Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu

podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania historii i społeczeństwa, na podstawie opinii rzeczoznawców:

dr. Wojciecha Walczaka, mgr. Zbigniewa Żuchowskiego, mgr. Wacława Wawrzyniaka.

Etap edukacyjny: II.

Typ szkoły: szkoła podstawowa.

Rok dopuszczenia: 2013.

Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz

udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj

ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.

Szanujmy cudzą własność i prawo.

Więcej na www.legalnakultura.pl

Polska Izba Książki

Numer ewidencyjny w wykazie dla wersji tradycyjnej i elektronicznej podręcznika: 434/2/2013

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o.

Warszawa 2013

Wydanie I

ISBN 978-83-02-13824-9

Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Barbara Konczerewicz (redaktor koordynator),

Elżbieta Zarzycka (wsparcie redakcyjne)

Redakcja językowa: Mirella Hess-Romuszko

Redakcja techniczna: Danuta Hutkowska

Projekt grafi czny I strony okładki: Artur Matulaniec

Projekt grafi czny podręcznika: Artur Matulaniec

Opracowanie grafi czne podręcznika: Artur Matulaniec, Anna Przygodzka

Opracowanie kartografi czne: Adrian Bergiel

Fotoedycja: Pola Rożek

Skład i łamanie: Anna Przygodzka

Zalecane wymagania systemowe i sprzętowe

Podręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe

Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple iOS wymaga zainstalowania bezpłatnego

programu iBooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania

bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play).

Pomoc techniczna: epomoc@wsip.com.pl

Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotem dalszego obrotu. Rozporzą-

dzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody.

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością

00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96

Tel. 22 576 25 00

Infolinia: 801 220 555

www.wsip.pl

Droga Uczennico, drogi Uczniu!Właśnie trzymacie w ręku podręcznik do historii dla klasy piątej. W swoim życiu mieliście już wiele podręczników. Chcemy wam jednak powiedzieć, że ten może się okazać szczególny i ważny. Jeśli bowiem trochę się postaracie, pomoże on wam pokochać historię, zrozumieć ludzi i poznać wiele naprawdę ciekawych miejsc. Warunek jest tylko jeden – musicie z chęcią sięgać po tę książkę. Staraliśmy się, aby była ona dla was bardzo pomocna, ale też pięknai zaciekawiająca. W tekście znajdziecie osie czasu, które ułatwią wam podróż przez wieki i dokładnie określą, jak daleko przenieśliście się w przeszłość.Na wyprawę w odległe miejsca na pewno przydadzą się wam mapy. Nie omijajcie ich, tylko uważnie się im przyglądajcie, bo wiele się z nich nauczycie. Ważne daty i trudne słowa zaznaczyliśmy i wytłumaczyliśmy – to wasz drogowskaz, abyście dobrze zapamiętali treść podręcznika. Na końcu każdego tematu znajdziecie podsumowania i zadania sprawdzające wiedzę. Nie omijajcie też ilustracji, bo to są lustra odbijające przeszłość. Zostały dodatkowo opisane, by wszystko, co ważne i ciekawe, zostało w waszej pamięci.Jeśli tak się stanie, to na pewno rok szkolny zakończy się dla was sukcesem. Autorzy i Redaktorzy

4

Jak korzystać z podręcznika ____________________________ 6

I. Cywilizacje nad wielkimi rzekami1. Czas w historii _______________________________________ 10

2. Nad Eufratem i Tygrysem ______________________________ 16

3. W Egipcie faraonów __________________________________ 22

4. Palestyna i jej mieszkańcy ______________________________ 36

5. Od obrazków do liter __________________________________ 42

Sprawdzamy, co już wiemy: O cywilizacjach nad wielkimi rzekami _____________________________________________ 46

Zapamiętaj, że... ______________________________________ 48

II. Starożytni Grecy6. W ojczyźnie starożytnych Greków _______________________ 50

7. Ateny i Sparta _______________________________________ 56

8. Kultura Greków ______________________________________ 64

9. Architekci i rzeźbiarze _________________________________ 74

Sprawdzamy, co już wiemy: O starożytnych Grekach __________ 78

Zapamiętaj, że... ______________________________________ 80

III. Starożytni Rzymianie10. W starożytnym Rzymie ________________________________ 82

11. Rzym cesarstwem _____________________________________ 88

12. Kultura Rzymian _____________________________________ 94

13. Społeczeństwo rzymskie _______________________________ 98

14. Chrześcijanie ________________________________________ 106

15. Upadek Imperium Rzymskiego _________________________ 112

Sprawdzamy, co już wiemy: O starożytnych Rzymianach ______ 116

Zapamiętaj, że... ______________________________________ 118

Spis treści

Lekcja 9.

Lekcja 10.

