MUÅC LU ÅC - Tài Liệu Học Tậpdulieu.tailieuhoctap.vn/books/khoa-hoc-xa-hoi-nhan-van/...mùåt àê ët àï ìu co á thï í nhòn thê ëy ca ác chu ky â trùng, thï

ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 1

http://ebooks.vdcmedia.com

MUÅC LUÅC

LÚÂI GIÚÁI THIÏÅU .................................................................................3

PHÊÌN I: BÊÌU TRÚÂI BAO LA .............................................................................4

Chûúng 1 Sûå quyïën ruä cuãa mùåt trùng .................................................5

Chûúng 2 Tuêìn lïî: ngûúäng cûãa khoa hoåc ...........................................13

Chûúng 3 Thûúång àïë vaâ caác nhaâ chiïm tinh .....................................18

PHÊÌN II TÛÂ THÚÂI GIAN MÙÅT TRÚÂI ÀÏËN THÚÂI GIAN ÀÖÌNG HÖÌ ...........23

Chûúng 4 Ào nhûäng giúâ töëi.................................................................24

Chûúng 5 Phaát minh giúâ àöìng àïìu.....................................................32

Chûúng 6 Mang thúâi gian ài khùæp núi ...............................................37

PHÊÌN III CHIÏËC ÀÖÌNG HÖÌ CUÃA NHAÂ TRUYÏÌN GIAÁO .............................45

Chûúng 7 Múã àûúâng vaâo Trung Hoa ..................................................46

Chûúng 8 Meå cuãa caác maáy moác ..........................................................54

Chûúng 9 Taåi sao laåi xaãy ra bïn Têy .................................................56

PHÊÌN IV ÀÕA LYÁ CUÃA TRÑ TÛÚÃNG TÛÚÅNG ................................................61

Chûúng 10 Kinh súå trûúác nuái non ......................................................62

Chûúng 11 Veä baãn àöì bêìu trúâi vaâ êm phuã .........................................66

Chûúng 12 Sûå löi cuöën cuãa tñnh àöëi xûáng ..........................................71

Chûúng 13 Giaáo àiïìu giam haäm kiïën thûác ........................................81

Chûúng 14 Quay vïì vúái traái àêët phùèng..............................................85

PHÊÌN V ÀÛÚÂNG ÀI ÀÏËN PHÛÚNG ÀÖNG..................................................90

Chûúng 15 caác cuöåc haânh hûúng Kitö giaáo ........................................91

Chûúng 16 Ngûúâi Möng Cöí àaä múã àûúâng nhû thïë naâo.....................97

Chûúng 17 Caác nhaâ truyïìn giaáo ngoaåi giao .....................................102

Chûúng 18 Khaám phaá chêu AÁ ..........................................................107

Daniel J. Boorstin 2


Chûúng 19 Thúâi àaåi àen töëi trïn àûúâng böå ......................................112

PHÊÌN VI ÀI VOÂNG QUANH TRAÁI ÀÊËT.......................................................116

Chûúng 20 Phuåc Hûng vaâ tu sûãa lyá thuyïët Ptolïmï.......................117

Chûúng 21 Caác nhaâ haâng haãi Böì Àaâo Nha tiïn phong ...................124

Chûúng 22 Bïn kia muäi hiïím ngheâo................................................133

Chûúng 23 Àïën ÊËn Àöå vaâ trúã vïì.......................................................140

Chûúng 24 Taåi sao khöng phaãi ngûúâi AÃ Rêåp?..................................145



LÚÂI GIÚÁI THIÏÅU

"Thúâi gian laâ nhaâ khaám phaá vô àaåi nhêët", Francis Bacon (1625). Khaám phaá vô àaåi àêìu tiïn laâ thúâi gian, khung cuãa kinh nghiïåm. Chó khi biïët phên àõnh nùm thaáng, tuêìn lïî, ngaây giúâ, phuát giêy, con ngûúâi múái thoaát ra àûúåc caái chu kyâ àún àiïåu cuãa thiïn nhiïn.

Doâng chaãy cuãa boáng töëi, caát, nûúác vaâ cuãa thúâi gian, àûúåc chuyïín àöíi thaânh nhûäng àoaån ngùæt àïìu cuãa àöìng höì. Noá àaä trúã thaânh möåt duång cuå hûäu ñch àïí con ngûúâi ào lûúâng chuyïín àöång trïn khùæp haânh tinh. Caác khaám phaá vïì thúâi gian vaâ khöng gian seä trúã thaânh möåt chiïìu kñch liïn tuåc. Caác cöång àöìng cuãa thúâi gian seä mang àïën cho caác cöång àöìng tri thûác àêìu tiïn nhûäng caách thûác àïí chia seã khaám phaá, möåt giúái tuyïën chung vïì caái coân chûa àûúåc biïët àïën.



Phêìn I: Bêìu trúâi bao la

"Thûúång Àïë àaä taåo dûång caác haânh tinh vaâ caác ngöi sao khöng phaãi àïí chuáng thöëng trõ con ngûúâi, nhûng àïí chuáng cuäng nhû caác taåo vêåt khaác, vêng phuåc vaâ phuåc vuå con ngûúâi" - Paracelsus (1541)



CHÛÚNG 1

SÛÅ QUYÏËN RUÄ CUÃA MÙÅT TRÙNG

Tûâ cûåc têy bùæc Greenland túái cûåc nam Patagonia, ngûúâi ta àêu àêu cuäng àoán chaâo trùng múái - möåt thúâi gian àïí ca haát vaâ cêìu nguyïån, ùn uöëng vaâ vui chúi. Ngûúâi Eskimö múã möåt lïî höåi, trong àoá caác phaáp sû cuãa hoå cûã haânh, hoå tùæt hïët àeân röìi vui veã vúái nhûäng ngûúâi phuå nûä. Caác thöí dên Nam Phi haát möåt baâi thaánh ca: "Trùng Múái!.. Kñnh chaâo, Kñnh chaâo Trùng Múái!". Dûúái aánh trùng, moåi ngûúâi àïìu thñch khiïu vuä. Vaâ mùåt trùng coân coá nhûäng sûå quyïën ruä khaác. Theo lúâi kïí cuãa sûã gia Tacitus caách àêy gêìn 2000 nùm, nhûäng cöång àöìng ngûúâi Àûác cöí àaåi thûúâng töí chûác lïî höåi vaâo nhûäng ngaây trùng non hay trùng troân, laâ "nhûäng muâa àûúåc coi laâ töët àeåp nhêët àïí bùæt àêìu cöng viïåc laâm ùn".

