Nedim Ipek, Kosova Vilayeti Dahilinde Gerçekleşen Göçler. History Studies, Volume 21 2010

7/25/2019 Nedim Ipek, Kosova Vilayeti Dahilinde Gerekleen Gler. History Studies, Volume 21 2010

1/17

History Studies

Volume 2/1 2010

Kosova Vilayeti Dahilinde Gerekleen Gler

Nedim PEK

zetTanzimat dneminde Rumelide kurulan vilayetlerden birisi de

Kosovadr. 1878- 1912 yllar arasnda siyasi, sosyal ve iktisadigelimeler sonucu vilayet dahilinde i g, dtan ie g ve iten da ghareketleri yaanmtr. Kosovaya gelen muhacirlerin kahir ekseriyetiniSrbistan sahasndan gelenler oluturmaktayd. kinci sray iseBonaklar igal etmekteydi. Vilayet dahilindeki muhacirlere imkanlarlsnde yardm edilmitir. Ayn dnemde vilayet dahilindeki Srp veBulgarlar ise Srbistan ve Bulgaristana firar yntemiyle g edeceklerdir.Avrupann herhangi bir mdahalesinden ekinen Babali gayrimslimgn nlemeye almtr.Balkan savalarn mteakip Kosova vilayeti topraklar Srbistannkontrolne geer. Srp idaresinin izledii nfus politikas sonucu Kosovadahilindeki Mslmanlardan bir ksm g karar alrken Srbistantopraklarndan Kosovaya ynelik Srp g de gerekleir.

Anahtar kelimeler :Osmanl Kosova G Balkan Srp Bonak Bulgar

Emigrations Occured in Kosovo County

AbstractOne of the counties established in Rumelia during administrative

reforms period is Kosovo. As a result of political,social and economicaldevelopments in 1878-1912, the movements of internal migration,migration from external to internal, migration from internal to externaloccured in the county. The overwhelming majority of emigrants coming toKosovo were the ones coming from Serbia. Bosnians followed them. Aidhad been done to the emigrants in the county as much as possible. Inthe same period, Serbians and Bulgarians in the county will emigrate toSerbia and Bulgaria by escaping. The Sublime Port abstaining fromEuropean intervention tried to prevent nonmuslim emigration. After theBalkan Wars Serbia governs Kosovo county. As a result of population

Prof.Dr. Ondokuz Mays niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.


2/17

66 Nedim PEK

History Studies

Volume 2/1 2010

policy followed by Serbia, while some of the Muslims in Kosovo weredeciding to emigrate, Serbian emigration to Kosovo from Serbia occured.

Key Words : Otoman- Kosovo- Emigration- Balkan- Serbian-Bosnian- Bulgarian

GiriOsmanl Devleti yeniden yaplanma dnemine girdii Tanzimat srecinde

mahalli idare anlayn deitirdi. Yeni dzenlemeyle eyaletler vilayetlere dntrld.

Vilayetlerin snrlar belirlenirken bir gre gre genellikle nfus asndan karmabirimler oluturuldu. Bylece ulusal devlet kurulmas gibi bir risk azaltlmoluyordu1.Bu erevede Balkanlarda kurulan vilayetlerden birisi de Kosovadr. Vilayetsalnamesinde mealen yazl olan Kosova nam Osmanl tarihi nazarnda nemlidir.

Bunu hatrlamak tarihi yd etmek olur2ifadesinden de anlalaca zere belki de yeniidari yaplanmada kamuoyunun maddi ve manevi adan desteini almak adna vilayeteKosova ad verilmitir. Doksan Harbini mteakip imza edilen AyastefanosAntlamas ile byk bir ksm igal edilen vilayet topraklarnn idaresi zel bir statyedntrld. Kosova blgesi Ayastefanos Antlamasnn 15. maddesine gre yerelihtiyalara uygun bir nizamname ile ekseriyeti yerli ahaliden oluan hususi bir komisyontarafndan idare edilecekti. Sz konusu komisyonun kararlar Osmanl ve Rusyatarafndan onaylanmas gerekmekteydi3. Berlin ile bu madde tadil edilmive Osmanlnn

Rusya ile deil ark Rumeli iin oluturulan Avrupa Komisyonu ile istiare etmesi esaskabul olunmutur. Avusturya ise Yenipazarda asker bulunduracakt. Gusine ve Plav gibimahaller ise Karadaa terk ediliyordu4. Balkan Sava sonras Mays 1913de imzaedilen Londra Andlamas ile Kosova Vilayeti topraklar Srbistana terk edildi. SrbistanBirinci Dnya Sava ortamndan da istifade ile Mslmanlara kar grme politikasuygulad. Bu srete Kosovallar iin Anadoluya kadar uzanan yeni bir g servenibalyordu. Bu makalede 18781913 tarihleri arasnda Kosova sahasnda yaanan glerOsmanl Arivi belgelerine istinaden deerlendirilecektir.

1878- 1912 Yllar Aras Gerekleen Gler18781912 yllar arasnda Kosova sahasnda yaanan gleri i g, dtan ie

gve iten da geklinde grupta incelemek mmkndr. Osmanl corafyasndayaanan i gler bilimsel adan detayl ve bir btn ekilde henz ele alnp incelenmideildir. Yaplan almalardan anlald kadaryla zellikle Balkanlar ve Anadoludan

1Malcolm, Kosova Balkanlar Anlamakin, Trkesi: zden Arkan, stanbul 1999, s. 236.2Kosova Vilayeti Salnamesi 1296.3Maria Todorova,Balkanlar Tahayyl Etmek, stanbul 2003,eviren Dilek endil, s. 874887.4Todorova, s. 874887.


3/17

Kosova Vilayeti Dahilinde Gerekleen Gler 67

History Studies

Volume 2/1 2010

skpe ynelik esnaf ve zanaatkr g vardr. Bu tarz gler 16. yzylda ehrinnfusunu %16 orannda etkilemitir. Ancak Osmanldaki ekonomik yapnn geliimiylebirlikte glerin zellii deiecek ve gayrimslim nfus daha ok ehirlere yerlemeyebalayacaktr. Sonu itibaryla 16. yzylda ehir nfusunun %80i Mslmanlardanoluurken bu oran 19. yzyln ortalarnda %56ya kadar gerilemitir5. Taradaki nfusdalgalanmas ile ilgili Osmanl belgelerine dayal henz bir alma yaplmamtr.

e ve da g ise blgedeki siyasi ve askeri olaylar sonucu ortaya kmtr.19yzyln banda Srp isyanlar knca Srbistan sahasnda yaayan Mslman halkaynelik bir terr hareketi balatld. Bu bask zerine Mslman halkn bir ksm dahagvenli grdkleri yerlere iltica ettiler. 18151839 aras Srp Prensi Milohkim olduusahadaki Mslman Arnavutlar topraklarndan srmek iin zel bir aba sarf etmiti6. Buabalar sonucu Srbistann hkimiyetindeki sahadan Osmanl topraklarna ynelikMslman nfus g balad.Halkn snd yerlerden birisi de Kosova ovasdr7.