5

IV. W państwie króla Franków i w średniowiecznej Polsce16. W państwie Karola Wielkiego __________________________ 120

17. Początki państwa polskiego ____________________________ 126

18. Wyprawa św. Wojciecha ________________________________ 132

19. Bolesław Chrobry – książę i król _________________________ 136

Sprawdzamy, co już wiemy: O Karolu Wielkim i początkach państwa polskiego _____________________________________ 140

Zapamiętaj, że... _______________________________________141

20. Następcy Bolesława Chrobrego __________________________ 142

21. Kazimierz Wielki – budowniczy miast i zamków ____________ 148

22. Akademia w Krakowie ________________________________ 154

23. Jadwiga i Jagiełło – unia dwóch narodów __________________ 160

24. Wojna z zakonem krzyżackim ___________________________ 164

Sprawdzamy, co już wiemy: O władcach średniowiecznej Polski __________________________________ 170

Zapamiętaj, że... ______________________________________ 172

Indeks pojęć historycznych ______________________________173Lekcja 24.

Lekcja 8.

p ję y y 73

Lekcja

6

8382

Starożytni Rzymianie | W starożytnym Rzymie

przed naszą erą nasza era

82

W starożytnym Rzymie

753 r. p.n.e. – założenie Rzymu

509 r. p.n.e. – Rzym staje się republiką narodziny Chrystusa

starożytność

X IX VIII VII VI V IV III II I I II III IV V

10O mieście na siedmiu wzgórzachJeśli spojrzysz na mapę zamieszczoną w podręczniku, to zoba-czysz, że na początku swych dziejów Rzym był tylko miastem. Dopiero z czasem Rzymianie zdobyli cały półwysep, a następnie stworzyli ogromne imperium.Starożytni Rzymianie mówili językiem, który uczeni dobrze znają, a i ty czasem używasz pochodzących z niego słów, na przykład: fabryka, senat, senator, misja, orbita. Tym językiem była łacina.

SłowniczekImperium to wielki obszar

terytorialny zamieszkiwany

przez liczne ludy, zorganizowany

wokół państwa (mocarstwa),

które podporządkowało słabsze

państwa w wyniku podbojów.

Imperium Rzymskie obejmowa-

ło terytorium państwa rzymskie-

go i wielkie obszary poza Italią,

podporządkowane Rzymowi.

CiekawostkaRzym mógł się rozwijać, czerpiąc

korzyści z przebiegającego

tamtędy szlaku handlowego

i z kopalni soli. Sól w tamtych

czasach była bardzo ważnym

i drogim towarem. Służyła

przede wszystkim do konserwo-

wania żywności – mięsa, serów,

oliwek.

Akwedukty – doprowa-dzały wodę do miast ze źródeł w górach.

Termy – zastępowały większo-ści Rzymian łazienkę. W pu-blicznych łaźniach kąpano się i wypoczywano.

Zamożniejsi Rzymianie zajmo-wali obszerne mieszkania na piętrze z wewnętrznym tarasem.

Rzym i jego mieszkańcy Od swoich początków Rzym bardzo dynamicznie się rozwijał. Z różnych stron imperium przybywało do miasta coraz więcej ludzi. W II w. p.n.e. Rzym liczył już pół miliona mieszkańców i był największym miastem starożytnego świata.

Koloseum

Wodociąg i studnia miejska

Większość miesz-kańców Rzymu mieszkała w pię-trowych domach zajmowanych przez wiele rodzin.

Na parterze i pierwszym piętrze mieściły się skle-py, piekarnie, warsztaty rzemieślników, a także salony piękności, na przykład układania fryzur.

W podcienionych galeriach, ciągnących się wzdłuż rzymskich ulic, mieściły się sklepy, gospody i banki.

V

Starożya i ty czasem używasz pocfabryka, senat, senator, misja, orbita. Tym

p

ajmo-a na

tarasem.

RzymRzymRzymRzym i ji ji ji egoego ego ego miesmiesmiesmieszkańzkańzkańzk cycy cy yOd swoOd i hich po tkóczątków RzymR b dbardz do dyna i imicznie się i ijrozwij ł Zał. Z różnycóż hhstronstron imperiimperium przum przybywałybywało do mo do miastaiasta corazcoraz więcejwięcej ludziludzi W II. W II w pw. p.n en.e.Rzym liczył już pół miliona mieszkańców i był największym miastem starożsta o ytnegoyt ego światśw ata.a.

