Muhuddiyn-i İbn Arabi-Kişilik Çözümlemesi

8/14/2019 Muhuddiyn-i bn Arabi-Kiilik zmlemesi

1/38

BNL-ARABDE NSAN PSKOLOJSNE

YAKLAIMLAR VE KLK ZMLEMELER

M. Doan KARACOKUN

Giri

ok yakn bir gemii olan Modern Psikolojinin, bu ksa s-rete, insan tanma ve anlama noktasnda ok nemli ilerleme-ler iinde olduu herkesin kabul edebilecei bir gerektir. Bu-nunla birlikte, henz sistematik olarak psikoloji biliminin olu-

mad dnemlerde de, o gnn artlarnda insana ilikin nemlikiilik zmlemeleri ve insan anlama abalarnn olduu bi-linmektedir. Bu anlamda, bir ksm gnmze kadar gelmi olanbu balamdaki materyallerin nemli bir ksmnn, felsefe, edebi-

yat, tasavvuf ve dier mistik alanlara ait olduu grlmektedir.Bu tarz kiilik zmlemeleri ve insan davranlarn anlama a-balarnda, genellikle dnce ortaya koyanlarn iinde bulun-duklar kendi inan, kltr, felsef dnce ve tasavvuf anlaygibi belirleyicilerin nda deerlendirme yaptklar grlmekte-dir. O gnn ilim anlay ve dnya grnn hkim rol oyna-d bu almalarn, gnmz ilim anlay, metot, teknik ve te-orileri ile tam bir rtme iinde olmasn beklemek doru ol-maz. Modern psikolojinin tecrbeye dayal, olgular zerine odak-lanan aratrmalaryla karlatrldnda, insana ilikin gemi-te kalan bu tr yaklamlarn speklatif olduklar iddia edilebilir.Byle bir iddia, her ne kadar kendi iinde tutarl ve geerli gibigzkse de, kanaatimizce, gemiin insan psikolojisi ve kiiliineilikin zmlemelerinin gereksiz ve nemsiz olduu ve Modernpsikolojiye hibir katk salamayaca gibi bir yargya varlamaz.Her ey bir yana, byle dnmek iin ok temel saylabilecekiki nedenden sz etmenin mmkn olabileceini dnyoruz.

Bilindii gibi, Psikoloji ve Din Psikolojisi bilim dallar, okyakn bir tarih gemie sahiptir. Byle olmakla birlikte, bu bilimdallarnn, insanlk dnce ve bilim tarihinin gemi dnemle-rinde, sistematik ve kavramsal anlamda olmasa da, her toplu-

mun kendi kltrel geliimi dorultusunda, az-ok var oldukla-rn sylemek yanl olmasa gerekir. Bu adan bakldnda, enazndan gnmz bilim anlay ve yaklamlarnn tarihteki k-


2/38

M. Doan KARACOKUN

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2

72

kenlerine ulamak ve gelinen aamay bu dzlemde grebilmekyoluyla, bilimin daha salkl bir zeminde yrtlebilmesi sala-nabilecektir.

kinci olarak, Din Psikolojisi bilimi ierisinde, nemli biraratrma alan olarak nmzde duran tasavvuf psikoloji-sinin, gnmzde bu tr bir yaanty tercih edenlerin zerinde

yaplacak salt ampirik aratrmalarla yeterince anlalabilmesipek kolay olmayacaktr. Kanaatimizce, Din psikolojisi alanndaalan bilim insanlar, bu yaant iindeki insanlar daha iyi an-layabilmek iin, daha farkl aratrma-inceleme almalarn da

yapmaldrlar. rnein, asrlardr tasavvuf hayata k tutannemli sf dnrlerin hayatlarn, eserlerini ve bu balamda

ulalabilecek dier materyalleri psikolojik bir bak asyla in-celeyebilmelidirler. nk bu tarz materyalleri incelemek ve psi-kolojik analizlerini yapmaya almak, tasavvuf hayatn ortayakonulmasnda, bize ok zengin gzlem ve aratrma imknlarsunacaktr.1

Hi phesiz Din Psikolojisi ve Tasavvuf bilimleri, iki ayralan olmakla birlikte, insandaki ruhsal sreleri ve gelimenindinamiini anlamaya alma noktasnda, konu birlii ve dolay-syla yaknlk arz ederler. Ancak ayn obje ve sreleri aratrma-inceleme konusu olarak grmelerine karn, uyguladklar yn-tem ve tekniklerin yannda, normatif olup olmamak gibi temel veolduka ayrtrc noktalar da gzden karlmamas gereken

hususlardr. rnein; Tasavvuf bilimi, insann kendini arndr-mas yahut kendinin farkna varmas ve yetkinlik (insan- kmilolma) noktasna ulamas balamnda, mutasavvflarn tledi-i ve yaantlad hayat biimini sadece olgusal bir yaklamesas alarak aktarmakla yetinmez. Bu yaant biiminin kiiselbir deneyime dntrlmesini,kendini gerekletirmenin tekgvenilir yolu olarak zorunlu grr. Bylesi normatif bir yakla-mn din psikolojisinde geerli olamayaca aktr. nk bi-limsel aratrma, objektif veriler elde etme ve bunlardan genelgeer evrensel kurallara ulama dnda bir ama tamaz.

Konuya bir din psikologu gzyle bakldnda tasavvufuntabiat gerei ilahiyat sahasnda bulunduu kadar bir ruh hayat

1 Kerim Yavuz, Din Psikolojisinin Aratrma Alanlar, A...F. Dergisi, Say, 5.,Erzurum, 1982, s. 94.


3/38

bnl-Arabdensan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri


73

olmas asndan, psikolojinin de alanna girdii bir vakadr.Budurumda Din Psikolojisinintasavvuf hayat zmleme ve olgu-sal bir yaklamla deerlendirmesine ihtiya vardr. Nitekim Ba-tda mistisizm ve mistik tecrbelerin ierii zerine yaplan oksayda almadan sz edilebilir.2 Konuya kendi kltrmz a-sndan baktmzda, Batdaki mistik yaantlardan daha az zen-gin olmayan ve kendine has literatr, yaant sreleri ve ta-rihsel zenginlii ile geleneksel bir tasavvuf gemiimizin olduuvakadr. Sz konusu tasavvufi hayat aratrmann eitli yol ve

yntemleri gelitirilebilir. rnein gnmzde bu yolu tercihederek, mistik tecrbe yaayan insanlarn bu tecrbe ve eitlizel davranlar aratrma konusu olabilir.3 Ancak kanaatimizcebyk bir miras olarak bugn elimizde bulunan nemli muta-savvflarn eserleri ve bu eserlerde ortaya koyduklar tasavvufhayatn kendine zg yaant biimleri, bu yola giren bir kimse-nin yaamas gereken sreler ve zellikle bu sreler balamn-da gelien kiilik zellikleri psikolojik bak asyla aratrla-bilmelidir. nk insan ve davranlarn anlamada en nemlive ayrt edici kavramlarn banda kiilik gelmektedir. Psikoloji-nin aratrma objesi insan ve konusu insann davranlardr. Budurumda bireyin kendine zg davranlar, onun kiilii ile ilgi-lidir. Kiilik de, her ne kadar bireyin kaltsal zellikleriyle yakn-dan ilgili olsa da, bireyin iinde bulunduu sosyal yaplardan vekltrlerden kaynaklanan davranlar iin de geerlidir. nkher birey, kendi sosyal evresinin ve kendini ait hissettii gru-

bunun, sahip olduu inan ve deerlerin farkl zelliklerini dekiiliine yerletirir. Bu balamda bir tr kiisel ve sosyal davra-

2 Batda yaplm mistisizmle ilgili almalar arasnda Din Psikolojisi ala-

nnda klasikleen W. Jamesin The Varieties of Religious Experience,(Cambridge, 1985) adl eserinden sz edebiliriz. ok ynl olan eserindeJames, mistisizm zerinde de durmutur. Bunun dnda u almalarada baklabilir: R. Otto, Mysticism East and West, trc., B.L. Bracey,R.C.Payne, New York, 1932; W.T.Stace, Mysticism and Philosophy,Phidelphia, 1960; Marchal Joseph, S.J., Studies in the Psychology of theMystics, London, 1927; Evelyn Underhill, The Essentials of Mysticism, NewYork, 1920.

3 Hayati Hkelekli, konuyla ilgili bir makalesinde, bu tr almalarn gerekliliive nemine iaretle, slam tarihindeki baz nemli isimler ve onlarn kullan-

dklar temel psikolojik kavramlar zerinde durmaktadr. Geni bilgi iin bkz.Hayati Hkelekli, slam geleneinde Psikoloji Kltr, slami AratrmalarDergisi(Din Psikolojisi zel Says), C. 19, Say, 3, Ankara, 2006, ss. 409-421.


4/38

M. Doan KARACOKUN


74

n yaplar ve bu davranlarn bireye ve sosyal evresine zelnedenleri, psikolojinin temel konusu durumundadr. Bu durum-da btn bu zelliklerin tmn ieren kiilik, psikoloji bilimi-nin en temel konusu haline gelmektedir.

Kiilik kavramnn anlam alan olduka genitir. Allport, kii-lik kavramnn elli civarnda farkl anlamlarndan sz eder. Onagre kiilik, bireyin evresine zel uyumunu belirleyen psiko-fizyolojik sistemlerin dinamik bir rgtdr.4

Gnmzde kiilik daha ziyade, doutan getirilen eilimle-rin ve bireyin evresine kendine zg uyumunu belirleyen kaza-nlm niteliklerin bir btn olarak grlmektedir.5 Buna grekiilik, bir tr bireyin btn ynlerini kuatan bir anlama sahip-tir. nk pek ok yanlar olan insann kiilii tanmlanr yahutdeerlendirirken, ona bir btn olarak yaklalr. Onun, baka-larnca alglanma ve deerlendirilmesi balamnda, bu btnclve belli alardan bir sre gerektiren var olan kiilii dikkatealnr. nsanlar aras farkllklara gelince, bu konu, hem kaltm,hem de sosyo-kltrel evre farkllklaryla aklanmaktadr.6

Kiilikle ilgili nemli bir kavram da benliktir. Benlik, kendikiiliimize ilikin kanlarmz ve kendimize dnk deerlendir-melerimizi ieren bir kavramdr. Yani bir tr, kiiliin nesnel ol-mayan salt bireyin kendine dnk yandr. Kimi psikologlar,benlik bilincini insan davranlarnn en nemli etkeni olarak g-rrler. Bunlardan biri olan Jung, benlii btn bir kiiliin mer-

kezi olarak grr. Ona gre benlik, kiiliin bilincin dnda ka-lan srekli geliip deierek oluumunu srdren bir yapdr.7

Aratrma Konusunun nemi

Belirli bir dinin hkim olduu bir sosyal ve kltrel dnyadahayata gzlerini aan bireyler, bu dinin deerlerini benimsemeve iselletirmede ve bunlar tutum ve davran olarak da yan-stmada, ayn dini gelenek ve cemaat ortamnda yer almalar ba-

4 Gordon Allport, Personality: A Psychological Interpretation, New York, 1951,

s. 55 vd.5 Ali Ulvi Mehmedolu, Kiilik ve Din, stanbul, 2004, s. 47.

6 Bkz. Hkelekli, Din Kiiliin Kuruluunda radenin Rol, Diyanet Dergisi,XIX, Say, 2, Ankara, 1985, ss. 16-28.7 C.G. Jung, Bilin ve Bilinaltnn levi, ev. Engin Bykinal, stanbul, 1996,

s. 82.


5/38



75

kmndan baz ortak zellikler gelitirebilirler. Fakat ayn za-manda, gerek kiilik ve gerekse evre artlarndan kaynaklananbaz bireysel farkllklara da sahip olabilirler. Buna karlk, fark-l inan ve kltr dnyasnda benlik geliimlerini srdrenbi-reylerlerin tutum ve davranlar ile en azndan belli noktalardafarkllamalar gstermesi doal bir durumdur.. Buna gre insan-larn dinle ilikileri, onu kabul yahut reddetmeleri, Kutsal birvarlkla iliki kurmalar yahut kurmamalar, onlarn duygu d-nce, tutum ve davranlar noktasnda ayrmalara yol aabi-lecektir. Bu adan bakldnda din, kiiliin oluum ve gelii-minde etkili ve nemli bir faktr olarak karmzda durmaktadr.Nitekim genellikle psikoloji ekolleri insan incelerken din ve in-san kiilii zerindeki etkilerini grmezden gelememitir. rne-in Modern Psikoloji tarihinin iki temel ekolnden biri olan psi-kanaliz, din fenomenini incelerken, bir din sisteme inanan in-sanlarn kiilik ve karakter yaplarn, bunlarn savunulan dinfikirlerle ne derece uyutuunu inceler.8

Konuya slam gelenei asndan baktmzda, zel bir din vedindarlk anlay olarak tasavvufun kendi bnyesine katt in-sanlarda bir ortak bir duygu, yneli ve hayat pratii retmesibakmndan sradan bir dini hayat yaayan kimselere gre birfark yaratt bilinmektedir. nk tasavvuf hayat, genel dinhayata gre, daha zel tecrbeler ierebilmektedir.9 Dinin pekok boyutunun ok daha tesinde, tasavvuf hayatn en karakte-ristik zellii Allaha ulama arzusu, onunla birlik duygusudur.Bu durumda mutasavvf olmak, znde Kutsala (Allaha) dorubir ynelimi barndryorsa, burada bir duygu dnmndensz edilebilir.10 Bu duygu dnm, ayn zamanda tm benlieilikin bir sonu douracandan zihn ve davransal boyutlarada sahip olacaktr. Niha olarak bu dnm, belli noktalardadaha farkl ve daha zel bir manevi hayatn hareket noktas ola-rak bir kiilik deiiklii yahut kiilik yapsnn etkin bir belirle-

yicisi haline dnebilecektir.

