Minh Tr (Mygi) (1852-1912)Minh Tr Thin Hong (Meiji Tenn) l bit hiu ca hong Nht Bn Mtxhit (Mutsuhito) ngi tin hnh cuc duy tn Nht Bn nm 1868, m u thi k chuyn bin t ch phong kin sang ch t bn ch ngha. Nm 1867, Mtxhit ln ni ngi vua cha mi 15 tui. Tt c mi quyn hnh trong nc u nm trong tay Mc ph dng h Tkgaoa. Ch Mc Ph i din cho giai cp qu tc phong kin Nht Bn ang gp khng hong trm trng (phong tro khi ngha ca nng dn v u tranh ca th dn n ra mnh m, cc nc quc M, Anh, Php ... p buc Mc Ph phi k nhng hip c bt bnh ng). Vi s h tr ca cc i qu tc a phng (aimyo) v giai cp t sn, nm 1868, Thin hong Mtxhit p buc tng qun Mc ph phi t chc v trao li quyn hnh cho Thin hong. Tng qun Mc ph v phe cnh ni ln chng li Thin hong, b qun i Thin hong nh tan. Sau khi lt ch Mc ph, Thin hong Mtxhit thc hin mt s ci cch c tnh ch t sn, m lch s gi l "Ci cch Minh Tr" (Minh Tr c ngha l s cai tr sng sut). Nhng ci cch ny th tiu ch phong kin phn tn v nhng cn tr ca ch phong kin, thc y nn kinh t t bn ch ngha pht trin a nc Nht t mt nc phong kin thnh mt nc t bn ch ngha, thot khi s n dch ca nc ngoi. Cuc ci cch Minh Tr c nh gi l mt cuc cch mng t sn khng trit , v tuy n xa b nhng hn ch phong kin, m ng cho s pht trin ca ch ngha t bn, tip thu nn vn minh phng Ty, nhng chnh quyn v ch huy qun i vn nm trong tay giai cp qu tc (aimy) v v s (samurai). Nht Bn tin hnh nhiu cuc chin tranh xm lc quc ch ngha. Trong thi k Minh Tr tr v, din ra cuc chin tranh Trung - Nht nm 1895 v Nga - Nht nm 1905.

1

Der Meiji Tenno Mutsuhito

1868 - 1912

2

CHIE (1797 - 1877)Anph Chie (Adolphe Thiers) - Chnh khch v s gia Php, k tn st m mu cuc khi ngha Cng x Pari nm 1871. Chie bt u s nghip ca mnh bng vic nghin cu lch s. T 1823 - 1827, ng xut bn b Lch s cch mng gm 10 tp. T 1830, ng bt u hot ng chnh tr. ng cng mt s bn lp ra ng Dn tc (1830) v tham gia vo chnh ph ca vua Lui Philip (hay nn qun ch thng By), lm B trng B Ti chnh (1930 - 1831), B trng B Ni v (1832 - 1836) v hai ln lm Th tng kim B trng B ngoi giao (1836 - 1840). Chie gp phn thc y s pht trin ca nn kinh t t bn ch ngha, mt khc thng tay n p nhng cuc u tranh ca qun chng nhn dn (Cuc khi ngha ca cng nhn Lyng nm 1832 - 1834). Cui nm 1840, v khng hon ton n vi vua Lui Philip, ng b nh vua gt ra khi chc th tng. Sau cuc cch mng 1848, ng c bu lm i biu Quc hi, v l i din cho phi phn ng bo th di nn Cng ha II. Thng 12-1851, khi Lui Naplng Bnapac, lm cuc o chnh, ng b bt v b trc xut. ng quay tr li nghin cu lch s. T 1845 - 1862, ng xut bn b Lch s ca Ch Tng ti v ch gm 20 tp. Nm 1863, khi chnh quyn ca Naplng III ni rng quyn dn ch, ng li c bu vo Quc hi. Sau cuc chin tranh Php - Ph (1870 - 1871), ch II ca Naplng III sp , mt chnh ph mi do Chie ng u, hon ton phi chp nhn nhng iu khon trong ha c vi c. c s gip sc ca c, qun i ca Chie tn st m mu nhng chin s Cng x Pari (30.000 ngi b git, hn 40.000 ngi b t y). Thng 8-1971, Chia tr thnh Tng thng nc Cng ha Php. Tuy nhin, trong Quc hi, phi bo hong chim a s, h mun khi phc li ch qun ch. Nhng ci k nim khng khip v Cng x Pari lm cho Chie khng dm lp li ch qun ch. Thng 5-1873, phi bo hong trong quc hi buc Chie t chc. T Chie ch cn l th lnh ca phi i lp Cng ha trong quc hi.

3

CHIE (1797 - 1877)

4

Mac (CAC) (1818 - 1883)Cac Mac (Karl Marx) - nh trit hc, kinh t hc, ngi sng lp ch ngha x hi khoa hc (ch ngha macxit), lnh t cch mng v i ca giai cp cng nhn th gii. Cac Mac sinh ngy 5-5-1818 thnh ph Tri thuc vng sng Rain nc Ph, mt tnh cng nghip tin tin gn bin gii Php - c, trong mt gia nh tr thc (b l lut s ngi Do Thi). Khi nh, Mac hc trng trung hc Tri, rt thng minh. Sau ng hc lut, ng thi i su nghin cu lch s v trit hc trng i hc Bon v Beclin. Nm 23 tui, ng tin s trit hc. Sau , ng chuyn sang hot ng chnh tr, lm bo v nghin cu trit hc. Thng 2.1848, ng cng Enghen cng b Tuyn ngn ca ng Cng sn. l vn kin u tin ca ch ngha x hi khoa hc, gm nhng lun im c bn v s pht trin ca X hi v cch mng x hi ch ngha. Cch mng 1848 bng n, Mac ti nhng vng trung tm theo di v gip phong tro. Mac tng kt cuc cch mng Php 1848 trong bi u tranh giai cp Php (1850), Ngy 18 Bruyme (thng Sng m) ca Lui Bnapac (1852). Sau cch mng 1848, Mac tp trung vo vic nghin cu kinh t chnh tr hc nhm vch trn bn cht bc lt ca giai cp t sn v bin soan b T bn, tc phm khoa hc c tm quan trng to ln v mt l lun ca ch ngha Mac. Nm 1864, Hi Lin hip cng nhn quc t (v sau gi l Quc t I) c thnh lp. Mac trong ban lnh o Quc t, tin hnh u tranh kch lit chng cc b phi x hi ch ngha phi v sn (Prung, Bacunin ....) v a ch ngha Mac thnh h t tng cch mng ch o trong phong tro cng nhn quc t. Quc t I gii tn (1876), Mac vn tch cc lnh o phong tro cng nhn cc nc. ng gp kin sa cha? nhng sai lm v chnh tr v gp phn khi phc li ng x hi - dn ch c. ng hot ng tch cc cho vic thnh lp cc ng cng nhn Php, Anh, M ... Nhng nm cui cng ca i mnh, mc d sc yu, Mac vn say sa vit nt quyn II, III ca B T bn. Ngy 14.3.1883, sau mt thi gian b bnh, Cac Mac - Ngi sng lp ch ngha Mac, nh t tng v i ca nhn loi - t trn.

5

Mac (CAC) (1818 - 1883)

6

BIXMAC (1815 - 1898)Ott phn Bixmac (Otto von Bismarck, b tc) - Th tng ca nc Ph (1862 - 1870) v ca nc c thng nht (1871 - 1890), ngi ng vai tr ch cht trong vic thng nht nc c na sau th k XIX. Bixmac sinh trng trong mt gia nh qu tc. ng l ngi c u c thc tin, lm mu mo v c tnh cc oan, i din cho giai cp qu tc a ch Ph. Gia th k XIX, nc c ang trong tnh trng b chia ct, bao gm 38 bang, hp thnh mt quc gia lin hip gi l Lin hip c, o v Ph l hai nc ln mnh nht ca Lin hip v ang ginh git vi nhau v v tr ng u nc c. Nm 1862, Bixmac ang lm i s Ph ti Php th c vua Ph mi v lm Th tng kim B trng B Ngoi giao. Bixmac ch trng thc hin vic thng nht nc c "t trn xung" bng chnh sch "st v mu". Nm 1866, Bixmac gy chin v nh bi o. Ph tr thnh ngi ng u Lin hip c. Nhng Ph cng mi ch tp hp c cc bang min Bc c, cn cc bang min Nam khng tham gia v b Naplng III ngn cn. Nm 1870, Bixmac gy chin tranh vi Php v nh bi Php. Thng 1 - 1871, quc c thng nht c thnh lp, vua Ph Vinhem I c suy tn l c hong. Sau khi ln ngi hong c, Vinhem I c Bixmac lm Th tng. Bixmac gi chc v ny trong sut 20 nm. Bixmac thc hin chnh sch phn ng cng c v pht trin th lc ca quc c, c bit l u tranh khc lit chng phong tro cng nhn x hi ch ngha bng "o lut c bit". Tuy vy, phong tro cng nhn XHCN c vn tip tc ln mnh, v th nm 1890, hong c Vinhem II buc Bixmac phi t chc.

7

BIXMAC (1815 - 1898)

8

BNAPAC (NAPLNG) (1769 - 1821)Naplng Bnapac (Napoleon Bonaparte) - nh ch huy qun s ti ba, hong nc Php, bit hiu l Naplng I. Naplng Bnapac sinh o Coocx, mt hn o a Trung Hi, nm gia Php v Italia, thuc thnh phn gia nh qu tc ngho. ng theo hc Hc vin qun s Brinn (Php) t thnh tch xut sc, nht l v lnh vc ton hc v iu khin pho. Nm 24 tui, ng c phong vt cp t i y ln thiu tng, nh s dng pho binh, nh bi qun Anh, gii phng Tulng (Nam Php). Nh c ti t chc v lnh o qun s, Bnapac nhiu ln nh bi lin qun phong kin o - Ph - Nga c Anh h tr (trn chin thng oanh lit nht l trn Aoxteclit ngy 2-12-1805 nh bi lin qun o Nga). Ln ngi hong nm 1804, Naplng I cng c ch t bn ch ngha nc Php v cc vng chim ng (ban hnh b dn lut, khuyn khch pht trin kinh t t bn ch ngha...), mt khc, tip tc cuc chin tranh vi Anh v cc quc gia phong kin chu u. Naplng I ban b sc lnh v "phong ta lc a" nhm bao vy kinh t Anh. Cuc khng chin ca nhn dn Ty Ban Nha (1808 - 1814) v nht l cuc chin tranh v quc v i ca nhn dn Nga (1812) lm ph sn mu thng tr ton chu u ca Naplng I. Naplng b bt v y o Enba (mt o nh nm bn o Coocx v Italia) (4-1814). Nm sau, ng trn v Php, khi phc li chnh quyn, nhng ch c c 100 ngy (t 20-3 n 22-6-1815). Trong trn nh cui cng Oatecl (gn Brucxen, B), Naplng b thua v b y ra o Xanh len, ngoi khi i Ty Dng v cht nm 1821.