Koloseum

Wodociągi studnia miejmiejmiejmiejmiejskaskaskaskas

WiększoWiększoWiększoWiWiększoWiększooę sęęę ść miesśćś z-kańców kańców kańców kańców ń ókańców kańcówkańcówańcówkańców kkkkk RzymuRzymuRzymuymymuRzymuRzymRzymuRzymRzymumRzymRzymzymuuzymumieszkamieszkamieszkamieszkamieszkai kkmieszkamieszkamieszkaeszkmieszieszkamieszkkieszeszes kmmmieszkkk łłłłła w ła wwła wa ww piępięipiępiępiępiępiępięippięiępi ---trowychtrowychtrowychtrowtrowychtrowyctrowychtrowychtrorotrttrowychy domachdomachdomachmachchdomachdomachhhomac

jzaajmowazajmowazajmowazajmowazajmowaajmowaajmowazajmowazajmowaajmowaajmowmowzajmowzajmowaajmowazajmowazajmowazajmowaazajmowaw nych prnych prnych prnych prnych prnych pnycnych prnych prychych pnych prnych prnych prch ph pnych prnych prnych prrpych pnycnych p zez zez zez zzez zwieli li lwiele rwiele rwielewiele rwiele rlielwiele rwiele rwiele rle rwiele rwiele rwiele rwiele rwiele rwiele rw el odzinodzinodzinodzinodzinddzindzinodzinodzinododzinodziodzdodzodzidzindzini ....

NNNNaNaa parta partNaaa pppppartrNa paa pppartartNNaa part a rparttttNNa ppppapaaaarrrttrtparta ppartpppaartaarrttta ppartpppartppaaarttttN ppppaaartttN partpppaaaaarparttpappaaaaarrrtta aaarrrttpppppppp erzerzrzererzerze ieerzerze ierzrzze iierzerzerze ierzerze iererzrzeerze rze iirze i erzerze ierze ieeerzrrerzze zzeeeeeee ieerzerrzzezeeeeeerzeerze ize ierzererzerrzzeeeeee ieerrzzrzzeeeeze iieeerzezzzzeeee ii i erereerrze ii eerrzzzzeeee i piepiepiiieerwserwswswszerwszpieipierwszerwszeerwszrwszwszzzzzpiepipierwsepierpierwspierwspierwpierwszszszzpipieppierwerpierpierwwwwsszzzzppppierwiieerpierpierwpierwwssszzppppieiiepiererwssssszzzpiepieerrwssszzzzzszpiieerrpierwwssszzzppierwppiierrwwsssszzzpierrrrwwwwwsssszzpppp ymym pięym pym piętym piym piętm piętym pm p ppppiętym piętm piętym pięymymm piętm pppipiiym pipiętyym pięiym piętttyym pim mm ppppiiętyym piętiiyyy pyy ppppyyyym pppyyy piiym pięty ppi tyyyyyy p rzrzrzezrze miee miee miee e miee mierzezerze me miemmi ściły sściły ściły sciły siłyściłyściły sły łyściły sy sciły sścś iściłyściły sy ściły słyły sściły sściły sciły słyiły sściłycił sciły sciły sścścściłyły słyściły sśścściłccciły sły sssśściłc ły syśc łyś łściły ssściłc ły ciły sięęęięięiięięęęęęiięęięęę skleklelklkksklleskkllsklek eeeee-pppypy,pypy,py pipieippieiepiepiepiepp , ppipiiiepiep piepiepipy, piieeeeiepiepy, piieeeepy pieppiiiieeeeeepypy, ppiieeeeepyppy, ppiieeeeeeey, piieeeeepy,py, pppieeeieieieeeeeeeiep piieeeeepppp kkkarkkkkaarrnieirnieie,arnie,karnieieiearnie,e,ikarnkkarkkk rrniernie,nie,iearnie,eeeearnie,karnikkakarniekkarnie,kaakarkarnnie,ieiieieeernie,kkkkakarniearnaarnkakarrrrnie,karrnnnnnkarnieeieekkaarrrrnnnrnkarnkarnieeeekarnkakkaaaarniearnrnnnnnnieeekakkkkaarrnnniie,kkkkaarrrnnnnienieienie,karnikakaarrnnnnnie,nie,kkaaarnnnnie,,kkkarkkaaakarnirrnnie,nn e,, warszwarsztwarsztwarsztwawaarrrssrswarswarszwarszttttwwwawwaaaarsawaaarrssswarsszzttttwwwwaaaaarrssssszztzzzttttwwaawaraaarrrssswarszzzzztttwwwwwaaaaararrrsszztztttwwwwwwwwaaarsssszzzztttttwarszwwwwwaaarsarrrrsssssszzzztttwwaarrrrsssssszzzzztttttwwwwww rarsssszzzzttaaaataaatttyty ry rzey rzer ey rzety rzety rzy rty rzzty rzey rzeeaaattyy ry rzy rzrzerzeeeety rzeaaaatattyy rztyy rrzey rzeeeeeety rzeatatty rzeeeeeatatty rzezeeeeaattty rzeyy rzezty rzezzeeaty rzeeeaty rzeaaaaatty zzzeeeaty rzeaaaatattyy zeaaatt zeeeeeyy mieślnimieślnimieślnmimieślnimiemieśmieśmieślnmiemieśśśmieślnmieślnślninmieślnmmieśiemieeeślnśi śmieślnieślnmieślnmieślnmieśmieślnmieśmieśmiemieślmmi ślnnmiemieślnmieślnmmi ślnnmiemieślnmmmiemmii ślnmiem eśśmieśmieślmiie nimmmie kówkówkówóóóówókówówówóóówówwóókówwóóówóóówwwwówóów, a tak, a ta, a ta, a taa taa ta, a taaaa taa tataaa taa ttta taaaa tatttaaaaaaa a, że żeżee żżeżeżeżeżeżeżżeeeżżżżżesssalsaloalonyaloonyoonnnnonyy ssasasalonynny nysalonyal nynyyyss onyyyyyyyys lony nyyyyyyny a nnnyyyyyyys onyyyyynnyyyyyyss lonnnynyyyynnnnyyyy o yyyyyyyyyyyyyyy pppiipiięęękkpiękkkkpięknpięknnoknpięknośnośpięknośpięknośśśppiękpiękkkpiękpiękięknęknoęknoośśśpipiiiięęęękpiękkkpięknpięknnośęknoooośśśśśpippięknoęęęękkpiękkknnpięknooośśnośśppiępppiięęęękkkkknoknnośnnnnnonooooośośśśśśpppppiięęękknośnononnnooośśśśppiięęęęękkknnnnoooośśśnośięęęęęękkknośośooośśśśęknośppppiiięęęękkkknośśśpppiięęęęękkkknnoopppp ęęęęę oośśpppp ęp ęęęęęęppp ęęępppppp cccccciciiiicccciiiicciicccciicciiciiiccccciiiciiicccicciccc nnnnnaaaaaaaa prppppprrrr, nnanananaaa pppprrrr, nnnaaa pppprr, nnnnaa pppna pna prna prnnnaaaa pppppprr, nnaaaa a , na ppppprr, nnnnaaaa pr,,, zzyzykładzykłazykładzykłazykłazykłakykłazykłzykładładykładzykładzzykładykładkłakładzykłazykładykzykładzyykładaałłkłkłakłaadkłzykłłłłaayykłakłayykkkkykkłaayyk addddddy aaaddddddyyyyy ukłukłukłukładankładankładanadanadankładaadanładankła adanaładaadankładananddanadaaładadanładanuu ładaaładkładadannu aaakłaładandankładakładaadadkładuk adładankłładdddankkłakkk da ia fryzia fryzaa fryzia fryza fra frfryzia fryzia fryia fryzia ffia fria fria fryziaia fra ria fryzii y uuur.u