Bu sahaya ynelik nemli bir dier kitlesel g 1856 sonras Karadenizin dousuve kuzeyinden gerekleti. Krm ve Kafkasyadan gelen gmenlerin bir ksm Osmanlyetkilileri tarafndan Varna zerinden Kosovaya sevk edildi. lk etapta bu gmenlerden5 bin ailenin Kosova sahrasnda yerletirilmesi planland. Rumeli Eyaleti ValisiAbdlkerim Nadir Paa 600 gmen ailesinin k geici olarak Pritine ve Vultrnkazalarnda geirmelerini planlad8. Gmenlere gerek brokratlar ve gerekse sivil halkayn ve maddi yardmlarda bulundu9. Salk sorunlarnn ise asker ve memlekettabiplerince zmlenmesi hkme balanmt10. Hatta yerli halk sz konusu muhacirlerearazi satn alp hibe etmitir. rnein, Hoca Emin ve Osman Efendi nderliinde 100hanelik (500 kii) Orkaps muhaciri Kosova sahrasyla Kumanova kazasnda iskn

edildi. Bunlara Ivranya kazas ahalisi tarafndan da iftlik arazisi satn alnp hibe edildi

11

.Geleneksel erkes kaynaklarna gre Kosova sahasna gelen erkes says toplam 12 bin(2.000 aile) kadard. Metal iilii ve at yetitiricilii alannda mahir olan bu topluluklartarmsal alana yerletirilir ve kendilerinden iftilik yapmalar beklenirdi. Karlatklarzorluklar amak iin de kendilerine vergi muafiyeti tannr. iftilie uyumsalayamayan muhacirleri mahrumiyet ve salgn hastalk iyice ypratr. Hayatta kalmaybaaranlar geimlerini glkle temin etmekteydiler. Bazlar areyi merkezi otoriteyebakaldrmakta bulur. Kosovadaki erkesler 1876 Bulgar isyannn bastrlmasnda ve18771878 savalarnda takviye kuvvet olarak kullanld. Ni tarafna yerletirilenerkesler Srplar tarafndan srlnce Anadolu ve Suriyeye gittiler. Kosovada mesknolanlar da bunlar takip etti. 1890larn sonunda Kosovadaki erkeslerin says aa

5Sabri Srgevil, XIX. Yzyl Ortalarnda skb, OsmanlV, Ankara 1999, s. 624, 629.6Malcolm, 232.7Aleksandre Popovic,Balkanlardaslam, Trkesi: Komisyon,stanbul 1995, s. 268.8 BOA, A.MKT. UM, Nr. 446/61: Sadarete Rumeli Eyaleti Valisi Abdlkerim Nadir imzaltezkire; Osmanl Ariv Belgelerinde Kosova Vilayeti, stanbul 2007.9BOA, A.MKT. MHM, Nr. 314/100.10BOA, A. MKT. UM, Nr. 504/35.11BOA, A. MKT. NZD, Nr. 363/55: 14. S. 1278 tarihli tezkire.


4/17

68 Nedim PEK

History Studies

Volume 2/1 2010

yukar 6.400e geriledi. Avusturya istatistiklerine gre bu rakam 6 bindir12. 1912 sonraserkesler daha byk oranda gtler. 1918den sonra da yine byk bir g oldu.Neticede 1930larda 50 haneye dtler13. Kosova sahrasna yerleen Kafkas muhacirleri93 Harbi ile yerlerinden ayrlp savasonras tekrar ocaklarna dnmlerse de yerleri Nive sair yerlerden gelen gmenler tarafndan igal edilmitir. Kafkas gmenleri savaertesi tekrar ocaklarna dnp yerlemek isterler14.

Kosova sahasna ynelik kitlesel glerin en by 93 Sava esnasnda vesonrasnda gerekleir. Daha sava esnasnda Srplar Morava VadisindekiMslmanlarn hemen hepsini srerler. Mslmanlar 1877 Aralk aynda kn en sertolduu dnemde gnderilmilerdi. Tanklar Kumanovaya kadar uzanan g

gzerghnda yol kenarlarna braklmocuk cesetlerinden, donarak lmihtiyarlardanbahsederler.ubat 1878 tarihine kadar sadece Tuna vilayeti, Ni, rgp, Leskofa ve vraniye

kazalarndan gelen gmenlerin miktar 80 bini bulmutu. leriki tarihlerde gelenlerle burakam 150 bini at. Bunun 20 binini Bulgaristan Emaretinin kurulduu sahadan gelenleroluturmaktayd. Vilayet yetkilileri gmenleri geici olarak yerletirmede sknt ekinceyaklak 54 bin kadar gmeni Selanik, Manastr ve Prizrene gnderdi. Kosovasahasnda biriken gmenlerin 93 binini Srbistan sahasndan gelenler oluturmaktayd.skp sancanda 26 bin gmen kalyordu. Bunlar geici olarak skpe bal kasabave kylere datld15.

Gelenlerin hemen tamam ocaklarna dnmeyi arzulamaktayd. Kosova VilayetiValisi Nafiz Paa bir hayli zorluklar yaanaca dncesiyle gmenlerin geri dnne

kardr16

. Gmenlerden ok az bir ksm sava sonras geri dnmeyi baarabildi.Dnenler daha ziyade Srp kuvvetlerinin bar anlamas gerei tahliye ettii yerlerinhalkyd. Srplarn tahliye ettii yerlere dnenler yaklak 14 bin kadard. 1880 ylnakadar da Bulgaristana 10.852 muhacir dn yapt17. Bir grup mltecinin yetkilimakamlara verdikleri 1879 tarihli bir dilekeden anlald kadaryla memleketlerindekievleri, deirmenleri, cami ve tekkeleri hep yklm olduundan dnseler bile balarnsokacak bir yer bulamayacaklar endiesini tayorlard. Bu g Srbistann devletpolitikasnn bir sonucuydu. Srbistan ulus devletin ruhuna uygun etnik adan temizbirtoprak yaratmak azmindeydi. Bu nedenle geri dn onaylamas ve buna izin vermesibeklenemezdi. Srbistann hamisi Rusya da geri dn onaylamamaktayd. Rusyann

12

Malcolm, s. 239.13Malcolm, s. 271.14BOA, DH. MKT, Nr. 2724/25.15 Buna gre, skp kazasnda 8.000, Koana kazasnda 3.360, tip kazasnda 3.500, Palankakazasnda 997, Kumanova kazasnda 4.302, Kalkandelen kazasnda 614, Kratova kazasnda 298 veRadovite kazasnda 807 gmen geici olarak yerletirildi. Bk. Nedim pek, mparatorluktanUlus Devlete Gler, Trabzon 2006, s. 96- 100.16Nedim pek,Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (1877-1890), Ankara 1994, s. 131.17pek, Gler, s. 96- 100.


5/17


History Studies

Volume 2/1 2010

Kosovadaki konsolos yardmcs Van Yastrebov, akl almaz bir alayclkla valiyemltecilerin Kosovann Mslman nfusunu glendirdiini dolaysyla Srbistanadnmesine izin vermemesinin Osmanl asndan faydal olacan sylyordu18. Geridnenlere ramen ayn tarihlerde sz konusu yerlerden yeni gmen kafilelerigelmekteydi.

Berlin Antlamasn mteakip Bosna-Hersek Avusturya tarafndan igal edilincebu sefer Bonaklar ocaklarn terk ederek Yenipazar, kodra ve Kosovaya doruyneldiler19. Bablinin muhalefetine ramen ksa srede Kosova, kodra veMakedonya topraklarnda binlerce Bonak gmeni birikmiti. Keza Kosova Vilayetiskp Sanca Koana Kazas dahilinde Hersek gmenlerinden 721 kii iskan ilemigrd. skp kazas Hasanbey kyne Bonak gmenlerden 60 kii yerletirildi.kodrann Dra sanca dahilindeki iftliklere de gmen sevk edildi. Babli szkonusu gmenleri hkimiyetindeki topraklara yerletirmek zorunda kald20. Berlinsonras gerekletirilen snr deiiklikleri sonucu Karadaa terk edilen Gusine ve Plavegibi yerlerdeki Mslmanlar kodra ve Kosovaya g ederler21. Gusineden skpegelen muhacirler Akba ve Hasanbey iftliklerine iskn edildiler. 31 hane Nikikmuhaciri nce stanbul akabinde Draa sevk edildi. Ancak burann havasna uyumsalayamaynca Kosovann Berane kazasna gnderildiler. Burada Lim ve Basikovinehirleri civarna yerletirildiler22.