9

Napoleon I. 1769-1821

10

BNAPAC (LUI NAPLNG) (1808 - 1873)Lui Naplng Bnapac (Lui Napolon Bonaparte) - chnh khch Php, Tng thng nc Cng ha Php t 1848 - 1852, hong Php, hiu l Naplng III t 1852 - 1870. Lui Naplng Bnapac l chu gi Naplng I (Naplng Bnapac) bng bc rut; nhng so vi Naplng I th ng l ngi tm thng, ti tin, xo quyt; v th ngi ta gi ng l "a chu nh ca mt ng bc v i" hay "Naplng b", "Naplng tiu ". Sau cuc cch mng 1848 nc Php thnh lp ch cng ha v bu c tng thng. ng tranh c chc tng thng v ginh c thng li, nh vo uy tn ca Naplng I v c nng dn, cng nhn ng h v h cm th vin tng Cavainhc, tn ao ph n p cuc biu tnh ca qun chng nhn dn, i th chnh tranh c chc tng thng vi ng. Khi ht nhim k tng thng 4 nm, ng tin hnh mt cuc o chnh (2-12-1851), ko di nhim k tng thng 10 nm. Nhng mt nm sau, ng xa b ch Cng ha, ln ngi hong , hiu l Naplng III. Naplng III da vo gio hi Thin cha gio v nhng tay chn thn tn thc hin ch c ti. Nhng phong tro u tranh ca phe Cng ha t sn v ca giai cp cng nhn ngy cng ln mnh, lm lung lay ch II ca Naplng III. Cuc chin? tranh Php - Ph nm 1870 - 1871 bc l s thi nt v yu hn ca ch II. Cuc chin tranh ko di cha c mt thng (4-8 n 2-9-1870), hong Naplng III cng o qun ch lc ca mnh Xng phi u hng qun i Ph v b a sang giam gi c. t lu sau, ng c chnh quyn c cho php ri c sang Anh xum hp vi v v mt bn .

11

Lng Khi Siu (1873 - 1929)Lng Khi Siu - hc gi, nh ci lng ni ting, ngi gn b vi Khang Hu Vi trong phong tro Duy Tn Trung Quc. Lng Khi Siu xut thn trong mt gia nh a ch Qung ng. Thi tr, ng theo hc Khang Hu Vi v l ngi hc tr tm c sut i cng chung l tng vi thy dy ca mnh. Nm 1895, sau khi c nhn, ng ln Bc Kinh d thi v k vo n ca Khang Hu Vi ln hong Quang T yu cu ci cch. Trong phong tro Duy Tn, ng l cnh tay c lc ca Khang Hu Vi, vn ng tuyn truyn t tng Duy Tn. ng tham gia Cng hc hi ca Khang Hu Vi v vit nhiu bi bo gii thiu nn chnh tr dn ch v thnh tu khoa hc ca Phng Ty, c ng cho cuc ci cch Trung Quc. Sau cuc ci cch Duy Tn ca vua Quang T tht bi (1898), ng trn sang Nht Bn. Nm 1902, ng tr v nc, sng lp t Tn dn tng bo tip tc c ng t tng ci cch. T bo ny i lp vi t Dn bo ca Tn Trung Sn tuyn truyn t tng cch mng. Sau khi nh Thanh sp , ng tham gia chnh ph qun phit Bc Kinh vi t cch l i din cho ng Tin b do ng thnh lp nm 1913. Vo cui i, ng dy hc trng i hc Thanh Hoa Bc Kinh. Lng Khi Siu cn l mt hc gi uyn bc. ng vit nhiu tc phm v chnh tr, kinh t, trit hc, ngn ng, lch s v vn ha ngh thut. c bit ng l ngi tch cc vn ng dng vn bch thoi d hiu, n gin trong vn th thay th vn chng kh hiu, rm r c xa.

12

Lng Khai Siu (Liang Qichao)

13

Tn Trung Sn (1866-1925)Tn Trung Sn - nh cch mng dn ch Trung Quc, ngi lnh o cuc cch mng Tn Hi 1911 lt triu i phong kin Mn Thanh v thit lp nc Trung Hoa dn quc. Tn Trung Sn tn l Tn Vn, t l Tn Dt Tin, sinh trng trong mt gia nh nng dn kh gi tnh Qung ng. Thi nin thiu, ng sang Hnlulu (qun o Haoai) vi ngi Anh bun bn kinh doanh, bn ng theo hc cc trng tiu hc v trung hc ca ngi u Chu. Nm 1883, Tn Trung Sn tr v nc, theo hc trng i hc y khoa Hng Cng v tr thnh bc s. Trong hon cnh t nc ang b quc xu x, ng thy vic cu nguy cho ton x hi quan trng hn l tr bnh cho mt vi ngi, nn ng b ngh y tham gia hot ng chnh tr. Nm 1894, Tn Trung Sn sang Haoai, tp hp nhng Hoa kiu cng ch hng, thnh lp Hng Trung hi vi tn? ch nh mn Thanh, khi phc Trung Hoa. Nm 1905, Tn Trung Sn hp nht Hng Trung hi vi mt s t chc cch mng trong nc, lp thnh Trung Quc ng minh hi do ng lm Tng l. Trn t Dn bo, c quan ngn lun ca Hi, ng cng b Ch ngha tam dn (dn tc c lp, dn quyn t do, dn sinh hnh phc) do ng xng. T 1905-1911, Trung Quc ng minh hi t chc nhiu cuc binh bin cc tnh min Nam, nhng khng thnh cng. Ngy 10-10-1911, ng minh hi vn ng c binh s thnh ph V Xng (H Bc) ni dy khi ngha v ginh c thng li (m u cch mng Tn Hi). Phong tro khi ngha bng n nhiu tnh khc. Ngy 24/12/1911, Tn Trung Sn v nc, c i hi i biu cc tnh hp ti Nam Kinh c lm Tng thng ca Chnh ph trung ng lm thi. Ngy 1/1/1912, Tn Trung Sn nhm chc ti Nam Kinh v tuyn b thnh lp nc Trung Hoa dn quc. ng ban b bn Lm thi c php (Hin php lm thi) lm c s cho vic xy dng nc Trung Hoa dn quc. Ngy 13/2/1912, li ko bn qun phit Bc Dng theo cch mng, Tn Trung Sn t chc Tng thng lm thi cho Vin Th Khi, mt i thn ca triu nh Mn Thanh ln thay. Vin Th Khi ln lm Tng thng chnh thc nc Trung Hoa dn quc, tuy buc vua Thanh l Ph Nghi thoi v, nhng cng c nhiu hnh ng phn bi li phong tro cch mng, tc b dn nhng thnh qu ca cch mng Tn Hi. Tn Trung Sn tp hp cc lc lng cch mng Tn Hi. Tn Trung Sn tp hp cc lc lng cch mng cc tnh pha Nam chng li Vin, nhng b Vin n p nhanh chng (lch s gi Cuc cch mng ln th hai). Sau khi Vin Th Khi cht (1916), cc lc lng qun phit chia nhau thng tr cc vng Trung Quc gy hn chin lin min. Cch mng thng Mi 1917 Nga nh hng ln ti t tng ca Tn Trung Sn. ng ci t Quc dn ng (Quc dn ng thnh lp vo thng 8-1912 thay th ng minh hi), hip tc vi ng Cng sn Trung Quc v b sung ch ngha tam dn thm ba ni dung mi: lin minh vi Lin X, lin minh vi ng Cng sn, da vo cng nng. Thng 3-1923, ng thnh lp chnh ph cch mng Qung ng v xy dng lc lng v trang cch mng. Trong khi phong tro cch mng ang si ni, ln cao th Tn Trung Sn mc bnh, t trn (12/3/1925). Ci cht ca ng l mt tn tht ln cho phong tro cch mng Trung Quc lc .

14

Tn Trung Sn.

15

Xen Cataiama (1859-1933)Xen Cataiama - ngi u tin truyn b ch ngha Mc vo Nht Bn, lnh t ni ting ca giai cp cng nhn Nht Bn. Xen Cataiama sinh trng trong mt gia nh nng dn. Nm 1881, ng n th Tki lm cng nhn n lot v hc thm ting Anh. Ba nm sau, ng sang M va lm va hc i hc. Ti M, ng tip thu ch ngha Mc, sau sang Lun n (th Anh) tm hiu tnh hnh thc t ca phong tro cng nhn Anh. Nm 1896, ng tr v nc, t chc Hi nghin cu ch ngha Mc, xut bn t bo Lao ng th gii v thnh lp mt s t chc ca giai cp cng nhn nh cng on luyn kim.... Thng 5.1901 ng sng lp ng X hi - dn ch Nht Bn. Nhng ng ng va tuyn b thnh lp phi gii tn. Nm 1904, khi hai nc quc Nga - Nht ro rit chun b chin tranh, th trong i hi cng nhn quc t Amxtecam (H Lan), Xen Cataiama bt tay nh cch mng Nga Plkhanp cng ra quyt ngh phn i chin tranh. Xen Cataiama, con ngi kin cng, lnh o phong tro cng nhn Nht Bn u tranh, bt chp s thng tr h khc ca bn qun phit Nht Bn. Thng 12/1911, ng lnh o cng nhn xe in Tki u tranh bi cng i tng lng. Cuc bi cng thu c thng li, nhng ng b bt. Sau khi mn hn t, ng buc phi lu vong sang M, sau sang Maxcva lm vic trong t chc Quc t Cng sn. ng cng rt quan tm n phong tro c lp dn tc v? phong tro cng sn cc nc thuc a v na thuc a.

Khang Hu Vi (1858 - 1927)

16

Khang Hu Vi - hc gi, chnh khch c xu hng ci lng, ngi xng phong tro Duy Tn nm 1898 Trung Quc. Khang Hu Vi xut thn trong mt gia nh a ch quan liu tnh Qung ng. Tuy chu s gio dc ca Nho hc, nhng rt hm m nhng thnh tu ca nn vn ha, khoa hc, k thut v ch dn ch t sn phng Ty. ng cho rng ch c ci cch t nc theo con ng t bn ch ngha vi th ch qun ch lp hin nh Anh th mi cu Trung Quc khi nguy c thuc a. Nm 1888, ng ln Bc Kinh d thi v vit mt bc th dng ln Hong Quang T yu cu ci cch, nhng th khng n c tay vua, ng cn b gt ra khi danh sch trng c. Nm 1895, ng li ln Bc Kinh d thi ln th hai. Ln ny, ng vn ng c 1300 c nhn cng ng vit bc th tuy cng khng n c tay vua, nhng gy mt ting vang ln trong gii tr thc v quan li tin b. ng cn thnh lp t chc Cng hc hi v xut bn bo ch tuyn truyn c ng cho ci cch. Ln ny ng tin s v c b nhim lm quan trong triu, iu kin thun li cho ng tin hnh cuc vn ng ci cch. Vua Quang T 28 tui, ang c nhit tnh v y tham vng. Nh vua mun da vo phi ci cch lm mt cuc duy tn thay i x hi Trung Quc, ng thi thay i lun c a v l thuc ca mnh vo T Hi thi hu. Nm 1898, sau nhiu ln bn bc vi Khang Hu Vi, vua Quang T ban b mt lot php lnh ci cch v cc mt kinh t, chnh tr, qun s v vn ha - gio dc (lch s gi l bin php Mu Tut). Nhng bin php ci cch trn c ngha tin b rt ln nhm chuyn bin Trung Quc t ch phong kin sang ch t bn ch ngha. ng chm ti quyn li ca a s quan li phong kin, cho nn bn h tp hp xung quanh T Hi thi hu, chng ph phong tro Duy Tn. T Hi thi hu t chc tin hnh chnh bin, bt giam vua Quang T v truy n phi Duy Tn. Khang Hu Vi trn thot v nh s qun Anh a ra nc ngoi. Khang Hu Vi tuy tht bi trong cuc Duy Tn nm 1898, nhng vn khng t b con ng ci lng, vn ch trng bo tn nn qun ch v phn i chnh th cng ha khi cch mng Tn Hi 1911 n ra.

