Nogoon huudas

26 Øèíæëýõ óõààí òàíèí ìýäýõ¿éí ñýòã¿¿ë

Áàéãàëü îð÷èí Àìüäð

àë

ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒ ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?Äýëõèé ñ¿¿ëèéí 100 æèëä 0.750Ñ-ýýð ºñ÷ýý. Ãýõäýý ÿàãààä, áàñ ÿàæ? Òýãýõýýð, äýëõèé áóþó ò¿¿íèé óóð àìüñãàë ººðºº äóëààð÷ áîëîõ áîëîâ÷ ñóäëàà÷èä äýëõèéã äóëààðàõàä õ¿ì¿¿ñ íºëººëæ áàéãàà ãýæ ¿çýæ áàéãàà þì.

Õ¿ëýìæèéí ¿çýãäýë: Ýðäýìòýä õ¿ëýìæèéí ¿çýãäýë áóþó íºëººã òîäîðõîé òàéëáàðëàäàã. ªºðººð õýëáýë, õ¿ëýìæèéí õèéí¿¿ä àãààð ìàíäàëä äóëààíû ýíåðãèéã áàðüæ õàäãàëñíààð ò¿¿íèéã äóëààðàõàä õ¿ðãýäýã.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò: Óóð àìüñãàë ãýäýã áîë öàã àãààðûí îëîí æèëèéí äóíäàæ þì. Æèøýý íü: Óëààíáààòàðò ºâºë ñàëõè øóóðãàòàé öàñòàé ºäð¿¿ä òîõèîëäîõ áîëîâ÷ åðºíõèéäºº ºâºë Óëààíáààòàðò õ¿éòýí, öýëìýã ºäð¿¿ä çîíõèëíî. Òýãýõýýð, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ãýäýã áîë óðò õóãàöààíû öàã àãààðûí åðºíõèé òºëºâèéí ººð÷ëºëò þì. ªºðººð õýëáýë, “ººð÷ëºãäºíº “ ãýäýã íü èë¿¿ äóëààí, ýñâýë õ¿éòýí áîëæ, õóð òóíàäàñíû æèëèéí õýìæýý èõñýæ ýñâýë áàãàñíà ãýñýí ¿ã.

Äýëõèéí äóëààðàë: Ýíý íü äýëõèéí òåìïåðàòóðûí äóíäàæ ºñºëò áºãººä ýðãýýä ýíý íü óóð àìüñãàëûã ººð÷èëæ áàéäàã. Èíãýæ äóëààðñíààð õóð òóíàäàñíû õýìæýý ººð÷ëºãäºæ, äàëàéí óñíû ò¿âøèí èõñýæ, óðãàìàë, àí àìüòàí

6-11-ð àíãèéí õè÷ýýë

Çîðèëãî: Äýëõèé íèéòèéã õàìðàí ÿâàãäàæ áàéãàà óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, áàéãàëü, ýêîëîãèéí òîãòîëöîî, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäàä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéí òóõàé áîëîí ò¿¿íèéã áàãàñãàõ, äàñàí çîõèöîõ òàëààðõ îéëãîëòûã áèé áîëãîõ, á¿õ íèéòèéí ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ

Óíøèõ ìàòåðèàë: 1. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òóõàé Í¯Á-ûí

ñóóðü êîíâåíöè2. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¯íäýñíèé

õºòºëáºð3. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò äýëõèé äàõèíä

áîëîí ìîíãîë îðîíä4. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ýñðýã àâàõ õàðèó

àðãà õýìæýý 5. Í¯Á-ûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òóõàé

Êîíâåíö6. ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÎËÎÍ ÿíç ÁÀÉÄËÛÍ

ºÍººÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË


Ñýäýâ: Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò

Õ¿ëýìæèéí ¿çýãäýë, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà

ÄÝËÕÈÉÍ ÄÓËÀÀÐÀËò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì õ¿íèé àìüäðàëä íºëººëºõ áîëîìæòîé. ªíººäºð ýðäýìòäèéí ÿðüæ õýëýöýæ áàéãàà óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë áîë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýëòýé äýëõèéí äóëààðàë þì.

ÒÎÃÒ

ÂÎ

ÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-èéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð áîëîí Øâåéöàðûí Õºãæëèéí Àãåíòëàãèéí Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ Òºñºë õàìòðàí ÅÁÑ-ûí áàãø, óäèðäàõ àæèëòàí, ñóðàã÷, ýöýã ýõ, èðãýäèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí òàëààðõ ìýäëýã ìýäýýëýëä òàíü õóâü íýìýð îðóóëàõ çîðèëãîîð “Íîãîîí õóóäàñ”-ûã òà á¿õíèé õ¿ðòýýë áîëãîæ áàéíà.

27Øèíæëýõ óõààí òàíèí ìýäýõ¿éí ñýòã¿¿ë


àë

ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀË ÁÀ

ÖÀÃ ÀÃÀÀÐ

Öàã àãààð áèäíèéã òîéðîí õ¿ðýýëæ áàéäàã. ×è ºãëºº áîñîîä ë õàìãèéí ýõëýýä ìýäýðäýã ç¿éëèéí íýã áîë öàã àãààð. Õýðýâ òà ãàäàà õ¿éòýí áàéâàë äóëààí õ¿ðýì ºìñäºã áîë õàëóóí íàðòàé ºäºð áîãèíî ºìä ºìñäºã ø¿¿ äýý. Õÿëáàð ñîíñîãäîæ áàéãàà áèç. Õàðèí óóð àìüñãàë ãýæ þó âý? Óóð àìüñãàë íü öàã àãààðààñ þóãààðàà ÿëãààòàé ãýæ? Ýíý îëîí àñóóëòûí ¿ð ä¿íä “Öàã àãààð“ ãýæ ÿã þó þì áý? ãýñýí àñóóëò óðãàí ãàð÷ áàéíà. Èíãýýä äîîðõ ìýäýýëëýýñ “Öàã àãààð“ ãýæ þó áîëîõûã á¿ãäýýðýý óíøèöãààÿ.

ÒÎÃÒÂ

ÎÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ


Öàã àãààð: Öàã àãààð ãýäýã íü òóõàéí öàãò, òóõàéí ãàçàð íóòàã äýýð ãàäàà ÿìàð

áàéãààã õýëýõ áºãººä ìºí ìèíóòààñ ìèíóòûí õîîðîíä þó áîëæ áàéãààã ÷ õýëíý.

Áîãèíî öàã õóãàöààíä öàã àãààð èõýýõýí ººð÷ëºãäºæ áîëíî. Æèøýý íü: õýñýã

õóãàöààíä áîðîî îðæ áàéñíàà äàðàà íü íàð ãàð÷, òýíãýð öýëìýäýã. Ýíý ìýò÷èëýí öàã àãààð íü íýãýí õýâèéí áàéäàãã¿é ó÷èð áèä ìàðãààø ãàäàà ÿìàð áàéõûã îðîé á¿ð

òåëåâèçýýð ìýääýã ø¿¿ äýý. Öàã àãààð áîë õîíîãèéí òóðø õóð òóíàäàñ, àãààðûí

äàðàëò, òåìïåðàòóð, ñàëõèíû íºõöºë òóõàéí ãàçàð íóòàãò õýðõýí ººð÷ëºãäºõèéã

õàðóóëäàã. Òýãýõýýð ºíººäºð ÷èíèé áàéãàà ãàçàð öàã àãààð ÿìàð áàéíà?

Óóð àìüñãàë: Óóð àìüñãàë áîë òóõàéí ãàçàð íóòàãò öàã àãààð óäààí õóãàöààíû òóðøèä ÿìàð áàéäãèéã åðºíõèéä íü õàðóóëäàã. ªºðººð õýëáýë, öàã àãààðûí äóíäàæ íºõöºë, áàéíãûí ººð÷ëºãääºã ãîðèì /ºâºë, õàâàð, çóí íàìàð ãýõ ìýò/ ìºí îíöëîã ¿çýãäë¿¿äèéã /¿åð, øóóðãà ãýõ ìýò/ èëýðõèéëäýã. Ìºí óóð àìüñãàë íü òóõàéí ãàçàð íóòàãò ÿìàð áàéäàë çîíõèëäãèéã õýëæ ºãíº. ªºðººð õýëáýë, õàíãàé íóòàã õóð òóíàäàñ ýëáýã, ñýð¿¿í áàéäàã áîë ãîâü íóòàã õàëóóí, õóóðàé áàéäàã. ×èíèé îðøèí áàéãàà ãàçðûí óóð àìüñãàëûã òà ÿìàð ãýæ ¿çýæ áàéíà?



àë

Õ¿ëýìæèéí ¿çýãäýë ãýäýã íü äýëõèéí àãààð ìàíäàëä àãóóëàãäàæ áàéãàà çàðèì õèéí¿¿ä /óñíû óóð, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí äàâõàð èñýë, àçîòûí èñýë, ìåòàí áóþó íàìãèéí õèé áîëîí áóñàä õèéí¿¿ä/ íàðíààñ èðæ áóé ýíåðãèéã øèíãýýí áàðüñíààñ áîëæ äýëõèéí òåìïåðàòóð ºñºæ áàéãàà ¿çýãäýë þì. Ýäãýýð õèéí¿¿ä áàéãààã¿é áîë äóëààíû ýíåðãè ýðãýí ñàíñàð ëóó îéæ ìàíàé äýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð 150Ñ îð÷èì õ¿éòýí áàéõ áàéñàí. Òýãýõýýð, ìàíàé äýëõèéã äóëààí áàéëãàæ áàéãàà ýäãýýð õèéí¿¿äèéã õ¿ëýìæèéí õèé ãýæ íýðëýäýã áàéíà.

×è õ¿ëýìæèéã ºìíº íü õàðæ áàéñàí óó? Èõýíõ õ¿ëýìæ íü æèæèã øèëýí áàéøèí øèã áàéäàã. Ò¿¿íä óðãàìàë, íîãîî òàðüæ óðãóóëäàã ãýäãèéã áèä ìýäíý. Íàðíààñ èðñýí äóëààíûã àëäàëã¿é õàäãàëæ, õ¿ëýìæèéí äîòîð ãàäíààñ èë¿¿ äóëààí áàéëãàæ óðãàìàë, íîãîî ñàéí óðãàõ áîëîìæòîé áîëäîã.