Aslnda muhacir saysn net olarak vermek hemen imknszdr. Bir keremuhacirlerin hepsi kaytl deildir. Kaytsz olarak g kervanna katlanlar vardr. teyandan, bir taraftan gmen gelirken bir taraftan da geri gidiyor veya daimi isknblgelerine dalyorlard. Nitekim 18791880 yllarnda Kosova Vilayetindeki muhacir

says 100 bini bulmutu. Gmenler daha ziyade Pritine, Prezrin ve skpsancaklarnda bulunmaktayd. Muhacir idaresi gmenlerden yaklak 64 binini KosovaVilayeti dahilinde daimi olarak yerletirmeyi kararlatrd23. Btn bu faaliyetlerineticesinde Haziran 1880de Kosova Vilayeti dahilinde bulunan yerleik ve yerleikolmayan muhacirlerin toplam says ayrnts bir nolu tabloda grlecei zere yaklak82 bin civarndayd24. 1890l yllarda Rusya hkimiyetindeki sahadan gelen gmenlerarasnda Yahudiler de bulunmaktayd. Yahudiler Filistin topraklarna sevk edilmekistenir. Babli bu teklifi dnmeksizin reddeder ve Yahudilere baka yerler nerir.nerilen yerler arasnda Kosova da vardr. Bu erevede 300 Musevi gmen Kosova

18Malcolm, s. 285.19

Bonak muhacereti iin bk. Hayri Kolainli, Muhacirlerin zinde Bonaklarn Trajik GTarihinden Kesitler, Ankara 2004.20pek,Gler,s. 120.21BOA, DH, MKT, Nr. 1844/34; Snr dzenlemesi iin bk. Abidin Temizer, Osmanl KaradaSnr Anlamazlklar ve zm (1878- 1912), BaslmamYksek Lisans Tezi, Samsun 2007.22Mucize nl, Kosova Vilayetinindari ve Sosyal Yaps (1877-1912),Samsun 2002, s. 108- 10923pek, Gler, s.331.24BOA, Y.PRK, Nr. 1/99: Tablodaki saylar erkek nfusu gstermektedir. Tabloda yer alanHristiyan nfusun 2.300 kadar Katolik dierleri Ortodokstu.


6/17

70 Nedim PEK

History Studies

Volume 2/1 2010

Vilayeti dahiline sevk edilir25. 1910da Kosova sahasndaki Yahudi nfus 3 bini bulur.Balkan Savan mteakip bunlarn bir ksm Trk topraklarna g etti. 1913dePritinaya gelen Hahamba g hazrlklar yapan Yahudilerin ounu bu fikrindenvazgeirdi26.

Vilayet dahilindeki iftliklerin tamam gmenlere tahsis edilmitir. Resmikaytlardan anlald kadaryla 60 bini vilayet dahilinde iskan ilemi grd. GmenlerKosova Vilayeti dahilinde yeni mahalle ve kyler oluturdular. Bu tedbirlere ramenakta kalan 20 bin kadar muhacirin vilayet haricine sevk edilmesi kararlatrld. Bununzerine takriben 6 bin gmen Adanaya ve geri kalanlar da Yanya ve Selanikeyerletirildiler27.

1890l yllarda Srbistan, Bulgaristan ve Bosna cihetlerinden gelen muhacirlerinkesreti dolaysyla isknlar iin hali arazi bulamadn ifade eden Kosova valilii neyaplmas gerektiini merkeze sorar. Babli, Kosova sahasnn stratejik nemine binaengmenlerin tm imknlar seferber edilerek vilayet topraklarnda yerletirilmesi veMslman nfusun arttrlmas konusunda srarcdr28. Hatta nfus dengelerinin enazndan korunmas iin gayrimslim nfusun ounlukta olduu yerlerde ykmllkanda olan Mslmanlar askerlik hizmetinden muaf tutulabilmilerdir29.

Kosova vilayeti snrlar dahilinde yerletirilemeyen gmenler ilk etapta komuvilayetlerin merkezi durumunda olan ehirlere gnderilirler. 1895de KosovadanUstrumcaya 34 Bonak ailesi sevk edilir. Bunlara ilk etapta halktan yardm amacylatoplanan ake ve zahire datlmtr. Datm yeterli gelmemi ve yerel idare yenidenhalkn yardmna bavurulmasn uygun grmediinden gmenlere yaz rn ektirilmesi

dnlr. Ancak bu da hayli zaman alacandan sz konusu gmenlerden muhtaolanlarn ihtiyalarnn mal sandndan karlanmas istenir30. Kosovaya ynelik g20. yzyln balarnda da devam eder. rnein 1908 sonras Kosovaya ynelik Bonakg sz konusudur31.

Gmenleri skn FaaliyetleriGmenlerin yerletirilmesi iin hususi komisyonlar oluturuldu. Ancak yelikler

fahri olduundan iskn ileri aksamaktayd. Bu nedenle mevcut gmenleri tespit edipdeftere kaydetmek, yardma muhta muhacirlere srekli tayinat verilmesini salamak vebunlar ziraata tevik etmek zere merkezden bir kii iskn memuru olarak atanmtr.

25

BOA, DH. MKT, Nr. 10/1; 1983/70: Temmuz 308 tarihli tezkire.26Malcolm, s. 268.27BOA, A.MKT.MHM, Nr. 485/64 (B 1297. ); pek,Rumeliden, s. 175.28BOA, DH. MKT, Nr. 1937/110: Kosova Vilayetine Tezkire, 6 Mart 1308.29Brana kazas ve civarndaki Mslman nfusun gayrimslim nfustan az olmas ve mevkisininnemine binaen buradaki Mslmanlarn askerlikten muaf tutulmalarnn Kosova Valiliinebildirildii.BOA, DH. MKT, Nr. 70/23: 6. Z. 1310.30BOA, DH. MKT, Nr. 363/13: Maliye Nezaretine Tezkire ( 2 Nisan 1311).31BOA, MV, Nr. 118/10: 9 ubat 1908 Meclis-i Vkela Karar.


7/17


History Studies

Volume 2/1 2010

Kendisine yardmc olmas iin yerli ahaliden 11 kii ktip unvanyla maal olarakgrevlendirilmilerdir. Ayrca muhacir sevk edilen kaza merkezlerinde de hususikomisyonlar oluturulmutur32.

Komisyonlar ve mlki amirler yetki sahalarna gelen gmenleri ilk nce cami,tekke, zaviye, medrese, mescit ve han gibi kamuya ait binalarda barndrmaya altlar.Daha sonra mahalle muhtar ve ihtiyar meclisi azalarnn belirledii yerli ahaliye aitmeskenlere cretsiz veya kira karl yerletirildiler. Hatta yerli halkn yaadmeskenlerin selamlk dairesine veya tahliye ettii meskenlere yerletirilenler oldu. Bunakarlk baz bey ve eyhlerin ihtiya fazlas meskenleri gz ard edilebildi. Servet sahibigmenler kiralarn bizzat derken fakirlerinkini mahalle sakinleri karlamaktayd.Mlk sahibini de zor durumda brakmamak iin gmenlere yerletirildikleri meskenlerde6 ay sreyle duracaklar daha sonra baka bir meskene nakledileceklerdi. Ancak gayrimslim ahali meskenleri olmad iddiasyla mnavebe yntemiyle mesken deiikliinekar kmaktayd. Mesken darlna bulunan bir dier zm aralarnda akrabalk baolan iki, aileyi ayn meskene veya inaat bitmemibarakalara yerletirmekti. Aktakalanlar ise dier yerlemelere sevk edilecekti. Barnma sorununu zme yerli halk dakatkda bulundu. Yerli ahali aralarnda topladklar paralar ile mahallelerinde bulunanihtiya fazlas meskenleri satn alp gmen isknna tahsis ettiler33.

