NAFARROAKO HITZA - Berria...NAFARROAKO HITZA CC0 NUPek eta Afinak ikerketa aurkeztu dute fibromialgiak jota daudenen inguruan b Gaitza duten hamar pertsonatik bederatzi emakumeak dira

NAFARROAKOHITZA

CC0

NUPek eta Afinak ikerketa aurkeztu dute fibromialgiak jota daudenen inguruan b Gaitza duten hamarpertsonatik bederatzi emakumeak dira b Profesionalen eta gizartearen babesik eza salatu dute b 2-3

Betieskailerangora

Musika Fermin Balentziarenlanaz aritu dira Julieta Itoiz,

Maite Mene eta Jose Mari Esparza

5Kutsadura Herrialde osoanarnastu dute aire kutsatua,

ekologisten txosten baten arabera

4Ostirala

2019ko uztailaren 5aX. urtea406. zenbakia

[email protected]

2 NAFARROAKO HITZAOstirala, 2019ko uztailaren 5aAstekoa

Edurne Elizondo Iruñea

Baietz. Nafarroa-

ko Unibertsitate

Publikoko kide

Javier Arzaren

eta Jose Carro-

nen hitzak en-

tzun, eta baietz, hala dela, erran

dute buruarekin hainbat emaku-

mek, behin eta berriz, NUPek Afi-

na elkartearekin fibromialgiari

buruz egindako ikerketaren aur-

kezpenean. Gutxi dira ekinaldian

bat egin dutenak, gaixotasun ho-

rren ondorioetako bat baita ba-

kartzea. Horixe azaldu dute adi-

tuek, eta berretsi egin dute areto-

ra bildu direnek. Babesik eza

benetakoa dela erran dute; profe-

sionalek eta lagunek ez dietela si-

nesten beren sintomen berri

ematen dietenean. Ulertzen ez di-

tuztela sentitzen dutela, eta zaila

dela egunerokoaren erritmoari

eustea. Ikusezina da, oraindik ere,

fibromialgia; nabarmena, ordea,

gaitza sufritzen duenari uzten

dion arrastoa: mina, nekea eta ba-

kardadea.

NUPeko adituek eta Afinak

egindako ikerketak hitza eman

nahi izan die fibromialgia eta

gaitz horri lotutako bertze hain-

bat dituztenei. Batetik, eritasu-

nak jota dauden 195 pertsonak

erantzun dute ikerlariek presta-

tutako galdetegia; bertzetik, fi-

bromialgia dutenen, haien seni-

deen eta artatzen dituzten profe-

sionalen artean 11 elkarrizketa

sakon egin dituzte. Helburua izan

da, batez ere, fibromialgiak jota

daudenen egoera hobeki ezagu-

tzea, eta dituzten beharrak age-

rian uztea.

Carronek eta Arzak hainbat

datu jarri dituzte mahai gainean;

nabarmenenetako bat da fibro-

mialgiak, ia nagusiki, emakume-

ei eragiten diela: «Hamar gaixo-

tik bederatzi emakumeak dira»,

azaldu du Carronek. Fibromial-

gia, gainera, ez da bakarrik ager-

tzen, anitzetan, eta baditu hari lo-

tutako bertze hainbat eritasun:

neke kronikoaren sindromea,

sentsibilitate kimiko anizkoitza

eta elektrohipersentsibilitatea,

hain zuzen ere.

NUPeko kideek zuzenean gal-

detu diete fibromialgiak jota dau-

denei zerk eragin dien gaixoaldia;

hau da, zer elementu jotzen duten

eritasunaren agerrarazletzat, eta

%40k bat egin dute emandako

erantzunean: etxeko eta etxetik

kanpoko lana uztartzeko zailta-

sunek eragindako estresa aipatu

dute, hain zuzen ere.

Gorputz osoko mina, nekea eta

indarberritzen ez duten loaldiak

dira fibromialgiaren bereizgarri

nagusiak; hala ere, beste hainbat

sintoma ere lotzen zaizkio: heste

minberaren sindromea eta zefa-

leak, adibidez. Sintoma anitz par-

tekatzen ditu fibromialgiak neke

kronikoaren sindromearekin.

Arazo kognitiboak ere eragin di-

tzakete gaixotasunok. Horrek

ekartzen du gaitzak lan espa-

rruan eragitea, bertzeak bertze.

«Gaixo agiria hartu beharra era-

giten du gaitzak, kasu anitzetan»,

erran du Carronek.

Onarpenik ezaFibromialgia dutenentzat zaila

izaten da, ordea, gaixo agiria lor-

tzea; bai eta ezgaitasun agiria es-

kuratzea ere. «Gaixotasunak lan

egiteko gaitasuna anitz mugatu

arren, fibromialgiak jota daude-

nen heren batek baino ez du ez-

gaitasun agiria», azaldu du Ca-

rronek. Arazo nagusia da, orain-

dik ere, onarpenik eza. «Gaixo

gehienek salatu dute osasungin-

tzako profesionalengana jo dute-

nean ez dituztela ongi artatu, be-

ren sintomak ez dituztelako sine-

tsi, eta itxurak egitea egotzi

dietelako», azaldu du Javier Ar-

zak. «Halako egoerak gogorrak

eta mingarriak dira fibromialgia

dutenentzat».

Fibromialgia duten horiek

emakumeak dira, batez ere, eta

horrek ere badu zer ikustekorik

jasotzen duten tratuarekin. Afi-

nak NUPeko kideekin batera

egindako ikerketaren aurkezpe-

nean parte hartu du Ana Beau-

mont psikologo klinikoak, eta

agerian utzi du genero ikuspegia

osasungintzatik kanpo uzteak

ondorioak badituela emakumeen

osasunean.

