üreselleflen dünyada yenilenebilir enerji kaynaklar›n›n öneminin artmas›, sera et-kili gazlar›n kullan›m›na yönelik uluslararas› anlaflmalar ve do¤al gaz kullan›m›-n›n fazlalaflmas›, ülkelerin enerji politikalar›n›n de¤ifliminde etken olmakta. Ar-t›k enerji kaynaklar›n›n uzun süre kullan›labilir nitelikte olmas› öne ç›kt›. Bunun

yan› s›ra çevrenin korunmas› ve küresel iklim flartlar› gibi konular ayr› bir önem kazand›.2050'ye kadar dünya için iki senaryo öngörülmekte; bunlardan ilki fosil yak›tlar›n›n kul-lan›m›n›n artaca¤› ve do¤algaza olan talebin yükselece¤i yönünde. ‹kinci senaryo ise ener-ji sistemlerinde devrimin kaç›n›lmaz oldu¤u öngörülerek yak›t hücresi ve hidrojen kulla-n›m›yla bütünleflmeye dayanmakta ve hidrojen kullan›m› için öncü güç bor madenleri ol-makta. Türkiye'nin enerji tüketiminin y›ll›k yüzde 6,8 art›fl h›z› ile 2010 y›l›nda 171,3milyon ton eflde¤eri petrole (TEP), 2020 y›l›nda ise 298,4 milyon TEP ulaflmas› bekle-niyor. D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›n›n, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl›¤› ve Devlet ‹statis-tik Enstitüsü verilerine dayanarak haz›rlad›¤› “Türkiye'de Enerji Üretim ve Tüketim Bek-lentileri” isimli rapora göre Türkiye'deki genel enerji üretimi ise 2020'ye kadarki süreçtey›ll›k yüzde 4,8 art›flla 70,2 milyon TEP olmas› bekleniyor. 1999'da enerji ihtiyac›n›nyüzde 65'ini ithalatla karfl›layan ülkemizde bu oran, 2010 y›l›nda yüzde 73, 2020 y›l›ndaise yüzde 78'e yükselecek. Bütün bu verilerle Türkiye'nin acil çözümlemesi gereken so-runlar›n bafl›nda enerji gelmekte.

TÜRK‹YE'N‹N ELEKTR‹KTE ARZ/TALEP DENGES‹

Türkiye Asya ile Avrupa, Orta do¤u ile Avrupa aras›nda yer alan co¤rafyas› ile OrtaDo¤u'nun ve Orta Asya'n›n enerji kaynaklar›n› Avrupa'ya aktarmaya yönelik do¤al bir“Enerji Koridoru” konumunda. Dünyan›n petrol ve do¤al gaz kaynaklar›n›n üçte ikisikomflu oldu¤umuz Orta Do¤u'da ve Hazar dâhil Asya'da bulunmakta.

Türkiye'nin etraf› petrol zengini ülkelerle çevrili oldu¤u halde enerji kaynaklar› zen-

Küreselleflme özellikle küresel ›s›nma, enerjikaynaklar›n›n tekrar gözden geçirilmesini veülkelerin gelece¤e yönelik düflüncelerini yenidenplanlamas›n› da beraberinde getirdi. Türkiye “EnerjiKoridoru” bir ülke olarak de¤erlendirilirken, Türközel sektörü enerji konusunda yap›lmas› gerekenreformlar› beklemekte. “Türkiye'nin Enerji Profili”bafll›¤› alt›nda özel sektörün içinde bulundu¤usorunlar› araflt›rd›k

KAPAK

10 EKONOM‹K FORUM k Ekim 2007

Türkiye’nin Enerji Profili Türkiye’nin Enerji Profili

> Haz›rlayan: Gülder DEM‹R

K

ginli¤i yönünden yeterli de¤iliz. 2005 y›l›nda 88 milyon TEP olan toplam enerji ihti-yac›m›z›n yüzde 70'ini ithal yoluyla karfl›lad›k.

