140

ive šimat banov

vasilije jordan

U n a j b o l j e m t e k s t u ko j i j e o n a d r e a l i z m u k o d n a s n a p i s a n I g o r Z id ić j e u t v r d i o d a » n e m a h r v a t s k e n a d r e a l i s t i č k e ško le« 1 sa č i m e se, »p r i t i j e šn j en i do­k a z i m a « , n e m o ž e m o n e s loži t i . B r o j n e p o s l j e ­d i c e n a d r e a l i z m a u h r v a t s k o j i j u g o s l a v e n s k o j l i k o v n o j u m j e t n o s t i (u S loven i j i : Maleš , K r e g a r , S p a c a l , S e d e j , D e b e n j a k i dr . , ili u S rb i j i : Mio-d r a g Đ u r i ć - D a d o , Toškov i ć , Še jka , L j . Popov ić , O. Ivan j i ck i , Ve l i čkov ić i d r . ) , i a k o n i s u v r e m e n s k i n i m o r f o l o š k i k o i n c i d i r a l e s d o k t r i n a r n i m e v r o p s k i m n a d r e a l i z m o m (koj i se j a v i o iz p r v o b i t n e o r t o d o k -s n o s t i n a d r e a l i s t i č k o g m a n i f e s t a i p o k r e t a ) , i p a k su »p roš i r i l e p r o s t o r « i m j e s t o »za n a d o k n a đ i v a ­n j e i z g u b l j e n i h m o g u ć n o s t i « 2 u o d n o s u n a e v r o p s k i l i kovn i k o n t e k s t . »Dobiva juć i n a v r e m e n u n a š j e n a d r e a l i z a m b i v a o sve n a d r e a l i s t i č k i j i , p r e m d a p r e ­t e ž n o u v a n v r e m e n u , o d n o s n o u z a s t a r j e l o m zna­č e n j u « 3 — k a ž e I g o r Zid ić .

N e u lazeć i u n e k a k v u r a z v o j n o - p o v i j e s n u r e k o n ­s t r u k c i j u n i k r o n o l o g i j u c j e l o k u p n o g a n a d r e a l i s -t i čnog s l i k a r s t v a , i l i , k o l i k o j e i k a k o p o j e d i n a sre­d i n a k a s n i l a n a i z v o r i š t i m a n a d r e a l i s t i č k i h v re la , željeli b i s m o i s t a k n u t i p l o d o n o s n u (u k v a n t i t a t i v ­n o m i v r i j e d n o s n o m smis lu ) p o s l j e d i c u 4 »o r todok­snog« n a d r e a l i z m a — p o s l j e d i c u š t o se oč i t ova l a u h e t e r o g e n o m i d i f u z n o m o b l i k o v n o m t j . s t i l s k o m k o m p l e k s u ko j i j e znač io a f i r m a c i j u sv ih ind iv idu­a l n i h p r i s t u p a i i z r a ž a j n i h p o s t u p a k a š t o su os ta l i u š i ro j d u h o v n o j sferi i o b l a s t i n a d r e a l i s t i č k i h poe­t i ka , i a k o izvan p o v i j e s n o g n a d r e a l i z m a i zad ržava ­j u ć i s a m o n e k e o d n jegov ih k o m p o n e n t i . Iz t o g a p ro iz l az i d a za n a d r e a l i z a m p i t a n j e p o v i j e s n o g t r e n u t k a n i j e p i t a n j e o d p o s e b n o g značen j a . Š to­više , p i t a n j e n a d r e a l i z m a (kao p o k r e t a i p r o g r a m a )

1

l g o r Z i d i ć , N a d r e a l i z a r n i h r v a t s k o s l i k a r s t v o , s t r . 1 7 — 5 8 , Ž i v o t u m j e t n o s t i br. 3 / 4 1967.

2

J e l e n a U s k o k o v i ć , P r e d g o v o r k a t a l o g u i z l o ž b e V a s i l i j a J o r d a n a u M o d e r n o j g a l e r i j i u Z a g r e b u , Z a g r e b , 2 2 . 12 . 1972. — 14. 1 . 1973 .

3

I g o r Z i d i ć , i b i d .

4

' D o d a j m o d a j e n a š »zakašnjel ih n a d r e a l i z a m « » z a n e m a r i o « s v o j e o r t o d o k s n e p r e t k e ko j i s u g r a d i l i s v o j n a d r e a l i s t i c i k i j e z i k u-p r a v o na j e z i k u — na a u t o m a t s k o m i z r i c a n j u v e r b a l n i h s a d r ž a -j a k a o » č i s t o m i z r a z u « f i z i č k o g i p s i h i č k o g a u t o m a t i z m a i z n a d s v i h » e s t e t s k i h « i l i m o r a l n i h p r e o k u p a c i j a — š t o u p o g l e d u s I i k a r s k o g i z r a ž a v a n j a n i j e b i l a o d v i š e h u m u s n a p r e ­m i s a u u s k o m g r l u B r e t o n o v a M a n i f e s t a (1924.) , » L i t e r a t u r e « , p r o r o k a n a d r e a l i z m a ( A . B r e t o n , L a u t r é a m o n t , J a r r y , R i m b a u d ) k o j i s u o z a k o n i l i n a d r e a l i s t i č k e p r i n c i p e s t v a r a l a š t v a , p r i m j e -n j u j u ć i t e p r i n c i p e p r i j e s v e g a na p r o z n i j e z i k i p j e s n i š t v o .