«Zientzia ez da objektiboa; osa-

sunaren alorrean ere, androzen-

trismoa da nagusi», laburbildu

du Beaumontek. Oro har, psiko-

logoak nabarmendu du andro-

zentrismo horrek ekartzen duela

diagnostikorako eta tratamendu-

rako prozedurak gizonen sinto-

metara, errealitatera eta beharre-

CC

0

Fibromialgiak jota dauden hamargaixoetatik bederatzi dira emakumeak,Nafarroako Unibertsitate Publikoak etaAfina elkarteak egindako ikerketarenarabera. Gizartearen eta profesionalenbabesik eza salatu dute andreok.

Mina, nekea,bakardadea

Zientzia ez daobjektiboa; osasunarenalorrean ere,androzentrismoa danagusi»Ana BeaumontPsikologo klinikoa

«Gaixotasunak lan egiteko gaitasunaanitz mugatu arren,heren batek baino ez duezgaitasun agiria»Jose CarronSoziologoa

«Fibromialgiari buruzdugun pertzepzioa berada aldatu behar dena,gaixoek behar dutenbabesa jaso dezaten»Javier ArzaGizarte langilea

‘‘

3NAFARROAKO HITZAOstirala, 2019ko uztailaren 5a Astekoa

tara egokitzea. Egoera horren adi-

bide argia da Paula Upshaw tera-

peuta estatubatuarrarena.

«Bihotzekoak jo zuen emakume

hori, eta ospitalera joan zen arta

zezaten; sintomak entzunda, ara-

zoa estomaka zela ondorioztatu

zuten larrialdietako medikuek,

eta bihotza begiratu ere ez zioten

egin; behin eta berriz tematu be-

har izan zuen, eta, azkenean, be-

har zituen probak egin zizkioten.

Baieztatu zuten bihotzekoak jo

zuela», kontatu du Ana Beau-

montek.

Izan ere, bihotzekoak sintoma

ezberdinak eragiten ditu gizo-

nengan eta emakumeengan.

«Protokoloak gizonen sintomen

arabera egiten dituzte, ordea. Es-

painian, 12.000 pertsona hiltzen

dira urtean bihotzekoak jota, eta

haietako %55 emakumeak dira.

Bat-bateko heriotza kausa nagu-

sia da emakumeen artean, baina,

oro har, ikerketarako saioetatik

kanpo gelditzen dira. Bihotzeko-

ak jotako emakumeen artean gi-

zonen artean baino larriagoak

izaten ohi dira ondorioak; beran-

duago artatzen ohi dituzte».

EstereotipoakCarronek mahai gainean jarri du

fibromialgia duten emakume

anitzek aipatutako elementu bat:

etxeko eta etxetik kanpoko lanak

uztartzeko zailtasunek eraginda-

ko estresak gaixotasuna agertze-

ko bidean bete duen rolarena,

alegia. Generoaren gaineko este-

reotipoekin lotutako elementua

da hori, egungo gizarte patriarka-

lean zaintzaren ardura emaku-

meen bizkar baitago, oraindik

ere. Ana Beaumontek ere argi du

osasunaren esparruan eragin zu-

zena duela desberdinkeria ho-

rrek. «Emakumeak du zaintza-

ren rola, eta, ondorioz, gehiago

kostatzen zaio gaixotzen ahal dela

onartzea; hau da, zaindutakoa

bera izatea».

Finean, generoarekin lotutako

rolak eta zientziaren ikuspuntu

androzentrikoa adituek mahai

gainean jarritako elementuetako

bi bertzerik ez dira. Beaumontek

nabarmendu du bertze faktore

anitz hartu behar direla kontuan,

bertzeak bertze baliabide ekono-

mikoak, bizi baldintzak, ikasketa

maila, adina, inguru soziala, eta

abar eta abar. «Ez da gauza bera

emakume zuri edo beltza izatea;

ezta aberats edo pobre izatea ere»,

erran du psikologoak. «Paradoxa

bat gertatzen da: emakumeok

gehiago bizi gara, urte gehiago,

baina okerrago; gure osasuna txa-

rragoa da», erantsi du.

Beaumontek bertze kontu bat

nabarmendu nahi izan du: ema-

kumeen osasuna, batez ere, ugal-

tzeko gaitasunarekin lotzen dela.

«Amatasunarekin lotutako ele-

mentuei egiten diete so, bereziki;

bitxia da, halere, hilekoaren edo

menopausiaren inguruko ikerke-

tarik ez dela egiten; hilekoaren

ingurukoak, batez ere, tabu han-

dia dira, oraindik ere», azaldu du

psikologo klinikoak.

BeharrakKontuan hartu beharreko ele-

mentuen artean aipatu du Beau-

montek baliabideena. NUPeko

kideek ere nabarmendu nahi izan

dute auzi hori, fibromialgiari lo-

tuta. «Ez dugu ahaztu behar lan

egiteko gaitasunean eragin han-

dia izan dezakeela gaitz horrek,

batetik; eta bertzetik, eritasun

hori onartzeko eta gaixo agiriak

jasotzeko zailtasun handiak dau-

dela, oraindik ere». Ikerketaren

arabera, fibromialgiak jota dau-

denen %40 dira pentsiodunak;

eta %30 baino ez dira lanean ari.

Gaixotasunak gastu anitz era-

giten duela erantsi dute uniber-

tsitateko adituek. «Batez beste,

urtean 2.500 euro inguru; gaitzak

jota dauden gehienak pentsiodu-

nak direla kontuan hartuta, ko-

puru handia da», nabarmendu

du Carronek.