Türkiye'de halen, 2001 y›l›nda ç›kar›lan 4628 say›l› Elektrik Piyasas› Kanunu uygu-lanmakta. Bu kanunun uygulanmaya bafllanmas›yla daha önce bir Kamu Elektrik Ku-ruluflu olan Türkiye Elektrik Üretimi A.fi.'nin (TE‹Afi) tekelinde olan elektrik üretimipay› giderek azald› bu rakam afla¤›daki Tablo-2 de görüldü¤ü gibi 2004'te yüzde46,6'ya ç›kt› ve 2005'te yüzde 46,2'ya düfltü. Yani bugün Türkiye'de elektri¤in yüzde53,8'si özel sektör taraf›ndan üretilmekte. Yar›dan fazlas› özel sektör taraf›ndan kurul-du¤u halde 15-20 y›ll›k elektrik sat›fl anlaflmalar› ile üretti¤i elektri¤i bir kamu toptanal›fl/sat›fl durumunda olan TETAfi'a satan Yap-‹fllet-Devret veya Yap-‹fllet Santralle-ri'ne ait.

TE‹Afi'›n yapt›¤› de¤erlendirmeye göre Türkiye bu y›l 140 milyar 360 milyon ki-lovat saatlik elektri¤ini termik santrallerden, 44 milyar 540 milyon kilovat saatlik elekt-ri¤ini hidroelektrik santrallerden karfl›layacak. Ancak kurak hava koflullar› nedeniyle hid-roelektrik santrallerinden (HES) üretilmesi planlanan enerjinin yaklafl›k 8-10 milyar ki-lovat saatlik bölümü termik santrallere kayd›r›lacak.

Türkiye'nin en büyük elektrik üretimin yap›laca¤› termik kaynaklar›n birincil des-tekçisi ise yüzde 45,4 ile do¤algaz, yüzde 18,9 ile linyit, yüzde 7,3 ile taflkömürü, yüz-de 4,1 ile akaryak›t ve yüzde 0,1 ile de biyogaz at›k olacak. Türkiye bu sene do¤al gaz-dan 84 milyar kilovat saat elektrik enerjisi üretmesi hedefleniyor. Bu y›l tüketilmesi ön-görülen 183 milyar 500 milyon kilovat saatlik elektri¤in yüzde 39,7'si sanayi, yüzde

KAPAK <

ENERJ‹ KAYNAKLARIMIZIN YETERL‹L‹K TABLOSU (Mtoe)Tablo 1

Enerji Bilinen Kaynaklar› Rezerv (MTEP) Üretim Talep Üretim Talep Üretim Talep

HAM PETROL 43,0 2,8 26,0 1,1 50,0 0,5 71,4DO⁄AL GAZ 9,0 0,5 16,5 0,2 49,4 0,1 74,3KÖMÜR 1100,0 1,2 10,0 0,8 20,0 0,5 30,0L‹NY‹T 8500,0 20,0 26,1 - 26,1 32,4 32,4YEN‹LENEB‹L‹R ATIKLAR 20,0 6,0 - 4,4 - 3,9 -H‹DROL‹K 12,0 3,9 3,9 5,3 5,3 10,0 10,0JEOTERMAL 10,0 0,7 0,6 1,0 0,9 1,7 1,6ELEKTR‹K - 12,8 12,8 18,7 18,7 21,5 21,5

*Kaynak: Uluslararas› Enerji Ajans›n›n yay›mlad›¤› IEA ülkelerinin Enerji politikalar› (2003)

2004 2010 2020

ÜRET‹M GRUPLARINA GÖRE 2004 VE 2005 YILLARI ELEKTR‹K ÜRET‹M TABLOSU

Elektrik Üretim Grubu 2004 Y›l› Üretimi (Mwh) 2005 Y›l› Üretimi ( Mwh)

EÜAfi 58,489,275 61,648,567EÜAfi'a ba¤l› ortakl›klar 4,123,311 5,301,296Özellefltirme ‹daresine Devredilen Santraller 6,189,919 6,530,980Yap-‹fllet (BOO) Santralleri 35,979,183 41,614,961Yap-‹fllet-Devret (BOT) Santralleri 14,365,508 13,768,394Serbest Üretim fiirketleri 3,740,494 10,590,187Otoprodüktörler + Otoprodüktör Gruplar› 22,596,191 17,073,510‹.H.D. Santralleri (Özel) 3,935,140 4,121,690Mobil Santraller 1,274,327 855,305Toplam Elektrik Üretimi (Türkiye) 150,693,348 161,504,890‹thalat / ‹hracat Dengesi +675,869 +1,172,339Toplam Elektrik Tüketimi (Türkiye) 150,017,479 160,332,551

Tablo 2

Ekim 2007 l EKONOM‹K FORUM 11

18,5'i konutlar, yüzde 12,6'si ticarethaneler, yüzde 2,7'si resmi daireler taraf›ndan tü-ketilecek.

