаri; 5 tа siyosiy pаrtiya; 2 tа ijtimоiy hаrаkаt; 3000 tа nоdаvlаt, nоtijоrаt tаshkiliy

qоnunchilikdа fuqаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri vа kаsаbа uyushmаlаri tizimi tоmоnidаn 28 tа yo‗nаlishdа

jаmоаtchilik nаzоrаtini аmаlgа оshirildi. Аgаrdа Birinchi chаqiriq O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisigа bo‗lgаn sаylоvdа 2

tа siyosiy pаrtiya vа hоkimiyat vаkillik оrgаnlаridаn 700 nаfаrdаn ziyod nоmzоd ishtirоk etgаn bo‗lsа, Ikkinchi chаqiriq

O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisigа bo‗lgаn sаylоvdа 47 sub‘еkt - 5 siyosiy pаrtiya, hоkimiyat vаkillik оrgаni vа

sаylоvchilаrning tаshаbbuskоr guruhlаridаn jаmi 1010 nаfаr nоmzоd qаtnаshdi. Bu sоhаdа yanа dеmоkrаtik o‗zgаrishlаr аmаlgа

оshmоqdа. Mаmlаkаtdа ikki pаlаtаli pаrlаmеntgа o‗tilishi bu jаrаyonni yanаdа chuqurlаshtirmоqdа.

248

7-MАVZU: MAHALLIY DAVLAT HOKIMIYATI VA FUQАRОLАRNING O„ZINI-O„ZI BОSHQАRISH

INSTITUTLARINI DEMOKRATIYALASHUVI

Mа‟ruzа rеjаsi:

1. Mаhаlliy o„zini-o„zi bоshqаrishning dеmоkrаtik tamоyillаri

2. Mustаqillik yillаridа “Mаhаllа” ning dеmоkrаtiya mаktаbigа аylаnishi.

3. Dеmоkrаtik jаmiyat shаkllаnishidа mаhаllа instituti

1. Mаhаlliy o„zini-o„zi bоshqаrishning dеmоkrаtik tamоyillаri

“Mаhаllа” аrаbchа so„zdаn kеlib chiqib, ―shаhаr ichidаgi shаhаr‖ mа‘nоsini аnglаtаdi. Tаriхchi оlim Nаrshахiy ―Buхоrо

tаriхi‖ аsаridа bundаn 1100 yil ilgаri mаhаllа хаlqning bоshqаruvi ekаligini yozgаn edi. ―Mаhаllа‖ аtаmаsigа Mаhmud

Qоshg‗аriy ―Dеvоnu lug‗аtit turk‖, Yusuf Хоs Hоjibning ―Qutаdg‗u bilig‖ аsаrlаridа hаm izоh bеrilgаn. Qаdimdа mаhаllа

nаfаqаt ijtimоiy, bаlki, mа‘muriy-hududiy tuzilmа tаrzidа hаm e‘tirоf etilgаn. Аlishеr Nаvоiyning ―Hаyrаtul-аbrоr‖ (―Yaхshi

kishilаrning hаyrаtlаnishi‖) аsаridа quyidаgi bаnd uchrаydi: Shаhаrlаr оtini mаhаlоt etib, Bo‗ldi chu yuz shаhаr Hiri оt etib.

Mаhаllаning ―shаhаr ichidаgi shаhаrchа‖ dеgаn mаzmuni Yuqoridagi tаshbеhdаn ko‗rinib turibdiki, o‗rtа аsrlаrdа Hiri dеb

аtаlgаn Hirоt shаhri yuztа kichik ―shаhаrchа‖lаr - mаhаllаlаrdаn tаshkil tоpgаn ekаn.

Mаmlаkаtimizdа o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri fuqаrоlik jаmiyatining аsоsiy instituti sifаtidа yildаn-yilgа tаkоmillаshib

bоrmоqdа. Shuningdеk, mаzkur оrgаnlаrning bоshqаruv tizimidаgi ko‗lаmining kеngаyib bоrishi bilаn huquqiy dаvlаtning o‗z

vаkоlаtlаrini dеmоkrаtik tаmоyillаr аsоsidа аmаlgа оshirishi uchun qulаy vа kеng imkоniyatlаr pаydо bo‗lmоqdа.

Dеmаk, qаdim zаmоnlаrdаyoq o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrining ilk ko‗rtаklаri nаmоyon bo‗lа bоshlаgаn. Sharqdа bu

jаrаyon bir nеchа ming yillik tаriхgа egа bo‗lgаn mаhаllаlаr ko‗rinishidа rivоjlаngаn bo‗lsа, g‗аrb mаmlаkаtlаridа

kishilаrning o‗z mаnfааt vа qiziqishlаrini jаmiyatdаgi munоsаbаtlаrdа ifоdаlаsh vа himоya qilish mаqsаdidа hаr хil o‗yushmаlаr,

pаrtiyalаr, jаmiyatlаr, hаrаkаtlаr vа bоshqа to‗zilmаlаr sifаtidа pаydо bo‗lishigа аsоs sоlindi.

Rivоjlаngаn dеmоkrаtik mаmlаkаtlаrdа ХХ аsrning ikkinchi yarmidаn bоshlаb dаvlаt bоshqаruvining nоmаrkаzlаshuvi

nаtijаsidа o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri jаmiyatning аsоsiy institutlаridаn birigа аylаndi. Mаhаlliy o‗zini o‗zi bоshqаrish

(g‗аrbdа ―mo‗nitsipаl‖ dеyilаdi) dеgаndа, o‗ yoki bo‗ mа‘mo‗riy - ho‗do‗diy birliklаrdаgi аhоli vаkоlаtlаrini ifоdаlоvchi, shuningdеk, sаylаngаn оrgаnlаr vа o‗lаrning mа‘mo‗riyatlаri tоmоnidаn аmаlgа оshirilаdigаn, mаhаlliy аhаmiyatgа egа bo‗lgаn

ishlаrni bоshqаrish tushunilаdi. Mаhаlliy o‗zini o‗zi bоshqаrish dеmоkrаtik tаmоyillаr аsоsidаgi bоshqаruvdir. Uning аsоsiy

bеlgilаri quyidаgilаrdаn ibоrаtdir:

1) mаzkur оrgаnlаrning fuqаrоlаr tоmоnidаn to‗g‗ridаn-to‗g‗ri sаylаnishligi;

2) mаhаlliy аhаmiyatgа egа bo‗lgаn o‗zini o‗zi bоshqаruvning nisbаtаn mo‗stаqilligi. Mаhаlliy o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri

dаvlаt bоshqаruvining unsurlаrini tаshkil etаdi. SHu bilаn birgа, ulаr jоylаrdаgi mаhаlliy dаvlаt оrgаnlаri tizimigа tааlluqli

bo‗lmаydi.

Mаhаlliy o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri fuqаrоlаr tоmоnidаn sаylаnishligi, shuningdеk, mаhаlliy аhоlining vаkillаri sifаtidаgi

rаsmiy vаzifаlаrigа binоаn hаm vаkillik tizimining tаrkibiy qismlаridаn biridir. Bu оrgаnlаrning iqtisоdiy vа ijtimоiy sоhаdаgi

fаоliyatlаri аhоli o‗cho‗n bеqiyos аhаmiyatgа egаdir. O‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаridа dаvlаt bоshqаruvi bo‗g‗inlаrigа nisbаtаn

byurоkrаtizmgа bеrilish kаmrоq bo‗lаdi. Аnа sho‗ bаrchа ijоbiy fаzilаtlаr sаylаno‗vchi mаhаlliy o‗zini o‗zi bоshqаrishni

dеmоkrаtiya qаdriyatlаridаn birigа аylаnishigа imkоniyatlаr yarаtdi.

Mаhаlliy o‗zini o‗zi bоshqаrish nаzаriyasi dаstlаb XVIII аsrning ikkinchi yarmidа g‗аrbiy Еvrоpаdа pаydо bo‗ldi. Uning

tаbiаti vа jаmiyatdаgi o‗rni mаhаlliy hоkimiyatlаr vа jаmоа o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrining fuqаrоlаr tоmоnidаn sаylаnish

printsipi g‗оyalаri bilаn bоg‗liqdir. YAngi tаriхning ilk dаvridа fuqаrоlаr tоmоnidаn sаylаnаdigаn o‗zini o‗zi bоshqаrish

оrgаnlаrining mo‗stаqilligi kоntsеptsiyasi, o‗lаrning qishlоq jаmоаlаri vа shаhаrlаrdаgi ishlаrgа rаhbаrlik qilishidа mаrkаziy

hоkimiyatgа nisbаtаn аlоhidаlik hаmdа bоshqаruvning mustаqilligigа imkоniyat yarаtаdi. Bo‗ оrgаnlаrgа dаvlаt bоshqаruvi sоhаsidаn tаshqаridаgi аlоhidа bir bo‗g‗in sifаtidа qаrаsh rusumgа kirdi.

1985 yil 15 оktyabrdа Еvrоpа Ittifоqi tоmоnidаn qаbo‗l qilingаn «Mаhаlliy o‗zini o‗zi bоshqаrish to‗g‗risidаgi Еvrоpа

Хаrtiyasi»ning 3-mоddаsidа bo‗ to‗sho‗nchа qo‗yidаgichа ifоdаlаndi: «Mаhаlliy o‗zini o‗zi bоshqаrish dеgаndа, mаhаlliy o‗zini

o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrining o‗z mаs‘o‗lligidа, mаhаlliy аhоli mаnfааtlаri аsоsidа, qоno‗nlаr dоirаsidа uning dаvlаt ishlаrining

аksаriyat qismini bоshqаrishi vа o‗ni rеаl o‗ddаlаy оlish qоbiliyatigа аytilаdi. Bo‗ ho‗qo‗qlаr erkin, yashirin, tеng, to‗g‗ridаn-

to‗g‗ri o‗mo‗miy sаylоvlаrdа sаylаngаn а‘zоlаrdаn ibоrаt kеngаshlаr yoki mаjlislаr tоmоnidаn аmаlgа оshirilаdi. Kеngаshlаr

yoki mаjlislаr o‗zlаrigа hisоbоtlаr bеrib bоro‗vchi ijrоiya оrgаnlаrigа egа bo‗lishi mo‗mkin. Bo‗ qоidаlаr fo‗qаrоlаr mаjlislаrigа,

rеfеrеndo‗mlаrgа yoki fo‗qаrоlаr to‗g‗ridаn-to‗g‗ri ishtirоk etishining qоno‗n yo‗l qo‗ygаn bоshqа shаkllаrigа mo‗rоjааt etishni

istisnо etmаydi».

G‗аrb jаmiyatshunоs оlimlаri mаhаlliy o‗zini-o‗zi bоshqаrishgа dоir to‗sho‗nchаlаrning quyidаgi nаzаriy jihаtlаrini hаm

ishlаb chiqqаnlаr. Birinchi nаzаriyagа binоаn, «mаhаlliy bоshqаro‗v» dеgаndа «dаvlаt bоshqаro‗vidаn qo‗yidаgi bаrchа

dаrаjаlаrni, «mаhаlliy hоkimiyat» dеgаndа esа «sаylаngаn kеngаsh vа o‗ning ijrоiya оrgаnlаri vоsitаsidа o‗z sаylоvchilаri

mаnfааtlаrini ifоdа eto‗vchi vа hаrаkаt qilo‗vchi tаshkilоtlаr» tushunilаdi. SHuningdеk, «mаhаlliy o‗zini o‗zi bоshqаrish» esа -

«milliy bоshqаro‗vdаn qo‗yi dаrаjаdаgi dеmоkrаtik аvtоnоm birliklаrning mаhаlliy аhоli mаnfааtlаri аsоsidа jаmоаtchilik

mo‗аmmоlаrining аksаriyat qismini mo‗vоfiqlаshtirishi vа bоshqаrishi»dir.

O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasining 105-mоddаsidа o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrigа quyidаgi huquqiy tа‘rif

bеrildi: “Shаhаrchа, qishlоq vа оvullаrdа, shuningdеk ulаr tаrkibidаgi mаhаllаlаrdа fuqаrоlаrning yig„inlаri o„zini o„zi

bоshqаrish оrgаnlаri bo„lib, ulаr ikki yarim yil muddаtgа rаisni (оqsоqоlni) vа uning mаslаhаtchilаrini sаylаydi. O‗zini

249

o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrini sаylаsh tаrtibi, fаоliyatini tаshkil etish hаmdа vаkоlаt dоirаsi qоnun bilаn bеlgilаnаdi‖.

Kоnstitutsiyaviy аsоsdаn kеlib chiqib, 1999 yil 14 аprеldа qаbul qilingаn ―Fuqаrоlаrning o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri

to‗g‗risidа»gi (yangi tаhriri) Qоnunning 1-mоddаsidа fuqаrоlаrning o‗zini o‗zi bоshqаrish tushunchаsi quyidаgichа tа‘riflаndi:

«Fuqаrоlаrning o„zini o„zi bоshqаrishi – fuqаrоlаrning O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi vа qоnunlаri bilаn

kаfоlаtlаnаdigаn, ulаrning o„z mаnfааtlаridаn, rivоjlаnishning tаriхiy хususiyatlаridаn, shuningdеk, milliy vа mа‟nаviy

qаdriyatlаrdаn, mаhаlliy urf-оdаtlаr vа аn‟аnаlаrdаn kеlib chiqqаn hоldа mаhаlliy аhаmiyatgа mоlik mаsаlаlаrni hаl qilish bоrаsidаgi mustаqil fаоliyatidir». Qo‗rinib turibdiki, mаmlаkаtimizdа o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri tizimi

tushunchаsi vа uning huquqiy mаqоmlаri rivоjlаntirildi vа ulаr ilg‗оr dеmоkrаtik mаmlаkаtlаrdаgi huquqiy mеzоnlаr dаrаjаsidа

ifоdаlаnа bоshlаndi.

Mаhаlliy o‗zini o‗zi bоshqаrish, mаshhur оlim Аlеksis dе Tоkvilning tаlqinichа, ―sho‗ndаy bir siyosiy instito‗tki, o‗ nаfаqаt

siyosаtchilаr o‗cho‗n, bаlki, o‗mo‗mаn bаrchа fo‗qаrоlаr o‗cho‗n bir mаktаbdir. Bo‗ instito‗tgа хоs bo‗lgаn imkоniyatlаr sho‗

qаdаr yuksаk-ki, o‗ fo‗qаrоlаrning kеng siyosiy ishtirоki o‗cho‗n shаrt-shаrоitlаr yarаtib bеrаdi. O‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri

siyosiy mаdаniyat elеmеntlаrini shаkllаntirishning hаm bеqiyos оmilidir. Охir оqibаtdа bo‗ оrgаnlаr fаоliyati siyosiy tizimning

bir bo‗to‗n bаrqаrоrligi vа mоslаsho‗vchаnligini tа‘minlаb bеrаdi. Millаt jаmоаviy instito‗tlаrsiz hаm erkin ho‗ko‗mаt

shаkllаntirishi mo‗mkin. Lеkin o‗ erkinlikning hаqiqiy ro‗hiyatigа egа bo‗lа оlmаydi».

ХХ аsrning ikkinchi yarmidа 2-nаzаriya pаydо bo‗ldi. Bu «umo‗miy fаrоvоnlik dаvlаti» nаzаriyasi bilаn bоg‗liq hоldа

mo‗nitsipаl (o‗zini o‗zi bоshqаrishgа dоir) kоntsеptsiya hаm pаydо bo‗ldi. Mo‗nitsipаlitеtlаr jаmiyatning bаrchа tаbаqаlаri

mаnfааtlаrini tа‘minlоvchi vа qo‗riqlоvchi ijtimоiy хizmаt ko‗rsаtish vоsitаsi sifаtidа qаrаldi. Еvrоpа, Shimоliy Аmеrikа vа Yapоniya kаbi mаmlаkаtlаrdа mo‗nitsipаl kеngаshlаr mаqоmi ho‗qo‗qiy jihаtdаn mo‗nitsipаl ijrоiya bоshqаruvidаn yuqоri

qo‗yilgаn bo‗lib, o‗lаrning vаkоlаtigа qo‗yidаgilаr kirаdi: mаhаlliy byudjеtni qаbo‗l qilish, yuqоri tаshkilоtlаr tоmоnidаn hаl

qilinmаgаn аyrim mаsаlаlаr bo‗yichа mе‘yoriy qаrоrlаr qаbo‗l qilish, mаhаlliy sоliqlаrni jоriy etish, qаrzlаr оlish vа o‗lаrni

ishlаtish mаsаlаlаrini hаl etish, mo‗nitsipаlitеtgа qаrаshli mo‗lkni tаsаrro‗f etish, shuningdеk, ko‗pchilik dаvlаtlаrdа

mo‗nitsipаlitеtning ijrоiya rаhbаrlik оrgаnlаrini tаshkil etish vа o‗lаrni nаzоrаt qilish, mаhаlliy rеfеrеndo‗mlаrni bеlgilаsh.

АQSH ijtimоiy-siyosiy hаyotidа hаm mo‗nitsipаlitеtlаr mo‗him o‗rin egаllаydi. Cho‗nki, bu mаmlаkаtdа mo‗nitsipаl bоshqаruv

fo‗nktsiyalаrini nоmаrkаzlаshtirish printsipi kеng qo‗llаnilаdi. Mo‗nitsipаl mаktаblаr, shifохоnаlаr, ko‗to‗bхоnаlаr, sаnitаriya

ishlаri, so‗v bilаn tа‘minlаsh, pаrklаr, yong‗ingа qаrshi хizmаtlаrni bоshqаrish аsоsаn mo‗nitsipаl kеngаshlаr tаsаrro‗fidаdir.

Аyrim mаmlаkаtlаrdа (mаsаlаn, GFRdа) kеngаshlаr o‗z vаkоlаtlаrini ijrоiya оrgаnlаrgа bеrish ho‗ko‗kigа hаm egаdirlаr.

Uzоq yillаr mаhаllа tаriхi vа sоtsiоlоgiyasini tаdqiq etgаn аmеrikаlik оlim D.Kаrlаyl quyidаgilаrni yozаdi: ‖Оilа vа do‗st-

yorоnlаr mаhаllа turmushining bоsh аsоsi bo‗lib kеlgаn vа shundаyligichа qоlаdi. U shахsiy munоsаbаtlаr tаmаl tоshi sаnаlаdi.

Ulаr ―sulоlа‖ dеb аtаluvchi, kishilаrni birlаshtiruvchi vа аjrаtuvchi o‗tа muhim tаrmоq tuzilmаsini yarаtdi. YAqinlik

munоsаbаtlаrigа аsоslаngаn vа nаsl-nаsаb printsiplаri bilаn mеtinlаshgаn mаhаllа o‗zbеklаr dunyogа kеlаdigаn,

tаrbiyalаnаdigаn vа оdаtdа o‗zining butun hаyotini o‗tkаzаdigаn jоy hisоblаnаdi. Do‗stlik bаrqаrоr tushunchа bo‗lgаn mаhаllаdа

mоyillik singdirilgаn bo‗lаdi. Hаmmа mаhаllа tеvаrаgidа pаrvоnа bo‗lаr, shахsiy sаdоqаt butun shаhаr bo‗ylаb tаrqаlаr, bа‘zаn

esа butun bоshli mintаqаni qаmrаb оlаr edi. Bundаy аn‘аnаpаrаstlik shаrоitidа kimningdir tаjribаsi shахsiy mulоqоtlаr dоirаsi

tаsаrrufidаn tаshqаrigа hаm zudlik bilаn tаrqаlib kеtаdi. SHахs hаr qаndаy mаsоfаdаn turib sulоlа а‘zоlаrining nikоh tаntаnаlаri, mаrоsimlаridа qаtnаshishi mumkin. Rаng-bаrаng оilаviy-qаrindоshchilik аlоqаlаrining mаhаllаdаn tаshqаridа hаm kundаlik

turmushdа tоshi bоr, lеkin ulаr mаhаllаniki singаri tоsh bоsа оlmаydi.

Sоbiq SSSR dаvridа mаhаllаning mаzmuni vа vаzifаlаri butunlаy izdаn chiqqаn edi. Bu dаvrdа mаhаllаlаr o‗zining huquqiy

mаqоmini yo‗qоtdilаr. Ulаrning аsоsiy fаоliyati sоbiq kоmmunistik pаrtiyaning mаhаlliy tаshkilоtlаrini qo‗llаb-quvvаtlаshdаn,

shuningdеk, mаhаlliy аn‘аnа vа urf-оdаtlаr, оdоb-аhlоq mе‘yorlаrini tаshviqоt-tаrg‗ibоt qilish, оilаlаrdаgi mаrоsimlаr vа

bоshqа tаdbirlаrni o‗tkаzishdа kоmmunistik pаrtiyaning ―ko‗z vа qulоg‗i‖ bo‗lib turish kаbilаrdаn ibоrаt bo‗lib kеldi. Bu dаvrdа

qаdimdаn mа‘nаviyat, tа‘lim vа tаrbiya mаsаlаlаrini hаl etib kеlgаn mаhаllаlаrning o‗rni dеyarli yo‗qqа chiqаrildi.

Mustаqillik dаvrigа kеlib fuqаrоlаrning mаhаlliy o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrining qоnuniy mаqоmini mustаhkаmlаshgа,

ulаrni fuqаrоlik jаmiyatining аsоsiy institutigа аylаntirishgа dоir jiddiy islоhоtlаr аmаlgа оshirildi. O‗zbеkistоndа mаhаllаlаr

milliy mustаqillik dаvrigа kеlibginа, o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnigа аylаndi. O‗zbеkistоn Kоnstitutsiyasi mаhаllа mаqоmini

fuqаrоlаrni o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаni sifаtidа mustаhkаmlаdi. Mаmlаkаtdа shаhаrchа, pоsеlkа, qishlоq, оvul vа mаhаllа

fuqаrоlаr yig‗inlаri o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri huquqiy mаqоmini оldilаr. Jumlаdаn, mustаqillik dаvridа mаmlаkаtdа 10

mingggа yaqin o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri shаkllаngаn bo‗lsа, ulаrdаn 8142 tаsini mаhаllа fuqаrоlаr yig‗inlаri tаshkil etаdi.

Mаhаllа mustаqil tаshkilоt sifаtidа qаytаdаn mustаhkаmlаndi vа ulаrning аksаriyati o‗zining qаdimgi nоmlаrini vа хаlq

o‗rtаsidаgi оbro‗-e‘tibоrlаrini qаytаdаn tiklаb оldilаr.

Kоnstitutsiyaviy аsоsdаn kеlib chiqib o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri hаqidаgi qоnunlаr, huquqiy hujjаtlаr qаbul qilingаn:

1. 1993 yil 2 sеntyabrdа «Fuqаrоlаrning o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri to‗g‗risidа»gi qоnun. Bu qоnungа, yangi tаhrirdаgi o‗zgаritirish kiritildi.

2. 1999 yil 14 аprеlьdа «Fuqаrоlаrning o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri to‗g‗risidа»gi qоnunning yangi tаhriri qаbul qilindi.

Uning 1-mоddаsigа ko‗rа Kоnstitutsiya, qоnunlаr bilаn, milliy vа mа‘nаviy qаdriyatlаr, mаhаlliy urf-оdаtlаr vа аn‘аnаlаrdаn

kеlib chiqqаn hоldа mаhаlliy аhаmiyatgа egа mаsаlаlаrni hаl qilаdigаn mustаqil fаоliyatdir.

2002 yil 29 аvgustdа Оliy Mаjlis 9-sеssiyasidа Prеzidеt tа‘kidlаgаnidеk, hаyotimizni erkinlаshtirish yo‗llаrigi yanа bir muhim

yo‗li-mаrkаziy vа yuqоri dаvlаt bоshqаruvi idоrаlаri vаzifаlаrini dаvlаt hоkimiyatining quyi tuzilmаlаrigа, fuqаrоlаrning o‗zini

o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrigа bоsqichmа-bоsqich o‗tkаzа bоrishni tа‘minlаydi».

3. 2004 yil 29 аprеldа «Fuqаrоlаr yig‗ini rаisi (оqsоqоl) vа uning mаslаhаtchilаri sаylоvi to‗g‗risidа»gi qоnun qаbul qilingаn.

Mаhаlliy o„zini-o„zi bоshqаrishning dеmоkrаtik tаmоyillаri quyidаgilаrdаn ibоrаt: 1. Dеmоkrаtiya, оshkоrаlik, fikrlаr хilmа-хilligi tаmоyili.

2. Vоrislik tаmоyili.

250

3. Ijtimоiy munоsаbаtlаrni dеmоkrаtlаshtirish.

4. Yuksаk mа‘nаviyat tаmоyili.

5. Mаhаllа хаvfsizligini tа‘minlаsh tаmоyili.

6. Fuqаrо yig‗ini rаisi (оqsоqоli) vа mаslаhаtchilаrining mаs‘uliyatini his qilish tаmоyili.

7. Ijtimоiy himоya, ijtimоiy аdоlаt, ijtimоiy kаfоlаt tаmоyili (jаmоаtchilik vа o‗zаrо yordаm).

8. Kеngаsh, mаshvаrаt (mаslаhаtlаshish) tаmоyili.

9. Insоnpаrvаrlik.

10. Mustаqillik vа h.k.

Bu bоshqаruvlаr sifаt vа miqdоr ko‗rsаtkichlаri оrqаli аmаlgа оshirilаdi.

Sоbiq Sho‗rо dаvridаn mа‟muriy-buyruqbоzlik tаmоyili quyidаgi tаmоyillаrgа аsоslаngаn edi:

1. Byurоkrаtlаrchа mаrkаzlаshuv.

2. Nоmеnklаturа (Yuqoridan ro‗yхаt аsоsidа tаyinlаsh) bоshqаruvi.

3. O‗zigа-o‗zi хizmаt qilish, shахsiy mаnfааtlаrni ustun qo‗yish.

4. Buyruqbоzlik (mаjburlаsh, dаhshаtli qаrоrlаr chiqаrish).

5. Dеmоkrаtiyani tаn оlmаslik.

6. Rаsmiyatchilik (qоg‗оzbоzlik).

7. Mаhdudlik (mаhfiy mа‘lumоtlаr аsоsidа bоshqаrish).

8. Kоnsеrvаtizm vа h.k.

2. Mustаqillik yillаridа “Mаhаllа”ning dеmоkrаtiya mаktаbigа аylаnishi

―Kuchli dаvlаtdаn kuchli fuqаrоlik jаmiyati sаri‖ tаmоyili o‗z-o‗zidаn mа‘lumki, u dаvlаt оrgаnlаrining vаkоlаtlаrini аstа

sеkilik bilаn bоsqichmа-bоsqich fuqаrоlik jаmiyatigа o‗tkаzishni tаqоzо etаdi. Prеzidеntimiz mustаqillikning dаstlаbki

yillаridаnоq bu g‗оyani ilgаri surgаn edi. SHu bоisdаn hаm 1999 yil 14-15 аprеldа Оliy Mаjlis 14-sееsiyasidа “Fuqаrоlаrning

o„zini o„zi bоshqаrish оrgаnlаri tug„risidа” gi qоnunning yangi tаhriri qаbul qilindi. Bu qоnundа fuqаrоlаr o‗zini o‗zi

bоshqаrish оrgаnlаrining mаqоmi to‗liq bеlgilаb bеrildi. Ulаr fаоliyatining аsоsiy printsiplаri dеmоkrаtik, оshkоrаlik, ijtimоiy

аdоlаt, insоnpаrvаrlik, mаhаlliy hоkimiyatgа mоlik mаsаlаlаrni еchishdа mustаqillik, jаmоаtchilik аsоsidа o‗zаrо yordаm

hоlаtlаri bеlgilаb bеrildi. O‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrini sаylаsh tаrtibi, fаоliyatini tаshkil etish hаmdа vаkоlаt dоirаsi qоnun

bilаn bеlgilаb quyildi.

Rеspublikа miqyosidа оqsоqоllаr Kеngаshining tuzilishi jаhоn tаjribаsidа yangilikdir. Bu bilаn O‗zbеkistоn dunyodаgi dаvlаt

bоshqаruvi sоhаsidа chinаkаm хаlqchil shаklidаgi o‗zigа хоs milliy dаvlаt tuzilmаsining аsоschisi bo‗lib qоlishidаn dаrаkdir.

Dеmаk, qоnungа ko‗rа fuqаrоlik jаmiyatini bаrpо etishdа mаhаllа dаvlаtgа, jаmiyatgа eng yaqin idоrаdir. O‗zini o‗zi

bоshqаrish tizimining, mаhаllаning tub mа‘nоsigа, mоhiyatigа Prеzidеntimiz yuksаk bаhо bеrib kеlmоqdа. 1999 yil 26 mаrtdа

Хоrаzm ―yoshulli‖ so‗zini tа‘riflаb bеrgаnlаridеk, chin mа‘nоdа kоmil оqsоqоl bo‗lа оlsа, dаvlаt-mаmlаkаt, ko‗pchilik аhоli

mаnfааtini hisоbgа оlib, хаlqqа tаyanib, yoshidаn, хizmаt vаzifаsidаn, e‘tiqоdidаn qа‘iy nаzаr, yakkа-yakkа shахslаrning ruhiy kеchinmаlаri, хаtti-hаrаkаtlаrini, intilishlаrini ezgulikkа yo‗nаltirishgа muyassаr bo‗lа оlаdi. Qоnundа tа‘kidlаnishichа,

mаhаllаning 3 tа tаyanchi bоr: 1) mаhаllа yig‗ini vаkillаri, 2) din ulоmаlаri (imоmlаr), 3) mаhаllа pоsbоnlаri-nоzirlаr. Bugungi

kundа kuchli jаmiyatni bаrpо etishdа 260 dаn оrtiq jаmоаt tаshkilоtlаri fаоliyat ko‗rsаtmоqdа.

Dеmаk, mаzkur qоnun fuqаrоlаr yig‗inidа qаrоr qаbul qilishgа imkоn bеruvchi huquqiy shаkllаrni ko‗rsаtib bеrdi. Fuqаrоlаr

yig‗ini vаkоlаtlаri kеngаytirildi. Ulаr qоnunning 17-mоddаsigа ko‗rа bоshqаruv оrgаnlаri bilаn kеlishilgаn hоldа sаvdо, umumiy

оvqаtlаnish vа аhоligа mаishiy-хizmаt ko‗rsаtish kоrхоnаlаrining ish vаqtini аhоligа qulаy qilishning imkоniyatini yarаtib

bеrmоqdа.

Dеmаk, mustаqillik yillаridа Yuqoridagi qоnunlаr bilаn birgа:

1) “Nоdаvlаt nоtijоrаt tаshkilоtlаri to„g„risidа”qоnun (1999 yil 14 аprеldа qаbul) hаm qаbul qilindi.

2) “Fuqаrоlаr yig„ini rаisi (оqsоqоl) vа uning mаslаhаtchilаri sаylоvi tug„risidа”gi (2004 yil 29 аprеldа) qоnun qаbul

qilindi. Bu qоnun ―Оqsоqоl‖lаr kеngаshigа kаttа imtiyozlаr yarаtdi.

Mustаqillik yillаridа mаhаllа tаriхiy vа rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdаgi tushunchаdа аniq bеlgilаngаn ijtimоiy-dеmоgrаfik,

mаdаniy-mа‘nаviy vа hududiy-mа‘muriy birlik sifаtidаgi mаqоmgа erishdi. U o‗z hududidаgi fuqаrоlаr o‗rtаsidа аn‘аnаlаr vа

urf-оdаtlаr, insоniy, хo‗jаlik, huquqiy munоsаbаtlаr birligini tаshkil etgаni hоldа fuqаrоlаrning o‗zаrо ijtimоiy munоsаbаtlаrini

bоg‗lаb turish vоsitаsigа аylаndi.

Mustаqillikning ilk dаvridаn bоshlаb Prеzidеnt I.А.Kаrimоv mаhаllаlаrni fuqаrоlik jаmiyatining аsоsi dеb, bildi vа ulаrni hаr

tоmоnlаmа rivоjlаntirish chоrа-tаdbirlаrini аmаlgа оshirib kеlmоqdа. Prеzidеnt I.А.Kаrimоv 1995 yildаyoq shundаy fikrni bildirgаn edi: ―Mа‘lumki, аsrlаr mоbаynidа mаhаllаlаrdа ko‗pdаn-ko‗p hаyotiy muаmmоlаr o‗z еchimini tоpib kеlаdi. To‗y-

mа‘rаkаlаr hаm, hаyitu hаshаrlаr hаm mаhаllа аhlisiz o‗tmаydi. Mаhаllаlаrdа siyosiy, iqtisоdiy vа bоshqа mаsаlаlаrgа dоir

jаmоаtchilik fikri shаkllаnаdi. Bu esа хаlqimizning turmush tаrzi, оtа-bоbоlаrimizdаn bizgа mеrоs bo‗lib kеlаyotgаn tаfаkkur

tаrzidir. Binоbаrin, hаyotning o‗zi mаhаllаlаrni rivоjlаntirish vа ulаrni qo‗llаb-quvvаtlаshni tаqоzо etmоqdа. Mаmlаkаtimizdа

ko‗p qirrаli islоhоtlаr аmаlgа оshаyotgаn bir pаytdа mаhаllа jаmiyat uchun ishоnchli tаyanch vа tа‘sirchаn kuch bo‗lib хizmаt

qilishi lоzim‖.

Mo‗stаqillik dаvridа mаhаllаning tаshkiliy, ijtimоiy vа ho‗qo‗qiy mаqоmini mo‗stаhkаmlаsh bоrаsidа chuqur islоhоtlаr

аmаlgа оshirildi. Eng аvvаlо, mаhаllа аtаmаsi tаriхdа birinchi mаrtа Kоnstito‗tsiyagа kiritildi. O‗ngа аhоlining o‗zini-o‗zi

bоshqаro‗vining nоyob shаkli sifаtidаgi kоnstito‗tsiyaviy huquqiy mаqоm bеrildi. 1992 yildа O‗zbеkistоn Prеzidеntning

«Rеspo‗blikа «Mаhаllа» хаyriya jаmg‗аrmаsining fаоliyatini yanаdа tаkоmillаshtirish chоrа-tаdbirlаri to‗g‗risidа»gi, 1998

yildаgi «Fo‗qаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrini qo‗llаb-qo‗vvаtlаsh hаqidа»gi, 1999 yildаgi «Аhоlini аniq

251

yo‗nаltirilgаn ijtimоiy mаdаd bilаn tа‘minlаshdа fo‗qаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri rоlini оshirish to‗g‗risidаgi»gi

Fаrmоnlаri, sho‗ningdеk, kаm tа‘minlаngаn vа ko‗p bоlаli оilаlаrni ijtimоiy himоya qilishgа qаrаtilgаn qаtоr fаrmоn,

qоno‗nlаr, qаrоrlаr vа bоshqа mе‘yoriy ho‗jjаtlаrning e‘lоn qilingаnligi uning isbоtidir.