Äýëõèéí àãààð ìàíäàë áèäíèéã òîéðîí õ¿ðýýëæ áàéäàã. Áèäíèé àìüñãàëæ áóé àãààð áîë àãààð ìàíäàë þì. Àãààð ìàíäàë äàõü õ¿ëýìæèéí õèéí¿¿ä íü ÿã ë æèæèã íîãîî óðãóóëäàã õ¿ëýìæèéí øèëýí õàíà øèã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Íàðíû ãýðýë äýëõèéí àãààð ìàíäàëä îðæ èðýýä õ¿ëýìæèéí õèéí äàâõàðãààð äàéðàí ºíãºðäºã. Òýãýýä ãàçðûí ãàäàðãà, õóóðàé ãàçàð, óñ, àìüä áèåñ îðøèõ áèîñôåðò õ¿ðýýä øèíãýíý. Øèíãýñýí ýíåðãè ýðãýýä àãààð ìàíäàë ðóó öàöàðíà. Çàðèì ýíåðãè íü ñàíñàð ëóó íýâò öàöàðäàã áàéõàä çàðèì õýñýã íü õ¿ëýìæèéí õèéí¿¿äýä áàðèãäàí àãààð ìàíäàëä ¿ëääýã òóë äýëõèé õàëäàã áàéíà.

Õ¿ëýìæèéí ¿çýãäýë áîë ìàø ÷óõàë ¿¿ðýãòýé, ó÷èð íü òýð áàéãààã¿é áîë äýëõèé àìüä àìüäðàëûã òýòãýæ ÷àäàõóéö äóëààí áàéæ ÷àäàõã¿é áàéõ áàéñàí. Ãýõäýý õ¿ëýìæèéí ¿çýãäýë õýò èõ áîëîõîä äýëõèé áàéõ ¸ñòîé õýâèéí äóëààíààñàà èë¿¿ äóëààí áîëæ õ¿í, óðãàìàë áîëîí àìüòàíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ ýõýëäýã.

Õ¯ËÝÌÆÈÉÍ ¯ÇÝÃÄÝË

ÒÎÃÒ

ÂÎ

ÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ



àë

Áèîñôåð: Áèîñôåð áîë àìüä àìüòàí óðãàìëûí àìüäðàõ îð÷íûã òýòãýæ áàéäàã äýëõèéí àãààð ìàíäàë, ãàçàð, äàëàéí äàâõàðãûã õýëíý. Ýíä óðãàìàë àìüòàí îðøèí òîãòíîæ, õ¿í àìüäàð÷ áàéäàã. Èõýýõýí õýìæýýíèé í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé õóóðàé ãàçðûí áèîñôåð áîëîí àãààð ìàíäëûí õîîðîíä øèëæèæ áàéäàã áà óðãàìàë íü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã øèíãýýí õ¿÷èëòºðºã÷èéã ÿëãàðóóëæ àìüòàí õ¿÷èëòºðºã÷ººð àìüñãàëæ í¿¿ðñõ¿÷ëèéã ÿëãàðóóëæ áàéäàã àæ.

ÒÎÃÒÂ

ÎÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ


ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ÑÈÑÒÅÌ áóþó Á¯ÐÝËÄÝÕ¯¯Í ãýæ þó âý?

Õ¿ì¿¿ñ ¿íýõýýð äýëõèéí óóð àìüñãàëûã ººð÷èëæ ÷àäíà ãýäýãò èòãýõýä áýðõ. Ãýõäýý ýðäýìòäèéí ¿çýæ áàéãààãààð áîë ìàíàé äýëõèéã äóëààðóóëæ áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèéã õ¿ì¿¿ñ ë àãààðò öàöàæ áàéãàà þì.

Àãààð ìàíäàë: Àãààð ìàíäàë äýëõèéã òîéðîí á¿ðõýæ áàéäàã. Ýíý íü îëîí õèéí¿¿äýýñ á¿ðäñýí, áèäíèé àìüñãàëäàã àãààðûã á¿ðä¿¿ëæ áàéäàã íèéìãýí äàâõàðãà þì. Ýíý íèìãýí äàâõàðãà íü äýëõèéã õýò äóëààí ýñâýë õýò õ¿éòýí áàéõûã òîäîðõîéëæ áàéäàã ÿã ë õóâöàñ øèã þì. Àãààð ìàíäëûí äîîä äàâõàðãàä á¿ðýëäýæ áàéäàã öàã àãààðûí ñèñòåì íü íàðíààñ èðýõ äóëààí, äýëõèéí ýðãýëò, äýëõèéí ãàäàðãûí ººð÷ëºëòººñ õàìààðàí õóâüñàæ áàéäàã.

Äàëàé: Äýëõèéí ãàäàðãûí 70%-èéã äàëàé á¿ðõýæ áàéäàã. Äàëàéí èõ ìàññ áîëîí äóëààíû øèíæ ÷àíàð íü äàëàéí óñàíä èõýýõýí äóëààí õàäãàëàãäàõ íºõöºë áîëäîã. Äàëàé ýíåðãèéã øèíãýýæ, ýñâýë ÿëãàðóóëæ áàéäàã òóë õóóðàé ãàçðûí ãàäàðãûí òåìïåðàòóðûí õýò ººð÷ëºëòèéã çººëð¿¿ëýí, òîõèðóóëæ áàéäàã þì. Àãààð ìàíäàë, äàëàé õî¸ðûí äóíä áàéíãûí ýíåðãè áîëîí áîäèñûí ñîëèëöîî ÿâàãäàæ áàéäàã. Æèøýý íü: óñ óóðøèí äàëàéãààñ àãààð ìàíäàëä øèëæèíý. ×èéã ýðãýí ãàçàð äýýð áîðîî, öàñ, õÿðóó, ø¿¿äýð áîëîí óíàíà.

Õóóðàé ãàçàð: Äýëõèéí 27%-èéã õóóðàé ãàçàð ýçýëíý. Öàã àãààðûí íºõöºëä õóóðàé ãàçðûí ãàäàðãà íºëººëíº. Æèøýý íü, óóëàðõàã ãàçðûí öàã àãààð òýãø ãàçðûí öàã àãààðààñ ýðñ ººð áàéäàã.

Ìºñ: Ìºñ áîë äýëõèéí öýíãýã óñíû õàìãèéí òîì íººö þì. Äýëõèéí ãàäàðãûí 3%-èéã á¿ðõýõ áà Àíòàðêòèä áîëîí Ãðèíëàíäûí èõýíõ õýñãèéã õàìàðäàã. Ìºñ ìàø ºíäºð îéëãîõ ÷àäâàðòàé ìºí òóñãààðëàõ ÷àíàðòàé òóë óóð àìüñãàëä èõ ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.



àë

Äýëõèéí óóð àìüñãàë ñ¿¿ëèéí 5 ìèëëèàðä æèëèéí òóðø òàñðàëòã¿é ººð÷ëºãäºæ èðæýý. Çàðèì ¿åä óóð àìüñãàë äóëààð÷, äàëàé, òýíãèñ èõñýí áàðàã äýëõèéã á¿õýëä íü á¿ðõýæ áàéñàí ¿å ÷ áàéñàí áàéíà. Ýäãýýð ººð÷ëºëò íü õè÷íýýí èõ áàéñàí ÷ ýíý íü õýäýí àðâàí ìÿíãàí æèëèéí òóðø ÿâàãäàæ èðæýý.

Ýðòíèé óóð àìüñãàëûí ò¿¿õ

Àìåðèêò õ¿ì¿¿ñ àíõ 15-30 ìÿíãàí æèëèéí ºìíº èðæýý. Ýíý ¿åä õîéä Àìåðèê ìºñºíä á¿ðõýãäñýí áàéñàí ãýíý. Îäîîãîîñ 14 ìÿíãàí æèëèéí ºìíººñ ìºñ íü íýëýýä ýð÷èìòýé õàéëæ ýõýëñýí áàéíà. Òýãýýä äîëîîí ìÿíãàí æèëèéí ºìíº ìºñ íü àëãà áîëæýý. Èíãýæ ìºñòëºãèéí ¿å äóóññàí íü äýëõèéä òîì ººð÷ëºëò¿¿äèéã àâ÷èðñàí þì. Æèøýý íü, òîì ñî¸îòîé àðñëàí çààíóóä õ¿éòýí óóð àìüñãàëä çîõèöñîí òóë õóóðàé äóëààí óóð àìüñãàëä àìüäðàõ áîëîìæã¿é áîëæýý.

Æèæèã ìºñòëºãèéí ¿åÅâðîïò XIV çóóíààñ “æèæèã ìºñòëºãèéí ¿å” ýõýëæýý. Ýíý íü õýäýí çóóí æèë ¿ðãýëæèëñýí þì. Ýíý ¿åä ìºñºí ãîëóóä èõñýæ, õ¿éòýí õàõèð ºâë¿¿ä áîëæ, õ¿ì¿¿ñ ºëñãºëºíä àâòàí ä¿ðâýí ÿâàõàä õ¿ð÷ áàéñàí áàéíà.

Óóð àìüñãàë áîë óðò õóãàöààíû ò¿¿õ

Óóð àìüñãàëûí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ò¿¿õ

Äýëõèé ñ¿¿ëèéí 100 æèëä 0.750Ñ-ýýð äóëààðñàí áàéíà. 1850 îíîîñ õîéøõè õàìãèéí äóëààí íàéìàí æèë 1998 îíîîñ õîéø òîõèîëäæýý. Íàðíààñ èðýõ äóëààí íýìýãäýõ ¿å¿äýä äýëõèé äóëààð÷ áîëîõ áîëîâ÷ äýëõèéí òýðã¿¿ëýã÷ óóð àìüñãàë ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áóéãààð ýíý íü õ¿ì¿¿ñèéí ãàðãàñàí õ¿ëýìæèéí õèéíýýñ áîëñîí ãýíý.

Ìºíõ öàñ, ìºñºí ãîë õàéëæ áàéãàà íü

Ìºñºí ãîë íü ìàø óäààí õºäºëäºã òîì ìºñ þì. Îäîî äýëõèé äýýðõ òîìîîõîí ìºñºí ãîëóóä õàéëæ áàéíà. Ýðäýìòýä äýëõèé äóëààð÷ áàéãàà ó÷ðààñ ìºíõ öàñ, ìºñºí ãîëóóä õàéëæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéãàà þì.