Geici iskn dneminde hali vakti yerinde olan muhacirler tm ihtiyalarnkendileri karlamaktayd. Buna karlk sava dneminde fakir muhacirlere, bardneminde ise sadece kimsesiz, dul ve yetimlere miriden tayinat verilmesi ilkesibenimsenmiti. Ancak uygulamada eitli sorunlar kabilmekteydi34. te yandan fakirmuhacirlerin ulam, iskn ve cenaze masraflar mahalli idareler veya hazinece

karlanmaktayd

35

. Devlet yardmn yeterli bulmayanlar arttrlmas ve kapsamnngeniletilmesi talebinde bulunuyorlard. Vilayet idaresi de merkezi idareden yardmlarnarttrlmasn istemekteydi. Yardmn kapasitesini arttracak mali konuma sahip olmayanmerkezi idare vilayet yetkililerine yardmsever bulmalarn nermekle yetiniyordu36.

32 1300 tarihli Kosova Vilayeti Salnamesine gre tip ve Palanga kazalarnda muhacirinkomisyonlar mevcuttu. tipteki komisyon bakan, 6 Mslim ve 3 gayrimslim ye ile birkatipten olumaktayd. Palangadaki muhacirin komisyonu ise bakann yan sra ikisi mslim veikisi gayrimslim olmak zere 4 yeden olumaktayd. Bk. Kosova Vilayeti Salnamesi 1300, s. 70-71, 81. yle anlalyor ki, komisyonun varl ve ye says gmen younluuna gre artmaktaveya azalmaktayd. rnein 1304 tarihli vilayet salnamesinden anlald kadaryla Palanka

kazasndaki gmen says ve ileri azalm olmal ki, muhacir ve vakf ilerini mterekenyrtmek zere Evkaf- Maarif ve Muhacir Komisyonu ismiyle bakan, katip ve sandk eminininyan sra be yeden oluan bir komisyon yrtyordu. yelerden birisi gayrimslimdi. Bk.Kosova Vilayeti Salnamesi 1304.33pek, Gler, s. 96- 100.34 rnein Yenipazara yerletirilen Nikik muhacirleri aylardr tayinat ve katk bedelialamamaktan ikyetiydiler.BOA, DH. MKT, Nr. 1331/16: CA 1297.35BOA, DH. MKT, Nr. 1916/77; 1895/31.36BOA, DH. MKT, Nr. 1984/30: 15 M 1310.


8/17

72 Nedim PEK

History Studies

Volume 2/1 2010

Sava ortamnda gelenler ilk etapta mlteci konumundaydlar ve olaanstdurum sona erdikten sonra ocaklarna dnmeyi umuyorlard. Umudu yok olan, geridnme imkn bulamayanlar srekli olarak yerlemek zere devlet tarafndan bir blgeyegnderilmekteydiler. Sava sonras g edenler ise daimi surette yerlemek amacylagelmekteydiler.

Merkezi otorite muhacirleri barndrmak, terk edilmi konutlar tamir etmek vebo araziden tarla tahsis etmekle kylleri ykml tutmutu. Bu yntemle ihtiyacnkarlanmad idari birimlerde yerel idareciler toplam maliyeti 250 kuruu gemeyecekekilde iki odal mesken ina edilmesini plnlanmt. Gmenlerin mesken ihtiyacnkarlamak amacyla toplu konut inaatlar da projelendirilmive gerekletirilmitir. Bu

gibi projelerde kereste ve ta gibi inaat malzemelerinin temininde halkn yardmnabavurulurken ivi ve kiremit gibi sanayi rnlerinin paras ile dlger yevmiyelerihazineden karlanmtr. na edilen meskenlere yerletirilen muhacirlerden muhtakonumda bulunanlara imknlar lsnde yerli ahali ve idare tarafndan soba, ot minderive yorgan gibi eyalar datlabilmitir.

1864 ylnda gelen erkesler Kosova sahasnda 30 kadar ky kurdular. Bunlarnbir iki tanesi 100 haneli dierleri ortalama 4050 haneliydi. Belirtmek gerekirse busahaya yerleen erkeslerin yars Doksan savan mteakip blgeyi terk ederekAnadolu ve Suriyeye g etmek zorunda kald. Neticede 1890 yl itibaryla blgedekierkeslerin says 6 bine kadar geriledi37. Bunlarn boaltt yerlere Nive sair yerlerdengelen Arnavut muhacirler yerletirildiler. 1908de sz konusu erkes nfus tekrarocaklarna yerletirilmeyi ister olmulard. Bu talep karsnda Babli yerel idareden

erkeslerin eski iskn blgelerine gnderilmelerini, mmkn olmazsa iskna elverili bobir alana yerletirilmesini ister38. 93 Sava ve sonras gelenler bunlarn yerlerineyerlemi olmaldr. Belgelerden anlald kadaryla muhacirler iin toplu konutprojeleri de gelitirilmitir39. Bu projelerin gerekletirilmesi ve iskn almalar sonundayeni mahalle ve kyler olumutur40.

Vilayet dahilinde gmenlerin bir ksm da ekavet sonras areyi Bulgaristanveya Srbistana firar etmekte bulan Hristiyanlarn terk ettii arazi ve meskenlereyerletirildi41. Bununla beraber sz konusu meskenlerin tapular Defter-i Hakanitarafndan kendilerine hemen verilmedi. Tapular sz konusu Srp firarilerin Srbistan

37

Malcolm, s. 239, 268.38BOA, DH. MKT, Nr. 2724/25: KS 324.39rnein: Pole muhacirleri iin hane inas tahsisat kt.BOA, DH. MKT. Nr. 1572/43.40 Refahiye, Sultaniye, hsaniye, Hasanbey, Tevikiye kyleri; Readiye, Kadriye, kramiye,Vardar, Muhacir ve Hamidiye mahalleleri Bk. BOA, .DH, Nr. 1492/1330 RA 17; BOA, DH.D,Nr. 149/1-22; pek, Gler, s. 324; Malcolm, s. 286.41 rnein: Kosovann Akova kasabasndaki muhacirler Bulgaristan snrna mlhak PancaNahiyesinde firar edenlerden boalan miri araziye iskn edildi.BOA, DH. MKT, Nr. 148/7: 30 RA1311.


9/17


History Studies

Volume 2/1 2010

tabiiyetine gemesi ve geri dn ihtimallerinin ortadan kalkmas sonucu 28 yl sonraverildi.