8 Ali Kse, Psikoloji ve Din: Bir Dargn Bir Bark Kardeler, slam Aratrma-

lar Dergisi, (Din Psikolojisi zel Says), C. 19, Say, 3, Ankara, 2006, s. II.9 Veysel Uysal, Din Tecrbe ve Din Psikolojisindeki Yeri, slam Sosyal Bilim-ler Dergisi, s. 3-4.

10 Hayrani Altnta, Erzurumlu brahim Hakk, stanbul, 1992, s. 196.


6/38

M. Doan KARACOKUN


76

Burada, unu belirtmekte yarar gryoruz. Daha evrenselbir kavram olan ve her inan ve kltrde yaanmas muhtemel,insan ruhunun doal bir eilimi ve zellii olarak tanmlananmistisizm11, belki tasavvuf yaanty da kuatabilir ama tmyleayn ey deildir. Nitekim Hood ve arkadalar, mistik tecrbeninevrensel ynn aklarken, onun insann aknlk ihtiyacnacevap olduunu ifade ederler.12 Tasavvuf da ayn ihtiyaca bir ce-vap olarak grlebilse de, Tasavvuf yaant kendine zg kimizelliklere sahiptir; dier din inan ve kltrlerde olduu gibi,farkl ritel ve anlaylar da ierir. Ancak mistik tecrbe ierenher inan ve kltrde ortak olan nokta, bu tecrbenin genel ka-rakterinin zdeliidir.

Din Psikolojisi bilimi, her ne kadar mistik tecrbeleri ara-trma konusu olarak ele alsa da, bu yaantnn tm derinlikleri-ne inebilmesi yer yer mmkn olamamaktadr. Hi phesiz bi-limsel yntem ve teknikler dnda gvenli aratrma yapma yo-lundan sz etmek de zordur. Bu yzden Din Psikolojisi, tasavvu-f yaanty, aktarlan tecrbeler balamnda anlama abasndangeri durmamaktadr. nk bu tecrbe, din hayatn, iinde gzard edilemeyecek kadar nemli bir yere sahiptir.

sel bir benlik tecrbesi yoluyla kutsalln kaynana yak-lamann ok zel yaantlarna sahip olan mutasavvf bireylerkendilerini, yer yer modern psikoloji biliminin aklamakta ye-tersiz kald parapsikolojik hallerin ierisinde bulabilmektedir-

ler. rnein tasavvufla ilgili eserlerin bir ksmnda anlatlan vegnmzde bu yolu tercih ederek din yaantsn srdren kimibireylerde de gzlemlenebilen olaanst ve nedensellik para-digmas erevesinde aklanamayan keramet denilen olaylarbu erevede zikredilebilir. Bunun yannda baz zel ibadetler,perhizler ve tekrarlanan ritellerle duygusal/sezgisel btnclbir bilin geliimine bal olarak yaanan benlik geliimi evrelerisonucunda bireysel benliin erimesi ve evrensel benlik deni-lebilecek olan yeni bir benlik durumu sz konusu olabilmekte-dir.

Konuyla ilgili olarak Wincox, kendini gerekletirmi in-sann bilinli, mekanik olmayan ve bakalarndan daha fazla

11 Hkelekli, Din Psikolojisi, Ankara, 1993, ss. 319-320.12 R. Hood, B. Spilka, B. Hunsburger, R. Gorsuch, , The Psychology of

Religion,(An Ampirical Approach), Second Edition, New York, 1996, s. 227.


7/38



77

ilev gren birisi olduundan sz eder. Ancak, bu evreye naslulalaca konusunda elimizde yeterli bir bilgi olmadn belir-terek, sufizmin aklad kendini gelitirme srelerinin ileyiiile kmil insan olmann yollarn gsterdiini syler. Ona grebylece yaanan tecrbeler sonucu birey, yaad ciddi dn-mlerle kendiliinden daha yaratc ve stn salkl hale gel-mi olacaktr.13

te Din Psikolojisi ve Tasavvuf bilimleri arasndaki ilikileridaha ak olarak ortaya koyan btn bu ve benzeri almalarn

yannda, sistematik Din Psikolojisi kitaplarnn pek oundaTasavvuf Psikolojisi yahut mistisizm veya slam Mistisizmibalklar altnda tasavvuf hayatn psikolojik deerlendirmeleri-

ne yer verilmitir. Ancak bunu yaparken, Gunonnun belirttiigibi, manevi olann, pisiik olana indirgenmesi yahut psiik ola-nn manevi bir e olarak grlmesi gibi bir yanlgya dmemekgerekir.14

Yntem ve Aratrmann Snrlar

almamzda yukarda belirtilen ilke ve kurallar erevesin-de hareket edilmeye allacaktr. Bunu yapmak iin de nemlitasavvuf isimlerden biri olan, Muhyiddin bnl- Arabnin15,tm eserlerinin zeti kabul edilen Fussl-Hikem ve erhleriarlkl olmak zere, yeri geldike dier eserlerinden yararlanla-rak, onun kiilik konusuna yaklamlar zerinde durulacaktr.

lkemizde tasavvuf alan dnda bnl-Arab zerine yap-lan almalara bakldnda, genellikle onun dncelerinin, ta-savvuf felsefesi erevesinde deerlendirilerek, bir tr din felse-fesi alan ierisinde tartlm olduu anlalmaktadr.16 Ancakinsan ve davranlarn, kendi vahdet-i vcud17 anlay ereve-

13 Lynn Wincox, Sufzm ve Psikoloji, ev. Orhan Dz, stanbul, 2001, ss. 179-

180.14 Rene Guenon, Niceliin Egemenlii ve an Alametleri, ev. Mahmut Kank,

z Yay. , stanbul 1990, s. 279.15 Makalenin bundan sonraki blmlerinde bu isim genellikle kendisiyle ilgili

yazlarda yapld gibi ksaltlarak bnl-Arab eklinde verlecektir.16 Sleyman Uluda, bn Arab, nsz, Ankara,1995, s. XI.17 Vahdet-i Vcud vcutlarn birlii anlamna gelir. bnl-Arabiden nceleri

var olan bir kavram olmasna karn, daha ok onunla zdeletirilmitir.Kavram, Tanr ile dier varlklarn birliini anlatr. Ancak, benzer anlamdakullanlan panteizmle ayn ey deildir. Eraydnn belirttiine gre, iki dokt-rinin en nemli ayrm noktalar, Panteizmdeki Tanr-alem ilikisinde varlkla-


8/38

M. Doan KARACOKUN


78

sinde, Allah-insan ve Allah-lem-insan ilikisi balamnda elealan ve bu iliki srelerinin sevgi motifiyle anlaml olduunuvurgulayan bnl-Arabnin insan ve davranlarna ilikin d-ncelerinin Din Psikolojisi bilimi erevesinde de ele alnmasgerektii inancndayz. Burada hemen belirtmeliyiz ki, yapmaura iinde olduumuz psikolojik deerlendirmelerle, onuneserlerine yeni bir alm getirme gibi bir dncede deiliz.Amacmz, yzyllardrtasavvuf hayata yn veren nemli eser-lerden biri olan ve bnl-Arabnin dier tm almalarnn dabir zeti mahiyetinde olan Fuss bata olmak zere, yeri geldik-e ilgili dier baz eserlerini de, bu adan inceleyebilmektir. Bu-nu yapmaktaki amacmz, sadece, tasavvuf yaanty tercih edeninsan ve davranlarn psikolojik adan tanmaya katk sala-

yabilmektedir. nk bize gre, tasavvuf psikolojisi yahut sufipsikolojisi denildiinde, onun eserleri ve zellikle eserlerinden,bu tr insanlar tarafndan en ok okunan ve en ok erh edilmiolan Fususl-Hikem, bu alanda alan insanlara katk salaya-cak bir materyal olarak, psikolojik deerlendirmeye ihtiya duy-maktadr. Bu tr almalar arttka, Modern Psikolojinin, in-sanln dnce tarihindeki kkenlerini grebilme imkn daelde edilebilecektir kanaatindeyiz.

Hi phesiz, bir makale snrlar ierisinde, bylesi nemlibir tasavvuf ismin tm psikolojik ynlerini deil, sadece bir y-nn ele almak daha bilimsel ve doru bir yaklam olarak g-zkmektedir. Bu nedenle makalemizde arlkl olarak bnl-Arab dncesinde kiilik konusu zerinde durulacak, yeri gel-dike ve konuyla ilgisi balamnda insan psikolojisine ilikin ki-mi yaklamlarna da deinilecektir. Bu yaplrken ncelikle ta-savvuf-kiilik ilikisi zerinde durulacak daha sonra ksaca,bnl-Arabnin hayat ve eserleri konusundaki bilgilere yer veri-lecektir. Bunun yan sra zellikle ana kaynamz olan Fussul-Hikemin ierii, konular ve bu erevede psikolojik deeri ksa-ca aktarlmaya allacaktr.

rn Tanrnn bir paras ve zdei olmalarna karn, slam/Tasavvuf dn-

cesindeki Vahdet-i Vcut doktrininde, Tanr ve insan birebir ayn deildir.Geni bilgi iin bkz. Seluk Eraydn, Ahmed Avni Konuk Hayat ve Eserleri,Fussul-Hikem Terceme ve erhi I, (Ahmed Avni Konuk), Haz. Mustafa Tah-ral-Seluk Eraydn, II. Basm, stanbul, 1994, ss. 47-62.


9/38



79

Tasavvuf ve Kiilik

Tasavvufun gayesi, Hakkn rzasn kazanmak iin nefisleritemizlemek, gzel ahlak sahibi olmaya almak, ksaca Allah veResulnn ahlakyla ahlaklanmak18 eklinde aklanmaktadr.Bu durumda sf kiilik, bu gayeye ulamak iin aba harcar.Davranlarn buna gre dzenler. Buna gre tasavvufi hayatnngrd kiilik, dnyann nimetlerine dnk ihtiraslar aabi-len, Allahla birliktelik duygusuyla dnyaya ve evresine bakan,sevgi ve merhametle davranan insandr. Nitekim tasavvuf b-

ykleri, tasavvufu bo el ve ho kalp19 eklinde tanmlarlar.Ancak bu dnce ve duygulara sahip olabilmek belli bir eitimigerektirir. te bu adan tasavvuf, bir tr manev kiilik eitimisistemi olarak da grlebilir. Hatta bu yle bir sistemdir ki, her-kesin eitimi ayn olmaz. Tasavvuf eitimde, bireyin miza zel-likleri son derece nemlidir. Eitim verilirken her eyden nce budikkate alnr.

Tarihsel srete tasavvuf topluluk ve organizasyonlara bak-tmzda, bunlarn resm olmayan birer eitim kurumu gibi ilevgrdkleri anlalmaktadr. Bu balamda tasavvuf ilmi, slmnruh cephesine talip olmu ve bu ynyle Mslmanlar eitme-

ye almtr demek yanl olmayacaktr.20 Bu eitim srecinegiren bireyler, bir tr hiyerarik bir ekilde nefsin aamalarngeerek, kmil insan olmaya doru yol alarak kiilik ve benlik-lerini eitirler. Genellikle bu eitim, bir eitici gzetiminde olur.

Bu eitim srecini tercih eden bireyler, din ve ahlak davranla-r gerekletirmek ve srekli kiilik zellii haline getirebilmekiin bir tr iselletirme eitimi alrlar. Bu eitim srecine gire-bilmek yahut bu tr bir yaantya ynelmek ise, eitli faktrle-rin etkisiyle gerekleir. lkemizde yaplan bir aratrmaya gre,gnmzde tasavvuf hayat tercih eden bireylerin, bu tr bir

yaantya ynelmelerinde, evrenin etki ve telkini, yaanlan ki-mi bireysel manev tecrbeler, anne-baba etkisi, bir yaknnlm ve einin etkisi gibi faktrler etkili olmaktadr.21

18 Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul, 2004, s. 56.19 Abdlkerim El-Kueyri, Risale-i Kueyri, ev. Ali Arslan, stanbul, 1980, s.

326.20 akir Gztok, Tasavvufta ahsiyet Eitimi, stanbul, 1996, s. 159.21 Muammer Cengil, Tasavvuf Yaantya Ynelmede Etkili Olan Psikososyal

Faktrler, Tasavvuf Dergisi, Yl, 4, Say, 11, Ankara, 2003, s. 238.