p r e t o č i l o se iz p i t a n j a p o v i j e s n o g s t i la , t j . »čistog« n a d r e a l i z m a , u » iznevjereni n a d r e a l i z a m « j a k i h in­d i v i d u a l n i h l i k o v n i h egz i s t enc i j a . P i t a n j e n a d r e a ­l i z m a p o s t a l o j e p i t a n j e n e t o l i k o n a č i n a i m e t o ­de k o l i k o c i l ja . Ta a k t u a l n o s t n a d r e a l i z m a d a n a s n a j p l o d o n o s n i j a j e p o s l j e d i c a n j egove p o v i j e s n e s m r t i . 5 S t o g a » p o s t n a d r e a l i z a m « u h r v a t s k o j l ikov­n o j u m j e t n o s t i , i a k o u v j e t o v a n » e v r o p s k o m kul­t u r n o m p e r i f e r i j o m « k a k v a j e n a š a zeml ja , n i j e s t v o r i o već p o m a l o p o s l o v i č a n k o m p l e k s »recep-t i v n e s r ed ine« (Zidić) u o d n o s u n a e p i c e n t r e u m j e t ­n i č k i h i m p u l s a , n e g o j e r e z u l t i r a o spec i f i čn im nad­r e a l i z m o m k o j i j e p o svo jo j l i kovno j i s a d r ž a j n o j m o r f o l o g i j i i p o s v o j i m i n d i v i d u a l n i m di ferenci ­j a m a i zvo j š t io m j e s t o a u t e n t i č n o g i s a m o n i k l o g a i s t o d o b n o i s u v r e m e n o g s l i k a r s t v a u n a š o j i e v r o p s k o j u m j e t n o s t i . S v e o p ć e p r a v o n a sve nači ­n e i z r aza i n a s l o b o d u i z b o r a s r e d s t a v a s tvo­r i lo j e p l u r a l i z a m i r a z n o l i k o s t n a d r e a l i s t i č k i h (po­j e d i n a č n i h ) p o e t i k a , k o j e su e l i m i n i r a l e s t r a h o d r e t a r d i r a n o s t i i s l a b a š n o g o d j e k a e v r o p s k o g nad­r e a l i z m a u ovo j b a l k a n s k o j p u s t a r i — o d j e k a ko j i b i g u b i o n a svo jo j p r o g r a m a t s k o j j a s n o s t i i m o r ­fo lo ško j a r t i k u l i r a n o s t i š t o u »č is tom« o b l i k u zra­či iz e p i c e n t a r a (koj i n a j g l a s n i j e i n a j d o s l j e d n i j e i zv iku ju svoj p r o g r a m a t s k i i l i kovn i c r e d o ) . Is­t i n a j e d a n a d r e a l i z a m u h r v a t s k o j l i kovno j u m ­j e t n o s t i n e m a o n u o š t r i c u i s n a g u p r o g r a m a (de­k r e t a ) e v r o p s k o g n a d r e a l i z m a zače tog p r i j e v iše od p o l a s to l j eća , n e g o j e d i fuzno r a s t o č e n u t i he p o j e d i n a č n e s l i k a r s k e »osame« i p o j e d i n a č n e u m j e t n i č k e egz i s tenc i j e k o j e u s v o j e m spec i f i čnom i n d i v i d u a l n o m r e p e r t o r i j u s i n t e t i z i r a j u i pov i j e sn i n a d r e a l i z a m i v l a s t i t o i s k u s t v o . T a s in t eza s t v a r a k a r a k t e r i s t i č n u an t i t e zu . S j e d n e s t r a n e , u m j e t n i k se n e l ibi »posuđ iva t i« l i k o v n e e l e m e n t e s t a r i j i h u m j e t n i č k i h s t i lova , r e n e s a n s e i b a r o k a np r . , ko-l o r i z a m s j e v e r a i Š p a n j o l s k e , r e m b r a n d t o v s k i i ti-z i a n o v s k i u d a r b o j e , E l G r e c o v m i s t e r i j , Caravaggi -o v u d r a m a t i k u svje t la , B o s c h o v u m o r b i d n o s t , spe­c i f ične n a d r e a l n e e fek te d je la Ucel la , A r c i m b o l d a , P i r a n e s i j a , P i e r a di C o s i m a , a s d r u g e s t r a n e t a j j e r e p e r t o r i j uv i j ek vezan uz p s i h o l o š k e o d j e k e n o s t a l g i j e , s t r a h a , sna , n o ć i — s v o j e v r s n a s l ikar ­s k a i n t e r p r e t a c i j a p o j e d i n a č n i h egz i s t enc i j a u ko­j i m a z a m j e ć u j e m o »očaj k a o b o l e s t n a s m r t « (Ki­e r k e g a a r d ) . T a a n t i t e z a t vo r i , o b r a t n o , i s i n t ezu u k o j o j j e svak i i z b o r p r a v i l a n i zbor , a s v a k a s l ikar-

5

P r o b l e m j e s I i k a r s k o g n a d r e a I i s t i č k o g i z raza b i o n a j o č i t i j i j e r o n i s k l j u č u j e a u t o m a t s k u g e s t u s a m o m p r i r o d o m l i k o v n o g z n a k a . T a j j e p r o b l e m , k a k o p r i m j e ć u j e T o n k o Ma-roević, b i o p r e m o š ć e n » s a l a m u n s k i m r j e š e n j e m « , t j . » n a g l a š a -v a n j e m p r e v l a s t i n a d r e a l i s t i č k o g d u h a n a d n a d r e a l i s t i č k o m t e ­h n i k o m « . T . M . , N a d r e a l i z a m i h r v a t s k a l i kovna u m j e t n o s t , 15 d a n a b r . 5 1972n, s t r . 16.

s k a m e t o d a p r i m j e r e n a u k o l i k o k o i n c i d i r a s a psi ­h o l o š k i m i s k a z o m u m j e t n i k a s a m o g — i s k a z o m ko j i i zv i re iz bo l i l j u d s k e egz i s t enc i j e (d i fe renc i ra ­n e m e đ u s o b n o r a z l i č i t o s t i m a k a r a k t e r a ) i egz is ten­c i j a lne m u k e k o j a n a l a z i svoje o l a k š a n j e u fan taz­m a g o r i č n o m s n u De ton i j a , » e r o t s k o j p r o v o k a c i j i « M. S t a n č i ć a i l i » k o n ze rv a t i v i zmu « Vas i l i j a J o r d a ­n a .