W podciW podciW podciW podciW podcW podciW podcW podciW podciW podciW podciWW podciW podciW ppodciW pododciW podW W pod enionycenionycenionycenionycenionycenionycnionycenionyconycenionycenionycenionycenionycenionycenionycenionyenionycenionio yenionye h galerh gah galerh galerh galerh galergalealergalerh galergaleraleralerh galerh galerh galergaleh galerh gaaa iachiachiachaciachachachiiachiachachaciaiachacha ,,,, ,,ciągnącciągnącciągnącciągnącciągnącciągnącciągnącciągnącciągnąciągnącciągnącciągnącciągnącciągnągnącgnnącciągnącnącgncią ą ych sięych sięych sięych sięych sięych sięych sięych sięh siych siych sięych sisiych sięsięycyych sięęh wzdłużwzdłużwzdłużwzdłuwzdłużwzdłużwzdłużzdłuwzdłużwzdłuwzdłużzdłużwzdłużzdłużwzdłużdłużwzdłużz uwz u rzymskrzymskrzymskrzymskrzymskskkskkrzymsskkrzymskzymsrz mskrzymskzrz icichichichichichichchhhhichichcccchchichculic, mulic, mulic, mulic, mulic, mulic, mulic, mulic, mulic, mulic, mulic, ulic, mulic, mulic, mlic, mlic, mic, mulic, mcic, mic, mulic, mmc, mcc, mic, mieściłyieieściłyieściłyieściłyieściłyieściłyeściłyieściłyieściłyieściłyieściłyścciłieściłyieściłyeściłyieściłieśce yśieściiłieściłyccił się się sisięsię się się sięsięięsięsissięsięęsissss ę sklepysklepysklepysklepysk epysklepysklepsklepysklepysklepyklepysklepysklepysklepklelepyeklep ,,,gospodygospodygospodygospodygospodygospodygospodygospodygospodospodgospodydyospodygospodyospodygospodyospodygospodygospodygospodypododyospoddgo pggg iiii iiiii i bankibankibankibankibankbankibanbanankibankbankibankibankibabankibankibankibankinknbankbankkkkabanb . ..

Jak korzystać z podręcznika

Ciekawostkiwzbogacają wiedzę.

Praca ze źródłemułatwia poznanie i zrozumienie ciekawych

faktów z historii.

Trójwymiarowe ilustracjeukazują najciekawsze

elementy budowli.

7

Cywilizacje nad wielkimi rzekami | Palestyna i jej mieszkańcy38 39

Świątynia Salomona Świątynia została wzniesiona w Jerozolimie w połowie X wieku przed naszą erą na polecenie słynącego z mądrości króla Salomona. W specjalnym pomieszczeniu świątyni – Miejscu Najświętszym – umieszczono Arkę Przymierza, do której włożono Tablice z Przykaza-niami objawionymi Mojżeszowi przez Boga.