10/38

M. Doan KARACOKUN


80

Tasavvuf eitim, kendi ierisinde son derece sistematik vegrelik zellii arz eder. Bu eitimde her eyden nce, bireyin ki-iliinin miza yn dikkate alnr. nk miza bireyin yarat-ltan gelen duygusal yndr. Mutasavvflar, dinin hkmleri-nin herkes iin ayn olmasna karn, bireyin miza ve eilimleridikkate alnarak bir eitim verilmesi yolunu benimsemilerdir.Onlara gre ama ayn olmakla birlikte, tasavvufta farkl maneveitim yolunun izlenmesinin temel nedeni de budur.22Bireyineitli kiisel hastalklarna, yani onu ihtirasa ve benlik duygu-sunu ne karmaya gtren zayf ynlerine kar, onun mizacda dikkate alnarak zel eitim uygulamaktr.Bylece birey, idnyasnda manev bir yolculua karak ruhsal geliimini sr-drr.23 Bu bireyi Tanryla btnlemeye hazrlayan manev ge-liim sreci, metaforik olarak, yokluk tepesine trmanmak24eklinde nitelendirilir. Sf dilinde bu srecin ismi seyr slk olarak isimlendirilir. Tasavvuf literatrde seyr, cehalet-ten ilme, kt huylardan gzel ahlaka, kulun fani varlndanHakkn varlna ynelmektir. Slk ise, tasavvuf yoluna girmikiiyi Tanryla birleme ve btnlemeye hazrlayan ahlak ei-timdir.25 Bu srete, bireyin duygu, dnce, tutum ve davra-nlarnda srekli olagelmesi muhtemel tm deiim ve manevgeliimler, onun kiilik yapsnn belirleyicileri olacaktr. Peki busre, en genel ekliyle nasl bir seyir takip eder? Birey, ne trkiilik atmalar yaayabilir? Bu srete olumlu ve olumsuzanlamda etkili olacak olan mekanizmalar nelerdir ve ne tr ilev

grrler? te btn bu sorular, tasavvufun kiilik konusundaortaya koyduu yaklamlarn temel zeminlerini oluturur. Bizde imdi ksaca nemli baz mutasavvflarn bu sorulara cevapolabilecek aklamalar ekseninde, tasavvufun genel olarak insankiiliine ilikin zmlemelerini, yani bir dier deyile, kiilikteorisinin temel noktalarn ve bunun ileyiine ilikin yaklam-larn aktaracaz.

Tasavvufun geleneksel kiilik anlayna gre, her ne kadarinsan, beden ve ruhtan olusa da, ruh yn daha nemlidir.Daha dorusu, insann asl z ruhudur. Ruh insanda olduu

22 Kadir zkse, Tasavvuf ve Gnl Eitimi, Ankara, 2007, ss. 17-19.

23 Adem Ergl, Kuran ve Snnette Kalb Hayat, stanbul, 2000, ss. 73-76.24 ehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi, mk- Hayal, haz. Dursun Grlek,stanbul, 2002, ss. 21-23.

25 Kadir zkse, a.g.e., s. 13.


11/38



81

srece insan gren, duyan, dnen ve konuan bir varlktr.26te eitli psikolojik mekanizmalar ve ilevleri de, bu ruhla ilin-tilidir. Bu mekanizmann en temel kavram, merkez ileve sahipolan kalptir. Btn mutasavvflar iin kalp, ncelikli mekaniz-madr. Aynen bireyin fiziksel varlnn temel organ olduu gibi,ruhsal hayatnn temel dinamii de kalptir. Eer kalp, ruhsaladan salkl olursa, kendisine ynelecek olumsuz etkiler kar-snda bile gl olur ve manev adan gl ve huzurlu bir ki-ilii destekler. Aksi durumda bireyin, manen salkl bir kiilik

yapsna ulamas mmkn deildir. Bireyin doru ve iyi din veahlak davranlara ynelmesi balamnda kalp, bir tr pusulagibi grlr.27Bu durumda kalbin hangi yn gsterecei, dahadorusu bireyin kalbinin yol gstericiliinde ne tr davranlarortaya koyaca son derece nemlidir. te bu noktada kalbin ile-tiim ve etkileim iinde olduu akl ve nefs kavramyla tanmla-nan mekanizmalar da nemlidir. Burada hemen belirtelim ki, ta-savvuf dncede ruh kavram, bata belirttiimiz genel anla-mnn yannda, kalp zerinde olumlu tesirde bulunan zel an-laml bir mekanizma olarak da karmza kabilmektedir. Buadan bakldnda ruh, kalbi perdelenmekten yani yaratlaaykr ve din adan olumsuz grlen davranlara ynelmektenkoruyan ahlak bir etkiye sahiptir.28

Tasavvufun nemli isimlerinden Muhasibi kiilie dnkpsikolojik analizinde, hemen her nemli mutasavvf gibi me-kanizmadan sz eder. Bunlar kalp, akl ve nefistir. Kalp, btnruh ilevlerin merkezi olup, bireyin akn lemde balantsn dakuran nominal varldr.29 Akl, insandaki bilgi organ olup, iki

yn vardr. Birincisi, tm insanlarda ortak olan dile getirilerianlama kabiliyetidir. Dieri ise akln pratik yn olan basiret

yndr. Eer akl ilmin rehberlii ile bu ynnn ne kar-mazsa, nefsin etkisine girer. Nefs, kiilikteki igd, istek ve ei-limler btndr. Kalbe etkide bulunur. Eer akl, olumlu ilevgrerek kalbe k tutarsa, kalp bireyin olumlu davranlar yap-

26 Hseyin Aydn, Muhasibide Tasavvuf Felsefesi, Ankara, 1976, s. 31; Pe-

ker, a.g.e., ss. 38-39.

27 Ergl, a.g.e. , s. 11.28 Bkz. Muhammed Ecmel, Sufi Ruh Bilimi, Sufi Psikolojisi(Haz. KemalSayar), stanbul, 2000, ss. 7880.

29 Hkelekli, Din Psikolojisi, s. 29.


12/38

M. Doan KARACOKUN


82

masn salar. Aksi halde nefs kalbi perdeleyerek, kendi istekle-rini gerekletirmesinin yolunu aar.

Gazal, din ve ahlak kiiliin olumasnda etkili mekaniz-malar aklarken, daha analitik ve geni yaklamlar ortaya ko-

yar. Ona gre insann sahip olduu drt temel gd ve ilevlerinemlidir. Bunlar Rabbaniyet (Benlik gds), Behimiyyet (Fiz-

yolojik gdler), Sebiyyet (Saldrganlk gds) ve eytaniyyet(ktlk yapma gds ) dr. Btn bu unsurlarn ileyii iseu ekildedir:

eytniyyet (ktlk yapma gds), saldrganlk ve ehve-tin merkezi olduu behmiyyet gdsn harekete geirir. Akl,bu gdnn iki unsuru olan saldrganlk ve ehveti birbirine

ynlendirerek yattrr ve bylece Rabbniyet ne kar. Ancak,akl etkin ilev gremezse, Muhasibinin sisteminde olduu gibi,olumsuz gdlenmeler etkinleir. Bu durumda da, olumsuz dinve ahlak kiilik geliir.

bnl-Arab ve Fussul-Hikemin Tasavvuf TarihindekiYeri ve nemi

Asrlardr tasavvuf hayatn iinde olan insanlarn tutum vedavranlarn anlamada onlara yol gsteren bir dncenin sa-hibi olarak, bnl-Arab, Tasavvuf yahut Sufizm denildiindegnmzde de ilk akla gelebilecek isimlerdendir. Nitekim halentasavvuf evrelerinde eserleri en ok okunan, dnceleriyle ta-

savvuf hayata k tutan eserlerin banda gelenlerinden biri,onun Fssul-Hikem adl almasdr.

bnl-Arab, 7 Austos 1165te spanyann Mrsiye ehrindedomutur. Atalarn Arap bir kabileden olmas nedeniyle bnl-Arab diye tannmtr. bnl-Arabnin daha gen yata iken ta-nnm mutasavvflar tarafndan ziyaret edilen bir isim olmasvs., onun bu konudaki derinlik ve nemini gen yalarda kazan-dn gstermektedir.

bnl-Arab, yeni yeni eyler renmek ve tecrbeler yaa-mak amacyla Endls iinde, Bat ve Afrika lkelerinde, sonrada Msr, Hicaz ve Anadolu blgelerinde seyahatlerde bulunmu-


13/38



83

tur. 60 yalarndan itibaren amda ikamet etmeye balam ve80 yalar civarnda (10 Kasm 1240) amda vefat etmitir30.

bnl Arab, verdii eserlere bakldnda ok retken bir in-san olarak gzkmektedir. Geri kaynaklarda eserlerinin tamsays konusunda farkl grler olsa da, saylar drt yze yak-lam ve hemen tm tasavvufun eitli konularna ait olan ki-tap ve risaleleriyle o, sadece tasavvuf deil, slam dnce tarihiierisinde en nemli isimlerin bata gelenlerindendir. ok say-daki eserleri arasnda ikisinin kapsaml olduunu syleyebiliriz.Bunlardan biri El-Futuhtul Mekkiyye f Marifetil EsrrilMlikiyye vel-Mlkiyye adl eseridir. bn Arab, zerinde uzunseneler alt bu eserini vefatndan ksa bir sre nce ancak

tamamlayabilmitir. Onun ifadesine gre bu eser, ilk defa Mek-keye varp Kbeyi ziyaret ettii srada kendisine gelen feyizlerive ilhamlar, Tnustaki dostu Ebu Muhammed Abdlaziz ileAbdullah Bedr el-Habeiye ama ve anlatma arzusu ile yazlm-tr. Uluda, bu eseri bir tr tasavvuf ansiklopedisi olarak yorum-lamaktadr.31 Alt blmden meydana gelen Futhat, adl eserin,eitli erhleri yaplmtr.

Buna karlk, bn Arabnin, bu erhlerin, dier nemli vekapsaml, daha dorusu ierii itibaryla tm eserlerinin zetimahiyetinde olan Fussl-Hikeme yazlan erhler kadar okolduu sylenemez. Yani, bnl-Arabnin Ftuhat adl eseri,Fuss kadar ilgi grmemitir. Alann uzmanlar, bunun nedeni

olarak, Ftuhatn uzun ve hacimli olmasnn yannda,Fussun, hem bu eserin, hem de bn Arabnin fikirlerinin birzeti olarak grlmesini ileri srmektedirler. te Fussl-Hikemin nemi, bnl-Arabnin fikir sistemini z olarak ve ku-atc bir ekilde vermi olmasdr.

30 bnl-Arabnin hayatyla ilgili geni bilgi iin bkz. Sleyman Uluda, bnArab, Ankara, 1995, ss. 3-58; Nihat Keklik, Muhyiddin bnul Arab Hayat veevresi, stanbul, 1966; Ebul-Hasen Ali b. brahim el-Kr El-Badad,Muhyiddin bnul Arabnin Menkibeleri, ev. Abdlkadir ener, M. Rami Ayas,Ankara, 1972; Hdaverdi Adam, bn Arabi Kaza ve Kader, stanbul, trs., ss.2-10; Claude Addas, bn Arab Kibrit-i Akmerin Peinde, ev. Atila Ataman, 2.

bask, stanbul, 2003, ss. 309-326; Mahmut Erol Kl, Muhyiddin bnul-Arabde Varlk ve Mertebeleri, (Yaynlanmam Doktora Tezi), M.:S.B:E., s-tanbul, 1995, ss. 5-24.

31 Uluda, a.g.e., s. 80.


14/38

M. Doan KARACOKUN


84

bnl-Arabnin olgunluk dneminde ulat fikr zirveyitemsil etmektedir. Dier eserlerinden farkl olarak bnl-Arabnin grn tam ve eksiksiz ekilde iermektedir. Nite-kim bu nedenle, Fuss, hakknda ok sayda eletiri ve mdafa-alar ieren almalar yazlm ve bu almalarda bnl-Arabnin kiilii de deerlendirme konusu yaplmtr.32 bnl-Arab, bu eseri yazmadan nce sisteminin baz ynlerini diereserlerinde ele alm ve ilemise bile, Fuss btn eserleri ara-snda onun vahdet-i vcud fikrini en ak ekilde dile getirdiieseri olarak kabul edilir.33

Sekiz asrdan beri, yani yazld tarihten bugne kadar mu-tasavvf ve dnrlerin dikkatini ekmi olan Fuss, uslbu,

ele alnan konular ve dile getirilen fikirleri ile anlalmas zor birmetindir. Bu anlalmazln esas sebebi, yazarnn belirttii gibieserin, anlalmas g kapal ifadelerle yazlm olmasdr.34 Bunedenle, tasavvuf bilim dalnda uzmanlar, eserin iyi anlala-bilmesi asndan erhleriyle birlikte okunmas gerektiini ifadeetmektedirler.35

Bunun dnda, Fussa ilikin olarak aktarlan, onun lahivahiyle yazld yahut bizzat Hz. Muhammedin yazdrd tr,

yazara ait olan kimi bilgiler, tamamen farkl alanlarda deerlen-dirilebilecek bilgiler olarak gzkmektedir. Bu adan bakld-nda, bnl- Arabnin vahdet-i vcut retisinin bu eserin te-mel dayana olduu grlr. bnl-Arab eserinde, Allah, insan

ve lem arasndaki ilikiyi ontolojik, epistemolojik ve metafizikyaklamlarla dile getirmitir. Kendi tasavvuf dnceleri ekse-ninde, oklukta teklii ve teklikte okluu idrak edebilmeyi, iki-likten kurtulup birliin srrna erebilmeyi, mutlak varlk olaraksadece Tanrya ynelebilmeyi, varlk mertebelerinin sonuncusuolan insann gereklii idrak edebilmesinin yollarn gstermi-

32 Mahmud Erol Kl, Fussl-Hikem, TDV slam Asiklopedisi, C. 13, s-

tanbul, 1996, ss. 230-237.33 Ebul-Al Afff, bn Arab Hakknda Yaptm alma, bn Arabi Ansna

(Makaleler),ev. Tahir Ulu, stanbul, 2002, s. 40.34 Mustafa Tahral, Fussul-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcud le Alkal Baz

Meseleler, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, ev ve erh. Ahmed Avni Ko-

nuk, haz. Mustafa Tahral, Seluk Eraydn, stanbul, 1994, C.I, s. 35.35 zkse, Kltrmzde Yaayan Kitaplar, Fssl-Hikem ve Mesnevi rne-i, (Yaynlanmam sempozyum teblii), Kltrmz ve Kitap Sempozyumu,Sivas, 2007, ss. 5-8.