J o r d a n o v p o č e t a k ? D u b o k a p o z o r n i c a . T r g i l i ul i ­ca. B u b n j a r k a o p r o l o g . C r n i n a k a o k o n t r a p u n k t b je l in i . I z g u b l j e n a i o s t a v l j e n a l u t k a k r a j k o j e p r o l a z e m r t v a č k a ko la . De lsk i r o n a c z a p o č i n j e svoj h o d u d u b i n u s j ećan ja , u » p r i j e t n j u noći« i »slut­n j u g r o b a « . Već p r v i m s v o j i m d j e l i m a ta j se r ad i ­k a l n i p e s i m i z a m n a z i r e u S t u d i j i (1956.), t a m n e ga­m e , i iz č i je c r n i n e i z r a n j a sv i je t l a l u b a n j a n e k o g p r e ž i v a č a i j e d n a p o r c u l a n s k a čaš i ca uz n a p o l iz-j e d e n u j a b u k u . S l i k a r s k a m a k s i m a V. J o r d a n a već j e n a g o v i j e š t e n a u r e k v i z i t a r i j u s i m b o l a i t a m e , ko j i su z a p r a v o d u b o k e i n e p r o z i r n e s j ene noć i , k o n t r a s t n e b j e l i n i s i m b o l a š t o n a to j an t i t e z i gra­de m u k u egz i s t enc i j a lne p u s t o š i . U M a r c i a F u n e b -r e (1960.) i m a d o v o l j n o s v j e t l o s t i i p r o z i r n i h obo­j e n i h s j e n a k o j e s t i š a v a j u p u l s i r a n j e b o j e i dovo­de d o n j e z i n a s u g l a s j a s d r u g o m . Ni j e li t o o n a »poe t izac i ja j e sen i« , k a k o j e l i j epo i z r e k a o S a š a Vereš , p o e t i z a c i j a k o j a b i v iše o d g o v a r a l a k o j e m v e n e c i j a n s k o m v e d u t i s t u i m a g l i č a s t o j i zmagl ic i n e g o a t m o s f e r s k o j p r e c i z n o s t i J o r d a n o v i h k a s n i ­j i h d je la . P r i z o r se d o i m a k a o n e k a d a l e k a j e k a sv je t la k a s n o g p o p o d n e v a n a k o n š to j e s u n c e saž-ga lo z e m l j u i r a s t a l i l o svoj z l a tn i a m a l g a m ko j i se s p o r o raz l i j eva u l i c a m a i t r g o v i m a J o r d a n o v e pe r i f e r i j e . N i s u li i t o p l o d o v i J o r d a n o v a u č e n j a n a č e l a »koje m u k o n d e n z i r a n o d a j u epohe« (Zi­dić) — n a č e l a v e d u t n o g k o l o r i z m a Venec i j e ili ko-p r e n a s t o g s f u m a t a u p o z a d i n a m a s l ika u r b i n s k i h i v e n e c i j a n s k i h m a j s t o r a . B o j a d je lu je m e k o po­p u t p a s t e l a . T o n s k a i z j e d n a č e n o s t p r e d m e t a i p r o ­z i rne s j e n e j o š su uv i j ek m e t o d i č k a i s h o d i š t a Va­si l i ja J o r d a n a u s m i s l u t e m a t i z i r a n j a s u d b i n e čov­j e k a . J e r , e t o i a k t e r a ! E t o na i laz i t a t u ž n a povor ­k a s m r t v a č k i m k o l i m a š to b e š u m n o kl ize uli­c o m . Bez n j i h o v a m i m o h o d a b i o b i t o s p o k o j p r o ­v i n c i j s k o g g r a d i ć a š to n u d i ( s a n a t o r i j s k i ) m i r ne rv-n o o b o l j e l i m a i m n o g o s u n č a n i h d a n a u god in i . Ci­j e n a ž ivo t a j e s m r t i o b r a t n o . C i j ena d a n a j e n o ć . N a t i m a n t i t e z a m a odv i j a se l j u d s k a egz i s t enc i j a u k o j o j j e »pu t p r e m a g o r e i p u t p r e m a do l j e je­d a n t e ist i« — k a k o b i r e k a o H e r a k l i t . Ta j p u t iz D a n a u N o ć n a s t a v l j a t će J o r d a n k r i ž n i m pos ­t a j a m a M e n a ž e r i j e (1961.), ili M a t e r i n s t v o m (1962.) gd je se sv je t los t gas i i o s t a j e z a t o m l j e n a j e d v a p r o h o d n a t m i n a zagas i t e b o j e cigle i s a s u š e n e su-k rv ice . J o r d a n o v o d je lo ovd je z a d o b i v a o n u m e -

141

142

vasiI i je jordan studija, 1956.

vasi l i je jordan obi tel j , 1974.

143

t a f i z i čku m u č n i n u b o j e k o j a s v o j o m f a k t u r o m i s v o j o m m u k l o š ć u o d g o v a r a g o t o v o i z g u b l j e n o m k o l o r i z m u k a t a k o m b a ; p r i j e k a t a k o m b a Sici l i je n e g o R i m a . K a t a k o m b e Domic i l e u R i m u , a j o š vi­še » sasušena« m e m b r a n a b o j e n a s t i j e n a m a ka ta ­k o m b a S a n G i o v a n n i u S i r a c u s i , s v o j o m zemlja­n o m b e z v u č n o m b o j o m i z r a ž a v a j u bo l i d u š e , v je re i s t r a h a i s t o d o b n o , š to ih j e da l a ecc les ia mili-t a n s — s l i k a r s t v o u k o j e m se k r v m u č e n i k a lije­p i l a n a t a m n o c r v e n e s t i j ene g r o b a . B o j a ovog — — a i već ine o s t a l i h J o r d a n o v i h d je la o d g o v a r a o n o j p o d z e m n o j bo j i o s u đ e n o j n a t m i n u ko ja , m a k o l i k o b i l a p u n a sv je t los t i , p r e l az i s v r e m e n o m u b o j u k rv i , m u k l o g i o p o r n o g o d j e k a l i šenog melo-d i č n o s t i . U M a t e r i n s t v u j e s a d r ž a n a J o r d a n o v a me­ta f iz ika u k o j o j n e m a više o n e t o n s k e i z j ednačeno-st i p r e d m e t a n e g o svje t l i je i t a m n i j e n a z n a k e goto­vo k a z a l i š n o g r ekv i z i t a r i j a š t o p o s t a j u » n e m i r n i i n e p o s t o j a n i u r e s i j e d n e h i r o v i t e p o z o r n i c e « . 6 J e r t o j e k a z a l i š n a i n scenac i j a p r i z o r a j a s n i h p e r s p e k t i v ­n i h p l a n o v a ko j i f ung i r a ju k a o e l e m e n t i a r h i t e k t u r e n j i h o v e n a g r i ž e n e i i z j edene s a k a t e r u s t i č n o s t i . J e r u d j e lu Vas i l i j a J o r d a n a n e m a z d r a v o g t i je la n i z d r a v o g z iđa . A u a r k a d a m a n j egov ih g r a đ e v i n a s m j e š t e n i su l ikovi n e k o g a b e s t j e l e s n o g i n a d n a ­r a v n o g m i r a : d u g o k o s e m a d o n e sa s p o k o j n o m g e s t o m r u k u p o l o ž e n i h n a k o l j e n a ili d o s t o j a n s t v e ­n ik s t i j a r o m u a r k a d a m a š to su ve l iko m j e r i l o t o m p a u k a t a k o m b a m a k o j e p r i m a j u p r a h i pe­p e o m u č e n i k a . J o r d a n č u v a j o š j e d i n o d o s t o j a n ­s tvo n j i h o v e funkc i j e i t e ž inu n j i h o v a b r o k a t n o g k o s t i m a . Alegor i j a s lave (1962.) g r a đ e n a j e n a kon­t r a p u n k t u c r n o g i b i je log , ž ivo ta i s m r t i , s lave i z a b o r a v a , l u d i l a i m r t v i l a , s b i j e l i m i m e l a n k o l i ­č n i m De C h i r i c o v i m a r k a d a m a n a o p u s t j e l u t r g u , s o t r c a n o m k a z a l i š n o m z a v j e s o m š to p o s t a j e p r o ­v i d n o m o d o t r c a n o s t i , s a n t o n e l l o v s k i m p o r t r e t o m i l i k o v i m a p a u č i n a s t i h u d o v a — s a b l a s n i rekvizi-t a r i j s p r a v a i s t r o j eva , » l anaca i k o l o v r a t a « , ko ta ­ča i zvan funkc i j e o s i m š to n a g l a š a v a j u lud i lo . Po­k r e t i l i kova j a v l j a j u se k a o s a b l a s n o b j e l a s a n j e s ivi la i d u h o m p r i p a d a j u p r e d o s j e ć a j u s m r t i u »II. c a v a l l o e la m o r t e « R v d e r a . A p o k a l i p s a I I I . (1960.) d o n i j e t će kaza l i šn i r ekv i z i t a r i j j e d n e pozor ­n i ce p a k l a — p o z o r n i c e k o m će n a p u č i t i p a l a luba-n ja sa s l u ž b e n i č k o m k a p o m , r a z b i j e n o z rca lo n a d r v e n u s a n d u k u o v j e n č a n o z a s t a v a m a i c r n a m r t ­v a č k a ko l a — svo jev r sn i p u t u j u ć i c i r k u s u š a n č e n n a zeml j i s a b l a s n i h k r a t e r a u k o j i m a p r e b i v a j u g r o z o m o r n a i j ezov i t a b i ć a d o s t o j n a ove s a b l a s n e p o z o r n i c e .