Arlo ekonomikoan daude fi-

bromialgia dutenek mahai gaine-

an jarritako beharrak, batetik;

baina ez dira bakarrak. Bertze bi

esparru nabarmentzen direla

azaldu du Arzak: aisialdiarena eta

harreman sozialena. «Gaixo

gehienek ezin diete aurretik ai-

sialdia betetzeko egiten zituzten

jarduerei eutsi; harremanen arlo-

an, lagun sarea desegiten dela

kontatu dute eritasuna dute-

nek». Ulertzen eta sinesten ez di-

tuztela sentitzen dutenean, ba-

kartzea da fibromialgia dutenen

joera.

Egoera horrekin zer ikusteko

zuzena dute mahai gainean jarri

dituzten bertze hainbat beharrek:

batez ere, profesionalen forma-

kuntza bultzatzea, tratua hobe-

tzea, eta herritarrak sentsibiliza-

tzea. «Finean, gizarteak fibro-

mialgiari buruz duen pertzepzioa

da aldatu behar dena, gaitzak jota

daudenek behar duten babesa

jaso dezaten», laburbildu du Ja-

vier Arzak.

NUPeko bere kidearekin bat

egin du Jose Carronek ere: «Ez

dira gezurretan ari; mina senti-

tzen dute; sufritzen ari dira». Gi-

zartearen babesik ezak, berez

txarra den egoera larriago bilaka-

tu bertzerik ez du egiten. Maldan

gora egiten dute aurrera fibro-

mialgiak jota daudenek; amaiera-

rik gabeko eskailera batean gora.

Heldulekuak behar dituzte, mina

eta nekea, gutxienez, arintzeko.

Afina elkarteko kideak, iaz, Iruñeko karriketan baliabideak eskatzeko egindako protesta batean. IÑIGO URIZ / FOKU

Jose Carron ikerlaria, Ana Beaumont psikologoa, Afinako Jokin Espinazo eta NUPeko Javier Arza. JAGOBA MANTEROLA / FOKU

dator: airearen kalitatearen ingu-ruko txostena egiten dugunetikikusten ari gara», aipatu du Ceba-llosek. 2005etik egin dute txoste-na, urtero. «Ozonoa da Nafarroan dagoen

kutsadura arazorik handiena»,adituaren hitzetan, baina parti-kula esekien kopuruaz ere ohar-tarazi du. Iaz, Nafarroako herrita-rren %60k arnastu zituzten parti-kula horiek, batik bat Iruñekobiztanleek. Horien kutsaduramaila oraindik legeak onartzenduen mugaren barruan dago, bai-na osasunarentzat «mehatxua»da, adituak ohartarazi duenez.Bestalde, Zubiriko MagnesitasNavarra lantegiaren ondoan da-goen estazioak sufre dioxido mai-la altuak erregistratu zituen;OMEk onartzen duen mugarengainetik.

Osasunarentzat kaltegarriaKutsadurak kalte larriak eraginditzake osasunean. Europako In-gurumen Agentziaren arabera,Europan 800.000 pertsona hil-tzen dira urtean airearen kutsa-duraren ondorioz. Arnas aparatu-ko eritasunak eta kardiobaskula-rrak eragiten ditu: asma, biriketa-ko gaixotasun buxatzaile kroni-koa, gaixotasun koronarioak etabihotzekoak, besteak beste.«Kalkuluek erakusten dutenez,batez beste 342 pertsona hiltzendira urtero Nafarroan kutsadura-ren ondorioz sortutako gaixota-sunengatik», zehaztu du Ceballo-sek. Gizakien osasunari ez ezik,kutsadurak naturari ere eragitendio; Nafarroaren kasuan, berezikihegoaldean. Egoera ikusita, Ekologistak

Martxan taldeko kideek «pre-miazkotzat» jotzen dute Nafarro-ako Gobernuak airearen kalitateahobetzeko plan bat martxan jar-tzea. Ceballosek azaldu duenez,egungo legediak jasotzen duenneurri bat da hori, eta ez dira bete-tzen ari: «Kutsadura maila altuakdaudenean —hemen ozonoarekingertatzen den moduan—, autono-mia erkidegoak behartuta daudeairearen kalitatea hobetzeko pla-nak egitera; Nafarroan, behin bai-no gehiagotan eskatu dugu planaegin dezatela, baina ez dute egi-ten». Salatu du, halaber, gober-nua «arazoaren jakitun» dela,txostenetarako erabiltzen dituz-ten datuak administrazio publi-koak ematen dituelako. «Eta, ha-la ere, ez dute deus egiten». Harenhitzetan, airearen kalitatea hobe-tzeko modu bakarra da plan bategitea eta trafikoaren eta indus-triaren isurtzeak mugatzeko neu-rri zehatzak hartzea. «Premiaz-koa da».

Ane Eslava

Hobekuntza batzukizan dira, bainaegoera «kezkaga-rria» da: Nafarro-ako biztanle guz-

tiek arnastu zuten aire kutsatua2018an, Ekologistak Martxan tal-deak argitaratu berri duen txos-

ten baten arabera. Datuek era-kusten dute zenbait substantziakutsatzailek behera egin zutelaiaz, prezipitazioei esker, baina,hala ere, Nafarroan «populazioosoak eta lurraldearen bi here-nek» jasan zuten OsasunarenMundu Erakundeak (OME) go-mendatzen duen baino kutsaduramaila altuagoa.