Khùæp núi ta àïìu tòm thêëy nhûäng yá nghôa thêìn thoaåi, huyïìn bñ vaâ laäng maån vïì mùåt trùng - mùåt trùng àûúåc goåi laâ chõ Hùçng, chõ Nguyïåt; mùåt trùng gùæn liïìn vúái truyïån Thùçng Cuöåi ngöìi göëc cêy àa; mùåt trùng àûúåc coi laâ khung caãnh lyá tûúãng àïí àöi trai gaái heån hoâ tònh tûå. Nhûng yá nghôa sêu xa vaâ quan troång nhêët cuãa mùåt trùng coá liïn quan túái viïåc ào lûúâng thúâi gian; mùåt trùng àûúåc goåi laâ nguyïåt, laâ möåt tuêìn trùng, nghôa laâ möåt thaáng. Ngûúâi cöí xûa àaä biïët duâng mùåt trùng laâm möåt àún võ ào lûúâng thúâi gian.

Tuy viïåc sûã duång mùåt trùng laâm àún võ thúâi gian naây khaá àún giaãn, nhûng noá tûâng laâ möåt caåm bêîy àöëi vúái àêìu oác ngêy thú cuãa con ngûúâi. Tñnh thaáng theo mùåt trùng rêët tiïån lúåi, vò khùæp núi trïn mùåt àêët àïìu coá thïí nhòn thêëy caác chu kyâ trùng, thïë nhûng noá dêîn ngûúâi ta vaâo ngoä cuåt. Àiïìu maâ caác thúå sùn vaâ nöng dên cêìn coá möåt lõch caác muâa - möåt caách àïí dûå baáo seä coá mûa hay tuyïët, noáng hay laånh. Coân bao lêu nûäa múái túái thúâi kyâ gieo tröìng? Khi naâo seä coá àúåt sûúng giaá àêìu tiïn? Khi naâo seä coá mûa luä?

Mùåt trùng khöng giuáp àûúåc bao nhiïu cho nhûäng nhu cêìu êëy. Thûåc ra, nhûäng chu kyâ cuãa mùåt trùng tûúng ûáng möåt caách kyâ laå vúái chu kyâ kinh nguyïåt cuãa phuå nûä, vò möåt tuêìn trùng, nghôa laâ möåt thúâi gian cêìn thiïët àïí mùåt trùng trúã vïì cuâng möåt võ trñ trong



bêìu trúâi, laâ hún keám 28 ngaây vaâ möåt ngûúâi phuå nûä coá thai coá thïí tröng chúâ seä sinh con sau 10 tuêìn trùng naây. Nhûng möåt nùm tñnh theo mùåt trúâi - caách ào lûúâng chñnh xaác caác ngaây giûäa caác muâa trúã vïì - laâ 365 1/4 ngaây. Caác chu kyâ cuãa mùåt trùng laâ do chuyïín àöång cuãa mùåt trùng xoay quanh traái àêët cuâng luác vúái traái àêët xoay quanh mùåt trúâi. Quyä àaåo cuãa mùåt trùng hònh ïlñp vaâ rúâi xa quyä àaåo cuãa traái àêët vúái mùåt trúâi möåt goác khoaãng 5 àöå. Àêy laâ lyá do taåi sao nhêåt thûåc khöng xaãy ra hùçng thaáng.

Caác chu kyâ cuãa mùåt trùng khöng tûúng ûáng vúái caác chu kyâ cuãa mùåt trúâi, àêy laâ möåt sûå kiïån gêy thùæc mùæc vaâ kñch thñch suy nghô cuãa con ngûúâi. Giaá maâ ngûúâi ta coá thïí tñnh toaán àûúåc chu kyâ caác muâa vaâ caác nùm bùçng caách chó cêìn nhên lïn caác chu kyâ cuãa mùåt trùng thò viïåc tñnh toaán àúä rùæc röëi cho ngûúâi ta biïët bao. Nhûng nïëu nhû vêåy, coá leä chuáng ta cuäng mêët ài àöång cú àïí nghiïn cûáu vïì bêìu trúâi vaâ trúã thaânh nhûäng nhaâ toaán hoåc.

Nhû chuáng ta biïët ngaây nay, caác muâa trong nùm bõ chi phöëi búãi caác chuyïín àöång cuãa traái àêët xoay quanh mùåt trúâi. Möîi chu kyâ caác muâa àaánh dêëu viïåc traái àêët trúã vïì võ trñ cuä cuãa noá trïn quyä àaåo, möåt chuyïín àöång tûâ möåt àiïím phên (hay àiïím chñ) sang àiïím kïë tiïëp. Loaâi ngûúâi cêìn coá möåt lõch àïí sinh hoaåt trong muâa. Phaãi bùæt àêìu thïë naâo?

Ngûúâi Babylon cöí àaåi bùæt àêìu vúái lõch mùåt trùng vaâ tiïëp tuåc duy trò noá. Sûå cöë chêëp cuãa hoå vúái caác chu kyâ mùåt trùng trong viïåc laâm lõch àaä taåo ra nhûäng hêåu quaã nghiïm troång.

Khi tòm caách ào chu kyâ caác muâa theo böåi söë cuãa caác chu kyâ mùåt trùng, hoå àaä khaám phaá ra, khoaãng nùm 432 trûúác C.N., chu kyâ 19 nùm goåi laâ chu kyâ Mïtönic (theo tïn cuãa nhaâ thiïn vùn Mïtön). Hoå thêëy rùçng nïëu duâng möåt chu kyâ 19 nùm, göìm 7 nùm coá 13 thaáng vaâ 12 nùm chó coá 12 thaáng, hoå coá thïí tiïëp tuåc sûã duång caác chu kyâ roä raâng thuêån tiïån cuãa mùåt trùng laâm cú súã àïí tñnh lõch cuãa hoå. Viïåc hoå cheân vaâo möåt thaáng phuå tröåi traánh àûúåc caái bêët tiïån cuãa möåt nùm "tröi nöíi" trong àoá caác muâa dêìn dêìn tröi nöíi theo caác thaáng mùåt trùng, khiïën khöng thïí biïët àûúåc thaáng naâo seä bùæt àêìu möåt muâa múái. Lõch Mïtönic vúái chuâm 19 nùm quaá phûác taåp khöng tiïån cho viïåc sûã duång hùçng ngaây.