Wiara w jedynego BogaInaczej niż inne ludy starożytne, Żydzi wierzyli tylko w jednego Boga, który, jak głosi Pismo Święte, sam miał im przekazać zasady wiary. Choć Izraelici, dzięki Mojżeszowi, znali imię swego Boga, z szacunku go nie wymawiali. Jeśli już je wypowiadali, mówili po prostu Pan. Nie malowali też i nie rzeźbili jego wizerunków, gdyż Bóg zabronił tego Mojżeszowi. Przekazane Mojżeszowi przez Boga szczegółowe prawa dla ludu Izraela zostały wyryte na dwóch

kamiennych tablicach, które przechowywano w specjalnie sporzą-dzonej skrzyni zwanej Arką Przymierza. W czasie wędrówki Izraeli-tów Arka stała w oddzielnym namiocie. W X wieku przed naszą erą król Salomon zbudował w Jerozolimie świątynię, w której umiesz-czono Arkę Przymierza. Izraelici stworzyli własne pismo. Dzięki temu mogli spisać zasady swej religii i dzieje swojego ludu. Dziś możemy je przeczytać w Biblii, w Starym Testamencie.

Słowniczek

Cheruby lub chrubiny to

bardzo potężne nadprzyro-

dzone istoty, znajdujące się

w bezpośredniej bliskości Boga.

Główny zbiornik z wodą morską, wsparty na dwunastu figurach wołów, wykonano z brązu. Służył on do napełniania mniej-szych zbiorników ustawionych wzdłuż mu-rów świątyni. Obmywano w nich zwierzęta przeznaczone na ofiarę, które następnie palono na ołtarzu rytualnym.

Kapłani wchodzący do świątyni

Ołtarz rytualny

Najświętsze Miejsce świątyni znajdowało się za potężnymi złotymi wrotami. Przechowywano w nim Arkę Przymierza, której strzegły, jak wierzo-no, dwa cheruby. W pomieszczeniu pano-wała całkowita ciemność. Izraelici wierzyli, że w tym miejscu jest obecny Bóg. Do Najświętszego Miejsca mógł wchodzić tylko arcykapłan.

Podczas uroczystości w świątyni zapalano sied-mioramienne świeczniki. Ramiona świecznika są symbolem Krzewu Goreją-cego, nad którym ukazał się Mojżeszowi anioł Boży.

Stół z darami i skrzynię do palenia kadzidła umieszczano w głównym pomieszczeniu świątyni, gdzie odprawiano ceremonie religijne. Na stole kładziono chleb i ustawiano naczynia z winem.

Warto wiedziećŻydzi wierzyli w jedynego Boga, którego nazywali Jahwe. Wierzyli, że był On stwórcą świata, ludzi oraz zwierząt – wszechmocnym i wszech-wiedzącym Bogiem.Słowniczek

wyjaśnia trudniejsze poję-

cia i terminy historyczne.

Podsumowaniazawierają najważniejsze informacje ułatwiające zapa-

miętywanie poznanych zagadnień.

Pytania i zadaniapomagają w utrwaleniu wiadomości

po każdej lekcji.

Infografi kiw atrakcyjny sposób łączą

ilustracje z tekstem.

Osie czasukształcą umiejętność oznaczania

wydarzeń w czasie historycznym.

Lekcje powtórzeniowesprawdzają i utrwala-

ją wiedzę z kolejnych

działów.

8

W atlasie znajdziesz:● ciekawe, kolorowe mapy i plany;

● osie czasu;

● ilustracje z nakładanymi kalkami, na których

przedstawiono dodatkowe informacje, ciekawostki;

● kolorowe rysunki i zdjęcia;

● drzewa genealogiczne dynastii Piastów i Jagiellonów.

Atlas do historii i społeczeństwa pomoże ci w nauceKorzystając z niego, poznasz ciekawe zdarzenia z przeszłości i współczesności.Odkryjesz cywilizacje starożytności.Prześledzisz wydarzenia z dziejów Polski i świata.Zobaczysz, jak zmieniało się życie ludzi na przestrzeni dziejów.

12

Palestyna – ziemia Izraelitów

S T A R O Ż Y T N O Ś Ć

narodziny Chrystusa

II III IV VI XXIIIIIIIIIVVVIVIIVIIIIXXXIXIIXIIIXVIII V

Około 1800 lat p.n.e. przodek Izraelitów – Abraham – wyruszył wraz ze swoim ludem z miasta Ur w Mezopotamii do obiecanej im przez Boga ziemi w Palestynie. Taki przekaz znajdujemy w Biblii. Izraelici musieli jednak opuścić swoją ziemię, gdy po latach nieurodzaju zapanował tam wielki głód. Udali się wówczas do Egiptu, ale tam również nie znaleźli miejsca dla siebie. W Egipcie faraonowie traktowali lud żydowski jak niewolników.