15/38



85

tir.36 O halde, bu konu Fssta nasl gelitirilip aklanmakta-dr? sorusunun cevab ile ksaca Fussun ieriinden sz edile-biliriz.

Fussa gre, Allah, bilinmek ister. Ancak yaratt lem,onun bilinmesi konusunda yetersizdir. lem, Allahn tam anla-myla bilinebilmesi iin, bir aynamesabesindedir.Ayn zamandacilalanm, yani parlatlm olduu iin, bir cilaya ve onunla par-latlmaya ihtiyac vardr. te insan, bu aynann cilas olarak varedilmi ve Allahn kmil ekilde bilinmesini salamtr. Byleolunca, Allahn hakkyla bilinebilmesi, yani Allahn bilinme im-knnn, ilevsel hale gelebilmesi iin insan kmile ihtiya ola-caktr. bnl-Arab ye gre, bu durum yaratln temel gayesi-

dir. nsan- kmiller ise, genelde btn neb ve veliler, zelde iseHz. Muhammeddir. Yani Allah, insan- kmil olan bu Peygam-berlerin hakikatlerinde tecelli ettii zaman, kmil anlamda bili-nebilir. Fussl-Hikemin ana konusu, Allahn Peygamberlerinhakikatlerinde zuhr etmesi ve bylece bilinmesidir.

Fussl-Hikem, yirmi yedi blme ayrlmtr. Her blmebir Peygamberin ad verilmitir. O, bunu yaparken, Tasavvufhayata ait soyut meseleleri, somut konular halinde ortaya koy-mak istemitir.37

nsan ve Varolu

bnl-Arab, insan varoluunu evrenin varoluunun amac

olarak deerlendirir. O halde, ncelikle insan bilmek gerekir.nk insan olmadan lem ruhsuz bir bedene benzer. Bu ne-denle o, lemin ruhu ve anlamdr.38 Yan sra insann ontolojiktemeli, evreni de var eden Tanrdr. 39 Bu anlamda insan, zel vezgn bir deer ifade etmektedir. nsan ancak, z itibariyle sa-hip olduu bu deeri, dier bir ifadeyle, Tanrsal z

yaantladka, hayata ve lme ilikin tm srelerin anlamn

36 zkse, Kltrmzde Yaayan Kitaplar, Fssl-Hikem ve Mesnevi rne-i, (Yaynlanmam sempozyum teblii), Kltrmz ve Kitap Sempozyumu,Sivas, 2007, ss. 5-8.

37 Uluda, a.g.e., s. 82.38bnl-Arab, Fussul-Hikem, tah. Ebul-Al Afif, Beyrut, 1980, s. 50;

bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, stanbul, 2006,s. 77.39 Toshihiko zutsu, bn Arabnin Fussundaki Anahtar-Kavramlar, ev.

Ahmed Yksel zemre, stanbul, 1998, s. 282.


16/38

M. Doan KARACOKUN


86

kavrar. bnl-Arabye gre bu deer yahut z Haktan baka birey olmayp40, insanlar, eitli insan sreleri yaantladka,bu z ilevsel klabilirler.

bnl-Arabye gre, insann var olma nedeni, Tanrnn bi-linme arzusudur. nsan, var oluunun anlamn kavrayarak buarzuya hizmet eder. Bunu, halife terimi ile de balantl olarak

yorumlamak gerekir. nk bnl-Arab dncesinde, insanvarl iin temel oluturan, Tanrnn bilinme ve tannma istei,insann halife kimlii yahut ilevi ile de yakndan ilgilidir. Onagre, insann halife olmas, lemi ynetmesi ve tm lemin onaitaat etmesi anlamndadr.41 bnl-Arab, insann halife olmasve Tanrnn sretine gre var edilmi olmas arasnda iliki ku-

rarak, halife terimini epistemolojik bir dzlemde yorumlar. Bunagre, insan Tanrnn sretine gre var olmusa, o zaman yalnz-ca Tanrnn lemi ynetiindeki halifesi deil, ayn zamandaOnun bilinmesi ve tannmasndaki yegne aratr. Bu ynylehalife sayesinde Tanrnn bilindii bir ara ve vekil haline gelirki, halife kelimesi de bu anlam ierir.42

bnl-Arab dncesinde, tm varlklarn ilk belirlenme veyeryznde var edilme noktas ayn- sbitedir.43 Bunlar Tan-rda bulunan mmknlerin hakikati olarak tanmlanr. Adamagre, bunlara ilahi isimlerin glgeleri denilebilir.44 nk bunlar

Tanrnn tecellileri olup deimezler.45 Kanunun kelm ve felsefboyutlar olmas hasebiyle, detaylar zerinde durmakszn, bu

kavramn ilahi isim ve sfatlar eklinde grlebileceini syle-

40 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, stanbul, 1992, s.

278.41 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 281.42 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 281.43 Ayan- sabite kavram, bir tr Jungun arketipleri ile benzer ynlere sahip

gzkmektedir. bnl-Arab, ayan- sabiteleri mistik ve transpersonel yaan-t srecinde nemli bir ilk ve belirleyici nokta olarak grr. Ona gre tasav-vuf hayat da, bir adan bunlarn tecrbesi ve idrakiyle ilevsellik kazanr.te bu erevede Jungun mistik tecrbe, arketiplerin tecrbesidir sz ara-daki iliki ve benzerlii gstermesi asndan anlaml gzkmektedir. Konuylailgili olarak geni bilgi iin bkz. Atum Okane, Manevi Rehberlik Sanat,Jung Psikolojisi ve Tasavvuf, Spiegelman-nayet Han-Fernandez, ev. Kemal

Yazc, stanbul, 1994, ss. 63-94.44 Adam, a.g.e., s. 179.45 A. Avni Konuk, Fussl-Hikem Terceme ve erhi I, stanbul, 1987. ss. 23-

24.


17/38



87

yebiliriz. Bunlar, tm evrenin ve bu arada insan var oluununkaynan olutururlar. bnl-Arab ye gre bunlar, Rahmannnefesinden vcut bulmu kelimelerdir. Bu ynyle bnl-Arab,insan var oluunun kaynan, Tanrnn kelmyla izah etmek-tedir.46 Buna gre, yn- sbiteden ortaya kan objeler ve buarada insan, Tanrnn bir uzanm olmaktadr.

Varlklarn yn- sbiteden ortaya kmalar yahut yans-malar iki aamada gereklemektedir. bnl-Arab birinci aa-maya Feyz-i Akdes, ikinci aamaya Feyz-i Mukaddes adn verir.Feyz-i Akdes, Tanrnn mutlak bilinmezlik mertebesinin ilk te-cellisi olup, bununla yn- sbite birbirinden ayrr.47 Olayainsan var oluu asndan baktmzda, insann varolusal z-

n oluturacak ilah nitelikler ortaya kar. Feyz-i Mukaddes ise,ikinci tecelli olup, yn- sbitenin dta var olmas olaydr.48Tm varlklarn ve varlklarn merkezi olan insann, fiziksel ola-rak ortaya kmas ve bunun srekli devam etmesi, bu ekildebalar.

bnl-Arabye gre, bu ekilde var olan insan, ayn zaman-da, bir tapnma ynelimi iindedir. Bu insann dine duyduu ih-tiya nedeniyledir. Ancak bu ihtiyac gdleyen arzu gcdr.Bu balamda onu motive eden ey, aktr. Tabiatyla her insanmutlaka bir eylere tapnr. Bu tapnma bazen mutlak snrl vebelirli bir eye de ynelebilir. bnl-Arabye gre, doru yahut

yanl, her tr din inan ynelimleri, bir tr inanma zorunlulu-

unun sonucu olup, insann bilme imknlarnn snrlar ile ilgi-lidir.49

bnl-Arab, insanlarn snrl ve belirli varlklara yahut nes-nelere ynelik ve eylemlerini, onlarn yaratllarnda var olanRablk ile aklar. Aslnda bu ayn zamanda insanlarn Tanr

Tasavvurlar anlamnda aklanabilir gzkmektedir. NitekimDemirli, Fussu erhederken, bu erevede yaklamlarda bu-lunmutur.50 Buna gre, bnl-Arabnin lah Mtekd dediitasavvur biimi, her bireyin yahut bireylerin kendilerine zel

Tanr tasavvurlardr. Burada bir tr, sahip olunulan din inan-

46 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 292.

47 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 394.48 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 394.49 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 347.50 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 330.


18/38

M. Doan KARACOKUN


88

lar erevesinde, insann kendi i dnyasndaki Tanr anlay-nn da yanstlmas sz konusu gibi gzkmektedir. Bu tr zel

Tanr anlaylarn, bnl-Arab Rabb- Has kavramyla aklar.Nitekim ona gre insanolu, rubbiyet (ilhlk) ve ubudiyet (kul-luk) sfatlarna birlikte sahip olduundan, baz insanlar nefisle-rinde bulunan rubbiyet kudretini, kendilerine isnad ederek ya-nlmlar ve Firavun gibi "Ben sizin en byk Rabbnzm"iddia-snda bulunmulardr. Bazlar da bu rubbiyet kudretini bakabir eyde grm, hemen onun ilh olduuna karar vermiler veona kulluk etmeye balamlardr. Mesel: Gnein bitkilere te-sir eden ve hayat veren etkisini grnce, onu mabd edinmiler-dir. bnl-Arab dncesinde gerek anlamda Tanr algs, an-cak vahiyle bilinebilir ve sevgi de bu vahiyle pekiir.51

Grld gibi bnl-Arab dncesine gre, gerek Allaha,gerekse onun dnda kutsallk yklenen ve tapnlan baka ey-lere olsun tapnma olaynn psikolojik kayna ayndr. Olay,herkesin nefsinde ve inancnda tasavvur ettii eye tapmasndanibarettir.52

bnl-Arabye gre, insan doas iyilik ve ktle dnkynelimlerinin her ikisini de, kendisinde barndrarak var olur.Bu anlamda insan bir noksanlk yahut zayfl da tayarak varolmutur. bnl-Arabye gre, varoluun iinde byle bir nok-sanln ve zayfln bulunmas da, var oluun mkemmelliin-dendir. nk insan ona gre yaylm, geni ayrntlar eklinde

olan lemdeki btn gerekliklerin bir toplam, bir zetidir.53

n-san irade gcyle iyi yahut kt durumlardan birine ynelir. n-sann yapmas gereken, iyiyi ktden ayrt edebilecek dzeydealgda seicilik gstermesidir. Bu seiciliin gereklemesi, te-melde insann doasnda var olan potansiyeli gerekletirmekleve Peygamberler vastasyla gelen ilahi hkmlere uymaklammkn olur. Aksi halde alg aldanmalar sz konusu olabilir.rnein insanlar, kendi hevalarn yahut d dnyadaki herhan-gi bir varl Tanr olarak grebilirler. Bu durumda, doru dinanlaynn zn oluturan Tanrya itaat ve teslimiyyet gerek-

51 bnl-Arab, lahi Ak, ev. Mahmut Kank, 2. Bask, stanbul, 1992, s.38.

52 bn Arab, Futuht- Mekkiyye, C. 4, Msr, trs., s. 279; Fussul-Hikem,ev. Nuri Gencosman, stanbul, 1992, s. 291.53 bn Arab, Marifet ve Hikmet, ev. Mahmut Kank, 5. Bask, stanbul,

2005, s. 117.


19/38



89

lememi olacaktr. bnl-Arabye gre bu durum, insann ger-ei ve Hakk, yaratklarn sretlerinde gizlemesi eyleminin ad-dr.54

bnl-Arabye gre, insanlarn hevalarn ilh edinmeleri vetpk hayvanlar gibi kuralsz yaamalar mmkndr. Onun bugrlerinin gerisinde u ayet yatar: "Hevsn kendisine ilahedineni grdn m? Onlara sen mi vekil olacaksn? Yoksa onlarnounu hakikaten sz dinlerler, yahut akllanrlar m sanyorsun?phesiz ki onlar drt ayakl hayvanlar gibidirler.55. Buna gre,Allahtan bakatapnlan ilha hev denilmektedir. nsann varoluu ve davranlarnn zne sevgiyi yerletiren56 bnl-Arabye gre sevgi, arzu balarndan zel bir badr57 ve ancak

yoklua ermekle birlikte ortaya kar. Ona gre insan zaten yok-tur. Varlk algs ancak hayalidir. Yanlsamayla var olduunuzannettii varln, birey yeniden yok olarak alglad zamangerek sevgiye ular.