Ekologistak Martxan taldearentxostenean bildu dituzte Nafarro-ako hamabi tokitan kokatutadauden airearen kalitatea neur-tzeko estazioetako datuak. Irizpe-nean jaso dutenez, klima aldake-tak, autoen isurtzeek eta erregaifosilen erabilerak eragin dute ego-era, eta Castejongo zentral termi-koa, Iruñea eta zenbait industria-

gune dira kutsadura foku nagu-siak. Eguraldiak eragin handia du

kutsaduraren gainean. Iaz, egu-raldia ezegonkorra izan zen, etaprezipitazio ugari izan ziren, bai-na, aldi berean, udan tenperaturaoso beroa izan zen. Eguraldiarenezaugarri horiek zenbait ondorioizan zituzten, Miguel Angel Ceba-llos txostenaren koordinatzaileakazaldu duen moduan: «Alde ba-tetik, hezetasunak, haizeak eta at-mosferaren ezegonkortasunakgutxiagotu egin dute partikula etagas kutsatzaileen kopurua; ondo-rioz, kutsadura maila, orokorre-an, aurreko urteetakoa baino ba-xuagoa izan da». Zehazki, parti-

kula esekien, nitrogeno dioxidoa-ren eta sufre dioxidoaren kopu-ruak egin du behera, etaberreskuratu da 2008an hasitakokrisialdiaren aurretik zegoen be-heranzko joera. Hala ere, adituak ohartarazi du

partikula kutsatzaile horiek be-hera egin dutela «meteorologia-ren koiunturarengatik», eta ezisurtzeen gutxitzearengatik. Gai-nera, atmosferaren ezegonkorta-sunak badu alde negatibo bat:partikulak barreiatu egiten ditu,eta, ondorioz, kutsadura lurralde-an zabalduz doa. «Nafarroan, ku-tsaduraren gune nagusiak Iruñea,Castejongo zentral termikoa etazenbait industria instalazio dira;baina horiek sortzen duten kutsa-dura herrialde osoan barreiatzenda», Ceballosek azaldu duenez.Bestalde, azken urteetan mutu-

rreko tenperaturak areagotzen aridira: udan gero eta bero handia-goa egiten du, eta horrek handi-tzen du ozono troposferikoarenmaila. Substantzia hori beste zen-bait substantzia kutsatzailerenarteko erreakzio baten ondoriozsortzen da. Nafarroari dagokio-nez, Castejongo zentral termiko-ak, zenbait industriak eta autoenihes hodiek isurtzen duten subs-tantziek sortzen dute ozonoa.Txostenean ikus daitekeenez,2018an Nafarroako Erdialdean etaErriberan ozono kopuru altuakegon ziren, osasunean eta inguru-giroan kalte egin dezaketenak.«Hala ere, arazo hau aspalditik

Ekologistak Martxan taldearen txosten baten arabera, 2018an herrialdeko biztanle guztiek arnastu zuten airekutsatua. Erdialdean eta Erriberan dago kutsadura gehien;neurriak hartzeko eskatu diote Nafarroako Gobernuari.

Aire kutsatuaarnasten da Nafarroan

Castejongo zentral termikoaren inguruan erregistratu dituzte kutsadura mailarik altuenak. IÑIGO URIZ / FOKU

Klima aldaketak, autoenisurtzeek eta erregaifosilen erabilerak areagotu dute airearen kutsadura

Tenperatura altuakhanditu egin du ozonotroposferikoaren maila,batik bat Nafarroahegoaldean

4 NAFARROAKO HITZAOstirala, 2019ko uztailaren 5aGaiak


Lagun artean aritu

dira, eta lagunari bu-

ruz. Mahai ingurua

egin dute Julieta Itoiz

eta Maite Mene musi-

kariek eta Jose Mari Esparza idaz-

leak, Fermin Balentziaren lanari

buruz. Memoriaren Autobusak

eta Iruñeko Peñen Federazioak

aurtengo Txupin Etxepare saria

eman diote kantautoreari, eta, ai-

tzakia hori baliatuz, borrokarako

musikaz aritu dira Itoiz, Mene eta

Esparza, Katakrak liburu dendan.

Balentziaren abestiez aritu dira,

neurri handi batean; musikak

kontzientzia astintzeko duen gai-

tasunaz ere bai; musikak sistema-

ren aurkako tresna gisa duen in-

darraz, finean. Entzuleen artetik

egin die so Balentziak lagunei, la-

gun artean.

Julieta Itoizek eta Maite Menek

«eredutzat» jo dute Balentziaren

musika, eta, bertze gauza guztien

gainetik, nabarmendu dute kan-

tautorea «hagitz eskuzabala»

dela, eta «herritarren aldeko ja-

rrera» hartu duela beti. «Beti

dago kantatzeko prest», berretsi

du Menek. Esparzak erdigunean

jarri nahi izan du Balentziaren

musikaren osagai nagusia maita-

suna dela: «Ferminek maite du

bere herria; maite du bere klasea,

eta maite ditu bere hurbilekoak;

eta hori guztia islatzen dute bere

abestiek».

Bidegabekerien soinu banda

osatzen dute Fermin Balentziaren

abestiek. Horren adibide dira lan-

gileen borroken edo 1936ko ge-

rraren errepresioaren berri ema-

ten duten kantak. Hainbat belau-

naldirentzat benetako ikur

bilakatu da, adibidez, Balentziak

Maravillas Lambertori buruz ida-

tzitako pieza. Frankistek hil zuten

Larragan, aitarekin batera.

Memoria historikoaren parte

dira Balentziaren abestiak. Maite

Mene musikariak ere helburu ho-

rrekin ulertzen du bere lana:

«Gertatzen diren injustiziak sala-

tu behar ditugu». Menek argi du

borrokarako gaitasuna dutela

abesti anitzek. Julieta Itoizek, be-

rriz, musikariak jarri ditu erdigu-

nean: «Kantak borrokarako tres-

na bilakatzen dira musikariak bo-

rrokalariak direlako».