17

Khang Hu Vi (1858 - 1927)

Tilc (1856-1920)

18

Ban Ganggaa Tilc (Bal Gangadar Tilak) - nh cch mng n , lnh t phi cp tin trong ng Quc i n , mt hc gi, mt trit gia v truyn thng dn tc c n . Tilc sinh ra trong mt gia nh tr thc B La Mn bang Maharastra (vng ven bin min Ty u). T thu nh, Tilc cm nhn truyn thng dn tc Maratha v c tinh thn yu nc nng nn. Nm 1880, sau khi tt nghip c nhn lut, ng t chi lm quan chc trong chnh quyn thc dn, m cng vi bn m trng t thc ? Poana, nhm gio dc thanh nin tinh thn c lp dn tc. Ngoi ra, ng cn ng ra thnh lp t bo S t bng ting dn tc Marathi v t Maratha bng ting Anh tuyn truyn nn vn ha dn tc, thc tnh lng yu nc ca nhn dn, kch nn thng tr ca thc dn Anh. Nm 1885, ng tham gia ng Quc i v tr thnh lnh t nhm cp tin phi t ca ng . tp hp nhn dn, Tilc ng ra t chc nhng ngy l hi truyn thng ca a phng mnh v cc a phng khc c ng o nhn dn hng ng. Qua nhng bui hi lng, ng tuyn truyn v gic ng nhn dn. Nm? 1897, nhn vic mt vin s quan ngi Anh b m st, bn thc dn ly c l Tilc vit bo xi gic nhn dn ni lon nn bt giam v x t ng 18 thng. Trong phong tro u tranh yu nc ca nhn dn n nhng nm 1905-1907, Tilc h ho nhn dn ng ln lt nn thng tr Anh. Phng php cch mng ca ng khng ph hp vi phi n ha trong ng Quc i, ng b khai tr khi ng. Nm 1908, bn thc dn Anh mt ln na li kim c bt giam ng, x ng 6 nm kh sai v y sang Manalay (Mianma). Trc ta n, Tilc l ngi t co anh thp v ln n ti c ca chnh quyn thc dn. Nhn dn khp ni si sc phn i bn n. Trong nh t, Tilc vit sch v trit hc truyn thng ca n by t lng quyt tm i vi cch mng. Sau khi c tr t do (1914), ng li tip tc u tranh. Nm 1916, ng thnh lp Lin on t tr. ng mt Bombay nm 1920.

Nrm I (1835-1904)Nrm I (Noroom I) - vua Khme u tin k vi Php mt hip c bo h vng quc Campuchia. Nrm I l vng hiu ca thi t Ang-Vy (Ang-Vodey) ln ngi quc vng Campuchia vo nm 1859. Nrm I ln tr v t nc gia lc Campuchia lm vo hon cnh ht sc kh khn. Triu nh Xim coi Campuchia nh mt nc ph thuc. Vua Khme khi ln ngi phi sang BngCc (kinh nc Xim) nhn l tn phong nh mt ch hu: Trong khi bn thc dn Php chim c ba tnh min ng Nam K (1861-1862), v cng ang dm ng Campuchia. Nm 1861, Bc Bin H li bng ln cuc khi ngha ln do hong thn Xivtha lnh o. Ngha qun nh chim kinh Ung, khin Nrm I phi chy sang BngCc, cu cu vua Xim. Thc dn Php nhy vo gip Nrm I khi phc li

19

quyn lc. Nm 1863, c Php Nam K l La Grngie sang Ung ving thm Nrm I v p buc vua Campuchia k bn hip c tha nhn s "bo h" ca Php (11/8/1863). Bn phong kin Xim tm cch chng li thc dn Php bo v quyn li ca chng Campuchia. Cuc tranh chp gia Php v Xim cui cng i ti ch tha thun: l ng quang ca Nrm I ng l c hnh ti BngCc, th nay thc hin Ung, vi s tham d ca i biu chnh ph Php v i biu chnh ph Xim (3/6/1864). Thc dn Php v chnh ph Xim k hip c ngy 15/7/1867 chia nhau quyn li Campuchia: nc Xim tha nhn quyn bo h ca Php Campuchia v chnh ph Php ct nhng cc tnh Battambng v ngco cho nc Xim. Sau khi gt c Xim ra khi Campuchia, thc dn Php ln thm bc na, p buc Nrm I phi k hip c ngy 17/6/1884 (gia Nrm I v thng c Nam K Tomxn), sau c b sung bng hip c nm 1897 gia Nrm I v Pn ume. Hai hip c ny thit lp ch "bo h", mt hnh thc thuc a thc s trn t nc Campuchia. Nrm I v giai cp phong kin Khme buc phi trao ch quyn cho thc dn Php. Nhng nhn dn Campuchia thit tha yu c lp t do ng dy, tp hp di c khi ngha ca Xivtha, Achasoa, Pucumb ... u tranh anh dng chng bn cp nc v bn b nhn tay sai ca chng.

PhacaucPhacauc hay Ph Caut - lnh t cuc khi ngha nhn dn Lo Xavanakhet nm 1902 Sau Hip nh Php - Xim 1893, ch cai tr ca thc dn Php c thit lp trn t Lo. Bn thc dn Php tng cng v vt lm sn, nh thu cao v bt nhn dn Lo lao dch nng n. Nhn dn Lo khng chu ng ni s p bc, bc lt ca thc dn Php ni dy khi ngha, tiu biu l phong tro Phacauc.

20

Phacauc, mt nhn vt c uy tn trong nhn dn, ngi huyn Kanthabuly (mt huyn nm trn b sng Mkng, pha Bc v rt gn th x Xavanakhet), t chc nhn dn ni dy chng li chnh quyn thc dn Php. Thng 3/1902, nhn dn quanh th x Xavannakhet ko vo th x, chim ly nh bu in. Thng 4/1902, nhn dn li ko vo th x, uy hip c ta Cng s Php. Thc dn Php iu lnh kh xanh do s quan Php ch huy, n p, bn git, lm b thng mt s ngi. Phacauc v mt s cn b trung kin rt ln cao nguyn Ta Hoi v chuyn n vng gip bin gii Vit Nam tip tc cuc chin u. Tuy nhin, do b truy lng ro rit v b ri vo phc kch, Phacauc v nhiu chin hu ca ng b bt v b st hi vo cui nm 1902, Phong tro Phacauc tuy ch din ra trong vng mt nm, nhng din ra vng ng dn c ngay trong mt th x ln, nn c ting vang v c ngha ln. Phong tro Phacauc m u cho cuc u tranh ginh c lp t do ca nhn dn Lo trong sut hn 80 nm chng thc dn Php v quc M (18931975)

PucmbPucmb - lnh t phong tro u tranh v trang ca nhn dn Campuchia trong nhng nm 1866-1867. Pucmb l nh s yu nc ngi Khme b thc dn Php bt qun thc ti Si Gn vo gia nm 1865. Sau gn mt nm b giam lng, nhn lc ch s h, ng trn khi Si Gn n Ty Ninh, vng gip bin

21

gii gia hai nc Vit Nam - Campuchia hot ng. d vn ng nhn dn ng t xng l con vua Ang Chan. ng thnh lp mt i ngha qun bao gm c ngi Khme, ngi Vit, ngi Chm v cc dn tc khc. Pucmb c ti v qun s. ng ging cho thc dn Php v bn tay sai nhiu n tht bi nng n. Trn tn cng u tin ca ngha qun vo Ty Ninh ngy 7/6/1866. Sau l nhng trn tiu dit cc i qun tip vin ca ch trong sut thng 6/1866. Th lnh ngha qun Vit Nam l Trng Quyn lin h mt thit vi Pucmb t chc nhng trn chin u phi hp. T 7/1866, ngha qun chuyn v hot ng trn lnh th Campuchia. Ngha qun chin u rt linh hot, lc ni ny, lc ni khc, ging cho ch nhng n bt ng. Lc u, ngha qun hot ng tnh Ba Phnm, qun triu nh do vin thng th B binh ch huy, ko n n p, b nh tan tc, bn thn vin thng th b t trn. Thc dn Php a mt lc lng qun s, c trang b y , phi hp vi qun triu nh, cn qut vng Ba Phnm. Ngha qun chuyn sang nh Ung, qun triu nh khn n. Thc dn Php a qun n cu nguy cho Ung, ngha qun nhanh chng chuyn sang vng khc. Cui nm 1867, Pucmb dn ngha qun t nhp tnh Compng Soi (tc Compng Thom). Thc dn Php mang qun n bao vy h. Ngha qun chin u dng cm n ngi cui cng, khng ai u hng hay b chy. Th lnh Pucmb b trng thng, ri vo tay qun ch. Thc dn Php cht u ng, ri mang v Phnm Pnh bu gn hong cung nhm khng b tinh thn nhn dn Campuchia.

CAE (APEN) (1808-1883)Apen Cae (Abdel Kader) - Lnh t phong tro khi ngha chng Php ca nhn dn Angri 1932 - 1847. Apen Cae l t trng ca mt b lc Arp Maxcara (Angiri). Trc khi Angiri tr thnh thuc a ca Php, Angiri l mt quc gia t tr do bn lnh cha phong kin cai tr v phi cng np cho quc Th Nh K. Apen Cae l ngi c ngha kh, nhiu ln ng ln phn i s chuyn ch ca cc lnh

22

cha, bo v quyn li nhn dn cc b lc, do c uy tn ln trong cc b lc. Nm 1830, thc dn Php b vo Angiri, chim ng th Angi. Nm 1832, Apen Cae lnh o nhn dn Angiri ni dy chng bn xm lc Php. Ngoi vic da vo nhn dn Arp v Becbe, ng cn lin h vi nc lng ging Marc, chng li thc dn Php. ng vn dng chin tranh du kch, nh bi nhiu cuc tn cng ca qun i vin chinh Php, mc du qun Php c trang b u vit hn hn ngha qun. Nm 1837, Php phi k vi Apen Cae mt hip c tha nhn ch quyn ca ng min Ty Angiri. Thng 7-1839, thc dn Php bi c, chng tp trung binh lc tn cng Apen Cae. Sau khi tng hnh dinh ca ng b tht th v bn ng minh Marc ca ng b bi trn Isly (gip gii vi Angiri), nm 1847, ng phi u hng thc dn Php. ng b a v Php giam cm cho n nm 1952, th b a sang qun ch Damat (Xyri) v mt y nm 1883. Apen Cae l ngi anh hng dn tc Angiri, c nhn dn kch phc. Nm 1966, sau khi Angiri ginh c c lp, chnh ph Angiri a thi hi ca ng v nc.

23

CAE (APEN) (1808-1883)

LNIN (1870 - 1924)Vlaimia Ilits Ulianp (Vlaimir Ilitch Oulianov)? tc Lnin - nh t tng, v hot ng cch mng v i Nga, ngi lnh o cuc Cch mng x hi ch ngha thng Mi Nga thng li v xy dng nh nc Lin X.