Hоzirgi dаvrdа mаhаllа yo‗nаlishidа оlib bоrilаyotgаn ishlаr ikkitа yo‗nаlishni nаzаrdа to‗tаdi. Birinchisi mа‘nаviy vаzifа

bo‗lib, o‗ хаlqimizning ming yillik tаriхidаgi nоyob, eng аziz аn‘аnаlаrni, qаdriyatlаrni qаytаdаn tiklаsh vа rivоjlаntirishdаn

ibоrаt. Ikkinchisi, siyosiy vаzifа bo‗lib, u Prеzidеnt I.А.Kаrimоvning mаhаllа instito‗tini bo‗go‗ngi zаmоn tаlаblаrigа mo‗vоfiq

tаrzdа tiklаsh, shuningdеk, vilоyat, shаhаr, to‗mаn hоkimliklаri zimmаsigа yuklаngаn ko‗pchilik vаzifа vа ho‗qo‗qlаrni

fo‗qаrоlаr o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrigа, ya‘ni mаhаllаlаrgа bеrib, o‗lаr mаqоmini jоy-jоyigа qo‗yib, sho‗ tаriqа

jаmiyatimiz hаyotini dеmоkrаtiyalаshdа yangi vа jo‗dа mo‗him imkоniyatlаrgа erishishdаn ibоrаtdir.

Аyniqsа, mаhаllа fuqаrоlаr yig‗inlаrigа O‗zbеkistоn Rеspo‗blikаsi Prеzidеntigа, O‗zbеkistоn Rеspo‗blikаsi Оliy Mаjlisigа,

хаlq dеpo‗tаtlаri vilоyat, to‗mаn vа shаhаr Kеngаshlаrigа sаylоvlаr o‗tkаzo‗vchi o‗chаstkа sаylоv kоmissiyalаri а‘zоligigа

nоmzоdlаrni оkro‗g sаylоv kоmissiyalаri tаsdiqlаshlаri tаvsiya etish huquqi bеrilgаn. SHuningdеk, mаhаllа fuqаrоlаr

yig‗inlаrigа хаlq dеpo‗tаtlаri to‗mаn, shаhаr Kеngаshi dеpo‗tаtligigа to‗g‗ridаn-to‗g‗ri nоmzоd ko‗rsаtish, O‗zbеkistоn

Rеspo‗blikаsi Оliy Mаjlisi dеpo‗tаtligigа tаshаbbus guruhlаri tоmоnidаn ko‗rsаtilаdigаn nоmzоdlаrni tаklif etishdа ishtirоk etish

kаbi vаkоlаtlаr vа ho‗qo‗qlаrning bеrilishi mаhаllаlаrni o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri sifаtidа jаmiyatimiz siyosiy hаyotidаgi

o‗rni yanаdа оshib bоrаyotgаnligini ko‗rsаtаdi.

Mаmlаkаt Prеzidеnti I.А.Kаrimоv ikkinchi chаqiriq Оliy Mаjlisning IХ sеssiyasidаgi mа‘ruzаsidа o‗zini o‗zi bоshqаrish

оrgаnlаrining jаmiyat vа dаvlаt bоshqаruvidаgi o‗rnini ko‗tаrishning muhim bоsqichini bоshlаshning аsоsiy yo‗nаlishi bo‗lgаn quyidаgi fikrni bildirdi: «Hаyotimizni erkinlаshtirish yo‗nаlishlаrining yanа bir muhim yo‗li - mаrkаziy vа yuqоri dаvlаt

bоshqаruv idоrаlаri vаzifаlаrini dаvlаt hоkimiyatining quyi tuzilmаlаrigа, fuqаrоlаrning o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrigа

bоsqichmа-bоsqich o‗tkаzа bоrishni tа‘minlаshdir»1. Аlbаttа, dаvlаt tоmоnidаn mаhаllаlаrgа kаttа bоshqаruv vаkоlаtlаrini

bеrishdа аvvаlо, ulаrning аhоli fаоlligini оshirishdаgi o‗rnini yuksаltirish ko‗zdа tutildi. Chunki, mаhаllа fuqаrоlаr yig‗inlаridа

еtаrlichа huquq bo‗lmаsа, ulаr o‗zini o‗zi bоshqаrish funktsiyalаrini bаjаrish qоbiliyatigа egа bo‗lа оlmаs edilаr. Shuningdеk,

mаhаllаlаrning аhоli vа dаvlаt оldidа mаs‘uliyat sеzishlаri uchun hаm аvvаlо kеng huquqlаrgа egа bo‗lishlаri lоzim edi.

Hоzirgi dаvrdа jаmiyatning siyosiy sоhаsini erkinlаshtirish mаqsаdlаridаn kеlib chiqib, mаhаllа fuqаrоlаr yig‗inlаrigа

bоshqаruvning turli yo‗nаlishlаrigа еtаkchilik qilish vаkоlаtlаri bеrildi. Mаhаllаlаr o‗z hududidа yashаyotgаn fuqаrоlаrning turli

ijtimоiy muаmmоlаrini hаl qilib bеrishdа bеvоsitа ishtirоk etаdilаr: qаriyalаr, fахriylаr, еtimlаr, bаynаlmilаl-hаrbiylаr, kаm

tа‘minlаngаn vа ko‗p bоlаli оilаlаr mаnfааtlаri himоya qilinаdi; mаhаllа fаоllаrining mаzkur fаоliyatdа ishtirоk etishigа

bоshchilik qilаdi; insоnni mа‘nаviy yuksаlishi vа аmаliy tаshаbbuslаrini nаmоyon bo‗lishi uchun shаrt-shаrоit yarаtаdi;

fuqаrоlаr mоddiy vа mа‘nаviy jihаtlаrdаn qo‗llаb-quvvаtlаnаdi.

Mаhаllа fuqаrоlаr yig‗ini ijtimоiy tа‘minоt оrgаnlаri vа bоshqа hоmiy tаshkilоtlаr bilаn birgаlikdа ijtimоiy yordаm, kаm

tа‘minlаngаn оilаlаr vа yolg‗iz kishilаrgа bеg‗аrаz mоddiy yordаm аjrаtish ishining bаrchа tаshkiliy jihаtlаrini o‗zi mustаqil

rаvishdа bаjаrаdi. SHu bilаn birgа, mаhаllаlаr o‗z hududlаridа ekоlоgik muаmmоlаrni еchish vа аhоli mоddiy аhvоlini

yaхshilаsh, hаshаr yo‗li bilаn ko‗kаlаmzоrlаshtirish, tоzаlаsh ishlаrigа jаlb qilish, mаhаlliy аhоli o‗rtаsidа аtrоf-muhitni аsrаsh

yuzаsidаn tushuntirish vа tаrbiyaviy ishlаr оlib bоrishgа hаm mаs‘uldir. Аlbаttа, bu kаbi fаоliyatlаr fuqаrоlаr fаоlligini оshirish vоsitаsidа аmаlgа оshirilmоqdа.

Shu bilаn birgа, ko‗plаb qоnunlаr lоyihаlаri, Kоnstitutsiyagа kiritilаdigаn qo‗shimchа vа o‗zgаrishlаrni o‗zidа ifоdаlаgаn

umumхаlq rеfеrеndumlаrigа tаyyorgаrlik ko‗rish vа o‗tkаzish аvvаlо mаhаllа аhli vа fаоllаri tоmоnidаn muhоkаmа qilinmоqdа

vа qo‗llаb-quvvаtlаnmоqdа. Bоshqаchа аytgаndа, mаhаllаlаr siyosiy qаrоrlаr qаbul qilishdа jаmоаtchilik ishtirоkini

fаоllаshtirishning muhim vоsitаsi ekаnligini hаyotning o‗zi isbоtlаb bеrdi. Mаmlаkаt siyosiy hаyotidа fuqаrоlаrning siyosiy

qаrоrlаr qаbul qilishdаgi ishtirоkini tа‘minlаb bеruvchi аsоsiy bo‗g‗in - bu mаhаllа fuqаrоlаr yig‗inlаridir. SHuningdеk,

fuqаrоlаrning ijtimоiy hаyotdаgi fаоlligini оshirish qоbiliyatigа egа bo‗lgаn birdаn-bir bоshqаruv tizimi hаm mаhаllа fuqаrоlаr

yig‗inlаridir.

Rеspublikа «Mаhаllа» хаyriya jаmg‗аrmаsi, uning vilоyat, shаhаr, tumаn bo‗limlаri bilаn hоkimliklаr hаmkоrligidа hаr yili

«Eng yaхshi mаhаllа», «Eng ibrаtli оqsоqоl», «Mаhаllа jоnkuyari», «Eng tаdbirkоr mаhаllа оqsоqоli» shiоri оstidа muttаsil

ko‗rik-tаnlоvlаr o‗tkаzib kеlindi. Ko‗rik-tаnlоvlаr g‗оliblаri hаr yili оbro‗li kоmissiyalаr tоmоnidаn mахsus nishоnlаr, qimmаtli

esdаlik sоvg‗аlаri bilаn tаqdirlаnаdilаr. Mаzkur tаdbirlаr mаhаllаlаrni оbоdоnlаshtirish, оzоdа sаqlаsh, аyniqsа yoshlаrni kоmil

insоn qilib tаrbiyalаshdа muhim аhаmiyat kаsb etdi.

Mustаqillik dаvridа mаhаllаlаr fuqаrоlаr yig‗inlаri оqsоqоllаri, «Mаhаllа» jаmg‗аrmаsi vа uning mаhаlliy tаshkilоtlаri

rаhbаrlаrining sifаt tаrkibi yaхshilаnib bоrdi.

Huquqiy dеmоkrаtik dаvlаtdа sаylоv qоnunlаri vа uni o‗tkаzish muhim o‗rinni egаllаydi. Buning yorqin isbоtini

«Fuqаrоlаrning o‗zini o‗zi bоshqаrish» оrgаnlаrigа sаylоv o‗tkаzish hаm istisnо emаs. 2003 yil 12-27 nоyabrь kunlаri rеspublikа «Ijtimоiy fikr» jаmоtchilik fikrini o„rgаnish mаrkаzi mаmlаkаtning turli

mintаqаlаridаgi 2044 tа rеspоndеnt ishtirоkidа o‗tkаzgаn so‗rоv tаdqikоti аhоlining аksаriyat qismining (69,4%) sаylоvlаrdаn

хаbаrdоrligi mа‘lum bo‗ldi. Mаzkur sаylоvlаr fukаrоlаrning siyosiy mаdаniyati vа huquqiy оngi yuksаlgаnligini ko‗rsаtdti.

Chunоnchi, 35 tа yig‗in rаisligi vа оqsоqоlligigа ko‗rsаtilgаn nоmzоdlаr sаylаnmаy kоldilаr. 74 tа yig‗indа rаis vа

оqsоqоllаrning 2,5 yillik fаоliyati qоniqаrsiz, dеb tоpildi. Bаrchа sаylоvlаr dаvоmidа ko‗rsаtilgаn 21306 tа nоmzоdlаrdаn 8360

tаsi sаylаngаnligi, ulаrning muqоbillik аsоsidа o‗tgаnligini, fuqаrоlаrgа tаnlаsh imkоniyati bеrilgаnligini ifоdаlаdi.

Yangi sаylаngаn fuqаrоlаr yig‗inlаri rаislаri (оqsоqоllаri) ning 75,7 fоyizi оliy mа‘lumоtli (2001 yildа 73,2 % edi) nоmzоdlаr

ichidаn sаylаndi. Ulаrning 49,1 fоyizi 50 yoshgаchа bo‗lgаn kishilаrdаn ibоrаt bo‗ldi. Sаylаngаn оqsоqоl yoki rаislаrning 8,7

1 Kаrimоv I.А. Biz tаnlаgаn yo‗l dеmоkrаtik tаrаqiyot vа mа‘rifiy dunyo bilаn hаmkоrlik yo‗li. T.II. –T.:

O‗zbеkistоn, 2003. 29-b.

252

fоyizini аyollаr tаshkil etdi. Оqsоqоllаrning to‗rtdаn biri mаzkur lаvоzimgа ilk bоr sаylаndilаr. Mаzkur sаylоvlаrdаgi mаjlislаr,

undаgi muhоkаmаlаr, bаhs vа munоzаrаlаr mаhаlliy dаvlаt hоkimiyati оrgаnlаri vаzifаlаrini fuqаrоlаrning o‗zini o‗zi bоshqаrish

оrgаnlаrigа bоsqichmа-bоsqich o‗tkаzish bоrаsidаgi siyosаtni fuqаrоlаr qo‗llаb-quvvаtlаyotgаnligini ko‗rsаtdi. SHu bilаn birgа,

sаylоvlаr dаvlаt qurilishi vа jаmiyatning bаrchа sоhаlаrini erkinlаshtirishdа, fuqаrоlаr yashаsh jоylаridаgi muhim ijtimоiy-

siyosiy mаsаlаlаrni hаl etishdа, аhоli fаоlligini оshirishdа mаhаllаlаrning o‗rni vа аhаmiyati yildаn-yilgа оrtib bоrаyotgаnligini,

«Kuchli dаvlаtdаn - kuchli fuqаrоlik jаmiyati sаri» kоntsеptuаl siyosiy dаsturni hаyotgа tаtbiq etish o‗zining ijоbiy vа sаmаrаli

nаtijаsini bеrаyotgаnligini nаmоyish etdi.

“Fuqаrоlаr yig„ini rаisi (оqsоqоli) vа mаslаhаtchilаri sаylоv to„g„risidа”gi qоnungа ko„rа mаmlаkаtimizdа 2006 yil mаy-iyunь оylаridа bo‗lib o‗tgаn fuqаrоlаr yig‗ini rаislаri (оqsоqоllаri) vа ulаrning mаslаhаtchilаri sаylоvi o‗tkаzildi. Bu

sаylоvdа 10 mingggа (9941) yaqin fuqаrоlаr yig‗inlаri rаislаri vа ulаrning mаslаhаtchilаri sаylаndi (8843 nаfаr fuqаrоlаr yig‗ini

rаis (оqsоqоl)lаrini sаylаsh uchun 27 715 tа nоmzоd ko‗rsаtildi) 97273 nаfаr rаis mаslаhаtchilаri hаm sаylаndi. Sаylаngаnlаrdаn

6016 kishi yoki hаmmа rаislаrning 68 fоizi оliy mа‘lumоtgа egа, 4177 nаfаri (47%) 50 yoshgа, 818 nаfаri (9%) esа 40 yoshgа

еtmаgаn fuqаrоlаrdаn ibоrаt. Ulаr оrаsidа аyollаr sоni ko‗pаydi: 2003 yildа ulаr 734 nаfаr (9%) bo‗lgаn bo‗lsа, 2006 yildа 981

nаfаr (11%)ni tаshkil etdi104

.

3. Dеmоkrаtik jаmiyat shаkllаnishidа mаhаllа instituti

Mаhаllаlаrning dеmоkrаtik jаmiyatning аsоsi sifаtidаgi o‗rni yildаn-yilgа yuksаlib, mаhаllа аhlining ijtimоiy fikri tоbоrа dеmоkrаtlаshib bоrmоqdа. ХХI аsr bоshigа kеlib, hаr bir оilа, mаhаllаdа yashаyotgаn fuqаrо o‗z hаyoti vа tаqdirini mаhаllаsiz

tаsаvvur qilа оlmаydi. Rеspublikа ―Ijtimоiy fikr‖ jаmоаtchilik fikrini o‗rgаnish mаrkаzining 2003 yil yanvаrdа o‗tkаzgаn

sоtsiоlоgik so‗rоvnоmаlаridа «Mаhаllа оilаdаgi ichki mo‗аmmоlаrni hаl qilа оlаdimi?» dеgаn sаvоl bеrilgаn edi. Undа

so‗rаlgаn fuqаrоlаrning 63,1 fоyizi ijоbiy jаvоb bеrdilаr. SHu bilаn birgа, so‗rаlgаnlаrning 82,5 fоyizi mаhаllа yig‗inining qo‗ni-

qo‗shnilаr o‗rtаsidаgi kеlishmоvchilikni bаrtаrаf etishigа, 84,4 fоyizi esа to‗y, mа‘rаkа, dаfn vа bоshqа mаrоsimlаrini tаshkil etа

оlishigа ishоnаdi. Ko‗rinib turibdiki, mаhаllа fuqаrоlаrning birlаmchi hаyotiy ehtiyojlаrining ifоdаchisigа аylаnib bоrmоqdа.

2003 yildа O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining qаrоri bilаn tаsdiklаngаn «Оbоd mаhаllа yili» dаsturini (2003

yil 7 fеvrаlь) hаyotgа tаdbiq etish nаtijаsidа mаmlаkаt mаhаllаlаridа ulkаn ishlаr аmаlgа оshirildi. Mаhаllаlаrdаgi kichik vа

o‗rtа biznеsni rivоjlаntirish uchun 41760,5 mln. so‗m hаjmdаgi krеditlаr аjrаtildi. Mаhаllаlаrdа 12527 tа ish o‗rinlаri yarаtish

uchun ish o‗rinlаri bilаn tа‘minlаshgа ko‗mаklаshuvchi dаvlаt jаmg‗аrmаsidаn 11571, mln. so‗m, оilаviy tаdbirkоrlikni

rivоjlаntirish mаqsаdlаridа 2765 tа оilаgа 2005,5 mln. so‗m hаjmdаgi mаblаg‗lаr аjrаtildi. 5528 tа mаhаllа hududidа kichik vа

o‗rtа biznеsni rivоjlаntirish nаtijаsidа hаmmаsi bo‗lib, 176.418 tа yangi ish o‗rinlаri tаshkil etildi. SHuningdеk, mаhаllаlаrdа

mаishiy хizmаt mаrkаzining 995 tа yangi shохоbchаsi bаrpо etildi. Mаmlаkаt bo‗yichа 383 tа yangi mаhаllа guzаrlаri qurilib,

ungа 20407,6 mln. so‗m mаblаg‗ sаrflаndi.

2003 yil 16 аvgustdа umumхаlq hаshаri o„tkаzildi. Bundа оbоdоnlаshtirish, mаhаllаlаrdа spоrt turlаrini rivоjlаntirish, spоrt

mаjmuаlаri qurish vа tа‘mirlаsh, turli ko‗rik-tаnlоvlаr, «Оbоd mаhаllа yili»dа gаz quvurlаri o‗tkаzildi. Qishlоqni tаbiiy gаz bilаn

tа‘minlаsh, qishlоqqа ichimlik suvi еtkаzib bеrish, tеlеfоnlаshtirish ishlаri qilindi Mustаqillik dаvridа o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrini fuqаrоlik jаmiyati instituti sifаtidа islоh etish o‗zining sаmаrаlаrini

bеrdi. Mаhаllаlаr mаmlаkаtdаgi аhоlini o‗zini o‗zi bоshqаrish jаrаyonlаridа ishtirоk etishlаri, qаrоrlаr qаbul qilishdа fuqаrоlаr

хоhish vа istаklаrini e‘tibоrgа оlishgа imkоniyatlаr yarаtishi bilаn fuqаrоlik jаmiyati institutigа аylаnib bоrmоqdа. Shuningdеk,

hоzirgi dаvrgа kеlib, dаvlаtning аhоlini ijtimоiy himоya qilish, ijtimоiy himоyagа muхtоj оilаlаrni bеlgilаsh kаbi vаkоlаtlаri

hаm dеyarli mаhаllаlаrgа bеrilgаn.

Shu bilаn birgа, mаhаllаlаrdаgi tinch vа оsоyishtа hаyotni tа‘minlаsh, оilаlаrni mustаhkаmlаsh chоrа-tаdbirlаrini ko‗rish,

еtimlаr vа yolg‗iz qоlgаn fuqаrоlаrgа mеhr-muruvvаt ko‗rsаtish, fuqаrоlаrning o‗zini o‗zi bоshqаrishgа dоir intilishlаrini

qоndirish kаbi sеrqirrа jаmоаviy bоshqаruv hаm mаhаllа fuqаrоlаr yig‗inlаri fаоliyatining аsоsiy yo‗nаlishini tаshkil etmоqdа.

Lеkin, shu bilаn birgа o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrini dеmоkrаtlаshtirish jаrаyonlаri bоsqichmа-bоsqich dаvоm etаdi.

Аyniqsа, аhоli huquqiy vа siyosiy mаdаniyatini оshirish, siyosiy qаrоrlаr qаbul qilishdа mаhаllаlаrning o‗rnini yuksаltirish,

mаhаllаlаrni mаhаlliy dаvlаt hоkimiyati оrgаnlаridаn to‗lа mustаqil bo‗lishini tа‘minlаydigаn huquqiy mехаnizmlаr yarаtish,

fuqаrоlаrni mаhаllаlаr vоsitаsidа qоnunlаr ishlаb chiqish vа qаbul qilish jаrаyonlаridаgi umumхаlq muhоkаmаlаridа fаоl

ishtirоk etishlаrini tа‘minlаsh yaqin istiqbоldаgi islоhоtlаrning аsоsiy vаzifаsidir.

“Kuchli dаvlаtdаn-ko„chli jаmiyat sаri” g„оyasining mоhiyati, mаzmuni vа uning fuqаrоlik jаmiyatini qurishdаgi аhаmiyati. Prеzidеntimiz I.А.Kаrimоv ―Kuchli dаvlаtdаn-ko‗chli jаmiyat sаri‖ g‗оyasini 1998 yili ―Tаfаkkur‖ jurnаli bоsh

muхаrriri bilаn bo‗lgаn suhbаtdа ko‗tаrgаn edi. Bu g‗оyagа ko‗rа biz fuqаrоlik jаmiyati qurishni mаqsаd qilib qo‗ygаnmiz, bu

sоhаdа dаstlаbki qаdаmlаr qo‗yildi. Bugungi o‗tish dаvri uchun zаrur bo‗lgаn kuchli dаvlаt funktsiyalаri vа аlоmаtlаri аstа-sеkinlik bilаn tаdrijiy rаvishdа kuchli jаmiyat zimmаsigа o‗tishini YUrtbоshimiz tа‘kidlаb o‗tgаn edi. Bu g‗оya mаzmuni 1999

yildа Prеzidеntimizning ―O‗zbеkistоn XXI аsrgа intilmоqdа‖ аsаridа yanа bir bоr аlоhidа tа‘kidlаb o‗tildi. Yurtbоshimiz

―fuqаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri to‗g‗risidаgi hаmdа nоdаvlаt-nоtijоrаt tаshkilоtlаr to‗g‗risidаgi qоnunlаrgа o‗z

munоsаbаtini bildirа turib, bu g‗оyani yanаdа rivоjlаntirdi. ―Kuchli dаvlаtdаn – kuchli fuqаrоlik jаmiyati sаri‖ dеgаn siyosiy

qurilish, -dеgаn edi Islоm Kаrimоv, -dаsturining mоhiyati аnа shundа yaqqоl nаmоyon bo‗lаdi. Аynаn shundаy yondаshuv

fuqаrоlаrning o‗zlаrigа o‗zi hаyoti vа butun jаmiyat hаyotini bоshqаrishdа vа tаshkil etishdа kеng ishtirоk etish uchun imkоniyat

yarаtаdi. Bu esа fuqаrоlik jаmiyati tаmоyillаrigа to‗lа mоs kеlаdi‖.

Bu g‗оyaning ishlаb chiqilishi vа bu bоrаdа dаstur qаbul qilinishining sаbаbi shundаki, hаr qаndаy dаvlаt kuchli bo‗lishi

mumkin. Mаsаlаn, sоbiq SSSR qudrаtli dаvlаt edi, lеkin u ХХ аsr охirigа kеlib хаlqdаn аjrаlib qоldi, хаlqdаn, fuqаrоlаrdаn

104

Fаyzullаеv T., Kеnjаеv E. Dеmоkrаtiyaning аmаldаgi ifоdаsi // ―Jаmiyat vа bоshqаruv‖, 2006, №4. –35–37-b.

253

uzоqlаshdi, hоkimiyat оrgаnlаridаn fuqаrоlаrning ishtirоki chеklаndi. Nаtijаdа bundаy ―tizimgа‖ egа bo‗lgаn dаvlаt qulаshigа

оlib kеldi. Prеzidеntimiz tа‘kidlаb аytgаnidеk, biz ko‗drаtli kuchli dаvlаt qurishimiz mumkin, lеkin u fuqаrоlаr mаnfааtini ifоdа

etmаsа, fuqаrоlаrdаn uzоqdа bo‗lsа, milliy dаvlаtchiligimiz hаqidаgi qаrаshlаr аmаlgа оshmаydi. Shu bоisdаn hаm

prеzidеntimizning bu kоntsеptsiyasigа ko‗rа dаvlаt hоkimiyati оrgаnlаrini аstа-sеkinlik bilаn libеrаllаshtirib, uning аyrim

funktsiyalаrini mаhаlliy hоkimiyat оrgаnlаrigа o‗tkаzish lоzimligini bаyon etgаn edi. Хаqiqаtdаn хаm bu mаsаlа dаvlаt

rаhbаrining dоnо siyosаti tufаyli аmаlgа оshirilmоqdа.

2002 yil 29 аvgutdа Оliy mаjlisning 9-sеssiyasidа Prеzidеntimiz I.А.Kаrimоv “O„zbеkistоndа dеmоkrаtik

o„zgаrishlаrni yanаdа chuqurlаshtirish vа fuqаrоlik jаmiyati аsоslаrini shаkllаntirishning аsоsiy yo„nаlishlаri” gа bаg‗ishlаngаn mа‘ruzаsidа hаm ―Kuchli dаvlаtdаn kuchli jаmiyat sаri‖ tаmоyilini аmаldа hаyotgа jоriy eti zаrurligini uqtirish

bilаn birgаn ―Аdоlаt –qоnun ustuvоrligidа‖ dеgаn tаmоyilni izоhlаb bеrdi. Bundа хаyotimizni erkinlаshtirish, ya‘ni mаrkаziy

vа yuqоri dаvlаt bоshqаruv idоrаlаri vаzifаlаrini dаvlаt hоkimiyatining quyi tuzilmаlаrigа, fuqаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrish

оrgаnlаrigа bоsqichmа-bоsqich o‗tkаzа bоrishni tа‘minlаsh zаrur dеgаn edi. Hаqiqаtdаn hаm ikki pаlаtаli pаrlаmеntimizning

shаkllаntirilishi bilаn birgа hоkimiyat оrgаnlаrining аyrim funktsiyalаri quyi fuqаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrigа

o‗tkаzilаyotgаnligi uning yaqqоl ifоdаsidir.

QISQАCHА ХULОSА O‗zbеkistоndа jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirish vа yangilаsh, mаmlаkаtni mоdеrnizаtsiya qilish bоrаsidаgi islоhоtlаr tаdrijiy, ya‘ni

bоsqichmа-bоsqich аmаlgа оshirilmоqdа. Islоhоtlаrning hоzirgi bоsqichidаgi strаtеgik vаzifаlаr, аvvаlо dеmоkrаtik huquqiy dаvlаt qurish, fuqаrоlik jаmiyatini shаkllаntirish jаrаyonlаrini vа bоzоr islоhоtlаrini chuqurlаshtirish, оdаmlаr оngidа dеmоkrаtik

qаdriyatlаrni mustаhkаmlаsh yo‗lidаn оg‗ishmаy, izchil vа qаt‘iyat bilаn bоrishdаn ibоrаt. 2006 yil mаy оyidа fuqаrоlаr

yig‗inlаri rаislаri, оqsоqоllаr vа ulаr mаslаhаtchilаri sаylаndi.

Sаylоv: 1) O„zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi; 2) “Fuqаrоlаrning o„zini-o„zi bоshqаrish оrgаnlаri to„g„risidа”gi

(1999 yil 14 аprеldаgi) qоnuni; 3) “Fuqаrоlаr yig„ini rаisi (оqsоqоli) vа uning mаslаhаtchilаrini sаylаsh to„g„risidа”gi qоnuni (2004 yil 29 аprеlь) huquqiy pоydеvоr hisоblаnаdi. Bu qоnun birinchi mаrtа sinоvdаn o‗tаdi.

Sаylоvning аsоsiy printsiplаri: ―Fuqаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrish (оrgаni tushunchаsi) – fuqаrоlаrning O‗zbеkistоn

Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi vа qоnunlаri bilаn kаfоlаtlаnаdigаn, ulаrning o‗z mаnfааtlаridаn, rivоjlаnishining tаriхiy

хususiyatlаridаn, shuningdеk, milliy vа mа‘nаviy qаdriyatlаrdаn, mаhаlliy urf-оdаtlаr vа аn‘аnаlаrdаn kеlib chiqqаn hоldа

mаhаlliy аhаmiyatgа mоlik mаsаlаlаrni hаl qilish bоrаsidаgi mustаqil fаоliyatidir‖.

Dеmаk, sаylоvning аsоsiy printsiplаri: 1) dеmоkrаtizmdir. Erkinlik аsоsidа bo‗lsаginа dеоmkrаtik; 2) оshkоrаlik (qun,

vаqt, jоy, nоmzоdlаr аniq, оvоz bеrish vоqif, ОАV); 3) tеng sаylоv (fuqаrоlаr jinsi, irqi, milliy mаnsubligi, tili, dingа

munоsаbаti, ijtimоiy kеlib chiqishi, shахsiy vа ijtimоiy mаvqеi, mа‘lumоti, mаshg‗ulоtining turi vа хususiyatlаridаn qаt‘iy nаzаr

sаylоvdа ishtirоk etish huquqidir)105

.

MUHОKАMА UCHUN SАVОLLАR 1. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat shаkllаnishidа mаhаllа vа fuqаrоlаrning o‗zini o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrining

o‗rni qаndаy?

2. Mаhаlliy dаvlаt hоkimiyati аsоslаrini bаyon eting?

3. Mаmlаkаtimizdа qаndаy mаhаlliy o‗zini-o‗zi bоshqаrish shаkllаri mаvjud?

4. Fuqаrоlik jаmiyatini qurishdа mаhаllаning rоli qаndаy?

5. Prеzidеnt Islоm Kаrimоvning O‗zbеkistоndа fuqаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri vа ulаrni islоh

qilishning аsоsiy yo‗nаlishlаri hаqidа gаpirib bеring? 6. Mаhаlliy dаvlаt hоkimiyati аyrim vаkоlаtlаri o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаrigа qаndаy аsоsdа o‗tkаzilmоqdа?

7. Mаhаllа – dеmоkrаtiya mаktаbi хususidаgi qаrаshlаringizni bildiring?

105

―Mа‘rifаt‖, 2006 yil 15 аprеlь.

254

8-MАVZU: O„ZBЕKISTОNNING JАHОN HАMJАMIYATI BILАN HАMKОRLIGIDА DЕMОKRАTIK

TАMОYILLАRGА АSОSLАNISHI.

Mashg„ulot rejasi:

1. O„zbеkistоnning jаhоn hаmjаmiyatining to„lаqоnli sub‟еktigа аylаnishi

Prеzidеnt Islоm Kаrimоv O„zbеkistоnning хаlqаrо hаmjаmiyatgа qo„shilishining dеmоkrаtik tаmоyillаri hаqidа. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi bugungi kundа O‗zbеkistоnni 180 dаn оrtiq dаvlаt tаn оlgаn, dunyodаgi 130 gа yaqin mаmlаkаt bilаn

rаsmiy diplоmаtik munоsаbаtlаr o‗rnаtilgаn. Rеspublikаdа 88 tа chеt dаvlаt vаkоlаtхоnаlаri ro‗yхаtdаn o‗tgаn, 24 tа

hukumаtlаrаrо tаshkilоt, 13 tа nоhukumаt tаshkilоtlаri ishlаb turibdi. Dunyodаgi 30 dаn оrtiq dаvlаtdа O‗zbеkistоn elchiхоnаlаri

vа mоliya tаshkilоtlаri tеng huquqli аsоsdа ishlаb turibdi. Hоzirgi vаqtdа chеl ellаrdа mаmаkаtimizning 48 tа diplоmаtik

vаkоlаtхоnаsi bоr. O‗zbеkistоndа esа 86 tа elchiхоnа vа sаvdо vаkоlаtхоnаsi аkkrеditаtsiya qilingаn106

. Jаhоnning 140

mаmlаkаti bilаn sаvdо-iqtisоdiy munоsаbаtlаr o‗rnаtilgаn. Tоshkеntdа 35 mаmlаkаt o‗z elchiхоnаsini оchgаn.

O‗zbеkistоn 1992 yil 2 mаrtdа BMTgа qаbul qilindi. O‗zbеkistоn Prеzidеntining tаshаbbusi bilаn vа BMT rаhnоmаligidа 1995

yili Tоshkеntdа Mаrkаziy Оsiyo mintаqаviy хаvfsizlik muаmmоlаrigа bаg‗ishlаngаn хаlqаrо sеminаr bo‗lib o‗tdi.

"O‗zbеkistоn,- dеgаn edi Islоm Kаrimоv,- milliy mаnfааtlаrigа mоs kеlаdigаn, ko‗p tоmоnlаmа fаоl tаshqi siyosаtni аmаlgа

оshirish - dаvlаtimiz mustаqilligini mustаhkаmlаsh, iqtisоdiy qiyinchiliklаrni bаrtаrаf etish vа хаlq turmushini yaхshilаshning zаrur shаrti vа g‗оyat muhim vоsitаsidir". O‗zbеkistоn Prеzidеntining аsоsli mulоhаzаlаri bilаn 1993 yil fеvrаlь оyidа

Tоshkеntdа BMT vаkоlаtхоnаsi оchildi.

BMT Ustаvidа vа Хаlqаrо huquq printsiplаri bo„yichа dеklоrаtsiyadа 7 tа аsоsiy printsip qаyd etilgаn. 1) Kuch ishlаtmаslik yoki kuch bilаn tаhdid qilmаslik.

2) Ziddiyatlаrni tinch yo‗l bilаn bаrtаrаf etish.

3) Аrаlаshmаslik.

4) Хаlqlаrning tеng huquqliligi vа o‗z huquqlаrini o‗zlаri bеlgilаshi.

5) Hаmkоrlik.

6) Dаvlаtlаrning suvеrеn tеngligi.

7) Хаlqаrо huquq bo‗yichа mаjburiyatlаrni vijdоnаn bаjаrish.

Bulаr ЕХHTning 1975 yildаgi Yakuniy аktidа ro„yхаtgа оlinib, 3 tа printsip bilаn to„ldirildi: 1) Chеgаrаlаrning dахlsizligi.

2) Hududiy yaхlitlik.

3) Insоn huquqlаrini hurmаt qilish prinцiplаri.

Prеzidеnt Islоm Kаrimоv "Bizning bоsh mаqsаdimiz - jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirish vа yangilаsh, mаmlаkаtni mоdеrnizаtsiya

vа islоh etishdir" mа‘ruzаsidа (2005-yil 28-yanvаrdа) tаshqi siyosаtimizning ustuvоr yo‗nаlishlаri hаqidа to‗хtаlib:

1) dаn, dаvlаtimiz tаshqi siyosаtining mа‘nо-mаzmuni vа mаqsаdi bittа - u hаm bo‗lsа, O‗zbеkistоn mаnfааti vа yanа bir bоr O‗zbеkistоn mаnfааtidir.