Ngûúâi Ai Cêåp hêìu nhû traánh àûúåc nhûäng quyïën ruä cuãa mùåt trùng. Nhû chuáng ta biïët, hoå laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn khaám phaá ra thúâi gian cuãa nùm mùåt trúâi vaâ xaác àõnh noá möåt caách cuå thïí vaâ thûåc



duång. Giöëng nhû vúái caác thaânh tûåu quan troång khaác cuãa nhên loaåi, chuáng ta biïët àûúåc caái gò röìi, nhûng vêîn coân thùæc mùæc vïì caái taåi sao, caái thïë naâo vaâ caã caái khi naâo. Thùæc mùæc thûá nhêët laâ taåi sao laåi do ngûúâi Ai cêåp tòm ra. Ngûúâi Ai Cêåp khöng coá sùén nhûäng duång cuå thiïn vùn àûúåc biïët àïën trong thïë giúái cöí àaåi. Hoå khöng coá nhûäng thiïn taâi toaán hoåc xuêët sùæc. Khoa thiïn vùn cuãa hoå coân rêët thö sú so vúái khoa thiïn vùn cuãa ngûúâi Hy Laåp vaâ caác dên töåc khaác úã vuâng Àõa Trung Haãi vaâ chõu aãnh hûúãng maånh búãi caác nghi tiïët tön giaáo. Nhûng coá leä vaâo khoaãng 2500 trûúác C.N., hoå àaä mûúâng tûúång ra caác dûå àoaán thúâi àiïím mùåt trúâi moåc hay mùåt trúâi lùån seä chiïëu doåi lïn àónh cuãa möåt thaáp kyã niïåm, nhúâ àoá hoå tùng thïm caãnh rûåc rúä cho caác lïî nghi hay caác cuöåc mûâng kyã niïåm cuãa hoå.

Phûúng thûác laâm lõch cuãa Babylon sûã duång chu kyâ mùåt trùng vaâ àiïìu chónh caác muâa vaâ nùm mùåt trúâi bùçng caách cheân thïm möåt thaáng, nïn toã ra bêët tiïån. Nhûäng sûå tuây tiïån cuãa caác àõa phûúng thùæng thïë. Taåi Hy Laåp, caác miïìn àêët nûúác bõ phên caách búãi caác nuái àöìi vaâ caác vuâng biïín vaâ caác àöìng bùçng phò nhiïu, möîi tiïíu quöëc coá lõch riïng cho mònh, tuây tiïån "cheân vaâo" thaáng phuå tröåi àïí àaánh dêëu möåt lïî höåi àõa phûúng hay àaáp ûáng caác nhu cêìu chñnh trõ. Kïët quaã laâ laâm hoãng chñnh muåc àñch cuãa lõch - möåt khung thúâi gian àïí giuáp quy tuå ngûúâi ta laåi vúái nhau, giuáp thûåc hiïån dïî daâng caác kïë hoaåch chung, nhû caác thoãa thuêån vïì thúâi kyâ bùæt àêìu gieo tröìng vaâ phên phöëi haâng hoáa.

Ngûúâi Ai Cêåp khöng coá gen toaán hoåc cuãa ngûúâi Hy Laåp, nhûng hoå àaä giaãi quyïët àûúåc vêën àïì thûåc tiïîn. Hoå àaä phaát minh ra möåt lõch phuåc vuå cho caác nhu cêìu hùçng ngaây trïn khùæp àêët nûúác hoå. Ngay tûâ nùm 3200 trûúác C. N., toaân vuâng thung luäng söng Nile àaä thöëng nhêët vúái chêu thöí söng Nile thaânh möåt àïë quöëc duy nhêët trong suöët 3000 nùm, maäi cho túái Thúâi àaåi Clïöpatra. Sûå thöëng nhêët chñnh trõ coân àûúåc sûå höî trúå cuãa thiïn nhiïn. Giöëng nhû caác thiïn thïí trïn bêìu trúâi, söng Nile cuäng mang möåt doâng chaãy tûå nhiïn ïm àïìm vaâ thú möång. Laâ con söng daâi nhêët úã chêu Phi, söng Nile traãi daâi 4 ngaân dùåm tûâ àêìu nguöìn xa tùæp, thu gom lûúång nûúác mûa vaâ tuyïët döìi daâo cuãa caác cao nguyïn Ïtiöpia vaâ toaân thïí miïìn àöng bùæc cuãa luåc àõa trong möåt doâng söng lúán duy nhêët vaâ àöí ra Àõa Trung Haãi. Ngûúâi cöí àaåi dûåa theo gúåi yá cuãa Herodotus àaä goåi Ai Cêåp laâ "quaâ tùång cuãa söng Nile". Viïåc ài tòm caác nguöìn cuãa söng Nile, giöëng nhû viïåc ài tòm Cheán Thaánh, chêët chûáa vö söë nhûäng yá



nghôa huyïìn bñ vaâ àaä kñch thñch nhûäng nhaâ thaám hiïím gan daå vaâo thïë kyã 19.

Söng Nile àaä laâm hoa maâu tûúi töët, taåo thuêån lúåi cho nïìn thûúng maåi vaâ ngaânh kiïën truác cuãa Ai Cêåp. Laâ àûúâng giao thöng thûúng maåi lúán, söng Nile coân laâ àûúâng vêån taãi caác vêåt liïåu àïí xêy dûång caác àïìn thúâ vaâ kim tûå thaáp àöì söå. Möåt cêy thaáp bùçng àaá granñt nùång 3 nghòn têën coá thïí àûúåc khai thaác úã Aswan röìi àûúåc vêån chuyïín 2 trùm dùåm xuöi doâng söng túái thaânh Thebes. Söng Nile nuöi dûúäng caác thaânh phöë cùæm doåc hai bïn búâ söng. Chùèng laå gò ngûúâi Ai Cêåp goåi söng Nile laâ "biïín" vaâ trong Kinh Thaánh noá àûúåc goåi laâ "Söng Caã".