ELEKTR‹K ‹fiLETMELER‹N‹N YASAL ALT YAPISI

Türkiye'de bugün 400 KV,154 KV ve 66 KV'l›k iletim sistemleri ve 34,5KV ve0,4KV'l›k da¤›t›m sistemi bulunmakta. Toplam 46,000 kilometre iletim hatl›, 68.000MVA'l›k transformateri merkezi mevcut. Türkiye'nin toplam elektrik üretim kapasite-si (2005 itibariyle) 40.000 MW't›r ve bunun 14.000 MW's›n› Hidrolik ve 26,000MW's›n› teknik santraller oluflturmakta.

Türkiye elektrik iletim sistemlerinin iflletme ve yat›r›mlar› bir kamu kuruluflu olanTE‹Afi 'a b›rak›lm›fl durumda. Da¤›t›m sistemleri yine bir kamu kuruluflu olan TEDAfitaraf›ndan kurulmakta ve iflletilmekte. TEDAfi yirmi bölgeye ayr›lmakta, her bölgeözellefltirilmekte ve ihale ile yerli ve yabanc› flirketlere sat›fla haz›rlanmakta.

1984'te ç›kar›lan 3096 say›l› yasa ile o zamana kadar kamu kuruluflu tekelinde olanelektrik tesislerinin kurulmas›, iflletilmesi elektri¤in iletim ve da¤›t›m için özel flirketlereimkân tan›nd›. Bu kanuna dayan›larak ç›kart›lan 85/9799 say›l› kararname ile fabrika

sahiplerine ihtiyaçlar› olan kaliteli elektri¤i üretecektesisleri kurma, iflletme ve fazlas›n› flebekeye satmayetkisi verildi. Bu flekilde kendi elektrik tesisini ku-ranlara “otoprodüktör” denilmekte. Kararnameninç›kart›lmas›ndan bugüne kadar Türkiye'de yaklafl›k250 otoprodüktör tesisi kuruldu ve bunlar›n top-lam kapasitelerinin 6.700 MW'a ulaflt›¤› TürkiyeKojenerasyon Derne¤i taraf›ndan belirtilmekte.(Türkiye toplam kurulum gücünün yüzde 17'si.)

2001 y›l›nda ç›kart›lan liberal Elektrik Piyasas›Kanunu ile özel sektöre yüksek gerilimli iletim te-sisleri d›fl›nda tüm elektrik tesislerinin yap›m›, ifllet-mesi ve elektri¤in pazarlanma yetkisini getirmifltir.Elektrik piyasas› yerli ve yabanc› yat›r›mc›lara aç›koldu¤u halde geçen befl y›l içinde durgunluk gös-termekte.

ENERJ‹DE SIKINTI KAPIDA

Türkiye'de son y›llarda ekonomi iyi gitmekte vebuna ba¤l› olarak elektrik tüketimi her y›l yüzde ye-di civar›nda artmakta. Bu art›fl›n bu y›l daha da h›z-lanmakta oldu¤unu görüyoruz. Bu y›l›n ilk çeyre-¤inde art›fl h›z› ise yüzde sekiz oldu. Türkiye elekt-rik sistemine, flu anda yap›lmakta olan termik, hid-rolik ve rüzgar santrallerinin d›fl›nda herhangi birsantral ilave edilmezse, 2007 y›l›nda elektrik k›s›n-t›s› olmadan durum atlat›lsa bile, 2008 y›l›nda en az1000 MW'lik, 2009 y›l›nda ilave 1.500 MW'l›k ve2010 y›l›nda ilave 2.500 MW'l›k yeni üretim kapa-siteleri iflletmeye al›nmazsa elektrik s›k›nt›lar› baflla-yacak. TE‹Afi verilerine göre enerji sektörüne hery›l 12 milyar kilovatl›k üretimi karfl›layacak yat›r›mgerekiyor.