Äàëàéí ò¿âøèí íýìýãäýæ áàéíà

Òà äàëàéí ýðãèéí ýëñýí äýýð öàéç áàðèí òîãëîæ áàéñàí óó? Õýðýâ òýãæ áàéñàí áîë òýð áàðüñàí öàéç ÷èíü íýã èõ óäààí òîãòäîãã¿éã ìýäíý áèç ýý. Äàëàéí äàâàëãàà ò¿ðýí èðæ ýðãèéã óãààí îääîã. Äàëàéí ýðýã äýýð ºäºðò äóíäæààð 2 ºíäºð, 2 íàì ò¿ðëýã áîëäîã áàéíà. Ãýòýë äàëàéí ò¿âøèí íýìýãäñýíýýñ ýäãýýð ò¿ðëýã äàâàëãàà óëàì ºíäºð áîëñîîð áàéãàà þì. Ñ¿¿ëèéí 100 æèë äàëàéí ò¿âøèí 15-20 ñì-ýýð íýìýãäñýí áà äàëàéí ò¿âøèí íýìýãäñýíýýñ ò¿¿íèé ò¿ðëýã

ýðýã ð¿¿ óëàì ã¿í îðîõ áîëæýý.Ýðäýìòýä ìºíõ öàñ, ìºñºí ãîë áîëîí äàëàéí ìºñ õàéëñíààñ äàëàéí ò¿âøèí íýìýãäýæ áàéãàà ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìºñ õàéëñíààñ óñ íü äàëàéä îðæ ò¿¿íèé ò¿âøèíã íýìäýã áàéíà. Äóëààí óñûã òýëýõýä õ¿ðãýäýã. Äàëàé òýëýõýýð èë¿¿ èõ îðîí çàéã õàìðàõ áîëíî.

Òýãýýä ÿã þó áîëîõ ãýýä áàéíà âý?

Ýðäýìòýä áîë èðýýä¿éã çºãíºí õýëýã÷èä áèø ó÷ðààñ èðýýä¿éä òýä ÿã þó áîëîõ ãýýä áàéãààã õýëæ ìýäýõã¿é. Ãýõäýý òýä êîìïüþòåðèéí òóñãàé ïðîãðàììóóäûí òóñëàìæòàéãààð óóð àìüñãàë íü èðýýä¿éä õýðõýí ººð÷ëºãäºõèéã òîîöîîëæ ÷àäíà. Òýðõ¿¿ êîìïüþòåðèéí ïðîãðàììóóä íü äýëõèéã öààøèä óëàì äóëààðàõûã õýëæ áàéãàà þì. Òýãýýä ìºñíèé õàéëàëò, äàëàéí ò¿âøíèé íýìýãäýëò ìºí êîìïüþòåðèéí ïðîãðàììóóäûí ¿ð ä¿íã õàìòàä íü ñóäëàí çàðèì íýã ç¿éëèéã òîäîðõîé õýëæ ÷àääàã. Õýðýâ àãààð ìàíäàëä õ¿ëýìæèéí õèéã ãàðãàñààð ë áàéâàë Äýëõèéí òåìïåðàòóð ºññººð ë áàéõ áîëíî ãýäãèéã õýëæ áàéãàà þì.ÒÎ

ÃÒÂ

ÎÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ




àëÒÎ

ÃÒÂÎ

ÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ


Óóð àìüñãàëûã òàíäàí èëð¿¿ëýõ íüÝðäýìòýä ÿã ë ìºðäºã÷ øèã áîäîõ õýðýãòýé áîëäîã. Òýä àëèâàà øèíæ òýìäãèéã õàéí îëæ, ýíý äýëõèé åðòºíö

õýðõýí àæèëëàäãèéã îëæ èëð¿¿ëýõòýé àäèë. Òýä áàðèìò íîòîëãîîã õàéí îëæ, àëèâàà ç¿éëèéí òàëààðõ îéëãîëò ìýäëýãýý òýëæ áàéäàã. Ýíä áèä íàð õýðõýí ºíãºðñºí áà îäîîãèéí óóð àìüñãàëûí òàëààðõ áàðèìò íîòîëãîîã õýðõýí öóãëóóëäàã çàðèì àðãóóäûã äóðäëàà.

Öàã óóðûí áºìáºëºã: Õ¿í á¿ð òýð äóíäàà ýðäýìòýä ÷ ãýñýí áºìáºëºãºíä äóðòàé. Öàã óóðûí áºìáºëãèéã àãààð ìàíäàëä õººðãºäºã áà ò¿¿íä òóñãàé áàãàæóóäûã ñóóëãàñàí áàéäàã. Òýäãýýð íü ýðãýýä ãàçàðò áàéãàà õ¿ì¿¿ñò öàã àãààðûí òàëààðõ á¿õ òºðëèéí ìýäýýëëèéã äàìæóóëäàã àæýý.

Öàã óóðûí ñòàíö: Öàã óóðûí ñòàíö äýëõèéí ãàäàðãûí òåìïåðàòóð ÿìàð áàéãààã ìýäýõýä òóñàëíà. Öàã óóðûí ñòàíö äýýð òåìïåðàòóðûã õýìæäýã òóñãàé äóëààí õýìæèã÷ áóþó òåðìîìåòåð¿¿äèéã àøèãëàäàã. Èíãýõäýý öàã óóðûí ñòàíöûã õóóðàé ãàçàð äýýð õàà ñàéã¿é áàéðëóóëñàí áàéäàã. Òåìïåðàòóðààñ ãàäíà öàã óóðûí ñòàíö ñàëõè õýð õóðäàí áàéãàà áîëîí õýð çýðýã áîðîî îðñîí ãýõ ìýò îëîí ç¿éëèéã õýëæ ºãíº.

Äàëàéä õºâºã÷èä: Óñàíä õºâºã÷èä áîë äàëàéä ÿâàõ çàâèíä àíõààðóóëãà ºã÷, àþóëòàé ãàçðààñ õîëóóð ÿâàõûã àíõààðóóëäàã. Çàðèì õºâºã÷èä íü òóñãàé áàãàæóóäûã ñóóëãàí òåìïåðàòóð áîëîí àãààð ìàíäëûí òàëààð çàðèì ìýäýýëëèéã àâ÷ áàéäàã.

Öàã óóðûí õèéìýë äàãóóë: Õ¿í òºðºëõòºí õèéìýë äàãóóëûã äýëõèé îð÷ìûí ñàíñàðò õººðãºí ò¿¿íýýñ ìýäýýëëèéã àâäàã áèëýý. ¯¿í äîòîð öàã àãààð áîëîí äýëõèéí òåìïåðàòóðûí òóõàé ìýäýýëýë ë áàñ áàãòäàã.



àë

Ýíý á¿ãä ÿìàð óòãàòàé âý?: Öàã óóðûí ñòàíöóóä, áºìáºëºã, äàëàéí õºâºã÷èä áîëîí õèéìýë äàãóóë íü áèäýíä ºíººäºð äýëõèéã òåìïåðàòóð ÿìàð áàéãààã õýëäýã. Õàðèí ìºñíèé öºì, òóíàìàë ÷óëóóëãèéí äàâõàðãà áîëîí ìîäíû öàãèðàã íü ºíãºðñºí ò¿¿õèéí õóãàöààíä äýëõèéí óóð àìüñãàë ÿìàð áàéñíûã õýëæ ÷àääàã. Ýäãýýð áàðèìò íîòîëãîîíóóä äýýð ¿íäýñëýí ñóäëàà÷èä óóð àìüñãàë öàã õóãàöààíû òóðøèä õýðõýí ººð÷ëºãäºæ èðñýíèéã ñóäëàí ìýääýã áàéíà.

Ýðäýìòýä þóã á¿ðýí ìýäýæ ÷àäààã¿é áàéãàà âý?: Òåìïåðàòóð áîëîí òóíàäàñ ººð÷ëºãäºõºä ¿¿ë ÿàæ ººð÷ëºãäºõ áèëýý? Äàëàé ÿàæ äóëààíûã äàìæóóëàõ âý? Óóð àìüñãàë áîëîí öàã àãààðûí ãýíýòèéí ¿çýãäýë, õàð øóóðãà çýðýã íü õýðõýí íýã íýãýíäýý íºëººëºõ âý? Ýðäýìòýä ýäãýýð áîëîí áóñàä îëîí àñóóëòóóäûí õàðèóëòûã õàéæ, äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ñèñòåì õýðõýí àæèëëàäàã òàëààð èë¿¿ èõèéã ìýäýõèéã îðîëäîæ áàéíà.

Ìºñíèé öºì: Ýðäýìòýä óóð àìüñãàëûí òóõàé ìýäýõèéí òóëä ìºñèéã øèíæèëäýã. Ãýõäýý ìºñ á¿ðèéã áèø, õàðèí îí óäààí æèë îðøèí òîãòñîí ìºñºí ãîëûí ìºñèéã ñóäàëäàã. ̄ ¿íèé òóëä ìºñíèé õýñãýýñ òàñäàí àâ÷ õýäýí çóóí æèë ìàãàäã¿é õýäýí ìÿíãàí æèëèéí ºìíººñ ò¿¿íèé äîòîð áàðèãäàí òîãòñîí àãààðûí áºìáºëºã¿¿äèéã ñóäëàõ áà òýð àãààð íü òóõàéí ¿åä ýíý äýëõèé äýýð óóð àìüñãàë ÿìàð áàéñíûã ìýäýõýä òýð àãààðûí áºìáºëºã¿¿ä òóñàëäàã. Èéì áàéäëààð îäîîãîîñ óðàãøàà 160 ìÿíãàí æèëèéí ºìíºõ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä òåìïåðàòóð áîëîí õ¿ëýìæèéí õèéí àãóóëàìæ ÿìàð áàéñàí òóõàé ò¿¿õèéí áè÷ëýãèéã òîãòîîæ ÷àäæýý.