Nhõp chaãy cuãa söng Nile cuäng chñnh laâ nhõp chaãy cuãa àúâi söëng Ai Cêåp. Mûåc nûúác söng dêng lïn hùçng nùm àõnh ra lõch gieo tröìng vaâ gùåt haái vúái ba muâa: tûúái tiïu, tùng trûúãng vaâ thu hoaåch. Nûúác luä cuãa söng Nile tûâ cuöëi thaáng 6 àïën cuöëi thaáng 10 böìi nhiïìu àêët phuâ sa phò nhiïu, giuáp cho hoa maâu àûúåc gieo tröìng vaâ tùng trûúãng tûâ cuöëi thaáng 10 àïën cuöëi thaáng 2, àûúåc thu hoaåch tûâ cuöëi thaáng 2 àïën cuöëi thaáng 6. Vûâa àïìu àùån vûâa cêìn thiïët cho àúâi söëng giöëng nhû mùåt trúâi, mûåc nûúác söng Nil dêng lïn àaánh dêëu cho nùm cuãa söng Nil. Hiïín nhiïn, lõch Ai Cêåp sú khúãi laâ möåt "àöìng höì söng Nil" - möåt cêy thûúác àún sú àaánh dêëu mûåc nûúác söng dêng lïn hùçng nùm. Chó cêìn tñnh toaán niïn lõch söng Nil trong möåt ñt nùm cuäng cho thêëy roä noá khöng tûúng ûáng vúái caác chu kyâ mùåt trùng. Nhûng ngay tûâ rêët súám, ngûúâi Ai Cêåp àaä khaám phaá ra rùçng coá thïí laâm ra möåt lõch vïì muâa rêët hûäu ñch vúái mûúâi hai thaáng, möîi thaáng göìm ba mûúi ngaây, cöång thïm 5 ngaây vaâo cuöëi nùm, thaânh möåt nùm 365 ngaây. Àoá laâ lõch "dên sûå", hay "lõch söng Nile, maâ ngûúâi Ai Cêåp àaä bùæt àêìu sûã duång ngay tûâ nùm 4241 trûúác C.N".

Khöng duâng chu kyâ tiïån duång cuãa mùåt trùng, ngûúâi Ai Cêåp àaä tòm ra möåt kyá hiïåu khaác àïí àaánh dêëu nùm cuãa hoå: sao Thiïn Lang, ngöi sao saáng nhêët trïn bêìu trúâi. Möîi nùm möåt lêìn, sao Thiïn Lang moåc vaâo buöíi saáng cuâng àûúâng thùèng vúái mùåt trúâi.

Sao Thiïn Lang moåc hùçng nùm tûúng ûáng vúái giûäa muâa nûúác luä cuãa söng Nile, àaä trúã thaânh àêìu nùm theo lõch Ai Cêåp. Sûå kiïån naây àûúåc àaánh dêëu bùçng möåt lïî höåi àêìu nùm göìm 5 ngaây (nhûäng ngaây khöng nùçm trong caác thaáng), àûúåc cûã haânh àïí tön kñnh lêìn lûúåt sinh nhêåt cuãa Osiris, cuãa thêìn Horus (con thêìn Osiris), thêìn Set (thuâ àõch cuãa Osiris), cuãa Isis (chõ vaâ vúå cuãa Osiris) vaâ cuãa Nepththys (vúå cuãa Set).



Hiïín nhiïn, vò nùm mùåt trúâi khöng àuáng 365 ngaây, nïn traãi qua nhiïìu thïë kyã, nùm Ai Cêåp 365 ngaây àaä trúã thaânh möåt "nùm tröi nöíi" vúái möîi thaáng àûúåc xaác àõnh dêìn dêìn xaãy ra vaâo möåt muâa khaác nhau. Sûå sai biïåt naây quaá nhoã khiïën phaãi thêåt nhiïìu nùm, daâi hún möåt àúâi ngûúâi rêët nhiïìu, thò sûå sai biïåt naây múái gêy xaáo tröån cho àúâi söëng hùçng ngaây. Möîi thaáng di chuyïín qua moåi muâa trong suöët möåt nghòn böën trùm saáu mûúi nùm. Hún nûäa, lõch Ai Cêåp naây ñch lúåi hún bêët kyâ lõch naâo khaác vaâo thúâi àoá nïn àaä àûúåc Julius Cesar duâng àïí laâm lõch Julian cuãa öng. Noá töìn taåi suöët thúâi Trung Cöí vaâ vêîn coân àûúåc Copernic sûã duång trong caác baãng tñnh thiïn thïí cuãa öng vaâo thïë kyã 16.

Mùåc dêìu vúái lõch hùçng ngaây cuãa mònh, ngûúâi Ai Cêåp àaä thaânh cöng trong viïåc tuyïn böë hoå khöng lïå thuöåc mùåt trùng, nhûng mùåt trùng vêîn coân taåo sûå mï hoùåc cho con ngûúâi cöí àaåi. Nhiïìu dên töåc, kïí caã ngûúâi Ai Cêåp, vêîn duâng chu kyâ mùåt trùng àïí hûúáng dêîn caác lïî höåi tön giaáo vaâ caác ngaây kyã niïåm huyïìn bñ cuãa mònh. Ngay caã ngaây nay, nhûäng ngûúâi chõu aãnh hûúãng tñn ngûúäng maånh vêîn bõ chi phöëi búãi caác chu kyâ cuãa mùåt trùng. Nhûäng bêët tiïån cuãa viïåc söëng theo lõch mùåt trùng trúã thaânh möåt bùçng chûáng cho niïìm tin tön giaáo hùçng ngaây.

