Historia sztuki NOWOŻYTNOŚĆ

Nowożytność XV– XIX w renesans, manieryzm, barok, rokoko i klasycyzm.

Obejmuje sztukę kilku wielkich stylów - renesansu, manieryzmu, baroku, rokoka i klasycyzmu – których wspólną cechą było stosowanie formalnych środków zapożyczonych bezpośrednio lub pośrednio z klasycznej sztuki greckiej i rzymskiej. Ramy stylistyczne wyznacza "od dołu" powstanie pierwszych dzieł renesansowych (np. Rajskie Wrota Ghibertiego z baptysterium we Florencji – zdj. 1 i ) i "od góry" schyłek klasycyzmu i zdobycie dominującej roli przez neogotyk w połowie XIX wieku ( zdj. 2 )

Nowożytność to pojęcie z historii Europy, oznaczające epokę od początków renesansu do różnie definiowanego przełomu XIX wieku. Za jej datę początkową uznaje się najczęściej upadek Konstantynopola, a tym samym cywilizacji BIZANTYJSKIEJ (1453) lub odkrycie Ameryki przez Kolumba (1492). Realnymi wyznacznikami przejścia od epoki średniowiecznej do nowożytnej są z pewnością przemiany kulturowe, polityczne, państwowe, ideologiczne i techniczne ( rewolucja przemysłowa). Za umowne zakończenie epoki najczęściej uznaje się wybuch rewolucji francuskiej

Nowożytność:

- RENESANS XIV –XVI w.

- MANIERYZM XVI w.

- BAROK XVI – XVIII w.

- ROKOKO 1720-1790 r.

- KLASYCYZM XVIII w.

RENESANS – XIV –XVI w. malarstwo

We Florencji, Rzymie, Wenecji i innych włoskich miastach artyści zaczęli na nowo odnajdywać piękno sztuki antyku. Zaczęto znów malować postacie w akcie, nawet postacie biblijne (np. Albrecht Durer, Adam i Ewa – zdj. 1)). Również tematyka mitologiczna stała się bardzo popularna (np. Szkoła Ateńska Rafaela ). We Włoszech ukształtowało się malarstwo portretowe i autoportretowe. Powstał prototyp popularnego w późniejszej sztuce baroku pejzażu. Istotną nowością był wynalazek zbieżnej perspektywy geometrycznej, linearnej oraz powietrznej.

Portrety malowano na tle pejzaży, co jest potwierdzeniem silnego zwrotu malarstwa renesansowego ku naturze. Wprowadzono sfumato ( przez dym) – zdj. 3 ), a światło na obrazach jest lekko zamglone oraz wykorzystywany jest światłocień.

Malarze renesansowi opierali się na trzech ważnych zasadach. Pierwszą z nich było zainteresowanie się na nowo antykiem i systematyczne badania sztuki starożytnej, drugą skupienie się na człowieku (humanizm), a trzecią, odkrycie i opanowanie zasad perspektywy linearnej. Dzięki tym trzem zasadom dokonał się prawdziwy przewrót w sztuce zachodu. Źródłem inspiracji dla malarzy renesansowych była z jednej strony natura, którą cierpliwie obserwowali, z drugiej zaś sztuka starożytna, gorliwie studiowana, w tym okresie we wszystkich pracowniach malarzy, rzeźbiarzy i architektów.

Szkoła Ateńska – Rafael Santi

Malowidło ścienne ( fresk ) namalowane przez Rafaela w latach 1509 -1511, na zlecenie papieża Juliusz II. Rafael ukazał na nim spotkanie wielkich filozofów Starożytności: Platona, Arystotelesa. Platon, z podobizną Leonarda da Vinci, pokazuje palcem niebo jako źródło wszystkich inspiracji i idei. Opierający się o blok kamienny – Heraklit, z podobizną Michała Anioła. Autor umieścił swój autoportret –, na prawym brzegu fresku, w pobliżu starożytnego geografa. Przedstawienie tu różnych szkół filozoficznych ma swój przekaz. Jest to droga, która wiedzie do "Prawdy poprzez Rozum".