I d e n t i č n i al i u s i t n j e n r ekv i z i t a r i j p a k l a p o n o v i t će i S a n j a r e n j e (1961.). C i r k u s k i š a t o r i m r t v a č k a ko-

6

S a š a V e r e š , P o l i t i k a , 13. I. 1973.

la, b j e l i n a a r k a d a i m o d n i ske le t za ž e n s k u hal j i ­n u s t a r i n s k o g a k r o j a . E l e m e n t i m o r b i d n o g sv i j e t a H i e r o n i m u s a B o s c h a n a g o v i j e š t e n i su u n a g o j že­ni o t e č e n a t r b u h a i u k i t n j a s t o j ka tedra l i - zvo-n i k u š t o se diže s n a g o m b a b i l o n s k e o h o lo s t i .

C ik lus » M r t v a d jeca« , k a k o k a ž e J e l e n a U s k o k o -vić, » n a j m o r b i d n i j e j e m j e s t o u d o s a d a š n j e m raz­v i t k u J o r d a n o v o g o p u s a « . H e r e d i t a r n o s t (1964.) ili Re l ikv i je (1964.) n a g l a š a v a u l i k o v n o m s m i s l u lu-m i n i z a m c h i a r o s c u r a . N a m a z z a d r ž a v a svo ju lapi-d a r n o s t , d o k sv je t lo , k a o n i u k o j e m d r u g o m dje­lu Vas i l i j a J o r d a n a , i m a svoj » logičan p u t « : o d o t v o r e n o g p r o z o r a (š to j e m a l o k a d J o r d a n o v »iz­govor« za sv je t los t k o j a se k o n f r o n t i r a t a m i ) svjet­lo p a d a n a b i j e lu p o d l o g u n a k o j o j s t a k l e n a bo­ca (s o c t o m ? ) i čav l i s i m b o l i z i r a j u m u k u r a s p e ­tog, a b j e l i n a v o l u m i n o z n o g d ječ jeg t i je la b i t će o n o s v j e t l o s n o z r a č e n j e f igure iz n j e s a m e , š to s t v a r a m i s t i k u sv je t l a k o j e t a k o z a d o b i v a silovi-t i j i a k c e n t u k o n t e k s t u m r a k a p o z a d i n e .

Cik lus t u ž n i h l a k r d i j a š a p o s t a t će k a o u Melan­kol i j i (1965.) egz i s t enc i j a lna m u k a o s a m l j e n i k a i j o š j e d a n l j u d s k i m a r t i r i j n a k o j e m u p r a z n a po­zo rn i ca č e k a a k t e r a , z abav l j ača , fe l l in i j evskog oz­b i l j nog i t u ž n o g k l a u n a , v e s e l j a k a i K e r e m p u h a . N jegova t o č k a z a b a v l j a č a pa l i se n a m j e s t u n a ko­j e m se gas i n j egov o č a j . J o š j e d a n p o g l e d u n i š t av ­n o (u sebi ) , a o n d a z a b a v a za n i š t av i lo . Po s v o j i m t a m n o z a g a s i t i m b o j a m a , b a k r e n e i m j e d e n e t eks ­t u r e (š to z a d o b i š e lažni s ja j oks idac i j e ) , p o d u b o ­k i m s j e n a m a i b l j e s k u b j e l i ne ovo će d je lo zado­b i t i ož iv l j enu d u b i n u iz k o j e će t u i t a m o b l jes -n u t i t e k s t u r a b o j e d o s t o j n a m l e t a č k o g g r imiza .