W XIII wieku p.n.e. Izraelici pod przywództwem Mojżesza uciekli z Egiptu i powrócili do Palestyny. O swój kraj musieli walczyć z mieszkającymi tam ludami. W X wieku p.n.e., w obliczu zagrożenia, Izraelici pod wodzą króla Saula,

Tora jest najważniejszą księgą dla Żydów. Opowiada o powstaniu świata i najstarszych dziejach Izraelitów. Zawiera najważniejsze prawa – święte dla narodu żydowskiego.

Arka Przymierza była ozdobną skrzynią, w której, według biblijnego przekazu, złożono Tablice z Dziesięciorgiem Przykazań

Menora jest siedmioramiennym świecznikiem. Od ponad 3000 lat jest symbolem religii Żydów. Dzisiaj jest godłem Izraela.

zjednoczyli się i stworzyli silne państwo. Po Saulu rządzili odważny Dawid i jego syn – słynący z mądrości, król Salomon.

Dawid zdobył Jerozolimę i uczynił ją stolicą swojego państwa. Salomon zbudował w niej wspaniałą świątynię poświęconą Jahwe – Bogu Izraelitów.

Po śmierci Salomona państwo rozpadło się na dwa królestwa: Judy na południu i Izraela na północy. W VIII wieku p.n.e. królestwo Izraela podbiła Asyria. W kolejnych wiekach Palestyna przechodziła we władanie Egiptu, Babilonii, Persji i wreszcie Rzymu.

Mojżesz z Tablicami z Dziesięciorgiem Przykazań

Ściana Płaczu jest częścią muru otaczającego zburzoną przed wiekami Świątynię Jerozolimską. Modlą się przy niej Żydzi, uznając mur za miejsce święte.

13

W starożytnej Grecji

Triera – grecki okręt wojenny. Ateny były potęgą morską. Podstawową jednostką ich floty była triera – galera z trzema rzędami wioseł po każdej stronie.

Starożytni Grecy zamieszkiwali południową część Półwyspu Bałkańskiego z Peloponezem. Zasiedlili też wybrzeża Azji Mniejszej oraz wyspy na Morzu Egejskim, Morzu Jońskim i Morzu Kreteńskim. Pasma górskie w naturalny sposób oddzielały od siebie miasta-państwa, zwane polis. Najpotężniejszymi z nich były Ateny i Sparta.Brak ziemi uprawnej w górzystej ojczyźnie sprawił, że Grecy wyprawiali się na morza w poszukiwaniu lepszych warunków do życia i zakładali kolonie.

Grecy, którzy rywalizowali ze sobą, posiadali też silną świadomość wspólnoty. Łączył ich język, kultura i wierzenia. Dzięki temu w chwilach szczególnego zagrożenia potrafili działać wspólnie i pokonać nawet znacznie silniejszego przeciwnika. Przez wiele lat walczyli z groźnymi Persami, którzy chcieli podbić Grecję.

DLA CIEKAWYCH Grecy byli twórcami demokracji – najważniejszego w dziejach systemu politycznego. Demokracja polega na rządzeniu państwem przez większość obywateli, którzy wybierają swoich przedstawicieli w wyborach.

Krajobraz Grecji

Uzbrojenie wojownika greckiego

Wojownik greckiWojownik perski

18

DLA CIEKAWYCH Grecy organizowali wielkie zawody sportowe. Na wzór starożytnych igrzysk i szlachetnej rywalizacji odbywają się współczesne olimpiady.

Kultura starożytnych Greków

Dyskobol Myrona

Wielkie osiągnięcia cywilizacji starożytnych Greków i Rzymian stały się dziedzictwem kultury europejskiej.Po starożytnych Grekach przejęliśmy filozofię – naukę stawiającą ważne pytania, opisującą świat i człowieka oraz historię – naukę opisującą przeszłość. Starożytnym Grekom zawdzięczamy także rozkwit takich nauk, jak matematyka, medycyna i nauki przyrodnicze. Podziwiamy greckie rzeźby, utwory wielkiego poety Homera, poezję i sztuki teatralne. Zachowane do dziś zabytki architektury zachwycają pięknem.

Fragment świątyni na ateńskim Akropolu

Świątynie na Akropolu

Teatr w Delfach

Aktor grecki w masce teatralnej i w butach na koturnach

Maski teatralne

19

Rzymianie, zdobywając Grecję, przejęli i twórczo rozwinęli wielki dorobek kulturalny Greków. Nauczyli się wznosić budowle podobne do greckich. Naśladowali Greków, tworząc wspaniałe rzeźby i literaturę. Odkrywali na nowo dzieła uczonych i filozofów greckich.

Kultura starożytnych Rzymian

Sami wnieśli do kultury europejskiej język łaciński, prawo rzymskie i ustrój zwany republiką. System prawa wielu współczesnych krajów oparty jest na zasadach pochodzących bezpośrednio z prawa rzymskiego.