24

Lnin sinh ngy 22-4-1870 Simbic (nay l Ulianp) trong mt gia nh nh gio tin b. Ngi anh c ca Lnin b n t hnh v tham gia mu st Nga hong (1887). Lnin tham gia phong tro cch mng t hi cn l sinh vin, nhng khng i theo con ng ca anh mnh, m tip thu ch ngha Mac, ln ln trong phong tro cng nhn. Nm 1893, Lnin hot ng th Ptecxbua v tr thnh ngi cm u nhm cng nhn macxit y. Nm 1895, Lnin lp ra Hi lin hip u tranh gii phng giai cp cng nhn. Thng 12-1895, Lnin b t. Nm 1897, Lnin b y i Xibia 3 nm. Nm 1900, Lnin ra sng nc ngoi. Nm 1903, ti i hi II ca ng X hi dn ch Nga, Lnin u tranh kin quyt chng bn c hi ch ngha trong ng. Khi bu cc c quan trung ng ca ng, nhng ngi theo ng li ca Lnin c a s (t c tn l Bnsvich) cn bn c hi ch ngha b thiu s (c tn l Mensvich). Bn Mensvich chng li Lnin trn tt c mi vn v chin lc, sch lc cch mng v nguyn tc xy dng ng. Khi Cch mng 1905 n ra, Lnin tr v nc lnh o cch mng. Cui nm 1907, trnh chnh quyn Nga hong khng b, Lnin li ra sng nc ngoi. Trong Chin tranh th gii I (1941 - 1948) - Lnin kin quyt chng chin tranh quc trong khi bn lnh t c hi ch ngha ca cc ng X hi dn ch Ty u trong Quc t II ng h giai cp t sn nc mnh, phn bi quyn li ca giai cp cng nhn. Lnin ra khu hiu: Bin chin tranh quc thnh ni chin cch mng. Sau khi cuc Cch mng dn ch t sn Nga thng 2-1917, Lnin t Thy S tr v nc v trnh by mt bn cng lnh quan trng vch ra ng li lnh o cch mng trong giai on mi, c gi l Lun cng thng T ni ting. Thng 7-1917, Chnh ph lm thi t sn ra lnh truy n Lnin, buc Lnin phi sng n nu, sau ra nc ngoi. Ngy 7-10-1917 (20-10-1917), Lnin b mt t Phn Lan tr v Ptrgrat lnh o Cch mng thng Mi Nga. m 25-10 (7-11-1917), i hi X vit ton Nga ln th hai long trng tuyn b nc Nga l nc Cng ha X vit ca cng nhn v nng dn, v nu Lnin l Ch tch Hi ng y vin nhn dn (chnh ph cch mng) u tin ca nc Cng ha X vit Nga. Lnin xy dng chnh quyn mi, xy dng c s kinh t x hi ch ngha, u tranh thng li chng cuc can thip v trang ca bn quc v ni chin, xy dng Lin bang Cng ha x hi ch ngha X vit (Lin X) (1922). Lnin cn l ngi sng lp ra Quc t II hay Quc t Cng sn (3-1919), u tranh kin quyt chng ch ngha c hi "hu" khuynh v bnh u tr "t" khuynh trong phong tro cng sn. B thng nng do bn phn cch mng mu st (nm 1818), sc khe ngy cng gim st, Lnin vn dnh nhng ngy cui cng ca i mnh vch ra ng li, phng chm v k hoch xy dng ch ngha x hi Lin X. Lnin mt ngy 21-1-1924. Nhn dn Lin X, giai cp cng nhn v nhn dn cc dn tc b p bc trn ton th gii i i nh n Ngi.

25

LNIN (1870 - 1924)

LVP (1861 - 1952)Ghoocghi Iepghnivits Lvp (Ghorghi Ievghenivvitch Lvov, hun tc) - chnh khch Nga, Th tng Chnh ph lm thi t sn sau cuc Cch mng dn ch t sn thng 2-1917 Nga. Lvp sinh ngy 2-11-1861 trong mt gia nh i a ch qu tc Pppka, gn Tula. ng tham gia hot ng chnh tr kh sm. Nm 1906, ng c bu vo Vin uma (ngh vin lp php Nga di thi Nga hong) ln th nht v ngi d cng vi cc ng vin ng Dn ch lp kin. Trong Chin tranh th gii I,

26

ng l Ch tch Lin minh hi ng a phng ton Nga. Sau cuc Cch mng dn ch t sn thng 2-1917 Nga, ng c ch nh lm Th tng Chnh ph lm thi ln th nht, kim B trng Ni v (3-71917). Trong Chnh ph lm thi t sn ca ng gm a s b trng thuc cc ng ca giai cp t sn v i a ch, ch c mt i biu ca ng thuc giai cp tiu t sn - ng X hi - cch mng l Kranxki. Thi gian hai chnh quyn song song tn ti, bn cnh Chnh ph lm thi t sn cn c cc X vit i biu cng nhn v binh lnh th Ptrgat v cc thnh ph khc. Sau nhng cuc biu tnh ln ca qun chng nhn dn trong thng 4-1917, Chnh ph lm thi phi ci t, tr thnh Chnh ph lin hip vn do Lvp cm u. Trong Chnh ph lin hip, thnh phn t sn gim bt v thnh phn tiu t sn - bn X hi cch mng v bn Mensvich tng thm Chnh ph lin hip Lvp ch trng tip tc theo ui cuc chin tranh quc v n p nhn dn trong nc. Do nhng tht bi ngoi mt trn v v nhng cuc biu tnh ca nhn dn, u thng 7-1917, Chnh ph lin hip Lvp b . Lvp nhng chc v th tng cho Krenxki. Nm sau, Lvp sng lu vong Php v tham gia t chc can thip v trang ca nc ngoi chng nc Nga X vit.

KNENXKI (1881 - 1970)Alchxanr Phrvits Krenxki (Aleksandr Fedorovitch Kerenski) - nh hot ng chnh tr, Th tng chnh ph lm thi sau Cch mng thng Hai 1917 Nga v b Cch mng thng Mi 1917 lt .

27

Krenxki l lut s, tham gia ng X hi - cch mng, mt ng cch mng tiu t sn. Di ch Nga hong, ng l ngh s trong Quc hi kha 4. Sau khi Cch mng thng Hai 1917 Nga thng li, Chnh ph lm thi t sn c thnh lp, do hun tc Lvp lm Th tng, gm a s b trng l t sn v a ch. li ko ng X hi - cch mng Mensvich lin minh vi giai cp t sn v la di nhn dn, Chnh ph lm thi a Krenxki vo lm B trng B T php. Sau nhng cuc biu tnh ca nhn dn chng li Chnh ph lm thi vo thng T 1917, chnh quyn t sn b khng hong. Chnh ph lm thi a thm bn X hi - cch mng v Mensvich vo chnh ph, vai tr ca Krenxki c cao. ng c a ln lm B trng B Chin tranh, sau kim lun c chc Tng t lnh qun i. Vo thng By 1917, Chnh ph lin hp Lvp b lt v nhng tht bi ngoi mt trn v v nhng cuc biu tnh ca nhn dn, Krenxki ln thay lm Th tng. T khi tham gia chnh ph lm thi cho n khi ng u chnh ph , Krenxki lun lun c thi phn ng, tip tc tham gia chin tranh quc v tin hnh khng b nhng ngi cch mng. Nhng khi tng Coocnilp c giai cp t sn trong nc ng h v bn quc Anh, Php gip , m mu lt chnh ph Krenxki v thit lp ch c ti qun s th Krenxki phi cu cu s gip ca ng Bnsvich. V phin lon Coonilp b p tan (8-1917). Khi nghe tin cuc khi ngha v trang Ptrgrat sp n ra. Krenxki rt nhng n v c bit t mt trn v th nhm chng li cch mng, nhng cch mng vn bng n v ginh c thng li. m 25-10 (7-111917), Cung in Ma ng, ni n nu ca Chnh ph lm thi b chim. Ton b Chnh ph lm thi b bt, tr Krenxki ly c i kim vin binh, trn thot. Sau khi chy t Ptrgrat n vng mt trn pha bc, Krenxki dng nhng lc lng Cdc ca tng Kraxnp tin nh Ptrgrat. Bn X hi - cch mng xi gic hc sinh s quan ni lon. Nhng c bn hc sinh s quan v qun i ca Kraxnp u b i cn v v thy binh cch mng nh tan (31-10 tc 13-11-1919). Krenxki ha trang gi lm ph n trn thot. T Krenxki sng lu vong nc ngoi cho n khi cht.

28

KNENXKI (1881 - 1970)

Mutxlini (1883-1945)Bnit Muxlini (Benito Mussolini) - nh c ti pht xt Italia, Th tng Italia 1922-1943. Mutxlini, nguyn l ng vin ng X hi, nhng b khai tr nm 1914 v c v chnh sch dn tc cc oan v ch ngha qun phit. Nm 1919, Mutxlini thnh lp ra nhng nhm chin u gi l Pht xt (t ting latinh fascis hay faisceaux ngha l nhng b roi buc chun li tng trng cho quyn lc ca v thm phn Rma c i), ht nhn ca ng pht xt (Fascite).

29

T nm 1918, nht l nhng nm 1919-1920, phong tro cch mng, vi giai cp v sn l nng ct, n ra si ni khp nc Italia. Nhng khng c mt chnh ng cch mng lnh o nn phong tro b dp tt. Chnh quyn t sn, gio hi thin cha gio v bn t bn lng on Italia ng h ng Pht xt tng cng hot ng. Hai nm sau, th lc ca chng bnh trng ra c nc. Thng 10-1922, Mutxlini mang qun tin vo th Rma v p buc vua Italia Vichto - Emmanuen III c y lm th tng. T khi ln nm chnh quyn, Mutxlini thc hin ch c ti pht xt v chnh sch khng b trng trn. V mt i ngoi, nc Italia pht xt tin hnh cuc chin tranh xm lc tipi (1935-1936), thn tnh Anbani (4-1939) v cng vi bn pht xt Beclin -Rma - Tki chun b Chin tranh th gii II Thng 6-1940, khi qun i pht xt c trn vo nc Php, Mutxlini ng v pha c, tuyn chin vi Anh - Php. Nhng qun i pht xt Italia lin tip b tht bi Hi Lp, ri Bc Phi. Thng 7/1943, qun i ng minh tn cng t Bc Phi vo Italia, nh chim o Xixilia Vua Italia Vichto Emmanguen III cch chc v tng giam Mutxlini. Chnh quyn mi Italia k kt nh chin vi ng minh. Thng 9-1943, Mutxlini c qun pht xt c cu thot, y t chc li lc lng v lp li chnh ph min Bc Italia, gi l nn "Cng ha Sal". Chnh quyn pht xt ca Mutxlini tn ti cho n khi pht xt c b tiu dit. Ngy 28/4/1945 Mutxlini b nhng ngi khng chin Italia treo c.

30

Mutxlini (1883-1945)

HITLE (1889 - 1945)Anph Hitle (Adolf Hitler) - Quc trng nc c pht xt, th lnh ng Quc x, k gy ra cuc Chin tranh th gii II.