T a m n a p o z a d i n a i a k c e n t i b j e l i ne n a s t a v l j a t će se i u J o r d a n o v o m c i k l u s u »Genealogi ja« . G o t o v o se više n e m o ž e n i govor i t i o p o z a d i n i , j e r o n a t o l i k o k o i n c i d i r a s p l a n o v i m a da u s p r k o s J o r d a n o v u p re -f i n j e n o m o s j e ć a n j u p e r s p e k t i v n e d u b i n e o s t a j e » p o v r š i n s k a « . S t a r e o b i t e l j s k e fo togra f i j e p o zido­v i m a sv jedoč i t će o r o d o s l o v n o m s t a b l u p o r o d i c e — — p o r o d i c e a u t o k r a t i č n i h očeva , d jece p r e o z b i l j n e za svoj u z r a s t , m a j k i u r e d n i h i n a svoj n a č i n kla­s i čn ih f igura . I da l j e : p r a d j e d o v i , d jedovi , s t r i čev i , svi p r e đ i u d u b i n u do s e d m o g ko l j ena , h a r m o n i -kaš i , f i škal i , g r u n t o v č a n i , v je rovn ic i , d a c a r i , svi au­t o r i t a t i v n i i p r a v e d n i mužev i , svi t rgovc i š to g u b e o b r a z za d o b r o b i t p o r o d i c e . Sve t a ob i t e l j ! Časn i g r a đ a n i , zab lud je l i s inov i , l jud i č v r s t o g m o r a l n o g u v j e r e n j a , svi s luge c r k v e bož je ; l jud i ko j i rev­n o u p l a ć u j u b r a t o v š t i n e i d i je le m i l o d a r e , i čov­j e k ko j i s jed i u j e d n o m te i s t o m k u t u c r k v e i ko­j i se m o l i n a j e d n o m t e i s t o m k leca lu . Čovjek ko­j i se d rž i i bož jeg i l j u d s k o g z a k o n a : Čovjek š to n i k a d n e započ in j e o b j e d a k o n e izmol i »Očenaš« i »Zdravo Mar i jo« . Svet i b r a k ! U k o j e m se zajed-

vasi l i je jordan alegorija slave, 1962.

144

n ičk i ž r t v u j e za d jecu , a ova o p e t za svo ju , i t a k o u n e d o g l e d t a » ja lova ž r t v o v a n j a « .

» I m a li oč ig l edn i j eg p r i m j e r a p r o m j e n e š t o se zbi­la p a t e r n a l i s t i č k i m p o i m a n j e m ob i te l j i o d p r i j e po ­la s t o l j e ć a ? I m a li b o l j e g p r i m j e r a r a z o r n o g dje­l o v a n j a š t o ga v r š i t a d r u š t v e n a i n s t i t u c i j a n a čov­j e k a ? « — k a ž e J o r d a n .

A J a c q u e s C o l l a r d d o d a j e : »Obitel j j e znač i l a t ra ­d ic i ju , d o g m u d r u š t v e n e p r e d r a s u d e — č a h u r u za-š t i t n i č k u i o p a s n u . O n a t a k o đ e r s a d r ž i k l i ce i d ru ­gih p r i s i l a i o v i s n o s t i za s l o b o d n a čov jeka .« 7

Za s l o b o d n a čov jeka! ! ! N i j e li t a j u s k l i k o d v i š e ne­s m o t r e n ? Ako s m o s k l o n i p s i h o a n a l i z i i n j e z i n i m m e h a n i z m i m a o b j a š n j e n j a » l ib idoznog i sub l im-nog« s t v a r a l a š t v a , o n d a se u v i j e k m o ž e m o p i t a t i : Š t o b i j e d a n K i e r k e g a a r d b i o bez svoga a u t o k r a ­t i č n o g o c a ? M o ž d a s l o b o d n i j i i neov i sn i j i d u h , al i ne » K i e r k e g a a r d « . I l i Ka fka , n p r . P u r i t a n i z a m , k o n z e r v a t i v i z a m , ili s t r o g o s t o d g o j a i k r š ć a n s k a m o r a l k a k a t e k i z m a ! N e t r e b a li u p r a v o n j i m a za­hva l i t i za t e n a t a l o ž e n e i p o t i s n u t e s t v a r a l a č k e eksp loz i j e , t o j a č e š t o su j a č i p r e s i j a i » t lačenje« . O k a k v o j j e d a k l e o n d a s l o b o d i r i j eč? Ni j e li u m ­j e t n i č k o d je lo p r i j e s v j e d o č a n s t v o »očaja« nego-

7

» P o r q u o i p a s « , 1 1 . IV. 1974 .

li p i j a n a i s a m o z a d o v o l j n a n e o v i s n o s t d u h a i po ­t v r d a n j egove s l o b o d e ? Z a r p o r a d i s l o b o d e O r e s t u b i j a svo ju m a j k u K l i t e m n e s t r u , i n e j e d e li K r o n v l a s t i t u d j ecu? ! »Pr is i le i ov i snos t i za s l o b o d n o g čovjeka« b i t će n j e g o v o t r a j n o n a s l j e đ e . Ako n e b r i n e m o svo ju b r i g u , b r i n u t ć e m o d o n q u i j o t s k u s v e o p ć u u i m e s v e l j u d s k o g h e r o j s k o g d o b r o č i n ­s tva . N e m o g u ć n o s t h e r o j s k o g č ina s t v a r a h e r o j s k i č in . N e d o s e g n u t a p r o š l o s t — p r o r o š t v o . U s p o m e n e (1966.) p r e d s t a v l j a t će s k u p s t a r i h ob i ­t e l j s k i h fo togra f i j a u c r n i m t e š k i m o k v i r i m a ko ­j e č u v a j u t e o b i t e l j s k e re l ikv i je , sve te u s p o m e n e n a d o b r o č i n s t v a p r e đ a i n j i h o v e m o r a l n e n e p o g r e ­š ivos t i . T e m e obi te l j i n a s t a v l j a t će J o r d a n i da l j e u k o m p o z i c i j a m a k o j e će i skaz iva t i j a s n u g r a n i c u i z m e đ u sv i je t log i t a m n o g (Fami l i j a , 1972., Ob i t e l j , 1974.). J e d n a j e o d n a j i n t e r e s a n t n i j i h s l ika Vas i l i j a Jor ­d a n a A n a t e m a (1969.) u k o j o j j e p a l e t a s v e d e n a n a niz z e m l j a n i h b o j a m e k i h i l a z u r n i h n a n o s a ; Fi­g u r e su s t i j e šn j en e u p r e b i v a l i š t e c r n i n e , a i z n a d n j ih , k a o i z raz i t i k o n t r a p u n k t to j t m i n i , sv i je t le p o v r š i n e b j e l i n e z ida n a k o j e m se k a o n a f ro taž i -m a i š č i t ava ju a r h i t e k t o n s k e n a z n a k e i ob r i s i ne -k a d a š n j i h a r h i t e k t o n s k i h z d a n j a . S i m b o l i k a j e la­k o č i t l j iva : n e p r o p o r c i o n a l n o ve l ik , p i š to l j v l a d a b i ć i m a k o j a i s k a z u j u n e m o ć i s t r a h u s t a d o sa t je­r a n i h l jud i .

vasil i je jordan odlazeći, 1968.