Bu ekilde barnma ihtiyacn karlayan muhacirlerin zmesi gereken bir diersorun i ve a sorunudur. Bu sorunu zmek ve ifti muhacirleri retici halegetirebilmek iin kylere yerleen muhacirlere arazinin verimine ve imknlara gre arazikanunundan belirtildii zere bir ift iin verimli yerlerden 70, verimi vasat olanyerlerden 100 ve verim oran dk olan yerlerden 130 dnm arazi verilerekyerletirilmesi ilke olarak benimsenmiti. Arazi tahsis edilemeyen veya retim ara gerecibulunmayan muhacirler kendi ilerini kurana kadar ortaklk veya amelelik suretiylehayatlarn idame ettirmeye almlardr. Bir ekilde arazi tasarruf hakkn elde etmiolanlarn tarlasn ise bir defaya mahsus olmak zere yerli halkn srmesi ilkesel olarakbelirlenmiti. te yandan imknlar lsnde muhacirlerden muhta olanlara ift hayvanve tohumluk verilecekti. Hoca, imam ve zanaatkrlar ise mesleklerini icra etmek zereehir ve kasabalara yerletirildi. Zanaatkr ve esnafa 150er kuruluk kredi verildi.Ayrca servet sahibi olanlardan isteyenler ehir ve kasabalarda mekn tutabileceklerdi.Babli Eyll 1912de muhacirlere arazi dnda herhangi bir yardm ve destektebulunmama karar ald. Zorunlu hallerde bu karara aykr ilemler de olmuyor deildi.rnein, Balkan Sava arifesinde Kosovaya hicret etmiolan 63 hane muhacirinin iaeve iskn bedellerinin yal ve gsz olmalar sebebiyle devlet tarafndan karlanmasnakarar verilmitir42.

Muhacirler yntem ve sresi deimekle beraber hemen her dnemde eitlimuafiyetlere tabi tutuldular. lk uygulamalarda muhacirler aardan 10 yl ve askerlikten25 yl muaf tutuldular. 1864 tarihliMuhacirine Muavenet Ynetmeliiile vergi muafiyet

sresi 3 yla indirildi. Doksan Harbi esnasnda zorunlu olarak g edenler yol inavergisi, temett vergisi, anam resmi, aar ve toprak kiras gibi vergilerden muaf oldular.Askerlik muafiyeti 10 yl olarak belirlendi. Muafiyet sreleri 1886 sonras tekrar deiti.Yeni uygulamaya gre vergi muafiyeti 2 yl, askerlik muafiyeti ise 6 yl olarak belirlendi.

Kosovadaki muhacirler hayvanlarn ou souktan ve alktan telef olduundaniskn tarihine baklmakszn anam resminden muaf tutulmutu. Yerli ahalininhayvanlarn muhacirlerinkine kartrlmasn nlemek iin gmenlerin hayvan saystespit edilmitir.

Souk ve kuraklk sebebiyle Kosova dahilinde gerek muhacirler ve gerekse yerlihalk geim skntsyla kar karya kalm, vergisini dahi deyemez olmutur. Bununzerine Babli bu gibi durumda olanlara yerli muhacir ayrm yapmakszn vergimuafiyeti tanmtr43. Muhacirlere fazladan mteselsil kefil karl bir yl sonra demeli

zahire verilmesi yoluna gidilmitir. Yine 19071908 ylnda Kosova vilayetinde bulunanmuhacirlerin iskn ve iaeleri ile ihtiyalar olan tohum ve zirai alet ve edevatn satnalnmas iin 1.500.000 kuruluk tahsisat karld.

42Yldrm Aanolu, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Makus Talihi G, stanbul 2001,106- 107.43pek,Rumeliden, s. 221.


10/17

74 Nedim PEK

History Studies

Volume 2/1 2010

iftilerin yan sra zanaatkrlara da ift hayvan ve zirai ara gere verilmitir.Zanaatkrlar kendilerine verilen zirai malzemeleri deerinin altnda satmaktaydlar. Buise hazinenin zarara uramasna sebebiyet vermekteydi. Bunun zerine zanaatkrlaraeitlik ilkesine uygun olarak zirai ara gere yerine kredi verilmesi yoluna gidilmitir. Budorultuda skp civarnda 88 hanede 383 zanaatkra 500er kuru verilmesikararlatrld44. Muhacirlerden memur olanlar imkanlar lsnde benzer birmemuriyette istihdam edilmeye allmtr45.

Muhacirlerin Sosyal ve Ekonomik DurumuBir hanedeki fert says 116 arasnda deimekte olup ortalama 4.9 kiidir.

Gmen ailelerinin %70i ekirdek aile statsndedir. Baba ailenin reisidir. Babannolmad durumda bu grevi ailenin en byk erkek ocuu veya anne stlenmektedir.Gmen ailesi genelde tek elidir. Ancak savaortam sebebiyle eini kaybeden kiilerban sokabilecek yer bulmak umuduyla evi bark olan yerli kadnlarla evlenmeyi tercihedebilmilerdir. Ailenin ocuk says ise bir ila yedi arasnda deimektedir. Ortalama ikiocukludur. Zorunluluk halinde ailenin yanna zor durumda olan yaknlar dayerletirildiinden aile zaman zaman geniaile zelliine brnebilmitir. rnein, ehitden erkek kardein dul ei ve yetim ocuklar amca evine snabilmilerdir46.

Muhacirler asayisorunu da karabilmilerdir. Kosova Vilayetinde bulunan Ni,rgp, Kurunlu ve sair muhacirlerden bir ksm ahiren Srbistana tecavz eder. Merkeziidare bu olayla ilgili bulduu 150200 kadar Arnavut muhaciri Adana ve Konyavilayetlerine srer. darenin bu tasarrufuna Kosovada muhacir, yerli ahali ve Pritine

ttihat Cemiyeti kar kar. Cemiyet mensuplarna gre srlenler tecavz olaylarnakarmamt. Tecavze cesaret edenlerden bir ksm kodradaki asilere itirak etmibirksm da pek ve Yakova taraflarna yaylmt. Ayrca sz konusu srgn uygulamasBalkanlardaki Mslman nfusu arttrma politikasna da tersti. Dolaysyla Adana veKonyaya sevk edilen muhacirlerin Kosova ve Yanya vilayetlerinde yerletirilmesigerekmekteydi47. Bu arada belirtmek gerekirse merkezi idare Kosova Vilayetine balkaza ve kylerde hkmete muhalefet ederek gasp, zorbalk ve ekyalk faaliyetindebulunanlar da divan- harp karar ile Diyarbakr ve Adana gibi Anadolu ehirlerinesrebilmekteydi48.

Kosovadan Da G

44nl, s. 107.45 rnein Kosova muhacirlerinden Hasan Bin Aziz gardiyan olarak hapishanede istihdamedilmitir.BOA, DH. MB. HPS, Nr. 150/81: 18 N 1332; Kosovadan gelen polislerin istihdam iinbk.BOA, DH. EUM. MH. Nr. 48/4 1.RA 1331.46pek, Gler, s. 109- 110.47BOA, A. MKT. MHM, Nr. 485/60: B 1297; BOA, Y.PRK. AZJ, Nr.3/72.: Hilafet Makamna (2Recep 1297).48BOA, DH. MKT, 1900/100, 12 CA 1309; 1486/76: Z 1305.