Òóíàìàë ÷óëóóëãèéã øèíæëýõ íü: Òóíàìàë ÷óëóóëàã ãýäýã áîë îëîí æèëèéí òóðøèä á¿ðýëäýí òîãòñîí øîðîî ÷óëóóíû äàâõàðãà þì. ªíãºðñºí ò¿¿õèéí õóãàöààíä óóð àìüñãàë ÿìàð áàéñíûã ýðäýìòýä ýäãýýð òóíàìàë ÷óëóóëãèéí äàâõàðãûã ñóäëàí òîãòîîæýý. Ýäãýýð òóíàìàë ÷óëóóëàã ìºí ºíãºðñºí õóãàöààíû õýçýý íü ìºñ òîãòîæ áàéñíûã õàðóóëäàã áàéíà. Ìºí äàëàéí ã¿íèé òóíàìàë ÷óëóóëàã äàëàéí óðñãàë ºíãºðñºí

¿åä ÿàæ óðñàæ áàéñíûã õàðóóëäàã ãàçðûí çóðàã þì. Ìºí ÷óëóóæñàí ¿ëäýãäë¿¿ä íü ºíãºðñºí õóãàöààíä îëîí ÿíçûí óðãàìëóóä óðãàæ áàéñíûã áèäýíä õýëæ ÷àääàã áàéíà.

Ìîäíû öàãèðàã: Ìîäîíä æèë á¿ð íýìýãääýã öàãèðãèéã òîîëîí ìîä õýäýí íàñòàéã ìýäýæ áîëäîã. Ýäãýýð ìîäíû öàãèðàã íü æèë á¿ð ìîäíû óðãàæ áàéñàí ãàçàð õýð èõ òóíàäàñ îðñíûã èëýðõèéëíý. Áîðîî áîëîí öàñíû óñ ãàçàðò ÷èéã áîëîí óíàäàã ó÷èð ýðäýìòýä ìîäíû öàãèðãèéí õýìæýýã ñóäàëäàã. Öàãèðàãíû ººð ººð õýìæýý òóõàéí æèëèéí òåìïåðàòóð áîëîí òóíàäàñíû òóõàé ìýäýýëæ áàéäàã.

ÒÎÃÒ

ÂÎ

ÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ




àëÒÎ

ÃÒÂÎ

ÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ


Õ¿ì¿¿ñ ¿íýõýýð äýëõèéí óóð àìüñãàëûã ººð÷èëæ ÷àäíà ãýõýä èòãýõýä áýðõ. Ãýõäýý ýðäýìòäèéí ¿çýæ áàéãààãààð äýëõèéã äóëààðóóëààä áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèéã õ¿ì¿¿ñ àãààðò ãàðãàäàã áàéíà. Óðüä íü, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò õàð àÿíäàà áàéãàëèàñ áîëäîã áàéñàí. Õàðèí àæ ¿éëäâýðæèëòèéí õóâüñãàëûí äàðààãààñ ýõëýí áèä ÕÀÀ áîëîí àæ ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëñíýýðýý ìàíàé ãàðèãèéí óóð àìòñãàë áîëîí áàéãàëü îð÷èíã ººð÷ëºõ áîëñîí þì. ªºðººð õýëáýë, àæ ¿éëäâýðæèëòèéí õóâüñãàëûí ¿åýñ ýõëýí õ¿í òºðºëõòºí òºðºë á¿ðèéí ìàøèí òåõíèêèéí õèéæ àøèãëàæ èðñýí. Òýãýõýýð 200-ààä æèëèéí òýðòýýãýýñ ýõýëñýí ýíý ¿éë ÿâö õ¿íèé àìüäðàëûã ÷ á¿ðýí ººð÷èëñºí áèëýý. Àæ ¿éëäâýðæèëòèéí õóâüñãàëààñ ºìíº õ¿í àãààðò ìàø áàãà õèé ÿëãàðóóëäàã áàéæýý. Õàðèí îäîî õ¿í àì ºñºæ áàéãààãèéí õýðýýð èõ õýìæýýíèé í¿¿ðñèéã øàòààí, îéã îãòîëñíîîð áèä àãààð ìàíäëûí õèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã ººð÷èëæ áàéãàà þì. Àæ ¿éëäâýðæèëòèéí

õóâüñãàëààñ õîéø ìàøèí òåõíèêèéã àæèëëóóëàõàä øààðäëàãàòàé ýíåðãèéí õýðýãöýý óëàì ºñºí íýìýãäñýýð áàéãàà áèëýý. Áèäíèé áèå ìàõáîäü àëèâàà àæëûã õèéõèéí òóëä õýðýãöýýòýé ýíåðãèéã èäýæ áóé õîîë õ¿íñíýýñýý àâäàã áîë ìàøèí òåõíèê, ¿éëäâýðýý àæèëëóóëàõ, ãýðýëòýé áàéõ, ãýðýý äóëààöóóëàõ çýðýãò õýðýãòýé ýíåðãèéã áèä í¿¿ðñ áîëîí áàéãàëèéí õèé øàòààæ áàéæ ãàðãàí àâäàã. Ýäãýýð ìàëòìàë ò¿ëøèéã øàòààõ íü õ¿ëýìæèéí õèéã àãààðò ÿëãàðóóëäàã. Áèä õýçýý õ¿ëýìæèéí õèéã àãààðò ÿëãàðóóëäàã âý? Òýãýõýýð, áèä äîîðõ ç¿éë¿¿äèéã õèéæ áàéõäàà õ¿ëýìæèéí õèéã ÿëãàðóóëàõûã äýìæèæ áàéäàã:• Çóðàãò ¿çýõ• Àãààðæóóëàã÷ àæèëóóëàõ• Ãýðýë àñààõ• ¯ñ õàòààã÷ àæèëëóóëàõ• Ìàøèí áàðèõ• Âèäåî òîãëîîì òîãëîõ• Ñòåðåî õºãæèì ñîíñîõ• Óãààëãûí ìàøèíààð õóâöñàà

óãààõ, õàòààõ• Öàõèëãààí çóóõàíä õîîë õàëààõ

Õ¿ëýìæèéí ¿çýãäýë áóþóÕ¿ëýìæèéí ¿çýãäýë áóþó

ò¿¿íèé íºëººò¿¿íèé íºëººÁèä óóð àìüñãàëûã ººð÷èëæ ÷àäàõ óó?

ßàãààä ãýâýë, äýýðõ á¿õ ç¿éëèéã õèéõýä öàõèëãààí õýðýãòýé áîëäîã ãýñýí ¿ã. Öàõèëãààíûã çºâõºí öàõèëãààí ñòàíö ë ãàðãàõ áºãººä èõýíõ öàõèëãààí ñòàíöóóä í¿¿ðñ ýñâýë áàéãàëèéí õèéã øàòààæ öàõèëãààíûã ãàðãàäàã. Í¿¿ðñ ýñâýë áàéãàëèéí õèéã øàòààõ íü õ¿ëýìæèéí õèéã ÿëãàðóóëäàã. Ìºí áóñàä ç¿ëéèéã áèä õèéõäýý ÷ áàñ õ¿ëýìæèéí õèéã àãààðò ãàðãàäàã. Æèøýý íü, áèäíèé ãàðãàñàí õîã õàÿãäëûã øîðîîãîîð äàðàõàä ìåòàí ãýäýã õ¿ëýìæèéí õèé ÿëãàðäàã. Ìåòàí íü áèäíèé ìàõ ñ¿¿ãýý ãàðãàí àâäàã ìàëààñ ìºí ãàçðààñ í¿¿ðñèéã óõàí îëçâîðëîõîä ÿëãàðäàã áàéíà. Áèä ìàøèíàà áàðèí ÿâàõ á¿ðòýý àãààð äàõü õ¿ëýìæèéí õèéã íýìæ áàéäàã. Áèäíèé ºäºð òóòàì õóäàëäàí àâ÷ õýðýãëýäýã áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýäýã ¿éëäâýð¿¿ä ìºí ë õ¿ëýìæèéí õèéã àãààðò ÿëãàðóóëæ áàéäàã.



àë

3434334343434343433434334343434343434334343433433434343434343434434344434443444344434444343 ØØØØØØØØØØØØØØØØØØØØØØØØØØèíæëèíæëèíæëèíæèíæëèíæëèíæëèíæëèíæëíæëèíæëëíèíæèíæëíæíæëíæëèíæèíæèíæëèíæëèíæèíæíæíæèíæææëèíæëèíæëèíæëèíæèíæèíæèíæëèíææèíæèíæëíæëèíèíæëèíæëííæíèíæëæëèí ýõ óýõ óõ óõ óõ óõ óõ óýõ óýõõ óýõýõýýõ ýõ ýýýõýõõ óýõýýõýõ óýýý õààíõààíõààíààíààíààíõààíàõààíààíàíííííàííàà òàí òàíòàí òàí òàí òàí òàíòàòà òàòàòàíòàòàííòàíòàòòàò èí ìèí ìí ìí ìí ìèí ìí ìèí ìí ìèí ìèí ìí ììèí ìèí ìèí ìí ììèí ìèí ììììí èí ýäýõýäýõýäýõýäýõýäýõýäýõäýõýäýõýäýõýäýõääýõäýäýýäýýäýýäýõääýýäýýýääýõýäýýäýõääýäýõýõõ¿éí ¿éí ¿éí ¿éí ¿éí¿éí ¿éí ¿¿éíí¿éí¿é¿éí éí¿éí ¿é¿éí éí éí ¿éí ¿éí¿ééíéééíéíí¿éí é¿¿¿¿¿¿¿¿ ñýòãñýòãñýòãñýòãýòãýòãýòãñýòãòýòãòòòòñýòãñýòñýòñýòãñýòãòñýòããñýòãñýòããñýòãòòññýòñýòãýòò ¿¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿ë¿ë¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿¿ë¿ë¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿ëë¿¿ë¿¿ëë¿¿ë¿ëë¿¿¿¿ë¿¿¿ë¿ë¿¿ë¿¿¿¿¿¿¿¿ëëëë¿

Ïvðýâõvvãèéí ÁàòõóÿãÏvðýâõvvãèéí Áàòõóÿã

ªã¿¿ëëýã

ªºð íóëèìñÇóíû äóíä ñàðûí ààãèì õàëóóí ºäðvvä vðãýëæèëñýýð áàéëàà. Íàð çóëàé öîîëîì øàðàõ vä äóíäûí ãîâüä ýëñ áóöàëíà. ×óõàì áóöàëñàí ýëñ øàðãèõ ÷èìýýíýýñ ººð þó ÷ vë ñîíñòîíî.