Özel Sektör üretimin, yüzde 53,8'ini yapt›¤›halde bunun büyük bir k›sm› sözleflmeleri gere¤isadece kamu kurulufllar›na elektrik satt›¤› için adetakamunun kiral›k santralleri gibi çal›flmakta olup li-beral elektrik pazar›n›n içinde de¤il. Liberal elektrikpazar›n›n içinde olan ve Tüketicilerle enerji sat›fl an-laflmas› (ESA) yapanlar sadece serbest üretim flirket-leri ve otoprodüktörler. Bunlar›n da üretimde pay›yüzde 17, kapasite pay› ise yüzde 13'e varmakta.

4628 say›l› Elektrik Piyasas› Kanunu'na göre,Türkiye'de elektrikte arz güvenli¤i tehlikeye girme-dikçe, Kamu Elektrik Üretim fiirketi olan EÜAfisantral yapmayacak. K›saca yeni elektrik santrali ya-t›r›mlar› tamamen özel sektöre b›rak›lm›fl durumda.Özel firmalar Türkiye'de yak›t fiyatlar›n›n bugünküseviyesine ve gelecek y›llardaki geliflme trendine ba-karak fizibilite hesaplar› yapmakta ona göre kuraca-¤› elektrik santralinin do¤algazl› m›, kömürlü mü,linyitli mi, rüzgar veya hidrolik santral mi olaca¤›nakarar vermekteler.

> KAPAK

Türkiye enerjide d›fla ba¤›ml› Enerji piyasas› Düzenleme Kurumu'nun (EPDK) 2007 Temmuz ay› sonu verilerine

bak›ld›¤›nda, enerji piyasas›n›n büyük firmalar› son üç ayda do¤al gaz, ithal kömür, fuel oil ileçal›flacak toplam üretimin yaklafl›k üçte biri büyüklü¤ünde yeni baflvurular görülmekte. Son befly›lda elektrikte hiç büyük çapl› yat›r›m baflvurusunda bulunmayan firmalar elektrik arz a盤›nedeniyle (Sabanc›, Enka, Ciner, Aksa, Habafl, Cengiz, Alarko, Goldafl gibi) on dört baflvuru 5,8milyar dolarl›k yat›r›m ve yedi bin MW kurulu güçte olacak santral kurmak için lisans istemifller.Bütün bu geliflmelere ra¤men Türkiye'de, enerji yat›r›mlar›n›n zaman›nda yap›lmamas›nedeniyle, do¤al gaz, ithal kömür ve fuel oil'e teslim olmufl durumda. Dolay›s›yla Türkiye'deenerjide d›fla ba¤›ml› ve pahal› üretim dönemi tekrar bafllam›fl oldu.

12 EKONOM‹K FORUM k Ekim 2007

KAPAK <

Türkiye’nin Bugünkü Enerji Profili ‹çinde Özel Sektörün Yeri

Ekim 2007 l EKONOM‹K FORUM 13

Türkiye'nin mevcut elektrik ihtiyac›n›n 36 milyar kilovat saati özel sektör taraf›ndan karfl›lan›yor.Bu rakam› yükseltmek isteyen firmalar ise kurulu kapasitelerini art›rmak ve sat›fllar› ço¤altmakiçin hem yurtiçi hem de yurtd›fl›nda birbiri ard›na yeni projelere imza at›yorlar.

ALARKO: Alarko San-Sal ‹nflaat, biri Çanakkale Ezine di¤eri SamsunÇarflamba'da olmak üzere ithal taflkömürüne dayal›, üç bin 18'er gigavatsaatlik elektrik üretecek ve her biri 464 milyon dolara mal olacak ikisantral için lisans istedi.

AYTEM‹Z: 700 bayisi ile akaryak›t da¤›t›m› yapan Aytemiz Grubu, ikiflirketle elektrik üretiminde yer al›yor. Antalya'da toplam on befl MWgücünde üç hidroelektrik santral›n›n yap›m›n› sürdüren grup, bu alanda70 MW kapasiteye ulaflmay› hedefliyor.

C‹NER GRUBU: Park Teknik Elektrik, Ankara Çubuk'ta fuel oil'e dayal›,350 gigavat saatlik elektrik üretecek mobil santral için üretim lisans›talep etti.