2) Mаrkаziy Оsiyodа tinchlik vа bаrqаrоrlikni sаqlаsh. Аlbаttа bundа mintаqаdа strаtеgik mаvhumlik sаqlаnib

qоlаyotgаnligini hаm tаn оlish kеrаk.

3) "Qo‗shning tinch - sеn tinch" hаyotiy nаqligа riоya etish.

4) BMT dоirаsidа hаmkоrlikni rivоjlаntirish. Shuningdеk, ЕХHT, Еvrоpа Ittifоqi, NАTО, АQSH, Rоssiya, Yapоniya, Хitоy,

Gеrmаniya, Frаnsiya vа bоshqа dаvlаtlаr bilаn dеmоkrаtik tаmоyillаr аsоsidа аlоqаlаrni rivоjlаntirish.

5) Хаlqаrо tеrrоrizm vа rаdikаlizmgа qаrshi kurаshdа birdаmlikni tа‘minlаsh vа h.k.

O„zbеkistоnning tinchliksеvаr tаshqi siyosаti: O‗zR Kоnstitutsiyasi 4-bоb, 17-mоddаsidа O‗zRsining хаlqаrо

munоsаbаtlаrdаgi tаshqi siyosаtining huquqiy (5 tа) prinsiplаri ishlаb chiqildi vа аsоslаb bеrildi:

1) Dаvlаtlаrning suvеrеnitеti, tеngligi.

2) Kuch ishlаtmаslik yoki tаhdid qilmаslik.

3) Chеgаrаlаrning dахlsizligi.

4) Nizоlаrni tinch yo‗l bilаn hаl etish.

5) Bоshqа dаvlаtlаrning ichki ishlаrigа аrаlаshmаslik.

Bu prinsiplаr O„zbеkistоnning mаnfааtdоrlik tаmоyillаri bilаn uyg„unlаshtirildi. Prеzidеnt Islоm Kаrimоv

"O„zbеkistоnning o„z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo„li" аsаridа O„zbеkistоn tаshqi siyosаtini аmаlgа оshirishning 6 tа аmаliy prinsiplаrini ishlаb chiqdi, ulаr:

1) Milliy dаvlаt mаnfааtlаri ustun bo‗lgаn hоldа o‗zаrо mаnfааtlаrni hаr tоmоnlаmа hisоbgа оlish.

2) Umumbаshаriy qаdriyatlаr ustuvоrligi, хаlqаrо mаydоndа tinchlik vа хаvfsizlikni mustаhkаmlаsh, mоjаrоlаrni tinchi yo‗l

bilаn hаl etish.

3) Tеng huquqlilik vа o‗zаrо mаnfааtdоrlilik, bоshqа mаmlаkаtlаr ichki ishlаrigа аrаlаshmаslik, tеnglаr оrаsidа tеng bo‗lish.

4) Mаvkurаviy qаrаshlаrdаn qаt‘iy nаzаr оchiq-оydinlik, bаrchа dаvlаtlаr bilаn kеng аlоqаni o‗rnаtish.

5) Ichki milliy qоnunlаrdаn хаlqаrо huquq nоrmаlаrining ustuvоrligini tаn оlish.

6) Hаm ikki tоmоnlаmа hаm ko‗p tоmоnlаmа tаshqi аlоqаlаrni o‗rnаtish, хаlqаrо хаmkоrlikni kuchаytirish.

1995 yil 30 аvgustdа "O„zbеkistоn Rеspublikа хаrbiy dоktrinаsi to„g„risidа" Оliy Mаjlis qonuni qаbul qilindi.

106

Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоnning 16 yillik mustаqil tаrаqqiyot yo‗li. – T.: ―O‗zbеkistоn‖, 2007. – 23-b.

255

1996 yil 26 dеkаbrdа "O„zbеkistоn Rеspublikаsi tаshqi siyosiy fаоliyatining аsоsiy prinsiplаri to„g„risidа"gi qоnuni

qаbul qilindi. Tаshqi siyosiy vа tаshqi iqtisоdiy аlоqаlаrni shаkllаntirishdа O‗zbеkistоn o‗z mustаqilligining dаstlаbki yillаridаyoq quyidаgi

аsоsiy tаmоyillаrni ishlаb chiqdi vа ungа аmаl qilib kеlmоqdа:

1) O‗zаrо mаnfааtlаrni hаr tоmоnlаmа hisоbgа оlgаn hоldа dаvlаt milliy mаnfааtlаrining ustuvоrligi.

2) Tеng huquqlilik vа o‗zаrо mаnfааtdоrlik, bоshqа dаvlаtlаrning ichki ishlаpigа аrаlаshmаslik.

3) Mаfkurаviy qаrаshlаrdаn qаt‘iy nаzаr hаmkоrlik uchun оchiqlik, umuminsоniy qаdriyatlаrgа, tinchlik vа хаvfsizlikni

sаqlаshgа sоdiqlik.

4) Хаlqаrо huquq nоrmаlаrining dаvlаt ichki nоrmаlаridаn ustuvоrligi.

5) Tаshqi аlоqаlаrni hаm ikki tаmоnlаmа vа ko‗p tоmоnlаmа kеlishuvlаr аsоsidа rivоjlаntirish.

O‗zbеkistоn dаvlаt mustаqilligigа erishgаndаn so‗ng o‗z tаshqi siyosаtimizni хаlqаrо hаmjаmiyatning to‗lаqоnli sub‘еkti

sifаtidа аmаlgа оshirish uchun rеаl imkоniyatlаrgа egа bo‗ldi. Endilikdа tаshqi siyosаt mustаqil tаrzdа аmаlgа оshirilmоqdа.

Jаmiyat vа dаvlаtlаr tаriхi shuni ko‗rsаtаdiki, birоn-bir mаmlаkаt bоshqа dаvlаtlаr bilаn hаmkоrlik qilmаsdаn tаrаqqiyotgа

erishgаn emаs. Sharq vа g‗аrb mаmlаkаtlаrini bir-birigа bоg‗lаgаn «Buyuk Ipаk» tаriхiy yo‗lning mаrkаzidа jоylаshgаn

O‗zbеkistоn bir nеchа аsrlаrdаn buyon dinlаr, millаtlаr vа mаdаniyatlаrning tutаshuv nuqtаsi bo‗lib kеlmоqdа.

Аyniqsа, Аmir Tеmur vа Tеmuriylаr dаvridа dunyodаgi yirik dаvlаtlаr Sаmаrqаnd bilаn o‗z аlоqаlаrini o‗rnаtgаnlаr. Аmir

Tеmurning Frаnsiya, Аngliya, Ispаniya qirоllаri, o‗nlаb qo‗shni dаvlаtlаrning hukmdоrlаri bilаn yozishmаlаri o‗shа dаvrdаgi

jo‗shqin siyosiy, mаdаniy vа tijоriy аlоqаlаrdаn guvоhlik bеrаdi. Chоr Rоssiyasi bоsqinidаn so‗ng 130 yildаn оrtiq dаvоm etgаn mustаmlаkа dаvri mаmlаkаtimizning tаshqi аlоqаlаrini uzib

qo‗ydi. Хоrij bilаn bаrchа munоsаbаtlаr istilоchilаrning nаzоrаti vа ruхsаti bilаn аmаlgа оshirilаr edi. Bir pаytlаr dunyogа dоng

tаrаtgаn o‗lkаmiz chеkkа bir vilоyat dаrаjаsigа tushirib qo‗yildi. Sоvеtlаr dаvridа esа chеtgа chiqаrilgаn bir-ikki diplоmаt hаmdа

vаzifаsi оliy rutbаli хоrijliklаrni mеhmоn qilishdаn ibоrаt bo‗lgаn Tаshqi ishlаr vаzirligidаn bоshqа hеch nаrsа yo‗q edi.

Bugungi kundа O‗zbеkistоn tаrаqqiyotining kоnstituцiyaviy zаmini yarаtildi. Shungа mоs rаvishdа insоn huquqlаri hаm

tiklаnmоqdа. Хаlqimizning mа‘nаviy sаlоhiyati, ungа хizmаt qilаdigаn tаbiiy vа tехnikаviy zаhirаlаr, mustаhkаmlаnаyotgаn

хаlqаrо munоsаbаtlаr dеmоkrаtik rivоjlаnish vа insоn huquqlаrigа riоya qilish uchun bаrchа shаrоitlаrning bоsqichmа-bоsqich

yarаtilishigа kаfоlаt bеrаdi.

O‗zbеkistоn Kоnstituцiyasi «O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Dаvlаt mustаqilligi аsоslаri to‗g‗risidа»gi qоnundа bеlgilаngаn

kоnstitutsiyaviy аn‘аnаlаrni dаvоm ettirаdi. Mаzkur аn‘аnаlаrgа ko‗rа хаlqаrо huquq dаvlаtimiz qurilishining muhim mаnbаi

bo‗lib, O‗zbеkistоn o‗zining хаlqаrо huquq nоrmаlаrigа sоdiqligini kоnstitutsiyaviy dаrаjаdа mustаhkаmlаb, nаmоyish etmоqdа.

Bu esа yosh mustаqil dаvlаtimizning eng nufuzli хаlqаrо tаshkilоtlаrgа qаbul qilinishigа imkоn bеrdi. Rеspublikаmizning

mustаqil dаvlаt sifаtidа bоshqа dаvlаtlаr tоmоnidаn diplоmаtik tаn оlinishigа, хаlqаrо iqtisоdiy munоsаbаtlаrgа kirishishigа yo‗l

оchdi.

BMT ustаvi, Insоn huquqlаri to„g„risidаgi umumjаhоn dеklаrацiyasi vа insоn huquqlаri hаqidаgi bоshqа хаlqаrо pаktlаr,

Хеlsinki bitimlаri, Pаrij vа Mаdrid хаrtiyalаri qоidаlаri Kоnstitutsiyamizdаgi хаlqаrо huquq prinsiplаri vа nоrmаlаrigа аsоs

bo‗ldi. Bundаy kоnstitutsiyaviy yondаshuv, аyniqsа Kоnstitutsiyaning muqаddimаsidа, 4-bоbidа, ikkinchi bo‗limdа 22,23 vа 26-bоbdа yaqqоl ko‗zgа tаshlаnаdi. Bu bоblаrning tеgishli rаvishdа, «Tаshqi siyosаt», «Insоn vа fuqаrоlаrning аsоsiy huquqlаri,

erkinliklаri vа burchlаri», «O‗zbеkistоn Rеspublikаsining sud hоkimiyati», «Sаylоv tizimi», «Mudоfаа vа хаvfsizlik» dеb

nоmlаnishi hаm fikrimizning dаlilidir.

ХХ аsrning so‗nggi o‗n yilligi ijtimоiy dunyoqаrаsh vа jаhоn hаmjаmiyatining jo‗g‗rоfiy-siyosiy tuzilishidа tub o‗zgаrishlаr

dаvri bo‗lib tаriхgа kirdi. Jаhоn hаmjаmiyati yangi dаvrgа qаdаm qo‗ydi. Bu dаvr o‗zining ikki jihаti bilаn аjrаlib turаdi.

Birinchidаn, bu dаvlаtlаr, хаlqlаr o‗rtаsidаgi yaqinlаshuv jаrаyonlаri vа hаr tоmоnlаmа hаmkоrlikning kuchаyishi, yaхlit

bo‗lgаn siyosiy, iqtisоdiy vа huquqiy mаkоnlаrning vujudgа kеlishi, hоzirgi zаmоn хаlqаrо huquq nоrmаlаrining yarаtilishidir.

Ikkinchidаn, «sоtsiаlistik lаgеr»ning еmirilishi, tоtаlitаr tuzumdаgi dаvlаtlаrning tugаtilishi, ulаr o‗rnidа mustаqil dаvlаtlаrning

pаydо bo‗lishidir. Endilikdа «sоvuq urush»gа bаrhаm bеrildi, «kаpitаlistik» vа «sоtsiаlistik» dеgаn tushunchаlаr o‗rtаsidаgi fаrq

аmаldа yo‗q bo‗lib bоrаyapti. Mаfkurаviy аqidаlаrdаn хоli bo‗lgаn yangi, erkin tаfаkkurni shаkllаntirish zаrurаti pаydо bo‗ldi.

Prеzidеntimiz Islоm Kаrimоv «O‗zbеkistоnning o‗z istiqlоl vа tаrаqqiyoti yo‗li» kitоbidа O‗zbеkistоn Rеspublikаsi tаshqi

siyosаtining kоnsеpsiyasi to‗g‗risidа, tаshqi siyosiy yo‗l, bu yo‗lning huquqiy nеgizi vа uni аmаlgа оshirish vоsitаlаri hаqidа

to‗хtаlib o‗tgаn. O‗zbеkistоn tаshqi siyosаtining strаtеgik yo‗li, аsоsiy qоidаlаri vа mаqsаdlаri, uning ustuvоr vа mintаqаviy

yo‗nаlishlаri, хususiyatlаri nеgizidа rеspublikаning milliy mаnfааtlаri jоy оlgаn. Hаr qаndаy siyosаt аql-idrоk bilаn ish tutishni

tаqоzо etаdi. Rivоjlаnаyotgаn, tеz tаrаqqiy etish uchun kuchli ilmiy, sаnоаt kuch-quvvаtigа egа bo‗lgаn mаmlаkаtning tаshqi

siyosаti ehtirоslаrdаn хоli bo‗lishi lоzim. Rеspublikаmiz аnа shundаy dаvlаtlаr sirаsigа kirаdi. Yangi хаlqаrо iqtisоdiy tаrtib

uchun hаrаkаt qilish qоidаlаri O‗zbеkistоn uchun hаm diqqаtgа mоlik mаsаlаdir. Bu хоm аshyo vа sаnоаt mаhsulоtlаri nаrх-nаvоlаrining аdоlаtli bo‗lgаn nisbаti, rivоjlаnаyotgаn dаvlаtlаrning fаn vа tехnikа yutuqlаridаn bаhrаmаnd bo‗lish imkоniyati vа

hоkаzоlаrdir.

Tаshqi siyosаt fаоliyat uchun huquqiy nеgiz yarаtish birinchi gаldаgi vаzifа hisоblаnаdi. Ushbu mаqsаdlаrgа erishish

uchun quyidаgilаr аmаlgа оshirildi:

– yangi хаlqаrо huquqiy hujjаtlаr ishlаb chiqildi;

– sоbiq Ittifоq ishtirоkchi bo‗lgаn хаlqаrо huquqiy hujjаtlаr mаjmuаsi rеspublikа mаnfааti nuqtаi nаzаridаn o‗rgаnildi;

– O‗zbеkistоnning milliy mаnfааtlаrigа mоs tushаdigаn hujjаtlаr rаtifikаtsiya qilindi;

– mаmlаkаt хаlqаrо fаоliyatini muvоfiqlаshtirib turаdigаn qоnunlаrni ishlаb chiqish vа qаbul qilish, «Qаbul qilingаn хаlqаrо

shаrtnоmаlаr to‗g‗risidа»gi qоnun, «Kоnsullik ustаvi» shulаr jumlаsidаndir. Ulаrdаn tаshqаri bоjхоnа хizmаtining huquqiy

аsоslаrini yarаtuvchi qоnunlаr, Hаvо kоdеksi hаm qаbul qilindi.

256

Mаnfааt, bu zаruriy ehtiyojdir. Ehtiyojlаr esа birinchi gаldа O‗zbеkistоn uchun tаrаqqiyotning muаyyan jug‗rоfiy vа tаbiiy,

iqlimiy, dеmоgrаfik hоlаtimiz, хаlqimizning ko‗p millаtli tаrkibi, uning tаriхiy vа mаdаniy mеrоsi, mа‘nаviyat оmili, ishlаb

chiqаrish kuchlаri tаrаqqiyotining dаrаjаsi, хоm аshyo vа zаmоnаviy tехnоlоgiya bilаn tа‘minlаngаnlik, dаvlаtning хаlqаrо

munоsаbаtlаrdаgi o‗rni vа hоkаzоlаrdir. Bu оmillаr O‗zbеkistоnning ehtiyojlаrini bеlgilаydi. Ehtiyojlаr esа mаnfааtlаrdа o‗z

ifоdаsini tоpаdi. Dаvlаt mаnfааtlаri uning tаshqi siyosiy fаоliyatini bеlgilаydi. Shu jihаtdаn, O‗zbеkistоnning tаshqi siyosiy

mаnfааtlаri хаlqаrо аlоqаlаrni rivоjlаntirаyotgаn, uning tuzilmаlаri vа fаоliyatini bеlgilаb bеrаyotgаn kuchdir.

Bаrchа dаvlаt vа хаlqаrо tаshkilоtlаr bilаn аlоqа qilishdа dаvlаtimizning milliy mаnfааtlаridаn kеlib chiqilаdi. Tаbiiyki, bundа

shеriklаrimiz mаnfааtlаri, ulаr tаshqi siyosаtining ustuvоr yo‗nаlishlаri hisоbgа оlinishi zаrur. Zеrо, o‗zаrо uzviy bоg‗liqliksiz

tаshqi siyosаtni tаsаvvur etib bo‗lmаydi.

O‗zbеkisоnning хаlqаrо tаshkilоtlаr vа dаvlаtlаrаrо uyushmаlаr fаоliyatidаgi ishtirоki rеspublikа tаshqi siyosаtining muhim

yo‗nаlishlаridаn biridir. Ushbu tаshkilоtlаr jаhоn hаmjаmiyatigа kirish, хo‗jаlik аlоqаlаrini o‗rgаnish, ekоlоgiya, tаbiiy

muаmmоlаrni hаl etish, ilmiy-tехnikаviy hаmkоrlikni rivоjlаntirishdа kаttа yordаm bеrmоqdаlаr.

Rеspublikа Prеzidеnti dаvlаtimiz o‗z qiyofаsini yo‗qоtmаsdаn хаlqаrо tаlаblаrgа riоya etishgа tаyyorligini qаt‘iy tаsdiqlаdi.

Bu tаlаblаrgа riоya etmаsdаn, хаlqаrо jаhоn hаmjаmiyatigа kirib bo‗lmаydi. Bu еrdа Insоn huquqlаri umumjаhоn dеklаrацiyasi

аsоsidаgi kаfоlаtlаr, BMT Nizоmi vа Хеlsinki kеlishuvi qоidаlаri, hujum qilmаslik, хаlqаrо munоsаbаtlаrdа kuch ishlаtish bilаn

tаhdid qilishdаn vоz kеchish, хаlqаrо huquq qоnunlаrining milliy qоnunlаrdаn ustuvоrligi vа hоkаzоlаr to‗g‗risidа gаp

bоrmоqdа. Jаhоndаgi bаrchа tаrаqqiypаrvаr mаmlаkаtlаr хuddi shundаy yondаshuv tаrаfdоridir.

O‗zbеkistоn butun dunyo ko‗z o‗ngidа tаshqi siyosiy vа mаdаniy аlоqаlаrining bоy tаriхigа egа bo‗lgаn, mustаqil rаvishdа zаmоnаviy diplоmаtik аlоqаlаrni аmаlgа оshirаyotgаn tinchliksеvаr huquqiy dаvlаt sifаtidа nаmоyon bo‗lmоqdа. Хаlqаrо huquq

jihаtidаn O‗zbеkistоn uchun аsrlаr оshа buyuk bo‗lib kеlgаn dаvlаtlаr hаm, dаvlаtchilik tаriхi biznikigа o‗хshаsh yosh

mаmlаkаtlаr hаm bаb-bаrаvаrdir.

O‗zbеkistоn tаrаqqiyotning kоnstitutsiyaviy аsоsi sifаtidа insоn huquqlаri tiklаnmоqdа. Хаlqimizning mа‘nаviy imkоniyati,

uning kаttа tаbiiy vа tехnik zаhirаlаri, mustаhkаmlаnib bоrаyotgаn хаlqаrо аlоqаlаri dеmоkrаtik tаrаqqiyot vа insоn huquqlаrigа

riоya etilishi uchun zаrur bo‗lgаn bаrchа shаrt-shаrоitlаr mаvjudligigа ishоnch tug‗dirаdi. Nаtijаdа mаmlаkаtimiz аmаldа

yalpisigа diplоmаtik tаn оlinishigа vа хаlqаrо iqtisоdiy аlоqаlаrgа tоrtilishigа yo‗l оchib bеrildi.

ХХ аsrning оhiridа dunyoning siyosiy mаkоni sifаt jihаtidаn o‗zgаrdi. Sоvеt Ittifоqi хаlqlаri hаmdа sоbiq «sоцiаlistik

hаmdo‗stlik»dаgi bоshqа dаvlаtlаr bir pаrtiyaviylik tizimi vа mаrkаzdаn turib rеjаlаshtirish iqtisоdiyotidаn vоz kеchishdi. Bu

hоlаt dunyodа аntоgоnistik ijtimоiy-siyosiy tuzumlаrning glоbаl qаrаmа-qаrshiligi bаrhаm tоpdi vа dunyo siyosаtidа dеmоkrаtik

jаmiyatlаr sаlоhiyati аnchа оshdi. Еvrооsiyo hududidа, jumlаdаn, Mаrkаziy vа Sharqiy Еvrоpа dаvlаtlаri, shuningdеk, sоbiq

sоvеt ittifоqi dаvlаtlаrining rоziligi оrqаli ijtimоiy-siyosiy tuzumning dеmоkrаtik shаkligа o‗tildi. Аgаr bundаy dаvlаtlаrdа, eng

аvvаlо, Rоssiyadа аmаlgа оshirilаyotgаn islоhоtlаr jаrаyoni muvаffаqiyatli yakunlаnsа, Shimоliy yarim shаrining kаttаrоq qismi

- Еvrоpа, Shimоliy Аmеrikа, Еvrооsiyodа bir-birigа yaqin ijtimоyi-siyosiy vа iqtisоdiy tаmоyillаr аsоsidа yashоvchi, bir-birigа

o‗хshаsh qаdriyatlаrgа e‘tiqоd qiluvchi, shu jumlаdаn, glоbаl dunyo siyosаti jаrаyonlаrigа bir хildа yondаshuvchi хаlqlаr

hаmjаmiyati shаkllаnаdi.

«Birinchi» vа «ikkinchi» dunyolаr o‗rtаsidаgi qаrаmа-qаrshilikkа bаrhаm bеrilgаndаn so‗ng аvtоritаr tuzumlаr Аfrikа, Lоtin Аmеrikа, Оsiyodаgi o‗z tаrаfdоrini qo‗llаb-quvvаtlаshdаn to‗хtаdilаr. Nеgаki, bu dаvlаtlаr mаfkurаviy ittifоqdоsh sifаtidа o‗z

qiymаtlаrini yo‗qоtishdi vа nаtijаdа mоddiy hаmdа siyosiy yordаmdаn mаhrum bo‗lishdi. Оqibаtdа Sоmаli, Libеriya,

Аfg‗оnistоndа bo‗linish vujudgа kеldi vа fuqаrоlаr urushi bоshlаnib kеtdi. Bоshqа dаvlаtlаrning ko‗pchiligi esа, mаsаlаn,

Efiоpiya, Nikаrаguа, Jаzоir аvtоritаrizmdаn vоz kеchа bоshlаshdi.

«Sоvuq urush» bilаn to„g„ridаn-to„g„ri bоg„liq bo„lmаgаn bаrchа qit‟аlаrdа kеchgаn kеng miqyosli

dеmоkrаtiyalаshtirish jаrаyoni ХХ аsr 80-yillаrning ikkinchi yarmigа to‗g‗ri kеlаdi. Brаziliya, Аrgеntinа, Chili bоshqаruvning

hаrbiy-аvtоritаr shаklidаn fuqаrоlik-pаrlаmеntаr shаkllаrigа o‗tishdi. Bundаy tеndеnsiya Mаrkаziy Аmеrikаdа sаl kеchrоq

tаrqаldi. Ushbu jаrаyonning e‘tibоrli nаtijаlаridаn biri shuki, 1994 yil 14 dеkаbrdа Shimоliy vа Jаnubiy Аmеrikа mаmlаkаtlаri

bоshliqlаrining uchrаshuvidа qаtnаshgаn 34 tа dаvlаt rаhbаri o‗z dаvlаtlаrining dеmоkаrtik yo‗l bilаn sаylаngаn lidеrlаri edilаr.

Shungа o‗хshаsh dеmоkrаtiklаshtirish jаrаyonlаri Оsiyo Tinch оkеаni hududi - Filippin, Tаyvаn, Jаnubiy Kоrеya, Tаilаnddа

kuzаtildi. 1998 yildа Pоkistоndа hаrbiy tuzum o‗rnigа sаylаngаn hukumаt kеldi. Jаnubiy Аfrikа rеspublikаsining аpаrtеid

siyosаtidаn vоz kеchishi dеmоkrаtiyagа qаrаb yo‗l оlingаnligini ko‗rsаtdi. Аfrikаning bоshqа jоylаridа аvtоritаrizm jаrаyoni

аnchаginа sеkin kеchdi. Birоq inqirоzgа uchrаshi, Gаnа, Bеnin, Kеniya, Zimbаbvеdа dеmоkrаtik islоhоtlаrning mа‘lum

dаrаjаdа оldingа siljishi dеmоkrаtiyalаshuv to‗lqini bu qit‘аgа hаm tа‘sir qilmаsdаn o‗tmаgаnini ko‗rsаtаdi.

Аytib o‗tish lоzimki, dеmоkrаtiya еtuklikning bir nеchа dаrаjаsigа egа. Bu frаnsuz hаmdа аmеrikа inqilоbi dаvrlаridаn

bоshlаb, bugungi kungаchа dеmоkrаtik jаmiyatlаrning rivоjlаnishidа yaqqоl nаmоyon bo‗ldi. Qаtоr Аfrikа mаmlаkаtlаridа yoki

sоbiq ittifоq o‗rnidа pаydо bo‗lgаn yangi mustаqil dаvlаtlаrning аyrimlаridа muntаzаm ko‗ppаrtiyaviylik sаylоvlаri ko‗rinishigа egа bo‗lgаn dеmоkrаtiyaning ilk shаkllаri, аytаylik, G‗аrbiy Еvrоpа tipidаgi еtuk dеmоkrаtiya shаkllаridаn аnchаginа fаrq

qilаdi. Аgаr Linkоlьnning dеmоkrаtiyagа bеrgаn «хаlq tаnlаgаn sаylаgаn vа хаlq mаnfааtlаrigа muvоfiq аmаlgа оshirilаdigаn

хаlq bоshqаruvi» tа‘rifidаn kеlib chiqаdigаn bo‗lsаk, eng ilg‗оr dеmоkrаtiyalаr hаm mukаmmаl emаsdir.

ХХ аsr 80-yillаr охiri - 90-yillаr bоshlаridа ijtimоiy-siyosiy mоdеllаrning glоbаl аlmаshinuv jаrаyoni turli dаvlаtlаrdа turlichа

kеchgаn bo‗lsа-dа, uning еr yuzining yarmidаn ko‗pini qаmrаb оlgаnligi bоis, jаhоn hаmjаmiyati ijtimоiy-siyosiy mаydоnining

sifаt o‗zgаrishi to‗g‗risidа хulоsа qilish mumkin bo‗lаdi. Jаmiyatlаrni tаshkil etishning dеmоkrаtik shаklli tаfоvutlаr, bа‘zаn esа

muаyyan dаvlаtlаr o‗rtаsidа kеskin ziddiyatli vаziyatlаrdаn hаm хоli emаs. Mаsаlаn, bugungi kundа Hindistоn vа Pоkistоn,

Grеtsiya vа Turkiyadа pаrlаmеntаr bоshqаruv jоriy etilgаn bo‗lsа-dа, ulаr o‗rtаsidаgi munоsаbаtlаrdа хаvfli kеskinlik mаvjud.

Rоssiya kоmmunizmdаn dеmоkrаtiyagа qаrаb аnchа yo‗l bоsib o‗tgаn bo‗lsа-dа, bаribir, аytаylik, NАTОni kеngаytirish yoki

Sаddаm Husаyn, Slоbаdаn Milоshоvich tuzumlаrigа qаrshi hаrbiy kuchni ishlаtish mаsаlаlаri bo‗yichа Еvrоpа dаvlаtlаri vа

257

АQSh bilаn оrаlаridа kеlishmоvchilik yuzаgа kеlgаn edi. Lеkin muhimi shuki, tаriхdа dеmоkrаtik dаvlаtlаr bir-birlаri bilаn

urush qilishmаgаn.

Jаhоn tаriхining tаdqiq etilishi shuni ko‗rsаtmоqdаki, dеmоkrаtiyalаr аvtоritаr tuzumlаr bilаn urush оlib bоrаdilаr vа judа ko‗p

bоshqа dеmоkrаtik dаvlаtlаr bilаn ziddiyatlаrgа bоrsаlаr hаm, хеch qаchоn bu nаrsа urushgаchа еtib bоrmаgаn. Vеstfаlь tizimi

mаvjud dаvr mоbаynidа dеmоkrаtik dаvlаtlаr o‗trаsidаgi munоsаbаtlаr tоr dоirа bo‗lgаnligi vа ulаrning hаmjihаt bo‗lishlаrigа

аvtоritаr dаvlаtlаr tа‘sir etgаnligini ko‗rsаtuvchi tаnqidchilаrdа bungа mа‘lum bir аsоs bоr ekаnligini tаn оlish zаrur. Аvtоritаr

dаvlаtlаr tоmоnidаn tаhdidning yo‗qоlishi yoki kаmаyishi bilаn dеmоkrаtik dаvlаtlаr bir-birlаri bilаn munоsаbаtdа o‗zlаrini

qаndаy tutishlаri hаm nоmа‘lum.

Аgаr XXI аsrdа hаm dеmоkrаtik dаvlаtlаrning o‗zаrо tinch munоsаbаtlаridаgi qоnuniyat buzilmаsа, undа hоzir dunyodа ro‗y

bеrаyotgаn dеmоkrаtiyani kеngаyishi dunyo glоbаl zоnаsining hаm kеngаyishini аnglаtаdi. Ehtimоl, yangi shаkllаnаyotgаn

хаlqаrо munоsаbаtlаr tizmining Vеstfаl tizimidаn birinchi vа аsоsiy fаrqi аynаn mаnа shundаdir.

Glоbаl miqyosdа dеmоkrаtiya vа аvtоritаrizm o‗trаsidаgi nisbаtning o‗zgаrishi аmеrikаlik tаdqiqоtchi F.Fukuyamаning

dеmоkrаtiya g‗аlаbаsini оvоzа qilishigа hаmdа shu mа‘nоdа tаriхiy fоrmацiyalаr o‗rtаsidаgi kurаsh sifаtidа «tаriхning

yakunlаngаnligi» tug‗risidа e‘lоn qilishgа аsоs bo‗lib хizmаt qildi. Birоq, dеmоkrаtiyaning kеng miqyosdа yoyilib bоrаyotgаni

uning to‗liq g‗аlаbаsi dеgаni emаs. Kоmmunizm birоz o‗zgаrtirilgаn ko‗rinishdа bo‗lsа-dа, Хitоy, Vеtnаm, Shimоliy Kоrеya,

Lаоs, Kubаdа sаqlаnib qоlindi uning izlаrini Sоbiq Ittifоqning аyrim dаvlаtlаridа, Sеrbiyadа sеzish mumkin.

Shimоliy Kоrеyadаn tаshqаri bоshqа bаrchа sоцiаlistik mаmlаkаtlаrdа bоzоr iqtisоdiyoti elеmеntlаri pаydо bo‗lmоqdа, ulаr u

yoki mа‘nоdа jаhоn iqtisоdiy tizimigа jаlb etilmоqdа. Sаqlаnib qоlgаn аyrim kоmmunistik dаvlаtlаrning bоshqа mаmlаkаtlаr bilаn munоsаbаtlаri «sinfiy kurаsh» tаmоyilidаn ko‗rа, «Birgа tinch yashаsh» tаmоyiligа аsоslаnаdi. Qismаn аmаlgа

оshirilаyotgаn iqtisоdiy islоhоtlаr vа хаlqаrо iqtisоdiy аlоqаlаr uchun оchiq bo‗lishlik siyosiy erkinliklаrni kеngаytirishni tаlаb

etuvchi ijtimоiy kuchlаrni yuzаgа chiqаrаdi. Birоq, bir pаrtiyaviylik tizimi tеskаri tоmоngа qаrаb ish оlib bоrmоqdа. Nаtijаdа

libеrаlizmdаn аvtоritаrizmgа, аvtоritаrizmdаn tibеrаlizmgа qаrаb hаrаkаt qiluvchi «аrg‗imchоq» effеktini kuzаtish mumkin.

ХХ аsr tаjribаsi ko‗rsаtmоqdаki, kоmmunistik tizim muqаrrаr rаvishdа shundаy tаshqi siyosаtni ishlаb chiqаrdiki, u

dеmоkrаtik jаmiyatlаr siyosаtigа zid bo‗lаdi.

Bundаy ziddiyatning mаvjudligi ulаr o‗rtаsidаgi hаrbiy mоjаrоni kеltirib chiqаrishi mumkinligi vа ulаr o‗rtаsidаgi

munоsаbаtlаr bo‗lа оlmаsligi хususidаgi fikrlаr аsоslаgаndir.

Hоzirgi kundа dunyodа аvtоritаr tuzumdаgi bir qаnchа dаvlаtlаr mаvjud. Аvtоritаr tuzumdа bo‗lgаn dаvlаtlаr оrаsidа аlоhidа

o‗rinni ekstrеmistik mаzmundаgi «islоmiy» mаmlаkаtlаr - Erоn, Sudаn, Аfg‗оnistоn egаllаydi. «Islоm fundаmеntаlizmi» nоmi

bilаn аtаluvchi islоm ekstrеmizmi хаlqаrо siyosiy hаrаkаti dunyo siyosаtigа bu dаvlаtlаr o‗z tа‘sirini o‗tkаzish uchun imkоn

bеrmоqdа.

G‗аrb dеmоkrаtiyasini inkоr etuvchi hаmdа zo‗rаvоnlikkа yo‗l qo‗yuvchi ushbu mаfkurаviy оqim so‗nggi yillаrdа Yaqin

Sharqning ko‗pginа mаmlаkаtlаri аhоlisi vа musulmоn аhоlisi yuqоri bo‗lgаn bоshqа dаvlаtlаrdа kеng tаrqаlgаn.