Do dziś zachowały się wspaniałe osiągnięcia architektoniczne i inżynieryjne Rzymian – solidne drogi, potężne mosty i akwedukty (wodociągi).

Posąg cesarza rzymskiego Oktawiana Augusta

Akwedukt i most

Droga rzymskaDLA CIEKAWYCH Łacina była przez wieki językiem nauki i ludzi wykształconych. Współcześnie nadal posługuje się nią Kościół katolicki. Język łaciński jest też powszechnie stosowany w naukach przyrodniczych i w medycynie.

Forum Romanum – największy i najwspanialszy plac starożytnego Rzymu. Otoczony był sześcioma wzgórzami. Wybudowano na nim okazałe świątynie. Plac był centrum życia politycznego i religijnego.

34

Polska w czasach Jadwigi i Jagiełły

Król Władysław Jagiełło i królowa Jadwiga

W 1385 roku Polska i Litwa, zagrożone krzyżackimi najazdami, zawarły porozumienie. Na mocy podpisanego dokumentu miały stać się jednym państwem, którego jedność gwarantowała osoba wspólnego władcy. Królem Polski, po przyjęciu chrztu w roku 1386 i poślubieniu polskiej królowej Jadwigi, został wielki książę Litwy – Władysław Jagiełło. Dzięki unii rozpoczęto proces pokojowej chrystianizacji Litwy. Unia personalna pozwoliła również na połączenie sił obu państw i wspólne przeciwstawienie się najazdom Państwa Zakonu Krzyżackiego.

narodziny Chrystusa

XV XVI XVIII XXIXIIIXIIXIXIXVIIIVIIVIIVIIIIIIIIIIII XVIIXIV

Ś R E D N I O W I E C Z E

V

Para królewska myślała nie tylko o bezpieczeństwie państwa. Dbała także o rozwój gospodarczy i kulturalny kraju. Królowa przekazała swoje klejnoty i cenne szaty na odnowienie podupadłego uniwersytetu w Krakowie. Zaczęto w nim kształcić duchownych, którzy mieli chrystianizować Litwę. Rozwinęły się wydziały prawa i nauk medycznych, na których kształciła się młodzież szlachecka i pochodząca z bogatego mieszczaństwa.

Królowa Jadwiga przekazuje akt fundacyjny na odnowienie Akademii Krakowskiej

Pogoń – herb Wielkiego Księstwa Litewskiego

DLA CIEKAWYCHKrólowa Jadwiga była córką węgierskiego króla Ludwika Andegaweńskiego i prawnuczką Władysława Łokietka.

Wielki książę litewski otrzymał na chrzcie imię Władysław. Władysław Jagiełło był założycielem panującej w Polsce 186 lat dynastii Jagiellonów.

35

DLA CIEKAWYCHWładysław Jagiełło, przygotowując się do wojny z Krzyżakami, nakazał zgromadzić żywność dla armii. Między innymi polowano na tury, które były przodkami bydła domowego. Te wymarłe dziś zwierzęta zamieszkiwały ówczesne puszcze. Ostatni żyjący w Polsce tur padł w Puszczy Jaktorowskiej w 1627 roku.

Zamek w Malborku. Sprowadzony przez Konrada Mazowieckiego zakon krzyżacki stanowił duże zagrożenie dla Polski i Litwy. Od 1309 do 1457 roku zamek w Malborku był siedzibą wielkiego mistrza krzyżackiego, a samo miasto – stolicą Państwa Zakonu Krzyżackiego.

Chorągwie krzyżackie zdobyte pod Grunwaldem

Bitwa pod Grunwaldem

Wyprawy Krzyżaków na ziemie litewskie spowodowały w roku 1409 wybuch wojny pomiędzy państwem polsko-litewskim a Państwem Zakonu Krzyżackiego. Najważniejszym wydarzeniem tego konfliktu była bitwa pod Grunwaldem stoczona 15 lipca 1410 roku. Wojska polsko-litewskie, wspierane przez rycerstwo i oddziały czeskie, ruskie, a nawet tatarskie, rozbiły armię krzyżacką. Na polu bitwy poległ wielki mistrz krzyżacki Urlich von Jungingen i kwiat rycerstwa zakonnego. Bitwa pod Grunwaldem była jedną z największych bitew średniowiecza. Wzięło w niej udział wielu rycerzy z całej Europy. Wśród nich był najsłynniejszy polski rycerz – Zawisza Czarny. Sprzymierzonymi z Polakami wojskami litewskimi dowodził wielki książę litewski Witold.