Ngûúâi Do Thaái, chùèng haån, vêîn theo êm lõch cuãa hoå vaâ möîi thaáng êm lõch Do Thaái vêîn bùæt àêìu khi trùng múái xuêët hiïån. Àïí nùm êm lõch cuãa hoå phuâ húåp vúái nùm theo muâa, ngûúâi Do Thaái àaä thïm vaâo möåt thaáng cho möîi nùm nhuêån vaâ lõch Do Thaái àaä trúã thaânh möåt mön hoåc kyâ cuåc cuãa caác giaáo sô Do Thaái. Nùm êm lõch Do Thaái göìm 12 thaáng, möîi thaáng 29 hay 30 ngaây, töíng cöång 354 ngaây. Àïí laâm cho àuã nùm dûúng lõch, nhûäng nùm nhuêån thïm vaâo möåt thaáng, möîi thaáng 29 hay 30 ngaây, töíng cöång 354 ngaây. Àïí laâm cho àuã nùm dûúng lõch, nhûäng nùm nhuêån thïm vaâo möåt thaáng cho caác nùm thûá ba, saáu, taám, mûúâi möåt, mûúâi nùm. Thónh thoaãng cêìn coá caác sûå àiïìu chónh khaác cho caác dõp lïî cuãa hoå xaãy ra àuáng muâa - vñ duå, àïí àaãm baão cho dõp lïî Vûúåt Qua laâ lïî muâa xuên diïîn ra sau xuên phên. Trong Kinh Thaánh, hêìu hïët caác thaáng àïìu lêëy tïn Babylon thay vò tïn Do Thaái.

Kitö giaáo theo Do Thaái giaáo trong hêìu hïët caác lïî cuãa mònh, àaä duy trò sûå gùæn boá cuãa mònh vúái nùm êm lõch. Caác "ngaây lïî di àöång" cuãa Giaáo Höåi khöng cöë àõnh theo nùm dûúng lõch vò Giaáo Höåi muöën giûä cho caác ngaây lïî êëy tûúng ûáng vúái caác chu kyâ cuãa mùåt trùng. Nhûäng ngaây lïî naây vêîn coân gúåi laåi cho chuáng ta niïìm hûáng



caãm ban àêìu cuãa luöìng aánh saáng rûåc rúä trïn bêìu trúâi ban àïm. Hiïín nhiïn ngaây lïî di àöång quan troång nhêët cuãa Kitö giaáo laâ lïî Phuåc Sinh, cûã haânh cuöåc söëng laåi cuãa Chuáa Giïsu. Theo Saách Kinh Chung cuãa Giaáo Höåi Anh giaáo, ngaây lïî Phuåc Sinh luön luön rúi vaâo chuã nhêåt àêìu tiïn sau trùng troân, tûác laâ ngaây chuã nhêåt àêìu tiïn sau ngaây 21 thaáng ba hoùåc ngaây kïë tiïëp, vaâ nïëu trùng troân xaãy ra vaâo möåt ngaây chuã nhêåt, thò lïî Phuåc Sinh seä rúi vaâo ngaây chuã nhêåp kïë tiïëp. Coá caã chuåc ngaây lïî khaác cuãa Giaáo Höåi àûúåc êën àõnh dûåa vaâo ngaây lïî Phuåc Sinh vaâ ngaây êm lõch cuãa lïî naây, kïët quaã laâ lïî Phuåc Sinh chi phöëi khoaãng 17 tuêìn lïî trong lõch Giaáo Höåi. Viïåc êën àõnh ngaây lïî Phuåc Sinh - hay noái caách khaác, viïåc êën àõnh lõch - àaä laâ möåt vêën àïì vaâ möåt biïíu tûúång lúán. Vò saách Kinh Thaánh Tên Ûúác kïí laåi rùçng Chuáa Giïsu bõ àoáng àinh vaâo ngaây lïî Vûúåt Qua cuãa Do Thaái giaáo, cho nïn viïåc kyã niïåm Chuáa Söëng Laåi vaâo ngaây lïî Phuåc Sinh roä raâng gùæn liïìn vúái lõch Do Thaái. Kïët quaã têët yïëu laâ viïåc êën àõnh ngaây lïî Phuåc Sinh seä tuây thuöåc vaâo löëi tñnh toaán phûác taåp cuãa Thûúång Höåi Àöìng Do Thaái giaáo trong viïåc êën àõnh ngaây lïî Vûúåt Qua.

Nhiïìu Kitö hûäu thúâi kyâ àêìu giaãi thñch Kinh Thaánh theo nghôa àen nïn àaä xaác àõnh rùçng Chuáa Giïsu chïët vaâo ngaây thûá saáu vaâ söëng laåi vaâo ngaây Chuã nhêåt Phuåc Sinh tiïëp theo. Nhûng nïëu ngaây lïî naây àûúåc mûâng theo êm lõch Do Thaái, thò khöng coá gò baão àaãm laâ lïî Phuåc Sinh phaãi rúi vaâo ngaây Chuã nhêåt. Cuöåc tranh caäi gay gùæt vïì lõch àaä gêy ra cuöåc ly giaáo àêìu tiïn giûäa Giaáo Höåi Chñnh Thöëng Phûúng Àöng vúái Giaáo Höåi Cöng Giaáo Röma. Caác Kitö hûäu phûúng àöng theo êm lõch nïn tiïëp tuåc duy trò lïî Phuåc Sinh vaâo ngaây 14 cuãa thaáng êm lõch, bêët kïí ngaây naây coá thïí laâ chuã nhêåt hay khöng. Taåi Cöng Àöìng Chung àêìu tiïn cuãa Kitö giaáo hoåp úã Nicea bïn Tiïíu aá vaâo nùm 325, möåt trong nhûäng vêën àïì phaãi thöëng nhêët trong toaân thïë giúái Kitö giaáo laâ viïåc êën àõnh ngaây lïî Phuåc Sinh. Ngûúâi ta àaä êën àõnh möåt ngaây chung sao cho caã hai giaáo höåi àïìu duy trò êm lõch vaâ àöìng thúâi baão àaãm cho ngaây Phuåc Sinh luön luön rúi vaâo Chuã nhêåt.

Nhûng àiïìu naây khöng giaãi quyïët àûúåc vêën àïì. Àïí coá thïí êën àõnh chung, phaãi coá ngûúâi lo viïåc dûå baáo nhûäng chu kyâ mùåt trùng vaâ àûa noá vaâo trong dûúng lõch. Cöng Àöìng Nicea àaä trao nhiïåm vuå naây cho giaám muåc thaânh Alexandria. Taåi trung têm thiïn vùn cöí kñnh êëy, võ giaám muåc naây phaãi dûå baáo nhûäng chu kyâ cuãa mùåt trùng cho têët caã caác nùm trong tûúng lai. Sûå bêët àöìng vïì caách dûå



baáo nhûäng chu kyâ àùåc biïåt naây àaä dêîn àïën möåt sûå phên reä trong Giaáo Höåi, vúái kïët quaã laâ caác miïìn khaác nhau trïn thïë giúái tiïëp tuåc mûâng lïî Phuåc Sinh vaâo caác chuã nhêåt khaác nhau.