Kaplica Sykstyńska od początku była przeznaczona na ważniejsze uroczystości kościelne. Dawniej często odprawiano w niej msze św. Obecnie odbywają się tu konklawe, czyli wybory nowego papieża. Specjalny piec wstawiany na czas wyborów ma wyprowadzony ponad dach komin. Kolor wydobywającego dymu informuje zgromadzonych na Placu Świętego Piotra o wynikach głosowania: czarny - nie udało się jeszcze wybrać nowego papieża, biały - decyzja o wyborze została podjęta. Michał Anioł, malując sklepienie kaplicy leżał na rusztowaniach, a farba spływała mu na twarz. Na zniecierpliwione pytanie papieża, kiedy ma zamiar skończyć swe dzieło odpowiadał ponoć: ”Kiedy będę mógł”.. Freski sufitowe dotyczą Starego Testamentu – Bóg ukazany jest w nich aż 6 razy. Na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskie doliczymy się 343 różnych postaci. Warto przyjrzeć się też drzewu we fresku przedstawiającym kuszenie Adama – nie jest to jabłoń, a figa. Michał Anioł jako pierwszy przestawił Boga w tak odważny i dynamiczny sposób – we wcześniejszych malowidłach ukazywano go zwykle jako rękę wychodzącą z chmur. Stworzenie Adama, jeden z fresków namalowanych na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej, stało się powszechnym symbolem aktu stworzenia. Zbliżające się do siebie dłonie Boga i ożywianego przez Niego człowieka są czytelnym dla każdego znakiem, nadużywanym w kulturze masowej

Michał Anioł (Michelangelo Buonarroti) Fresk w Kaplicy Sykstyńskiej malowany w latach 1508 - 1541

Leonardo da Vinci Leonardo da Vinci -włoski renesansowy malarz, architekt, filozof, muzyk, pisarz, odkrywca, matematyk, mechanik, anatom, wynalazca, geolog. uważa się go za jednego z największych malarzy wszechczasów i prawdopodobnie najwszechstronniej utalentowaną osobę w historii. Talent malarski przysporzył Leonardowi największej popularności. Dwie z jego prac: Ostatnia Wieczerza ( fresk ) ( zdj. 1) i Mona Lisa ( zdj. 2 ) , zajmują czołowe miejsca na listach najsławniejszych, najczęściej imitowanych i wspominanych dzieł malarstwa. W Polsce znane jest także dzieło Dama z Gronostajem ( zdj. 3), ze względu na to, iż jest jedyną pracą artysty, jaka znajduje się w polskich zbiorach Równie wielkie znaczenie w historii sztuki ma szkic Leonarda Człowiek witruwiański – studium proporcji ludzkiego ciała (zdj. 4). Jako inżynier tworzył projekty wyprzedzające jego czas, opracowując koncepcję helikoptera, czołgu, podwójnego kadłuba łodzi i wiele innych innowacji. Względnie mała liczba jego pomysłów została wcielona w życie za jego czasów. Niektóre z jego pomniejszych pomysłów, takie jak automatyczna nawijarka do szpul czy maszyna do sprawdzania wytrzymałości drutu na rozciąganie, weszły do świata techniki bez większego rozgłosu.

RENESANS - rzeźba Najważniejszą zasadą renesansowej rzeźby było dążenie do realizmu, w myśl którego chciano jak najwierniej naśladować naturę, człowieka i jego ciało, a także możliwie najwierniej ukazać uczucia. Skłaniali się ku monumentalizmowi i schematom kompozycyjnym, opartym na prostych formach geometrycznych. Zerwano z zasadą, która podporządkowywała rzeźbę ramom architektonicznym. Posągi i malowidła zaczęto umieszczać na specjalnie do tego przeznaczonych miejscach, najczęściej w niszach. Cechujący rzeźby realizm nadawał im najwierniejszy i najbardziej zbliżony do natury kształt. Twórcy, zajmując się sztuką, zajmowali się również człowiekiem, był on bowiem – w myśl starożytnej zasady – miarą wszystkich rzeczy. Również w Średniowieczu człowiek był podstawowym, głównym tematem w sztuce, ale przedstawiano go w sposób symboliczny, stylizowany. Twórcy renesansu widzieli natomiast w człowieku głównie istotę cielesną, zindywidualizowaną.