Sevgi, bnl-Arabye gre insan aktif ve retken yapan birsretir. nsan, severek, sevgiyi yaantlayarak var olmak ister.Ancak gerek anlamyla yaandnda sevgi ona, varlk deil, an-cak kendi anlamn ve gerek varl kefedebilmesi anlamndabir var olu imkn sunar.58

bnl-Arabdeki, sevgi ve varolu zerine yaplan bu deer-lendirmeler bize, modern psikolojinin youn bir ekilde sevgi ko-nusu zerinde duran ismi Erich Frommun ayn konudaki yak-

lamlarn hatrlatmaktadr. Ona gre de sevgi, yaam anlam-landrma ve bireyin kendini gerek anlamda var edebilmesinintemel etkenidir. Ancak her iki sevgi yaklam arasndaki oktemel bir fark gzden karmamak gerekir. bnl-Arabde sevgi,

yokluk tecrbesiyle gerek ilevi ve anlamn kazanrken,Frommda tam tersine bireyin kendine dnk varlk algsnnglenmesiyle bu anlam kazanlr. Yani Fromma gre, insankendini var ettike, hayatnn anlamn kavrayarak kendini ger-ekletirebilir. Ona gre, bnl-Arab ve dier baz tanr merkezli

54 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 307.55Kuran- Kerim, Furkan Suresi, 25/43-44.

56 bnl-Arab, El-Kitabul-lm Bi aret-i Ehlil-lham, Resail, Haz. Abdl-Kerim En-Nemr, 3. Bask, Beyrut, 2004, s.78.57 bnl-Arab, Futuhatl-Mekkiyye, C. 2, s. 327.58 bnl-Arab, Futuht- Mekkiyye, ayn yer.


20/38

M. Doan KARACOKUN


90

inan sistemlerinin savunucularnn syledikleri onda yok olmaksuretiyle Tanryla birleme tecrbesi, insana zarar veren ve kii-liini yok eden bir sevgidir. O, bu tr bir sevgiyi, insann ret-kenliini ve yaama sevincini yok eden bir sevgi tr olarak or-taya koyar.59

Bu iki sevgi yaklam arasndaki daha temel fark, insanabakla ilgilidir. nsan merkeze alan ve Tanryla btnlemetecrbesinde Tanrnn insanda yok olmas gerektii kanaati ta-yan Fromm dncesi dikkate alndnda, onun sevgiye ilikin

yorumlar daha iyi anlalacaktr. Ona gre, insan sevgiyi doruve youn yaamakla Tanry da aarak bir birlik duygusu eldeeder. Ancak bu birlik, insann dier insanlar ve doayla salad

btnlemeyle elde edilebilir. Oysa bnl-Arab iin gerek var-lk insan deil, Tanrdr. O halde insan retken ve aktif yaamakatacak olan sevgi, Tanrda insann yok olduu ve birlik duygu-sunu bylece yaad bir sevgi trdr.

O, hevann da aslnda bir sevgi tr olduunu syler. Onagre heva, her hangi bir ya da bir ok varlkla kavuma sevgisi-dir.60 Buradan hareketle bnl-Arabde insan davranlar ve ki-ilik geliimi ile ilgili temel kavramlardan biri olan sevginin farkltrleri olduu anlalmaktadr. Peki ona gre insanlarn

yaantlad sevgi trleri ve zellikleri neler olabilir?

bnl-Arab, insanlardaki sevgi ynelimlerinin ierikleri veiddetleri itibaryla drde ayrlabileceinden sz eder. Bunlarn

maddeler halinde yle aklayabiliriz:

1. Heva: Heva, bnl-Arabnin tanmlamasna gre, bir tut-ku ve birdenbire ortaya kan bir sevgi ynelimidir.61 Bu adan

Tanr, insanlar uyarmakta ve bu tutkunun onlar farkl sevginesnelerine ynelterek kendi yolundan alkoyacan haber ver-mektedir. nk byle sevgi eilimi, insan zerinde akln ba-ndan alacak derecede etki yapar.62 Yani bu gl sevgi yneli-minin gerekleim srecindeki nesnesi, Tanr dnda ama Tanrgibi alglanan eylerdir. Nitekim bu nedenle Tanr, insan uyara-rak, hevasna kesinlikle uymamasn ister.

59 Erich Fromm, Psychoanalysis and Religion, Thirteenth Printing, New

Haven, 1963, ss. 49-51.60 bnl-Arab, lahi Ak, s. 89.61 bnl-Arab, lahi Ak, s. 88.62 bnl-Arab, lahi Ak, s. 89.


21/38



91

2. Hubb: Sevginin youn ve merkez olarak yneldii nesne-nin Tanr olduu, dier eylerin Tanr gibi sevilmedii bir sevgitrdr.63

3. Ak: Hubb denilen sevgi trnn insan btnyle ku-atmas, insann gznn sevgiliden baka hibir eyi greme-mesi durumudur. yle ki bu sevgi, insann tm benliini kua-tr. nsan bakt her eyde sadece sevgilisini grr. te insannhayatnn her ann kuatan bu ar sevgi trnn adaktr.64

bnl-Arabye gre ak, kendi iinde e ayrlr. Bunlar ta-bii, ruhani ve ilahi ak diye isimlendirilirler. Ona gre tabii aktasevilen nesne ne olursa olsun, ama kendini tatmindir. Ruhaniak ise, tasavvuf aktr. Ama, akla maukun asl birliktelii-nin idrakidir. Akn bir dier eidi olan ilahi ak ise, dier aktrlerinin de kayna olan ezeli bir aktr. Ona gre, dierleri an-cak bu akn birer trleri olarak grlebilir.65

4. Vedd: Hubb , ak yahut heva, hangi tr olursa ol-sun, sevginin kararl ve devaml olmas vedd diye isimlendirilir.Sevginin vedd eklinde olumu bir ekli insanda yaandn-da, ister iyi, ister kt hayatnn her annda sevginin etkisi aynsreklilikte olur.66

bnl-Arabinin hayatna baktmzda, onun bu sevgi trle-rini sadece birer teorik bilgi eklinde aktarmakla kalmayp, ken-

di kiisel sevgi yaantlaryla da btnletirdiini grmekteyiz.67

bnul-Arab Dncesinde Kiilik

Daha nce belirtildii gibi insan, sahip olduu potansiyel gve yetileri ilevsel klabilmek amacyla var edilmitir. bnl-Arabye gre bu potansiyel g ve yetiler Tanrsaldr. Bu du-rumda her insanda bir Tanrsallk vardr. Byle olduu iindirki, nceki blmde aktarld gibi, yer yer nefsini ilah edineninsanlar olabilmektedir.68 Oysa her insanda var olan bu Tanrsal

63 bnl-Arab, lahi Ak, ss. 91-92.64 bnl-Arab, lahi Ak, s. 92.65 Ebul-la Affifi, Muhyiddin bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, ev. Mehmet

Da, Samsun, 1998, ss. 165-166.66 bnl-Arab, lahi Ak, s. 93; Futuhat- Mekkiyye, C. 4, s. 59.67 Bkz. Claude Addas, a.g.e., s. 53 vd.68 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 64.


22/38

M. Doan KARACOKUN


92

g ve yetiler, hibir zaman insan Tanr klacak yahut Tanryinsana indirgeyecek bir durum deildir.69 nk insandaki Tan-rsallk, onun Tanrdan bir tecelli olmas nedeniyledir. nsan,psikolojik olarak, Tanryla ve evrenle birlikte olma ve btnle-me ynelimi tar. Bu noktadaki en byk gc de, Allahn in-sana kendi ruhundan flemi olduu iindeki bu Tanrsallktabulur. Bu yaklamyla bnl-Arab, insan, sahip olduu potan-siyel g ve yetiler dolaysyla, Tanrnn yerine koyan, baz h-manist ve ateist var oluu dnrlerden, konumuzla ilgili a-sndan zellikle insanda Tanrya ait niteliklerin var olduunu id-dia eden kimi psikolog ve psikiyatristlerden ayrlmaktadr.70

Konuya insan asndan bakldnda, insan-Tanr ilikisi

balamnda bir zorunluluk gzkmektedir. Yani her ne kadar,mutlak yani kesin varlk Tanr olsa da, var olduu srece insanbir Tanrsal ynelim iinde olacaktr. Bu yaklam, psikoloji tari-hindeki pek ok ismin de paylat bir dncedir. rneinErich Fromm, insann mutlaka byle bir ynelim iinde olacanbelirtir.71 Ancak bnl-Arabye gre, bu ynelimin kayna, ha-kikatte varln ana kayna olan Tanr olduu halde, Frommiin olayn psikolojik temelleri farkldr. Fromma gre, tam tersi-ne, tapan da, taplan da insann kendisi, yani kendine ait gle-ridir. nk Tanr kavramnn, insann algs dnda bir gerek-lii yoktur. Tanr, tmyle insann iyi ve gzel bir hayat iin ta-d umut ve zlemlerinin dourduu, bir tr insann var olu-unu srdrme abasnn rndr.72

69 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 61; Affifi, Muhyiddinbnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 42.

70 Freud, Fromm ve dier bir ksm psikologlar, insann sahip olduu potansiyelg ve nitelikleri gelitirerek ilevsel kldklarnda, Tanrnn yerini alacanainanrlar. nk gerekte Tanr, insann yaratt ve yanstt bir eydir.Kimine gre baba figr, kimine gre de eminlii temsil eden annenin yans-tlmasyla var olmutur. Geni bilgi iin bkz. Sigmund Freud, The Future ofAn Illusion, trans. W.D.Robson-Scoot, London, 1962, ss. 14-15; Edward P.Shafranske, Freudian Theory and Religious Experience, Handbook ofReligious Experience Ed. Ralph W. Hood, Birmingham, 1995, s. 20; Ali Kse,Freud ve Din, stanbul, 2000, ss. 119-135; Erich Fromm, You Shall Be AsGods, New York, 1966, s. 18 vd; Psychoanalisis and Religion, thirteenthprinting, New Haven, 1963, ss. 50-51; M. Doan Karacokun, Ateist Bir Mis-

tik Erich Fromm, ss. 103-115.71 Fromm, Man For Himself, New York, 1947, s. 47.72 Geni bilgi iin bkz. Fromm, You shall be as Gods, s. 18, 152-153; V.I.

Dobrenkov, Erich Fromm ve yeni Freuduluun Eletirisi, ev. Oya Tangr-


23/38



93

Hmanist psikolojinin kurucusu olarak kabul edilenAbraham Maslowda da ayn yaklam, grmek mmkndr.Ona gre de Tanr, insann kendini gerekletirme srecinde sa-hip olduu toplam yeteneklerin bir sembol olup, akn bir bo-

yutu yoktur.73 Yani insan doasndaki Tanrsallk, yine insanaait bir g olup, insann Tanrsallk srecini yaantlarken gele-cei niha nokta, kendi tesinde gereklii olan bir Tanryla b-tnleme deil, tersine insann Tanr gibi olduu bir durum ola-rak gzkmektedir. Oysa bnl-Arabiye gre, insann yaratlitibaryla sz konusu olan zayfl74 ve asl nemlisi, kendisinebu Tanrsall veren Kutsal Varln, mutlak gc elinde bulun-durmas, insan bir noktadan sonra onunla btnleme sz ko-nusu olmadka gelitirmeyecektir.75 Kutsalla yaknlama veonunla btnleme noktasnda ise, zaten insan Tanrnn varlile btnleme arzusuyla kendini onda yok etmektedir. Bu er-evede hmanist psikolojinin iki yaklam zerinde durarakbenzerlik ve ayrm noktalarn belirtmek istiyoruz.

Hmanist psikoloji, insan, potansiyellerini gerekletirdiianda bile kendini ama noktasnda grmemektedir. nsann ennemli aknlk noktalar Fromma gre, dier insanlarla ve do-ayla btnlk duygusu yaamadadr.76 Yani varln btnselbirlii ve hengi sz konusu olmaktadr. Ancak varlk tesi yahutmetafizik, sadece insann algsndan ibaret olup, gereklii szkonusu olamamaktadr. nsann yok olmas, yani lmesi ise, birtr yenilgiyi kabullenmenin yannda, insann yeniden ayrlddoayla btnlemesi anlamna gelir.77

bnl-Arab, aknl, ikinlikle buluturur ve bu aamay,hmanist ve var oluu dnrlerin aksine, Tanryla btn-

Levent Key, stanbul, 1979, s. 42; Karacokun, Ateist Bir Mistik ErichFromm, Samsun, 2006, ss. 103-115.

73 Ali Ayten, Psikoloji ve Din (Psikologlarn Din veTanr Grleri), stanbul, 2006,s. 119. Ayrca geni bilgi iin bkz. Abraham Maslow, Religious, Values andPeak-Experiences, New york, 1972, ss. 19-40.

74 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 165; William Chittick,Hayal Alemleri, bn Arab ve Dinlerin eitlilii Meselesi, ev. MehmetDemirkaya, stanbul, 1999, s. 214.

75 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 239.76 Bkz. Fromm, Barn teknii ve Stratejisi, ev. Fevzi Emir-Kaan H. kten,stanbul, 1996, s. 18.