Viïåc sûãa àöíi lõch do Giaáo Hoaâng Gregorio XIII thûåc hiïån laâ cêìn thiïët, vò lõch maâ Julius Cesar àaä mûúån cuãa Ai Cêåp vaâ toaân thïí phûúng Têy àaä sûã duång cho túái thúâi àoá thò khöng àuã chñnh xaác àïí ào chu kyâ dûúng lõch. Nùm dûúng lõch thûåc tïë - thúâi gian cêìn thiïët àïí traái àêët quay àuã möåt voâng quanh quyä àaåo mùåt trúâi - laâ 365 ngaây, 5 giúâ, 48 phuát vaâ 46 giêy. Nghôa laâ ñt hún 11 phuát 14 giêy so vúái con söë 365 1/4 ngaây cuãa nùm theo lõch Ai Cêåp. Kïët quaã laâ caác ngaây thaáng trong lõch dêìn dêìn mêët ài sûå tûúng quan vúái caác sûå kiïån cuãa mùåt trúâi vaâ caác muâa. Ngaây troång yïëu àïí tñnh ngaây lïî Phuåc Sinh laâ ngaây xuên phên, àaä àûúåc Cöng Àöìng Nicea êën àõnh laâ ngaây 21 thaáng 3. Nhûng nhûäng sûå thiïëu chñnh xaác tñch luäy dêìn trong lõch Julian àaä khiïën cho ngaây xuên phên cuãa nùm 1582 thûåc sûå rúi vaâo ngaây 11 thaáng 3.

Giaáo Hoaâng Gregorio XIII laâ möåt nhaâ caãi caách àêìy nghõ lûåc trong möåt söë lônh vûåc. Ngaâi àaä quyïët têm tu sûãa niïn lõch möåt caách dûát khoaát. Nùm 1582, ngaâi àaä truyïìn rùçng ngaây kïë tiïëp sau 4 thaáng 10 ngaây laâ ngaây 15 thaáng 10. Nhû thïë cuäng coá nghôa laâ xuên phên cuãa nùm túái seä rúi vaâo ngaây 21 thaáng 3, àuáng theo àoâi hoãi cuãa dûúng lõch caác muâa. Thïë laâ niïn lõch theo muâa àaä àûúåc höìi phuåc laåi theo niïn lõch àaä coá nùm 325. Nhûäng nùm nhuêån cuãa lõch Julian cuä àaä àûúåc àiïìu chónh laåi. Àïí traánh tñch luäy sûå khaác biïåt do 11 phuát möîi nùm, lõch Gregorio àaä loaåi boã nhûäng ngaây nhuêån trong caác nùm coá hai söë 0 têån cuâng, trûâ khi chuáng chia chùén cho 400. Lõch naây àaä trúã thaânh lõch múái àûúåc phûúng Têy sûã duång cho túái nay.

Trúã laåi nùm 1582, khi Giaáo Hoaâng Gregorio cùæt búát 10 ngaây trong lõch nùm êëy, àaä coá nhûäng sûå phaân naân vaâ xaáo tröån. Nhûäng ngûúâi laâm thuï àoâi hûúãng àuã söë lûúng cho thaáng àaä bõ cùæt ngùæn àoá; caác chuã nhên tûâ chöëi. Ngûúâi ta phaãn àöëi vò tuöíi thoå mònh bõ ruát ngùæn do sùæc lïånh cuãa Giaáo Hoaâng. Nhûng khi nûúác Anh vaâ caác thuöåc àõa chêu Myä hoåp laåi àïí thûåc hiïån viïåc àöíi lõch, Benjamin Franklin, 46 tuöíi khi öng bõ ruát mêët 10 ngaây àúâi mònh, àaä hoám hónh viïët cho caác àöåc giaã quyïín Poor Riachard’s Almanach rùçng hoå phaãi vui mûâng múái àuáng: "Àöåc giaã thên mïën, baån àûâng ngaåc nhiïn, cuäng àûâng tûác giêån vò viïåc bõ ruát búát 10 ngaây, cuäng àûâng nuöëi tiïëc àaä bõ mêët nhiïìu thúâi giúâ nhû thïë, nhûng haäy tûå an uãi vò



caác chi tiïu cuãa baån àûúåc giaãm nheå vaâ têm trñ baån àûúåc thaãnh thúi hún".

Thïë giúái khöng bao giúâ chêëp nhêån hoaân toaân lõch caãi caách Gregorio. Giaáo Höåi Chñnh Thöëng Phûúng Àöng vêîn theo lõch Julian àïí tñnh ngaây lïî Phuåc Sinh cuãa mònh. Tuy nhiïn, àöëi vúái caác sinh hoaåt thûúâng ngaây, toaân thïë giúái Kitö giaáo àïìu chêëp nhêån dûúng lõch vò noá tiïån lúåi cho viïåc nhaâ nöng vaâ cöng viïåc buön baán. Coân Höìi Giaáo vò muöën trung thaânh vúái lúâi tiïn tri Möhameát cuãa mònh vaâ vúái nhûäng lúâi daåy cuãa Kinh Koran, nïn vêîn duy trò êm lõch.

Taåi Trung Hoa, cuöåc caách maång 1911 àaä thûåc hiïån möåt cuöåc caãi caách vaâ àûa vaâo sûã duång lõch phûúng Têy bïn caånh lõch truyïìn thöëng cuãa Trung Hoa.

Nùm 1929 Liïn Xö muöën xoáa boã lõch Kitö giaáo, nïn àaä thay thïë lõch Gregorio bùçng lõch Caách maång. Tuêìn lïî coá 5 ngaây, 4 ngaây laâm viïåc, ngaây thûá nùm nghó vaâ möîi thaáng coá saáu tuêìn. Nhûäng ngaây phuå tröåi àïí laâm cho nùm àuã 365 hay 366 ngaây seä laâ nhûäng ngaây nghó. Tïn caác thaáng vêîn giûä theo lõch Gregorio, nhûng tïn caác ngaây trong tuêìn àûúåc goåi àún giaãn bùçng con söë. Àïën nùm 1940, Liïn Xö àaä quay trúã laåi vúái lõch Gregorio quen thuöåc.