Bitwa pod Grunwaldem – fragment obrazu Jana Matejki

wielki mistrz krzyżacki Urlich von Jungingen wielki książę

litewski WitoldZawisza CzarnyZawisza Czarny

70

Zmienność granic Polski na przestrzeni dziejów

71

Piastowie mazowieccy linia wymarła w pierwszej

połowie XVI wieku

Piastowie śląscy linia wymarła

w drugiej połowie XVII wieku

Drzewo genealogiczne dynastii PIASTÓW

Bezprymzm. 1032

Piast – rolnik, legendarny przodek dynastii

Siemowit

Lestek

Siemomysł

Bolesław I Chrobry 992–1025

Mieszko I ok. 960–992

Mieszko II1025–1034

Świętosława (Sygryda)

królowa Szwecji i Danii

Ottozm. 1033

Kazimierz I Odnowiciel1034–1058

Władysław I Herman 1079–1102

Zbigniew1102 – po 1114

Bolesław III Krzywousty1102–1138

Kazimierz II Sprawiedliwy1177–1194

Henryk Sandomierski zm. 1166

(brak potomstwa)

Mieszko III Stary 1173–1177 i 1198–1202Bolesław IV

Kędzierzawy1146–1173

Władysław II Wygnaniec1138–1146

Bolesław Wysoki1163–1201

Henryk I Brodaty1201–1238

Piastowie wielkopolscy

Bolesław II Śmiały (Szczodry)

1058–1079

Przemysł II1279–1296

Konrad Mazowiecki1202–1247

Siemowit, ks. mazowiecki1247–1262

Kazimierz, ks. kujawski1233–1267

Władysław Łokietek1306–1333

Elżbietakrólowa Węgier

Kazimierz III Wielki1333–1370

Ludwikkról Węgier od 1342

i Polski – 1370–1382

Jadwiga1384–1399

Henryk II Pobożny1238–1241

71

Legenda – władca

koronowany, król960–992 – daty panowania władców,

książąt i królów zm. – zmarłyks. – książę – przerywana linia pomiędzy

kartami oznacza brak bezpośredniego następstwa pomiędzy panującymi

1. Czas w historii

2. Nad Eufratem i Tygrysem

3. W Egipcie faraonów

4. Palestyna i jej mieszkańcy

5. Od obrazków do liter

I. Cywilizacje nad wielkimi rzekami

10

Cywilizacje nad wielkimi rzekami | Czas w historii

Czasw historii1Chronologia – nauka o mierzeniu czasuW klasie czwartej poznaliście słowa związane z chronologią – na-uką o mierzeniu czasu i porządkowaniu kolejności wydarzeń. Dla wielu z was określanie wieku lub połowy wieku oraz umieszczanie wydarzeń historycznych na osi czasu nie jest proste. Dlatego na początku przypomnimy sobie najważniejsze wiadomości dotyczące sposobu określania czasu w historii.

STAROŻYTNOŚĆNajstarsza i najdłuższa epoka historyczna, której początek wyznacza wynalezienie pisma, trwała około czterech tysięcy lat.

ŚREDNIOWIECZEEpoka, która nastąpiła po starożytności, trwała ponad tysiąc lat.

ok. 3500 lat p.n.e.

476 rok n.e.

1492 rok n.e.oś czasu

NOWOŻYTNOŚĆEpoka, która nastąpiła po średnio-wieczu, trwała ponad czterysta lat.

11

Zapamiętaj,to ważne!Na nowoczesne technologie

złożyły się zarówno wynalazki

najprostsze, które powstały kilka

tysięcy lat temu, jak na przykład

koło, i te współczesne, najbardziej

złożone, jak roboty.

Epoki historyczne i wielkie wydarzeniaPamiętasz już, że dzieje ludzkości dzielą się na epoki. Najstarszą i najdłuższą epoką historyczną była starożytność, której początek wyznacza wynalezienie pisma. Jej ciekawą historię poznasz pod-czas kolejnych lekcji. Dowiesz się też o wielu wydarzeniach, takich jak budowa piramid i sporządzanie mumii w starożytnym Egipcie. Poznasz dyscypliny sportowe, w których rywalizowano podczas pierwszej greckiej olimpiady oraz tajemnice rzymskich budowli, które – podobnie jak piramidy – przetrwały do dzisiaj.

Osiągnięcia techniki

ok. IV tys. p.n.e. – koło

IV w. p.n.e. – wypalana rzymska cegła

XIX w. – żarówka elektryczna

XX w. – robot kuchenny

XX w. – prom kosmiczny

XIII w. – wiatrak

1. Przypisz zilustro-wane wynalazki do odpowiedniej epoki historycznej.

Czas szybko biegnie i wszystko, co się zdarzyło przed chwilą, jest już historią. Bez trudu potrafi my określić w czasie niedawne wyda-rzenia, mówiąc, że coś odbyło się w drugiej połowie XX wieku. Inaczej jest w przypadku faktów i zdarzeń, które nastąpiły w od-ległej przeszłości. W ich umiejscowieniu pomaga nam podział dziejów na epoki.

1918 rok n.e.

WSPÓŁCZESNOŚĆEpoka najnowsza, w której nastąpił dyna-miczny rozwój nowo-czesnych technologii, liczy zaledwie ponad kilkadziesiąt lat.