Ciała często wyginane były w kształt litery S.

Donatello - rzeźbiarz włoskiego renesansu.

Donatello, jako pierwszy od czasów starożytnych, przedstawił nagie ludzkie ciało. W rzeźbie z 1440 r. pt. : Dawid

Praca ta jest wykonana z wypalonego brązu, co nadaje jej połysk właściwy ciału nasmarowanemu olejkiem. Ten zabieg ma uwypuklić anatomię rzeźby. Dzieło nawiązuje do antyku poprzez wygląd hełmu z wieńcem i bardzo wyraźny kontrapost ( ustawienia postaci ). Tematyka religijna działa tu jako pogański mit. Biblijny bohater przedstawiony po zwycięskiej walce z Goliatem.

Rzeźba prawdopodobnie była ustawiona na kolumnie, ponieważ tylko patrząc z dołu, można spojrzeć Dawidowi w oczy.

Donatello miał przełomowe znaczenie dla rozwoju rzeźby renesansowej i uwolnienia się jej od wpływów gotyku.

Michał Anioł Pieta watykańska to rzeźba w marmurze autorstwa Michała Anioła, przez wielu znawców uważana za jego najdoskonalsze dzieło. Przez samego autora prawdopodobnie także była wysoko ceniona, ponieważ jest to jedyna praca, którą sygnował własnym nazwiskiem (podpis widnieje na szarfie przepasającej postać Matki Boskiej). Pieta powstała w latach 1498-1500 w Rzymie na zamówienie francuskiego kardynała. W całości wykonana z marmuru, mierzy 174 cm. Obecnie znajduje się w Watykanie w Bazylice św. Piotra. Pieta, czyli wizerunek Matki Boskiej z ciałem Jezusa, to znany w sztuce motyw, jednak kompozycja Michała Anioła jest wyjątkowa pod wieloma względami. Maryja ujęta w pozycji siedzącej, trzyma bezwładne ciało syna wsparte na swoich kolanach. Jej ręce jednocześnie podtrzymują zmarłego i wysuwają go w stronę widza, jakby skłaniały do oddania hołdu Chrystusowi. Cała konstrukcja ma kształt piramidalny: u podstawy leżą szeroko rozciągnięte szaty Matki Boskiej, zaś wierzchołek stanowi jej drobna głowa.

Inne dzieła Michała Anioła: 1. David ukończony w 1504 roku posąg mógł stanąć obok

Pałacu Signorii. Mierzył on ponad 5 m i stał się symbolem Florencji oraz walki z tyranią. ( zdj. 1 )

2. Mojżesz to marmurowa rzeźba zamówiona w 1505 przez Papieża Juliusza miała stanowić część jego grobowca. ( zdj. 2 )

Architektura Można powiedzieć, iż architekturę renesansu cechowało uproszczenie konstrukcyjne. Całkowicie zrezygnowano wtedy z eksperymentów w budownictwie. Wszystkie elementy konstrukcyjne cechowała niezwykła prostota. Stosowano sklepienia kolebkowe ( rys, 1 ), żaglaste ( rys. 2,3), rzadko krzyżowe. W dekoracjach odwoływano się do porządków klasycznych. W XV wieku stosowano styl koryncki oraz kompozytowy, z liśćmi akantu. Podstawowymi budowlami epoki był pałac i kościół. W przypadku pałaców cztery skrzydła budowli rozmieszczano wokół centralnego dziedzińca, w środku pozostawał pusty sześcian. Cechą charakterystyczną były arkadowe dziedzińce, widokowe balkony.