31

Hitle xut thn t mt gia nh tiu t sn ngi o, l mt tn phiu lu lm ngh. Trong chin tranh th gii I, Hitle tham gia qun i vi chc v h s. Nm 1919, Hitle cng vi 6 tn phiu lu khc t chc ra ng Cng nhn c Muynkhen, sau i tn l ng x hi - quc gia (gi tt l Quc x). Nm 1923, Hitle cng ng bn tin hnh m mu cp chnh quyn Muynkhen, nhng tht bi. Trong nh t, Hitle vit cun Cuc chin u ca ti, nu ln cng lnh ca ng Quc x. Thng 1-1933, di sc p ca bn t bn cng nghip v ti chnh trong "Cu lc b nhng ng ch", Tng thng Hinenbua trao chc th tng cho Hitle. Nm 1934, khi Tng thng Hinenbua cht, Hitle nm c chc v tng thng v th tng, t xng Quc trng. Sau khi ln nm chnh quyn, Hitle thc hin ch c ti pht xt. Bn pht xt gii tn cc chnh ng v cc t chc nhn dn ch li ng Quc x v nhng t chc pht xt do chng lp ra. Bn pht xt t chc v t nh Quc hi, ri vu cho ng Cng sn l th phm. Chng t ng Cng sn ra ngoi vng php lut, bt giam v x lnh t Quc t Cng sn G.imitrp (v n Laixch) v bt giam hng vn cc chin s cch mng. Chng cn thc hin chnh sch bi tr nhng ngi Do Thi. Nh t v tri tp trung mc ln khp ni. Hitle giao cho c quan cnh st nh nc Ghxtap v cc i xung kch SA, i bo v SS ca ng Quc x thc hin nhim v khng b. Hitle thc hin mt chnh sch i ngoi cc k phn ng. Nm 1936, c cng vi Italia can thip v trang vo Ty Ban Nha, gip bn pht xt Phrngc bp cht nc Cng ha Ty Ban Nha tr tui. c cng vi Italia v Nht Bn thnh lp trc Beclin - Rma - Tki chun b Chin tranh th gii II. Thng 3-1938, Hitle dng v lc thn tnh nc o. Thng 9-1938, c s tha hip ca bn quc phng Ty hi ngh Muynkhen, c xm chim Tip Khc, bn quc phng Ty m mu y nc c pht xt tn cng Lin X, nhng ngy 1-9-1939, c li tn cng xm lc Ba Lan, mt ng minh ca Anh - Php, buc hai nc ny phi tuyn chin vi c (3-9-1939). Cuc chin tranh th gii II bng n. Ngy 30-4-1945, khi Hng Qun Lin X nh bi qun i pht xt c, trn vo Beclin, th ca nc c pht xt, Hitle t st.

32

HITLE (1889 - 1945)

Scsin (1874-1965)Uynxtn Scsin (sir Winston Leonard Spencer Churchill) - nh hot ng chnh tr ngi Anh, th lnh ca ng Bo th, Th tng Anh (1940-1945 v 1951-1955), ngi ng vai tr chnh ca nc Anh trong Chin tranh th gii II.

33

Scsin tt nghip trng qun s nm 1895. Vi t cch l thng tn vin qun s, ng tham gia cuc chin tranh Anh-B (1899-1900) Nam Phi. Nm 1900, ng c bu vo Quc hi trong danh sch ng c vin ca ng Bo th. Nm 1906, ng li ng trong danh sch ng c ca ng T do vo Quc hi. Nhng nm 1906-1908, ng l Th trng B Thuc a; sau cn gi chc v B trng ca nhiu b nh Thng mi, Ni v, Hi qun, Ti chnh, v...v... Thi gian Cch mng thng Mi ni chin Nga (1918-1921), Scsin lm B trng B chin tranh, ch trng can thip vo nc Nga v gip tch cc cho bch v chng li nc Nga X vit. Nm 1924, Scsin li quay v vi ng Bo th. Nm 1940, Scsin ln lm Th tng gia lc bn pht xt c gy ra cuc Chin tranh th gii II? v ang uy hip Php. Scsin mun li dng hon cnh , bin nc Php thnh "mt x t tr ca Anh". Nhng chnh ph Php do thng ch Ptanh cm u, chp nhn u hng pht xt c. Nm 1941, pht xt c tn cng Lin X. Scsin thi hnh chnh sch hai mt. Mt mt, chnh ph Anh tuyn b ng v pha Lin X chng c v k Hip c ng minh Anh-X, mt khc li dy da trong vic m mt trn th hai v m mu lm cho Lin X suy yu, cho quc Anh d nm vai tr lnh o chu u sau chin tranh. Vi t cch ngi cm u? chnh ph Anh, Scsin tham gia cc cuc Hi ngh Thran (1943), Yanta (2-1945), Pxam (7-1945) vi cc nh lnh o M v Lin X gii quyt vn chin tranh. Scsin cn lm Th tng Anh ln th hai vo nhng nm 1951-1955. Chnh sch ca Scsin mt ln na li theo ui M, ng h cc hot ng ca M trn trng quc t, nht l trong cuc chin tranh Triu Tin, v chnh ph Anh tch cc tham gia cc t chc Lin minh Bc i Ty dng (NATO), Hip c phng th ng Nam (SEATO) v nhiu khi qun s khc ca cc nc quc ch ngha. Thng 41955, Scsin t chc Th tng v lnh t ng Bo th, v ri khi chnh trng.

34

Scsin (1874-1965)

35

Ruven (1882-1945)Phranklin lan Rudven (Franklin Delano Roosevelt) - nh hot ng chnh tr, ng vin ng Dn ch, Tng thng Hoa K 1933-1945 (bn nhim k Tng thng). Rudven sinh ra trong mt gia nh in ch ln. Sau khi tt nghip trng i hc, ng lm lut s. Nm 1910-1912, ng lm ngh s Thng ngh vin M ca Bang NiuYooc, i biu ca ng Dn ch. Nhng nm 1913-1920, ng lm Th trng B Hng Hi, nhng nm 1928-1932 lm Thng c bang NiuYooc. Nm 1932, ng c bu lm Tng thng Hoa K, sau c bu li trong nhng nhim k 1936, 1940 v 1944. Rudven l mt nh chnh tr t sn khn kho v ti nng. Khi cm quyn ln u tin nm 1933, E.Rudven tin hnh mt lot ci cch, gi l "Vn bn mi", khi phc li nn kinh t ca Hoa K ang b iu ng v cuc khng hong kinh t th gii (1929-1933) V mt i ngoi, chnh ph Rudven tuy c thi chng pht xt, ng h Anh - Php, cng nhn Lin X (1933), nhng mt khc li dung tng nhng cuc xm lc ca bn pht xt c chu u. Tng thng Rudven cm quyn Hoa K sut trong thi gian chin tranh th gii II (1939-1945). Khi chin tranh mi bng n, Hoa K gi thi trung lp v ng vai tr ha gii ga Anh, Php vi c, Italia nhm thng nht lc lng chng Lin X, nhng khng thnh. Cho n thng 12-1941, sau khi b Nht tn cng bt ng trong trn Trn Chu cng v c, Italia tuyn chin vi M, M mi chnh thc nhy vo vng chin. Thng 6-1942, M k vi Lin X Hip c tng tr, nhng ch vin tr nh git cho Lin X. Chnh ph Lin X nhiu ln yu cu cc chnh ph M, Anh, m mt trn th hai Ty u n cho Lin X, nhng lin qun M - Anh li b ln Bc Phi (7 v 8/1943) n 6/6/1944, khi Hng qun Lin X gii phng phn ln lnh th ca mnh v sp vt ra ngoi bin gii, M, Anh mi m mt trn th hai b ln Bc Php. Tng thng M Rudven cng vi Th tng Anh Scsin v Ch tch Hi ng B trng Lin X Xtalin hp Hi ngh Thran (1943) v Hi ngh Crm cn gi l hi ngh Yanta (2-1945) vch ra k hoch hot ng phi hp chng pht xt c, v ra c s cho vic t chc th gii sau khi chin tranh kt thc F.Rudven mt ngy 12/4/1945.

36

Ruven (1882-1945)

37

m my hnh nm do qu bom nguyn t nm xung Nagasaki, Nht Bn vo

nm 1945 cao n 18 km.

Quang cnh sau nm bom.

38

Bc nh him hoi chp c v nh bom trong v tr ng trn mt t.

Mt nn nhn thot cht

Hai qu bom nguyn t nm xung Hiroshima v Nagasaki, Nht Bn ngy 6/8 v 9/8 lm t nht 120.000 ngi cht ngay lp tc v hn 200.000 ngi thit mng nhng nm sau . Cc chuyn gia qun s lc u c tnh sc cng ph ca qu bom nm xung Hiroshima tng ng vi 20.000 tn thuc n TNT. V sau, cc quan chc M xc nhn, n tng ng vi 3.000 tn TNT.

Trong suy tnh ca Truman, c hai l do chnh s dng loi v kh hu dit "mi m" ny. Th nht l cch qun i Nht tin hnh Th chin II. S tn khc ca chin tranh khi u Trung Quc t nm 1937. Cng trong nm ny, Hai qu bom nguyn t nm xung qun i Nht chim ng Nam Kinh, gy ra nhng tn tht to ln v Hiroshima v Nagasaki, Nht Bn ngy 6/8 ngi (khong 100.000 - 200.000 ngi b st hi di bn tay qun v 9/8 lm t nht 120.000 ngi cht ngay lp tc v hn 200.000 ngi thit mng Nht). nhng nm sau . Cc chuyn gia qun s lc u c tnh sc cng ph ca qu Th hai l v tn cng khng bo trc ca cc my bay cm t Nht bom nm xung Hiroshima tng ng nhm vo Trn Chu Cng khin 1.000 qun nhn M trn chic tu chin vi 20.000 tn thuc n TNT. V sau, cc U.S.S Arizona thit mng v gn 1.500 ngi trn cc tu khc u trong quan chc M xc nhn, n tng ng cng, sn bay ln cn v c thng dn cng b mng. vi 3.000 tn TNT. Tuy nhin, y khng phi l v d duy nht v s tn khc ca qun phit Nht m ngi M chng kin. Tip sau Trn Chu cng l cuc "diu hnh" cht chc Bataan ngy 9/4/1942 trong 72.000 ngi Philippines v ngi M bo v bn o Bataan thc hin hnh trnh di 80km trong 4 ngy m khng h c thc phm v nc di ln ma n ca binh lnh Nht. Thm vo , iu kin ti cc nh t Nht v cng khc nghit i vi cc t binh qun s v thng dn. Rt nhiu cnh bn git, cht u din ra cho ti tn cui Th chin II. Trn tt c l cch lnh Nht i x vi cc t nhn M, ri n t nhn Anh, v nhiu t nhn thuc phe ng minh b Nht bt trong nhng thng u ca cuc chin ti Hongkong, Singapore, Myanmar...

39

Ngoi cc nguyn nhn trn, cn c mt l do gii thch ti sao Truman v cc quan chc hng u trong chnh quyn M thi by gi i ti quyt nh s dng bom A, l ci gi m qun i M phi tr nu tn cng vo cc hn o thuc ch quyn ca Nht. Hai v d chnh c th coi l ci gi phi tr cho vic tn cng vo lnh th Nht chnh l v tn cng Iwo Jima v Okinawa ma xun, u ma h nm 1945.