77 Fromm, The Sane Society, London, 1963, s. 38.


24/38

M. Doan KARACOKUN


94

leme noktas olarak grr.78 Cinsel akn bile, temelde insannAllahta yok olma ve onunla var olma (Fen Fillah Bek Billah)srecine dnk bir eylem olduunu, yani insann pek ok doalve zorunlu davranlarnn bile bu amaca hizmet ettiini belir-tir.79 Nitekim btn mutasavvflar iin, insann ulatrlmak is-tendii en st nokta fen fillah makam denilen, Allahta yokolarak var olma evresidir. Shafii, konuyla ilgili bir makalesinde,bu evreyi bir tr zihinsel oaltm ve ruhsal dinginliin saland- evre olarak yorumlar. Bu an yaayan kiinin dnyann btn

yklerinden kurtulmu olma psikolojisini tadn belirtir. Onagre fena halini yaayan bir kimsenin yaayaca dier psikolojiksreler unlardr: Sessiz bir sevin ve derin bir evk, isel vedsal uyaranlara kar artm duyarllk, glenmi alglama,iindeki ve dndaki gaybi ritimlerin farkna varma, gelecektekiolaylarn kefi, paralar gibi btnn de bilincinde olma, azalmisel atmalar, artm gven, kesinlik ve her eyle btnlemehali80

bnl-Arab, bu btnlemenin ana unsuru olarak, tm var-ln var edicisi ve yeniden dnecei Tanry grrken, ayn b-tnleme tezini savunan Fromm, temel unsur olarak doay g-rr. Ona gre, tasavvuf dncede de var olan ilk ayrlk ve b-tnleme arzusu, insann doayla ilikisinde sz konusudur.81bnl-Arab ve dier sufi dnrlerin neredeyse tamam, asln-da gerek anlamda hayatn anlamn kavramay bu noktada gr-dkleri gibi, lmn yani fiziksel yokluun anlamn da, aynyoklukta varlk noktasnda grrler. Nitekim bu durum, sufce

yazlm u iirlerde ifade edilen eyden bakas deildir: Kolm endiesisin/k lmez bkidir, Ne uzak, ne yakn bizelm/lmszl tattk ne yapsn bize lm

bnl-Arabye gre, yaarken ve ldkten sonraki Allah ilebir olmak, btnlemek, meram tam olarak anlatmamaktadr.Ama, gerekte, Allahla bir olmak deil, onunla bir olmann an-

78 Geni bilgi iin bkz. Affifi, Muhyiddin bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi,

ss. 42-49.79 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev Nuri Gencosman, s. 329.80 Muhammed Shafii, Varolusal Vuslat Benlikten Kurtulu, Sf Psikolojisi

(Kemal Sayar), s. 93.81 Fromm, The Sane Society, s. 38; V.I. Dobrenkov, Erich Fromm ve yeniFreuduluun Eletirisi, ev. Oya Tangr-Levent Key, stanbul, 1979, s.41.


25/38



95

lamn kavramaktr. Ona gre, insan zaten Allahla birdir.82nk her eyden nce beliren ve grnen ancak tek varlk olanAllahtr.83

Hi phesiz tasavvufi anlaya gre, Allahla birlik, insan-kmil denilen olgunluk noktasnda ulalabilecek bir durumdur.Hayatn da, lmn de anlam bu evrede tmyle kavranr. Bu-na gre, hayatn anlam kavrandka, lmn de anlam kav-ranmaktadr. Varoluu Psikolojideki lm anksiyetesi, bu a-knlk srecinde bir tr lm mutluluuna bile dnebilmekte-dir. te Hz. Mevlana lm eb-i rus yani sevgiliye kavuulandn gecesi olarak yorumlamak suretiyle, bu tr bir durumuanlatm gzkmektedir.

Konuya insann var oluunu zmleyip anlamlandrmasnoktasndan yaklaan varoluu psikoloji perspektifinden bakl-dnda, lm anksiyetesi, insann yzlemekten kand birgerek olduunu grebilmekteyiz. Geri onlar da, bir adan ta-savvuf yola benzer bir yntemle hayatn anlamn zme duru-munda, lm anksiyetesinin azalacan ngrrler. Onlara g-re, hayat tatmini ne kadar az ise, lm anksiyetesi o kadar b-yktr. 84 Ancak bireyler, hayat sadece bu dnya ile snrladk-larnda, kendileriyle yzleerek ve var olularn anlamlandra-rak hayat ne kadar dolu dolu yaarlarsa yaasnlar, lm ka-nlmaz bir son olarak nlerinde durmaktadr. Kanaatimizce, onusadece dnmemek yahut bir ksm varoluularn ifadesiyle

yenilgiyi kabullenmek eklindeki yaklamlar, lmanksiyetesini belki sadece azaltabilir.85 Ancak akn deneyimleryoluyla kendini aarak benliinden soyutlanan, kendi kendileriy-le yzleme noktasnda lm anksiyetesi yaamak yerine lm,bir tr hayatiyetlerini srdrecekleri kaynaa dn olarak g-ren slam sufilerinin yaklam, psikoterapik adan, bilimsel birierie sahip olamasa da, nemli bir destek ilevine sahip g-zkmektedir.

bnl-Arabi, insan ve zellikle kiilik yaps ve geliiminiaklarken, dncelerinin merkezine ald ite bu insann Tan-

82 Affifi, Muhyiddin bnl-Arabide Tasavvuf Felsefesi, s. 121.

83 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 278.84 Irvin Yalom, Varoluu Psikoterapi, ev. Zeliha yidoan Babayiit, 3. bas-k, stanbul, 2001, s. 334.

85 Geni bilgi iin bkz. Yalom, a.g.e., ss. 303-326.


26/38

M. Doan KARACOKUN


96

rsallk niteliinden ve Tanr merkezli insan anlayndan sklklasz eder. Onun insann var oluundan, tutum ve davranlarnnoluumu, geliimi ve hatta insann lmne kadar olan her ev-reyi bu dnce merkezinde yorumladn hatrlamak gerekir.Ancak onun bu z gerek anlamda ilevsel klabilmi ideal kii-lik tipi, insan- kmil dir. bnl-Arab dncesine gre, bu s-re merkez olmak kaydyla, insanlar arasnda Tanrsal z kav-rayp-kavrayamama balamnda ortaya kan kategorik farkl-lama, kmil insann yannda farkl insan tiplerini de dour-maktadr. bnl-Arabnin bilin dzeyinde yapt bu ayrma g-re, genel alglama yetenei ile var olusal bir zellik olarak onto-lojik olarak sahip olunulan Tanrsal z kavrayp ilevsel klankmil insan, en st kategoriyi oluturur. Bunun yannda, bu bi-lin dzeyine ulaamam ve salt hayvansal ynn ilevsel kl-m insan tipi olan insan- hayvan ise en alt kategoriyi olutu-rur.

Fussunda younlukla kmil insan zerinde duran bnl-Arab, bu genel ideal insan tipinin baz zellikleriyle rten, ba-zlaryla ise farkllaan rifler, resuller ve velilerden sz et-mektedir. Ona gre rif insan tipleri, genel ve temel ayrm nokta-s olan yetkinlie ulama balamnda, yetkin insan olmann te-mel karakteristiklerine dnk n sreleri yaantlarlar. Bu s-relerde, bireyin kendi benliini tanyp kefetme ynelimi do-rultusundaki isel etkinlikler gerekleir. Zaten bu sreler sa-lkl bir ekilde ilerse, bireyi en st yetkinlik noktasna tayabi-lecektir. Bu nokta da, veli olma noktasdr. Veli insan tipi, re-sul yahut nebi olmann tesinde bir yetkinlik anlam tar. An-cak bir insan hem resul yahut nebi, hem de veli insan olabilir.bnl-Arabye gre, byle olan bir insan, sadece veli olan insanaoranla daha st bir yetkinlik dzeyindedir.

te insana bu erevede yaklaan bnl-Arabnin kiilikleilgili dnceleri, aslnda bir adan bakldnda, genel sf an-lay ekseninde gzkmektedir. Ama onun sf dnce iindebile, belli bir zgnlk tayan insan davranlarna ve kiiliineilikin yaklamlar, ayr bir dzlemde ele alnmaldr diye d-nyoruz. Nitekim onun, insan kiiliine ilikin yaklamlarneletirenler ve hatta bu yzden onu dinin dna km olmakla

sulayanlar olduu bile bir vakadr. Bu alardan ve dahanemlisi onun sf dnce tarihindeki en nemli isimlerin ba-nda gelenlerinden olmas nedeniyle, onun kiilik konusundaki


27/38



97

yaklamlarnn temel kavramlar ve bunlarn ileyii zerindedurmak istiyoruz.

Kiilikle lgili Kavramlar

bnl-Arab dncesinde kiilikle ilgili temel kavramlar, di-er sf dnrlerde olduu gibi, nefs, akl ve kalp kavramla-rdr. Onlara gre bu kavramlar, bireyin psikolojik yapsnn te-mel belirleyicileridir. Bu meknizmalar, hayalgc, arzu gc veirade gibi kimi ruhsal g ve yetilerin etkinlik yahut pasiflikleribalamnda, bireyin kiilik oluum ve geliimini etkilerler. Hiphesiz bu i dinamiklerin ilev grmeleri srecinde, eitli dfaktrler de etkili olacaktr. Yani bnl-Arab dncesinde or-taya kan davranlarn anlalabilmesi, yorumlanabilmesi veeitilebilmesi iin bu temel meknizma ve yetileri anlamak ge-rekmektedir. bnl-Arabnin kendi yaklam ve yorumlaryla bukavramlara getirdii aklamalar, ayn zamanda onun kiilik teo-risine k tutabilecektir.

Kiilikle ilgili temel kavramlardan bir tanesi nefstir. Nefs, in-sann tutum ve davranlarnn gerisindeki psikolojik mekaniz-mann nemli glerinden biridir. Genellikle sfler, bir banakullandklarnda, nefs kelimesiyle bir tr fizyolojik gdler diye-bileceimiz hayvan nefs dedikleri eyi anlatmak isterler. Ancaken genel tanmyla nefs kavramnn, kiilik, benlik, kendilik, kii-lik geliimi gibi anlamlarda kullanld grlmektedir.86

Nefs kavram, tasavvufta kendisinde irad hareket, his ve ha-yat kuvveti bulunan latif buharl bir cevher ekilde biraz da so-mutlatrlarak tanmlanr. levi asndan ise, ktl emre-den anlamnda kullanld gibi, Allahn insana kendi ruhundanflemesine nispetle, ilahi ben anlamnda da kullanlr. Bu an-lamda, kiinin nefsini bildike gereklik algsnn doru bir dz-lemde olaca, yani Rabbini bilecei belirtilir.87

bn Arab dncesinde nefs kavramna baktmzda,onun Aristocu felsefeye uygun bir ekilde nefsin tr grn-m zerinde durduunu grrz. Bunlar nebat, hayvan ve aklnefs eklinde isimlendirilir. Ona gre nebat nefs, yeme-ime ve

86 Bkz. Gazali, hyu Ulmid-Din, ev. Ahmed Serdarolu, Bedir Yaynevi,stanbul, 1975, C. 3, ss. 9-12; Peker, a.g.e., ss. 38-45.87 Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara, 1997,

ss. 545-546.


28/38

M. Doan KARACOKUN


98

cinsel arzularn egemen olduu fizyolojik gdnn motivasyonuile harekete geip ekme (cezb), tutma (mesk), hazm (zm-seme) ve def (atma) denilen sreleri etkin klar.88 HayvaniNefs, bnl-Arabye gre yeri beden kalpte olan ince bir buharsaylr. Tm canllarda var olan nefs, fke, ihtiras v.b. insannzayf ynlerini harekete geiren gtr.89 Genellikle kiilik ve ki-ilik geliimi konusunda, mutasavvflarn en sk kullandklarkavram olan nefs kavram bir bana kullanldnda hayvannefse iaret eder. Oysa bu anlamlandrma, bn Arabde geerlideildir. Onun herhangi bir nitelendirme olmakszn kullandnefs kelimesi akl nefse iaret eder.90 Peki, bnl-Arab, aklnefsi nasl tanmlamakta ve dier nefs grnmleri yahut trle-riyle farklln nasl ortaya koymaktadr?

Akl nefs kavram, bnl-Arab dncesinde ruha karlkgelir. zyle kavrayc olan bu etkin g, insanda yok olmayacakolan bir temel yetidir. Bu yeti, ilahi yansmay kabule yatkn bir

yapdadr. bnl-Arabye gre, evrendeki her varln bir ruhuvardr. Ancak btn ruhlarn stnde var olan ruh, birazdanszn edeceimiz ve bn Arabnin, dier sfler gibi ideal kiiliktipi olan insan- kmil yani yetkin, olgun ve kendi gereklilii-nin farkna varm ideal insannda mevcuttur.91

bnl-Arabye gre akl nefs yahut ruh denilen yeti, hertrl bilgiyi almaya yeteneklidir. Tm dier nefslerin reisi olup,tmn kuatr. Her trl soyut dnceleri alglama yetenei

snrszdr.92

te kendi dini tasavvufi dnce yaps erevesin-de bnl-Arab, akl nefsi bir tr ahlak karakterlerin belirlediiinsan yetisi olarak deerlendirir. Ona gre bu yeti, ayn zaman-da, insanda Tanrnn muhatab olan yndr.93

bnl-Arab, insann kiilik ve benlii anlamnda deerlendi-rilen nefsin gerekten anlalabilmesi iin ise, insann eitlitasavvuf tecrbe srelerini yaamas gerektiini belirtir. Onagre salt bilgiyle kavranlmas mmkn olmayan kiilik ve benlik

88 Affifi, Muyyiddin bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 123, 130.89 Affifi, Muyyiddin bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 125.90 Affifi, Muyyiddin bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 123.

91 Suad El-Hakim, bnul-Arab Szl, ev. Ekrem Demirli, stanbul, 2005,s. 541.92 Affifi, Muyyiddin bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 125.93 Affifi, Muyyiddin bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 126.