Çýðýãëýý óðñàí îéðòîæ, óóðøèí õîëäîõ íü áàéãàëèéí ñîíèí vçýãäýë ãýõýýñýý õvíèé ñýòãýë õóóðìàãèéã ñàíóóëàõ ãýñýí õºäºëãººí ãýëòýé. Ýíý ávã÷èì õàëóóí áàéäàë, ýíý õóóðìàã õºäºëãººí, ýíý àæèí òvæèí áàéãàëü öºì öààíààñàà çîðèóä ávòýýãäñýí áîëîõûã õvìvví òºðºëõòºí ìýääýã ãýäýãò áóðõàä ýðãýëçäýã áèëýý. Õàðèí áóðõäûí ýðãýëçýýã òàéëàõ ãýñýí ìýò ÿâäàë îëîí æèëèéí ºìíº Àëòàéí öààäàõ ãîâèéí èõ ýëñýí äóíä àëàãëàí õàðàãäàõ ãóðâàí ýðýýí ìàéõàí, òýð ìàéõíû íýãýíä ãàíöààðàà õî¸ð õîíîñîí 9 íàñòàé õvvä òîõèîëäñîí ãýäýã. Ýð õvìvvñ õýçýýíèé õàòóó ñýòãýëòýé, íóëèìñ õîëòîé òºðäºã íü òýäíèé ýì òºðºëòíººñ ÿëãàðàõ îíöëîã ãýæ vçäýã õvìvvñ ýíý àìüäðàëä öººíãvé áàéäàã.

Òèéìýýñ õàìàã ë õàòóó õºòvv, ívãýë õèëýíöòýé àæëûã òýä ººðñäèéí áîëãîæ ºì÷èëäºã. Ìàë ìóóëàõ, òàðâàãà çóðàì ýðãvvëýõ, àðõè äàðñ õvðòýõ çýðãýýð ýð÷vväèéí ºì÷èëñºí íèëýýäãvé àæëûã äóðüäàæ áîëíî. Õàìãèéí ñîíèðõîëòîé íü ýð÷vvë èéì èõ ívãýë véëääýãýý ìýäýõãvé ýíý õvvõívvä ÿàãààä áèäíýýñ ºíäºð íàñàëäàã þì ãýæ ãýìãvé áóðõäàä ãîìäîë ìýävvëäýã ñóðàãòàé. Õvvõívvä áîëñîí õîéíî õýçýýíèé ñóðñàí çàíãàà ÿàæ òàâèõ áèëýý. Ívä àìàà ýðãýëävvëæ, àð õîéãóóð ãvéæ áàéãààä àëü õºíãºí øèíãýí àæëûã ººðñäèéí áîëãîñîí áèç. Çà òýð, åðòºíöºä îíîîãäñîí àæèë òºðëèéí õvíä õºíãºíèé òóõàé ÿðèàãàà òvð îðõèîä ýçãvé ãîâüä ãàíöààð îðõèãäñîí õvvãèéí òóõàé ºãvvëüå. Ãàíöààð îðõèãäñîí ÷ ãýæ äýý, ààâ íü õóäàã óñíû õýýðèéí àíãèéí äàðãààð àæèëëàõ áîëæ çóíû àìðàëò òààðñàí òóë õvvãýý äàãóóëàí ãàðñàí íü ýíý.

Òºâ îðæ õîîë õvíñ öóãëóóëàõààð õàìò àæèëëàäàã ãóðâàí çàëóóãàà äàãóóëæ õî¸ð õîíîãèéí ºìíº ºãëºº ýðò ãàð÷ýý. Òýð ºäðèéíõºº îðîé àìæèæ èðíý ãýñýí áîëîâ÷ èðñýíãvé. Ýõíèé øºíº àéñàíäàà äóã õèéëãvé õîíîñîí õvv ºäºðæèí ìàéõíû ñvväýðò çvvðìýãëýí õvëýýñýí áîëîâ÷ ìºí ë èðñýíãvé. Îéð õàâüä àéë àìüòàíãvé ýçãvé ãîâüä ãàâ ãàíöààðàíã íü vëäýýãýýä

ÿâñàí ààâäàà áÿöõàí ãîìäîõ àâ÷ õýëñýí õóãàöààíäàà èðýõãvé áàéãààä íü ñàíàà çîâíèõ çýðýã õîñëîí áàéëàà. Õî¸ðäàõü ºäðèéí øºíº àðãàãvé íîéðîíäîî äàðàãäààä óíòàæ îðõèæýý. Øºíº óíòàõûíõàà ºìíº ºãëºº ñýðýõýä ààâ, àõ íàð èð÷èõñýí áàéãààñàé ãýæ ýìýýãèéíõýý áóðõàíä çàëáèðñàí áîëîâ÷ ìºí ë ãàíöààðõíàà áàéæ áàéâ. Õàà ãàçàð àéëûí òîì õv-võävvä òýð òóñìàà áàíäè íàð ààâûí íèëýýä èòãýëò õvìvvñ áàéäàã áèëýý. Õàà ÿâñàí ãàçðàà õàíü òvøèã õèéæ ààâ íàð õvvãýý äàãóóëæ ÿâàõ äóðòàé.

Òèéì ë íýã ó÷èð õîëáîãäëîîð õvv ààâûãàà äàãàæ ãîâèéí ýëãýíä õýä õîíîã óã íü èõ õººð õºãæèëòýé, àõ çàõ õvìvvñèéí àëèà ìàðçàíã ÷àãíàæ, øºíº îðîé ëààíû ãýðýëä ýëäâèéí þì áóðàõûã íü ñîíñîæ õýâòýõ òvvíä äààí÷ ñàéõàí áàéæýý. Òýäãýýð íàð ñàëõèíä áîðëîñîí õväýð ýð÷vväèéí õèéõ àæëûí õvíä õv÷ðýýñ ÷ áîëäîã þì óó, èäýæ óóõ íü èõ áîëîõîîð äîðõíîî ë õvíñ õîîëîîð äóòàãäàæ, îéð îéðõîí õýä õýävvëýý òºâ îðîõîîð ÿâàõ áºëãºº. Õàðèí ýíý óäààä õóäàã óñíû àíãèéíõàí ávãäýýðýý îéðîëöîîõ ñóì îðæ, óñ öàñàíä îðîõîîð áîëæ, õî¸ð ìàéõàí, õàìàã ë ÷óõàë ávõíýý õvvä íàéäàí ìàíóóëñàí áèëýý. Ãýâ÷ àæèã ñóðàããvé õî¸ð ºäºð àëãà áîë÷èõæýý. Óíàà òýðýã íü ýâäýðñýí, ýëñ ìàíõàíä ñóóñàí, çàì òººð÷ áóäèëñàí àëèí áîëîõûã ìýäýõãvé. Ìàéõíû ñvväýðò õýâòýõ õvvä ãýíýò àëñàä ìàøèí ävíãýíýõ øèã ñàíàãäààä áîñîí õàðàéí ÷àãíàõ áîëîâ÷ õîîñîí çýðýãëýý èëáýäýí æèðâýëçýõýýñ ººð þó ÷ vë õàðàãäàíà, þó ÷ vë ñîíñòîíî.

Àðãàà áàðàõäàà ìàéõíû õàæóóãààð àæèã ñýæèããvé ãvéõ õîíèí ãvðâýëýýñ õýä õýäèéã áàðüæ, ñvvëívväèéã íü íàðèéí òºìºð óòñààð õîëáîæýý. Ñàíäðàí ìýãäýõäýý õýä õýäýí òèéøýý çvòãýí òýìvvëýõ ãvðâýëvväèéã õàðàõàä õvvä ýõýíäýý èõ ë çóãààòàé áàéâ. Òàë òàë òèéøýý õàìàã õv÷ýý áàðàí ààõèëàí çvòãýõ ãvðâýëv-väèéí ñóãàíû íèìãýí àðüñ ãýðýëòýí õàðàãäàõ íü ávð ÷ èëvv ñîíèðõîëòîé áàéëàà. Òýð íèìãýõýí àðüñíû öààíà ãvðâýëèéí áÿöõàí çvðõ ëóãøèæ áàéãààã õàðæ áîëìîîð ñàíàãäàíà. ¨ñòîé ë õîíèí ãýæ õýëìýýð áîð íväòýé òýð æèæèãõýí àìüòäûí áèå àðàé òîì ýð áîëîëòîéã íü áàðüæ àâààä õýâëèéã íü øàõàæ, çàñààã íü ñóãà òàòàæ õºíãºëºõ çýðãýýð áèøãvé ë çvããvéòæýý. Òýð ávõ çvããvéòëýý óéäàõûí ýðõýíä õèéæ áàéãààã

ÒÎÃÒ

ÂÎ

ÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ




àë

õvv ÿàõàí ìýäýõ áèëýý. Ãàíöààðäàæ óéäàõààðàà õví ãàëààð òîãëîõîîñ ÷ áóöàõãvé áîëäîã ãýã÷ýýð òîëãîéä íü ýíý õýäýí ãvðâýëèéã øàòààâàë ÿàõ áîë ãýñýí äýíävv òýðñvvä áîäîë îðæ èðýõ íüòýð. Ñàâòàé áåíçèí ìàéõíû õàÿàíä õýäýí ºäºð áîëñîí þì. Õàð õóðäààðàà ãvéæ î÷îîä ñàâíû òàãèéã îíãîéëãîõîä áåíçèíû òààòàé ÷ þì øèã víýð ñýíõèéâ. Ñàâòàé ÷èãýýð íü ºðãºæ äèéëýõãvé òóë õîîëíû òºìºð ñàâàíäàà ëèòð øàõóó áåíçèí õèéæ àâàâ. Ãîâèéí õàëóóí íàðàíä ààõèëàí óóõèëàí òàë òàë òèéøýý çvòãýñýýð àðãàãvé ÿäàð÷ ÿìàð ÷ õºäºëãººíãvé áîëñîí õýäýí ãvðâýëèéí äýýðýýñ áåíçèíýý àñãàæ îðõèëîî.