V tn cng Iwo Jima gy ra nhng tn tht nghim trng v ngi: 6.200 lnh thu nh b M b mang trn hn o nh b ny - ni c coi l v cng gi tr v n chnh l cn c khng qun ca cc my bay B-29 tham gia nh bom Nht. Nhiu my bay nm bom khng th tho chy hay quay tr v M do gp my bay tim kch hoc gp s c k thut c th h cnh xung hn o ny. Trong trn ny, u th ca M so vi qun Nht l 4:1. V tn cng hn o Okinawa rng ln cn em li nhng tn tht nng n gp 2 ln v Iwo Jima - 13.000 ngi thit mng, 1/3 s ny b mng trn tu trc cc cuc tn cng ca Phi i Thn phong Nht. Phi cng trn nhng my bay li thi ny thng khng c kh nng quay tr li cn c, bin my bay ca h thnh bom v chp nhn hy sinh. Ch ring mt v tn cng ca phi i Thn Phong nhm vo tu chin U.S.S Franklin, M mt 1.000 binh s v chic chin hm bin thnh mt ng la khng l. "Nm 1945, B trng Chin Tranh Stimson khi gh thm tng hnh dinh ca ti ti c, thng bo rng chnh ph chun b nm mt qu bom nguyn t xung Nht Bn. Ti l mt trong s nhng ngi cm thy c nhiu l do nghi ng v tnh "sng sut" ca quyt nh ny. Trong bui ni chuyn vi Stimson, ti bt u nhn thc r cm gic chn chng, tuyt vng v th ti ni vi ng y v s bt ng ca mnh da trn nim tin rng Nht lc y tht bi v vic nm bom nguyn t l hon ton khng cn thit. Hn na ti cho rng M nn trnh lm d lun th gii b sc v s dng loi v kh theo ti l khng phi l phng tin cu mng ngi dn M..." - trch hi k "Nhng nm thng Nh Trng" ca cu Tng thng M Eisenhower. Trong khi , lnh thu nh b v b binh M ti Okinawa vn tip tc chin u trn hn o. Con s b thng, b mt tch chim 35% lc lng tham chin. Cho ti gia thng 6/1945, cu hi ln trong u cc ch huy M cng nh quan chc thuc chnh quyn Truman l liu M c th buc chnh ph v qun i Nht u hng hay khng. R rng, d b tn cng mnh m, qun i Nht khng c du hiu s hng. Nu nh cc lnh o dn s Nht hay thm ch ngi dn Nht c quyn a ra quyt nh, c l cuc chin s nhanh chng i ti hi kt. Nhng tht khng may mn, n thuc thm quyn ca qun i, c th l cc ch huy Nht. V nhng ngi ng u qun i Nht quyt nh tip tc chin tranh, bt chp tn tht bo v ci gi l "tinh thn v s o". Gii chc ch huy khng quan tm ti thc t cuc chin y s c tin hnh vi nhng v kh hin i ca th k 20, m khng phi nhng cuc u gip l c gia binh s. H ra lnh cho binh s chin u bng mi v kh c c trong tay.

Ti gia thng 6, cc ch huy qun s M bt u lo ngi binh s ca h s phi i ph vi ci g. Mt u ban k hoch chin tranh phi hp gia Lc qun v Hi qun a ra c tnh: nu M tn cng Kyushu c hai mt trn, h s chu tn tht 25.000 ngi; nu tn cng trn 1 mt trn v sau tn cng vo Honshu, h s mt 40.000 ngi; nu tn cng c hai mt trn Kyushu v sau tn cng tip Honshu, h s mt 46.000 ngi. Tuy nhin, tt c nhng con s ny ch l c lng do Tham mu trng qun i M - Tng George C. Marshall khng tho lun hay thm ch cp ti ti cuc hp Nh Trng ngy 18/6/1945. Thay v vy, Marshall ch ni rng ng ngh mt cuc tn cng vo lnh th Nht c th khng gy ra nhiu tn tht hn v tn cng hn o Luzon, Philippines trong 31.000 ngi thng vong. Nhng ti cuc hp ny, Tham mu ca Tng thng Truman l c William D. Leahy nu ra con s thng vong c th c nu tn cng vo Kyushy v Honshu - gn bng s thng vong ti Okinawa. Ngay lp tc, Tng thng by t v "s lo ngi" ca mnh trc kh nng con s thng ln n vy. Cng cn mt con s khc c cc nh qun s M tnh ti: l sc mnh ca qun i Nht ti Kyushu. Khi tn cng Iwo Jima v Okinawa, M lun chim u th. Gia thng 6/1945, Tng Marshall c tnh c khong 350.000 lnh Nht ti Kyushu. Nhng n ngy 24/6, ng ni con s l 500.000 v n ngy 6/8 th l 560.000. Nhng con s ny c a ra da trn cc d liu thu c t vic do thm h thng radio ca Nht cn gi l Ultra. Nhng mt iu ng khng h bit l con s thc ca binh s Nht ti Kyushu tnh n ngy 6/8 l 900.000 qun. Vic tn cng Kyushu c d tnh vo ngy 1/11 v n thi im , qun Nht s tng ln trn 1 triu. iu ny c ngha, M s b tn tht nng n.

40

Joseph Stalin (1922-1953)

41

Nguyn Tri Ti nng kit xut, s phn bi thng, trong lch s my ai nh th. Nguyn Tri, hiu c Trai, sinh nm 1380 ti Thng Long. Nm 1400, Thi hc sinh, lm quan di thi H Qu Ly. Qun Minh xm lc, ng b tng gic qun thc mi nm ng Quan (tn ca Thng Long thi y). Sau, ng tm L Li, dng Bnh Ng sch v lin bn L Li trong cuc khng chin chng Minh mi nm. ng l nh chin lc, chin thut, ngoi giao xut sc, l linh hn ca cuc khng chin. Chin thng qun Minh, L Li ln ngi bu. Mt nm sau, khi hai cng thn Trn Nguyn Hn, Phm Vn Xo b nghi ng v bc hi, Nguyn Tri cng b b ngc. c tha, ng lui v Cn Sn. Nm 1442, ng vua th hai triu hu L, L Thi Tn, gh Cn Sn thm ng, trn ng v b t t ti L Chi Vin. ng v v ng, Nguyn Th L, b khp vo ti git vua. Mi hai ngy sau khi vua mt, mi u bc v cng thn bc nht Nguyn Tri ri di tay ao ph trong n tru di ba h. Mi ln c th Nguyn Tri, l mt ln chng ta kinh ngc, kinh ngc v cch ngh vic i, v cch sng. Ngi xa ta su th k ri m mi nng lnh ca tm hn Ngi vn lm ta sng st. Bi gii thiu nh ny ch lu ba im: lng yu thin nhin, lng thng dn nc v cch nhn nm thng i ngi. Ni Nguyn Tri yu thin nhin cha , phi ni ng sng bng thin nhin: My khch kha, nguyt anh tam (tam = em). Lng ging mt ng my bc/ Khch kha hai ngn ni xanh. C l nhng ngy v n Cn Sn, sng c qunh vi trc tng sn thy, ng cm nghe ht ni c n ca lng mnh nn sc cm thng vi thin nhin cao rng mi thm thit n th. Ngn ni nhiu ln lm lng ng m li Cn mt non xanh l c nhn . Vng trng l ni ng tm s Lng th nghn dm nguyt ba canh . Ri Trng canh hi nguyt tay dng chn . Ri li m thanh hp nguyt nghing chn . ng nng chn tr chuyn vi trng v ng ung trng tr chuyn vi chn. Trng y thuyn ng trn sng Thuyn ni theo dng c nguyt a , trng y thi hng ng trong lng Tr in bng nguyt, hng thm di (tr = ao) Thy nguyt trn th k thng Nhn hoa n mi hay xun Nu khng c trng, khng c hoa hn Nguyn Tri ri vo ci m m ca thi gian, ngha l ng ra ngoi cuc i. Cu th ni n tn cng ca s c n. Nguyn Tri tinh t bo v ci p ca tri t: Tr tham nguyt hin, chng bung c Rng tic chim v, ngi pht cy ng chng dm cu c s v vng trng di ao, ng khng dm pht cy s chim v lc li. Ri C ca m ch hng qu lt. Qut hin ngy l bng hoa tan (l = s). m m rng ca n hng qu. Ngy khng dm qut hin s ng vo bng hoa in trn nn t. Nguyn Tri gn vi thin nhin nh vy, nhng lng ng cn gn hn vi dn nc. Bui c mt lng trung lin hiu Mi chng khuyt, nhum chng en Nguyn Tri kinh s s thm him ca lng ngi, ng chng kin nhn tin s hm hi cc cng thn. ng coi mnh nh my nhn c ci thp cao ca ni, ng coi mnh nh gi bit c ci cng mm ca cy nhng ng bt lc trc s i thay ca lng ngi. Ngoi chng mi th u thng ht. Bui mt lng ngi cc him thay. C m giao tha, ng vit: Chong n chc tui cay con mt/ t trc khua na ng l tai . Mi ln c thm tui, c nghe pho trc xua t ma l mt ln gic quan Nguyn Tri ngm thm ni cay ng ca i t mt thy t ai nghe. Ni lng tan nt bun v trn ma ro/ Li au v ni o o gi ng . Nhng lun khc khoi ni dn nc. Bui mt ni lng u i c/ m ngy cun cun nc triu ng. V cn c mt lng u vic nc/ m m thc nhn no s chung . Thc sut m vn ch v thy chung vi vic nc. Nguyn Tri tiu biu cho nhng tr thc ln ca mi thi qun phn ring ngh cho i ngha. Nguyn Tri, trong nhng cu th ng nh ch ni tnh tnh, thm ch cm gic, ta cng nhn ra c ct cch mt tr tu ln. Ngh trong hang ni mt ngi cha bng thy ci lnh ngm vo da, ng vit Vn quy thin thp lnh (My v ging s lnh). Trong cu th ni cm gic ny c s giao ha ca c th ngi vi v tr, nhn ra t tiu ng ci i thay ca i ng. ng c cch nhn thi gian ch ng, bn lnh, thy ci i thay Dp trc cn khoe tit cng/ Ry liu r t mm. Mi trc cn khoe cng (ma ng) m nay liu mm trn ngp (ma xun). Nguyn Tri li vit: Chng thy ngoi hin t liu r/ Mi phen liu r mt phen mm. Mi xun, mt ln liu r, cng nhiu ma i qua liu cng mm. y l ci mm khng gy. ng cng "hin sinh" Cm uc chi m bi tic xun . Nhng cn c g hn th, tic xun u ch v s ht vui: Mt phen tic cnh mt phen thng . Thng ci i ngi ch khng phi sng gp. ng bnh tnh nhn nm thng, chp nhn quy lut. Xun ba thng th thu ba thng chy ua vi n. Nguyn Tri l con ngi ti nng a din. Khi hin thc ng rt hin thc, khng thc t sao nh c gic. Khi h o ng khng km Lo Trang: Trong lng nh c . Tht ni t nhin qun (Dch). Th bnh d, ti gn gi m ngha li su xa, ni chuyn i m bc l ch, bc l tnh tnh. Vic gii thiu tinh hoa th Nguyn Tri n nay vn cn tha vng qu

42

Thng 8- 2000 V QUN PHNG

43

C Phan Bi Chu

44

Quang Trung (1752-1792)