Drugą budowlą epoki był kościół. Zgodnie z tradycją budynki kościelne budowano na planie krzyża. Miało to znaczenie głównie symboliczne – schemat ten był uzasadniony liturgicznie i strukturalnie. W początkowej fazie renesansu, w XV wieku, pozwalano sobie jedynie na niewielkie modyfikacje wystroju kościołów. Zniesiono olbrzymie romańskie i gotyckie sklepienia, zastąpiono je płaskim stropem. Mury stały się zwykłymi ścianami, opartymi na kolumnach połączonych pełnymi łukami. Z czasem powstawały budowle kościelne wznoszone na planie krzyża greckiego, o wszystkich ramionach równych, lub też na planie koła. Budowla w takich przypadkach zwieńczona była kopułą.

Manieryzm - XVI w. Nazwa całego okresu pochodzi od cechy (czyli maniery), którą wówczas uważano za pożądaną, a którą po upływie tego czasu uznano za najbardziej charakterystyczny przejaw minionej epoki. Pod tym pojęciem zespół cech, takich jak brak brutalności i napięcia, obecność wysubtelnienia, wyrafinowania, pewnej "sztuczności", nienaturalnego piękna. Istotne było także zaskoczenie widza, zastosowanie nietypowych rozwiązań, iluzja i fantazja. Zerwano z wymogiem ścisłego przestrzegania klasycznych reguł, klasycznej harmonii i ładu na rzecz dążenia do skomplikowanych układów. Powstanie manieryzmu związane jest również z kryzysem wartości i ideałów, w jakie wierzyli artyści epoki renesansu. Po mistrzowskich dokonaniach wielkich twórców przełomu XV i XVI wieku, artystów ogarnęło przygnębienie z powodu braku wiary w możliwość dalszego tworzenia; panowało przeświadczenie, że po osiągnięciu renesansowej doskonałości możliwy jest już tylko spadek. Do powstania takiej postawy przyczyniło się między innymi dzieło Ten brak wiary w siły twórcze człowieka najpełniej chyba wyraża dzieło, uznane przez niektórych za emblemat epoki manieryzmu –Melancholia I Albrechta Durera ( rys.1.) . Artyści utracili też wiarę w sztukę jako narzędzie umożliwiające poznanie świata i odwzorowywanie rzeczywistości; renesansowy optymizm i radość tworzenia zastąpione zostały przez niepokój i zwątpienie.

Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli manieryzmy jest El Greko:

Barok XVI –XVIII w.

Barok (z port. barroco – „perła o nieregularnym kształcie”). Bogaty w zdobnictwo, pomysłowe rozwiązania i symbolikę styl architektoniczny, malarski i literacki baroku z założenia opierał się na wykorzystaniu ludzkiej zmysłowości i erotyki do przekazania treści religijnych, stąd figury świętych w ekstazie ( np. „ Ekstaza św. Teresy” Giovanni Lorenzo Berniniego – rys.1.) czy wyrazy oblubieńczych uczuć, skierowanych do Chrystusa). Najważniejsze założenia baroku to: ruch, dynamika, łączenie elementów, oryginalność, wzrost roli koloru i światła, teatralność, no i głównie tematyka religijna i mitologiczna na którym w dużej mierze nastrój budują półmroki. Nowością, jaką wprowadził Barok w dziedzinie malarstwa, było pokrycie ścian rozległą, iluzjonistyczną dekoracją malarską. Miała ona optycznie powiększać pomieszczenie.

Caravaggio - pierwszy malarz barokowy

Zaczął tworzyć, kiedy barok dopiero raczkował, jego opzycja do renesansu jest bardzo

widoczna, uwypukla ją każde dzieło artysty. Caravaggio jest daleki od gloryfikowania

piękna, co czyniono w renesansowych Włoszech. Na jego obrazach triumfuje turpizm –

umiłowanie brzydoty i ułomności, nie tylko ludzkiegio ciała, ale całego świata. Tym

samym jego dzieła przetarły ślady nowego nurtu w malarstwie.