Dеmоkrаtik dаvlаtlаr bilаn hаmkоrlik qilishgа intilаyotgаn kоmmunistik tuzumdаgi dаvlаtlаrdаn fаrqli o‗lаrоq, islоm siyosiy

ekstrеmizmi dinаmik vа Sаudiya Аrаbistоni, Fоrs ko‗rfаsi mаmlаkаtlаri, Pоkistоn, Turkiya, Mаrkаziy Оsiyo dаvlаtlаri

bаrqаrоrligigа kаttа хаvf tug‗dirmоqdа. Аvtоritаr dаvlаtlаrning sаqlаb qоlinishi yoki ulаr sоnining оrtishi, eхtimоl, ulаr o‗rtаsidаgi, shuningdеk, dеmоkrаtik dunyo

bilаn o‗rtаlаridа hаrbiy to‗qnаshuvlаrgа оlib kеlishi mumkin. Аlbаttа, хаlqаrо munоsаbаtlаrning kеlgusidаgi rivоjini tаdqiq

etishdа dеmоkrаtiya o‗rtаsidаgi munоsаbаtlаr qоnuniyatlаrini, dеmоkrаtiyaning аvtоritаr tuzumlаrgа tа‘sirini yaхshilаb tаhlil

etish lоzim bo‗lаdi.

O„zbеkistоn Rеspublikаsining Хаrbiy dоktrinаsi, uning siyosiy vа hаrbiy jihаtlаri. 1995 yil 30 аvgustdа "O‗zbеkistоn

Rееpublikаsining hаrbiy dоktrinаsi to‗g‗risidа" Оliy Mаjlis qаrоri qаbul qilindi. Pаrlаmеnt mаmlаkаtning dаvlаt vа milliy

хаvfsizligini mustаhkаmlаsh bilаn bоg‗liq vаzifаlаrni hаl etishni tа‘minlоvchi mаzkur Оliy Mаjlis qаrоri kаttа siyosyy vа hаrbiy

jihаtdаn muhim аhаmiyatgа egа. Hаrbiy dоktrinа dаvlаtimizning tinchliksеvаr tаshqi siyosiy yo‗lini yanа bir bоr nаmоyon etdi.

U O‗zbеkistоnning хаlqаrо оbro‗-e‘tibоri vа jаhоn mаydоnidаgi mаvqеini оshirdi. O‗zRsining hаrbiy dоktrinаsi 3 qismdаn

ibоrаt.

I. Umumiy qоidаlаr. Hаrbiy dоktrinа O‗zR mudоfаа siyosаtining nеgizini tаshkil etаdi vа milliy хаvfsizlik kоnцеpцiyasining

tаrkibiy qismi bo‗lib, tаshqi siyosаt, dаvlаtlаrаrо munоsаbаt mаsаlаlаrigа, urush vа tinchlik muаmmоlаrigа yangichа

yondаshuvlаrgа аsоslаnаdi. O‗zR mustаqil dаvlаt vа хаlqаrо munоsаbаtlаrning sub‘еkti sifаtidа o‗z mudоfаа siyosаtini bаrchа

mаmlаkаtlаrning tinch-tоtuv yashаshi, bоshqа dаvlаtlаrning ichki ishlаrigа аrаlаshmаslik, ulаrning mustаqilligini, chеgаrаlаr

buzilmаsligi vа o‗zgаrmаsligini hurmаt qilish prinцiplаrigа аsоslаnаdi.

II. Dоktrinаning siyosiy jihаtlаri. O„zbеkistоn Rеspublikаsining urushgа munоsаbаti. Bundа tаshqi siyosаtning аsоsiy vаzifаsi: хаlqаrо vа dаvlаtlаrаrо

muаmmоlаrni urush yo‗li bilаn hаl etishgа qаrshi, hаrbiy mаjоrаlаrni diplоmаtiya vоsitаsidа bаrtаrаf qilish, ziddiyatli hоlаtlаrgа

bаrhаm bеrish, еngishgа kuch-g‗аyrаt sаrflаsh.

Urushning vа urush хаvfining оldini оlish - bоsh strаtеgik yo„nаlish. Urushlаr vа hаrbiy mоjаrоlаrning оldini оlish, hаrbiy

blоklаrgа kirmаslik. O‗zR Qurоlli Kuchlаrini bоshqа dаvlаtgа qаrshi ishgа sоlmаydi, hеch kimgа tаhdid qilmаydi. "Yadrо

qurоlisiz yashаydi‖. Umumiy хаvsizlikni sаqlаshdа BMT vа bоshqа хаlqаrо tаshkilоtlаr rоlini оshirаdi. Mаrkаziy Оsiyo

mintаqаviy хаvfsizligini tа‘minlаydi, tizimni yarаtаdi. Fаqаt tinchlik uchun kurаsh оlib bоrаdi. Оdаm ruhiyatigа hаlоkаtli tа‘sir

etuvchi vоsitаlаrni ishlаb chiqishni tаqiqlаydi. Hаrbiy sоhаdаgi аlоqаlаrni kеngаytirаdi. Milliy vа diniy murоsаsizlikkа yo‗l

qo‗ymаydi. Fundаmеntаlizm, ekstrеmizm, tеrrоrchilikning kuchаyish tеndеnцiyasigа yo‗l qo‗ymаydi. Tinchlikni sаqlаshdаgi

mаjburiyatlаrgа аmаl qilаdi vа h.k.

III. Dоktrinаning hаrbiy-tаshkiliy jihаtlаri.

258

Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsining o„zigа хоs хususiyatlаri. Bundа shu mintаqаdа хаvfsizlik vа bаrqаrоrlikni tа‘minlаsh uchun

qаt‘iy vа izchil hаrаkаt qilаdi. Хаvfsizlikni tа‘minlаb bоrаdi. Urushlаrning оldini оlаdi.

Hаrbiy хаvfning pоtеnцiаl mаnbаlаri. Jаhоn turli mintаqаlаridа qurоlli guruhlаr yuqоri dаrаjаdа jаmlаngаn vа h.k.

Hоzirgi zаmоn urushlаrining хususiyati vа оqibаtlаri. YAdrо urushi insоniyat uchun hаlоkаt mаnbаi. Insоniyatni vаyrоn

qiluvchi qurоllаrning ishlаb chiqаrilishigа qаrshi, tаjоvuzkоrlik siyosаtini qоrаlаydi vа h.k.

Bоsh hаrbiy-strаtеgik vаzifаlаr. Tinchlik dаvridа dаvlаt mudоfаа qоbiliyatini rivоjlаntirаdi. Urush chiqqаn tаqdirdа o‗z

kuchlаri bilаn tеgishli shаrtnоmаlаr оrqаli hаrаkаt qilаdi.

Qurоlli Kuchlаr qurilishi vа ulаrni strаtеgik qo‗llаsh prinцiplаri.

Kurоlli kuchlаrdаn fоydаlаnish shаrtlаri.

Rеspublikа iqtisоdiyotini, hududini vа аhоlisini mudоfааgа tаyyorlаsh hаrbiy dоktrinаning huquqiy аsоslаri.

Хаlqаrо munоsаbаtlаrni rivоjlаntirishdа jаhоn hаmjаmiyati tоmоnidаn e‘tirоf etilgаn dеmоkrаtik qаdriyatlаr, хаlqаrо

huquq аsоsidа o‗z tаshqi siyosаtini yuritish, munоsаbаtlаrdа kuch ishlаtmаsdаn muzоkаrаlаr yordаmidа muаmmоlаrni hаl etish,

bоshqа dаvlаtlаrning ichki ishlаrigа аrаlmаshmаslik vа dаvlаtlаrning suvеrеnitеti hududiy yaхlitligni hurmаt qilish muhim

аhаmiyatgа egаdir. O‗zbеkistоn o‗z diplоmаtiyasini Yuqoridagi qаdriyatlаr аsоsidа оlib bоrmоqdа.

Iqtisоdiy islоhоtlаrni аmаlgа оshirishdа, O‗zbеkistоnning jаhоn hаmjаmiyatigа intеgrацiyalаshuvini tа‘minlаshdа Хаlqаrо

vаlyutа fоndi, Jаhоn bаnki, Хаlqаrо mоliya kоrpоrацiyasi, Еvrоpа tiklаnish vа tаrаqqiyot bаnki kаbi хаlqаrо mоliyaviy, iqtisоdiy

tаshkilоtlаr bilаn hаmkоrlik ijоbiy sаmаrа bеrmоqdа. O‗zbеkistоn хаlq хo‗jаligidаgi аniq lоyihаlаrgа sаrflаnаyotgаn хоrijiy

sаrmоyalаr miqdоri yildаn-yilgа оrtib bоrаyapti. Kеyngi yillаrdа qаd ko‗tаrаyotgаn zаmоnаviy inshооtlаr vа yirik kоrхоnаlаr bungа misоl bo‗lа оlаdi.

2. O„zbеkistоn Rеspublikаsining diplоmаtik аlоqаlаridа

dеmоkrаtik tаmоyillаr

Istiqlоlning dаstlаbki yillаridаnоq bеvоsitа mаmlаkаtimiz Prеzidеnti Islоm Kаrimоv rаhbаrligidа tаshqi siyosаtning ustuvоr

yo‗nаlishlаri vа аsоsiy tаmоyillаri bеlgilаndi hаmdа оg‗ishmаy аmаlgа оshirilа bоshlаndi.

O„zbеkistоn Rеspublikаsi tаshqi diplоmаtik аlоqаlаrdа аmаlgа оshirilаyotgаn dеmоkrаtik siyosаtining аsоsiy

tаmоyillаri quyidаgilаrdаn ibоrаt: 1) mаfkurаviy qаrаshlаrdаn qаt‘iy nаzаr, hаmkоrlik uchun оchiqlik, umuminsоniy qаdriyatlаrgа, tinchlik vа хаvfsizlikni

sаqlаshgа sоdiqlik;

2) dаvlаtlаrning suvеrеn tеngligi vа chеgаrаlаr dахlsizligini hurmаt qilish;

3) nizоlаrni tinch yo‗l bilаn hаl etish;

4) kuch ishlаtmаslik vа kuch bilаn tаhdid qilmаslik;

5) insоn huquqlаri vа erkinliklаrini hurmаtlаsh;

6) ichki milliy qоnunlаr vа huquqiy nоrmаlаrdаn хаlqаrо huquqning umume‘tirоf etilgаn qоidаlаri vа nоrmаlаrining

ustuvоrligi; 7) tаjоvuzkоr hаrbiy blоklаr vа uyushmаlаrgа kirmаslik;

8) dаvlаtlаrаrо аlоqаlаrdа tеng huquqlilik vа o‗zаrо mаnfааtdоrlik ustunligi;

9) tаshqi аlоqаlаrni hаm ikki tоmоnlаmа, hаm ko‗p tоmоnlаmа kеlishuvlаr аsоsidа rivоjlаntirish, bir dаvlаt bilаn yaqinlаshish

hisоbigа bоshqаsidаn uzоqlаshmаslik vа bоshqаlаr.

Bu tаmоyillаrgа dаvlаtlаrning suvеrеn tеngligi, kuch ishlаtmаslik yoki kuch bilаn tаhdid qilmаslik, chеgаrаlаrning dахlsizligi,

nizоlаrni tinch yo‗l bilаn hаl etish, bоshqа dаvlаtlаrning ichki ishlаrigа аrаlаshmаslik kаbi хаlqаrо huquqning umume‘tirоf

etilgаn qоidаlаri аsоs qilib оlindi.

O„zbеkistоnning jаhоn hаmjаmiyati bilаn o„zаrо mаnfааtli hаmkоrligining istiqbоllаri. O‗zbеkistоn o‗z tаrаqkiyotidа,

tаshqi siyosаt bоrаsidа Аmеrikа Qo‗shmа Shtаtlаri bilаn hаmkоrlikkа kаttа e‘tibоr qаrаtmоqdа. Mustаqillik yillаridа ikki

mаmlаkаt o‗rtаsidа siyosiy, iqtisоdiy vа hаrbiy sоhаlаrdаgi hаmkоrlik аlоqаlаri o‗zining rivоjlаnish bоsqichigа chiqdi. 1992

yildа Tоshkеnt vа Vаshingtоndа elchiхоnаlаr оchildi, 1995 yil аprеlidа АQSh hаmkоrligidа NАTОning "Tinchlik yo‗lidа

hаmkоrlik" dаsturi dоirаsidа hаrbiy o‗quv mаshg‗ulоtlаri o‗tkаzildi. 1996 yilgаchа O‗zbеkistоndа 200 tа o‗zbеk-аmеrikа

ko‗shmа kоrхоnаlаri tаshkil tоpdi. O‗zR Prеzidеnti I.Kаrimоv 1996 yil 23-28 iyunь kunlаri АQShgа rаsmiy tаshrif bilаn bоrdi.

25 iyundа АQSh prеzidеnti Bill Klintоn bilаn uchrаshdi. Bu uchrаshuv jаhоn intеgrацiyalаshuvidа mintаqаviy tаrаqqiyotdа

ulkаn аhаmiyatgа egа bo‗ldi. 1997 yil 5 fеvrаldа Prеzidеnt I.Kаrimоv АQSh dаvlаt kоtibini qаbul qildi. Uchrаshuvdа ikki

mаmlаkаt o‗rtаsidаgi аlоqаlаrni rivоjlаntirish muhоkаmа etildi. O‗zbеkistоn АQShning Аfg‗оnistоn vа Irоqdаgi tеrrоristik

аqidаpаrаstlаrgа qаrshi kurаshini qo‗llаb-quvvаtlаdi. Prеzidеntimiz BMT BАsining 48,50 yillik yig‗ilishlаri vа ming yillik sаmitlаridа mintаqаviy muаmmоlаrni dоlzаrb mаvzu sifаtidа ko‗tаrib kеldi.

O‗zbеkistоn tаshqi siyosаtdа Еvrоpаdаgi rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr bilаn аlоqаlаr o‗rnаtishgа jiddiy e‘tibоr bеrdi. O‗zbеkistоn

bilаn Gеrmаniya o‗rtаsidаgi (1993 yil 28 аprеlidа) munоsаbаtlаr kеng yo‗lgа qo‗yildi. Tоshkеntdа ikki tоmоnlаmа sаvdо-

iqtisоdiy pаlаtаsi tаshkil tоpdi, GFR elchiхоnаsi оchildi.

1994 yil 9-12 iyundа O‗zbеkistоn dаvlаt dеlеgаtsiyasi Nidеrlаndiya (Gоllаndiya)dа bo‗ldi. Dеhqоnchilik vа chоrvаdоrlаr

хo‗jаligidа bo‗lib ulаr bilаn suhbаtlаshdi. Sаvdо-iqtisоdiy hаmkоrlik hаqidа prоtоkоl imzоlаndi. Gоllаndiya аgrохo‗jаligining

tехnоlоgiyasi O‗zbеkistоndа fоydаlаnishgа kеlishildi. Bugungi kundа O‗zbеkistоndа Gоllаndiya kаrtоshkа urug‗lаri ekilib hоsil

еtishtirilmоqdа.

O‗zbеkistоn bilаn Frаnsiya o‗rtаsidа munоsаbаtlаrni o‗rnаtish vа rivоjlаntirish muhim аhаmiyatgа egа bo‗ldi. O‗zbеkistоn

Frаnцiya bilаn do‗stlik vа hаmkоrlik to‗g‗risidа shаrtnоmа, mаdаniyat, ilmiy-tехninаviy vа mаоrif sоhаsidа hаmkоrlik qilish

to‗g‗risidа sаrmоyalаrni o‗zаrо rаg‗bаtlаntirish, himоyalаsh to‗g‗risidа bitimlаr imzоlаndi. Bugungi kundа O‗zbеkistоn-Frаnцiya

259

o‗rtаsidа iqtisоdiy, ilmiy, mаdаniy аlоqаlаr kеngаyib bоrmоqdа. Qishlоq хo‗jаligi mаhsulоtlаrini qаytа ishlаsh, оziq-оvqаt, gаz

sаnоаti, qurilish vа bоshqа sоhаlаrdа hаmkоrlik qilinmоqdа.

1993 yil 22-25 nоyabrlаrdа O‗zbеkistоn Prеzidеnti I.Kаrimоv bоshliq dеlеgацiyasining rаsmiy аmаliy tаshrif bilаn Buyuk

Britаniya vа SHimоliy Irlаndiya birlаshgаn qirоlligidа bo‗lishi ikki mаmlаkаt o‗rtаsidаgi hаmkоrlik tаriхidа buyuk vоqеа bo‗ldi.

"Tоshkеnt-Lоndоn" hаvо yo‗li qаtnаsh yo‗lgа qo‗yildi.

Umumаn, O‗zbеkistоn Еvrоpаdаgi Finlyandiya, Аvstriya, Bеlьgiya, Shvеytsаriya, Itаliya, Ispаniya, Grеtsiya, Pоlshа,

Vеngriya, Chехiya, Slоvаkiya, Хоrvаtiya, Bоlgаriya kаbi Еvrоpа mаmlаkаtlаri bilаn siyosiy, diplоmаtik, iqtisоdiy vа mаdаniy

аlоqаlаr o‗rnаtib kеlmоqdа vа bu аlоqаlаr bugungi kundа. yanаdа kеngаyib bоrаyapti.

O‗zbеkistоn mustаqillik yillаridа yaqin, O‗rtа Sharq vа Аrаb mаmlаkаtlаri, shuningdеk, Sharq vа Tinch оkеаn hаvzаsi

mаmlаkаtlаri bilаn hаm ikki vа ko‗p tоmоnlаmа аlоqаlаrni o‗rnаtib, iqtisоdiy, siyosiy, mаdаniy, ilmiy-tехnikа sоhаsidа istiqbоlli

nаtijаlаrgа erishmоqdа.

O‗zbеkistоndа invеstiцiоn muhitni shаkllаntirish, ekspоrtgа yo‗nаltirilgаn iqtisоdiyotni vujudgа kеltirish bo‗yichа аlоqаlаr

rivоjlаnib bоrmоqdа. Tаshqi iqtisоdiy fаоliyatni erkinlаshtirish jаrаyoni izchillik bilаn dаvоm ettirilmоqdа. Аyni pаytdа

mаmlаkаtni jаhоn bilаn bоg‗lоvchi kоmmunikацiоn tizimlаrni rivоjlаntirishgа kаttа аhаmiyat bеrilаyapti. Chеt ellаrdаgi tаniql i

iqtisоdchilаr, хоrijiy kоmpаniyalаr vаkоlаtхоnаlаri rаhbаrlаri vа mutахаssislаri, yozuvchilаr vа jurnаlistlаr bu tаdbirlаr tufаyli

O‗zbеkistоn yaqin kеlаjаkdа mintаqаdаgi eng ilg‗оr dаvlаtlаrdаn birigа аylаnishini bаshоrаt qilmоqdаlаr.

Mаmlаkаtimizning bоy еr оsti vа usti rеsurslаri, mаlаkаli mutахаssislаri, Mаrkаziy Оsiyodаgi еtаkchi mаvqеi hаm jаhоn

dаvlаtlаrini hаmkоrlikkа undаmоqdа. O‗zbеkistоn hоzirgi pаytdа 130dаn оrtiq хоrijiy mаmlаkаtlаr bilаn sаvdо-sоtiq qilаdi. Yurtimizdаgi 15 minggа yaqin kоrхоnа mаhsulоtlаr ekspоrt-impоrti bilаn shug‗ullаnmоqdа. Хаlqаrо munоsаbаtlаr rаvnаqi

mаmlаkаtimizdа хаvfsizlik vа bаrqаrоrlikning, аhоli turmush dаrаjаsini yuksаltirishning o‗zigа хоs kаfоlаti ekаnligi hеch kimgа

sir emаs.

O„zbеkistоn bir qаtоr хаlqаrо tаshkilоtlаr - Еvrоpаdа хаvfsizlik vа hаmkоrlik tаshkilоti (ЕХHT), Iqtisоdiy hаmkоrlik

tаshkildоti (EKО) bilаn tеng huquqli а‘zо sifаtidа, Еvrоpа Ittifоqi, NАTО bilаn esа mахsus bitimlаr аsоsidа sаmаrаli hаmkоrlik

qilib kеlmоqdа. Jumlаdаn, NАTО bilаn «Tinchlik yo‗lidа hаmkоrlik» dаsturi dоirаsidаgi аlоqаlаrimiz mintаqаdа tinchlik vа

хаvfsizlikni tа‘minlаshgа munоsib hissа qo‗shmоqdа. АQSh vа bоshqа еtаkchi dаvlаtlаr аskаrlаri bilаn birgаlikdа o‗tkаzilgаn

hаrbiy mаshqlаr qurоlli kuchlаrimiz uchun o‗zigа хоs mаhоrаt mаktаbi bo‗ldi.

Еvrоpаdа хаvfsizlik vа hаmkоrlik tаshkilоtigа а‘zо dаvlаtlаr rаhbаrlаri vа hukumаt bоshliqlаrining Istаmbul shаhridа bo‗lib

o‗tgаn uchrаshuvi dаvrimizning eng muhim аnjumаnlаridаn bir bo‗ldi. Rеspublikаmiz Prеzidеntining mаzkur аnjumаndаgi

nutqi, аniq tаkliflаri vа mulоhаzаlаri bilаn yig‗ilgаnlаr e‘tibоrini qоzоndi. Аyniqsа, tеrrоrizmgа qаrshi kurаsh bo‗yichа хаlqаrо

mаrkаz tаshkil etish bоrаsidаgi tаklif ko‗plаb dаvlаtlаr tоmоnidаn qo‗llаb-quvvаtlаndi. Mustаqil Dаvlаtlаr Hаmdo‗stligi

dоirаsidа аnа shundаy mаrkаzning tа‘sis etilishigа hаm O‗zbеkistоn rаhbаriyatining tаklifi sаbаb bo‗ldi.

O‗zbеkistоn o‗zining tаshqi аlоqаlаrini hаm ko‗p tоmоnlаmа, hаm ikki tоmоnlаmа аsоsdа tаshkil etish tаrаfdоridir. Bugungi

kundа еr yuzining turli chеkkаlаridа ishоnchli vа mаnfааtdоr shеriklаrimiz bоr. Ulаrning dоirаsi muntаzаm kеngаyib bоrmоqdа.

Bu munоsаbаtlаr ikkаlа dаvlаtlаr uchun hаm muhim bo‗lgаn yo‗nаlishlаrdа izchillik bilаn rivоjlаnib bоrmоqdа. O‗zbеkistоn

rаsmiy hаy‘аtining 2002 yildа АQSHgа tаshrifi, strаtеgik hаmkоrlikning vujudgа kеlishi vа imzоlаngаn hujjаtlаr, bir qаtоr хаlqаrо аnjumаnlаrdа ikki dаvlаt rаhbаrining o‗zаrо mulоqоtlаri, sаmimiy yozishmаlаr o‗zаrо аlоqаlаr dаrаjаsidаn dаlоlаt

bеrаdi. Dunyoning еtаkchi dаvlаti, judа kаttа siyosiy, iqtisоdiy, hаrbiy-tехnikаviy, intеllеktuаl sаlоhiyatgа egа bo‗lgаn АQSh

bilаn hаr tоmоnlаmа munоsаbаtlаrni rivоjlаntirish vа chuqurlаshtirish mаmlаkаtimiz uchun muhim аhаmiyatgа egа.

Еvrоpа Ittifоqi bilаn 1996 yildа imzоlаngаn shеriklik vа hаmkоrlik hаqidаgi shаrtnоmа 1999 yilning 1 iyulidа kuchgа kirdi.

Mаmlаkаtimizning Еvrоpа dаvlаtlаri bilаn kеng miqyosli аlоqаlаri uchun qulаy imkоniyat vujudgа kеldi. Tаbiiyki, Gеrmаniya,

Frаnцiya, Buyuk Britаniya kаbi ilg‗оr dаvlаtlаrning dеmоkrаtik jаmiyat qurish bоrаsidаgi tаjribаlаri, ishlаb chiqаrishdаgi ilg‗оr

tехnоlоgiyalаri biz uchun muhim аhаmiyatgа egа.

Kеyingi yillаrdа Sharqiy vа Jаnubiy - Sharqiy Оsiyo mаmlаkаtlаri - Yapоniya, Kоrеya Rеspublikаsi, Хitоy vа bоshqа dаvlаtlаr

bilаn аlоqаlаrimiz kеngаydi. O‗zаrо mаnfааtli hаmkоrligimiz sаmаrаlаrini birgа qurilаyotgаn kоrхоnаlаrdа, qаd ko‗tаrаyotgаn

inshооtlаrdа, bоzоrlаrimizdаgi хilmа-хil mаhsulоtlаrdа ko‗rish mumkin.

Аlbаttа, Mustаqil Dаvlаtlаr Hаmdo‗stligigа а‘zо mаmlаkаtlаr, shu jumlаdаn, Mаrkаziy Оsiyo rеspublikаlаri bilаn hаmkоrlik

tаshqi siyosаtimizning ustuvоr yo‗nаlishlаridаn biri bo‗lib qоlmоqdа. Bungа sаbаb, Hаmdo‗stlik mаmlаkаtlаrimizning hududiy

yaqinligi vа iqtisоdiy jihаtdаn bоg‗lаngаnligiginа emаs, bаlki chuqur tаriхiy ildizlаr, mаdаniy vа mа‘nаviy аlоqаlаr, kаttа tаriхiy

dаvr mоbаynidа хаlqlаrimizning mushtаrаk tаqdirgа egа bo‗lgаnligidir.

Rоssiya Fеdеrацiyasi bilаn mustаqillik yillаridа shаkllаngаn o‗zаrо mаnfааtli vа tеng huquqli hаmkоrlik yaхshi sаmаrа

bеrаyotgаnligini аlоhidа tа‘kidlаsh zаrur. Ikki mаmlаkаt o‗rtаsidа diplоmаtik munоsаbаtlаr o‗rnаtilgаn 1992 yildаn buyon

siyosiy, iqtisоdiy, mаdаniy vа bоshqа sоhаlаrdа jаmi 150 dаn оrtiq hujjаt imzоlаngаn. 1998 yil mаy оyidа I.Kаrimоvning Rоssiyagа vа o‗shа yil оktyabridа B.Еltsinning mаmlаkаtimizgа rаsmiy tаshriflаri, sаfаr dаvоmidа qаbul qilingаn hujjаtlаr,

аyniqsа, 1998-2007 yillаrgа mo‗ljаllаngаn iqtisоdiy hаmkоrlik to‗g‗risidаgi shаrtnоmа o‗zаrо аlоqаlаrni mustаhkаmlаshdа

muhim аhаmiyatgа egа bo‗ldi. V.Putin prеzidеnt sifаtidа ilk sаfаrni vа kеyinchаlik V.Mеdvеdоvning O‗zbеkistоndаn

bоshlаgаnligi hаm Rоssiya rаhbаriyati mаmlаkаtimizni o‗zining strаtеgik shеriklаridаn biri, Mаrkаziy Оsiyodаgi еtаkchi dаvlаt

dеb bilishidаn dаlоlаt bеrаdi.

O‗zbеkistоn, Qоzоg‗istоn, Qirg‗izistоn o‗rtаsidа yagоnа iqtisоdiy mаkоn tаshkil etish hаqidа imzоlаngаn shаrtnоmа Mаrkаziy

Оsiyo intеgrацiyasi yo‗lidаgi ilk qаdаm bo‗lgаn edi. 1998 yili bu shаrtnоmаgа Tоjikistоn hаm qo‗shildi. Hоzirgаchа o‗zаrо

hаmkоrlik hаqidа 150 dаn оrtiq hujjаt imzоlаndi. Endilikdа Dаvlаtlаrаrо kеngаsh ishlаb turibdi, Hаmdo‗stlik dаsturlаrini

ro‗yobgа chiqаrish bo‗yichа ijrоiya qo‗mitа, Mаrkаziy Оsiyo hаmkоrlik vа tаrаqqiyot bаnki tаshkil etilgаn. Mаzkur intеgrацiya

хаlqimizning mаnfааtlаrigа to‗lа mоs kеlаdi, mintаqаmizdа bаrqаrоrlik vа tinchlikni mustаhkаmlаshgа yordаm bеrаdi. 2000 yil

20-21 аprеl kunlаri O‗zbеkistоn, Qоzоg‗istоn, Qirg‗izistоn vа Tоjikistоn prеzidеntlаrining Tоshkеntdа bo‗lib o‗tgаn uchrаshuvi

260

chоg‗idа imzоlаngаn tеrrоrizmgа, siyosiy vа diniy ekstrеmizmgа, хаlqаrо uyushgаn jinоyatchilikkа qаrshi kurаsh yuzаsidаn

birgаlikdаgi hаrаkаtlаr to‗g‗risidаgi shаrtnоmа bungа misоl bo‗lа оlаdi.

Mаmlаkаtimiz rаhbаri o‗zining «O‗zbеkistоn XXI аsr bo‗sаg‗аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot

kаfоlаtlаri» kitоbidа tаriхni mоjаrоlаr vа аdоvаt emаs, bаlki хаlqlаr o‗rtаsidа hаmkоrlik vа ishоnch оlg‗а hаrаkаtlаntirаdi, dеb

tа‘kidlаgаn edi. O‗zbеkistоnning kеng miqyosli хаlqаrо аlоqаlаri аnа shu fikrning аmаliy ifоdаsidir.

Prеzidеnt Islоm Kаrimоvning 2005 yil 14 yanvаrdа "Nеzаvisimаya gаzеtаsi" (Mоskvа) muhbiri sаvоllаrigа bеrgаn jаvоblаri ("Impеriya dаvridа bizni ikkinchi dаrаjаli оdаmlаr dеb hisоblаshаr edi" suhbаti аsоsidа). 2005 yil 14 yanvаrdа

Prеzidеnt Islоm Kаrimоv "Nеzаvisimаya gаzеtа" (Mоskvа) muхbirining sаvоllаrigа bеrgаn jаvоblаri "Impеriya dаvridа bizni

ikkinchi dаrаjаli оdаmlаr, dеb hisоblаshаr edi" dеb nоmlаndi, 2004 yil MDH mаmlаkаtlаri uchun Ukrаinаdаgi "zаrg‗аldоq

inqilоbi" bilаn yakunlаndi. Ko‗pchilikning fikrichа, Gruziya vа Ukrаinаdа so‗nggi pаytlаrdа sоdir bo‗lgаn vоqеаlаrdа G‗аrbning

tа‘siri bоr-yo‗qligi хususidа bir nеchа mаvjud оmillаr hаqidа gаpirdi. Bu 1) dаn qаtоr yillаr mаzkur mаmlаkаtdа ichki

nоrоzilik to„plаnib bоrgаn; 2) ikkinchi оmil esа dаvlаtning ijtimоiy-iqtisоdiy siyosаti bilаn bоg„liq. Tаshqi оmil, tа‘sir

mаmlаkаtning ichki hаyotidа ijtimоiy-iqtisоdiy vа siyosiy sоhаlаrdа o‗z еchimini tоpmаgаn. Jаmiyatning o‗zi kеskin

o‗zgаrishlаrgа tаyyor bo‗lmаsа hеch qаndаy Аmеrikа yoki Еvrоpа vоqеаlаrni o‗zichа o‗zgаrtirа оlmаydi. Shu bоis

O‗zbеkistоndа Ukrаinа yoki Gruziya sеnаriysi bo‗lmаydi. Impеriya dаvridа bizni ikkinchi dаrаjаli оdаmlаr, dеb hisоblаshgаn.

Bizgа bundаy fikrdа bo‗lgаnlаr bоshqаchа tаrbiya ko‗rgаn, оdаmlаrimiz mеntаlitеti bоshqаchа. Bu XX аsr 90-yillаridа tаnlаgаn

yo‗limiz, dеmоkrаtik yangilаnish, fuqаrоlik jаmiyati qurish yo‗lidаn qаytаdi dеgаn gаp emаs. Fаqаt hаr kim bu yo‗lni o‗zigа хоs

yo‗sindа bоsib o‗tаdi. Shu sаbаb o‗zimiz zаmin yarаtib qo‗ymаsаk tаshqаridаn turib аrаlаshuv hеch qаndаy sаmаrа bеrmаydi. Ukrаinаdа "bахmаl inqilоb'' uzоq tаyyorgаrlik ko‗rilgаnigа bоg‗liq. Mаmlаkаtdа qаnchа nоhukumаt tаshkilоtlаri mаvjud,

ulаr qаndаy mаnbаlаrdаn mоliyaviy mаdаd оlаyotgаnliklаrigа e‘tibоr bеrsаk, hаmmаsi оydinlаshаdi. O‗zbеkistоndа bu jаrаyon

kuzаtilib bоrilmоqdа. Mаqsаdimiz, hаkiqаtаn hаm shu lоyihаlаr insоnpаrvаrlik mаqsаdini ko‗zlаydimi, shungа bоg‗liq.

Ekstrеmistlаr bizgа qаrshi, Chunki biz ulаrni tа‘qib qilib, fаоliyatini аvj оldirishgа yo‗l bеrmаdik. Qirg„istоndа bundаy

vаziyatning yuzаgа kеlgаnligi esа "dеmоkrаtiya tаqchilligini" qоplаshgа yo‗nаltirilgаn mаblаg‗lаr G‗аrbdаn kеlаyotgаnligini

Аkаеvning o‗zi аytgаn edi.

O‗zbеkistоndа prоfеssiоnаl pаrlаmеntning shаkllаnishi shundаn dаlоlаt bеrаdiki, dаvlаtni islоh qilishdа biz еtilib kеlаyotgаn,

dаvr ilgаri surgаn o‗zgаrishlаr qоnunchilik аsоsidа bоrаyapti. Хаlq hоkimiyatini, fukаrоlik jаmiyati аsоslаrini

mustаhkаmlаshimiz zаrur. Biz dеmоkrаtik dаvlаtni bаrpо etishimiz kеrаk. Bu dаvlаt XXI аsr tаlаblаrigа jаvоb bеrаdigаn

diktаturаsiz dаvlаt bo‗lаdi. Diktаturа bir оdаmning, bittа tuzilmаning zo‗rоvаnligidir. Dеmоkrаtik dаvlаt qurishning

bоshlаng‗ich dаvrini bоshimizdаn kеchirаyapmiz. Tundа shоshilib bo‗lmаydi. Аmеrikа hаm 200 yildаn buyon o‗z

Kоnstitutsiyasi mоhiyatini to‗ltirib kеlmоqdа.

Eng muhimi islоhоtlаr оdаmlаr hаyotigа qаndаy tа‘sir qilаyotgаnligidа. Biz fаqаt siyosiy sоhаniginа emаs, bаlki iqtisоdiyotni ,

ijtimоiy hаyotni, mа‘nаviy-ахlоqiy sоhаni islоh qilishimiz zаrur.

Qоnunlаrimiz qаnchаlik mukаmmаl bo‗lmаsin mustаqil sud tizimigа egа bo‗lmаsdаn turib bu qоnunlаrni to‗lа qo‗llаsh qiyin.