29/38



99

anlamndaki nefs, ancak doru ilev gren bir kalp sayesindeanlalarak gelitirilebilir. Nitekim ona ait olan u ifadeler bu du-rumu daha ak bir ekilde ortaya koymaktadr:

Fikir ve felsefe yolu asla mrifet vermez. Felsefe yoluylanefsin hakikatine ermek isteyenler, farknda olmayarak imeyisemizlik sanr, atesiz odunu flerler94

Sf dnceye gre, tasavvuf sreler yaantlanrken ula-lan ruhsal geliim srelerinde birey, gittike bir bilin aydn-lanmas elde etmeye balar. te bnl-Arabnin burada anlattey, bu tr bir aydnlanma yani bir tr farkndalk olmaksznkazanlan salt bilgilerin, insann kiisel geliimine ciddi bir katkgetirmeyecei dncesidir. Ona gre, ancak kalbin elik ettiibilgiler insan aydnlatarak gelitirir. te sflerin geneli gibi,onun da aklla ulalmas mmkn olmayan bilgi diye tanmla-d95 mrifet, bu ruhsal geliim srecinin en st aamasnda el-de edilen bir durumdur. Birey, srecin n aamalarnda ncelik-le ideal ben ile var olan beni ayrtrmakla ie balamakta,niha olarak var olan benden uzaklaarak, ideal bene ynel-mektedir. te kiisel geliimin bu aamalar, kiilik yahut nefsinkendini, doasna aykr olan olumsuz tutum ve davranlardanuzaklatrarak, yaratlna uygun tutum ve davranlara ynel-tecektir.

bnl-Arab, tasavvufun temel konularndan olan nefsinfarkl ekiller alm biimleri ve zellikle Nefs-i Emmare96 ze-

rinde de durur. Ona gre nefsin emmare ynyle olumsuz i-levler grmesi, onun kin, hrs, hainlik, korkaklk, cimrilik, ceha-let, ktlk, bela, ahlakszlk vb. sfatlara ak olmas nedeniyle-dir. Bunun yannda nefsini baar, doru yol, dnce, tedbir,sebat, direnme, hedef, cesaret, grg, anlay, korku, rica, insafvb. sfatlara ak tutan bireyler ise, iyi iler yaparlar.97

94 bn Arab, Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 158.95 bnl-Arab, Tasavvuf Makam, ev. brahim Ak Tank, stanbul, 2006, s.

27.96 Nefs-i Emmare, emredici nefs anlamnda Arapa bir tamlamadr. Kalbi ulv

deil, ehvetlere meylettiren bir gdlenmeyi etkin klar. Her trl ktlkle-rin, yerilen ahlak tutum ve davranlarn kayna olarak kabul edilir.Bkz.Cebeciolu, a.g.s., ss.546-547.

97 bnl-Arab, Tasavvuf Yolu, ev. Selhaddin Alpay, stanbul, 1973, s. 180.


30/38

M. Doan KARACOKUN


100

Grld gibi bnl-Arabde nefs, mkemmellik ve eksiklikarasnda esneklii olan insan kiiliinin deiebilirlik ve geliebi-lirlik ynne iaret etmektedir. Hayali bir gereklik olarak varolan nefs, bireyi, anladka ve bireyletike yoklukta varla g-trebilir. Yani Tanrnn hayali olmayan gerekliinde bireyi kay-nanda var edebilir. Bunun iin nefsin zel bir yetisi olarak ha-

yal gc yoluyla birey doru alglar elde edebilir. nk bnl-Arab hayali, nesnel gereklik zeminine oturtur. Ona gre hayal,sadece dncenin en temel unsuru olmayp, alemin de bir un-surudur.98 Yani hayal, ona gre iki boyutludur. Bir yandan du-

yularn d dnyada alglad somut eyleri zihinde soyutlatrrve bunlar bellekte toparlar. te taraftan i dnyadan gelen ha-

yalleri, ekil ve suratlar vererek soyutlatrr. Yani nefsin hayalgc, i ve d dnyadan gelen imgelerle doludur. Her bir imgede, dalist bir kerakter arz eder. Her birinde aydnlk ve karanlk

ynler bir arada bulunur.99

bnl-Arabye gre, daha nce szn ettiimiz bilin aydn-lanmasyla birlikte, yaratc hayal gc etkinleir. Bu hayalgc, Tanr-merkezcil olup, bir ayn- sbite yahut bir tr arke-tip olarak insanda zaten vardr. Birey, bu srele birlikte, hayalgereklikleri ayrt edebilmeye balar. Tanr-merkezli bir gereklikalgs tam anlamyla yaanr. bnl-Arabye gre, alemdeki herey arasnda sadece insanlarn, vcudun tam tecellisini tecrbeetme potansiyelleri vardr. Byle olmakla birlikte, pek az insanbu makama ulaabilmektedir. Bu kimseler tasavvufta, insan-kmil olarak nitelenen kimseler olup, makamszlk makamdenilen yoklukta varla ulaabilen kimselerdir. Ona gre, ger-ekte insan ismini ve sfatn hak eden kimseler de bunlardr.

Kiisel geliimin destekleyici gc olan akl da, insan davra-nlarnn olumlu ve iyi olmasnda rol sahibidir. Ancak onun burol, iyi bir donanma sahip olduundadr. Aksi halde, bireyinkt davranlar ortaya koymasnda desteksi durumuna gelebi-lir. Olumlu ilev grdnde, kalpte hak ile btl, yani dine gredoru gereklik algs ile yanl gereklik algsn ayrt edebilmenoktasnda kalbe yol gsterici olur.

98 William Chittick, Hayal Alemleri, bn Arabi ve Dinlerin eitlilii Meselesi,ev. Mehmet Demirkaya, stanbul, 199, s. 24.

99 Chittick, a.g.e., s. 99.


31/38



101

Akl, tasavvufta merkez bir g deil, destekleyici bir golarak nemlidir. Onun bir bana, insan doru gereklik algs-na gtrmesi sz konusu deildir. Sfiler, kalbe k tuttuu s-rece akln nemli olduunu, bu sre devam ettiince, bir nok-tadan sonra akln dizginlerinin kalbin eline geeceini ve artkgereklik algsnn aklnda yetersiz kald kalple olabileceinibelirtirler.100

bnl-Arab dncesinde de, kiilikle ilgili nemli kavram-lardan bir dieri akldr. Daha nce bahsettiimiz gibi o, aklkavramn genellikle olumlu anlamda ele alr. nsan iin salklbir kiilik gelitirmede akln nemini srekli vurgular. Bu ba-lamda, rnein kalp kavramn bile, doru bir ileyi saladn-

da akl- selim olarak niteler.101 Yine, nefs konusunu aklarkenaktardmz gibi, ruh kavram yerine de, akl nefs kavramnkullanabilmektedir. Ama bunlarn hibiri, Ona gre akln kendisideildir. Akl sadece dier yetilerden farkl olarak, varlklar ara-snda sadece insanda var olan yetidir.

bnl-Arab, insandaki akl yetisinin, onun arzularn geliti-rip gerei grmesini engellemesinden sz eder. Ona gre akl,sahip olduu analiz etme, sentez yapma ve soyutlama gibi nite-likleriyle insan iin ok nemli olmakla birlikte, insann kendinigerekletirme srecinde almas gereken bir alt basamaktr.nk insan kiilii, olgunluk noktasna ulaabildii gibi, aa-lara inmeye de eilimlidir. bnl-Arabye gre, insann olgunlu-

a erimesi, ancak ilimle donanm akl sayesinde olur. Dieryandan nefisten kaynaklanan arzular ve cehalet ise, insan altseviyelerde brakr.102 Bu erevede zellikle ilimle donanmakl, kalp ile de btnleeceinden artk akl zaten alacaktr.Alamamas durumunda ise ancak, Nefs-i Emmarenin hizmet-kr olarak kalr ve kalbi perdeleyerek yaratltan gelen Tanrsalzdeki olumlu potansiyel donanmlarn ortaya kmasna engelolur. Dolaysyla insan ruhsal geliimini arttrmaya alrken,akln ne karmaya devam ederse, yetkinlik noktasna ulaa-maz. nk bnl-Arab dncesinde, gerekliin tam anla-myla alglanmas ve insann kendini doru bir ekilde anlayarakkiiliini gelitirmesi noktasnda, akl baskn olursa, insan ger-

100 Geni bilgi iin bkz. Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri Szl, ss. 97 -98.101 Affifi, Fusus Okumalarnda Anahtar, s. 398.102 bnl-Arab, Tasavvuf Yolu, s. 25.


32/38

M. Doan KARACOKUN


102

eklii alglama yanlgsna gtrecektir.103 Aslnda gereklii an-lamaya gtrr gibi hissettirse de, az nce szn ettiimiz gibi,gerekliin nnde perde oluturmaktan baka bir ilev grmez.Bu ynyle de, insan kiilii, bir tr alg yanlmas ile salkl birkiilik oluturduu yahut gelitirdii vehmine sahip olabilir.Alm olan, yani kalple btnleip ona hizmet eden akl, Akl-Selim olarak isimlendirilir.

Akln, temel ilev alanlarndan, yahut glerinden biri alggcdr. Bu yolla d dnyadan duyumlar aracl ile izlenimleralnr. Bunlar merkezi g olan kalp aracl ile akla iletilir. Akl,bu izlenimleri hayal gcne gnderir. Daha nce belirttiimiz gi-bi, nefsin bir gc olmasna karn hayal gc, bnl-Arabye

gre, salt akln nnde gelir. nk akl, snrnn ulaabildiieyleri alglayabilse, dahi, onun alglad eyler hakknda yargkoyan ve onlar soyutlayarak etkinletiren g, hayal gcyeti-dir.104

bnl-Arab dncesinde akl, pek ok zihinsel faaliyetlerinve duyular olaynn merkezidir. Modern psikolojideki bilisel s-relerin merkezidir, ancak kavray snrsz deildir.105 Bir nok-tadan sonrasn anlayabilmekte yetersiz kalacaktr. Bu erevedebakldnda akl, insan iin hem ayrt edici nemli bir zellik,hem de alamad takdirde insann kendini gerekletirmesininnnde ciddi bir engeldir. Bir ok noktadaki dnce benzerlik-leri balamnda yer yer bnl-Arab ile karlatrdmz

Fromma gre de, insann en ayrt edici zellikleri akl ve hayalgcdr. Ama Fromm, bu glere insann gereklii alglayabil-mesi yolunda temel bir rol ykler. Ona gre insan ycelteceitemel bir nesneye yani Tanr anlayna ihtiya duymaya gtrenen belirleyici ve merkez faktrler bunlardr. yani zellikle akletkin ve doru bir ekilde ilediinde insan gereki ve sevgininegemen olduu bir geliim noktasna tar. Oysa insann aklnetkin klmadan yaplacak yahut onun belirleyici olmad her tr

ynelimler yanltcdr.106 Bu balamda, akln nemini ve gereinidikkate alan sf dnce, Bat dncesinin temelde akl nce-

103 zutsu, a.g.e., s. 345

104 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Gencosman, s. 264.105 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 229;Fussul-Hikem, ev. Gencosman, s. 316.

106 Bkz. Fromm, To Have or To Be, London, 1979, ss. 137-138.


33/38



103

lemesine karn, her trl dnce ve davrann merkezini kalpkavramyla aklar. yle ki, sfi dncede insan ve kiilik zel-liklerini anlama abasnn z, kalp kavramn anlamakla ba-lar.

Kimi sfilerde ruh kavramyla e anlaml olarak da kullan-lan kalp kavram, kiiliin merkez kavramdr. Bu anlayta,ayet ve hadislerde, insann kalbinin kiinin iyi yahut kt dav-ranlara ynelmesinde belirleyici olmasnn vurgulanmas etkiliolmutur. Nitekim nsan iyi ya da kt yapan kalptir, Allahsuretlerinize deil, kalplerinize bakar eklindeki kimi hadislerdede kalbin nemine bu anlamda vurgular yaplmtr. Gazali, in-sann yaratl amac olduunu dnd dinin hakikatini

kavramann, kalbin hakikati ve niteliklerini bilmekle gereklee-bileceini belirtir.107 Ona gre her ne kadar insandaki bilgi me-kanizmas akl olsa da, bilginin ilevsellik alan insann kalbi-dir.108 stelik kalp, yaratl itibaryla, gerek bilmeyi kavrama-

ya uygun bir eilimdedir. nsanlar farkl zelliklere sahip olmak-la birlikte, tm insanlarda kalp, yaratltan sahip olduu birzellikle gereklii bilmeye uygun bir donanmdadr.109 Bu ba-lamda Schuon, akln kuru mantkla ilemesine karn, kalbinsezgisel derinlii ile daha kavrayc olduunu syler.110

Kalbin ilevlerini esas alarak onu tanmlayan ve Gazalininde nclerinden olan Muhasibi, kalbin soyutlayc gcnden desz eder. Ona gre kalp, psikolojik mekanizmalarn, anlayn,

duygu ve dncelerin merkezidir. Ayn zamanda o, akn olanile, zaman ve mekn tesi ile insann balantsn kuran, kurdu-u bu balanty, insann etkinliklerini ekillendirecek hale so-kan glerin toplamdr.111

Sfilerce, insandaki psikolojik mekanizmalarn bir dieri ola-rak kabul edilen ve birazdan zerinde duracamz nefs de, t-myle kalpten ayr grlmez. Sflerin, bu ekildeki kiilii olu-turan hemen her psikolojik meknizmay kalpten tmyle ayrbir ekilde dnmemelerinde, kalbin, szn ettiimiz merkezrol etkili olmu gzkmektedir. rnein Gazali, insann ortaya

107 Gazali, hyu Ulmud-Din, C.3, s. 2.

108 Mahmut amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazali, stanbul, 1994, s. 158.109 Gazali, Mearicul-Kuds f Medrici Marifetin-Nefs, Msr, 1968, s. 106.110 M.Ecmel, Sufi Ruh Bilimi, Sufi Psikolojisi(K.Sayar), ss. 79-80.111 Peker, a.g.e., s. 39.