Liburua eta diskoa

Balentziaren borrokarako grinaz

inolako zalantzarik ez du Jose

Mari Esparzak. Mahai ingurua

baliatu nahi izan du laguna

proiektu berritan murgiltzeko.

Txalapartako editore izan da urte

luzez Esparza, eta ofizioaren

arrastoa nabarmena da haren-

gan, oraindik ere: «Liburu bat

idatzi behar duzu». Balentziaren

hitzen atzeko istorioak eta histo-

riak kontatzeko garaia dela argi

du Esparzak.

Liburuarekin batera, noski,

diskoa grabatzeko eskatu dio Es-

parzak musikariari. Eta proposa-

men horrekin bat egin dute, bere-

hala, Maite Menek eta Julieta Itoi-

zek. Are gehiago, disko horretan

parte hartzeko prest direla nabar-

mendu dute. Balentziarekin

«abesteko gogoz» direla erran

dute bi kantariek.

Balentziak eskertu ditu lagu-

nen hitzak; irribarre artean hartu

ditu bota dizkioten loreak. Umil-

tasunez erantzun du, halere, eta

maite duena egin duela argi utzi

du. Etxetik datorkio musikarako

zaletasuna, azaldu duenez. Ko-

plak entzun, koplak kantatu eta

koplak idatzi eta sortu ditu Balen-

tziak. Eta ez du aski, oraindik ere.

«Musikaren bidez egin dut bo-

rroka, eta musikarekin gozatu

dut, izugarri; nire bizitzaren parte

da. Kantatzen dut, barruak hori

eskatzen didalako», erran du.

Kontent da Txupin Etxapare

sariarekin. Kontent, lagun arteko

mahai inguruan. Kontent, batez

ere, musika duelako. Musika, bo-

rrokatzen jarraitzeko.

Fermin Balentziak jaso du MemoriarenAutobusak eta peñek ematen dutenTxupin Etxepare saria. Mahai inguruaegin dute haren omenez Julieta Itoizek,Maite Menek eta Jose Mari Esparzak.

Borrokarensoinu banda

Ana Barrena aurkezlea, Jose Mari Esparza, Fermin Balentzia –eserita–, Maite Mene eta Julieta Itoiz. JAGOBA MANTEROLA / FOKU

5NAFARROAKO HITZA

Ostirala, 2019ko uztailaren 5a Gaiak

RHURBILDU ETA LAULohizune Amatria

Eztabaidenazpikoaz

Nola dagoen Twitter…

Talka birtualen ingu-

ruko eztabaida piztu

da. Euskal txio-he-

rrian eztabaidek digitaletik baino

analogikotik gehiago dutela ira-

kurri nuen aurrekoan. Arrazoia

dutelakoan nago. Twitterrek hi-

tzaldi, zutabe, egunkari, agerkari

eta kalean gertatzen direnak bil-

du ditu. Lucia Baskaran, Santi Le-

one, Danele Sarriugarte, Hasier

Etxeberria, Onintza Enbeita, Er-

nesto Che Guevara, Irantzu Vare-

la, Barbara Goenaga, Borja Sem-

per… Saltsa badago.

Hala eman dezakeen arren, ez

naiz hasiko batek edo besteak

esan edota idatzitakoak onarga-

rriak ote diren argudiatzen. Ho-

rren inguruan aski hitz egin da

egunotan. Beharrezkoa iruditzen

zait, noski, horien inguruan ezta-

baidatzea, baina gaurko zutabea

gertakari horien atzean dagoen

eta, agian, gutxiegi aipatu den

kontu baten inguruan idazteko

baliatu nahiko nuke.

«Bihar parrandan izanen gara

ia denak, eta ahaztu ez dezagun

edo, gaia plazaratzea ez dator

gaizki», hausnartu dut.

Hasier Etxeberriak Sautrela-n

Danele Sarriugarte idazleari

esandakoaz hitz egin aurretik,

beste anekdota bat kontatu zuen

Lucia Bascaranek, Iruñean egin-

dako liburu aurkezpenean. Gor-

putz madarikatuak liburua ida-

tzi berri du, eta, idazle estatuba-

tuarrak behartzen dituzten gisan,

liburuan norekin eta non bizi den

gaineratu du. Lagun bat eta katu

beltz bat ditu pisukide. Txantxa

bat egiteko asmoz egin zuen idaz-

leak, baina ez da ongi ulertu. Ma-

drilen liburua sinatzen ari zela,

«euskal idazle lesbiana» baten li-

buruaren bila gerturatu zen per-

tsona bat etxolara. «Bi emakume

pisu berean, elkarrenganatu dira,

seguru», pentsatuko zuen.

Emakumeen sexualitateaz zei-

nen erraz hitz egiten den erakus-

ten du Baskaranek azaldurikoak.

Emakumeei gutxitan onartzen

zaigu emakumezko lagunik edu-

kitzea, eta edukitzekotan bekaiz-

keria egozten du gizarteak bere-

hala. Emakumeen artean gaizto-

ak garela sinetsarazi nahi izan

digute. «Eta hori patriarkatuaren

indarkeria sistematikoaren adi-

bide bat da», neure buruari.

Beste bat. Karga sexista duten

irainak jasan behar izan ditu

Onintza Enbeita bertsolariak

urrian BERRIAn argitaratutako ar-

tikulu baten harira. Haren sexua-

litateaz hitz egiteko eskubideare-

kin sentitu dira zenbait, eta hori

ez da kasualitatea.

«Zorra», irakurri dut Twitte-

rren.