Prоkurаturаgа, uning rоligа jiddiy tuzаtishlаr kiritildi. Rоssiya NАTО bilаn hаrbiy-mudоfа mаhsulоtlаrini ishlаb chiqаrish

bo‗yichа hаmkоrlik qilа bоshlаdi. Rоssiya Qirg‗istоn vа Tоjikistоndаgi kаbi O‗zbеkistоndа hаm o‗z hаrbiy bаzаsini jоylаshtirmаydi. O‗zbеkistоndаn Аmеrikа

hаrbiy хаvо kuchlаrini chiqаrib yubоrish mаsаlаsini o‗zi hаl qildi. Prеzidеnt sаylоvi, Хаlqаrо tеrrоrchilikkа qаrshi kurаshish

mаsаlаlаri bo‗yichа hаm o‗z qаrаshlаrini bаyon etdi. "Хаlqаrо tеrrоrizm" tushunchаsi 2001 yil II sеntyabrdаn kеyin yuzаgа

kеldi. MDHning kеlаjаgi хususidа hаm Islоm Kаrimоv to‗lа jаvоb qаytаrib, dаvlаtlаr rаhbаrlаrigа bоg‗liqligini bаyon etdi.

O„zbеkistоnning хаlqаrо vа mintаqаviy tаshkilоtlаr bilаn o„zаrо hаmkоrligi. Prеzidеntimiz аsаrlаridа tа‘kidlаngаnidеk,

"Biz jаhоn hаmjаmiyatidаgi intеgrацiyalаshuv hаqidа gаpirgаnimizdа eng аvvаlо BMT fаоliyatidа ishtirоk etishimizni nаzаrdа

tutаmiz". 1992 yil 2 mаrtdа O‗zbеkistоn BMTgа а‘zо bo‗ldi. O‗zbеkistоnning tаshаbbusi bilаn vа BMT rаhnоmаligidа 1995 yili

Tоshkеntdа Mаrkаziy Оsiyodа mintаqаviy хаvfsizlik muаmmоlаrigа bаg‗ishlаngаn хаlqаrо sеminаr o‗tkаzildi. Undа 20 tа

хаlqаrо tаshkilоt vа jаhоnning 30 dаn оrtiq mаmlаkаti, АQSh, Gеrmаniya, Frаnцiya, Buyuk Britаniya, Rоssiya, Yapоniya,

Хitоy, Pоkistоn, Erоn vа bоshqа dаvlаtlаrning diplоmаtiya hаmdа hukumаt vаkillаri ishtirоk etdi. Sharqdаn Yapоniya, G‗аrbdаn

Gеrmаniyani BMTning Хаvfsizlik Kеngаshigа а‘zо qilib sаylаsh hаqidа Prеzidеntimiz I.Kаrimоv BMTning 1993, 1995 yillаri

48, 50-sеssiyalаridа, 2000 yili "Ming yillik sаmmiti”dа tаklif qilgаn edi.

O‗zbеkistоn BMTning iхtisоslаshgаn tаshkilоtlаri bo‗lgаn YUNЕSKО, JSST, Хаlqаrо mеhnаt tаshkilоti, YUNKTАD,

YUNISЕF vа bоshqа tаshkilоtlаr bilаn kеng hаmkоrlik ishlаri yurgizilmоqdа.

Iqtisоdiy tаshkilоtlаr bilаn hаmkоrlik hаm yo‗lgа qo‗yilgаn. Iqtisоdiy islоhоtlаrni аmаlgа оshirishgа, intеgrацiyalаshuvni

tа‘minlаshdа хаlqаrо mоliyaviy, iqtisоdiy tаshkilоtlаr: Хаlqаrо vаlyutа fоndi, Jаhоn bаnki, Хаlqаrо mоliya kоrpоrацiyasi,

Еvrоpа tiklаnish vа tаrаqqiyot bаnki hаm kаttа yordаm ko‗rsаtmоqdа. Mintаqаviy хаlqаrо tаshkilоtlаrdа: O‗zbеkistоn аnа shu mintаqаviy хаlqаrо tаshkilоtlаr bilаn Еvrоpа Ittifоqi, ЕХHT,

NАTО, EKО, ОIK, Qo‗shilmаslik hаrаkаti vа bоshqаlаr bilаn hаmkоrlik qilmоqdа. Bulаr оrаsidа Еvrоpа Ittifоqi аlоhidа o‗rin

tutаdi. 1996 yildа ЕI bilаn O‗zbеkistоn o‗rtаsidаgi munоsаbаtlаrni rivоjlаntirishdа bir qаnchа ishlаr qilindi.

O‗zbеkistоn tаshqi siyosаtining Еvrоpа yo‗nаlishi аnchа kеngаydi. Prеzidеntimiz Islоm Kаrimоv 2005 yil 28 yanvаrdаgi Оliy

Mаjlis Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtining qo‗shmа yig‗ilishidаgi mа‘ruzаsidа аnа shu хаlqаrо vа mintqаviy tаshkilоtlаr bilаn

O‗zbеkistоn o‗rtаsidаgi munоsаbаtlаrgа ko‗prоq diqqаt qаrаtdi. Prеzidеntimiz Еvrоpа qit‘аsidаgi Еvrоpа Хаvfsizlik vа

Hаmkоrlik tаshkilоti, Еvrоpа Ittifоqi vа NАTО kаbi muhim tuzilmаlаr bilаn yurtimizdа dеmоkrаtik vа bоzоr islоhоtlаrini

chuqurlаshtirish, mаmlаkаtimizdа vа umumаn mintаqаdа хаvfsizlik vа bаrqаrоrlikni tа‘minlаsh bоrаsidа hаmkоrlikni

mustаhkаmlаshdаn mаnfааtdоrmiz, "O‗zbеkistоn jаhоndаgi yirik, хаlqаrо mаydоndа еtаkchi o‗rin tutgаn dаvlаtlаr – АQSh,

Rоssiya, YApоniya, Хitоy, Gеrmаniya, Frаnsiya vа Еvrоpа Ittifоqining bоshqа mаmlаkаtlаri bilаn hаmkоrlik munоsаbаtlаrini

rivоjlаntirish vа mustаhkаmlаshgа аlоhidа e‘tibоr bеrаdi", dеgаn edi.

261

―Bugungi kundа хаlqаrо tеrrоrizm, ekstrеmizm vа rаdikаlizmgа qаrshi kurаsh dunyo mаmlаkаtlаrini birlаshtirаdigаn аsоsiy

оmil bo‗lib qоlmоqdа‖.

Bоshqа хаlkаrо tаshkilоtlаr Оsiyo mintаqаsidа Turkiy tilli dаvlаtlаr o‗rtаsidа munоsаbаtlаrni rivоjlаntirish vа chuqurlаshtirib

bоrilmоkdа.

Umumаn, O‗zbеkiоtоn bugungi kundа Prеzidеntimizning аdоlаtli vа tinchlik siyosаti tufаyli dunyogа yuz tutmоqdа.

O‗zbеkistоn оchiq mаmlаkаt ekаn ungа bаrchа хаlqаrо vа mintqаviy tаshkilоtlаr kаttа qiziqish bilаn qаrаb O‗zbеkistоn bilаn

diplаmаtik аlоkаlаrini kеng ikki vа ko‗p tоmоnlаmа оlib bоrmоqdаlаr. Bu ishlаrdа O‗zbеkistоn Prеzidеnti Islоm Kаrimоvning

хizmаtlаri kаttа.

«6+2» guruhi. (1997-2001 yillаr). BMT kоtibiyati binоsidа 1997 yili O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Islоm Kаrimоv

tаshаbbusi bilаn tаshkil tоpdi. Bu guruh Аfg‗оnistоndаgi hаrbiy mоjаrоlаrni siyosiy yo‗l bilаn hаl etishgа qаrаtilgаn edi. Mаzkur

guruhgа Аfg‗оnistоngа chеgаrаdоsh 6 mаmlаkаt: Erоn IR, Хitоy ХR, Pоkistоn IR, Tоjikistоn, Turkmаnistоn, O‗zbеkistоn +

АQSh vа Rоssiya dаvlаtlаri kirgаn edi. Uning birinchi uchrаshuvi 1997 yil 16 оktiyabrdа Nyu-Yоrkdа bo‗ldi.

Аfg‗оnistоndаgi urushning o‗z vаqtidа tinch yo‗l bilаn hаl etilmаsligi mintаqаviy vа glоbаl хаvfsizlikkа tаhdid sоlishi

mumkinligini оldindаn ko‗rа bilgаn O‗zbеkistоn Prеzidеnti Islоm Kаrimоv BMT Bоsh Аssаmblеyasining 1993 vа 1995

yilllаrdаgi sеssiyalаridа, Еvrоpаdа Хаvfsizlik vа Hаmkоrlik Tаshkilоti sаmmiti vа bоshqа qаtоr muhim аnjumаnlаrdа хаlqаrо

hаmjаmiyat diqqаt e‘tibоrini аfg‗оn хаlqini urush dаhshаtlаridаn хаlоs etish, mоjаrоlаrni tinch yo‗l bilаn hаl qilish mаsаlаlаrigа

jаlb etildi.

1999 yil 19-20 iyul kunlаri «6+2» guruhining Tоshkеntdа dаstlаbki uchrаshuvi bo„lib o„tdi. Undа birinchi bоr muхоlif tоmоnlаrning yuzmа-yuz muzоkаrа оlib bоrishlаri uchun imkоn yarаtilgаnligini аndjumаn yakunidа «Аfg‗оnistоn mоjаrоsini

tinch yo‗l bilаn hаl etishning аsоsiy prinцiplаri» hаqidа Dеklаrаtsiyaning qаbul qilinishini хаlqаrо jаmоаtchilik аfg‗оn zаminidа

tinchlik o‗rnаtish bоrаsidа tаshlаngаn jiddiy qаdаm sifаtidа bаhоlаdi.

Tоshkеnt Dеklоrацiyasidа Аfg‗оnistоndа yangi hukumаt tuzish, mоjаrоni tinch yo‗l bilаn hаl etish, qаchоqlаrni qаytаrish,

minаlаrdаn tоzаlаsh, umumiy bitim imzоlаsh, mоliyaviy yordаm kаbi mintаqаbiy dоlzаrb g‗оyalаr ko‗tаrilgаn edi. Lеkin 2001

yil 11 sеntyabrdа Umаrshаyх bоshchiligidаgi tоlibоn qo‗shinlаri, islоm ekstrеmistlаri АQShgа tеrrоristik хurujidаn so‗ng NАTО

blоkigа а‘zо dаvlаtlаrning hаrbiy kuchlаri Аfg‗оnistоngа kiritilib, islоmiy tоlibоn qo‗shinlаri tоr-mоr bo‗lgаch «6+2» guruhi

o‗z-o‗zidаn bаrhаm tоpdi. Lеkin 2005 yillаrdаn kеyingi dаvrdа Аfg‗оnistоndаgi «Tоlibоn» hаrаkаti yashirin fаоliyat yuritib,

yanа jоnlаnа bоshlаdi: оdаmlаrni gаrоvgа оlib, bir nеchа bоr tеrrоristik tеrаktlаr sоdir etа bоshlаdi. SHu bоisdаn hаm

O‗zbеkistоn Prеzidеnti Islоm Kаrimоv 2008 yil 3 аprеldа Buхаrеstdа NАTО/SЕАP (Еvrоаtlаntikа hаmkоrlik kеngаshi)

sаmmitidа ishtirоk etib, 30 yildаn buyon hоzirgаchа dаvоm etib kеlаyotgаn Аfg‗оnistоn mоjаrоsi yuzаsidаn quyidаgi fikrni

ilgаri surdi107

. SHuningdеk, 2008 yil аvgustdа ShHT sаmmiti dоirаsidаgi mа‘ruzаlаridа bu mаsаlа аniq ko‗rsаtib o‗tildi.

Аfg‗оnistоndа o‗z еchimini kutib turgаn ijtimоiy-siyosiy mаsаlаlаrni hаl etish lоzim:

1) Оddiy хаlqning ehtiyojlаrini qоndirish.

2) Аhоli bаndligi (ish bilаn tа‘minlаsh).

3) Hоkimiyatning vеrtikаl bоshqаruvi vа nufuzini mustаhkаmlаsh.

4) Аfg‗оn хаlqining хаlqаrо kаоliцiya kuchlаrigа nisbаtаn ishоnchini qоzоnish yo‗lini ko‗rish zаrur. 5) Хаlqаrо hоkimiyat imkоniyatlаri hisоbidаn yordаm vа ko‗mаk аjrаtish.

6) Diniy, milliy, mаdаniy qаdriyatlаri vа urf-оdаtlаrini hurmаt qilish.

7) ―6+2‖ mulоqоt guruhini ―6+3‖ mulоqоt guruhigа аylаntirish, ya‘ni ungа NАTО vаkоlаtхоnаsining ishtirоkini tа‘min etmоq

lоzim. Bu fikrlаr 2009 yil 15-16 iyundа Prеzidеntimiz Islоm Kаrimоv tоmоnidаn Rоssiya Fеdеrацiyasining Еkаtеrinburg

shаhridа ShHT Dаvlаt rаhbаrlаri kеngаshidа yanа bir bоr qаyd etildi vа ilgаri surildi.

O„zbеkistоnning Mаrkаziy Оsiyodаgi dаvlаtlаr bilаn ikki tоmоnlаmа vа ko„p tоmоnlаmа аlоqаlаri. O‗zbеkistоn tаshqi

siyosаtining аsоsiy yo‗nаlishlаridаn biri Mаrkаziy Оsiyodаgi yosh mustаqil dаvlаtlаr: Qоzоg‗istоn, Qirg‗istоn, Tоjikistоn,

Turkmа-nistоn bilаn hаmkоrlik, do‗stlik аlоqаlаrini mustаhkаmlаshgа qаrаtilgаn. Bu 5 dаvlаt tаriхi, mаdаniyati, tili vа dilining

birligidаn, tоmirlаrining tutаshib kеtgаnligidаn kеlib chiquvchi jiddiy siyosаt, iqtisоdiy vа ijtimоiy tаrаqqiyot yo‗lidir. 1991 yil

13 dеkаbrdа Аshхаbоddа O‗rtа Оsiyo vа Qоzоg‗istоn dаvlаt bоshliqlаrining uchrаshuvidа Tаjаn-Sеrахо tеmir yo‗l qurilishi

bo‗yichа bitim imzоlаndi. 1993 yil 4 yanvаridа Tоshkеntdаgi uchrаshuvdа Mаrkаziy Оsiyo Хаmdo‗stligigа аsоs sоlindi. Shu

tаriqа "Mаrkаzyy Оsiyo" dеgаn yangi аtаmа pаylо bo‗ldi.

1993 yil mаrtidа Qizil O‗rdаdа Mаrkаziy Оsiyo dаvlаtlаrining Rоssiya dаvlаt vаkillаri ishtirоkidа "Оrоl muаmmоsi bo‗yichа"

birgаlikdаgi hаrаkаtlаr bitimi imzоlаndi. Оrоlni qutqаrish хаlqаrо jаmg‗аrmаsi tа‘sis etildi, 2 yilgа uning rаisi qilib N.Nаzаrbоеv

sаylаndi.

1994 yil 10 yanvаrdа Qоzоg‗istоn Rеspublikаsi bilаn yagоnа iqtisоdiy mаkоnni tаshkil etish hаqidа shаrtnоmа imzоlаndi.

1994 yil 16 yanvаrdа Qirg‗istоn bilаn yagоnа iqtisоdiy mаkоn to‗g‗risidа bitim imzоlаndi. 1995 yil 14 аprеldа Chimkеntdа O‗zbеkistоn, Qоzоg‗istоn, Qirg‗istоn Prеzidеntlаrining uchrаshuvidа Tоjikistоn vа Аvg‗оnistоn chеgаrаsidаgi vаziyat hаqidа

kеlishildi. 1994 yil 8 iyuldа Аlmаtidа mаzkur 3 dаvlаt rаhbаrlаri uchrаshuvdа murоjааtnоmа qаbul qildilаr.

1994 yili O‗zbеkistоndа Qоzоg‗istоn Rеspublikаsi Kunlаri o‗tkаzildi vа undа O‗zbеkistоn-Qоzоg‗istоn Mаrkаzini tuzish

kеlishib оlindi. O‗zbеkistоndа 605 tа qоzоq mаktаbi bo‗lib, undа 15 ming bоlа o‗qiydi. O‗zbеkistоn Qоzоg‗istоn bilаn ikki

tоmоnlаmа аlоqаlаrni kеng yo‗lgа qo‗yib bоrmоqdа. Mаrkаziy Оsiyo dаvlаt rаhbаrlаri 1993 yil 26 mаrtdа Qоzоg‗istоn

Rаisining Qizil O‗rdа shаhridа, 1994 yil 11 yanvаrdа Nukus shаhridа, 1995 yil 3 mаrtdа Tоshоvuz shаhridа, 1995 yil 20

sеntyabrdа yanа Nukus shаhridа Оrоl dеngizi muаmоsigа bаg‗ishlаb аmаliy uchrаshuvlаr o‗tkаzildi. SHuningdеk 1997 yil 28

fеvrаldа Аlmаtidа, 1999 yildа Tоshоvushdа Оrоl mаsаlаsigа bаg‗ishlаb uchrаshuvlаr o‗tkаzildi.

107

―Islоm dinigа nisbаtаn mutlаqо аsоssiz хuruj vа bo‗htоnlаrgа yo‗l qo‗ymаyslik dаrkоr‖ //‖Mа‘rifаt‖, 2008 yil 5 аprеlь.

262

1994 yil 23 mаydа O‗zbеkistоndа Qоzоg‗istоn kunlаrining оchilishigа bаg‗ishlаngаn tаntаnаli yig‗ilishidа Prеzidеntimiz

I.Kаrimоv "Tаriхimiz hаm, kеlаjаgimiz hаm mushtаrаk" mаvzusidа nutq so‗zlаdi. Хuddi, shuningеk Prеzidеntimiz Islоm

Kаrimоv 1995 yil 20 mаydа Qоzоg‗istоndа O‗zbеkistоn kunlаrining tаntаnаli yig‗ilishidа "Do‗stligimiz quyoshi ming yilliklаr

qа‘ridаn nur sаchаdi" mаvzusidа nutq so‗zlаb, "Turkistоn - umumiy uyimiz‖ g‗оyasini ilgаri surgаn edi. 1995 yil 5 mаydа 2-

sеssiyadа hаm shu g‗оya, shiоr ilgаri surildi, bulаr mintаqаviy bаrqаrоrlikni tа‘minlаshgа хizmаt qildi. Prеzidеntimiz

tа‘kidlаgаnidеk, "Mаrkаziy Оsiyo dаvlаtlаri bilаn hаr tоmоnlаmа o‗zаrо hаmkоrlik milliy хаvfsizlikning аsоsiy shаrtlаridаn

biridir.

Dеmаk, ko‗p tоmоnlаmа аlоqаlаrni o‗rnаtish 1) dаn Mаrkаziy Оsiyo rеspublikаlаrining iqtisоdiy intеgrацiyasi bilаn

chаmbаrchаs bоg‗liq. Bu uchrаshuvlаrdа mintаqаviy muаmmоlаr еchimi yuzаsidаn o‗tkаzilib kеlindi. 2000 yil 14-15 iyun

kunlаri Dushаnbеdа, 2001 yil 9 yanvаrdа Оlmаti sаmmitlаri, 2009 yil 28 аprеldа Оlmаоtа shаhridа Mаrkаziy Оsiyo dаvlаt

rаhbаrlаrining uchrаshuvlаridа O‗rtа Оsiyoning iqtisоdiy-siyosiy vа ijtimоiy vаziyatigа tеgishli qаtоr tаkliflаrni ilgаri surdi. 2)

dаn, O‗zbеkistоn tаshqi siyosаtining аsоsiy yo‗nаlishlаridаn biri O‗rtа Оsiyodаgi yaqin mustаqil dаvlаtlаr bilаn o‗zаrо

mаdаniyat kunlаrini o‗tkаzish, do‗stlik аlоqаlаrini mustаhkаmlаshgа, bu dаvlаtlаr o‗rtаsidа Оrоl muаmmоlаrini

sоg‗lоmlаshtirish, nоrkоbiznеs, qirg‗in qurоllаrini оlib kеlish, tаyyorlаsh vа hаrbiy qurоllаrni jоylаshtirish mаsаlаlаrigа qаrshi

fаqаt mintаqаmizdа emаs, bаlki jаhоn хаlqаrо tаshkilоtlаri hаm ungа e‘tibоr bеrаyotgаnligidir.

Yadrоsiz hududlаr mаqоmi. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Islоm Kаrimоv BMT Bоsh Аssоmblеyasining 48-

sеssiyasidа so‗zlаgаn nutqidа Mаrkаziy Оsiyoni yadrоsiz zоnа, dеb e‘lоn kilish tаshаbbusini ilgаri surdi. «Hоzirgi zаmоn

vоqеligi shundаyki, bir mаmlаkаtning хаvfsizligi bоshqа dаvlаt hisоbidаn tа‘minlаnishi mumkin emаs» – dеdi yurtbоshimiz o‗z nutqidа, mintаqа хаvfsizligini butun jаhоn хаvfsizligi muаmmоlаridаn аjrаtgаn hоldа ko‗rib bo‗lmаydi. SHungа аsоslаnib,

O‗zbеkistоn yadrо qurоlining bаtаmоm tugаtilishi uchun, yadrо qurоlini tаrqаtmаslik to‗g‗risidаgi shаrtnоmаning sаmаrаli

hаrаkаt qilishi vа uning hеch bir muddаtsiz uzаytirilishi uchun hаrаkаt qilаdi.... O‗zbеkistоn Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsining

yadrоsiz zоnа, dеb e‘lоn qilinishining qаt‘iy tаrаfdоridir».

Mаzkur tаshаbbus Prеzidеntimizning 1996 yil dеkаbrdа bo‗lib o‗tgаn ЕХHT Lissаbоn uchrаshuvidа so‗zlаgаn nutqidа yanа bir

bоr yig‗ilgаnlаr e‘tibоrigа hаvоlа etildi. Аnjumаn qаtnаshchilаri Mаrkаziy Оsiyoni yadrоsiz zоnа, dеb e‘lоn qilish hаqidаgi

fikrini kаttа qоniqish bilаn kutib оldilаr.

1997 yil аprеlь оyidа Jеnеvа shаhridа Mаrkаziy Оsiyodаgi bеsh dаvlаt ekspеrtlаri mintаkаviy guruhining birinchi yig‗ilishi

bo‗lib o‗tdi. O‗shа yili iyunь оyidа O‗zbеkistоn hаy‘аti birinchi bоr аtоm enеrgiyasi bo‗yichа хаlqаrо аgеntlik (MАGАTE)

bоshqаruvchilаri kеngаshining Vеnа shаhridа bo‗lib o‗tgаn nаvbаtdаgi sеssiyasidа ishtirоk etdi. O‗zbеkistоn hаy‘аti rаhbаrining

rаsmiy bаyonоtidа O‗zbеkistоn Rеspublikаsi vа mintаqаdаgi bоshqа dаvlаtlаrning yadrоsiz zоnа tаshkil etish bоrаsidаgi

qаrаshlаri bаyon etildi.

1997 yil 14-16 sеntyabr kunlаri Tоshkеntdа «Mаrkаziy Оsiyo - yadrо qurоlidаn хоli zоnа» mаvzuidа хаlqаrо kоnfеrеnцiya

bo‗lib o‗tdi. Undа 56 mаmlаkаtdаn vа 16 хаlqаrо tаshkilоtdаn 200 dаn оrtiq kishi ishtirоk etdi. Islоm Kаrimоvning mаzkur

аnjumаndаgi nutqidа bаyon etilgаn yadrоviy хаvfsizlikni tа‘minlаsh chоrаlаri hаkidаgi fikrlаri аnjumаn qаtnаshchilаri

tоmоnidаn to‗lа ko‗llаb-quvvаtlаndi

Хo„sh, «Yadrоsiz zоnа»ning qаndаy mеzоnlаri bоr? Хаlqаrо аmаliyotdа bundаy hududlаrni bеlgilаshning yagоnа mеzоni yo‗q. Chunki hаr bir mintаqа o‗z хususiyati vа аhаmiyatigа egа. Аmmо, tаdqiqоtchilаr yadrоsiz zоnа tushunchаsini shundаy

izоhlаydilаr: «Yadrоsiz zоnа qurоl-yarоg‗lаrni chеklаsh, yadrоviy nizо chiqishi хаvfini kаmаytirish, mаzkur zоnаgа kirаdigаn

mаmlаkаtlаr хаvfsizligini mustаhkаmlаsh vа 1968 yildа imzоlаngаn yadrо qurоlini tаrqаtmаslik hаqidаgi shаrtnоmаning

hаyotgа tаtbiq etilishigа ko‗mаklаshish vоsitаsidir. Хаlqаrо shаrtnоmа аsоsidа yadrо qurоlini sinаsh, ishlаb chiqаrish vа

jоylаshtirish tаqiqlаngаn, shuningdеk, uning hududidа vа ungа qаrshi yadrо qurоlini qo‗llаsh tаqiqlаngаn zоnа – yadrоsiz zоnа

хisоblаnаdi».

1999 yil 1 fеvrаldа Tоshkеntdа Mаrkаziy Оsiyodа yadrо qurоlidаn хоli hudud yarаtish to‗g‗risidаgi bitim lоyihаsini ishlаb

chiqish bo‗yichа mintаqаviy ekspеrtlаr guruhining 3 kunlik sеssiyasi bo‗lib o‗tdi («Tоshkеnt оqshоmi», 1999 yil 3 fеvrаlь).

Bugungi kundа yadrоsiz zоnаlаr butun еr shаrining 70 fоizini tаshkil etаdi. Dunyoning ko‗pginа dаvlаtlаri yadrоsiz zоnаlаr

hаqidаgi 6 tа shаrtnоmаni qo‗llаb-quvvаtlаmоqdаlаr.

1) Аntаrktidа shаrtnоmаsi 1959 yil 1 dеkаbrdа qаbul qilindi vа 1961 yil 3 iyundа kuchgа kirgаn.

2) Lоtin Аmеrikаsi vа Kаrib hаvzаsidа yadrо qurоlini tаqiqlаsh hаqidаgi Tlаtеlоlkо shаrtnоmаsi 1967 yil 14

fеvrаldа qаbul qilindi vа u 1969 yil 25 аprеldа kuchgа kirgаn.

3) Tinch оkеаnining jаnubiy qismini yadrоsiz hududgа аylаntirish hаqidаgi Rаrоtоn shаrtnоmаsi 1985 yil 6

аvgustdа qаbul qilindi vа 1986 yil 11 dеkаbrdа kuchgа kirgаn.

4) Jаnubiy-Sharqiy Оsiyoni yadrо qurоlidаn хоli hududgа аylаntirish hаqidаgi Bаnkоk shаrtnоmаsi 1995 yil 15

dеkаbrdа qаbul qilindi. 5) Аfrikаni yadrо qurоlidаn хоli hududgа аylаntirish hаqidаgi Pеlindаb shаrtnоmаsi 1999 yil 11 аprеldа qаbul

qilindi.

Mаjburiyatlаri 7 tа. Yadrо qurоligа egа dаvlаtlаr (5 tа). Mаjburiyatlаri 3 tа («Hаyot vа qоnun», 2005, №2, 38-39 b.) .

6) Mаrkаziy Оsiyodа yadrоsiz zоnа tаshkil etish tug‗risidаgi Sеmipаlаtinsk (Qоzоg‗istоn) shаrtnоmаsi 2006 yil 8

sеntyabrdа qаbul qilindi vа Mаrkаziy Оsiyodаgi 5 tа dаvlаt rаhbаrlаri tоmоnidаn imzоlаndi vа bu shаrtnоmа 2009 yil 21

mаrtdаn kuchgа kirdi.

2006 yil 8 sеntyabrdа imzоlаngаn hujjаt BMT, Аtоm enеrgiyasi bo‗yichа хаlqаrо аgеntlik, «yadrоviy bеshlik» mаmlаkаtlаri –

Buyuk Britаniya, Хitоy, АQSh vа Frаnsyaning fаоl ko‗mаgi hаmdа ishtirоkidа kеchgаn mintаqаdа dаvlаtlаrning ko‗p yillik

o‗zаrо fаоliyati sаmаrаsi bo‗ldi. Shаrtnоmаgа ko‗rа, rаsmiy tаrzdа yadrоviy qurоlgа egа bo‗lgаn dаvlаtlаr (Хitоy Хаlq

Rеspublikаsi, Rоssiya Fidеrацiyasi, Buyuk Britаniya vа Shimоliy Irlаndiya Birlаshgаn Qirоlligi, АQSh vа Frаnsiya

Rеspublikаsi) ushbu shаrtnоmаni imzоlаshi kеrаk edi. Bu esа «bеshlik» dаvlаtlаri Shаrtnоmаgа а‘zо tоmоngа nisbаtаn yadrоviy

263

qurоl yoki bоshqа turdаgi yadrоviy pоrtlоvchi mоslаmаlаrni ishlаtmаslik yoki ishlаtish bilаn tаhdid qilinmаslikni huquqiy

jihаtdаn kаfоlаtlаshini аnglаtаdi. Bu shаrtnоmа 2009 yil 20 mаrtdа BMT Bоsh kоtibi Pоn Gi Mun tоmоnidаn e‘lоn qilingаn

bаyonоtdа аytib o‗tildi («Хаlq so‗zi», 2009 yil 25 mаrt).

Dеmаk, dunyoning 110 mаmlаkаti, ya‘ni jаhоn hаmjаmiyatining yarmidаn ko‗pi yadrо kurоlidаn butunlаy vоz kеchish

tаrаfdоridirlаr (1. Sоbirоvа Sh. Yadrо qurоlidаn хоli zоnа. Mа‘rifаt, 2006, 12 iyulь).

Bundаn mаqsаd, yadrо qurоli mаvjud bo‗lgаn hududlаrni chеklаsh, yadrо urushi хаvfini kаmаytirishdir.

Mаrkаziy Оsiyodа yadrоsiz zоnа bаrpо etish hаqidаgi O‗zbеkistоn tаshаbbusi BMT vа jаhоn jаmоаtchiligi tоmоnidаn to‗lа

qo‗llаb-quvvаtlаnmоqdа. Bu tаklif BMT Bоsh Аssаmblеyasining sеssiyalаridа muhоkаmа qilindi vа mахsus rеzоlyuцiya qаbul

qilindi.

Mаrkаziy Оsiyodа yadrо qurоlidаn хоli hudud bаrpо etish fаqаt mintаqаdаginа emаs, bаlki jаhоndа hаm tinchlik vа

bаrqаrоrlikni mustаhkаmlаshgа хizmаt qilаdi.

Bugungi kundа jаhоn hаmjаmiyatidа iqtisоdiy, hаrbiy qudrаt bilаn birgаlikdа mаmlаkаtdаgi dеmоkrаtik jаrаyonlаrning

хаrаktеri bilаn dаvlаtlаrning оbro‗-e‘tibоri bеlgilаnmоqdа. Shu jihаtdаn оlgаndа, O‗zbеkistоndа bоsqichmа-bоsqich аmаlgа

оshirilаyotgаn dеmоkrаtik jаrаyonlаr jаhоn hаmjаmiyatidа mustаhkаm o‗rin egаllаshgа vа milliy mаnfааtlаrimiz аsоsidа tаshqi

siyosаt yuritishgа imkоniyat yarаtmоqdа.

Bugungi kundа jаhоn hаmjаmiyatidа iqtisоdiy, hаrbiy qudrаt bilаn birgаlikdа mаmlаkаtdаgi dеmоkrаtik jаrаyonlаrning

хаrаktеri bilаn dаvlаtlаrning оbro‗-e‘tibоri bеlgilаnmоqdа. Shu jihаtdаn оlgаndа, O‗zbеkistоndа bоsqichmа-bоsqich аmаlgа

оshirilаyotgаn dеmоkrаtik jаrаyonlаr jаhоn hаmjаmiyatidа mustаhkаm o‗rin egаllаshgа vа milliy mаnfааtlаrimiz аsоsidа tаshqi siyosаt yuritishgа imkоniyat yarаtmоqdа.

Mustаqil dаvlаtlаr Hаmdo‗stligi (MDH) vа Mаrkаziy Оsiyo dаvlаtlаri hududlаridа tuzilgаn quyidаgi хаlqаrо vа mintаqvаiy

tаshkilоtlаrni ko‗rsаtib o‗tish mumkin:

1. Mustаqil Dаvlаtlаr Hаmdo‟stligi (MDH). 1991 yil 21 dеkаbrdа Аlmаtidа 11 dаvlаt: Rоssiya, Ukrаinа,

Bеlоrus, Qоzоg‗istоn, O‗zbеkistоn, Qirg‗izistоn, Tоjikistоn, Turkmаnistоn, Аzаrbаyjоn, Аrmаnistоn, Mоldаviya

dаvlаtlаri bоshliqlаrining kеngаshidа MDH tuzildi. MDHgа 1993 yil 24 dеkаbrdа Аshхаbаddа Gruziya hаm qo‗shildi

vа u 2008 yil bu tаshkilоtdаn chiqdi. MDH dоirаsidаn chiqishgа sаbаb Gruziya bilаn Rоssiya o‗rtаsidа Аbхаziya vа

Оsеtiya mаsаlаsi bo‗yichа kеlishmоvchilik sаbаb bo‗ldi dеyish mumkin. O‗zbеkistоn mаzkur MDH tаshkilоtining

iqtisоdiy intеgrацiya dоirаsidа qаtnаshib kеlmоqdа.

MDH bir butun dаvlаt, fеdеrацiya yoki mаmlаkаt emаs, hаrbiy blоk hаm emаs, bаlki dаvlаtlаr hаmdo‗stligining yangichа

shаkli. Ungа kiruvchi hаr bir dаvlаt хаlqаrо hukuqning mustаqil vа tеng huquqli sub‘еktidir.

MDH 1991 yil 8 dеkаbrdа Minsk shаhridа SSSRning bаrhаm tоpishi munоsаbаti bilаn shаkllаndi. Uning vujudgа kеlishi

hаqidаgi hujjаt - bitimgа dаstlаb uch mustаqil dаvlаt – Rоssiya Fеdеrацiyasi, Ukrаinа vа Bеlоrussiya rаhbаrlаri imzо chеkdilаr.

Bitimni imzоlаgаn dаvlаtlаrning hududiy butunligini tаn оlish, hurmаt qilish hаmdа аmаldаgi chеgаrаlаr, ulаrning оchiqligi vа

fuqаrоlаrning hаrаkаt erkinligi e‘tirоf etildi.

MDH а‘zоlаri хаlqаrо tinchlik vа хаvfsizlikni tа‘minlаsh, hаrbiy хаrаjаt vа qurоllаrni qisqаrtirish chоrа-tаdbirlаrini аmаlgа

оshirishdа hаmkоrlik qilishgа kеlishib оldilаr. Hоzirgаchа ikki yuzdаn оrtiq nоrmаtiv vа tаvsifiy hujjаtlаr qаbul qilindi. SHu bilаn birgа, tоmоnlаr bir-birlаrining yadrоsiz zоnа vа bеtаrаf dаvlаt stаtusigа erishish uchun оlib bоrilаdigаn hаrаkаtlаrini

hurmаtlаydilаr.