34/38

M. Doan KARACOKUN


104

koyduu tutum ve davranlarla ilikili olarak kalbi derecelendi-rir.112 Bununla birlikte genel tasavvufi dncede, bu derecelen-dirme nefs kavramna nispet edilerek yaplr. Kanaatimizce bu-nun en byk nedeni, niha olarak kiiliin ekillendii merkezpsikolojik g olarak kalbin grlmesidir. Yan sra, ileride dei-neceimiz gibi, nefs kavramnn kiilik ve benlik anlamndadaha genel ve kuatc bir anlamda kullanlmas da, bu tr kalbeindirgenmesinde etkili nedenler arasnda saylabilir.

Sf dnceye sahip dier tm dnrler gibi, bnl-Arabde de, kiiliin merkez kavram olarak kalp ne kmakta-dr. Ona gre insann Allah idrak ettii yer kalptir.113 Yinebnl-Arab dncesinde, insandaki mantksal ileyiin ve kal-

bin doru kararlar verebilmesinin yardmcs olarak akl vardr.Btn bunlarn yannda davranlar motive etmede etkin birgd olarak Nefsten sz etmek gerekir. bnl-Arabde de, insa-nn kiilik yaps ve davranlarnn gerisindeki isel sreler, bumekanizmalarla gerekleir. Hi phesiz, bu ruhsal mekaniz-malar, statik ve standart deildir. Zaten, mutasavvflara ve buarada bnl-Arabye gre, insanlarn farkl tutum ve davranlargstermelerinin geri planndaki bu ruhsal mekanizmalar ve bun-larn ileyiine dayal isel sreler, insanlar tutum ve davran-lar balamnda farkllatrr. te bu ruhsal mekanizmalarnmerkezi olarak grldn belirttiimiz kalp, tbiri caiz ise, ic-raatn merkezidir. Sfi dncede en nemli ruhsal mekanizmaolarak kabul edilen kalp, bnl-Arabnin kiilik kuramnn dazn oluturur.

bnl-Arab dncesinde kalp, daha nceki blmlerde s-zn ettiimiz, ilah hakikatlerin yansd bir ilham ve keifmerkezi olarak grlr.114 znde yetkinlik, kuatclk ve birlikgibi nitelikleri olan kalp, insanlardaki Tanrsal niteliklerin kefe-dilmesinde merkez role sahiptir. Bu da, ncelikle, kalbin bir ya-tay hareketlilik ierisinde, yani ikinlik yoluyla ortaya koyacadinamizme baldr. Yaplmas gereken temel ey, tasavvuf ter-minolojideki ifade ediliiyle kalbi cilalamaktr. Kalp cilalandk-a parlayacak, znde hakikati yanstacak hale gelecektir. Yani,

112 Bkz. Gazali, hyu Ulmud-Din, C.3, ss. 45-46.113 bnl-Arab, Futuhatl-Mekkiyye, C. 4, s. 214; Kitab- Mevakfn-Ncm,Msr, 1908, s. 144.

114 El-Hakim, a.g.s, s. 399.


35/38



105

kalp, kt dnce ve duygularda, sradan gnlk kayg ve so-runlardan arndka, insana anlaml ve huzurlu bir hayat bah-edecektir. bnl-Arab dncesine gre bu nokta, bireyin ha-kikati kavrama noktasdr.

bnl-Arabye gre, kalp, basiret (i gz) denilen ve idrakgcne sahip ve keif srecinde insan gizemli bir hakikate g-tren, hatta ona gre hakikatin kendisi olan bir yetiye sahip-tir.115 Basiret yetisi, her insanda ayn oranda etkinlik kazana-mayabilir. Bu igr yetisinin, tam bir yetenee dnmesi ha-linde ise, tmyle kendi varlnn farkna varan ve hakikati alg-layan insanlar ortaya kar. Bu kimseler kendilerini gerekleti-rebilmi kimselerdir. Bu yeti, eitli yollardan kendini kefetme

abalaryla glendike, birey kendi hakikatini, yani doru ger-eklik algsn elde eder. Bu da, Tanrsal zn ilevsel klnmasanlamna gelir. Nitekim bnl-Arabye gre, zaten Tanrsal z

yahut ilahi hakikat, arnm bir kalpte ilevsellik kazanr. Onunifadesiyle, Hak, aynaya yansr.116 Bu durum, ona gre, insan varoluunun amacna hizmet eder. nk balarda ifade ettiimizgibi, bnl-Arabye gre, insan var oluunun amac, onu vareden Tanrnn bilinme iradesidir. Ancak, hemen belirtelim ki, bu

Tanrsal zn kalpte ilevsellik kazanmas ok kolay da deildir.zellikle nefs denilen ruhsal mekanizma, insan bu sretezorlayacak ve farkl ynelimlere artlandrmak isteyecektir. Bu-rada tasavvuf hayatn en nemli bir dier kavram olan nefskarmza kmaktadr.

Sonu

Tasavvuf gelenein nde gelen isimlerinden olan bnl-Arabnin yapt kiilik zmlemeleriyle, ncelikle sf insanndavranlarnn geri plann grebilme imknn ortaya koyduu-nu dnyoruz. O, tasavvuf dncede insann var oluundankaynaklanan deerine iaret ederek onu evrendeki varlklarnmerkezine almaktadr. Ona gre insan, her ne kadar varlklarnen deerlisi olsa da, bunu ancak yaratltan sahip olduu tanr-sal zelliklerini ilevsel klabilmekle elde edebilir. Bu tanrsalzellikler, en gelimi olduklar halde bile, insan Tanr yapamazancak onu, tecellisi olduu Tanryla birletirip btnletirebilir.

115 Affifi, Muhyiddin bnul Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 119.116 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 392.


36/38

M. Doan KARACOKUN


106

Yani bnl-Arab dncesinde kesinlikle, zihinde var olduualglanan ve tecrbe edilen Tanrnn, insann dnda bir gerek-lii vardr. Niha noktada insan ve Tanr ayr varlklar olup, in-sann kendine zg kiilii sz konusudur.

bnl-Arab dncesinde, insan psikolojisine ilikin ortayakonulan bu yaklam karsnda iki nemli sorunun da cevap-lanmas gerekecektir. Bunlardan birincisi, Tanrsal z ilevselklma srecinin motivasyonu ne olacaktr ki insan bu z hare-kete geirecektir? Dier soru da, tm var oluu psikologlarnnemsemeden geemedikleri ve ngrdkleri yaklamlarn iknaedici olabilmesi asndan, bir ekilde aklama gerektirme du-rumunda olduklar var olusal zayflk olan lmn gereklii

karsnda, insann yetkinlik dzeyinin gl bir ekilde dura-bilmesinin yolu ne olacaktr? sorusudur.

lk sorunun cevab, yani var olusal ve tanrsal nitelikli zilevsel klmann motivasyonu, bnl-Arabye gre sevgidir. n-sana bir yeti olarak kodlanm olan sevgiyi, genelde, insandaki

Tanrsal zde var olan Rahmet ve Rahman kavramlarylabulmak mmkndr.

bnl-Arabye gre Rahmet, insan var oluunun zorunlubir sonucu olmas hasebiyle ontolojik olarak insanda vardr.nk Tanrnn doas gerei sahip olduu sevgi(rahmet), Tan-rsal z tayan insanda da vardr. Ona gre, insan var oluu-nun ruhsal oluum srecinde, Tanrsal sevgi(Rahmanlik) etkin

olmutur. Nitekim bu sevgi, affetme, acma, koruma, yardmcolma vb. pek ok erdemin kaynan oluturur.

Cinsellik ve ak yaantlarn da bu balamda deerlendirenbnl-Arab, bunlar zdeki sevgi ynelimi ile aklar. O, bir er-kein kadna kar sevgisini, insann hem kendi paras, yanizdeki btnln bir uzanm olan insana, hem de bu z in-sana ykleyen Tanrya kar sevgisi olarak aklar.117 Buna g-re, insan-insan(erkek-kadn) ve Tanr-insan arasndaki sevgi vebtnlemenin yolu, cinsler aras ilikilerdir. O halde insannvar olan ayrmn yerine, btnlemeyi yaantlamasnn ennemli yolu, kadn ile erkein cinsel birliktelik oluturmalardr.Bu durum Fussta yle ifade edilir: Vuslatn en by ise

117 bnl-Arab, Fussl-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 329.


37/38



107

kadn ile erkein iftlemesidir.118 Ancak burada kastedilen s-nrsz, sorumsuz ve nikhsz bir cinsellik olmayp, Tanrnnkoyduu snrlar erevesindeki bir birlikteliktir.119 Ayrca, bucinsellik, salt hayvan arzular tatmin edip aknla yol amayanbir sre de deildir. Yaanlan cinsellik ve akn ruhunu kav-ramak gerekir. Bu da, bu mutluluu gerekte akn klabilecekbir dzlemde yaanlan cinsellik olarak anlamamz gerektiiniaklamaktadr.

Var olusal zayflk ve lm konusundaki yaklamlarylabnl-Arab, insan psikolojisine ilikin var olusal z yakla-mn salamlatrmaya alr. Ona gre lm, var olusal znaslna dnmesidir: lm ancak bir zlmedir. lm insann

manevi benliini Hakkn kendisine ekmesidir. nk her eyHakka dner. 120

Eer l veya ldrlen kimse, hangisi olursa olsun, katlan-d vakit Allaha kavumasayd, Allah hi kimsenin lmnehkmetmez ve ldrlmesini meru klmazd. Demek ki bunlarnhepsi onun elindedir. u halde len kimse iin kaybolma imknyoktur. Byle olunca Allah, kulunun kendisinden ayrlmayacanbildii iin, onun ldrlmesini meru kld ve ona lmle hkmet-ti.121

Fussl-Hikemin bir baka yerinde bu blm vuslat iliki-sini yle aklar:

u halde Allah, kulunu vuslat ile mjdeledi. Ancak bu vusla-ta ermek iin kula lm gerektir demesi t ki lm szyle kulunukederlendirmesin.

bnl-Arab insann kiilik unsurlarna da deinerek, te-mel unsura dikkat eker. Bunlar, nefs, akl ve kalptir. Her birkavramn eitli anlamlar olmakla birlikte, zellikle akl ve nef-sin kalple ilikili olmalar ve kalbin yaratla uygun bir ekildeilev grmesi sz konusu olduunda, insan kiisel yahut ruhsalgeliimini doru bir dzlemde yrtebilir. Ancak Nefs, akldanbamsz ve akl da kalpten bamsz olarak insan davranlarn

ynlendirdiklerinde ve dolaysyla bireyin kiiliini etkilediklerin-

118 bnl-Arab, Fussl-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 331.119 bnl-Arab, Fussl-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 332.120 bnl-Arab, Fussl-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 240.121 bnl-Arab, Fussl-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 241.


38/38

M. Doan KARACOKUN


108

de, ortaya bnl-Arabnin insan- hayvan diye isimlendirdiiolumsuz kiilik ve karakter zelliine sahip insan tipi ve davra-nlar kacaktr.

Sonu olarak, bnl-Arabye gre insan Tanrnn ayrlmazbir paras olarak, Ondan gelmi ve yine ona dnecektir. Ancaksahip olduu Tanryla birlii iselletirerek ilevsel klabildii s-rece olumlu kiilik zellikleri gelitirecektir. Bunun yolu, insannpotansiyellerini kullanarak ve zellikle sevgi motifini etkin kla-rak hayatn anlamlandrmasndan geer. Sevginin kayna Tan-rdr ve insana ruhundan fleyen Tanr, insan kendisinden ayrbir varlk olarak var etmedii iin, insan Tanry bildike veonunla birleme tecrbesini yaantladka, hayatn gerek an-

lamn kavrayarak mutlulua ulaabilir. bnl-Arabnin, aynzamanda tasavvuf eitimde esas olan ahlak eksenli kiilik geli-imi sistemi, tasavvuf hayat tercih eden insanlar iin kendiiinde bir sistematik oluturmu gzkmektedir. Kanaatimizce,tasavvuf hayatn yani bu hayat yaamay tercih eden insanlarndaha iyi anlalabilmesi asndan, bize k tutaca bilinen butr materyallerin, psikolojik bak alaryla ortaya konulmalardin psikolojisi alanna yeni katklar getirecektir. Bize gre bubalamda, bir makale snrlar ierisinde ancak bu kadar yer ve-rebildiimiz bnl-Arab ve onun gibi dier nemli sf nderle-rin hayatlar ve eserleri yeni ve daha kapsaml almalarla elealnarak alana yeni bak alar getirebilmelidir. rnein bnl-Arabde ryalarn anlam ve yorumu, irade gc, gdler, sevgive ak psikolojisi, Peygamberlerin prototip olarak ortaya konul-duklar kiilik tipolojileri ve dier baz temel insan yetileri gibikonular ayr ayr ele alnmas gereken geni alma konulardr.Kanaatimizce bu tr almalar oaldka, geni zaman dilimiierisinde tasavvuf psikolojisi ayr bir alma alan olarak or-taya kabilecektir.

Documents

Muhuddiyn-i İbn Arabi-Kişilik Çözümlemesi