11/17


History Studies

Volume 2/1 2010

1690 ve 1730l yllardaki savaortamnn bir sonucu olarak Kosova sahasndakigayri mslim nfus kitlesel boyutta ocaklarn terk edebilmitir. Babli gerek nfusazalmasn nlemek ve gerekse dnya kamuoyu nezdinde yeni tartma konular amamaadna firarileri ocaklarna dnmeye davet eden fermanlar yaymlamtr. Bu aradaKaradal baz Ortodoks gruplar Bat Kosovaya yerletirildi. 18. Yzyln sonlarndaKosova sahasnda youn bir nfus hareketlilii vardr. Bu hareketlilik daha ziyade yerlihanedan basksndan kaynaklanmaktayd. Hareketlilik 1804 isyan sonras etnik birkaraktere brnmeye balad. Kosovadaki Srp ileri gelenleri maddi ve manevi adanSrbistandaki isyana destek verebildi. Kosovadaki paalar ise 1809da Srp kuvvetleriylebirka kez savatlar. Ayrca Pritineyi yneten paalar Kosovann kuzey dousundahassas bir blge olan Labdaki Srp kyllerini karp yerlerine Arnavutlar getirmepolitikas izleyebildi49. Bununla birlikte ihtiyar bir Srplnn da ifade ettii zere 1850lerekadar Kosova sahasndaki Srplar Mslmanlarn arasnda korkusuzca yaayabilmilerdir.htiyarn belirttiine gre ilikiler Osmanllarn blgede Ortodoks kart bir goluturmaya ynelik maksatl bir politika kapsamnda 1864de Kosovaya erkesleriyerletirmesiyle bozulmaya balar. Krm Sava esnasnda yaylan Rus kart hissiyatnda Osmanlnn kendi Ortodoks tebaasna kar tutumunu sertletirdii anlalmaktadr50.93 Harbi ncesi vilayet dahilinde meskun Srp ahaliden bazlar bekr veya aileleriyleberaber Karada ve Srp Prenslii topraklarna yasal olmayan yollardangidebilmekteydiler. G eden reayaya firar sebepleri sorulacak olursa temettu vergisi veaskerlik bedeli deyemeyecekleri dzeydeydi ayrca ky bekilerinin kt muamelelerinede maruz kalyorlard51. Srp ve Karadal diplomatlar da benzer iddialarla Osmanlidaresini sulamaktaydlar. rnein Karada Hariciyesi Kolain Hristiyanlarnn

Karadaa g etmelerinin yeni vergilerden kaynakland iddia ediyordu

52

.Gmenlerin bu iddias zerine Kosova valilii beki ve zabtann sz konusudavranlarna engel olmak adna tedbir almaya alt. Buna karlk Kosova valiliininde belirttii gibi vergi yknn arl sebebiyle g edenler yok denecek saydayd.Firarilerin ounluu geimini temin edecek lde araziye sahip olmayp Srplarn vaadizerine hicret etmilerdi53. Bu tr firar hadiseleri daha ziyade snr boylarndakigayrimslim kyllerin kabile mensuplarndan grdkleri bask sonucugereklemekteydi54.

Kaynaklardan anlald kadaryla Kosova vilayeti topraklarndan firar edenleri gruba ayrmak mmkndr: Mlk amirlerin basksndan veya asayisizliktenkurtulmak55, ibulmak ve almak dncesinde olanlar birinci grubu oluturmaktayd.kinci grupta ikinci bir hsa veya devlete olan borcunu demek istemeyenler ile iledii

49Malcolm, s. 212, 219.50Malcolm, s. 234.51BOA, DH. MKT, Nr. 1630/62: L. 1306.52BOA, DH. MKT , Nr. 1553/8: S 1306.53BOA, DH. MKT, Nr. 1397/33: Sadarete Arz Tezkiresi 9 CA 1304.54BOA, DH, MKT, Nr. 1668/7: Seraskerlik Makamna Arz Tezkiresi, 7 TE 1301.55BOA, DH. MKT, Nr. 1800/40.


12/17

76 Nedim PEK

History Studies

Volume 2/1 2010

sutan dolay kanunun takibinden kurtulmak isteyenler yer almaktaydlar56. Bu gibilerzamanla iade edilmekteydi57. nc grubu ise Srbistandaki etelere dahil olmakisteyenler meydana getiriyordu. Bu tarz firar hadiselerini Mslmanlarn terk ettii yerleriekonomik ve gvenlik asndan doldurmak ve lkedeki Srp nfusu arttrmak isteyenSrp memurlar da tevik ve tahrik etmekteydi. Srp yetkililerin dier hedefi ise Osmanlidaresini dnya kamuoyu nnde zora sokmakt. Ancak Srp mlteci hadisesinin kitleselbir boyuta ulamas Srbistan idarecilerini siyasi ve iktisadi adan endieye de sevkedecekti. Her eyden nce Kosova dahilindeki Slav unsur azalmaktayd. Bu durumdevam ederse ileride buras iin herhangi bir hak talebinde bulunamazlard. Bir bakaadan ise lkenin ekonomisi byle bir yk kaldracak bir durumda deildi. Bununla

birlikte Srbistan idaresi artc bir ekilde gvenlii salamak dncesiyle snrboyuna bir taraftan Rus nfus yerletirmek zere teebbse geerken dier taraftansnrdaki Srp kyllerini silahlandrp karagol gezdirmeye balamtr58. Osmanlyetkilileri ise firari says ykseldike Avrupa diplomatik basksnn arttndan bu tarzhareketleri nlemeye ve gidenleri de dndrmeye almaktayd59.

Vilayetin yapt tahkikat sonucu Selanik, Kosova, Manastr vilayetlerinde bazecnebi ajanlarn dolaarak bu blgelerde Hristiyan halka her trl bask yapldynnde gayrimslim halktan imza topladklar tespit edilmitir. Yine ngiliz meclisindeKosova topraklarnda birok Hristiyann Mslman Arnavutlarca telef edildii, yerelidarenin buna gz yumduu ifade edilmekteydi. Hatta 1891de Kosovadaki Srplarayapld iddia edilen mezalimi tasvir eden resimler Avusturya tebaal Srp mfsitlertarafndan basna yanstlmt. Yine Avrupada yaymlanan gazetelerde Srbistana

ynelik gn Arnavut basksndan kaynakland iddia edilebilmekteydi60

. Firarilerinsaysn Srp makamlar 6 bin, Kosova yerel idarecileri 1.500 olarak gstermektedir.Avusturyada yaymlanan baz gazetelere gre ise Kosovadaki reaya tamamen getmiti. Bu ekilde firar edenlerden bazlar eteler oluturmak suretiyle Osmanltopraklarna saldrabilmitir. Benzer tahrikt ve politikalar Kosova ile snrda olanKaradave Bulgaristan yetkilileri de yapmtr61.

56 Bu tarz hareketler iki ynl olabilmitir. rnein: Srbistann tabur mlazmlarndan olupKosovaya iltica ederek Mslman olan ve Hseyin ismini alan Stefann Kosovada ikametiniBabli uygun grmtr.BOA, DH. MKT.1588/38; 1920/32.57rnein 1307 tarihinde Srbistandan firaren Kosovaya tabi Kranova kyne yerleen cinayet

sulusu 3 ahsn iadesi kararlatrlmtr.BOA, DH. MKT, Nr. 1655/147.58BOA, DH.MKT, Nr. 462/50: 20 Z 1319;BOA, DH. MKT. Nr. 585/50: 26 C 1320.59BOA, DH.MKT, Nr. 1630/62: L. 1306; 1757/56: 17 M 1308.60 rnein Times gazetesi Hristiyanlarn Arnavut basks zerine Srbistana g ettiinistunlarnda haber yapabilmiti.BOA, DH. MKT, Nr. 1680/82: R 1307.61Komu devletler Kosova blgesine mdahale edebilmek adna o blgedeki gayrimslim nfusukullanmtr. Avusturya Kosovadaki Katoliklere kt muamele yapldn iddia ederken Srpmfsitler ise vilayet dahilinde meskun Srplara mezalim yapldn tasvir eden fotoraflar tertipedip Osmanl corafyasnda da datmaya almlardr. Yine benzer neriyata gre Arnavutlar


13/17


History Studies

Volume 2/1 2010

18771878 Savalar esnasnda Selanik, skp ve Kosova taraflarndan 12 binBulgar cepheye giderek Rus ordusuna hizmet etmitir. Bunlar sava sonras ocaklarnadnmeyerek Rusyaya gitmilerdir. Sz konusu firarilerden ve Bulgar gmenlerdenoluturulan eteler Makedonya ve Kosova topraklarnda tedhi hareketlerindebulunmulardr. Ama, Kosovada Mslman halk misillemeye mecbur etmek, sonradaMslmanlarn taarruzuna uradklar feveranyla Avrupa kamuoyunun dikkatini blgeyeekmekti. Ama nce zerklik ikinci aamada ise ilhakt62. Osmanl hakimiyeti sonunakadar Kosova vilayeti dahilinde faaliyet gsteren eteler kylerden tahsil ettii para,Bulgar idaresinin ve Sofyadaki ete tekilatnn idare heyetince mali adandesteklenmekteydi63. Bu arada Kosova Hristiyanlarndan Bulgaristana askerlik yapmakiin gidenler vard. Hatta bunlardan bazlar st rtbelere terfi ettirilmiti. Trkbrokratlarna gre bu uygulama askerlik andaki Osmanl vatanda Hristiyan halknBulgaristana gn veya firarn tetikleyebilecekti. Byle bir ihtimale yer vermemekiin eitli tedbirler alnmaya alld64.