45

Pierre Pigneau de Be'hai ne,

Pierre Pigneau de Be'haine

46

Nhng cuc tm kim kho bu ca vua Hm Nghi 21:16:47, 19/02/2005 Vua Hm Nghi, con Ngi Kin Thi Vng l em Ngi ng K, tc c Vua ng Khnh sau ny. Ngi ln ngi thng 8/1884 t nin hiu Hm Nghi vi s Ph chnh ca 2 i thn Tn Tht Thuyt v Nguyn Vn Tng trong cnh nc mt nh tan vi qun xm lc Php t nn thng tr ln x s. Sau khi cuc chnh bin chng Php ngy 5/7/1885, do ch mu ca Ph chnh Tn Tht Thuyt tht bi, Ngi c qun thn rc xa gi ra Qung Tr, sau ln Sn Phng Tn s ri v vng Tuyn Ho (Qung Bnh) lc Ngi mi 14 tui. Ti Tn S Ngi tuyn hch Cn Vng ku gi s phu v dn chng ni dy chng Php ginh c lp. Ti cn c a lnh o phong tro Cn Vng, Ngi c tng thn Tn Tht Thuyt c con l Tn Tht m v Tn Tht Thip h gi bo v Ngi, cng c L Trc, Nguyn Phm Tun chia nhau phng th v tn cng lc lng Php trong vng. V sau tng thn ra Bc i cu vin Trung Quc. Thng 9/1888, sut i Nguyn nh Tnh ra u th vi Php ti ng ng C. Tn Tnh li d c Trng Quang Ngc v u th, ri Ngc v Tnh tnh nguyn vi Php em th h i vy bt Vua Hm Nghi. Sau khi khp cht vng vy khu cn c, m khuya ngy 26/9/1888 chng xng vo ni c Vua Hm Nghi ang ngh, ng Tn Tht Thuyt ang ng nghe ng, cm gm vng dy th b m cht, ri chng p vo bt Ngi. c Hm Nghi chng Php c 3 nm. Lc b bt Ngi mi 17 tui. Sau khi bt c Ngi, qun Php a v n Thun Bi (Qung Bnh) ri a xung tu v Thun An (Hu); v sau em Ngi sang an tr ti Algrie thuc a ca Php Chu Phi. Ngi mt nm 1943 th 71 tui. Vic th phng ba Hong yu nc b thc dn Php ph trut: Trc Cnh mng Thng 8: ti Th Miu trong i Ni, th 7 Vua l c Gia Long, Minh Mng, Thiu Tr, T c, Kin Phc, ng Khnh v Khi nh. T nm 1954 tr li y: bi v ca c Vua Hm Nghi, Thnh Thi v Duy Tn c Hi ng Tr S Nguyn Phc Tc rc vo Th Miu tn th vi cc c Vua nu trn.

47

Sau tt t Du, mt ngi bo cho ti mt thng tin b mt v mt ngi b mt ang c trong tay bn kho bu ca vua Hm Nghi. Rng, bn ny xut pht t ng c, k g bn ngoi, tng l cn thn ca vua Hm Nghi, truyn li cho con chu ang Php, ri nhng ngi ny thng qua mt thu th gi v nc cho gia nh. Vy l mt ln na, vn kho bu c coi l b n lu nay li c cp n.Ly v kho trong trp g

Cuc xut bn ca vua Hm Nghi

Vua Hm Nghi tn tht l ng Lch, cng t th 5 ca Kin Thi Vng Hng Cai, sinh ngy 17/6 nm Tn Mi (1871), l em cng cha khc m ca hai vua ng Khnh v Kin Phc, c hai quyn thn Tn Tht Thuyt v Nguyn Vn Tng lp ln lm vua ngy 12/6 nm Gip Thn (1884) lc mi 13 tui. Sau tht bi trong vic tn cng qun Php trn Bnh i, ngy 23/5 t Du (1885) kinh thnh Hu tht th, vua Hm Nghi c Tn Tht Thuyt h tng cng cc qun thn thn tn xut bn, xung chiu Cn Vng, o ng n Tn S (Qung Tr), sau ra Hng Kh (H Tnh). Lc H Tnh ang n ra khi ngha Phan nh Phng, qun Php truy ui qun ngha qun nn vua ti lui vo Qung Bnh, chn Minh Ho lm cn c a. Ngy 14/11/1888, Trng Quang Ngc lm phn, m st con trai ca Tn Tht Thuyt l Tn Tht Thip - cn v nh vua, giao vua cho Php, th l sau 3 nm 4 thng, cuc xut bn chng Php ca vua b tht bi, nhng chiu Cn Vng v ch ca vua Hm Nghi khi dy tinh thn yu nc v quyt tm chng Php ca nhn dn c nc. Ngy 26/11/1888, vua b y sang Alger v mt ti nm 1913. Giai thoi v kho bu Theo B.A.V.H m t th khi n tng Thanh Lng, b lo v chc sc trong vng n yt kin vua. Lc vua mc o vng, ngi trn kiu c 4 ngi khing v 4 cn v lun bn cnh. Gng mt vua rt tr nhng hin du v uy nghi. Cng i cn c Tn Tht Thuyt v Trn Xun Son ( Son). on h tng khing 50 thng ln cng nhiu th ch trn 5 voi, 3 nga (m sau ny nhiu ngi on trong cha cc vt qu), c 100 lnh gm sng i km. Thot u, vua nh ng inh Hin, sau n Khe Ve (cch th trn Quy t ca huyn Minh Ho ngy nay 5 km) ti nh ng inh Xn. Ti Khe Ve, qun s xy thnh p ly khng Php. Nhng du tch nh n Thc Di, hang Quan Tn, hang Vua... hin vn cn. Nhiu t liu ghi li rng, nhng nm su mi ca th k hai mi, mt ngi i rng Dn Ho (Minh Ho) pht hin ra hai ng kim loi mu vng nm cch nhau mt chic n gnh (ngi ta bo do ngi gnh b cht), ng ly v lt hin nh thay cho gch, sau mi bit l vng. t lu sau, ma l lm bt gc mt cy c th l rt nhiu vng. c tin, Ty Vn ho Qung Bnh cho ngi ln thu li. Tt c cc t liu ny u ghi qua li k m cha c c quan no xc nhn hoc c kin phn hi. Tuy vy, sut hn trm nm qua, c khng t ngi nung nu khm ph kho bu trong lng t Minh Ho. iu ng ni l, cng nh cc giai thoi, cu chuyn tm kho bu ca vua Hm Nghi thnh thong lng xung nhng thnh thong li r ln vi nhng pht hin mi khin nhiu ngi rt k vng. C ngi cn b cng sc, su tm ti liu v mt bn v cuc hnh trnh ca vua Hm Nghi ri i n kt lun: c mt kho bu ang nm trong lng t Minh Ho (!?). Nhng cuc tm kim... Cun Di tch - danh thng Qung Bnh ghi li li k ca cc c gi Phong Nha (min Ty huyn B Trch, tip gip Minh Ho) rng, c hai v chng ngi Hoa n sng vng ny, v khng c con nn trc khi lm chung, h gi cho b con mt gia ph ni r a im chn ct vng Phong Nha. Sau t

48

lu, mt on ngi Hoa ly danh ngha i du ngon n y tm vng, nhng h i mt gi t khi b li my mng ngi v tay khng. Ngi ta bo, v chng ngi Hoa pht hin ra kho vng ca vua Hm Nghi, sau c thnh hnh cc bc tng ngi ci nga, bi du qu trm rng ri th xung nc mt ng no . Khong nm 1930-1932, khng bit ngi Php c nm c gia ph ca ngi Hoa kia khng nhng tin hnh mt cuc tm kim mi. Lc tm kim, c rt ng dn trong vng n xem, nhng quan Php a ba-toong ln ht: V ht, khng c ai bn mng ti!. Sau c chng 20 chuyn xe t bt kn i ln i xung, khng bit c phi ch vng khng? Nhng nm 1990-1991, c mt n v c bit vo o bi trong lng sng Son on trc ca ng Phong Nha, ngi ta ni n v ny cng tm vng. By gi, chng ti c hi Ch tch UBND tnh Qung Bnh Trn S, ng S xc nhn c n v ny tm kim g nhng khng cho tnh tham gia. Kt qu khng bit th no, ch bit mt ct thch nh p nht b st xung lp ca ng. UBND tnh phi chi gn 150 triu ng (lc tng ng 75 cy vng) cho Cng ty Xy dng thy li tnh ch ct thch nh, gii phng ca ng. Ngi hoang tng Nm 1987, ngi vit bi ny c d mt cuc hp bo rt c bit do tnh Bnh Tr Thin t chc. Din gi chnh trong cuc hp l anh Nguyn Hng Cng, qu gc Thanh Ho, thng tr ti 1011 ng Tn Khai, qun Tn Bnh, TP H Ch Minh. Nguyn l b i bin phng phc vin, nm 1984, Nguyn Hng Cng n t Ho Sn (Minh Ho) bt u cuc tm kim kho bu ca vua Hm Nghi. Sau khi trnh bo vi cc c quan chc nng, nm 1987 anh c V Bo tn - Bo tng gii thiu v kt hp vi tnh Bnh Tr Thin tm kim kho bu ni trn. C s tm kim anh hon ton khng tit l, m ni ch bo co cho cp trn, nhng nhng g anh ni hi thuyt phc tnh c mt on cng tc c y cc thnh phn ln Minh Ho a vng v. Khng lu sau, on ln lt rt qun, chng nhng khng ly c vng m cn mang theo bnh st rt vng da v thnh ph. Nm 1989, Bnh Tr Thin chia lm ba tnh, Nguyn Hng Cng li xin php tnh Qung Bnh tip tc tm kim kho bu. C tin th thu dn bn a o bi, ht tin t mt mnh lm, ht hn xin gia hn, cha c giy php cho gia hn th c th m thm o. Nm 1993, mt trn l ln lm s t o ln tri lp cn c mt dng sui. Khng nn, Nguyn Hng Cng tip tc o. Cn mn vi mt sc mnh k b, rng r 14 nm tri, Nguyn Hng Cng ngy mt tin su vo lng ni Ho Sn vi mt nim tin kh lay chuyn: Ch ngy mai thi, cnh ca kho bu s m ra, anh s tr nn giu c nh mt Alibaba thi hin i. Ngy 16/6/1997, Nguyn Hng Cng gi ln cc c quan chc nng Bn tng trnh v vic pht hin kho bu ti x Ho Sn m theo anh, y l bn tng trnh cui cng. Bn tng trnh ch yu ngh mc n chia. Trong , ni r: Trong 14 nm tm kim, chi ph tn 242 triu ng (ch yu l thi im trc nm 1990), s tin ny do ti vay mn nn phi tr gp 20 ln (khong 5 t ng). Bn thn xin c hng 10% s ti sn thu c nh tho thun nu khng ng thu; nu chu thu xin c hng 25%. S ti sn ti c hng s c thanh ton 50% bng hin vt, 50% bng tin mt chm nht l 50 ngy k t khi chuyn v a im tp kt. Th nhng, mt ln na, on cn b lin ngnh c c ln m ca kho bu phi lc u quay v tay khng. Nguyn Hng Cng vn khng dng li, ht thi hn, anh tip tc li trong rng su mt mnh o chui. Nguyn Hng Cng l con ngi k l nht m ti c gp. Khng k l sao c khi anh chu t b thnh ph no nhit ln vng rng ni thm u, hng chu ni bun kh, c n v st rt rng kin