ÇALIK ENERJ‹: Enerji alan›nda Türkiye'nin en önemli projelerindenbirine imza atan Çal›k Holding, Samsun-Ceyhan Petrol Hatt› Projesi'yledikkatleri üzerine çekmiflti. Üç hidro elektrik enerji santrali projesi olangrup, Çank›r› ve Bursa Keles'te de kömür sahas›nda santral kuracak.Do¤u Anadolu ve Trakya bölgelerinde toplam dokuz arama ve üretimruhsat› ile petrol ve do¤algaz üretimi yapmay› hedefleyen grup, Irak,Afganistan, Türkmenistan, Kazakistan, Sudan ve Yemen'de de benzeriruhsatlar›n al›m› için görüflmeler yap›yor. Bursa ve Kayseri'de gazda¤›t›m› yapan grubun, do¤algaz da¤›t›m depolama ve toptan sat›flihalelerine kat›lmak üzere yeni yap›lanmalar› mevcut. Çal›k enerjiyetkilileri önümüzdeki dört y›l içinde iki termik ve üç su santraliprojelerini hayata geçirmeyi planl›yor.

DEM‹RER ENERJ‹: Türkiye'nin ilk rüzgar santral›n› ÇeflmeGermiyan'da faaliyete geçiren Demirer Enerji, iki MW'lik kaynak yaratt›.fiimdi Çeflme Mare Manast›r Rüzgar Santral›'n›n yap›m çal›flmalar›n›sürdürüyor. Bu santralden 39,2 MW elektrik üretecek.

ENKA: Bu y›l a¤›rl›¤› enerji sektörüne verece¤ini aç›klayan ENKA Grubu,iki flirketle elektrik üretiminde yer al›yor. Adapazar›, ‹zmir ve Gebzedo¤algaz kombine çevrim santrallar›n› elinde bulunduran EnkaGrubu'nun kurulu kapasitesi 3 bin 854 MW.

ENERJ‹SA: Sabanc› bünyesindeki flirketin kurulu gücü flu an için 455,5MW. Kurulu gücün 370 MW Kocaeli, Adana, Çanakkale ve Mersin'defaaliyet gösteren do¤algaz kombine çevirim santrallerine, 85,5 MW'iMersin, Antalya ve Kahramanmarafl'taki hidroelektrik santraller›ne ait.Adana'da Kavflakbendi'nden 146 MW., Yamanl› ‹kiden 78 MW.,Kuflakl›'dan 28,6 MW., Bolu-Mengen'den 36,4 MW., TrabzonÇambafl›'ndan 45 MW, Kahramanmarafl Sar›güzel'den 151,5 MW.,Kandil'den 350 MW., Hac›n›no¤lu'ndan 244 MW. ve Da¤delen'den 10,6MW'l›k elektrik üretilecek. EnerjiSa 4 Temmuz'da yapt›¤› baflvuru ileBal›kesir Band›rma'da Do¤algaz Çevirim Santrali kurmak için üretimlisans› istedi. Bin MW kurulu güce sahip olacak santral için yaklafl›k 720milyon dolarl›k yat›r›m yap›lacak.

GAMA: Gama bünyesinde 675 MW'lik Birecik HES, 478 MW'l›k MarmaraEnerji Do¤al Gaz Çevrim Santrali, Artvin'de 12 MW'lik Çak›rlar veTekkale HES'leri, Kars'ta 110 MW'lik Karakurt HES, 12 MW'l›k Il›ca, 15MW'l›k Pulur HES ve K›r›kkale'de 153 MW'lik mobil elektrik santrali

bulunuyor. Ayr›ca Gama'n›n ‹rlanda'da befl santral› mevcut.

IC ‹ÇTAfi ENERJ‹: Grubun bünyesinde Konya karaman'da 10,8 MW'likGöksu HES, 14 MW'lik Yukar› Mercan HES, Erzincan'da 12,33 MW'likGirlevik II Mercan HES ile 28,8 MW kurulu gücünde Isparta dizel mobilsantral› üretim yap›yor. Ayr›ca grubun; Damlap›nar, Akbudak, Dikkaya,Kalecik, ‹kisu, Erik, Kemerçay›r, Ortaça¤, Niksar, Kumköy, Sar›nç,Üçhanlar, Alt›ndere, Kepezkaya ve Yumurtatepe HES'lerinde 290 MWkurulu bir güce sahip olmak için çal›flmalar› sürüyor.