Devlet bu tarz snr ihlali ve firar nlemek adna 1890l yllarda yeni biruygulamay planlad: Buna gre, gayrimenkullerini satp kamak isteyenler 5 senemddetle arazilerini bakalarna devredemeyecekler65, firar ederek Srbistan, Karadaveya Bulgaristan sahasna geenlerin gayrimenkulleri varislerine braklmayarak akarttrma ile satlp hazineye gelir kaydedilecekti. Sz konusu kiilerden aman dileyerekgeri dnenler olursa bu gibilerin mal varl iade edilecek ve birikmi askerlik bedelcretleri affedilecekti66. Kosova valilii yetkilileri bu konuda farkl dnmekteydiler.Onlara gre bu uygulama firar hadiselerini nlemeyi bir tarafa brakn tam tersinearttracakt. Babli sz konusu firar nlemeye ynelik baz tedbirler almaya almtr.

Alnan karara gre, sava sebebiyle ekonomik skntya denlerin borlar yenidenyaplandrlacak, gmrkteki kontroller arttrlacak, angarya nlenecek, tm bu tedbirlereramen firar edenler vatandalk hakkn kaybedecek ve mal varl tasfiye edilecektir67.

Bu tedbir ve nlemlere ramen Srbistana ynelik g ve firar tamamennlenememitir. Genlerden bir ksm iyi bir hasat elde edememelerine ramen maliyememurlarnca vergilerini deme konusunda sktrlmalar ve bunun zerine kendilerininareyi Srbistana firar etmekte bulmalardr. Burada ana ama bu yntemle hkmetebask yapp baz vergileri af yntemiyle uygulamadan kaldrmaktr. Devlet bunu nlemekadna areyi muhtar ve ihtiyar heyeti yelerini kefalete balamakta bulmutur. Kefaletebalananlar firara teebbs edenleri yetkili makamlara bildirecekler aksi halde sorumlututulacaklardr. Firar nlemek adna alnan bir dier tedbir almak amacyla Srbistana

Hristiyanlar katletmekteydiler.BOA, DH. MKT, Nr. 1814/27;BOA, Y.PRK.EA, Nr. 11/30: 9 ZA1307.62nl, s. 191, 192.63nl, 193.64BOA, A. MTZ (04), Nr. 30/1928: 15 Z 1319.65BOA, DH. MKT, Nr. 1920/32:9.B.1309.66BOA,.MMS, Nr. 107/4580: Rumi 1307. ????67nl, s. 110- 114.


14/17

78 Nedim PEK

History Studies

Volume 2/1 2010

gidenlere kolaylk salamakt. Dier taraftan snr gvenlii arttrlmtr68. te yandanSrbistandaki firarilerin geri dnmesi iin irade kmtr. Muhtemelen buradaki ama bukonuda Babliye ynelik uluslar aras basky nlemekti. yle anlalyor ki bazyabanclar da bu iradeyi frsat bilip Kosovaya gelip yerlemeye almlardr. Merkeziidare bu gibi durumlara frsat verilmemesi iin ilgilileri uyarmtr69. 18781912 yllararas bu ekilde vilayet topraklarn terk eden firarilerin saylar hakknda farkl rakamlartelaffuz edilmektedir. Popovic bu ekilde g edenlerin toplam saysn 150 bin olarakverirken70, Malcolm bu sayy abartl bulur.

Balkan Sava yarmadada yeni bir g furyasna sebebiyet verir. BabaliBalkanlardan Anadoluya ynelik muhtemel bir g nlemek adna baz tedbirleri

almaya alr. Her eyden nce brokratlarn ilerinin banda durmas gerekmekteydi.Brokratn savasebebiyle iini terk edip ailesi ile birlikte g etmesi yerli ahaliye emsaltekil edebilecekti. Buna frsat verilmemesi iin Babali Selanik, Manastr veKosovadaki memurlar grev mahallerini terk etmemeleri hususunda uyarr71. Bu uyarie yaramaz. Balkan Sava sonunda Kosova el deitirerek Srbistann kontrolne girdi.1912-1915 aras Srbistan asimilasyon ve grme yntemleriyle Mslman nfususistemli yok etme siyasetine tabi tuttu. Bunun zerine Mslman Kosovallar Arnavutlukve Trkiyeye yneldi. Arnavutluka grlen mltecilerin ou lp gitti72. 1915de iseKosova topraklar Avusturya ve Bulgar kuvvetlerince igal edilip ikiye ayrld.Kosovadaki kontrol 1918de tekrar Srplarn eline geti73. Srplar kontrol ele geirinceblgeyi Mslman nfustan arndrmak adna eitli yntemlere bavurur. Buyntemlerden birisi de Mslman nfusu ge tevik etmek adna Arnavut din

adamlarndan yararlanmakt. Mslmanlarn terk ettii yerlere Srbistan ve KaradadanHristiyan nfus aktarlr. Yeterli nfusa ulaabilmek iin sz konusu yerlerdenAmerikaya ynelik g de durdurulmaya allmtr. Hatta daha nceki tarihlerdeAmerikaya g etmi olanlarn da dnmesini salamak adna projeler gelitirirler. Bufaaliyetler sonucu 1920li yllarda Kosovaya 70 bin kolonist Srp yerletirildi. lerikitarihlerde Kosovadaki Srp oran %38e kadar ykseldi74. Bu arada Balkan devletlerinfuslarn homojenletirme adna farkl etnik gruplar grme politikas izlemeyedevam etmekteydiler. Bunun neticesinde 1920li yllarda Balkan lkelerindeki Arnavutlar

68nl, s. 115- 117.69BOA, Y.PRK. EA, 39/16: 8 B 1319. Bu durumu nlemek iin Belgrad Trk Sefaretine

Kosovadan Srbistana firar edenler iin tutulan defter kaytlar gnderilerek defterde ismiolmayanlarn taleplerinin kabul edilmemesi ynnde talimat verilmitir. Bkz.BOA, DH. MKT, Nr.2580/146: 18 L 1319.70Popovic, s. 220.71BOA, MV, Nr. 171/88: 27 Z 1330.72 Justin Mc. Carthy, lm ve Srgn, Osmanl Mslmanlarna Kar Yrtlen Ulus OlarakTemizlemelemi 1821- 1922, eviren. Bilge Umar, stanbul 1983, s. 177.73Popovic, s. 220- 221; Malcolm, s. 312.74Malcolm, s. 338.


15/17


History Studies

Volume 2/1 2010

Trkiyeye snr. Trk hkmeti bunlar geici olarak Uzunkpr, Krklareli, Tekirdave Geliboluya yerletirir. Arnavut gmenlerin bu tarihlerde Trkiyeye kesin isknyasaktr. Yasan iki sebebi vardr. Birincisi bu tarihlerde mbadillerin75 iskn ilemlerivard. Trkiyenin btesi ek bir iskn masrafn kaldracak bir durumda deildi. kincisiise milli devleti olan Mslmanlarn Trkiyeye yerlemesini devlet arzu etmiyordu.Dolaysyla Arnavutlukun nfus kayb arzu edilmemekteydi. Bu nedenle geici isknatabi tutulan mltecilerin iadesi iin Arnavutluktan bir heyet Trkiyeye davet edilir.