ªâºð òvðèéãýý óõàæ øväýíç õàéñàí áîëîâ÷ îëäñîíãvé. Ìàéõíû çvã õàëóóíä òvvðòýëãvé õàð õóðäààð ãvéæ õvðëýý. Ààâûíõàà îðíû õºëººñ õàéðöàã øväýíç îëæ àâààä ìºí ë õàð õóðäààðàà ºíººõ õýäýí ãvðâýëvvä äýýð õvð÷ î÷ëîî. Ãàíöõàí çóðñ õèéãýýä øväýíç àñëàà. Íväýý àíüæ áàéãààä ãàëòàé øväýíçýý øèäýæ îðõèâ. Íväýý àëãóóðõàí íýýãýýä õàðòàë áººí ãàë àðâàëçàí õºäëºõ íü, òýð õvvä õà÷èí çóãààòàé ñàíàãäàâ. Îâîëçîí àñàæ áóé ãàë äîòîð ãvðâýëv-väèéí àìü òýìöýí òàë òàë òèéøýý çvòãýõýä õîîðîíä íü õîëáîñîí íàðèéí òºìºð óòàñ óëàéäàí øàðñàí ìàõíû õÿðâàñëàã víýð ãàð÷ ýõýëëýý. Ãýòýë àðüñ íü õóéõëàãäàæ øàòààä, ñvvëãvé áîëñîí íýã ãvðâýë íóðóóí äýýðýý áººí ãàë óëàëçóóëàí áóñäààñàà òàñàð÷ ãàë äîòðîîñ vñðýí ãàð÷ èðýýä ýëñýí äýýð íýã õºðâººãººä ãàëàà óíòàðààíãàà ãvéí îäîõ íü òýð. ßìàð îâæèí, ÿìàð çýâvví, ÿìàð îâîî ãvðâýë âý? çýðãýýð áàõàðõàõ, çýâvvöýõ õîñëîí vãëýñýýð õvv àðààñ íü õàðàéëãàæ ãàðëàà. Ýëñýí äýýãvvð íàðèéí ìºð ãàðãàí

æèðâýëçýí ãvéõ òýðõvv ãvðâýëèéã ãvéöýæ î÷îîä õºäºº ÿâàõûí óðüä ºäºð ýýæèéíõýý õîðøîîíîîñ àâ÷ ºãñºí õàòóó óëòàé øèíýõýí ãóòëààðàà äýâñýæ îðõèâ.

Àìü òýìöýí õýñýã àðâàëçñàíàà ºíäèéõ ãýæ îðîëäîõîä íü äàõèí äýýðýýñ íü ãèøãèæ îðõèâ. Ýíý óäàà õººðõèé ãvðâýëèéí àìü òàñðàâ áîëîëòîé õºäºëãººíãvé áîëæýý. Õàðèí ãýäýñíýýñ íü íýã æèæèãõýí óëààí çóëçãàí ãvðâýë àðâàëçàí õºäºëñººð ãàð÷ èðæýý. Äàðààãààð íü áàñ íýã èæèëõýí óëààí àìüòàí ãóëñàí ãàð÷ èðëýý. Õàëóóí ýëñýí äýýð äºíãºæ õºäëºõ òºäèé õýâòýõ òýð õî¸ð óëààí àìüòàí õvvãýýñ àìü ãóéõ øèã vëýìæ æèæèã àìàà àíãàëçóóëæ áàéõûã õàðààä õvv õºäºëæ ÷àäñàíãvé. Àð íóðóóãààð íü àðçàñõèéõ øèã áîëîâ. Õî¸ð íväíèéõ íü íóëèìñ àÿãàà ävvðýýä àñãàðëàà. ªºðèéí ýðõãvé ãýíãýíýòýë óéëìààð ñàíàãäëàà. Àìü òàñðàí võýõ òýð õººðõèé àìüòäààñ èëvv ýýæèéãýý ýðõãvé èõýýð ºðºâäæýý. Vð çóëçãàà àìüä àâ÷ ãàðàõ ãýæ óëààí ãàë äîòðîîñ ñvvëýý òàñòàí ãàð÷ èðñýí ýíý ãvðâýë “Ýõ” ãvðâýë áàéæýý. Ýõ àìüòàí ë ãàãöõvv èíãýæ ÷àääàã àæýý. Çýðýãëýý äóíäààñ õóäàã óñíû ávõýýãòýé ìàøèí ávòýëçýí ãàð÷ èðæ ÿâàà õàðàãäàâ. Ãýâ÷ õvv óéëñààð áàéëàà. Íààøàà ãàðàõ våä ýýæ íü áèå òóëãàð, òîì ãýäýñòýé vëäñýí íü áîäîãäîâ. Ýëñýí äóíä ýâõðýí õýâòýõ ãvðâýë ýýæýýñ íü ÿëãààãvé ñàíàãäàâ. Ýýæ ýý, ýýæ ýý õýìýýí õàìàã áàéäãààðàà îðèëîâ. Òºâ äýýð ñóóãàà ýýæ íü õvvãèéíõýý óéëàí äóóäàõûã ñîíññîí ãýäýã. Õàðèí õvvãèéí íväíýýñ àñãàðàõ òýð íóëèìñ ààâ ýýæäýý ýðõëýí òóíèðõàæ óéëäàã øèã íü áèø. Ó÷èðãvé ãàøóóí òýð íóëèìñ “èõ ë ººð ” íóëèìñ áàéëàà.

(Óòãà çîõèîë óðëàã 2006.10.27)2006 îí

3333353535335555555555355555335555555533533333355333333355533535353533355355535355555353535535353535535353535353533535353535333553335333553355533533533ØØØØèíæëèíæëèíèíæ ýõýõ óóõ õõààõààõààààíààíààààíààíàíàíàíííííààíàààíàííààíàíààíààíàííàíàíàíàíàíààààíàííàííàààíàíí òàòàòàòàíòàíòàíòàíòàíòàííòà òòòà òòòà òòòòàíàíòòòòòò òòòòàà òòààà èèí èí ìííí ìèí ìììí ìí ì ììèèè ìí ìèí ìììììììýäýäýõýäýõýäýõýäýõäýõäýõäýõõýäýäýýäýõýäýäýäýõýäýäýõýäýäýäýýýäýýýýäýõý õõýýý õõ¿¿¿¿¿¿¿é¿¿é¿éí¿éí ééíéíéíííííí¿éí íí¿ íéí ¿é¿éí íí¿ééíéííé¿¿éí¿¿éí ¿¿ ñýñýñýñýñýñýýýýýýòýòýòòòòòããòãòãòãòãñýýýòòòãããñýòý ãòòòñýýòòñýýòãòããñýòòããññýòòãããñ òãñ òòãñýòòãñ òòòãñýñ òãòñýòòòãñýòòý ¿¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿¿¿¿¿¿¿¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿¿¿¿¿ë¿¿ë¿¿ë¿¿¿ë¿¿¿ëë¿¿ëëë¿¿ë¿ ëëëë¿¿ ë¿ëëë¿¿ëë¿ë¿ë¿¿¿ë¿ë¿ë¿¿¿¿¿¿

(Ó(Ó(Ó(Ó(Ó((((( òãòãòãòããòãòãà à à àà çîçîçîçîçîçîç õèõèõèèèõèèîëîëîëëîîîîëîëîë ó ó ó óóóóðëðëðëðëð àààãàãàãàã 2 2 2222000000000006.6.6.66.101010101010.2.2.2222227)7)7)77)7)77)7)7))2020202020202 0606060660 î îîîíííí

ÒÎÃÒÂ

ÎÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ


Àìüäðàë



àë

Òýãýýä ýíý ÷èíü

ÒÎÌ ÀÑÓÓÄÀË

ãýæ ¿¿?

Çàðèì ¿åä æèæèã ç¿éë òîì àñóóäàë áîëîõ íü ýëáýã. Æèøýý íü, òà ø¿ä óãààõ òóõàéãàà áîäîîä íýã ¿çýýðýé. Õýðýâ íýã ºäºð ë óãààõã¿é áîë òèéì ÷ ìóó ç¿éë áîëîõã¿é. Õàðèí íýã ñàð óãààõã¿é áîë ø¿ä òàíü öîîð÷ ìýäíý. Äàÿí äýëõèéí òåìïåðàòóð ãýäýã áîë ÿã ë ¿¿íòýé àäèë. Õýðýâ àãààðûí òåìïåðàòóð õýäõýí ºäºð äóíäæààñàà èõ áàéâàë äýëõèé õýâýíäýý áàéõ òóë òèéì ÷ àñóóäàë áèø. Õàðèí óäààí õóãàöààíû òóðø òåìïåðàòóð ºññººð áàéâàë äýëõèéä ýíý íü àñóóäàë áîëæ õóâèðíà. Äýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð ñ¿¿ëèéí çóóíä áàðàã 0.750Ñ-ýýð ºñ÷ýý. Ñóäëàà÷èä “äàðààãèéí çóóíä äýëõèéí òåìïåðàòóð 1.5-4.50Ñ-ýýð ºñíº” ãýæ òîîöîîëæ áàéíà. Ýíý íü èõ òîî áèø þì øèã áîëîâ÷ äýëõèéí óóð àìüñãàëûã óðüä ºìíº áàéãààã¿éãýýð ººð÷ëºõ áîëîìæòîé. 18 ìÿíãàí æèëèéí ºìíº áîëñîí ñ¿¿ëèéí ìºñòëºãèéí ¿åä òåìïåðàòóð îéðîëöîîãîîð îäîîãèéíõîîñ äºíãºæ 60îÑ-ààð ë õ¿éòýí áàéñàí áà Õîéò Àìåðèê ìºñººð á¿ðõýãäñýí áàéæýý.Á¿ð áàãà õýìæýýíèé òåìïåðàòóðûí ºñºëò óðò õóãàöààíû òóðøèä ÿâàãäñàí áîë óóð àìüñãàë ººð÷ëºãäºõ áîëíî. Õýðýâ óóð àìüñãàë ººð÷ëºãäñºí áîë õ¿íèé àìüäðàëä ÷ íºëººëíº. Äàëàé òýíãèñ, óðãàìàë íîãîî óðãóóëàõ, áèäíèé àìüñãàëæ áóé àãààð, óóæ áóé óñ çýðýãò íºëººëíº ãýñýí ¿ã. Òýãýõýýð ÿã þó áîëîõ âý? Ñóäëàà÷èä ÿã þó áîëîõûã á¿ðýí ìýäýæ ÷àäààã¿é áàéãààã îéëãîõ íü ÷óõàë þì. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ ¿¿äýí ãàðàõ çàðèì ººð÷ëºëò íü ñàéí áàéæ áîëîõ þì. Æèøýý íü, èõ õ¿éòýí ãàçàð äóëààõàí áîëæ, õ¿ì¿¿ñ ºìíº íü óðãóóëæ ÷àääàãã¿é áàéñàí óðãàìàë íîãîîã òàðèõ áîëîìæòîé áîëæ áîëîõ þì. Õàðèí äýýðõýýñ ¿¿äýí ãàðàõ çàðèì íºëºº íü ñàéíã¿é áàéãàà þì.

Õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä Õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä óóð àìüñãàëûã ººð÷ëºëò øóóä áîëîí äàì áàéäëààð íºëººëíº. Æèøýý íü, ìàø õàëóóí òåìïåðàòóð áîëîí èõ ÷èéãøëýýñ øàëòãààëàí íàðøèõ áîëîí õàëóóí öàã àãààðòàé õîëáîîòîé áóñàä ºâ÷íèéã òóñàæ áîëíî. Õýðýâ íàðøèõ çýðýã ºâ÷íèéã ýì÷ëýõã¿é ¿ãäð¿¿ëáýë àþóëòàé. Ýðäýìòäèéí ¿çýæ áóéãààð áîë èõýíõ ãàçàðò õýò õàëóóí ºäðèéí òîî èõñýõ áºãººä ýíý íü õàëóóíààñ ¿¿äýí ãàðàõ ºâ÷èí èõýñãýõ ìàãàäëàëòàé þì.Õàðèí äàì áàéäëààð ýêîëîãèéí òýíöâýðòýé áàéäàë, àãààðûí áîõèðäîë, õ¿íñ áîëîí óñíû õàíãàìæ, ýðýã îð÷ìûí ãàçàðò èõñýõ ¿åð çýðýã íü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëíº.Õ¿í áîëîí áàéãàëü õýðõýí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä äàñàí çîõèöîæ ÷àäàõ íü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä õýð íîöòîé íºëººëºõèéã òîäîðõîéëîõ áîëíî. Çàðèì õ¿ì¿¿ñ, çàðèì ãàçàð èë¿¿ èõ íºëººëºëä áàéíà. Åðºíõèéäºº ÿäóó õ¿ì¿¿ñ, ÿäóó óëñ îðîí ýð¿¿ë ìýíäýä òîõèîëäîæ áîëîõ ýðñäýëèéã

óðü÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîí ýì÷ëýõýä øààðäàãäàõ ìºíãº áîëîí áóñàä íººö áîëîëöîî áàãàòàé òóë èë¿¿ ºðòºõ ìàãàäëàëòàé. Ìºí áàãà íàñíû õ¿¿õä¿¿ä áîëîí ºíäºð íàñòíóóä èë¿¿ ýðñäýëä áàéõ þì.

ÒÎÃÒ

ÂÎ

ÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ




àëÒÎ

ÃÒÂÎ

ÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ


Ýêîëîãèéí ñèñòåìÓóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò íü ýíý ãàðèã äýýð áàéãàà àìüä áèåñ áîëîí ýêîñèñòåì áóþó á¿õ ë àìüä áèåñ îðøèí àìüäàð÷ áàéãàà õýñýã ãàçðûã áàñ ººð÷èëæ áàéãàà þì. Ýêîñèñòåì áóþó á¿õ ë àìüä áèåñ îðøèí àìüäàð÷ áàéãàà õýñýã ãàçàð íü òóíàäàñ òåìïåðàòóð áîëîí õºðñíèé òýíöâýð äýýð îðøèí òîãòíîäîã. Õàðèí áîãèíî õóãàöààíä ÿâàãäàõ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò íü ýäãýýð òýíöâýðèéã ýâäýæ, îëîí àìüä áèåñýä àþóë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é. ªíãºðñºí ò¿¿õèéí õóãàöààíä ÿâàãäàæ áàéñàí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò íü ìàø óäààí õóãàöààíä ÿâàãäñàí òóë àìüòàí óðãàìàë øèíý îð÷èíä äàñàí çîõèöîõ ýñâýë í¿¿í õîëäîõ áîëîìæòîé áàéñàí áàéíà. Õàðèí èðýýä¿éä áîëîõ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò íü ýðäýìòäèéí ¿çýæ áóéãààð õàðüöàíãóé õóðäàí õóãàöààíä ÿâàãäàõ òóë àìüä îðãàíèçìóóä àìüä ¿ëäýõèéí òóëä õóðäàí õàðèó ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéõ áîëîìæòîé. Äàëàé òýíãèñèéí ýêîñèñòåì ìºí íºëººëºëä àâòàõ ìàãàäëàëòàé.

Äàëàéí ò¿âøèí èõñýõÄýëõèéí äóëààðàë äàëàéí ò¿âøèíã íýìýãä¿¿ëíý. ßàãààä? Äóëààí öàã àãààðààñ øàëòãààëæ öàñ ìºñ õàéëàõ áà èíãýñíýýð äàëàéí óñ íýìýãäýíý. Äóëààí òåìïåðàòóðò óñ èë¿¿ òýëäýã ó÷èð äàëàéí ò¿âøèí èõñýæ áàéãàà þì. Ýíý ç¿¿íû ýöýñ ãýõýä, äàëàé òýíãèñèéí ò¿âøèí õýäýí ñì-ýýñ õýäýí àðâàí ñì õ¿ðòýë íýìýãäýõ òºëºâòýé. Ýíý íü äàëàé òýíãèñèéí ýðãèéí äàãóóõ áàéãàëèéí ñèñòåìýýñ ãàäíà, õ¿íèé á¿òýýí áàéãóóëñàí áàéãóóëàìæèä ÷ íºëººëºõ áîëíî. Ýðýã îð÷ìûí ãàçàðò ¿åð áîëîõîä õàëüæ óðññàí äàâñòàé óñ àìüòàí áîëîí óðãàìàëä àþóëòàé. Çàðèì äàëàéí ýðãèéí ãàçðûí äàâñæèëòààñ áîëæ ýðýã îð÷ìûí óñàíä àìüäðàõ õÿñààíû òîî öººðñºí ãýæ òîãòîîæýý. Ìºí äàëàéí ýðýã äýýðõ áàðèëãà áàéãóóëàìæ äàëàéí ñàëõè øóóðãàíä ºðòºõ íü óëàì èõñýæ, ¿¿íýýñ õàìãààëàí äàëàí õàìãààëàëò áàðüæ áîëîõ áà ýíý íü õýäýí òýðáóì äîëëàðûí ºðòºãòýé áîëîõ þì.

Ãàçàð òàðèàëàí áà õ¿íñíèé õàíãàìæÄýëõèéí äóëààðàë çàðèì õ¿éòýí ãàçðûã èë¿¿ äóëààí áîëãîíî. Òýäãýýð ãàçàðò àìüäàð÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ èë¿¿ òàðèà íîãîî òàðèõ áîëîìæòîé áîëîæ áîëîõ þì. Õàðèí áóñàä ãàçðóóäàä ÿëàíãóÿà òàðèàëàí ýðõýëäýã íóòàãò óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò èë¿¿ ãàí ãà÷èãèéã áèé áîëãîíî. Äýëõèéí çàðèì á¿ñýä õ¿í àìä øààðäàãäàõ õýìæýýíèé õ¿íñèéã óðãóóëæ ÷àäàõã¿é áîëîõîä ÷ õ¿ðýõ þì.



àë

ÓíøèõÁàéãàëü îð÷íû òóõàé óíøèæ ñóäëàõ íü ¿íýõýýð ÷óõàë. Ýíý òàëààð áè÷ñýí îëîí íîì áàéäàã áà íîìûí ñàíä ñóóæ ýñâýë èíòåðíåòýýð áàéãàëü îð÷èí, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òóõàé öàõèì õóóäñóóäààñ ìýäýýëëèéã îëæ ìýäýæ ÷ áîëíî.

ÁÈÄ ÞÓÃ ªªÐ×ÈËÆ ×ÀÄÀÕ ÂÝ?

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ãýäýã íü òîì àñóóäàë áîëîâ÷ áèä æèæèã ç¿éëñèéã õèéñíýýðýý àñóóäëûã íààøëóóëæ ÷àäíà. Õýðýâ áèä õè÷ýýâýë àãààðò ÿëãàðóóëæ áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèéãýý áàãà áàãààð áóóðóóëæ ÷àäíà. Õ¿ëýìæèéí õèé ¿íýõýýð áèäíèé ºäºð òóòàìä õèéæ áàéãàà ç¿éëñýýñ áîëæ ãàðäãèéã áèä ìýäñýí. Áèäíèé äýýð îëæ ìýäñýíýýð õ¿ëýìæèéí õèéí¿¿ä íü àãààðò íàðíààñ èðæ áóé ýíåðãèéã õàâõëàí áàðüñíààð ìàíàé äýëõèé äóëààð÷ áàéãàà áèëýý.

Ìàøèí áàðèõ ýñâýë öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷èéã õýðýãëýõ íü áóðóó ç¿éë áèø ýý. Õàðèí áèä èë¿¿ óõààëàã áàéõ õýðýãòýé. Çàðèì õ¿ì¿¿ñ áàãà ýð÷èì õ¿÷ õýðýãëýõèéã õè÷ýýäýã áºãººä òóõàéëáàë, äºðâºí õ¿í òóñ á¿ð ìàøèíàà áàðèí àæèëäàà ÿâàõûí îðîíä íýã ìàøèíä ñóóí õàìòäàà ÿâäàã. Òà á¿õýíä äýëõèéãýý èë¿¿ ñàéõàí áàéëãàõàä òóñòàé çàðèì íýã çºâëºãººã áýëòãýëýý.