T e m a ve l ike n o s t a l g i j e b i t će v id l j iva u J o r d a n o v u c i k l u s u » H o m o volans« s p i o n i r i m a l e t en j a i letje­l i c a m a p o p u t p t i č u r i n a n a k o j i m a se v id i o n o b je-l a s a n j e s iv i la n a s p r a m d u b o k i h p e r s p e k t i v n i h sje­n a u d u b i n i p o z o r n i c e . Opses i j a s m r t i , b e s p o v r a t -n o s t i , o p s e s i j a k o j a n i j e s a n n e g o m o r a , b i t će n a z n a č e n a u O d l a z e ć e m (1972.) — i n e š t o r a n i j e O d l a z e ć e m (1968.) — gdje svi je t l i i u n i f o r m i r a n i b u b n j a r u d a r a u svoj b u b a n j , a k r a j n j ega j e r a s ­p o l o v l j e n i čovjek , sveden n a v r i j e d n o s t b i s t e . Ko­m e u d a r a ta j b u b n j a r ? O s u đ e n i k u n a s m r t ili p r o ­m o c i j i b i s t e ? J e li t o t r a g i č n o s t g r o b a ili ž eđ za b e s m r t n o š ć u ? Gdje j e t u t o č k a u k o j o j se d o d i r u ­j u s t v a r n o i f a n t a s t i č n o , zb i l j sko i m i t s k o ? I j e li t o t a k o n e j a s n a g r a n i c a d a j e n i »na j sup t i ln i j i a n a l i t i č a r n e b i u m i o povuć i« ( B a u d e l a i r e ) ? U o v o m s l u č a j u , me t a f i z i čko i n a d r e a l n o n i j e s o n u s t r a n u r e a l n o g : o n o j e p o t e k l o iz r e a l n e bo l i l jud­ske egz i s t enc i j e i č o v j e k o v a r a s p i n j a n j a u t raže­n j u s m i s l a n e s a m o ž ivo ta n e g o i s m r t i . Egz i s ten­c i j a l n a m u k a , p a r exe lence . 9

Cik lus »Jockeya« p o k a z a t će p r e v l a s t c r n i n e i s im-b o l i č k u o s a m l j e n o s t j a h a č a ko j i t e k sv j e t l o šću na­z n a č u j e svo ju p r i s u t n o s t p o p u t R a s p o l o v l j e n o g ili N e p o s t o j e ć e g v i teza I t a l a Ca lv ina . T u z a t a m n j e n u p u s t o š r a s v i j e t l i t će svi je t l i i n k a r n a t b i je le hal j i ­n e ( s l ika iz 1972.) k o j a č e k a s p a v a č a ili u m r l o g .

9

I g o r Z i d i ć u p r i j e c i t i r a n o m č l a n k u n a z i v a J o r d a n a » s l i k a r s k i m m e t a f i z i k o m n a d r e a l i z r n a « za razliku o d B i f e l a k o j i je p o Z i d i ć u »egz is tenc i j a lnos t n a d r e a l i s t i č k o g s l i k a r s t v a « , i na tome z a s n i ­v a n j i h o v u s l i k a r s k u d i f e r e n c i j a c i j u .

Ž a r k i m i n k a r n a t o m h a l j i n e k o n t r a s t i r a n e k a azi-j a t s k a b o ž i c a sa p s o m n a p o s t a m e n t u p o p u t sv. R o k a u v i s i n a m a n a š i h c r k a v a p o b r e g o v i m a . Il i j e t o m o ž d a l i t e r a r n i s i m b o l š t o se u s p e o n a pi­j e d e s t a l s k o j e g a se gub i veza sa z e m l j o m — n a p o s t a m e n t u d o v o l j n o v i s o k o m d a t i j e lo ž e n e os­t a n e č u l n o i j e d r o , d o s t o j n o b e s m r t n e a r k a d i j s k e bož ice . Rekv iz i t a r i j n a d r e a l i z m a , n e o s p o r n o . Ali, b o l n o g a n e f a n t a z m a g o r i č n o g n a d r e a l i z m a . P l a š t b j e l i ne o d j e ć a j e P r o l a z n i k a . K o s t i m u k o j e m se i z m j e n j u j u g l u m c i ov i sno o k o j o j j e p r e d s t a v i r i ­j e č i u k o j e m se v r e m e n u odv i j a r a d n j a .

A r h a i k a (1970.) j e n a j j a s n i j a »a rheo loška« s l ika . U z iđu k o j e p r i p a d a e g i p a t s k o m g r a đ e v i n s k o m slo­gu i f i g u r a m a m e m f i s k o g r a z d o b l j a , s m i t s k i m p t i ­c a m a , h o r u s o m i z m i j o m . Sve t o z iđe p r o b i j e n o j e p r o z o r o m u k o j e m se o c r t a v a r i m s k i K o l o s e u m . T a j e s l ika j e d n o o d k l j u č n i h d je la V. J o r d a n a . O n a j e n a j d u b l j i p r i n c i p t e m a t s k o g i p s i h o l o š k o g p o v r a t k a u p r o š l o s t š t o n a č u d e s a n n a č i n s in t e t i ­z i ra g o v o r j e d n o g r a z d o b l j a s g o v o r o m d r u g o g , al i k a o me ta f i z i čk i iskaz k o n s t r u k t o r a ovog v r e m e -p lova .