CHÛÚNG 2

TUÊÌN LÏÎ: NGÛÚÄNG CÛÃA KHOA HOÅC

Bao lêu con ngûúâi coân àaánh dêëu àúâi söëng mònh bùçng nhûäng chu kyâ cuãa thiïn nhiïn - caác muâa àùæp àöíi, trùng non hay trùng troân - thò con ngûúâi vêîn coân bõ thiïn nhiïn giam haäm. Nïëu con ngûúâi muöën tûå lêåp vaâ àöíi múái thïë giúái bùçng nhûäng saáng taåo cuãa mònh, hoå cêìn phaãi coá caách ào lûúâng thúâi gian riïng cuãa mònh. Vaâ nhûäng chu kyâ nhên taåo naây seä trúã nïn àa daång möåt caách kyâ diïåu.

Coá leä tuêìn lïî laâ möåt trong nhûäng nhoám àún võ thúâi gian nhên taåo coá súám nhêët trong lõch sûã. Tuêìn lïî khöng phaãi laâ möåt saáng taåo cuãa phûúng Têy, cuäng khöng phaãi úã àêu tuêìn lïî cuäng göìm 7 ngaây. Trïn khùæp thïë giúái, ngûúâi ta thêëy coá ñt nhêët laâ 15 kiïíu tuêìn lïî khaác nhau, vúái nhûäng têåp húåp tûâ 5 àïën 10 ngaây. Kiïíu tuêìn lïî àûúåc sûã duång phöí biïën nhêët khöng phaãi möåt têåp húåp söë ngaây àùåc biïåt naâo, maâ laâ do nhu cêìu vaâ ûúác muöën coá möåt têåp húåp naâo àoá maâ thöi. Con ngûúâi coá möåt ûúác muöën maänh liïåt vaâ thuác baách xûã lyá thúâi gian, sûã duång noá cho lúåi ñch cuãa mònh nhiïìu hún nhûäng gò thiïn nhiïn cöëng hiïën.

Tuêìn lïî baãy ngaây phöí biïën hiïån nay bùæt nguöìn tûâ nhu cêìu vaâ sûå thoãa thuêån chung cuãa ngûúâi ta, chûá khöng phaãi do phaáp chïë cuãa möåt nhaâ nûúác naâo. Noá àaä xaãy ra thïë naâo? Taåi sao? Khi naâo?

Taåi sao tuêìn lïî laåi laâ 7 ngaây? Ngûúâi Hy Laåp cöí hònh nhû khöng coá tuêìn lïî. Ngûúâi Röma

söëng theo tuêìn lïî 8 ngaây. Caác nöng dên laâm viïåc úã àöìng ruöång 7 ngaây vaâ ra thaânh phöë ngaây thûá 8 - ngaây chúå phiïn. Àêy laâ möåt ngaây nghó ngúi vaâ giaãi trñ. Khöng roä taåi sao ngûúâi Röma êën àõnh tuêìn lïî 8 ngaây vaâ taåi sao cuöëi cuâng hoå àaä àöíi thaânh 7 ngaây. Con söë 7 coá möåt sûác löi cuöën kyâ bñ hêìu nhû úã khùæp núi. Ngûúâi Nhêåt cho rùçng coá 7 võ thêìn haånh phuác, thaânh Röma àûúåc xêy trïn 7 ngoån àöìi, ngûúâi cöí àaåi kïí ra 7 kyâ quan cuãa thïë giúái vaâ caác Kitö hûäu thúâi Trung Cöí liïåt kï ra 7 möëi töåi àêìu. Hònh nhû khöng coá vùn baãn chñnh thûác naâo cuãa chñnh quyïìn Röma àïí thay àöíi tuêìn lïî tûâ 8



sang 7 ngaây. Ngûúâi Röma àaä söëng theo tuêìn lïî 7 ngaây ngay tûâ àêìu thïë kyã 3 sau C.N.

Chùæc hùèn phaãi coá nhûäng yá tûúãng múái phöí biïën naâo àoá vïì tuêìn lïî baãy ngaây. Möåt yá tûúãng nöíi bêåt laâ vïì ngaây Sabaát, hònh nhû tûâ Do Thaái du nhêåp vaâo Röma. Giúái rùn thûá hai truyïìn daåy, "Ngûúi haäy nhúá ngaây Sabaát vaâ coi àoá laâ ngaây thaánh. Trong saáu ngaây, ngûúi seä lao àöång vaâ laâm moåi cöng viïåc cuãa ngûúi. Coân ngaây thûá baãy laâ ngaây sabaát kñnh Àûác Chuáa, Thiïn Chuáa cuãa ngûúi; ngaây àoá ngûúi khöng àûúåc laâm cöng viïåc naâo, caã ngûúi cuäng nhû con trai con gaái, töi túá nam nûä, gia suác vaâ ngoaåi kiïìu úã trong thaânh cuãa ngûúi. Vò trong saáu ngaây, Àûác Chuáa àaä dûång nïn trúâi àêët, biïín khúi vaâ muön loaâi trong àoá, nhûng Ngûúâi àaä nghó ngaây thûá baãy. Búãi vêåy, Àûác Chuáa àaä chuác phuác cho ngaây sabaát vaâ coi àoá laâ ngaây thaánh". (Xuêët Haânh 20, 8-11). Möîi tuêìn lïî àïìu taái diïîn laåi cöng trònh saáng taåo cuãa Thiïn Chuáa núi taåo vêåt cuãa Ngûúâi. Ngûúâi Do Thaái cuäng duâng tuêìn lïî àïí kyã niïåm cuöåc giaãi phoáng cuãa hoå khoãi caãnh nö lïå. "Ngûúi haäy nhúá ngûúi àaä laâm nö lïå taåi àêët Ai Cêåp vaâ Àûác Chuáa, Thiïn Chuáa cuãa ngûúi, àaä duâng caánh tay maånh meä uy quyïìn àûa ngûúi ra khoãi àoá. Búãi vêåy, Àûác Chuáa, Thiïn Chuáa cuãa ngûúi àaä truyïìn cho ngûúi cûã haânh ngaây sabaát". (Àïå Nhõ Luêåt 5, 15). Khi ngûúâi Do Thaái tuên giûä ngaây sabaát, hoå liïn tuåc taái thïí hiïån chêët lûúång thïë giúái cuãa hoå.