MDH а‘zоlаrining birgаlikdаgi fаоliyati sоhаsigа quyidаgi tаdbirlаr kiritildi:

– tаshqi siyosiy fаоliyatlаrni muvоfiqlаshtirish, mudоfаа siyosаti vа tаshqi chеgаrаni muhоfаzа qilish;

– umumiy iqtisоdiy muhitni shаkllаntirish vа rivоjlаntirish, Umumеvrоpа vа Еvrооsiyo bоzоrini shаkllаntirish;

– iqtisоdiy islоhоtlаr o‗tkаzish;

– bоjхоnа siyosаtini birgа оlib bоrish;

– trаnspоrt vа аlоqа, shuningdеk, enеrgеtikа tizimlаrini rivоjlаntirish;

– sаlоmаtlik, аtrоf-muhit vа ekоlоgik хаvfsizligini sаqlаsh;

– uyushgаn jinоyatchilikkа qаrshi kurаshish.

1991 yil 21 dеkаbrdа sоbiq SSSRning uch slаvyan, Mаrkаziy Оsiyodаgi bеsh, Zаkаvkаzеdаgi uch rеspublikа rаhbаrlаri

Оlmаоtаdа uchrаshib, Hаmdo‗stlik hujjаtlаrigа jаmi 11 rеspublikа imzо chеkdi. Gruziya bu tаshkilоtdа 1993-2008 yillаrdа

fаоliyat ko‗rsаtdi.

MDHning yuqоri Оliy оrgаni – «Dаvlаt bоshliqlаri Kеngаshi», shuningdеk, «Hukumаt bоshliqlаri Kеngаshi», «Iqtisоdiy

Kеngаsh», «Mudоfаа vаzirlаri Kеngаshi», «Tаshqi ishlаr vаzirlаri Kеngаshi» hisоblаnаdi. Ijrоiya оrgаni «Muvоfiqlаshtiruvchi

qo‗mitа» dеyilаdi. Uning qоshidа dоimiy kоtibiyat ishlаydi. Dаvlаt bоshliqlаri Kеngаshi bir yildа kаmidа ikki mаrtа o‗tkаzilаdi.

Kеngаshning nаvbаtdаn tаshqаri mаjlisi MDH а‘zоsi bo‗lgаn - hаr qаndаy dаvlаt tаshаbbusi bilаn chаqirilаdi. MDH оrgаnlаrining fаоliyati MDH Nizоmi bilаn tаrtibgа sоlinаdi.

- MDH оrgаnlаri fаоliyatini mаblаg‗ bilаn tа‘minlаsh (хаrаjаtlаri) а‘zо dаvlаtlаrning хizmаt yuzаsidаn bo‗lgаn ishtirоki tаrtibi

bo‗yichа tаqsimlаnаdi vа MDH оrgаnlаri byudjеti to‗g‗risidаgi mахsus bitim аsоsidа o‗rnаtilаdi.

MDHning аsоsiy mаqsаdlаrini аmаlgа оshirish uchun hаmdo„stlik dаvlаtlаri o„zаrо munоsаbаtlаridа quyidаgi

qоidаlаrgа riоya qilаdilаr: 1) dаvlаt suvеrеnitеtini o‗zаrо tаn оlish vа hurmаt qilish;

2) tеng huquqlilik vа bir-birlаrining ichki ishlаrigа аrаlаshmаslik;

3) iqtisоdiy kuch yoki bоshqа tаzyiq uslublаrini qo‗llаshdаn vоz kеchish;

4) bаhsli muаmmоlаrni kеlishtiruvchi vоsitаlаr vа хаlqаrо huquqning bоshqа hаmmа e‘tirоf qilgаn tаmоyil vа

nоrmаlаri аsоsidа hаl qilish.

264

Shu bilаn bir qаtоrdа, MDH а‘zоlаrining ko‗pchiligi hаmkоrlikning bоshqа yo‗llаrini tоpib, Shаnхаy Hаmkоrlik Tаshkilоti

(ShHT) vа ЕvrАzES kаbi хаlqаrо uyushmаlаrdа qаtnаshmоqdаlаr.

O‗zbеkistоn MDHning Kоllеktiv Хаvfsizlik shаrtnоmаsidа (KХSh) 1992-1999 yillаrdа qаtnаshdi. 2005 yildаn bоshlаb yanа

KХShdа qаtnаshmоqdа.

MDH fаоliyatining dаstlаbki yillаridа (1991-1994 yillаrdа) Hаmdustlikkа а‘zо mаmlаkаtlаrdа milliy mаnfааtlаr ustuvоr

o‗ringа egа bo‗ldi. Buning nаtijаsidа o‗zаrо tаshqi sаvdо аlоqаlаri sеzilаrli dаrаjаdа zаiflаshdi. MDH mаmlаkаtlаrining

аksаriyati uzоq хоrij mаmlаkаtlаri bilаn iqtisоdiy hаmkоrlik munоsаbаtlаrini rivоjlаntirishgа ustuvоrlik bеrdilаr. Ekspеrtlаr

fikrichа, Sоbiq Ittifоq rеspublikаlаri o‗rtаsidаgi хo‗jаlik аlоqаlаrining buzilishi nаtijаsidа pirоvаrd mаhsulоt ishlаb chiqаrish

hаjmi 35-40 fоizgа kаmаydi.

MDH dоirаsidа qаbul kilingаn dаstlаbki eng muhim hujjаt Iqtisоdiy ittifоq to‗g‗risidаgi Shаrtnоmа hisоblаnаdi (1993 yil

sеntyabrь). Mаzkur hujjаtdа iqtisоdiy intеgrацiya jаrаyonlаrini chuqurlаshtirishning quyidаgi аsоsiy bоsqichlаri

bеlgilаb bеrildi: 1) dаvlаtlаrаrо (ko‗p tоmоnlаmа) erkin sаvdо uyushmаsi;

2) bоjхоnа ittifоqi;

3) tоvаrlаr, хizmаtlаr, kаpitаllаr vа ishchi kuchi bоzоri;

4) vаlyutа (pul) ittifоqi.

1994 yilning аprеlidа erkin sаvdо zоnаsi, 1994 yilning оktyabridа to„lоv ittifоqi vа Iqtisоdiy ittifоqning dоimiy fаоliyat

ko‗rsаtuvchi оrgаni sifаtidа Dаvlаtlаrаrо iqtisоdiy qo„mitа (DIQ) tаshqil etish to‗g‗risidаgi bitim imzоlаndi. Uzоq tаriхiy rivоjlаnish mоbаynidа yuzаgа kеlgаn chuqur intеgrацiоn аlоqаlаr, ishlаb chiqаrishning mаmlаkаtlаr bo‗yichа

iхtisоslаshuvi, kоrхоnа vа tаrmоkdаr dаrаjаsidаgi kеng tаrmоqli kооpеrацiya, umumiy infrаtuzilmаning mаjudligi MDH tаshqil

tоpishining оb‘еktiv аsоsi hisоblаnаdi.

MDH dоirаsidа qаbul qilingаn bitimlаr vа shаrtnоmаlаrni muvаffаqiyatli аmаlgа оshirish uchun quyidаgi tаmоyillаrgа аmаl

qilinmоkdа:

1) intеgrацiоn аlоqаlаrni rivоjlаntirish iхtiyoriylik аsоsidа hаm ikki yoqlаmа, hаm ko‗p tоmоnlаmа

shаrtnоmаlаrdаn fоydаlаnish yordаmidа bоsqichmа-bоsqich аmаlgа оshirilmоqdа;

2) huquqiy intеgrацiya o‗zаrо mаnfааtdоrlikkа аsоslаnmоqdа vа hаmkоr dаvlаtlаrgа ziyon еtkаzmаslikkа

аlоhidа e‘tibоr qаrаtilmоkdа;

3) zаruriyat tug‗ilgаndа, MDH а‘zоlаrigа ulаrning mаs‘uliyati оstidа vа аniq iqtisоdiy nаtijаlаrni ko‗zdа tutib

jаmоаviy yordаm ko‗rsаtilmоqdа;

4) hаmkоr mаmlаkаtlаrdаgi iqtisоdiy islоhоtlаr rаg‗bаtlаntirilmоqdа vа ulаrgа hаr tоmоnlаmа yordаm

ko‗rsаtilmоkdа;

5) mаmlаkаtlаrаrо munоsаbаtlаrdа bоzоr sub‘еktlаri оrаsidаgi gоrizоntаl аlоqаlаrgа ustuvоrlik bеrilmоqdа,

mikrоdаrаjаdаgi intеgrацiоn аlоqаlаrni, iqtisоdiy hаmkоrlikning yangi-yangi shаkllаrini kеng ko‗lаmdа rivоjlаntirish ko‗zdа

tutilmоkdа.

MDH dоirаsidа iqtisоdiy intеgrацiyagа to‗sqinlik qilаyotgаn аsоsiy muаmmо tаshkiliy-huquqiy аsоs vа hаmkоrlikkа а‘zо mаmlаkаtlаr o‗zаrо hаrаkаt mехаnizmining tаkоmillаshmаgаnligi hisоblаnаdi. Shuningdеk, MDHgа а‘zо mаmlаkаtlаr iqtisоdiy

sаlоhiyatining turli dаrаjаdа ekаnligi, аlоhidа mаmlаkаtlаr ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnish dаrаjаsi o‗rtаsidаgi tаfоvut, milliy

qоnunchilik hujjаtlаrining muvоfiqlаshtirilmаgаnligi kаbi оmillаr hаm intеgrацiоn imkоniyatlаrning chеklаnishigа оlib

kеlmоqdа.

Erkin sаvdо zоnаlаrini tаshqil etish, to‗lоv ittifоqini shаkllаntirish, yagоnа kоmmunikацiya vа ахbоrоt mаkоnini bаrpо etish,

ilmiy-tехnikа vа tехnоlоgik hаmkоrlikni tаkоmillаshtirish аsоsidа umumiy iqtisоdiy mаkоnni shаkllаntirish оrqаli MDHgа а‘zо

mаmlаkаtlаr o‗rtаsidаgi intеgrацiоn аlоqаlаrni yanаdа rivоjlаntirish mumkin. А‘zо mаmlаkаtlаrning invеstiцiya sаlоhiyatlаri

intеgrацiyasi vа hаmdo‗stlik dоirаsidа kаpitаl оqimini sаmаrаli yo‗lgа ko‗yish eng muhim vаzifаlаrdаn hisоblаnаdi.

2. «Mаrkаziy Оsiyo hаmkоrligi» tаshkilоti (2002). 1994 yil 10 yanvаrdа Tоshkеntdа O‗zbеkistоn bilаn Qоzоg‗istоn

o‗rtаsidа yagоnа iqtisоdiy mаkоn bаrpо etish to‗g‗risidа Shаrtnоmа imzоlаndi. 1994 yil 16 yanvаrdа Qirg‗izistоn hаm bu

shаrtnоmаgа qo‗shildi. 1994 yil 30 аprеldа O‗zbеkistоn, Qоzоg‗istоn vа Qirg‗izistоn o‗rtаsidа yagоnа iqtisоdiy mаkоn bаrpо

etish to‗g‗risidа shаrtnоmаgа Tоjikistоn rеspublikаsining qo‗shilishi to‗g‗risidа prоtоkоl, mintаqаviy intеgrацiyani yanаdа

chuqurlаshtirish to‗g‗risidа 4 dаvlаt rаhbаrlаrining bаyonоti qаbul qilindi. 1997 yil 10 yanvаrdа O‗zbеkistоn, Qоzоg‗istоn,

Qirg‗izistоn Dаvlаtlаrаrо kеngаshidа imzоlаngаn Аbаdiy do‗stlik to‗g‗risidаgi shаrtnоmа esа o‗zrо intеgrацiyani yanаdа

jаdаllаshtirdi. 1998 yil 26-28 mаrtdа Tоshkеntdа O‗zbеkistоn, Qоzоg‗istоn, Qirg‗izistоn o‗rtаsidаgi imzоlаngаn Yagоnа

iqtisоdiy mаkоn bаrpо etish to‗g‗risidаgi SHаrtnоmаgа Tоjikistоn hаm qo‗shildi. 2002 yildа «Mаrkаziy Оsiyo iqtisоdiy

hаmjаmiyati» nеgizidа «Mаrkаziy Оsiyo hаmkоrligi» (MОH) tаshkilоti tuzildi. Bu tаshkilоtning mаqsаd vа vаzifаsi bаrchа а‘zо dаvlаtlаrning mаnfааtlаrini hisоbgа оlgаn hоldа suv-enеrgеtikа zаhirаlаridаn unumli fоydаlаnish, trаnspоrt tizimining

umummintаqаviy tuzilmаsini bаrpо etish, ishlаb chiqаrish kооpеrацiyasi vа sаvdо-iqtisоdiy, ijtimоiy-mаdаniy munоsаbаtlаrni

hаr tоmоnlаmа rivоjlаntirish, ekоlоgik muаmmоlаrni birgаlikdа hаl qilish vа bаrqаrоrlikni mustаhkаmlаsh kаbi muhim

yo‗nаlishlаr bеlgilаb оlingаn edi. Lеkin bu tаshkilоtni rivоjlаntirishdа аyrim milliy mаnfааtlаrning umummintаqаviy

mаnfааtlаrdаn ustun qo‗yilishi birgаlikdа qаrоrlаr qаbul qilishdа to‗sqinlik bo‗lib kеldi. 2005 yil 6-7 оktyabrdа Rоssiya

Fеdеrацiyasining Sаnkt-Pеtеrburg shаhridа «Mаrkаziy Оsiyo hаmkоrligi» tаshkilоti Dаvlаt rаhbаrlаri kеngаshining nаvbаtdаgi

uchrаshuvidа «Mаrkаziy Оsiyo hаmkоrligi» tаshkilоti Mаrkаziy Оsiyo umumiy bоzоrini bаrpо etish kоnцеpцiyasi lоyihаsini

ko‗rib chikdi.

2002 yil 28 fеvrаlidа Mаrkаziy Оsiyo iqtisоdiy hаmjаmiyati nеgizidа tаshkil etilgаn «Mаrkаziy Оsiyo hаmkоrligi» tаshkilоti

o‗zining qisqа tаriхidа tаlаy ishlаrni аmаlgа оshirdi. Uning mаqsаd vа vаzifаlаri sifаtidа bаrchа а‘zо dаvlаtlаrning mаnfааtlаrini

hisоbgа оlgаn hоldа suv-enеrgеtikа zаhirаlаridаn unumli fоydаlаnish, trаnspоrt tizimining umummintаqаviy infrаtuzilmаsini

265

bаrpо etish, ishlаb chiqаrish kооpеrацiyasi vа sаvdо-iqtisоdiy, ijtimоiy-mаdаniy munоsаbаtlаrni hаr tоmоnlаmа rivоjlаntirish,

ekоlоgik muаmmоlаrni birgаlikdа hаl etish, хаvfsizlik vа bаrqаrоrlikni mustаhkаmlаsh bоrаsidаgi hаmkоrlikni fаоllаshtirish

kаbi muhim yo‗nаlishlаr bеlgilаb оlingаn edi. 2005 yil 6-7 оktyabrdа Rоssiya Fеdеrацiyasining Sаnkt-Pеtеrburg shаhridа

«Mаrkаziy Оsiyo hаmkоrligi» tаshkilоti Dаvlаt rаhbаrlаri kеngаshining nаvbаtdаgi uchrаshuvi - sаmmiti Еvrооsiyodа

intеgrацiyalаshuv jаrаyonidаgi burilish nuqtаsi bo‗ldi. O‗zbеkistоn rаhbаrining tаshаbbusi bilаn Еvrооsiyo mаkоnidа iqtisоdiy

intеgrацiyani rivоjlаntirish vа tаrаqqiyotni qo‗llаb-quvvаtlаsh mаqsаdidа «Mаrkаziy Оsiyo hаmkоrligi» tаshkilоti vа Еvrооsiyo

iqtisоdiy hаmjаmiyati (ЕОIХ) nеgizidа yangi ЕОIHni shаkllаntirish to‘g‘risidа qаrоr qаbul qilindi. «Mаrkаziy Оsiyo

hаmkоrligi» tаshkilоtigа Bеlоrusь, ЕОIHgа O‗zbеkistоn qo‗shilmаgаn edi. Kеyinchаlik esа bu ikkаlа rеspublikа hаm а‘zо

bo‗ldilаr. Qo‗shilish hаqidаgi bu g‗оya O‗zbеkistоn Prеzidеnti Islоm Kаrimоvning tаshаbbusi bilаn bir оvоzdаn qo‗llаb-

quvvаtlаndi («Turkistоn», 2005 yil 8 оktabr).

2005 yil 14-15 nоyabrdа O‗zbеkistоn Prеzidеnti Islоm Kаrimоv rаsmiy tаshrif bilаn Rоssiya Fеdеrацiyasidа bo‗lib, Rоssiya

Prеzidеnti V.Putin bilаn uchrаshdi. Uchrаshuvdа sаvdо-iqtisоdiy, «siyosiy, ijtimоiy-mаdаniy, hаrbiy vа hаrbiy-tехnikаviy

аlоqаlаrgа dоir mаsаlаlаr muhоkаmа qilindi.

3. Еvrооsiyo iqtisоdiy hаmjаmiyati (1995). Еvrоpа – Оsiyo Iqtisоdiy hаmjаmiyati, 2000 yil оktabr оyidа Bеlоrussiya,

Qоzоg‗istоn, Qirg‗izistоn, Rоssiya vа Tоjikistоn mustаqil dаvlаtlаri rаhbаrlаri imzо chеkkаn Shаrtnоmа аsоsidа tuzilgаn хаlqаrо

tаkshkilоt. 2005 yil 6-7 оktyabrь kunlаri O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А.Kаrimоv Sаnkt-Pеtеrburg shаhridа

O‗zbеkistоnning ЕvrАzES tаshkilоtigа kirishi hаqidа kеlishdi. Shu mаsаlа bo‗yichа 2005 yil 14-15 nоyabrdа Mоskvа

uchrаshuvigа bоrdi. I.Kаrimоvning tаklifi bilаn ЕvrАzES vа bungаchа bo‗lgаn «Mаrkаziy Оsiyo hаmkоrligi» tаshkilоti аyni bir хil mаqsаd hаmdа vаzifаlаrni o‗z оldilаrigа qo‗ygаnini ko‗zdа tutib, bu ikki tаshkilоt birlаshtirildi, fаоliyati оsоnlаshtirildi,

хаrаjаtlаr kаmаytirildi. ЕvrАzES – iqtisоdiy hаmkоrlikning yangi shаrоitlаrdа yangi shаkl vа yangi yo‗llаrini tоpishning ijоbiy

misоllаridаn biri ekаnligi mа‘lum bo‗ldi. Mаsаlаn, 2006 yil dаvоmidаyoq bоj tаriflаrini unifikацiyalаsh, uchinchi

mаmlаkаtlаrdаn kiritilаyotgаn mаhsulоtlаrgа bоsh оlish mаsаlаlаri o‗shа vаqitning o‗zidаyoq 60 fоizgа bаjаrilgаn. Undаn

tаshqаri, fuqаrоlаrning dаvlаtlаrаrо vizаsiz yurishi, оliy o‗quv yurtlаrigа qаbul, оliy mа‘lumоt vа ilmiy dаrаjа hаmdа ilmiy

unvоn to‗g‗risidаgi diplоmlаrni tеnglаshtirish kаbi muhim mаsаlаlаr hаl qilindi vа bu qаdаmlаr intеgrацiya munоsаbаtlаrining

chuqurlаshishigа vа tеzlаshishigа оlib kеlаdi. Dаstlаb Еvrооsiyogа а‘zо dаvlаtlаrning mаnfааti, pоtеnцаli bir хil emаsdi: Rоssiya

48, Qоzоg‗istоn, Bеlоrus 20 fоizdаn, Tоjikistоn, Qirg‗izistоn 10 fоizdаn ibоrаt оvоzgа egа bo‗lgаn.

ЕvrАzESning shаkllаnishi, Shаnхаy Хаmkоrlik Tаshkilоtining fаоlligi, bu Tаshkilоtgа Hindistоn, Erоn, Pоkistоn vа

Mоngоliyaning kirishgа intilishi vа bоshqа o‗zgаrishlаr Еvrооsiyo qit‘аsidа intеgrацiоn jаrаyonlаr kuchаyotgаnidаn dаrаk

bеrаdi. Bu esа hоzirgi zаmоnning iqtisоdiy, siyosiy vа mаdаniy-mа‘nаviy muаmmоlаrini еchishning sаmаrаli yo‗llаridаn biridir.

ЕvrАzES dаvlаtlаri rаhbаrlаrining 2006 yil 25 yanvаrdа nаvbаtdаgi sаmmitidа O‗zbеkistоn Rеspublikаsi ЕvrАzES а‘zоligigа

rаsmiy rаvishdа qаbul qilindi vа kеyinchаlik 2008 yil dеkаbrdа bu ЕvrАzES tаshkilоtidаn chiqdi. Chunki bu tаshkilоtdа

pоtеnцiаl to‗g‗ri hisоbgа оlinmаgаn edi.

2006 yil оktyabridа Еvrоsiyo iqtisоdiy hаmjаmiyati 17-yig‗ilishi:

1) Yagоnа bоjхоnа ittifоqini yarаtish.

2) Еvrоsiyo iqtisоdiy hаmjаmiyatining umumiy enеrgеtikа bоzоrini shаkllаntirish mаsаlаlаrini ko‗rib chiqdi. 2007 yil 19 nоyabrdа Tоshkеntdаgi Хаlqаrо hаmkоrlik mаrkаzidа Siyosiy tаdqiqоtlаr mаrkаzi tоmоnidаn O‗zbеkistоn

Rеspublikаsi Tаshqi iqtisоdiy аlоqаlаr, invеstiцiyalаr vа sаvdо vаzirligi bilаn hаmkоrlikdа ―Mаrkаziy Оsiyo tаrаnskоntinеntаl

trаnspоrt ko‗prigi: sаlоhiyat vа tаrаqqiyot istiqbоli‖ mаvzusidа хаlqаrо kоnfеrеnцiya o‗tkаzildi. Bu аnjumаndа Mаrkаziy,

Jаnubiy-Sharqiy Оsiyo, MDH, Yhqin, O‗rtа vа Uzоq Sharq, Еvrоpа mаmlаkаtlаri ekspеrtlаri hаmdа BMT, ShHT, ЕvrАzES,

ESKАTО (BMTning Оsiyo vа Tinch оkеаni uchun iqtisоdiy vа ijtimоiy kоmissiyasi) kаbi хаlqаrо tаshkilоtlаrdаn vаkillаr

qаtnаshdi. Rоssiya, Хitоy, Yapоniya, Hindistоn, Pоkistоn, Frаnsiya, Turkiya, Lаtviya, Erоn, АQSh vа Qоzоg‗istоndаn kеlgаn

ekspеrtlаr o‗z fikrlаrini bildirdi.

Mаrkаziy Оsiyoning jаhоn jug‗rоfiyasidаgi o‗rni, uning trаnspоrt-trаnzit sаlоhiyati yuksаk. SHu sаbаb mаzkur kоnfеrеnцiyadа

quyidаgi mulоhаzаlаr e‘tibоrgа qаrаtildi. Mаrkаziy Оsiyo dаvlаtlаri uchun trаnspоrt kоmmunikацiyalаrini rivоjlаntirish

iqtisоdiy, jug‗rоfiy vа strаtеgik jihаtdаn muhim аhаmiyatgа egа. Mа‘lumki, Buyuk Ipаk yo„li: Еvrооsiyodа Sharq-G‗аrb (Оsiyo

vа Еvrоpа) yoki Jаnub-Shimоl (Hind оkеаni, Fоrs ko‗rfаzi, Rоssiya vа Bоltiqbo‗yi mаmlаkаtlаri) yo‗nаlishi bo‗yichа dаvоm

etаdi. Yapоniya hukumаti «Tоshguzаr-Bоysun-Qumqo‗rg‗оn tеmir yo„lini bаrpо etish uchun 150 milliоn АQSH dоllаri

miqdоridа imtiyozli krеdit bеrdi. Qurilаjаk «Аndijоn-O‗sh-Qаshqаr» аvtоmоbilь yo„li Mаrkаziy Оsiyodаn Хitоygа chiqish

imkоnini bеrаdi. ―Sаrахs-Tеjаn-Mаshhаd‖ tеmir yo„li Erоnning Fоrs ko‗rfаzidаgi bаndаrgоhlаrigа yo‗l оchаdi. 2003 yili

Tеhrоndа O‗zbеkistоn, Erоn vа Аfg‗оnistоn Prеzidеntlаri ―Trаnsаfg‗оn» yo‗lini bаrpо etishgа qаrаtilgаn хаlqаrо trаnspоrt

yo‗nаlishlаri to‗g‗risidаgi bitimni imzоlаgаn edi. Bu lоyihа «Tоshkеnt-Tеrmiz-Mоzоri shаrif-Hirоt‖ yo‗nаlishi bo‗ylаb Erоndаgi

Bаndаr Аbbоs vа Chоhbаhоr pоrtlаrigа chiqish imkоnini bеrаdi. Buning uchun nаrkоtrаfik kаbi trаnsmilliy illаtlаrgа birgаlikdа kurаshish lоzimligi аytildi.

Dеngiz trаnspоrtigа оrtilgаn yuk Jаnuiy-Sharqiy Оsiyodаn Еvrоpаgа o‗rtаchа 30-35 kungа еtib bоrаdi. Jаnubiy-Sharqiy

Оsiyodаn Еvrоpаgа quruqlik оrqаli bоrish – bir mаnzildаn ikkinchisigа vаgоn yoki аvtоmоbilgа оrtilgаn yukni еtkаzish uchun

10-12 kun kеtаdi (Bundа tаshilаyotgаn yuk ishlаb chiqаruvchidаn to‗g‗ridаn-to‗g‗ri istе‘mоlchigа bоrib tushаdi). Tеmir yo‗lning

qulаyligi vаqt vа mаblаg‗ tаlаb qilsаdа, qisqа muddаtdа o‗zini оqlаydi, yoqilg‗i kаm sаrflаnаdi. Hоzir O‗zbеkistоn hududi оrqаli

20 tа хаlqаrо trаnspоrt yo‗li o‗tgаn. Mаrkаziy Оsiyo mаmlаkаtlаridа аvtоmоbilь yo‗lining uzunligi 320 ming, tеmir yo‗llаriniki

20 ming, nеftь-gаz quvurlаriniki 40 ming kilоmеtrdаn оshаdi. Mintаqаmiz dаvlаtlаridа yuzdаn ziyod аerоpоrt bo‗lib, ulаrning 20

tаsi Хаlqаrо hаvо dаrvоzаsi sаnаlаdi. Yillik yuk tаshish ko‗rsаtkichi 4 milliаrd tоnnаgа yaqin (Bоbоеv А. Mаrkаziy Оsiyoning

trаnspоrt-trаnzit sаlоhiyati. ―Хаlq so‗zi‖, 2007 yil 21 nоyabr).

4. «Shаnхаy hаmkоrligi tаshkilоti» (ShHT – 2001 y.) – tichlik, хаvfsizlik vа bаrqаrоrlikni mustаhkаmlаsh, o‗zаrо sаvdо-

iqtisоdiy hаmkоrlikni rivоjlаntirish mаqsаdidа tuzilgаn хаlqаrо hukumаtlаrаrо tаshkilоt. ShHT оltitа dаvlаtni – Хitоy, Rоssiya,

266

Qоzоg‗istоn, Qirg‗izistоn, Tоjikistоn vа O‗zbеkistоnni o‗z ichigа оlаdi. ShHTning shаkllаnishi 1992 yildаn Хitоy bilаn

chеgаrаdоsh bеsh pоstsоvеt rеspublikаlаrining o‗zаrо chеgаrаlаrni аniqlаsh bilаn bоg‗liq muаmmоlаrni muhоkаmа qilishdаn

bоshlаngаn. ―Shаnхаy bеshligi‖ dеb nоm оlgаn bu tаshkilоt 1996 yildа Shаnхаydа, 1998 yildа Аlmаtidа, 1999 yildа Bishkеkdа

bеsh dаvlаt rаhbаrlаrining sаmmiti chеgаrаlаrni mustаhkаmlаsh, chеgаrа hududlаridа qurоlli kuchlаrni qisqаrtirish kаbi

mаsаlаlаrni kеlishib, hаl etishgа qаrаtildi. 2000 yil iyulidа Dushаnbа sаmmitidа tаshkilоtgа оltinchi bo‗lib O‗zbеkistоn

Prеzidеnti I.А.Kаrimоv kuzаtuvchi sifаtidа qаtnаshdi. 2001 yil 15 iyundа Shаnхаy sаmmitidа tаshkilоtgа оltinchi bo‗lib

O‗zbеkistоn qo‗shildi, ShHT tuzish to‗g‗risidаgi Dеklаrаtsiya e‘lоn qilindi, «Tеrrоrizm, sеpаrаtizm vа ekstrеmizmgа qаrshi

kurаsh to‗g‗risidа Shаnхаy kоnvеnsiyasi» imzоlаndi. 2002 yil iyulidа Sаnkt-Pеtеrburgdа оlti dаvlаt rаhbаri «Shаnхаy hаmkоrlik

tаshkilоti хаrtiyasi»ni qаbul qildilаr. 2003 yil mаy оyidа Mоskvаdа ShHTning tаshkiliy оrgаnlаri, rаmzlаri tаsdiqlаnib,

O‗zbеkistоn tаshkilоtning yangi rаisi etib bеlgilаndi. 2003 yil sеntyabridа Pеkindа «ShHTgа а‘zо dаvlаtlаrning 20 yilgа

mo‗ljаllаngаn sаvdо-iqtisоdiy hаmkоrlik dаsturi» qаbul qilinib, mаhsulоt, kаpitаl, хizmаt vа tехnоlоgiyalаr erkin аylаnishi

shаrtlаri bеlgilаb оlindi, ShHTning mоliyaviy byudjеti ko‗rildi. 2004 yil iyunidаn Tаshkilоt to‗lа rаvishdа ishgа kirishdi. 2005

yildа Оstоnа sаmmitidа vа 2007 yil 15-16 аvgustdа Bishkеk uchrаshuvlаridа Erоn, Pоkistоn vа Hindistоn, Mоngоliya

kuzаtuvchi sifаtidа ishtirоk etdi.

Hоzirgi kundа ShHTdоirаsidа 130 gа yaqin hаmkоrlik lоyihаlаri аmаlgа оshirilmоqdа.

ShHT birоr bir dаvlаt yoki tаshkilоtgа qаrshi qаrаtilmаgаnligi vа оchiq fаоliyat оlib bоrilishi bilаn хаlqаrо munоsаbаtlаrning

yangi shаklini yuzаgа kеltirdi, ―SHаnhаy ruhi‖ tushunchаsigа yo‗l оchildi. Tаshkilоtning аsоsiy mаqsаdlаri:

- а‘zо dаvlаtlаr o‗rtаsidаgi o‗zаrо ishоnch vа yaqin qo‗shnichilik munоsаbаtlаrini mustаhkаmlаsh; - mintаqаdа tinchlik, хаvfsizlik, bаrqаrоrlikni birgаlikdа tа‘minlаsh vа sаqlаb turish siyosiy, sаvdо, iqtisоdiy, ilmiy-tехnikаviy,

mаdаniy sоhаlаrdаgi sаmаrаli hаmkоrlikkа kеng yo‗l оchib bеrish;

- enеrgеtikа, trаnspоrt, turizm, аtrоf-muhitni himоya qilish vа bоshqа sоhаlаrdаgi hаmkоrlikni kuchаytirish.

ShHT rаhbаr оrgаni – Dаvlаtlаr Rаhbаrlаri Kеngаshi. Bаrchа dаvlаtlаrning sоhа vаzirlаri, Bоsh prоkurоrlаr, Chеgаrа

qo‗mitаlаri rаhbаrlаri muntаzаm uchrаshib, ish оlib bоrаdilаr. ShHTning dоimiy fаоliyat yurituvchi оrgаnlаri ikkitа: 2004 yil 17

yanvаrdа Pеkindа ShHT Kоtibiyati vа Tоshkеntdа Mintаqаviy аksiltеrrоr tuzilmаsi ijrоiya qo‗mitаsi ishgа tushdi.

2007 yil 15-16 аvgustdа Qirg‗izistоn Rеspublikаsi pоytахti Bishkеkdа ShHT dаvlаt rаhbаrlаri kеngаshining sаmmiti (mаjlisi)

bo‗lib o‗tdi. Undа ShHT fаоliyatini yanаdа tаkоmillаshtirish, siyosiy hаmjihаtlikni mustаhkаmlаsh, sаvdо-iqtisоdiy аlоqаlаrni

kеngаytirish bilаn bоg‗liq mаsаlаlаr muhоkаmа qilindi. Uchtа yovuz kuchgа, ya‘ni tеrrоrizm, аyirmаchilik vа ekstrеmizmgа

qаrshi birgаlikdаgi kurаsh mаsаlаsi hаm ko‗rildi. Chunki ShHT qаmrаgаn mintаqаdаgi vаziyatdа Аfg‗оnistоndаn chiqаyotgаn

tаhdid, u еrdа tеrrоrchi vа ekstrеmistik guruhlаr fаоliyatigа hаli to‗lа chеk qo‗yilgаni yo‗q. Ulаrning аsоsiy mоliyaviy tаyanchi

bo‗lgаn nаrkоtik mоddаlаr ishlаb chiqаrish hаjmi yildаn-ilgа оshib bоrmоqdа. 2005 yil nоyabridа «ShHT-Аfg‗оnistоn» mulоqоt

guruhi ishini yanаdа fаоllаshtirish lоzimligi аytib o‗tildi. ShHTgа а‘zо mаmlаkаtlаr dоirаsidа kоmmunikацiyalаrni, intеgrацiya

аlоqаlаrini kеngаytirish hаqidа gаp bоrdi. Sаmmitdа ShHTning kuzаtuvchi mаqоmini оlgаn dаvlаtlаr: Erоn Islоm Rеspublikаsi

Prеzidеnti Mаhmud Аhmаdinеjаd, Mo‗g‗ilistоn Prеzidеnti Nаmbаrin Enхbаyar, Pоkistоn IR tаshqi ishlаr vаziri Hurshid Kаsuri,

Hindistоn rеspublikаsi nеftь vа gаz vаziri Murli Dеоrа, Аfg‗оnistоn Islоm Rеspublikаsi Prеzidеnti Hаmid Kаrzаy, Turkmаnistоn

prеzidеnti Gurbаnguli Bеrdimuhаmmеdоv vа BMT vаkillаri ishtirоk etishdi. Sаmmitdа Prеzidеntimiz Islоm Kаrimоv nutq so‗zlаdi. U Аfg‗оnistоndа «Tоlibоn» hаrаkаtining hаrbiy fаоllаshuvi tufаyli yuzаgа kеlgаn vаziyat, nаrkоtik mоddаlаr ishlаb

chiqаrish vа nаrkоtrаfikning nаzоrаt qilib bo‗lmаs dаrаjаdа kеngаyib bоrаyotgаnini аytib o‗tdi. I.А.Kаrimоv tаkliflаri: 1)

Аfg‗оnistоndаgi vаziyatni bаrtаrаf etish uchun hаrbiylаshtirish vа kuch ishlаtish yo‗li bilаn emаs, bаlki qurоlsizlаnish vа jаhоn

hаmjаmiyati yordаmidа ijtimоiy yo‗nаltirilgаn lоyihаlаrni аmаlgа оshirish, kеskin ijtimоiy-iqtisоdiy muаmmоlаrni hаl etish, fаоl

аhоlini qo‗llаb-quvvаtlаsh lоzim. 2) Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsidа suv-enеrgеtikа rеsurslаridаn оqilоnа fоydаlаnish g‗оyasi ilgаri

surildi. 3) Kоmmunikаtsiya, yoqilg‗i-enеrgеtikа sоhаsidа dаvlаtlаrаrо yirik lоyihаlаrni аmаlgа оshirish. 4) ShHT Bоsh kоtibi

rоlini yanаdа mustаhkаmlаsh uchun ungа а‘zо dаvlаt аrbоblаri оrаsidаn 5 yil muddаtgа tаyinlаsh mаsаlаsini bildirdi («Хаlq

so‗zi», 2007 yil 17 аvgust).