L‹MAK: Denizli'de 2,2 MW'lik Çal HES, Mersin'de Pamuk HES, Elaz›¤'dabir milyon kilovat saat kapasiteli Darende HES, Tunceli'de 74 MW'likUzunçay›r HES ve Rize'de 108 MW'lik Demirkap› HES'leri grubunfaaliyetindeki santralleri. Grup, 2010'a kadar üç yeni santral dahakurarak elektrik üretimini bir milyar kilovat saate ç›karmay› hedefliyor.

POLAT ENERJ‹: Polat Enerji, EPDK'ye 340 MW gücünde yedi adetrüzgar enerjisi santralinin lisans baflvurusunu yapt›. Firma busantrallerden 15 MW gücündeki Çanakkale-Burgaz ve 30 MW gücündekiAkhisar-Sayalar santrallerinin lisanslar›n› ald›. Grup, bu iki tesisten 170milyon kilovat saat elektrik üretimi planl›yor. Ayr›ca, EDPK'den bu y›llisans almay› planlad›¤› rüzgar santralleri aras›nda 140 MW'lik SomaSantral›, 66 MW'lik Bal›kesir Kepsüt Santral›, 60 MW'lik ‹zmir Alia¤aSantrali ve 30 MW'lik ‹zmir Foça Santrali bulunuyor. Demirer ile iflbirli¤ikuran flirket, y›ll›k 150 milyon Euro yat›r›mla Gelibolu'da 400 MW kurulugüce sahip rüzgar santrali kuracak.

SANKO: RES ve HES'lerle ilgilenen Sanko'nun Rize ve Cevizli'de 95 MW,Tozköy'de 234 MW, Yokufllu Kalkandere'de 34 MW, Kutlu'da 7 MW,Adana Yedigöze'de 300 MW, Tokat Erba'da 49 MW, Erzurum ‹spir'de 54,MW, Bitlis Kayalar'da 34,8 MW, Pirahmet'te 16 MW, Giresun Koçlu'da46,2 MW'l›k HES'leri bulunuyor. Ayr›ca ‹stanbul Çatalca'da 60 MW'likrüzgar santralinin yap›m çal›flmalar› da sürüyor. Grubun Bursa ‹negöl'de11 MW ve Gaziantep OSB'de 25 MW'lik kojenerasyon tesisleri mevcut.

TAfiYAPI: Yeflil›rmak, K›z›l›rmak, Kelkit ve Dalaman'da su kullanmaiznini alan flirket, alt› projeye 300 milyon dolarl›k yat›r›m yapacak. EtiElektrik Üretim ile sektörde faaliyet gösteren flirket, toplamda 300MW'ye ulaflarak, y›lda bir milyon 155 kilovat saat elektrik üretmeyiplanl›yor.

ZORLU ENERJ‹: Dokuz flirketiyle enerji sektöründe yer alan ZorluGrubu, yurtiçinde ve yurtd›fl›nda kurulu gücü 420 MW olan ve hepsido¤algazla çal›flan alt› santrali bulunuyor. Zorlu, Trakya Bölgesi ileGaziantep do¤algaz da¤›t›m ihalelerini kazanarak bu alanda dageniflliyor. fiu an için Bursa'da 90 MW, Ankara'da 55 MW, Kayseri'de 154MW kurulu gücünde do¤algaz kombine çevirim santralleri ileLüleburgaz'daki 66 MW, Kayseri ve Yal›ova'daki kojenerasyonsantralleriyle toplam 420 MW kurulu gücü bulunuyor. Zorlu Enerji'nin,Güney ‹srail'de bulunan 800 MW kurulu güce sahip do¤algaz kombineçevirim santrali yat›r›mlar›nda ortakl›klar› bulunuyor. Bunlar›n yan› s›raRusya'da kurulmakta olan ve her biri 180 MW kurulu güce sahip iki adetkojenerasyon santralinde yüzde 51 ortakl›k Zorlu'ya ait.