Chory Bachus Chłopiec z koszem owoców Nawrócenie Marii Magdaleny

Rubens - malarz ludzkiego ciała Peter Paul Rubens

Porwanie córek Leukippa Zdjęcie z krzyża Autoportret

Upadek zbuntowanych aniołów

Dzieła Rubensa są dynamiczne, zmysłowe, dekoracyjne. Charakteryzuje je również monumentalizm i teatralność. Rubens był mistrzem w malowaniu dynamicznych ludzkich postaci. Malował kobiece ciała o bujnych kształtach. Jego obrazy stanowią przykłady krzywizn, które się ze sobą przeplatają, tworząc schematy kompozycyjne. Twórczość malarska artysty obejmuje 2000 obrazów.

Rembrandt van Rijn - malarz duszy Uprawiał malarstwo introwertyczne, pełne dynamizmu. Posługiwał się w sposób mistrzowski światłem, wydobywając najlepsze cechy z twarzy swojego modela. Jego malarstwo wymyka się schematom klasyfikującym epokę, stosował się on bowiem tylko do jednej zasady – światło miało komponować obraz i wydobywać temat. Jego malarstwo stanowi wielkie studium ludzkich emocji. Nowością było też wprowadzenie przez Holendra autoportretu, który doskonalił przez całe życie. Rembrandt pozostawił po sobie około 300 obrazów olejnych, 300 grafik i około 2000 rysunków.

Autoportrety Straż Nocna ( wyżej ) Kąpiąca się kobieta

Rzeźba barokowa Gian Lorenzo Berniniego

Rzeźba była dla Baroku najbardziej charakterystyczną dziedziną sztuki. Rzeźba barokowa jest wszechobecna. Można ją podzielić na dwa nurty – o charakterze dekoracyjnym, będącą uzupełnieniem architektury, oraz na rzeźbę właściwą. zeźba pełniła w baroku rolę wykończenia, służyła zakryciu pewnych niedociągnięć, zacierała też granice pomiędzy różnymi dziedzinami sztuki.

Rzeźba barokowa to również rozwój sztuki nagrobkowej, ołtarzy i pomników. Postaci bardzo często przedstawiano w ruchu, w lekkim półobrocie, z uniesioną stopą. Często, chcąc osiągnąć jak najlepszy efekt ruchu, kompozycja traciła przejrzystość i harmonię. Ciekawe jest to, że nawet postaci zmarłych ukazywano w ruchu, z emocją na twarzy, z dramatycznym gestem

Twórczość Berniniego cechuje dążenie do okazałości, dynamizmu i ekspresji, znakomite wyczucie formy, proporcji i perspektywy,

perfekcyjne operowanie formami klasycznymi. Wywarł decydujący wpływ na rozwój baroku w Europie. Tworzył rzeźby o tematyce mitologicznej (Apollo i Dafne - rys 4) i religijnej (Ekstaza św. Teresy- rys 3 , Błogosławiona Ludwika Albertoni – rys 1), popiersia portretowe. Miał swój architektoniczny wkład w Bazylikę św. Piotra w Rzymie ( zaprojektował plac przed bazyliką rys. 2.)

Architektura baroku Kolejny, po renesansie, styl w architekturze nowożytnej. Wyodrębniony został w latach późniejszych, bowiem twórcy żyjący w tym okresie uważali się raczej za kontynuatorów renesansu. Kierunek ukształtował się w Rzymie z odmiany późnego renesansu nazywanej stylem dekoracyjnym (tzw. barok rzymski). Umowny czas trwania baroku to okres od połowy XVI do połowy XVIII w. Barok, podobnie jak renesans, opiera się na wzorach antycznych. Jednak sposób korzystania z tych samych elementów jest inny. W starożytności i renesansie poszczególne formy zestawiano ze sobą zachowując umiar i dążąc do harmonijnej, spokojnej kompozycji. Barok te same elementy przeciwstawia sobie, wprowadzając wrażenie ruchu i niepokoju. Kompozycje są dynamiczne, ukształtowane rzeźbiarsko, teatralnie. Podobnie kształtowane są wnętrza o rozczłonkowanych płaszczyznach, wzbogacone rzeźbiarsko-malarskim wystrojem.