K o m p o z i c i j e ve l ike n o s t a l g i j e J o r d a n će n a s t a v l j a ­t i i s v o j i m n o v i j i m r a d o v i m a : B ic ik l -ve lo s iped ima (1975.) ili D j e t i n j s t v o m (1978.). »Moje d j e t i n s t v o j e Se l ska , B a š t i j a n o v a , T r a k o š ć a n s k a , d a k l e Trešn jev-ka , r a d n i č k a če tv r t , tzv. C r v e n a r e p u b l i k a . M o j e d j e t i n j s t v o j e r a t , b o m b a r d i r a n j e , i legalci , a g e n t i , r ac i j e , s t r a h , ne izv jesnos t i , i š ček ivan j e i s m r t oca« (V. J o r d a n ) . E t o i k o n o g r a f s k i h i p s i h o l o š k i h d i m e n ­zija s l ike : n a t r g o v i m a p o k o j i m a p r o m i č u dvokol i -

145

146

ce iz doko l i ce , z a b o r a v l j e n a l u t k a , d jevo jč ica š t o k o t u r a o b r u č i p o n e k i b ic ik l i s t . T a m a j e u s t u p i l a m j e s t o sv je t lu i s c e n a g u b i svo j s t va m u k l o g a nad ­r e a l n o g l u m i n i z m a i m e t a f i z i č k u j e z u n j e g o v i h s l ika . D j e t i n j s t v o , m a k o l i k o b i lo b o l n o s j ecan je , r a z d o b l j e j e i r a d o s t i i n e v i n a z a n o s a . I sv je t la . J o r d a n o v a »ha luc inac i j a« t r a g a l a j e u d u b i n a m a B a z e n a i S t e p e n i š t a (1978.-1979.), u k o j i m a j e is t in­sk i p u t i p r e m a »dolje« i p r e m a »gore« j e d a n te i s t i ; o n vod i o d n i v o a l j u d s k e p r i s u t n o s t i d o kolek­t i v n i h g r o b n i c a u s j e č e n i h u zeml ju . N ivo g r o b a i z e m l j e u J o r d a n o v i m B a z e n i m a g r a n i c a j e b i je­log i c r n o g , m r a k a i sv je t la . U svo ju t a m n i c u m r a ­k a b a z e n i s a h r a n j u j u i b u b n j a r a i s o l d a t a , h ibe r -n i z i r a n o g s p a v a č a i z a n o s n o g l j u b a v n i k a , pos t a ­j u ć i k o l e k t i v n e g r o b n i c e t r a j n o n e s t a l i h u t m i n i ili z a u v i j e k z a s p a l i h u s t a k l e n u p r a v o k u t n o m li­j e s u č e k a j u ć i »dan u s k r s n u ć a « i n e k a »bol ja vre­m e n a « (Vereš) . O v a k o i zg l eda l u m i n i s t i č k a s h e m a J o r d a n o v i h B a z e n a : s ivo-bi je lo (hor i zon t ) — c r n o (nivo zeml je ) — b i j e lo ( r u b b a z e n a ) — c r n o (dno b a z e n a ) . T m i n a r a z i n e z e m l j e i s t o v j e t n a j e i no­ći g r o b a : n a n j o j se zač in je ž ivot i u n j u u v i r e s m r t : n a n jo j su k l ice n a š e s m r t n o s t i i n a š e be­s m r t n o s t i . U N o ć i u k o j o j j e sve m o g u ć e . U Noć i p o t e n c i j a l n o m Svje t lu .

S u d b i n a j e Vas i l i j a J o r d a n a d a će n j e g o v o d je lo u n u t a r h r v a t s k o g n a d r e a l i z m a i l i kovne u m j e t n o ­st i o p ć e n i t o o s t a t i u v i j e k p o m a l o o s p o r a v a n o . J e r , j e d n o s t a v n o k a z a n o , n i s m o nav ik l i n a t a k v u sli­k a r s k u d o s l j e d n o s t i j e d i n s t v o s t i la . Dje lo j e Va­si l i ja J o r d a n a , od p r v i h n j egov ih r a d o v a d o pos ­l j edn j ih , k o n t i n u i t e t n j e g o v a s l i k a r s k o g i l j u d s k o g s t a v a . T u će b i t i s a d r ž a n e »nezgode« za kr i t i -č a r s k a o t k r i v e n j a i k r i t i č a r s k u v i d o v i t o s t k o j a j e u v i j e k više vo l j e l a p r o n a l a z i t i » rukop i se« , u t jeca­je , » p r o m j e n e s t i l a« , š t o b i i h i skaz iva l i » b a r o m e t ­ri« faza r a z v o j a i s t v a r a l a č k i h p o m a k a . J o r d a n j e ve l ika n e v o l j a za k r i t i č a r a ko j i se r a d o p r e d a j e č a r i m a a n a l i t i č k e a k r i b i j e i »s i lovanju« k o j e m u je cilj d a d je lo u t r p a u P r o k r u s t o v u p o s t e l j u p a d a se m j e r i v i s i n o m u n a p r i j e d u t v r đ e n o g s i s t e m a i da s p r a m n j e g a p o k a z u j e veću ili m a n j u s r o d n o s t — o n a k v u k a k v a o d g o v a r a n a š i m t e z a m a , štovi­še, d a b u d e o n a k v a k a k v u j e že l imo v id je t i . Ospo-r a v a n o s t Vas i l i j a J o r d a n a i s t o d o b n o j e i n u ž n o p r i z n a n j e u m j e t n i k u . Da b u d e s v i m a r a z u m l j i v ? Mi n e m a m o n i k r i t e r i j p r a v d e n i k r i t e r i j i s t i ne : je­d i n o n a m p r e o s t a j e m o ć u v j e r a v a n j a , ali p o s j e d u ­j e m o s l a b e m e h a n i z m e u v j e r a v a n j a . V r l i n e se ovog d je la m o g u t u m a č i t i i n i e g o v i m s l a b o s t i m a . To ie p o z n a t a b o l e s t » p r o c j e n j i v a n j a p r e m a p o l e m i č k i m ć u d i m a i h i r o v i m a n a š e g v r e m e n a o t o m e š to j e k o n z e r v a t i v n o a š t o p r o r o č k o , š to z a s t a r j e l o i re­t a r d i r a n o a š t o v i z i o n a r s k o , š to u z e t o a š t o a u t o ­h t o n o .

I z v o r i š t a su Vas i l i j a J o r d a n a s r o d n a i z v o r i š t i m a S t a n č i ć e v a b i o m o r r i z m a ko j i j e n a s t a v l j a o o n u » p l e m e n i t u n i t š t o j e v o d i l a o d K a r a s a d o R a č i ć a (S tanč ić ) p a da l j e d o a k r o m a t s k o g l u m i n i z m a L j . I v a n č i c a i d o n e k l e J a k o v a Pav ića . S l i k a r s t v o Va­silija J o r d a n a k o r e s p o n d i r a s v o j o m t m i n o m i s k a s n i m d j e l i m a E . V i d o v i ć a ( L u t k a sa i g r a ć i m kar ­t a m a , 1948., S t a r e l u t k e sa p a l e t o m , 1953.), al i su n j egove c r n i n e i sv i je t leć i o b j e k t i v iše m i š l j e n i n e g o š t o o b j e k t i v n o egz i s t i r a ju , v iše n a d r e a l n i ne­go r ea ln i , v iše me ta f i z i čk i n e g o fizički .