49

nhn xch tng x t di lng ni ln. Cng k l hn khi nghe anh din dch v nhng du tch anh pht hin vi mt s logic l lng. C ln, ti bo mm khuyn anh nn b ht v vi gia nh, v khng c vng, o mi anh cng cht; c vng, mng qu cng cht, ngi ta xng vo hi ca anh cng cht. Nhng anh ta ch ci, mt n ci rt b him. Nm sau, ti c iu ra cng tc ti H Ni nn khng c iu kin theo di chuyn tip theo. Lu sau na, nghe ngi ta ni anh tr v TP H Ch Minh v ra to, hnh nh v n nn g . Th l ngi hoang tng rt cc tr v vi thc ti. Chic cha kho v bn b n Sau v Nguyn Hng Cng, cuc truy tm kho bu tm thi lng xung. Mi cho n ngy 11/5/2003, 4 a tr chn tru nghch ngm vo hang bt di, lun t ni ny qua ni khc v pht hin ra mt s c vt c gi tr. Trong c chic cha kho v mt bn m theo d on ban u s m ra mt hng mi trong vic l gii cu hi: c hay khng kho bu ca vua Hm Nghi? a im pht hin l mt hang ln huyn Tuyn Ho (tip gip Minh Ho), bao gm 1 trp kim loi mu trng hnh trn, xung quanh c chm khc hoa vn tinh xo (hnh vn v, qun th, chim phng...) v chm 4 ch Hn Gip - Ng - Bnh - Nam. Mt hp kim loi hnh tr, trong c ng mt vt kim loi to bng qu cau (vt ny cha thu hi c). 3 trp g ln b khc nhau, lng vo nhau. Trp ngoi b mn. Trp th hai c v mt s , trn c chm 5 im. Trp trong cng sn mu cnh gin, trong c ng 2 cha kho... Theo nh gi bc u ca on cng tc lin nghnh th v gi tr kinh t hin hu khng ln, nhng c du hiu l cc vt c rt c gi tr trong nghin cu, c bit c nhiu du hiu cho thy s c nhiu thng tin xc nh mt s vn khc, trong c th c nhng ti sn qu m cho n nay vn cn l mt b n.... Gim c S VH-TT tnh Qung Bnh cng ngh tnh cho bo v a im pht hin cng nh khu vc xung quanh trnh cc i tng khc o bi tm kim kho bu nh tng xy ra. Nhng vn n nay cng ch dng li ! Thng 10/2004, nhng ngi i tm ph liu pht hin ng Ngh, x Thch Ho (Tuyn Ho) hai chc chum vi chn di t trong c cha hn 2 tn tin c v bn cho ngi mua ph liu. Cu chuyn lp tc lan truyn v nhiu ngi nhanh chn n o nt mt khu vc rng ln ca cnh ng nhng khng tm c g thm. Vn kho bu ca vua Hm Nghi mt ln na c thi bng ln. Nm t Du ny l ng 120 nm vua Duy Tn h chiu Cn Vng khng Php, cu chuyn v kho bu vn cn l mt b n khin nhiu ngi khng th t b lng tham d bi hc th c. kt thc bi vit ny, xin c nhn gi vi con ngi b mt ni l c tm bn trn rng, cu chuyn v tm bn t Php gi v ti tng nghe t nm 1987 v sau c nghe i nghe li nhiu ln y mt bi nh nhau. V th, hy ng o tng... Nguyn Th Thnh

50

Gia Long hong (1802 - 1819)Nguyn nh ly li c Gia nh nm Mu Thn (1788) tuy xng vng m cha t nin hiu ring, vn dng nin hiu vua L. Thng 5 nm Nhm Tut (1802) ly li c ton b t ai c ca cc cha Nguyn, Nguyn Vng Phc nh cho lp n t co tri t, thit triu ti Ph Xun, t nin hiu Gia Long nm th nht. L Quang nh c c lm Chnh s sang nh Thanh xin phong vng v i tn nc l Nam Vit. Nh Thanh cho rng tn nc l Nam Vit s ln vi nc ca Triu (gm c ng Vit, Ty Vit) nn i l Vit Nam. Th l nm Gip T (1804) n st Qung Ty T B Sm c vua Thanh phi sang phong vng cho Gia Long v nc ta c tn l Vit Nam. Nm Bnh Dn (1806), Gia Long chnh thc lm l xng in Thi Ha v t y qui nh hng thng c ngy rm v mng mt th thit i triu, cc ngy 5, 10, 20 v 25 th thit tiu triu. L vua sng nghip ca triu Nguyn, Gia Long phi quyt nh rt nhiu vic t nn mng cho vng triu c mt a bn thng tr rng ln t Bc ch Nam. trnh lng quyn, ngay t u nh vua bi b chc v T tng. triu nh ch t ra 6 b: Li, H, L, Binh, Hnh, Cng do cc Thng th ng u v T hu tham tri, T hu th lang gip vic. trong cung cng vy, nh vua khng lp ngi Hong hu, ch c Hong phi v cc cung tn. Qun l mt t nc thng nht ko di t Lng Sn n H Tin i vi Gia Long lc l hon ton mi m. Gia Long cho t chc li cc n v hnh chnh t trung ng xung. C nc chia lm 23 trn, 4 doanh. T Ninh Bnh tr ra gi l Bc thnh gm 11 trn (5 ni trn v 6 ngoi trn); t Bnh Thun tr vo gi l Gia nh thnh gm 5 trn; qung gia l cc trn c lp: Thanh Ha, Ngh An, Qung Ngha, Bnh nh, Ph Yn, Bnh Ha, Bnh Thun; t kinh k t 4 doanh: Trc L Qung c doanh (tc Tha Thin), Qung Tr doanh, Qung Bnh doanh v Qung Nam doanh. Cai qun Bc thnh v Gia nh thnh c Tng trn v Ph tng trn. Mi trn c Lu trn hay Trn th, cai b v k lc. Trn chia ra ph, huyn, chu c tri ph, tri huyn, tri chu ng u. y l ln u trn mt lnh th thng nht, cc t chc hnh chnh c sp t chnh quy nh vy. Qun l inh khu, rung t v th kha p dng theo mu hnh thi L s nhng c thc hin trn quy m ln hn, c quy c hn. ng ch l vic lm s rung (a b) di thi Gia Long c tin hnh nht lot, c quy m ton quc. Cc lng x phi lp s a b ghi r tng loi rung t, din tch, v tr, cng, t... chp thnh 3 bn np ln b H. B ng du kim, lu 1 quyn, tnh gi 1, x gi 1. Nm nm lm li

51

a b mt ln. n nay cn lu gi kh ton b a ba Gia Long ca cc trn, doanh c nc. Trn c s iu tra k cu a ch cc a phng. C nc gm 4 a hnh sng ni, cu qun, ch ba, phong tc, th sn... nm Bnh Dn (1806), vua Gia Long sai bin son v ban hnh b "Nht thng a d ch" gm 10 quyn. Nm t Hi (1815) b "Quc triu hnh lut" gm 22 quyn vi 398 iu lut c ban hnh. Cng cuc khai hoang vng ng bng sng Cu Long c tip tc. Nh nc b tin o knh thot nc Thy H v sng Vnh T to thun li cho vic khn hoang. Nhng cng trnh ln nh sng Vnh T huy ng sc ngi, sc ca c dnVit v Chn Lp dc hai b c sng chy qua. Vic tr thy vng ng bng Bc B cng c Gia Long ch ngay t u. Nm Gip T (1804), trn ng ra Bc lm l th phong ca nh Thanh, Gia Long cng nu vn p s phu Bc H bn lun. Mc d cha nht tr, nh vua vn quyt nh p . Thi Gia Long khi lng , k, cng c p nhiu nht so vi cc triu trc. i ngoi, triu Nguyn mt mt tranh th s ng h v gi l thn phc nh Thanh, mc khc li to quan h n anh i vi Chn Lp v Ai Lao. i vi cc nc phng Ty, t ch da vo lc lng ca h ginh thng li chuyn sang lnh nht. Nm Qu Hi (1803), nc Anh xin m ca hng bun bn Tr Sn (Qung Nam) b nh vua t chi. S quan Php tng gip vua c trng i, chu khng phi ly... Cn yu sch khc ca chnh ph Php u b khc t. Nm inh Su (1817) tu bun Php tn l "La paix" (ha bnh) ch hng sang bn nhng l hng khng hp th hiu ngi Vit Nam, phi tr v, min thu. n khi tu Cyble vo Nng a th Hong (1787) (B a Lc thay mt Nguyn nh, c khon Nguyn nh nhng cho Php ca bin Nng v o Cn Ln). Gia Long kin quyt bc b vin l rng: iu c tuy k nhng thu pha Php khng thc hin th nay khng bun phng Ty song cng khng mi cho, khuyn khch hoc c mt chnh sch t ra ch ng, tch cc hn. Gia Long c hai v chnh: th nht l Th t Tha Thin Cao hong hu h Tng, ngi huyn Tng Sn, Thanh Ha, con gi Qu Quc cng Tng Phc Khung. Nguyn Phc nh ci b lm v nm 18 tui, ngi cung knh, cn thn, c php tc l . B sinh c hai hong t, con c l Chiu cht sm; con th l Hong t Cnh tng theo B a Lc lm con tin sang cu vin Php ri v nc c lp lm Thi t, sau b bnh u ma mt nm Tn Du (1801). B th hai l Thun thin Cao hong hu h Trn, ngi huyn Hng Tr, ph Tha Thin, con gi Th Quc cng Trn Hng t, c tin vo hu Nguyn nh t nm Gip Ng (1774), nm K Du (1789) c tn phong l T cung tn, hiu Nh phi. B sinh c 4 hong t: Nguyn Phc m (sau ln ngi ly hiu l Minh Mnh); Nguyn Phc i (Kin An vng); Nguyn Phc Hiu (mt sm), Nguyn Phc Thn (Thiu Ha qun vng). Ngoi 6 ngi con vi hai v chnh k trn Gia Long cn 7 ngi con trai vi cc b khc, tng cng 13 hong t 18 cng cha.

52

Gia Long hong (1802 - 1819)Nh Rng: Nh Rng ch c nhng bun lng Bc Ty Nguyn, c bit hai tnh Gia Lai v Kon Tum. Mi bun, lng dng mt ngi nh sn ln c trang tr p gia bun lng gi l nh Rng. Nh Rng l ni din ra cc s kin quan trng: l tt, hi lng, m ci, l cu nguyn v l ni hi hp ca c bun lng gi, tr, trai, gi... Nh rng ca mi dn tc u c nhng nt ring trong kin trc, to dng, trang tr hoa vn. Nhn chung nh Rng vn l ngi nh to nht, thng gp ba, gp bn nh thng, c mi nhn xui dc v c dng trn nhng ct cy to, thng l tm ct bng cy i th, thng, chc; mi nhn lp bng l gianh, phi k cho n khi vng ng. Trn nhng v ko c trang tr nhng hoa vn c mu sc rc r mang tnh tn gio th phng, nhng s tch huyn thoi ca dng s thu xa, nhng th vt c cch iu, nhng vt, nhng cnh sinh hot gn gi vi cuc sng bun lng. Ni bt trong trang tr nh Rng l hnh nh thn mt tri chi sng. Nh Rng cng to p th cng chng t bun lng giu c, mnh m.

53

nh r ng

Lch s nh rng: Trong x hi truyn thng ca nhiu dn tc vng Bc Ty Nguyn, nh rng l ngi nh cng cng ca tng lng, lng ln c th lm 2 nh rng. T khong gia th k XX v sau, do chin tranh v nhng bin ng mnh m v x hi, kinh t, vn ho, mi trng, nn nh rng Ty Nguyn mai mt v mt i nhiu. Hu ht nh rng hin c Ty Nguyn u mi dng gn y; ch cn thy nh rng lng Kon Rbng gi c nhng du vt hi na u th k trc. Nay thng gp nhng ngi nh rng nh b v thp hn xa, lm khng cng phu bng nh rng xa, thm ch c nhng lng vng bng nh rng. ng thi, xu hng ''hin i ho" nh rng tr nn ph bin, vi vic dng mt s loi vt liu cng nghip, nh: tn, gch hoa, xi-mng ... Nhiu ni, nh rng n thun tr thnh tr s kiu mi ca thn/lng, mt a im c tnh hnh chnh. My nm nay, tnh Kon Tum dy ln phong tro khi phc nh rng.

54