Rokoko Pojęcie rokoka (rococo) powstało na bazie słowa rocaille, to ornament asymetryczny, plastyczny, zbudowany z form przypominających muszlę, koguci grzebień lub płomienie. Jest to styl, obecny zwłaszcza w architekturze wnętrz, ornamentyce, rzemiośle artystycznym i malarstwie, występujący w sztuce europejskiej w latach ok. 1720-1790. Dla okresu rokoka, który był przede wszystkim epoką wnętrz, duże znaczenie miało rzemiosło artystyczne, zwłaszcza meblarstwo

Klasycyzm Klasycyzm (z łąc. classicus – doskonały, pierwszorzędny, wzorowy, wyuczony) – Styl w sztuce odwołujący się do

kultury starożytnych Rzymian i Greków. Styl ten nawiązywał

głównie do antyku, tzw. „powrót do źródeł” - pojawił się

już w renesansie – jako odrodzenie kultury wielkiego

Rzymu. Najpełniejszy rozkwit klasycyzmu nastąpił w I

poł. XVIII w.

Cech malarstwa:

-tematyka 'akt‚

-wzorowanie się na tematyce i architekturze starożytnej Grecji i Rzymu

-chęć wiernego odwzorowania elementów dekoracji, stroju czy architektury Antyku,

-statyka zamiast dynamizmu,

-oszczędność wyrazu,

-spokój – przeciwieństwo barokowej ekspresji,

-uwypuklenie cnót obywatelskich w przeciwieństwie do rokokowej frywolności,

-tematyka moralizatorska, często propagandowa (np. Jacquest-Luis David „Śmierć Marata”- rys.1)

-używanie silnego strumienia, „snopu” światła (np. Jacquest-Luis David Śmierć Sokratesa-rys. 2)

Rzeźba - Canova Antonio (1757-1822), włoski rzeźbiarz, czołowy przedstawiciel klasycyzmu.

Rzeźba klasycystyczna rozwijała się pod wpływem antycznych ideałów piękna. Odkrycia archeologiczne dostarczały kolejnych dowodów na doskonałość starożytnych twórców. Naśladując Greków i Rzymian, rzeźbiarze klasycystyczni dążyli do idealnej harmonii, oddania proporcji i jak najwierniejszego naśladowania rzeczywistości. Zachwyt budziło ludzkie ciało i elementy natury.

Rzeźba klasycystyczna jest raczej statyczna, spokojna i zamknięta. Posługiwano się miękką i płynną linią. Dużym powodzeniem cieszyły sięsceny mitologiczne i alegoryczne, ale też popiersia i monumentalne, wieloelementowe kompozycje figuralne.

Często portretowano współczesne postacie, ubierając je w antyczne szaty nadające im dostojeństwa (np. Antonio Canova przedstawił Henryka Lubomirskiego jako Amora ( rys. 1), a Napoleona jako Apolla- rys. 2). Podobizny te często znacznie odbiegały od pierwowzoru, bowiem ważniejsze było ukazanie twarzy szlachetnej, pięknej i dostojnej. Twarze wykute w kamieniu pozbawione były najczęściej emocjonalnego wyrazu, wyrażały tylko powagę.

Architektura Klasycyzm – w architekturze styl wzorujący się na formach architektonicznych starożytności. Rozwinął się w połowie XVIII jako reakcja na formalny przepych baroku i rokoko.

Cechy architektury klasycystycznej

- stosowanie porządków architektury antycznej,

- kopiowanie elementów architektury starożytnej;

- budowle wznoszone na planie zwartym, koła lub prostokąta;

- oszczędne stosowanie zdobnictwa; jeżeli się pojawiają, są to uskrzydlone postacie lwów z ludzkimi głowami, orły, wieńce, wazony, girlandy z róż, kokardy, hełmy, tarcze, skrzyżowane sztandary nawiązujące do tradycji cesarstwa rzymskiego;

- rozwój budownictwa użyteczności publicznej, takiego jak: urzędy, teatry, szpitale, szkoły, zakładane wówczas muzea;

- pałace – duże, niskie, wydłużone, na planie prostokąta z wysuniętą częścią środkową ozdobioną portykiem;

- we wnętrzach wielkie, podłużne, jasne sale, chętnie malowane na biało, płaskie sufity; okna duże, kwadratowe;