N a d a l j e , u p i t a n j u J o r d a n o v a n a d r e a l i z m a m n o g i su, b o j i m se, p o g r e š n o o k a r a k t e r i z i r a l i t o s l ikar­s tvo v ideć i u n j e m u »poe t sk i r ea l i zam« i » t r a n s p o -zici ju j a v e u san«. 1 0 M a l o j e ovd je o n o g a š t o b i se m o g l o o k a r a k t e r i z i r a t i p o e t s k i m . S v a k a j e Jor ­d a n o v a k o m p o z i c i j a n o v a kazališna inscenacija scene s n o v i m m o r b i d n i m i z a s t r a š u j u ć i m re-k v i z i t a r i j e m , ali sa uv i j ek i s t i m g l u m c i m a u kos t i ­m i m a i z v a n m o d e ko j i su t r a j n a k o r o t a j e d n e jed i ­n e t r a g e d i j e . Ni j e r i j eč n i o fan taz i j i k o j a n e poz­n a j e s t e g e i g r a n i c e svo je h i r o v i t e n e s t a l n o s t i . Uos­t a l o m , r e l a t i v n a j e s l o b o d a fan taz i j e , a u J o r d a -n o v u »slučaju« o n a j e s k u č e n a i z b i j e n a p o z o r n i ­ca s l i k a r s k o g m a r t i r i j a , n a n jo j se odv i j a t r e n u ­t a k ko j i j e t r a j n o s t a n j e . S v a k a j e n j egova s l ika k r i ž n a p o s t a j a , o d k o j i h s v a k a i m a svoje p o s e b n o z a s t a j a n j e , svo ju cezu ru , svoj o d m o r , svo ju m o ­l i tvu , svoj s u d b o n o s n i znača j i j e k u .

K o m e j e d o k r i ž n e m u k e ? K o m e j e do t o l i k ih pos ­t a j a k a K a l v a r i j i ? K o m e j e d o egz i s t enc i j a lne m u ­č n i n e k o j a se n e p o n i š t a v a v j e š t i n o m s c e n o g r a f a ili e k s p l o z i j o m b o j e . J o r d a n j e g rad i t e l j metaf iz i ­ke . Čovjek t e a t r a ko j i j e n a m j e s t o g o v o r a us to l i ­č io š u t n j u . U m j e s t o živih l j ud i p o s t a v i o j e n a sce­n u n j i h o v e k o n t u r e . J o r d a n j e u m j e t n i k ko j i se n e z a d o v o l j a v a r e ž i j o m : o n b i r a ku l i se . On j e savr­šeni scenograf , a r a n ž e r s cene i r ekv iz i t e r . P o d ar­k a d o m os t av l j a č u v a r a g r o z o m o r n e t i š ine s u t o n a , š t o p o s t a j e d io g r a đ e v i n e s a m e . Meta f i z i čko i nad ­r e a l n o u n j e g o v i m d j e l i m a n i s u n i k a d a » d r u g a s t v a r n o s t « , j e r j e ta j n a d r e a l i z a m p o t e k a o iz real ­n e bo l i , iz s u m n j i k o l i k o i iz nos t a lg i j e , iz s t r a h a k o l i k o i iz oča ja . »Ja se m u č i m . J a p o k u š a v a m na­ći svi je t u k o j e m t e m u k e p r e s t a j u . B io b i h na j ­s r e tn i j i d a p r o l i j e m b o j u , d a p o v u č e m dvi je- t r i cr­t e i d a m o j d u h i m o j e t i j e lo n a đ u o d m o r , p r e d a h . Ali ne ! O p e t n o v a m u k a . O p e t u z a l u d n a p o t r a g a o s u đ e n a n a n e n a đ e n o « (V. J o r d a n ) .

10

M a t k o P e i ć , T r i i z l o ž b e , V e č e r n j i l i s t , Z a g r e b , 2 3 . IX. 1961.

147

N i k a d a n a đ e n o ! Ali k o j a se t o m i s a o m o ž e u t je ­lovi t i a d a o s t a n e c je lov i ta m i s a o ! ? Ko j i se t o os­j e t m o ž e r e i n k a r n i r a t i u u d a r b o j e , u po t ez , u svje­t l o s t ili t m i n u ? ! I n a k r a j u k r a j e v a , z a r g r a d i t i t a j svo j n e p o s t o j a n i i n e n a đ e n i s p o k o j t a k o mi r ­n o k a o J o r d a n , t a k o s i s t e m a t i č n o i s t a k v o m neu­m o l j i v o m m e t o d i č n o š ć u ?

» Z n a m d a s p o r o s t k o j o m saz r i j eva ju n e k e o d m o ­j i h i d e j a s i g u r n o n e o d g o v a r a t e m p u v r e m e n a u k o j e m se n a l a z i m , n o ova č in j en i ca m i u j e d n o go­v o r i d a t e i d e j e n e ć e u seb i s a d r ž a v a t i i n o s i t i ra­z o r n u k l icu p o m o d n o s t i k o j o m su če s to n a č e t e ne­d o v r š e n e vizije« (V. J o r d a n ) .

K a k a v san ! R i j eč j e o m o r i . 1 1 T a j e m o r a t r a j n o s t a n j e d u h a . N e san , j e r o n p r e t p o s t a v l j a o t r ežn je ­n j e . A ovo j e p u t bez p o v r a t k a , p u t p r e m a g o r e i p r e m a do l j e j e d a n te is t i . » J o r d a n o v o d je lo — to su v r a t a p a k l a . « 1 2

11

B o g d a n M e s i n g e r p r a v i l n o u o č a v a d a n i j e r i j e č o s n u n e g o o m o r i . »To n i j e s a n , t o j e m o r a . . . i g r o t e s k n a s c e n a b e z v l a đ a . « K a t a l o g i z l o ž b e u V i n k o v c i m a , 5. I I I . — 2 9 . I I I . 1976.

12

I b i d .

vasiI i je jordan velociped, 1976.

vasi l i je jordan djetinjstvo, 1978.