Ditugun erreferenteak bere ga-

rai historikoan kokatzeko deia

egin zuen Enbeitak artikuluaren

bitartez. Eta ados nago. Garaian

ulertu behar ditugu denak, miti-

fikatu gabe. Gehienak zergatik

diren gizonezkoak galdegin, pri-

bilegioak eta kontraesanak izan

zituztela onartu. Ideia erreakzio-

narioetatik gertuago geundeke

ordukoa errepikatu nahiko bage-

nu. Beraz, gure borrokan lehen-

tasunezkotzat zer hartzen dugun

aztertu beharko dugu, horrek

botere harreman denak aldatuko

ote dituen ikusi, borroka molde-

rik egokiena zein den aukeratu…

Askorentzat mingarria den

arren, uneren batean ere jarri

beharko dugu arreta horretan.

Emakumeei gutxitanonartzen zaiguemakumezko

lagunik edukitzea

Irudia b Iruñea

Besta eta borroka uztartu dira karrikanLGTBI Komunitatearen Nazioarteko Eguna izan zen duela astebete, eta Iruñeko E28 plataformako kideek karri-

kan ospatu eta aldarrikatu zuten data hori. Manifestazio batera deitu zuten, eta, besta giroan egin bazuten ere,

E-28a «borrokarako eguna» dela nabarmendu zuten. Gogoan izan zituzten duela 50 urte New Yorkeko (AEB)

Stonewall Inn tabernan izandako istiluak. Memoria eta zapaldutako bertze kolektiboenganako elkartasuna jarri

zituzten erdigunean. JAGOBA MANTEROLA / FOKU

6 NAFARROAKO HITZAOstirala, 2019ko uztailaren 5aIritzia

Ukrainako hemezortzi haur ekarri dituChernobil elkarteak uda pasatzera

IRUÑEA bAstelehenetik Euskal Herrian dira Chernobil elkarteak udapasatzera Ukrainatik ekarritako 189 haurrak. Haietako hemezortzik

Nafarroan emanen dituzte datozen bi hilabeteok; zazpi lehenengo al-

diz etorri dira herrialdera. Chernobil elkartearen helburua da haurron

osasunari mesede egitea. Sorterritik ateratzeak on egiten die, han ha-

gitz garestiak diren fruten gisako elikagaiak jateko aukera dutelako,

bertzeak bertze. Hemengo familiek hartu dituzte haurrok.

130KAYABA ENPRESAN KALERA LITZAKETEN LANGILEAKKayaba enpresa japoniarrak Orkoiengo lantegia ixteko asmoa agertu

du. Ondorioz, baliteke han lanean ari diren 130 langileak lanik gabe gera-

tzea. Larunbatean protesta egin zuten Iruñean, eta hilaren 15etik aurrera

greba mugagabe bat eginen dute, enpresak atzera egiten ez badu.

German Rodriguezen aldeko omenaldiaeginen dute hilaren 8an, sanferminetan

IRUÑEA bEz dute hutsik eginen. 78ko Sanferminak Gogoan platafor-mako kideek omenaldia eginen diote astelehenean, urtero bezala, Es-

painiako Polizia Armatuak hildako German Rodriguez LKIko kide

gazteari. Duela 41 urte hil zuten Rodriguez. Berriki, frankismoan egin-

dako delituen inguruko Argentinako kereilaren barruan, Maria Servi-

ni epaileak deklarazioa hartu die, Argentinan, 78ko Sanferminak Go-

goan plataformako kideei. Asteleheneko omenaldia 13:00etan hasiko

da, Orreaga etorbideko monolitoan.

«Konpondu gabeko bi gaidaude: bat da justifikaziorikgabeko Nafarroako hizkuntzenarteko talka; eta bertzea daekitaterik eza»

Aitor EtxarteNafarroako Hezkuntza Kontseiluko presidente ohia

MUSIKA

CORELLAThe Flaming Shakers.

bAsteazkenean, 22:00etan,

Espainiako plazan.

IRUÑEAHerri Sanferminak:

Afu taldea.

bBihar, 17:00etan, O plazan.


The Treketeens.

bBihar, 17:30ean, Errekoleten plazan.

IRUÑEASanferminak:

Txabi, Hi Fi, b2b eta Garcynoise.

bBihar, 20:00etan, Konpainia

plazan.


Diabolo Kiwi.

bBihar, 21:00etan hasita, O plazan.

IRUÑEASanferminak:

Soraya eta Efecto Mariposa.

bBihar, 23:30ean, Foruen plazan.

IRUÑEASanferminak:

Hot 8 Brass Band.

bBihar, 23:45ean, Konpainia plazan.

IRUÑEABlackfermin: Elektrozarata.

b Igandean, 19:00etan, Katakrak

liburu dendan.


Radio Revolucion.

b Igandean, 22:00etan, Errekoleten

plazan.

IRUÑEABlackfermin: Titanians

in Dub eta Iruñerria Jamaica Clash.

b Igandean, 22:00etan hasita,

Katakrak liburu dendan.


Jaramonik Ez.

b Igandean, 23:30ean, Errekoleten

plazan.

IRUÑEASanferminak:

Mafalda eta Koma.

b Igandean, 23:45ean, Foruen plazan.

IRUÑEASanferminak:

Pamplona Swing.

bAstelehenean, 20:00etan,

Konpainia plazan.


Sustrai Berriak.

bAstelehenean, 21:30ean,

Errekoleten plazan.


Katez.


Errekoleten plazan.

IRUÑEASanferminak:

Txistularien Alardea.

bAsteartean, 13:00etan, San Jose

plazan.


Marianitoz Blai.

bAsteartean, 23:00etan,

Errekoleten plazan.


Ray Fernandez


O plazan.