ä

Öàõèëãààíàà õýìíýõÁèä öàõèëãààí õýðýãëýæ áàéõäàà õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëä õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Õýðýãëýýã¿é áàéõäàà ãýðýë, òåëåâèç, êîìïüþòåðýý óíòðààæ áàéõ íü öàõèëãààíûã õýìíýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

Äóãóé, àâòîáóñ áà ÿâãàí àëõàõ

Íèéòèéí àâòîáóñààð çîð÷èõ, äóãóéãààð ÿâàõ ýñâýë ÿâãàí àëõàõ íü ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýíý.

Ãýð á¿ë áîëîí íàéç íºõºäòýéãºº ÿðèëöàõ

Ãýð á¿ë áîëîí íàéç íºõºäòýéãºº óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààð ñóð÷ ìýäñýí ç¿éëñýý õóâààëöàí ÿðèëöààðàé.

Õîãîî äàõèí áîëîâñðóóëàõ

Ëààç, ãÿëãàð óóò, ñîíèí çýðãèéã äàõèí áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé. Èíãýñíýýð õîã õàÿãäëàà áàãàñãàí ìºí îé ìîä, ãàçðûí õºíãºí öàãààí áîëîí áóñàä áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã õýìíýæ áàéíà ãýñýí ¿ã.

ÒÎÃÒ

ÂÎ

ÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ




àëÒÎ

ÃÒÂÎ

ÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ


Ìîä òàðèõÌîä òàðèõ íü ìàø ñîíèðõîëòîé àæèë áºãººä ìºí õ¿ëýìæèéí õèéã áóóðóóëíà. Ìîä íü õ¿ëýìæèéí õèé áîëîõ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã ººðòºº øèíãýýäýã.õèé áîëîõ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã ººººðòðòðð ºººº ø øèíèíãýãýýäýäýãýã.

Çºâ ç¿éëñèéã õóäàëäàí àâàõ

Áèä áàéãàëü îð÷íîî ñàéæðóóëàõ îëîí àðãûã õýðýãëýæ áîëíî. ¯¿íèé íýã íü áèä àëèâàà áàðààã õóäàëäàí àâàõàä ýíåðãè áàãà çàðöóóëäàã ç¿éëñèéã àâàõ õýðýãòýé. Èíãýñíýýðýý ýíåðãèéã ¿éëäâýðëýõýä ÿëãàðàõ õ¿ëýìæèéí õèéã áàãàñãàæ áàéãàà þì. Çàðèì áàðàà òóõàéëáàë ìàøèí, ñòåðåî õºãæèì çýðýã íü ýíåðãèéí õýìíýëòòýé àæèëëàõààä á¿òýýãäñýí áàéäàã.

Áîäîõîä èë¿¿äýõã¿é ç¿éëñ

Òà äàõèí áîëîâñðóóëäàã áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í àâñíààðàà áàéãàëü îð÷èíä òóñëàæ áàéãààãàà ìýääýã ¿¿? Äàõèí áîëîâñðóóëàõ áîëîìæòîé á¿òýýãäýõ¿¿í ýñýõèéã óóòàí äýýðõ “ýðãýëäñýí ãóðâàí ñóì”-òàé òýìäãýýð íü ÿëãàæ áîëíî. Äàõèí áîëîâñðóóëäàã áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýõýä ýð÷èì õ¿÷ áàãà øààðäàãääàã.

Íàðíû ýð÷èì õ¿÷Õóðö íàðòàé ºäºð íàðàíä ìºõººëäºñ òàâèáàë õàéëíà ãýäãèéã õ¿í á¿ð ìýäíý. Õàðèí ÿàãààä ãýäãèéã íü ìýäýõ ¿¿? Ó÷èð íü, íàðíààñ èðýõ ýíåðãèéí õ¿÷ýýð. Òà íàð ýíåðãè ãàðãàäãèéã ìýäýõ ¿¿? Íàðíû ýíåðãèéí òóñëàìæààð ãýð îðîí, áàéøèí áàðèëãûã õàëààõ, óñ õàëààõ, ìºí ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýæ áîëíî. ªíººäºð ÀÍÓ-ä ë ãýõýä íàðíû ýð÷èì õ¿÷èéã àøèãëàäàã 200 ìÿíãààñ èë¿¿ áàéøèí áàéíà. ìÿíãààñ èë¿¿ áàéøèí áàéíà.

ÌàøèíÌàøèí áîë îëîí õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí íýã õýñýã áàéäàã. Ãýõäýý áàñ ìàøèí íü àãààðûí áîõèðäëûã áèé áîëãîæ õ¿ëýìæèéí õèéã ÿëãàðóóëäàã. Ãýõäýý ºíººäºð áàéãàëü îð÷èíä èë¿¿ ýýëòýé ìàøèíóóäûã á¿òýýæ ÷àäæýý. Ýäãýýð ìàøèí íü ìàø áàãà ò¿ëøýýð óðò çàéä ÿâàõààñ ãàäíà, àãààðûã èõýýð áîõèðäóóëäàãã¿é. Èéì òºðëèéí ìàøèíûã õýðýãëýõ íü àãààðò ÿëãàðóóëàõ õ¿ëýìæèéí õèéã áàãàñãàæ áàéãàà õýðýã.



àë

ÒÎÃÒ

ÂÎ

ÐÒÎ

É Õ

ªÃÆ

ËÈ

ÉÍ

ÁÎ

ËÎ

ÂÑ

ÐÎ

Ë Á

À Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÕÓ

ÓÄ

ÀÑ

Ñýòãýãäýë

Ñàéí áàéöãààíà óó?

“Áàéãàëü îð÷èí, àìüäðàë” ñýòã¿¿ëèéí õàìò îëîíäîî ýíý ºäðèéí ìýíä õ¿ðãýå. Áèä òàíàé ñýòã¿¿ëèéí óíøèõ äóðòàé. Òýð äóíäàà “Íîãîîí õóóäàñ” áóëàíã óíøèí, õ¿¿õä¿¿äòýéãýý õàìòðàí àæèëëàõûí çýðýãöýý äýëõèéí öàã àãààðûí ººð÷ëºëò, áàéãàëü îð÷íû áîõèðäëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã óíøèæ, ýíý òàëààð áàãø íàðòàéãàà õàìòðàí ÿðèëöàæ, õè÷ýýëèéí õºòºëáºðºº áàÿæóóëæ õýâøñýýð óäàæ áàéíà.

Ñýòã¿¿ä õýâëýãäñýí ìýäýý, íèéòëýë¿¿ä íü ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íä ñóóðèëñàí òºäèéã¿é îëîí íèéòèéã õàìàðñàí, óíøèõàä ñîíèðõîëòîé, îéëãîõîä õÿëáàð áàéäàã áîëîõîîð Áàéãàëèéí óõààíû õè÷ýýëä àøèãëàõàä õàìãèéí õýðýãöýýòýé ãàðûí àâëàãà áîëæ áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä áîëîâñðîëûí ñèñòåìä òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí òàëààð ìàø èõ ÿðèõ áîëñîí áèëýý. Ýíý ÷ ¿¿äíýýñýý ýõ îðíû ìààíü èðýýä¿é áîëñîí õ¿¿õä¿¿äýä ýõ äýëõèé, áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ òàëààð îéëãóóëàõàä òàíàé ñýòã¿¿ëèéí ìýäýýëë¿¿ä ¿íýõýýð èõ òóñ áîëäîã ãýäãèéã ýíý äàøðàìä õýëìýýð áàéíà.

Ñóðàã÷èä ìààíü òàíàé ñýòã¿¿ëèéã óíøèí ñýòã¿¿ë äýýðõ òîãëîîì áà òóðøèëòóóäûã õèéõ äóðòàé. 21-ð çóóíä äýëõèé äàõèíä òóëãàìäààä áàéãàà öºëæèëò, õ¿ëýìæèéí õèé,

óñ áà áîõèðäîë çýðýã àñóóäëûí òàëààð öîãö ìýäýýëëèéã òàíàé ñýòã¿¿ëýýñ àâ÷ ÷àääàãòàà áàéðòàé áàéäàã.

Ìàíàé ñóðãóóëü äýýð äóíä àíãèéí ñóðàã÷äûí äóíä “Áàéãàëü îð÷èí áà áèä” ñýäýâò õàíûí ñîíèíû óðàëäààíûã çîõèîí áàéãóóëñàí. Ìºí ºíãºðñºí æèë áàãà àíãèéí ñóðàã÷äûí äóíä äýëõèéí óñíû ºäºðò çîðèóëàí 3-ð ñàðûí 22-íä “Öýíõýð àëò” ñýäýâò çîõèîí áè÷ëýãèéí áîëîí ãàð çóðãèéí óðàëäààíûã çàðëàñàí áèëýý. Óðàëäààíä èðñýí á¿òýýë¿¿äýýñ õàðàõàä òàíàé ñýòã¿¿ëèéí ìýäýýëëýýñ ñàíàà àâñàí á¿òýýë¿¿ä íýëýýäã¿é áàéñàí íü ñýòã¿¿ë ìààíü ñóðàã÷äàä ¿íýõýýð õýðýãöýýòýé áàéäàã íü õàðàãäñàí.

Òàíàé ñýòã¿¿ë áàãø, ñóðàã÷äàä òºäèéã¿é á¿õ íèéòèéí ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõýä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãàà ãýäýãò èòãýæ áàéíà. Èéìýýñ óã ñýòã¿¿ëýýðýý äýìæóóëàí ìºõëèéí èðìýãò õ¿ðýýä áàéãàà ýõ äýëõèéãýý àâðàõàä õ¿í íýã á¿ðèéí õè÷ýýë ç¿òãýë ÷óõàë òóë “ÝÕ ÄÝËÕÈÉÃÝÝ ÕÀÉÐËÀÍ ÕÀÌÃÀÀËÖÃÀÀß” õýìýýí óðèàëàõ áàéíà.

Ñýòã¿¿ëèéíõýý õàìò îëîíä àæëûí ºíäºð àìæèëò õ¿ñüå.

Òà á¿õíèéã õ¿íäýòãýñýí: Ñàíò ñóðãóóëèéí áàãø Æ.Õàíäàðìàà


Documents

Nogoon huudas