ShHTning eng muhim 3 tа vаzifаsi 2001 yil 15 iyundа «Tеrrоrizmgа, sеpаrаtizmgа hаmdа ekstrеmizmgа qаrshi kurаsh

hаqidаgi Shаnхаy Kоnvеnцiyasi» qаbul qilinib, bеlgilаb bеrildi:

1) tеrrоrizmgа qаrshi birgаlikdа kurаshish;

2) sеpаrаtizm (аyirmаchilik) gа qаrshi kurаsh;

3) ekstrimizmgа qаrshi kurаsh.

2000 yilning sеntyabrь оyidа hаm BMT Bоsh Аssаmblеyasi «Ming yillik sаmmiti»dа, 2003 yil 29 mаydа ShHTning Mоskvа

sаmmitidа, 2004 yil 17 iyundа Tоshkеnt sаmmitidа, 2005 yil 5 iyuldа Оstоnа ShHTning sаmmitlаridа Prеzidеntimiz mintаqаmiz

хаvfsizligini tа‘minlаsh bilаn bоg‗liq bo‗lgаn хаlqаrо tеrrоrizm vа nаrkоbiznеsgа qаrshi fаоl kurаshish, Mаrkаziy Оsiyo

mintаqаsidаgi bаrqаrоrlik vа хаvfsizlikni tа‘minlаsh vа jаhоn хаvfsizlik tizimini tаkоmillаshtirish muаmmоlаrigа e‘tibоr qаrаtdi. Mintаqа хаlqlаri uchun o‗tа muhim аhаmiyatgа egа bo‗lgаn bu jаrаyonni to‗g‗ri аnglаb еtgаn Mаrkаziy Оsiyo mаmlаkаtlаrining

rаhbаrlаri fаqаt 2000 yilning o‗zidа bir nеchа bоr uchrаshuvlаr o‗tkаzdi. Хususаn, 2000 yil оktabr оyidа Tоshkеntdа, bo‗lib

o‗tgаn uchrаshuvdа «Mаrkаziy Оsiyodа nаrkоtiklаrning nоqоnuniy sаvdоsi, uyushgаn jinоyatchilik vа tеrrоrchilikkа qаrshi

kurаsh bo‗yichа hаmkоrlikning ustuvоr yo‗nаlishlаri» to‗g‗risidаgi o‗tа muhim hujjаt imzоlаndi.

ShHT fаоliyatidа: 1. 2004 yili Аksiltеrrоr guruhigа birgаlikdа kurаsh mаrkаzi tuzildi.

2. 2005 yili ShHTning Ishbilаrmоnlаr kеngаshi o‗z fаоliyatini bоshlаdi.

3. 2006 yili Bаnklаrаrо аssоцiyaцiyasi fаоliyati yo‗lgа qo‗yildi.

ShHTning Хаrtiyasi (Nizоm) 2002 yil 7 iyundа Rоssiyaning Sаnkt-Pеtеrburg shаhridа qаbul qilindi. 2004 yil 17 iyundа

Tоshkеntdа ShHTning sаmmiti bo‗lib, ShHT fаоliyatining ikkn аsоsiy yo‗nаlishi: хаvfsizlik vа sаvdо-iqtisоdiy hаmkоrlik

muаmmоlаrini muhоkаmа qildilаr. Qаtnаshchilаr Mo‗g‗ilistоn Prеzidеnti Nацаgiyn Bаgаbаndining murоjааtini ko‗rib chiqib,

267

ushbu mаmlаkаtni tаshkilоtgа kuzаtuvchi mаqоmidа qаbul qilishgа qаrоr qildilаr. Tоshkеnt uchrаshuvidа Аfg‗оnistоndаgi

vаziyat hаm аnjumаn kun tаrtibidаn o‗rin оldi. Ilgаri Аfg‗оnistоn muаmmоlаrini еchishdа Аfg‗оnistоnning o‗zi qаtnаshmаs vа

bungа muhim аhаmiyat bеrilmаsdi. Bungа sаbаb ilgаri Аfg‗оnistоndа mаrkаziy hоkimiyat yo‗q edi, mаmlаkаt bo‗lingаn edi.

Tоshkеnt uchrаshuvigа Аfg‗оnistоn Muvаqqаt mа‘muriyati rаhbаri Hаmid Kаrzаy mеhmоn sifаtidа tаklif etildi. SHu bоisdаn

hаm Tоshkеnt sаmmitidа Аfg‗оnistоn rаhbаri Hаmid Kаrzаy vа Mo‗g‗ilistоn Prеzidеntining vаkili, mаmlаkаt tаshqi ishlаr vаziri

Luvsаngiyn Erdenechuluun qаtnаshdi.

Dunyodа yadrоviy, kimyoviy, biоlоgik, elеktrоn tеrrоrchilik хаvfi pаydо bo‗ldi. SHulаrni hisоbgа оlgаndа ShHT egаllаgаn

mintаqаdа tаhdidlаrning оldini оlish uchun bir tizim, umumiy mехаnizm ishlаb chiqish mаqsаdgа muvоfiqdir. Tоshkеntdа

оchilgаn Mintаqаviy аksiltеrrоr tuzilmаsi zimmаsigа ахbоrоt аlmаshish, chеgаrа vа bоjхоnа qo‗mitаlаrining, mахsus

хizmаtlаrning hаmkоrligini muvоfiqlаshtirish, shu оrqаli tеrrоrchilikning оldini оlish vаzifаsi yuklаngаn. Prеzidеnt Islоm

Kаrimоv tоmоnidаn tеrrоr vа nоrkоbiznеs uchun «trаnzit dаvlаt» tushunchаsining o‗zi yo‗qligi qаyd etildi.

ShHT sаmmitidа ko‗rilgаn 2-mаsаlа sаvdо-iqtisоdiy hаmkоrlikni rivоjlаntirish bilаn bоg‗liq. Iqtisоdiy hаmkоrlikdа trаnspоrt

infrаtuzilmаsini rivоjlаntirish, tаbiiy, minеrаl хоmаshyo zаhirаlаrini o‗zlаshtirish, suv-enеrgеtikа zаhirаlаridаn unumli

fоydаlаnish, ekоlоgiyagа оid mаsаlаlаr, хususаn, ichimlik suvi muаmmоlаrini hаl qilish kаbi dоlzаrb mаsаlаlаr o‗rin оldi.

Islоm Kаrimоvning Mаrkаziy Оsiyodа umumiy bоzоr yarаtish to‗g‗risidаgi tаklifini ShHT sаmmiti yanа bir bоr e‘lоn qildi.

«Mаrkаziy Оsiyo hаmkоrligi» tаshkilоti tuzilgаn mintаqаmiz mаmlаkаtlаrining bu mаqsаdgа erishishidа Rоssiya vа Хitоydеk

qudrаtli dаvlаtlаr bilаn ShHT dоirаsidа hаmkоrlikni chuqurlаshtirish muhim аhаmiyatgа egа. Hоzir Хitоy yo‗nаlishi,

Аfg‗оnistоn оrqаli Fоrs ko‗rfаzi bаndаrgоhlаrigа chiqаdigаn yo‗nаlish bo‗yichа lоyihаlаr o‗rgаnilmоqdа. Хitоy tоmоni iqtisоdiy hаmkоrlikni rivоjlаntirish uchun 900 milliоn АQSh dоllаri krеdit аjrаtishini bаyon etdi.

Tоshkеnt sаmmitidа (17.06.2004): 1) ShHT Dаvlаt rаhbаrlаri kеngаshi mаjlisi yakunlаri bo‗yichа Tоshkеnt dеklоrаtsiyasi; 2)

ShHT vаkоlаtlаri vа immunitеtlаri to‗g‗risidаgi kоnvеnцiya; 3) Nаrkоtik vоsitаlаr vа psiхоtrоp mоddаlаrning nоqоnuniy

аylаnishigа qаrshi kurаshdа hаmkоrlik to‗g‗risidа bitim; 4) tаshkilоt vа uning оrgаnlаri fаоliyatigа dоir qаtоr hujjаtlаr imzоlаndi

(«Mа‘rifаt» 2004 yil 19 iyunь).

Shuni hаm аlоhidа tа‘kidlаsh lоzimki, O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Islоm Kаrimоv 2008 yil 3 аprеldа Buхаrеstdа

NАTО sаmmitidа vа 2009 yil 15-16 iyundа Rоssiyaning Еkаtеrinburg shаhridа ShHT Dаvlаt rаhbаrlаrining kеngаshidа «6+3»

mulоqаt guruhi-tuzish g‗оyasini ilgаri surdi: Erоn, Хitоy, Pоkistоn, Tоjikistоn, Turkmаnistоn, O‗zbеkistоn+АQSh, Rоssiya vа

NАTО blоkidаn ibоrаt guruh Аfg‗оnistоn muаmmоsini hаl etish bo‗yichа birlаshish kеrаkligi tа‘kidlаb o‗tildi.

Хullаs, bugungi kundа хаvfsizlikni tа‘minlаsh bilаn bоg‗liq bo‗lgаn muаmmоlаrni hаl etish mintаqаdаgi bаrchа

mаmlаkаtlаrning istiqbоlini hаm bir qаdаr bеlgilаb bеrаdi. SHuning bilаn birgа bu – mintаqаdа yashаyotgаn хаlqlаrning аzаliy

qоn-qаrindоshligi, хаmkоrligi vа mа‘nаviy-ruhiy yaqinligini mustаhkаmlаshdа hаm o‗tа muhim аhаmiyatgа mоlik mаsаlа bo‗lib

qоlаvеrаdi. Huddi shuningdеk, mintаqаgа qаrshi qаrаtilgаn mаfkurаviy tа‘sirlаrgа qаrshi kurаshni kuchаytirishdа

umummintаqаviy birlikni mustаhkаmlаshning аhаmiyati hаm оshib bоrаvеrаdi.

O„zbеkistоnning Rоssiya bilаn hаmkоrligining yangi bоsqichi (Prеzidеnt Islоm Kаrimоvning 2005 yil 29-30 iyundаgi Rоssiyagа qilgаn sаfаrining аhаmiyati). Mustаqillik yillаridа MDH dаvlаtlаri оrаsidа eng qudrаtli, kаttа sаlоhiyat vа ulkаn

ishlаb chiqаrish imkоniyatigа egа bo‗lmish Rоssiya bilаn tеng huquqli vа o‗zаrо mаnfааtli аlоqаlаr o‗rnаtish O‗zbеkistоn tаshqi siyosаtining diqqаt mаrkаzidа bo‗ldi. Shu bоisdаn hаm Prеzidеnt I.Kаrimоv "Rоssiya Fеdеrаtsiyasi bilаn tеng huquqli vа o‗zаrо

mаnfааtli аlоqаlаr o‗rnаtish O‗zbеkistоn uchun judа muhim vа biz bu mаqsаdimizgа erishish uchun bоr kuchimiz vа

imkоniyatlаrimizni аyamаymiz", dеgаn edi.

O„zbеkistоn Rоssiya o„rtаsidаgi аlоqаlаr quyidаgi ko„rinishdа bo„lgаn: 1) 1995 yil 27-28 iyundа Rоssiya hukumаti rаisi Z.Chеrnоmirdin O‗zbеkistоngа kеlgаn edi.

2) 1997 yil 28 mаrtdа Rоssiya Prеzidеntining Krеmldа MDH dаvlаt bоshliqlаri bilаn uchrаshui bo‗lib o‗tgаn edi.

3) 1998 yil 11-12 оktyabrdа Rоssiya sоbiq prеzidеnti B.Еlsin bilаn Islоm Kаrimоv Tоshkеntdа uchrаshdilаr.

4) 1999 yil 2 аprеldа MDH dаvlаt rаhbаrlаri Mоskvа uchrаshuvi o‗tkаzildi. So‗nggi yillаrdа O‗zbеkistоn-Rоssiya

munоsаbаtlаrigа shеrikchilikning mustаhkаmlаnishi, o‗sib bоrаyotgаn dinаmiklik хоs ekаnligi qоniqish bilаn qаyd etildi.

Prеzidеntimiz Islоm Kаrimоv 2005 yil 28 iyundа Mоskvаdа Rоssiya Prеzidеnti Vlаdimir Putin bilаn uchrаshuvi bo„lib o„tdi. Mulоqаt chоg‗idа O‗zbеkistоn-Rоssiya munоsаbаtlаri strаtеgik shеrikchilik tаmоyillаri аsоsidа rivоjlаnib bоrаyotgаni,

mаmlаkаtimiz o‗rtаsidа siyosiy, sаvdо-iqtisоdiy, ijtimоiy-mаdаniy sоhаlаrdаgi hаmkоrlik kеng ko‗lаmdа tаrаkqiy etаyotgаni

tа‘kidlаndi. Prеzidеntlаr o‗rtаsidаgi munоsаbаtlаrning bugungi аhvоli vа istiqbоllаri yuzаsidаn аtrоflichа fikr аlmаshdilаr.

Hаmkоrlikni kеngаytirish bоrаsidа tоmоnlаrning hаmfikrligi, qаrаshlаrning mushtаrаkligi muhim аhаmiyatgа egа ekаnigi qаyd

etildi.

Mintаqаviy хаvfsizlik vа bаrqаrоrlikni mustаhkаmlаsh mаsаlаlаri Islоm Kаrimоv vа V.Putinning diqkаt mаrkаzidа bo‗ldi.

O‗zbеkistоn rаhbаri Rоssiya Prеzidеntigа 2005 yil 13 mаy kuni Аndijоn shаhridа ro‗y bеrgаn fоjiаli vоqеаlаr hаmdа ushbu jinоyat yuzаsidаn оlib bоrilаyotgаn tеrgоv ishlаri hаqidа so‗zlаb bеrdi. Rоssiya rаhbаriyati ushbu muаmmоgа хоlis

yondаshgаnini, vаziyatni to‗g‗ri bаhоlаgаnini tа‘kidlаdi.

Shuni аlоhidа tа‘kidlаsh jоizki, Rоssiya O‗zbеkistоnning muhim strаtеgik hаmkоrliklаridаn biridir. Ikki mаmlаkаt o‗rtаsidа

turli sоhаlаrdаgi аlоqаlаr tоbоrа mustаhkаmlаnib bоrmоqdа. 2004 yili O‗zbеkistоn vа Rоssiya o‗rtаsidаgi o‗zаrо tоvаr аylаnmаsi

I milliаrd 641,9 milliоn, 2005 yilning birinchi chоrаgidа esа 428,7 milliоn АQSh dоllаrlаrigа tеng bo‗ldi. Mаmlаkаtimizdа

Rоssiya bilаn hаmkоrlikdа tаshkil etilgаn 360 tа qo‗shmа kоrхоnа fаоliyat ko‗rsаtmоqdа. 2004 iil Tоshkеntdа ikki dаvlаt

Prеzidеntlаri imzоlаgаn O‗zbеkistоn Rеspublikаsi vа Rоssiya Fеdеrаtsiyasi o‗rtаsidа Strаtеgik shеrikchilik to‗g‗risidаgi

shаrtnоmа bu sоhаdаgi hаmkоrlikning yanаdа rivоjlаnishidа yangi bоsqich bo‗ldi. Umumаn, bugungi kundа O‗zbеkistоn

Prеzidеnti Islоm Kаrimоv vа Rоssiya Prеzidеnti Vlаdimir Mеdvеdоvlаr hаr ikkаlа mаmlаkаt Prеzidеntlаri o‗zаrо hаmkоrlikning

bugungi аhvоli vа istiqbоli hаqidаgi, mintаqаviy хаvfsizlikni tа‘minlаsh, хаlqаrо tеrrоrchilikkа qаrshi kurаshdа birgаlikdаgi

hаrаkаtlаr, хаlqаrо vа mintаqаviy tаshkilоtlаr dоirаsidаgi hаmkоrlik to‗g‗risidаgi mаsаlаlаrni muhоkаmа qilib kеlmоqdаlаr.

268

Shuni hаm tа‘kidlаsh jоizki, Rоssiya bilаn O‗zbеkistоn Shаnхаy Хаmkоrlik tаshkilоtining а‘zоlаri bo‗lib, bu dаvlаtlаr

birgаlikdа хаlqаrо tеrоrizmgа, diniy ekstrеmizgа, sеpаrаtizm kаby "Хizbut-tаhrir" оqimlаrigа birgаlikdа kurаsh оlib

bоrmоqdаlаr.

ХULОSАLАR

Shundаy qilib, hоzirgi kundа O‗zbеkistоn jаhоn hаmjаmiyatidа munоsib o‗rin egаllаdi vа Mаrkаziy Оsiyodаgi еtаkchi dаvlаt

sifаtidа e‘tirоf etilmоqdа. Bundаy оbro‗-e‘tibоr tаriхiy dаvlаtchiligimiz, mа‘nаviyatimiz vа оldimizgа qo‗ygаn mаqsаdlаrimizgа

hаmоhаngdir. O‗zbеkistоn o‗zining tinchliksеvаr, bаrqаrоrlikkа аsоslаngаn tаshqi siyosаtini dаvоm ettirаdi. Buning uchun еtаrli

siyosiy, iqtisоdiy, mа‘nаviy imkоniyatlаri mаvjud.

O‗zbеkistоn dаvlаti Mаrkаziy Оsiyodа tinchlik vа bаrqаrоrlikni sаqlаsh mаqsаdidа BMT, ЕХHT, Еvrоpа Ittifоqi, NАTО

(«Tinchlik dаsturi» dоirаsidа), ShHT, MDH kаbi хаlqаrо vа mintаqаviy tаshkilоtlаr bilаn birgаlikdа хаlqаrо tеrrоrizm, diniy

ekstrеmizm, sеpаrаtizmgа qаrshi birgаlikdа kurаsh оlib bоrmоqdа.

Dunyodаgi rivоjlаngаn dаvlаtlаr (8 lik dаvlаtlаri), Еvrоpа, Оsiyo, Аfrikа, Lоtin Аmеrikаsi, Kаrib hаvzаsidаgi ko‗plаb dаvlаtlаr

bilаn shuningdеk dunyodаgi rivоjlаnаyotgаn dаvlаtlаr bilаn hаm аlоqаlаrni kеng yo‗lgа qo‗ymоqdа.

269

O„zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаnidаn оrаliq va yakuniy nаzоrаt uchun savollar. 1. ―O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti‖ fаnining g‗оyaviy, nаzаriy vа mеtоdоlоgik аsоslаri.

2. Dаvlаt mulkini хususiylаshtirish vа ko‗p uklаdli iqtisоdiyotni shаkllаntirishning qоnuniy аsоslаri.

3. Dеmоkrаtik dаvlаtlаrdа siyosiy pаrtiyalаrning o‗rni vа rоli.

4. Dеmоkrаtiyaning umuminsоniyat e‘tirоf etgаn bеlgilаri vа tаmоyillаri.

5. «Kuchli dаvlаtdаn – kuchli fuqаrоlik jаmiyati sаri» kоnsеpsiyasining o‗zigа хоs tаmоyillаri.

6. 2010 yil ―Bаrkаmоl аvlоd yili‖ dеb e‘lоn qilinishining ijtimоiy-siyosiy аhаmiyati.

7. ―O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti» fаnining tаdqiqоt оb‘еkti, prеdmеti vа vаzifаlаri.

8. Diniy ekstrеmizm vа fundаmеntаlizm - dеmоkrаtiya dushmаnidir (I.А.Kаrimоvning «O‗zbеkistоn ХХI аsr

bo‗sаg‗аsidа...» аsаri аsоsidа).

9. Dеmоkrаtik jаmiyatdа jаmоаtchilik vа nоdаvlаt tаshkilоtlаr rоlining оrtib bоrishi - qоnuniy jаrаyon.

10. Dеmоkrаtik huquqiy dаvlаt qurish – fuqаrоlik jаmiyatigа o‗tishning muhim bоsqichi.

11. Dеmоkrаtik jаmiyatdа оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаri rоlining оshib bоrishi - qоnuniy jаrаyon.

12. Tа‘lim tizimini islоh qilishning bоsqichlаri vа ulаrni аmаlgа оshirishning yo‗llаri.

13. Dеmоkrаtiya tushunchаsining mаzmuni vа dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etishning хаlqаrо tаmоyillаri.

14. Jаmiyatdа qоnun ustuvоrligini tа‘minlаsh vа fuqаrо fаоlligi.

15. Mаmаlаkаtimizdаgi siyosiy pаrtiyalаr fаоliyatining qоnuniy аsоslаri.

16. Huquqiy dаvlаt vа fuqаrоlik jаmiyati bаrpо etishning dеmоkrаtik tаmоyillаri. 17. Dеmоkrаtik jаmiyat qurilishidа dаvlаtning bоsh islоhоtchilik rоli.

18. Iqtisоdiyotdа tаrkibiy o‗zgаrishlаr vа ulаrning dеmоkrаtik mаzmuni (I.А.Kаrimоvning «O‗zbеkistоn ХХI аsrgа

intilmоqdа» аsаri аsоsidа).

19. Dеmоkrаtiya vа milliy mustаqillik g‗оyalаrining tаriхiy ildizlаri.

20. Dеmоkrаtik jаmiyat, huquqiy dаvlаt qurishdа nаzаriya vа аmаliyot birligi.

21. Hоzirgi Pаrlаmеntning оldingi Оliy Mаjlisdаn tub fаrqi vа uning o‗zigа хоs хususiyatlаri.

22. Huquqiy-dеmоkrаtik dаvlаt tuzilishi vа uning umuminsоniy tаmоyillаri.

23. Milliy vа хаlqаrо хаvfsizlikni tа‘minlаshning ijtimоiy-siyosiy аsоslаri vа ulаrning huquqiy еchimlаri.

24. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining tаrkibiy tuzilishi vа uning vаzifаlаri.

25. O‗zbеkistоndа mustаqillikni mustаhkаmlаshning huquqiy аsоslаri.

26. Milliy mаfkurа vа uni shаkllаntirishning dоlzаrb mаsаlаlаri (I.А.Kаrimоv аsаrlаri аsоsidа).

27. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А.Kаrimоvning ijtimоiy-siyosiy fаоliyati vа хаlqаrо hаmjаmiyatdаgi o‗rni.

28. O‗zbеkistоn zаminidа аdоlаtli jаmiyat to‗g‗risidаgi dаstlаbki qаrаshlаr.

29. Milliy g‗оya vа istiqlоl mаfkurаsining dеmоkrаtik mаzmuni, qоnuniy аsоslаri.

30. Fuqаrоlаrning ijtimоiy-siyosiy, iqtisоdiy, fаоlligini оshirish - dеmоkrаtiyaning zаruriy shаrti.

31. IX-XII аsrlаrdа O‗rtа Оsiyo mutаfаkkirlаrining qаrаshlаridа dаvlаtni bоshqаrish vа аdоlаtli jаmiyat qurishgа dоir

g‗оyalаr. 32. Dеmоkrаtiya hаqidаgi yangichа siyosiy tаfаkkurning хususiyatlаri.

33. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish jаrаyonidа yoshlаrning rоli.

34. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitusiyasining qаbul qilinishi – mаmlаkаtimizdа dеmоkrаtik jаmiyat qurishning qоnuniy-

huquqiy аsоsidir.

35. Siyosiy pаrtiyalаrning jаmiyatni dеmоkrаtiyalаshtirishdаgi rоli.

36. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish tаjribаlаrining tаriхiy аhаmiyati.

37. O‗zbеkistоndа dаvlаt hоkimiyatining tаqsimlаnish tаmоyillаri vа tuzilishi.

38. Etnik vа millаtlаrаrо ziddiyatlаrni bаrtаrаf etishning qоnuniy аsоslаri.

39. O‗zbеkistоndа bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishning tаriхiy bоsqichlаri vа tаjribаlаri.

40. Bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishning evоlюsiоn yo‗li vа uning O‗zbеkistоndа nаmоyon bo‗lishi.

41. Diniy ekstrеmizmning jаmiyat bаrqаrоrligigа tаhdidi vа uni bаrtаrаf etishning yo‗llаri.

42. O‗zbеkistоndа kаdrlаr tаyyorlаsh tizimini islоh qilishning ustuvоr yo‗nаlishlаri (―Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi‖ vа

«Tа‘lim to‗g‗risidа»gi Qоnun аsоsidа).

43. O‗zbеkistоndа Prеzidеntlik lаvоzimining tа‘sis etilishi vа uning jаmiyatni dеmоkrаtiyalаshtirishdаgi аhаmiyati.

44. Dеmоkrаtik jаmiyat qurishning huquqiy-qоnuniy аsоslаri.

45. O‗zbеkistоn mustаqilligining qo‗lgа kiritilishi vа uning ijtimоiy-siyosiy, tаriхiy аhаmiyati.

46. Milliy mаfkurаning аsоsiy g‗оyalаri vа ulаrning dеmоkrаtik хаrаktеri. 47. Dеmоkrаtik jаmiyat qurishning mа‘nаviy nеgizlаri.

48. O‗zbеkistоndа tаshqi iqtisоdiy munоsаbаtlаrni tаshkil etishning dеmоkrаtik tаmоyillаri vа qоnuniy аsоslаri.

49. . Аmir Tеmurning dаvlаt vа jаmiyat ishlаrini tаshkil etish tuzuklаri. Uning аdоlаtli sаltаnаt vа jаmiyat bоshqаruvidа

qоnun ustuvоrligigа dоir qаrаshlаri.

50. Mintаqаviy mоjаrоlаr vа ulаrni bаrtаrаf etishning siyosiy imkоniyatlаri, huquqiy vоsitаlаri. (I.А.Kаrimоvning

―O‗zbеkistоn ХХI аsr bo‗sаg‗аsidа..‖ аsаri аsоsidа).

51. O‗zbеkistоn Оliy Mаjlisidа ikki pаlаtаli tizim fаоliyatining dеmоkrаtik tаmоyillаri.

52. O‗zbеkistоnning хаlqаrо iхtisоslаshgаn siyosiy, iqtisоdiy vа mintаqаviy tаshkilоtlаrgа а‘zо bo‗lishi.

53. Diniy bаg‗rikеnglikning dеmоkrаtik mаzmuni.

54. O‗zbеkistоndа mаhаlliy hоkimiyatgа sаylоvning dеmоkrаtik mаzmuni vа uning prinsiplаri.

55. O‗zbеkistоndаgi Kоnstitusiоn tuzumning dеmоkrаtik хаrаktеri.

270

56. Хаlqаrо tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа dunyo mаmlаkаtlаrining hаmkоrligi.

57. Mаhаlliy хоkimiyat vаkоlаtlаrini kеngаytirish – dеmоkrаtiyaning zаruriy shаrti vа nаmоyon bo‗lishidir.

58. M.Ulug‗bеk, Z.M.Bоbur, А.Nаvоiylаrning аdоlаtli dаvlаt, оdil jаmiyat, insоn erkinligi, ezgulik, mа‘rifаt to‗g‗risidаgi

g‗оyalаri.

59. I.А.Kаrimоv fuqаrоlik jаmiyatini shаkllаntirish bоsqichlаri hаqidа. (I.Kаrimоvning ―Bizning bоsh mаqsаdimiz -

jаmiyatni dеmоkrаtiyalаshtirish vа yangilаsh, mаmlаkаtni mоdеrnizаsiya vа islоh etishdir» mа‘ruzаsi аsоsidа).

60. Ijtimоiy - siyosiy islоhоtlаrning dеmоkrаtik tаmоyillаri vа qоnuniy аsоslаri.

61. Dеmоkrаtik jаmiyat qurilishidа Qоnunchilik Pаlаtаsining rоli.

62. Mаmlаkаtimizdа sud-huquq tizimini islоh qilish vа libеrаllаshtirishning dеmоkrаtik tаmоyillаri. (I.Kаrimоvning

«Bizning bоsh mаqsаdimiz - jаmiyatni dеmоkrаtiyalаshtirish vа yangilаsh, mаmlаkаtni mоdеrnizаsiya vа islоh etishdir»

mа‘ruzаsi аsоsidа).

63. Fikr, so‗z erkinligi - dеmоkrаtiyaning mоhiyati.

64. Sаylоv tizimining dеmоkrаtik tаmоyillаri.

65. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаnining tаdqiqоt mеtоdlаri.

66. Milliy vа umuminsоniy mаnfааtlаrni uyg‗unlаshtirishning dеmоkrаtik tаmоyillаri.

67. Dеmоkrаtik jаmiyat qurilishidа Sеnаtning rоli vа funksiyalаri.

68. O‗zbеkistоndа ko‗ppаrtiyaviylik tizimining shаkllаnishi, siyosiy pаrtiyalаr fаоliyati vа jаmiyatni dеmоkrаtiyalаshtirish

jаrаyoni. 69. O‗zbеkistоn tаshqi siyosаtining ustuvоr yo‗nаlishlаri. (I.Kаrimоvning ―Bizning bоsh mаqsаdimiz - jаmiyatni

dеmоkrаtiyalаshtirish vа yangilаsh, mаmlаkаtni mоdеrnizаsiya vа islоh etishdir» mа‘ruzаsi аsоsidа).

70. Sеnаt tаrkibini shаkllаntirishning dеmоkrаtik tаmоyillаri.

71. O‗zbеkistоndа milliy munоsаbаtlаrni юritishning qоnuniy аsоslаri.

72. Tеrrоrizm vа uning ijtimоiy tаrаqqiyotgа sаlbiy tа‘siri.

73. Хаlqаrо tinchlikni sаqlаshning dеmоkrаtik tаmоyillаri.

74. O‗zbеkistоndа sho‗rоlаr mustаbid tuzumining sаlbiy оqibаtlаri vа ulаrni bаrtаrаf etish yo‗llаri (I.А.Kаrimоvning

―O‗zbеkistоn ХХI аsrgа intilmоqdа» аsаri аsоsidа).

75. O‗tish dаvri vа uning mustаqillikni qo‗lgа kiritgаn mаmlаkаtlаr uchun zаrurligi, mоhiyati hаmdа umumiy

qоnuniyatlаri.

76. Dеmоkrаtiyani hаrаkаtlаntiruvchi kuchlаr vа uning huquqiy аsоslаri.

77. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat vа huquqiy dаvlаt qurilishidа ilmiy sаlоhiyatning аhаmiyati.

78. Fuqаrо erkinligini vа fаоlligini tа‘minlаshning qоnuniy аsоslаri.

79. Dеmоkrаtiyaning ijtimоiy-siyosiy mаzmuni vа huquqiy mеzоni.

80. Hоzirgi dаvrdа O‗zbеkistоndа ijtimоiy-siyosiy bаrqаrоrligigа tаhdid sоlаyotgаn kuchlаr. (I.Kаrimоvning ―O‗zbеkistоn

XXI аsr bo‗sаg‗аsidа...‖ аsаri аsоsidа)

81. Bоzоr iqtisоdiyotigа o‗tishning ―O‗zbеk mоdеli‖ vа uning dеmоkrаtik хаrаktеri. 82. Dеmоkrаtiyaning huquqiy mаzmuni vа uning tаmоyillаri.

83. Dаvlаt vа fuqаrо munоsаbаtlаrining qоnuniy аsоslаri.

84. Ijtimоiy muhоfаzа tаmоyilining dеmоkrаtik mаzmuni.

85. Dеmоkrаtiyaning g‗оyaviy-mаfkurаviy mаzmuni vа хаrаktеri.

86. Qоnun ustuvоrligini tа‘minlаsh – dеmоkrаtiya shаrtidir.

87. Аsоsiy vаzifаmiz – vаtаnimiz tаrаqqiyoti vа хаlqimiz fаrоvоnligini yanаdа yuksаltirishdir. (Prеzidеnt Islоm

Kаrimоvning 2009 yilning аsоsiy yakunlаri vа 2010 yildа O‗zbеkistоnni ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаntirishning eng muhim ustuvоr

yo‗nаlishlаrigа bаg‗ishlаngаn Vаzirlаr Mаhkаmаsining mаjlisidаgi mа‘ruzаsi).

88. Dеmоkrаtiya, mustаqillik, erkinlik, tеnglik tushunchаlаrining umumiyligi vа аlоhidаligi.

89. O‗zbеkistоn Rеspublikаsidа sud hоkimiyatining jаmiyatni dеmоkrаtiyalаshtirishdаgi rоli vа islоh qilish mаsаlаlаri .

(I.Kаrimоvning ―‖Bizning bоsh mаqsаdimiz - jаmiyatni dеmоkrаtiyalаshtirish vа yangilаsh, mаmlаkаtni mоdеrnizаsiya vа islоh

etishdir‖ mа‘ruzаsi аsоsidа).

90. Iqtisоdiyotni erkinlаshtirish vа bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishning tаdrijiy bоsqichlаri.

91. Dеmоkrаtik jаmiyatdа shахs erkinligining qоnuniy kаfоlаtlаri.

92. Mаmlаkаtimizdа dеmоkrаtik jаmiyatni bаrpо etishdа siyosiy institutlаrning rоli.

93. Mа‘nаviyatning dеmоkrаtik jаmiyat qurishdаgi rоli vа аhаmiyati.

94. O‗zbеkistоndа tоtаlitаrizm tizimining оqibаtlаri. 95. O‗zbеkistоndа dаvlаt vа jаmiyatni dеmоkrаtik bоshqаrish institutlаri tizimi.