Leihotikan.

bOstegunean, 00:30ean,

Errekoleten plazan.

LESAKAKaskezur, Zazkel eta

Skasti.

bGaur, 22:30ean, txosnetan.

LESAKATximeleta.

b Igande gauean, Plaza Zaharrean.

LESAKADj Bull


txosnetan.

LESAKATxamukos.

bAsteazken gauean,

Plaza Zaharrean.

VALTIERRALa Tribu Obembe.

bGaur, 22:00etan, Esperantza

parkean.

ZUGARRAMURDIHutsun Txalaparta.

bOstegunean, 18:00etan,

Zugarramurdiko kobazuloetan.

BERTSO SAIOAK

IRUÑEA Sanferminak: Sustrai Colina, Xabat Illarregi, Maialen

Lujanbio eta Julio Soto.


Sarasate pasealekuan.

IRUÑEASanferminak. Bertsolariak

balkoitik balkoira: Onintza Enbeita,

Jon Maia eta Julio Soto.

bAsteartean, 13:30ean, La Unican.

ANTZERKIA

ERRONKARIMugMus Laborategia:

Esku Harriak: Oteizaren (H)aria.

bBihar, 20:00etan, frontoian.

IRUÑEALet’s Go Company:

The Hole Zero.

bGaurtik asteartera bitarte,

19:30ean eta 22:30ean;

asteazkenean eta ostegunean,

22:00etan, Gaiarre antzokian.

IRUÑEA Sanferminak. Maese

Villarejoren Txotxongiloak:

Gorgorito en el país de los ratones.

bBihar, 20:00etan, Askatasunaren

plazan.



Gorgorito y Garrafito en la India.

b Igandean, 20:00etan,

Askatasunaren plazan.

IRUÑEA Sanferminak. Bagabigataldea: Esperantxi, itxaropenaren

lorea.



IRUÑEA Sanferminak. Bagabigataldea: Etxe sorginduaren

misterioa.





Gorgorito contra los fantasmas.





Gorgorito contra los caníbales.

bOstegunean, 20:00etan,




Gorgorito y Garrafito en la India.

b Igandean, 20:00etan,


DANTZA

IRUÑEASanferminak. Dantza

jaialdia: Amaiur, Ardantzeta,

Basakaitz, Duguna, Eluntze,

Harizti, Iruña Taldea, Larratz,

Mikelats, Muthiko, Oberena,

Ortzadar eta Txori Zuri taldeak.

bBihar, 13:30ean, Foruen plazan.

IRUÑEASanferminak: txistu eta

gaita dantzaldia.

bGaurtik ostegunera arte,

egunero, 21:00etan, Gazteluko

plazan.

LESAKATantirumairu dantza

taldea.

bBihar, 17:30ean hasita,

pilotalekuan.

7NAFARROAKO HITZAOstirala, 2019ko uztailaren 5a Agenda

Gure proposamenab Iruñea

Zezenketarik gabeko sanferminakHerri sanferminek egitarauan txertatu dute zezenketen aurkako beren jarrera, eta hainbat egunez Arrats anti-

taurinoakeginen dituzte, O plazan. Igandean, hasteko, Iruñe Antitaurinoa taldeak antolatutako zezenketen

aurkako kalejirarekin bat eginen dute; 19:00etan hasiko da, Udaletxe plazan. Astelehenean, 18:00etan hasita,

Hutsun txalaparta taldea ariko da O plazako oholtza gainean. Asteartean, Penkoletas Sisters taldea izanen da

toki berean, 19:00etan; ostegunean, berriz, 3indarrok elektrotxaranga ariko da, 17:00etan hasita. NAFARROAKO HITZA

tzenik bakarrizketak egiten; gaiaserio hartzen, halere. Berez, nire-tzat, ez da gauza oso serio bat. Bai-na lehiaketetan eta jendaurreanaritzeko urratsa egin dut, eta eznuen uste hori eginen nuenikinoiz.Zerk bultzatu zaitu?

Lagun batek esan zidan, behin,dohaina dudala jendeari barreeginarazteko. Hori entzun etagero, urratsa egiteko nire grinakgora egin zuen, eta hasi nintzenantzerkigintza ikastaro bat egi-ten. Irakasleetako batek, hain jus-tu, bakarrizketak egiten zituen.Harekin hasi nintzen testuak lan-tzen. Hasieran beharra zena lodifo-

biaren aurkako aktibismo bila-

katu da?

Bai, bai. Nik uste dut umoreak bo-tere hori duela: kontzientziak as-tintzen ditu, modu pedagogikobatean. Jendeak ongi pasatzenduen bitartean jasotzen du me-

zua, eta, ondorioz, errazago bar-neratzen du. Bakarrizketak egineta gero, etorri izan zait jendeaesatera gogoeta eragin diedala.Beraz, zuzenean jabetu naiz umo-reak astintzeko duen gaitasunhorretaz. Ahaldundu nau horrek.Eta mugak ere baditu umoreak,

edo izan beharko lituzke?

Askotan hitz egiten da horri bu-ruz. Nik uste dut gakoetako bat

dela, lehenik eta behin, zeure bu-ruaz barre egitea. Abiapuntuahori denean, zaila da umoreakinor mintzea. Halere, ezin duguahaztu umorea egin daitekeelabehetik gora, eta, alderantziz,goitik behera ere bai. Behetik goraegiten denean, balio du zapal-kuntzen atzeko estereotipoak

apurtzeko; baina goitik beheraegiteak ekartzen du estereotipohoriek betikotzea. Umorea egitenduzunean, jendaurrean, oso argiizan behar duzu mina egin deza-keela. Ardura bat duzu, beraz.Lodifobiaz gain, arrazakeria,

drogak,... bertze hainbat gai ere

jorratu dituzu.