Yugoslavya 1941 sonras blgenin Mslman nfus yapsn deitirmek adnalkenin muhtelif yerlerinden buraya Ortodoks halk ekip yerletirmeye alt. HattaKatolik Hrvat ve Sloven nfus bile getirilmitir76. 1966 ylnda Yugoslavya ileriBakan Rankovic zamannda Trk ve Mslmanlara kar yrtlen bask ve zulmlerzerine birok Trk, Bonak ve Arnavut, Sancak, Kosova ve Makedon blgelerindenTrkiyeye g etmiti. 19501967 aras Yugoslavyadan 175.392 kii gelmitir.Popovic 19441985 aras Kosovadan Anadoluya g edenlerin saysn 100 bin olaraktahmin eder77. 1999da Yugoslavya Ordusunun Kosovaya girmesi zerine kansavalarda ok sayda Arnavut ve Trk Trkiyeye iltica etmitir. Bunlar uluslar araskuvvetin Kosova ve evresinde gvenlii salamas zerine geri dnmlerdir78.

SonuKosova sahasna gelip yerleen veya buray terk edenleri hesaba katacak olursak

blgede olduka youn bir nfus dalgalanmasnn yaandn syleyebiliriz. Glerinvilayetin nfusuna olan katksn net bir ekilde saysal olarak ifade etmek mmkndeildir. Bunun birinci sebebi Kosova vilayetinin idari snrlarnn zaman ierisinde

deimesidir. kinci sebebi nfus saymnn vilayetin her tarafnda gerekletirilememiolmasdr. Bir dier sebep kaynaklarn birbirine tezat istatistikler vermeleridir. rnein,Batl kaynaklara gre 1878 ylndaki vilayet dahilinde 60, 70 bin kadar muhacirmevcuttu. Kosova Valiliine gre 1881de 65 bin kadard79. Bunlarn da bir ksm skpve Yenipazar sancaklarna yerletirilmiti.

Yerli gmen ilikisine gelince: Yerli Mslman nfus gmenlere kar tepkilive gelmelerini istemiyor. nk gmenlerin iskn masraflar yerli halk tarafndankarlanmaktayd. Haliyle gmen nfus oaldka yerli halkn masraflar artmaktayd.Gmenler ise ocaklarn Hristiyan nfusun basks sebebiyle terk ederek g etmekdurumunda kalmt. Bu nedenle yerletii blgedeki Hristiyanlara kar en azndantepkilidir. Bu tepki Kosovadaki Srplardan bir ksmnn g karar almasn tetiklemitir.Bu gn dier sebepleri arasnda Srbistann g tevik siyasas, Kosova

Vilayetindeki ekonomik durgunluk ve kt idare, baka yerde yaama arzusu saylabilir.Osmanlnn Srplar srmek gibi bir politikas yoktu. Dolaysyla Srp gleri ile

75BOA, HR.M, Nr. 47/53: 5.7.1923.76Maria Todorova,Balkanlar Tahayyl Etmek, stanbul 2003, eviren Dilek endil, s. 874- 887.77Popovic, s. 227, 247, 254.78Aanolu, s. 331.79Malcolm, s. 284- 286.


16/17

80 Nedim PEK

History Studies

Volume 2/1 2010

Srbistandaki Arnavutlarn yerlerinden yurtlarndan sklp atlmas birbirinden farklhususlard.

Gmen iskn yeni yerleim alanlarnn olumasna ve yeni yeni mahalle vekylerin kurulmasna vesile olacaktr. Mevcut yerlemelerin ise nfusu artacaktr. Buekilde baz kk yerlemeler byyerek kasaba kimliine brnebilmitir80. Yeniyerlemelere veya mevcutlarna datlan gmenler imknlar lsnde sosyal statlerikorunmaya allmtr. Belgelerden anlald kadaryla gmen brokratlar imknlarlsnde memuriyetlerde istihdam edilmeye allmtr81.

Kosovann elden kmas zerine Osmanl corafyasnda gmen veya tccarstatsyle bulunan Kosovallar iin tabiiyet sorununu gndeme getirebilecektir. Daha

nceki g dnemlerinde tabiiyet sorunu devletleraras birok sorunun ortaya kmasnave hariciye mensuplarn bir hayli megul edebilmitir. Benzer sorunlar yaamakistemeyen Babli bu sefer Osmanl topraklarndaki Kosovallardan en ksa zamandaOsmanl tezkiresi almalarn ya da lkeyi terk etmelerini isteyecektir82. Bu direktifzerine Kosova muhacirleri Osmanl tabiiyetine geme talebinde bulunabilmilerdir83.Kosovann Trk hkimiyetinden kmasndan sonra muhacir statsyle veya mlteciolarak Trkiyeye snanlar da Osmanl tabiiyetine geme talebinde bulunmulardr84.

Tablo. 1: Kosova Dahiline Yerletirilen Muhacirlerin Nfusu ve Dalm

80

Kosova Vilayeti Salnamesi 1304, s. 119. rnein, Kosova Vilayeti Mitrovie Kasabasnn breNehri cihetinde 1890dan beri Saraybosna muhacirleri tarafndan ina edilen meskenler mahalleeklini aldndan gmen evlerinin olduu ksm Gazi sabey mahallesinden ayrlarak ayr birmahalle oluturulmas kararlatrlmtr. BOA, D, Nr. 106/6321: 1891. Keza, 1912 ylndaKosova Preova kazas Refahiye Ky Bonaklarca oluturuldu.81BOA, DH. MKT, Nr. 1873/7: 26.S. 1309; 1755/124.82BOA, MV, Nr. 184/69: 27 S 1332.83BOA, DH. EUM. ECB, Nr. 6/28: 11 ZA 1334.84BOA, DH. EUM. ECB, Nr. 32/68: 11 L 1340.

SANCAK

Kaza

Muhacir

Yahudi

Hristiyan

Mslman

Toplam

PRITINE PiritinepekVultrnGilanPreova

9.8521.8465.1677.7501.658

62----

6.1495.3104.0588.0007.846

13.65316.0659.70315.0005.389

29.71623.22118.92830.75014.893


17/17


History Studies

Volume 2/1 2010

Toplam 26.273 62 31.363 59.810 117.508SKB skb

RadoviteKratovatibKoanaPalankaKumanovaPiyane NahMaliNahToplam

4.0246212142.0222.0825472.071--11.581

167--192-----359

13.2893.3593.2138.3834.1707.01910.6622.2004.63457.929

17.0054.1931.08816.4197.4004.6848.5232.35091562.577

34.4858.1735.51527.01613.65212.25021.2564.4505.549132.446

YENPAZAR SenieYenivaroAkovaBeraneTgoviteYenipazarMitrovieToplam

6567796271487585492.941

14----40-54

3.4672.8532.6662.9731.1935.4001.44719.999

5.3085296.7973753.2307.5032.56726.309

9.4453.38910.2523.3754.57113.7014.56349.303

TALICA TalcaPrepolPriboy NahToplam

9595-190

----

2.5932.9198677.379

2.9952.5376116.143

5.6836.5511.47813.712

TOPLAM 40.985 457 116.670 154.839 312.969

Documents

Nedim Ipek, Kosova Vilayeti Dahilinde Gerçekleşen Göçler. History Studies, Volume 21 2010