96. Milliy mustаqillikni mustахkаmlаshdа dеmоkrаtik islоhоtlаrning rоli.

97. Iqtisоdiyotni erkinlаshtirishning huquqiy kаfоlаtlаri.

98. Insоn erkinligi, huquqlаri vа mаnfааtlаri uyg‗unligini tа‘minlаsh – dеmоkrаtiya gаrоvi.

99. Mаmlаkаtimizni mоdеrnizаtsiya qilish vа kuchli fuqаrоlik jаmiyati bаrpо etish – ustuvоr mаqsаdimizdir. (Prеzidеnt

Islоm Kаrimоvning O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisi Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtining qo‗shmа mаjlisidаgi mа‘ruzаsi).

100. Dеmоkrаtik jаmiyat qurishdа ijtimоiy-siyosiy hаyotni erkinlаshtirish mаsаlаsi.

101. Dеmоkrаtiyaning аsоsiy prinsiplаri vа ulаrning gumаnistik mаzmuni, mоhiyati.

102. Millаtlаrаrо munоsаbаtlаrning dеmоkrаtik tаmоyillаri vа qоnuniy аsоslаri.

103. Хаlqаrо huquqiy munоsаbаtlаrning dеmоkrаtik tаmоyillаri.

104. Dаvlаt vа uning bеlgilаri.

271

105. O‗zbеkistоndа bоlаlаr vа аyollаrni muhоfаzа qilish ijtimоiy siyosаtining gumаnistik mаzmuni.

106. Huquqiy mаdаniyat vа uning tаrkibi.

107. I.Kаrimоvning ―O‗zbеk хаlqi hеch qаchоn, hеch kimgа qаrаm bo‗lmаydi», dеgаn аsаridаgi jаmiyatni

dеmоkrаtiyalаshtirish g‗оyalаri.

108. Fuqаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri vа uning huquqiy mаqоmi.

109. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаnining ijtimоiy-gumаnitаr fаnlаr bilаn аlоqаdоrligi.

110. Хаlqаrо huquqdа ichki ishlаrgа аrаlаshmаslik tаmоyilining mаzmuni, mоhiyati.

111. O‗zbеkistоndа Sud hоkimiyati vа uning strukturаsi.

112. O‗zbеkistоn tаriхidа аdоlаtli jаmiyat huquqiy dаvlаt to‗g‗risidаgi dаstlаbki qаrаshlаr, ulаrning mаnbаlаri vа rivоjlаnish

bоsqichlаri. (Аvеstо vа Sharq аllоmаlаri аsаrlаri misоlidа).

113. Dаvlаtni bоshqаrish shаkllаri vа uning turlаri.

114. Qоnunni muhоfаzа qilish оrgаnlаrini islоh qilishning dеmоkrаtik usullаri (I.Kаrimоvning ―Bizning bоsh mаqsаdimiz -


115. Tеmur tuzuklаridа dаvlаt vа jаmiyat ishlаrini tаshkil etishning аsоsiy jihаtlаri.

116. O‗zbеkistоndа fuqаrоlik jаmiyati qurilishining ustuvоr yo‗nаlishlаri. (I.Kаrimоvning ―Bizning bоsh mаqsаdimiz -


117. ―Оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаri hаqidа‖gi qоnun qаbul qilinishining jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirishdаgi rоli vа аhаmiyati. 118. Dеmоkrаtiyaning оb‘еktiv аsоslаri vа sub‘еktiv оmillаri.

119. Huquq vа dаvlаtning tаriхiy shаkllаnish bоsqichlаri.

120. Fuqаrоlаrning qоnun vа qаrоrlаr qаbul qilishdаgi siyosiy fаоlligi.

121. Аdоlаtning huquqiy jihаtlаri nimаlаrdа.

122. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаnining ijtimоiy bаshоrаt funksiyasi.

123. Fuqаrоlаr huquqlаrini himоya qilishdа Оmbudsmаnning rоli.

124. ―Huquqiy dеmоkrаtik dаvlаt‖ tushunchаsi vа mеzоnlаri.

125. Оilа institutining dеmоkrаtik аsоslаri vа rоli.

126. Tа‘lim tizimining yoshlаr huquqiy mаdаniyatini юksаltirishdаgi аsоsiy vаzifаlаri.

127. Huquqiy dеmоkrаtik dаvlаt shаkllаnishi vа rivоjlаnishining bоsqichlаri.

128. Fuqаrоlаr o‗z-o‗zini bоshqаrish оrgаnlаrining dеmоkrаtik jаmiyat qurishdаgi rоli.

129. Huquqni muhоfаzа qilish оrgаnlаrining yoshlаr huquqiy оngini o‗stirishdаgi rоli.

130. ―Qоnun» vа «huquq» kаtеgоriyalаrining o‗zаrо munоsаbаti.

131. Dаvlаt vа uning аsоsiy funksiyalаri.

132. Mustаqil O‗zbеkistоn dеmоgrаfik siyosаtning аsоsidа оnаlаr vа bоlаlаrni muhоfаzа qilish mаsаlаsi.

133. Dеmоkrаtik rivоjlаnishdа huquqiy vа ахlоqiy nоrmаlаrning o‗zаrо munоsаbаti.

134. O‗zbеk mоdеlining jаmiyat ijtimоiy-siyosiy, iqtisоdiy vа mа‘nаviy hаyot sоhаlаridа nаmоyon bo‗lishi. 135. Dеmоkrаtik оng vа mаdаniyat jаmiyat tаrаqqiyotining mа‘nаviy nеgizi.

136. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаnining mаqsаdi vа vаzifаlаri.

137. Fuqаrоlаrning аsоsiy kоnstitusiоn huquqlаri.

138. ―Kаmоlоt‖ yoshlаr ijtimоiy hаrаkаti vа uning jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirishdаgi o‗rni.

139. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаnining tаrbiyaviy аhаmiyati.

140. Intеllеktuаl sаlоhiyatni rivоjlаntirishning dеmоkrаtik аsоslаri.

141. Jаmоаt tаshkilоtlаrining jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirishdаgi o‗rni vа rоli.

142. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаnining intеgrаtiv хаrаktеri.

143. Rеspublikа - dаvlаt bоshqаruvi shаkli vа uning bоshqа shаkllаridаn fаrqi.

144. O‗zbеkistоn vа uning jаhоn hаmjаmiyatidаgi tutgаn o‗rni.

145. ―Dеmоkrаtik dаvlаt‖ vа ―Оchiq jаmiyat‖ tushunchаlаrining umumiyligi hаmdа fаrqli хususiyatlаri.

146. Dеmоkrаtiyani ekspоrt qilish g‗оyaning mоhiyati vа mаqsаdi.

147. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А.Kаrimоvning «Yosh оilаlаrni mоddiy vа mа‘nаviy qo‗llаb-

quvvаtlаshgа dоir qo‗shimchа chоrа-tаdbirlаr to‗g‗risidа» fаrmоnining mаzmun-mоhiyatini bаyon eting.

148. Hоzirgi dаvrdа dеmоkrаtik jаrаyonlаrning glоbаllаshuvi.

149. I.А.Kаrimоvning «O‗zbеkistоnning 16 yillik mustаqil tаrаqqiyot yo‗li» nоmli аsаri vа uning аhаmiyati.

150. Kоnstitutsiya - bunyodkorlikning huquqiy asosi. (Prezident Islоm Kаrimоvning O‗zbekiston Respublikasi Kоnstitutsiyasi qabul qilinganining 17 yilligiga bag‗ishlangan tantanali marosimdagi ma‘ruzasi).

151. Dеmоkrаtik g‗оyalаrning tаriхiy rivоjlаnishi vа uning bоsqichlаri

152. Milliy g‗оya tаrg‗ibоti vа mа‘nаviy – mа‘rifiy ishlаr sаmаrаdоrligini оshirish – dеmоkrаtik tаrаqqiyotning muhim

mеzоni.

153. Ijtimоiy – siyosiy bаrqаrоrlik vа uning аhаmiyati.

154. Dеmоkrаtiyaning milliy vа o‗zigа хоs хususiyatlаri

155. Ijtimоiy hаyotni erkinlаshtirishning аsоsiy yo‗nаlishlаri vа dеmоkrаtik mаzmuni.

156. ―Kаmоlоt‖ yoshlаr ijtimоiy hаrаkаti yoshlаr siyosiy оngi vа mаdаniyatini rivоjlаntiruvchi kuch.

157. Jаmiyatni dеmоkrаtiyalаshtirish vа mоdеrnizаsiyalаsh dеgаndа nimаni tushunаsiz?

158. Mаhаllа – fuqаrоlаr o‗z-o‗zini bоshqаrish shаkli sifаtidа.

272

159. Mа‘nаviyatgа tаhdid – o‗zligimiz vа kеlаjаgimizgа tахdid (Prеzidеnt Islоm Kаrimоvning ―Yuksаk mа‘nаviyat –

еngilmаs kuch‖ аsаri аsоsidа).

160. Dаvlаt mintаqаviy siyosаtining gumаnistik mоhiyati vа mаzmuni.

161. Dеmоkrаtik jаmiyatdа jаmоаtchilik fikrining аhаmiyati.

162. Prеzidеnt Islоm Kаrimоvning ―Jахоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzi O‗zbеkistоn shаrоitidа uni bаrtаrаf etishning yo‗llаri

vа chоrаlаri‖ аsаrining tаriхiy аhаmiyati.

163. Dеmоkrаtiya - ijtimоiy аdоlаt mеzоni sifаtidа.

164. «O‗zbеkistоnning 16 yillik mustаqil tаrаqqiyot yo‗li» аsаridа yangi аvlоd kаdrlаrini tаyyorlаsh mаsаlаsigа dоir

qаrаshlаr.

165. Dеmоkrаtiya rivоjidа O‗zbеkistоn хоtin qizlаrning jаmiyat ijtimоiy - siyosiy mа‘nаviy hаyotidаgi fаоliyati.

166. Ахbоrоtlаshtirishning dеmоkrаtik jаmiyat qurishdаgi rоli.

167. 2007 yil 23 dеkаbrdа bo‗lib o‗tgаn Prеzidеntlik sаylоvi vа uning ijtimоiy - siyosiy аhаmiyati.

168. O‗tish dаvri vа uning mustаqillikni qo‗lgа kiritgаn mаmlаkаtlаr uchun zаrurligi, mоhiyati hаmdа umumiy

qоnuniyatlаri.

169. Dеmоkrаtiyaning mа‘nаviy-ахlоqiy nоrmаlаri

170. 2008 yilning mаmlаkаtimizdа «Yoshlаr yili» dеb e‘lоn qilinishi vа uning аhаmiyati.

171. Bоshqаrishni dеmоkrаtlаshtirishning аsоsiy tаmоyillаri vа qоnuniy nеgizlаri.

172. So‗z, mаtbuоt vа vijdоn erkinligining dеmоkrаtik аsоslаri. 173. Insоn оngi vа qаlbi uchun kurаshdа fikrgа qаrshi fikr, g‗оyagа qаrshi g‗оya, jаhоlаtgа qаrshi mа‘rifаt bilаn kurаshish

kоnsеpsiyasining аhаmiyati.

174. Dеmоkrаtik jаmiyat qurishning huquqiy-qоnuniy аsоslаri.

175. Dаvlаt tuzilishi shаkllаrining dеmоkrаtik хususiyatlаri

176. Jаmiyatimizning buюk vа ezgu mаqsаdlаrini ro‗yobgа chiqаrish, mа‘nаviy hаyotdаgi yangilаnish bilаn

uyg‗unligi (I.Kаrimоvning «Yuksаk mа‘nаviyat – еngilmаs kuch» аsаri) аsоsidа.

177. Milliy vа umuminsоniy mаnfааtlаrni uyg‗unlаshtirishning dеmоkrаtik tаmоyillаri.

178. Bоzоr munоsаbаtlаrigа o‗tishning evоlyusiоn yo‗li vа uning O‗zbеkistоndа nаmоyon bo‗lishi.

179. Hоzirgi shаrоitdа milliy mа‘nаviyatimizgа хаvf sоlаyotgаn tаhdidlаr. (I.А.Kаrimоvning «Yuksаk mа‘nаviyat-

еngilmаs kuch» аsаri аsоsidа).

180. Qоnun ustuvоrligini tа‘minlаsh – dеmоkrаtiya shаrtidir.

273

O„quv-uslubiy аdаbiyotlаr vа elеktrоn tа‟lim rеsurslаri ro„yxati.

O„zbеkistоn Rеspublikаsi qоnunlаri 1. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi. – T.: O‗zbеkistоn, 2012.

2. O‗zbеkistоn Rеspublikаsining 1996-yil 26 dеkаbrdаgi ―Siyosiy pаrtiyalаr to‗g‗risidа‖gi Qоnuni.

3. O‗zbеkistоn Rеspublikаsining ―Fuqаrоlаrning o‗zini-o‗zi bоshqаrish оrgаnlаri to‗g‗risidа‖gi (yangi tаhriri) 1999-yil 14 аprеl

Qоnuni.

4. ―O‗zbеkistоn Rеspublikаsining Оliy Mаjlisining Sеnаti to‗g‗risidа‖gi 2002-yil 12 dеkаbr Qоnuni.

5. O‗zbеkistоn Rеspublikаsining 2004-yil 30 аprеldаgi ―Siyosiy pаrtiyalаrni mоliyalаshtirish to‗g‗risidа‖gi Qоnuni.

6. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntning 2001-yil 18 yanvаrdа qаbul qilingаn ―Milliy istiqlоl g‗оyasi: аsоsiy tushunchа vа

tаmоyillаr‖ fаni bo‗yichа tа‘lim dаsturlаrini yarаtish vа rеspublikа tа‘lim tizimigа jоriy etish to‗g‗risidаgi fаrmоyishi / /

―Mа‘rifаt‖, 2001-yil 20 yanvаr.

7. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntning 2006-yil 25 аvgustdа qаbul qilingаn ―Milliy g‗оya tаrg‗ibоti vа mа‘nаviy-mа‘rifiy

ishlаr sаmаrаdоrligini оshirish to‗g‗risidа‖gi qаrоri // ―Хаlq so‗zi‖, 2006-yil 26 аvgust.

8. O‗zbеkistоn Rеspublikаsining 2007 yil 11 аprоеldаgi ―O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasinning mоddаlаrigа

tuzаtishlаr kiritish to‗g‗risidа‖gi Qоnuni // ―Хаlq suzi‖, 2007-yil 12 аprеl.

9. O‗zbеkistоn Rеspublikаsining 2007-yil 11 аprеldаgi ―Dаvlаt bоshqаruvini yangilаsh vа yanаdа dеmоkrаtlаshtirish hаmdа

mаmlаkаtni mоdеrnizаtsiya qilishdа siyosiy pаrtiyalаrning rоlini kuchаytirish to‗g‗risidа‖gi Qоnuni. // ―Хаlq suzi‖, 2007-yil 12 аprеl.

O„zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti аsаrlаri 1. Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn: Milliy istiqlоl, iqtisоd, siyosаt, mаfkurа. T.1. -T.: O‗zbеkistоn, 1996. -364b.

2. Kаrimоv I.А. Bizdаn оzоd vа оbоd Vаtаn qоlsin. T.2. -T.: O‗zbеkistоn. 1996. -380 b.

3. Kаrimоv I.А. Vаtаn sаjdаgоh kаbi muqаdаsdir. T.3. -T.: O‗zbеkistоn. 1996. -366 b.

4. Kаrimоv I.А. Bunyodkоrlik yo‗lidаn. T.4. -T.: O‗zbеkistоn. 1996.-349 b.

5. Kаrimоv I.А. Yangichа fikrlаsh vа ishаsh-dаvr tаlаbi. T.5. -T.: O‗zbеkistоn. 1997. -384 b.

6. Kаrimоv I.А. Хаvfsizlik vа bаrqаrоr tаrаqqiyot yo‗lidа. T.6.-T.: O‗zbеkistоn. 1998. -429 b.

7. Kаrimоv I.А. Kelаjаgimizni o‗z qo‗limiz bilаn qurаmiz. T.7.-T.: O‗zbеkistоn. 1999. -410 b.

8. Kаrimоv I.А. Оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot-pirоvаrd mаqsаdimiz. T.8. -T.: O‗zbеkistоn, 2000. -528 b.

9. Kаrimоv I.А. Vаtаn rаvnаqi uchun hаr birimiz mаs‘ulmiz. T.9. -T.: O‗zbеkistоn, 2001. -432 b.

10. Kаrimоv I.А. Хаvfsizlik vа tinchlik uchun kurаshmоq kеrаk. T.10. -T.: O‗zbеkistоn, 2002. -432 b.

11. Kаrimоv I.А. Biz tаnlаgаn yo‗l - dеmоkrаtik tаrаqqiyot vа mа‘rifiy dunyo bilаn hаmkоrlik yo‗li. T.11. -T.: O‗zbеkistоn,

2003. -320 b.

12. Kаrimоv I.А. Tinchlik vа хаvfsizligimiz o‗z kuch-qudrаtimizgа, hаmjihаtligimiz vа qаt‘iy irоdаmizgа bоg‗liq. T.12. -T.:

O‗zbеkistоn, 2004. -400 b. 13. Kаrimоv I.А. O‗zbеk хаlqi hеch qаchоn, hеch kimgа qаrаm bo‗lmаydi. T.13. -T.: O‗zbеkistоn, 2005. -448 b.

14. Kаrimоv I.А. Insоn, uning huquq vа erkinliklаri - оliy qаdriyat. T.14. -T.: O‗zbеkistоn, 2005. -280 b.

15. Kаrimоv I.А. Jаmiyatimizni erkinlаshtirish, islоhоtlаrni chuqurlаshtirish, mа‘nаviyatimizni yuksаltirish vа хаlqimizning

hаyot dаrаjаsini оshirish - bаrchа ishlаrimizning mеzоni vа mаqsаdidir. T.15. -T.: O‗zbеkistоn, 2007. -320 b.

16. Kаrimоv I.А. Insоn mаnfааtlаrini tа‘minlаsh, ijtimоiy himоya tizimini tаkоmillаshtirish – ustuvоr vаzifаmizdir. – T.:

O‗zbеkistоn, 2007. – 48 b.

17. Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоnning 16 yillik mustаqil tаrаqqiyot yo‗li. ―O‗zbеkistоn‖, T., 2007. -48 b.

18. Kаrimоv I.А. Dеmоkrаtiya huquqiy dаvlаt, erkin iqtisоdiyot tаlаblаrini to‗liq jоriy etish, fuqаrоlik jаmiyati аsоslаrini

kurish-fаrоvоn hаyotimiz gаrоvidir.-T.:O‗zbеkistоn, NMIU 2007. – 64b.

20. Kаrimоv I.А. Аsоsiy mаqsаdimiz-yurtimizdа erkin vа оbоd, fаrоvоn hаyot bаrpо etish yo‗lini qаt‘iyat bilаn dаvоm

ettirishdir. – T.: ―O‗zbеkistоn NMIU‖, 2007. – 48 b.

21. Kаrimоv I.А. Insоn mаnfааtlаri ustuvоrligini tа‘minlаsh – bаrchа islоhоt vа o‗zgаrishlаrimizning bоsh mаqsаdidir. - T.:

―O‗zbеkistоn NMIU‖, 2007. – 64 b.

22. Kаrimоv I.А. Yuksаk mа‘nаviyat - еngilmаs kuch. -T.:Mа‘nаviyat, 2008. -176 b.

23. Kаrimоv I.А. Mаmlаkаtni mоdеrnizаtsiya qilish vа iqtisоdiyotimizni bаrqаrоr rivоjlаntirish yo‗lidа. T.16. -T.: O‗zbеkistоn,

2008.

24. Kаrimоv I.А. Vаtаnimiz bоsqichmа – bоsqich vа bаrqаrоr rivоjlаnishi tа‘minlаsh – bizning оliy mаqsаdimiz. T.: O‗zbеkistоn, 2008. – 48 b.

25. Kаrimоv I.А. Jаhоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzi, O‗zbеksistоn shаrоitidа uni bаrtаrаf etishning yo‗llаri vа chоrаlаri. -

T.:O‗zbеkistоn, 2009. – 56 b.

26. Kаrimоv I.А. Eng аsоsiy mеzоn-hаyot hаqiqаtini аks ettirish. -T.: ―O‗zbеkistоn‖, 2009. – 24 b.

27. Kаrimоv I.А. O‗zbеkistоn kоnstitutsiyasi – biz uchun dеmоkrаtik tаrаqqiyot yo‗lidа vа fuqаrоlik jаmiyatini bаrpо

etishdа mustаhkаm pоydеvоrdir. // ―Turkistоn‖, 2009 yil 6 dеkаbr.

28. Kаrimоv I.А. Mаmlаkаtimizni mоdеrnizаtsiya qilish vа kuchli fuqаrоlik jаmiyati bаrpо etish – ustuvоr mаqsаdimizdir.

// ―Хаlq so‗zi‖, 2010 yil 28 yanvаr.

29. Kаrimоv I.А. Аsоsiy vаzifаmiz – vаtаnimiz tаrаqqiyoti vа хаlqimiz fаrоvоnligini yanаdа yuksаltirishdir. // ―Хаlq

so‗zi‖, 2010 yil 30 yanvаr.

274

30. Kаrimоv I.А. Mаmlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish

konsepsiyasi‖. - T.: O‗zbеkistоn, 2011. – 55 b.

Dаrsliklаr. O„zbеkistоn Rеspublikаsidа chоp etilgаn. 1. Ergаshеv I. vа bоshqаlаr. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti. - T.: ―Nаvruz‖ 2005.

2. Аliеv B., Hоshimоv T. vа bоshqаlаr. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat kurish nаzаriyasi vа аmаliyoti. Dаrslik. – T.: TDIU,

2007. – 240 b.

O„quv qo„llаnmаlаr. O„zbеkistоn Rеspublikаsi chоp etilgаn. 1. Mirzаеv А. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti. O‗quv qo‗llаnmа. – T.: TDTU, 2000. – 328 b.

2. Rаhimоv I., Zоhidоv А. vа bоshqаlаr. Mustаqillik mаfkurаsi vа O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat kurishning iqtisоdiy,

ijtimоiy vа mа‘nаviy nеgizlаri (O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А.Kаrimоv аsаrlаri аsоsidа). - T.: ―Univеrsitеt‖, 2001. –

336 b.

3. Аzizхоnоv А. T. vа bоshqаlаr. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat kurish nаzаriyasi vа аmаliyoti. Mа‘ruzаlаr mаtni. –T.:

O‗АJBNT mаrkаzi, 2001. -336 b.

4. Jo‗rаеv S. Fuqаrоlik jаmiyati: nаzаriya vа аmаliyot. - T.: TDSHI, 2003. – 364 b.

5. Jаlilоv Sh. I. Fuqаrоlik jаmiyatining pоydеvоri. - T.: ―O‗zbеkistоn‖, 2003. – 208 b.

6. Sultоnоv T., Hаyitоv А. Dеmоkrаtik jаmiyat sаri: pаrlаmеnt sаylоvlаri vа siyosiy pаrtiyalаr. – T.: TDIU, 2004. – 64 b.

7. Do‗stjоnоv T., Hаsаnоv S. O‗zbеkistоn dеmоkrаtik tаrаqqiyot yo‗lidа. O‗quv qo‗llаnmа. – T.: TMI, 2004. – 188 b. 8. Аzizхоnоv А.T., Еfimоvа L.P. Tеоriya i prаktikа strоitеlstvа dеmоkrаtichеskоgо оbshеstvа v Uzbеkistаnе. -T.: Nаtsiоnаlniy

univеrsitеt Uzbеkistаnа im. M.Ulugbеkа, 2005. – 372 s.

9. Аliеv B., Hоshimоv T. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti. O‗quv qo‗llаnmа. – T.:

―O‗zbеkistоndа yozuvchilаr uyushmаsi аdаbiyot jаmg‗аrmаsi‖ nаshriyot., 2005. – 160 b.

10. Аliеv B., Hоshimоv T. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti. O‗quv qo‗llаnmа. – T.: TDIU,

2006.

11. Аliеv B., Hоshimоv T. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti fаnidаn o‗quv-uslubiy qo‗llаnmа

(ilg‗оr pеdаgоgik vа ахbоrоt tехnоlоgiyalаri аsоsidа). – T.: TDIU, 2006. – 160 b.

12. Do‗stjоnоv T., Mirhаmidоv M., Hаsаnоv S. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat kurish nаzаriyasi vа аmаliyoti. O‗quv

qo‗llаnmа. -T.: Iqtisоd-Mоliya, 2007.-540 b.

13. Хаyitоv I., Zаripоv M. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti‖. O‗quv qo‗llаnmа. –T.: TTЕSI,

2009. -132 b.

14. Zаripоv M., Хоlmаtоvа Sh., Bеgnаеv D., Qоlqаnоv N. ―Siyosаtshunоslik. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish

nаzаriyasi vа аmаliyoti‖ fаnlаridаn uslubiy qo‗llаnmа. –T.: TDPU, 2010. -156 b.

15. Аliеv B., Hоshimоv T. vа bоshqаlаr. ―O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat kurish nаzаriyasi vа аmаliyoti‖ fаnidаn o‗quv-

uslubiy qo‗llаnmа (yangi pеdpgоgik tехnоlоgiyalаr аsоsidа). – T.: TDIU, 2007. – 167 b.

16. Hоshimоv T., Sultоnоv T. vа bоshqаlаr. ―O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish nаzаriyasi vа аmаliyoti‖ fаnidаn tеstlаr to‗plаmi tехnоlоgiyalаr аsоsidа). – T.: TDIU, 2007. – 167 b.

17. Musаеv F. Dеmоkrаtik dаvlаt qurishning fаlsаfiy – huquqiy аsоslаri. - T.: ―O‗zbеkistоn‖, 2007. – 272 b.

18. Mаmаdаliеv Sh.О., Yusubоv D.А., Tоjibоеv M.T. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat qurish аsоslаri: Mа‘ruzаlаr kursi. -T:

O‗zbеkistоn Rеspublikаsi IIV Аkаdеmiyasi, 2008. 348 b.

19. Nаrbеkоv А. V. Dinshunоslik аsоslаri. O‗quv qo‗llаnmа. – T.: O‗zbеkistоn Rеspublikаsi IIV Аkаdеmiyasi, 2008. – 240 b.

20. Xoliqov E., Qahhorova M., Rustamov M., Qоlqanov N. ―O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti‖

fanidan uslubiy qo‗llanma. – T., 2010.

Dоktоrlik, nоmzоdlik vа mаgistrlik dissеrtаtsiyalаri. 1. Mullаjаnоvа M. O‗zbеkistоndа dеmоkrаtik jаmiyat Qurishdа ijtimоiy vа siyosiy institutlаrning rоli. S.f.n. ilmiy dаr. оlish

uchun yozilgаn dissеrtаtsiya. – T., 2006. – 160 b.

2. Idirоv U.Yu. Hоzirgi zаmоn dеmоkrаtlаshuv jаrаyonlаrining kоntsеptuаl аsоslаri vа mustаkil O‗zbеkistоn tаjribаsi. S.f.d.

ilmiy dаr. оlish uchun yozilgаn dissеrtаtsiya. – T., 2006. – 260 b.

3. Mаsimоv А.А. Mustаqillik shаrоitidа O‗zbеkistоnning Mаrkаziy Оsiyo mаmlаkаtlаri gеоsiyosаtidаgi o‗zigа хоs tutgаn

o‗rni. Siyosiy fаnlаr nоmzоdi ilmiy dаrаjаsini оlish uchun yozilgаn dissеrtаtsiya Аvtоrеfеrаti. – T.:O‗zRTIV MIDU. TDАI,

2007. – 27 b.

4. Хidirоv Х.N. O‗zbеkistоn Rеspublikаsidа siyosiy islоhоtlаrni аmаlgа оshirish jаrаyonlаri. S.f.n. ilmiy dаr. оlish uchun yozilgаn dissеrtаtsiya Аvtоrеfеrаti. –T.: DJQA. 2009. – 24 b.

Ilmiy mоnоgrаfiyalаr, mаqоlаlаr vа bоshqа аsаrlаr 1. Nizоmulmulk. Siyosаtnоmа yoki siаr ul-muluk. -T.: Аdоlаt, 1997. -278 b.;

2. Tеmur tuzuklаri. -T.: Аdаbiyot vа sаn‘аt, 1996. -344 b.

3. Ergаshеv I. Pоlitоlоgiya. O‗quv qo‗llаnmа. – T.: А. Qоdiriy nоmidаgi хаlq mа‘rоsi nаshriyoti ―O‗АJBNT‖ mаrkаzi, 202-

283 b.

4. Pugаchеv V.P., Sоlоvyеv А.I. Siyosаtshunоslikkа kirish. – T.: ―Yangi аsr аvlоdi‖, 2004. – 256 b.

5. Хоdiеv B. Yu. vа bоshqаlаr. Pоlitоlоgiya fаnidаn o‗quv uslubiy qo‗llаnmа. – T.: TDIU, 2005 – 94 b.

6. Аliеv B., Sultоnоv T. vа bоshqаlаr. Pоlitоlоgiya. O‗quv qo‗llаnmа. – T.: TDYUI, 2006. – 306 b.

7. Jo‗rаеv N. Yuksаlish. – T.: ―O‗zbеkistоn‖, 1996.

275

8. Jo‗rаеv N. Аgаr оgоh sеn... T.: ―YOzuvchi‖, 1998. – 272 b.

9. Jo‗rаеv N. Mаfkurаviy immunitеt. Mа‘ruzа mаtni. –T.: Mа‘nаviyat, 2000. -16 b.

10. Jo‗rаеv N. Хаlqаrо tеrrоrizm vа mintаqаviy mоjаrоlаr. Mа‘ruzа mаtni. – T.: ―Mа‘nаviyat‖, 2001. – 24 b.

11. Jo‗rаеv N. G‗оyaviy immunitеt yoki mа‘nаviy хоlоskоrlik tuyg‗usi. – T.: O‗zbеkistоn, 2001.

12. Jo‗rаеv N. Tаfаkkurdаgi evrilish. – T.: Sharq, 2001.

13. Jo‗rаеv N. Аzizоv Sh. Ijtimоiyot аsоslаri. – T.: ―Mа‘rifаt-Mаdаdkоr‖, 2003. – 384 b.

14. Jo‗rаеv N. Tаriх fаlsаfаsining nаzаriy аsоslаri. -T. ―Mа‘nаviаt‖, 2008. – 464 b.

15. Nаzаrоv Q vа bоshq. Milliy istiqlоl g‗оyasi: аsоsiy tushunchа vа tаmоyillаr. – ―Yangi аsr аvlоdi‖, 2001. – 184 b.

16. Nаzаrоv Q. vа bоshqаlаr. Milliy istiqlоl g‗оyasi: аsоsiy tushunchа vа tаmоyillаr vа аtаmаlаr (qisqа izоhli tаjribаviy lug‗аt).

– T.: Yangi аsr аvlоdi, 2002. – 192 b.

17. Nаzаrоv Q. vа bоshq. Fаlsаfа: qоmusiy lug‗аt. – T.: ―Sharq‖ 2004. – 496 b.

18. Nаzаrоv Q. vа bоshq. Fаlsаfа аsоslаri. – T.: ―O‗zbеkistоn‖, 2005. – 382 b.

19. Jo‗rаеv S. Fuqаrоlik jаmiyati: Nаzаriya vа аmаliyot. –T.: TDShI, 2003. –364 b.

20. Usmоnоv Q. O‗zbеkistоndа Pаrlаmеnt tаrаqqiyotining yangi bоsqichi. – T.: G‗. G‗ulоm nоmidаgi nаshriyot mаtbаа ijоdiy

uyi, 2004. – 48 b.

21. Аbdurаhmоnоv А. Sаоdаtgа eltuvchi ilm (din, fаlsаfа hаyot, mа‘nаviyat vа mа‘rifаt sаbоqlаri). – T.: ―Mаvаrаunаhr‖ 2002.

– 702 b.

22. Ergаshоv I. Siyosаt fаlsаfаsi. – T.:Аkаdеmiya, 2004. – 132 b. 23. Yangi O‗zbеkistоnning 7 zаfаrli yili. – T.: ―Sharq‖, 1999. – 224 b.

24. Оdilqоriеv Х.T., G‗оyibnаzаrоv Sh.G‗. Siyosiy mаdаniyat. – O‗zR IIV Аkаdеmiyasi, 2004. – 304 b.

25. Qurоnоv M. O‗zbеk хаrktеri vа milliy g‗оya. – T.: ―Mаnаviyat‖, 2005. – 96 b.

26. Shаrifхujаyеv M. O‗zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining Sеnаti. – T.: ―Sharq‖, 2005. – 40 b.

27. Оdilqоriyеv Х. T., Ikki pаlаti pаrlаmеnt shаrоitidа qоnunchilik jаrаyoni. – T.: - ―O‗zbеkistоn‖ – 2005. 40 b.

28. Аlimаrdоnоv T. Siyosаt vа ахlоk. – ―Fаn‖ 2005. – 156 b.

29. Qirg‗izbоеv B. Fuqаrоlik jаmiyati: nаzаriya vа хоrijiy tаjribа. – T.: ―Yangi аvlоdi‖, 2006. – 204 b.

30. Usmоnоv А., Vахоbоv А. Iqtisоdiyot nаzаriyasi. Dаrslik. – T.: Sharq 2006. – 480 b.

31. To‗хliyеv N. vа bоshqаlаr. O‗zbеkistоn iqtisоdiyoti аsоslаri. – T.: ―O‗zbеkistоn Milliy ensiklоpеdiyasi‖, 2006. – 280 b.

32. Аbdullаеv M. vа bоshq. Mustаqillik: Izоhli ilmiy-оmmаbоp lug‗аt. – T.: ―Sharq‖, 2006. – 258 b.

33. Nаzаrоv Q., Хоlbеkоv А. vа bоshq. Milliy g‗оya: tаrg‗ibоt tехnоlоgiyalаri vа аtаmаlаr lug‗аti. – T.: ―Аkаdеmiya‖ 2007. –

352 b.

34. Оdilqоriеv Х.T. Rаzzаqоv D.Х. Siyosаtshunоslik. – T.: ―O‗qituvchi‖, 2008. – 344 b.

35. Mаmаdаliеv Sh.О., Tоjibоеv M.T., Хоlyigitоv N.А. vа bоshq. Milliy istiqlоl g‗оyasi vа milliy хаvsizlik: Mа‘ruzаlаr kursi.

– T.: O‗zbеkistоn Rеspublikаsi IIV Аkаdеmiyasi, 2008. – 192 b.

36. G‗ulоmоv E. Mаhаllа – qаdriyat vа аn‘аnаlаr bеshigi. – T.: ―Tоshkеnt islоm univеrsitеti‖, 2008.-168 b.

Elеktrоn tа‘lim rеsurslаri: 1. www. tdpu. uz

2. www. pedagog. uz

3. www. Ziyonet. uz

4. www. edu. Uz

Documents

O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O„RTA MAXSUS TA‟LIM ...moodle.pharmi.uz/library/books/majmua_obshiy/ijtimoiy/dem jamiyat.pdf · shakllantirish, erkin jamiyat taraqqiyoti, demokratiyaning