Bai. Baratxuriez ere aritu naiz!Botika gisa erabili zenuela kon-

tatzen duzu zure baka-

rrizketan, baginan in-

fekzioa izan zenuelako.

Bai. Eta benetako istoriobat da! [barrez] Baratxu-riak gaitasun antibioti-

koak dituela esaten dutenez...Amak entzun zuenean, ea egiaote zen galdetu zidan, eta baietzesan nion. Bakarrizketak egin etagero, jendea etorri izan zait istoriohori nola bukatu zen galdetzera.Eta nola bukatu zen?

Ginekologoarengana joan beharizan nuen! Baina ez zuen deus

aurkitu. Esan zidan baratxuri batsartzen nuen bakoitzean joan be-har banuen ginekologoarengana,hobe nuela berriz ez egin eta ba-ratxuri gehiago ez sartu [kar-kar-kar]. Eta ez dut berriz egin, egiaesan! Idatzi hau, mesedez, horrelajendeak jakinen du baratxuriarenistorioa nola bukatu zen.Gorputza jartzen duzu zure ba-

karrizketaren erdigunean. Espa-

rru politiko bat ere bada?

Nik ez dut modu horretan plante-atzen; ni bakarrik nago agerto-kian, eta ez dut inorekin eztabai-da egiten. Baina egia da gorputzaere badela esparru politiko bat.Nik ez dut esan nahi lodi egoteaonena dela; hori da, finean, pa-triarkatuak gorputz argalekinegiten duena: gorputz eredu horijartzen du besteen gainetik. Nikesan nahi dudana da gorputz guz-tiek balio dutela, eta nahi duzungorputza izan dezakezula. Edoahal duzuna, beti ez baita nahiizatea kontua. Nik beti nahi izandut argal izan, baina nire gorpu-tza den modukoa da.Loditasuna ez da gauza bera gi-

zonen eta emakumeen artean?

Ez. Gehiago zigortzen da emaku-meen kasuan. Loditasuna, neurribatean, modan dago. Gaztelaniazgordibuena hitza asmatu dute.Kontzeptu horrek ez ditu kon-tuan hartzen ehun kilo bainogehiagoko emakumeak. Ontzatjotzen den eredutik kanpo geldi-tzen dira. Hitz horrek bi multzo-tan bereizten ditu gorputzak: de-siragarri direnak eta ez direnak.Osasunaren auzia ere jarri nahi

izan duzu mahai gainean, gaixo-

tasunarekin lotzen baita, anitze-

tan, loditasuna.

Askotan aipatzen da loditasuna-ren eta osasunaren arteko ezta-baida, eta askotan esaten da ezdela osasuntsua lodi egotea. Nikuste dut sakon aztertu beharkogenukeela zein ikuspuntutatikheltzen diogun pertsona lodi ho-rrek duen gaixotasunari. Gaixodago lodi dagoelako? Edo lodiegoteagatik jasan dituen presioeketa irainek ekarri dute gaixotzea? Feminismotik ongi erantzun

zaio lodifobiari?

Nik ez dut feminismoaren babesfalta sentitu. Baina bai sentitu dut,feminismoan ere, gehienetan na-gusitzen den ikuspuntua delaemakume argalena. Nik patriar-katuaren beste aldea bizi izan dut,adibidez. Karrikan txistualdiaketa lerde-jarioen nazkantekeriakaguantatzen dituzte lodi ez dire-nek; nik, berriz, beti nahi izan dutgizonek karrikan guapa esatea,lodi esan beharrean. Baina femi-nismoa da nire pentsatzeko mo-dua moldatu duena.

«Kontzientziak astintzen dituumoreak, era pedagogikoan»

Maider Lazkano b Bakarrizketaria

Umorearen bidez ahaldundu da Lazkano; oholtza gainera eraman du lodifobiaren aurkako beremezua, eta aktibismorako tresna bilakatu du. EITBk antolatutako lehiaketako finalista izan da.

JAGOBA MANTEROLA / FOKU

NAFARROAKO HITZAOSTIRALA, 2019ko uztailaren 5a

Zuzendaria: Edurne Elizondo. Argitaratzailea: Nafarroako Berriak elkartea.

Mundiñu 9, Arbizu 31839 Nafarroa. Lege gordailua: SS-1517-2010

www.nafarroa.hitza.eus [email protected]


Sufritutako lodifobiari aurre egi-teko tresna bilakatu du umoreaMaider Lazkanok (Iruñea, 1988).Jendeari barre eginarazteko do-haina du, eta horrek eraman dubakarrizketak idaztera.Nola sartu zara monologoen

abenturan?

Niretzat, berezko urrats bat izanda, naturala. Nire izaera horrela-koa izan da beti, beti aritu naiztxantxak egiten. Egia esan, umo-rea neure burua babesteko tresnabat izan da beti. Umoreak aukeraeman dit irainak eta gisakoakbeste modu batera hartzeko, tera-pia moduko bat izan da, finean.Hunkitu egiten naiz hau esatendudan bitartean...Zure ezinegona dagoelako zure

umorearen oinarrian?

Bai. Aurrera egiteko, umorearenbeharra izan dut. Inoiz ez nuenpentsatu jendaurrean ariko nin-

«Egia esan, umorea neure burua babesteko tresnabat izan da beti; terapiamoduko bat izan da niretzat»

Documents

NAFARROAKO HITZA - Berria...NAFARROAKO HITZA CC0 NUPek eta Afinak ikerketa aurkeztu dute fibromialgiak jota daudenen inguruan b Gaitza duten hamar pertsonatik bederatzi emakumeak dira