Cuäng coân coá nhûäng lyá do khaác cho viïåc nghó ngaây thûá baãy, nhû nhu cêìu böìi dûúäng thïí xaác vaâ tinh thêìn cuãa con ngûúâi. YÁ tûúãng naây àaä coá tûâ thúâi dên Do Thaái lûu àaây bïn Babylon. Ngûúâi Babylon kiïng möåt söë ngaây naâo àoá trong thaáng, àoá laâ caác ngaây 7, 14, 19, 21 vaâ 28. Trong nhûäng ngaây naây, vua cuãa hoå khöng àûúåc laâm möåt söë hoaåt àöång naâo àoá.

Chuáng ta coân coá möåt gúåi yá khaác vïì tïn goåi cuãa ngaây thûá baãy. Àöëi vúái ngûúâi Röma, ngaây cuãa thêìn Saturn, hay Saturday, laâ möåt ngaây cuãa àiïìm gúã, moåi cöng viïåc àïìu truåc trùåc, vò thïë khöng nïn giao chiïën, cuäng khöng nïn ài laåi trong ngaây naây. Ngûúâi thêån troång khöng ai muöën gùåp nhûäng ruãi ro do Saturn àem àïën. Theo sûã gia Tacitusm, ngaây thûá baãy àûúåc cûã haânh àïí kñnh thêìn Saturn vò "trong baãy ngöi sao chi phöëi cöng viïåc cuãa loaâi ngûúâi, Saturn (sao Thöí) coá àõa võ vaâ quyïìn nùng cao nhêët".

Tûâ thïë kyã 3, tuêìn lïî 7 ngaây àaä phöí biïën khùæp àïë quöëc Röma vaâ möîi ngaây àûúåc daânh àïí kñnh möåt trong 7 haânh tinh. Theo khoa thiïn vùn thúâi àoá, 7 haânh tinh naây göìm caã mùåt trúâi vaâ mùåt trùng, nhûng khöng göìm traái àêët. Thûá tûå maâ caác haânh tinh chi phöëi caác



ngaây trong tuêìn laâ: Mùåt trúâi (Sun), Mùåt trùng (Moon), sao Hoãa (Mars), sao Thuãy (Mercury), sao Möåc (Jupiter), sao Kim (Venus) vaâ sao Thöí (Saturn).

Chuáng ta ngaây nay dïî quïn rùçng nguöìn göëc tïn goåi cuãa caác ngaây trong tuêìn thûåc sûå laâ tûâ tïn nhûäng "haânh tinh" àûúåc biïët àïën úã Röma hai ngaân nùm trûúác àêy. Theo quan niïåm thúâi àoá, nhûäng haânh tinh naây taác àöång trûåc tiïëp túái àúâi söëng möîi ngaây trong tuêìn cuãa chuáng ta. Trong caác ngön ngûä chêu Êu ngaây nay, tïn caác ngaây trong tuêìn vêîn coân àûúåc goåi theo tïn cuãa caác haânh tinh.

Khi muöën xoáa boã oác mï tñn dõ àoan, ngûúâi ta àaä thay thïë caác tïn goåi ngaây theo haânh tinh bùçng caác con söë tûâ 1 àïën 7. Taåi Israel ngaây nay, caác ngaây trong tuêìn vêîn àûúåc goåi bùçng söë thûá tûå.

Viïåc chia thúâi gian thaânh tuêìn lïî laâ möåt bûúác tiïën múái cuãa con ngûúâi trong viïåc laâm chuã thïë giúái vaâ con àûúâng àaåt túái khoa hoåc. Tuêìn lïî laâ möåt têåp húåp caác ngaây do con ngûúâi êën àõnh, chûá khöng phaãi do sûå aáp àùåt cuãa nhûäng sûác maånh thiïn nhiïn (vò aãnh hûúãng cuãa caác haânh tinh àïìu laâ vö hònh, chó coá thïí àaánh giaá bùçng nhûäng hiïåu quaã cuãa chuáng). Bùçng caách tòm hiïíu nhûäng chuyïín àöång àöìng àïìu cuãa caác thiïn thïí vaâ bùçng caách hònh dung ra rùçng caác sûác maånh tûâ núi xa lùåp ài lùåp laåi coá thïí chi phöëi thïë giúái, con ngûúâi àaä chuêín bõ cho möåt kho tû tûúãng múái, möåt cuöåc giaãi phoáng mònh khoãi sûå tuâ tuáng cuãa caái lùåp ài lùåp laåi. Caác haânh tinh laâ caác sûác maånh bïn ngoaâi thïë giúái, seä dêîn àûa nhên loaåi ài vaâo thïë giúái cuãa lõch sûã.

Tuêìn lïî dûåa theo caác haânh tinh laâ möåt con àûúâng dêîn túái khoa chiïm tinh. Vaâ khoa chiïm tinh laâ möåt bûúác dêîn túái caác kiïíu tiïn tri múái. Caác hònh thûác tiïn tri cöí xûa coá thïí gúåi yá cho chuáng ta taåi sao khoa chiïm tinh laâ möåt bûúác tiïën túái thïë giúái khoa hoåc. Caác nghi tiïët cöí xûa goái gheám möåt thûá "khoa hoåc" phûác taåp àïí sûã duång caác böå phêån cuãa möåt con vêåt bõ saát tïë àïí tiïn tri vïì tûúng lai cuãa ngûúâi dêng hiïën tïë. ÚÃ Sindh, trong thung luäng Indus, vaâo giûäa thïë kyã 19, caác thêìy boái àaä sûã duång xûúng vai cuãa con cûâu saát tïë àïí boái toaán vúái möåt kyä thuêåt khaá tinh vi. Thêìy boái toaán cùæt xûúng thaânh mûúi hai maãnh, goåi laâ "nhaâ", möîi maãnh traã lúâi möåt cêu hoãi khaác nhau vïì tûúng lai. Nïëu maãnh thûá nhêët saåch seä trún tru, àoá laâ dêëu thuêån lúåi vaâ ngûúâi àûúåc boái seä laâ ngûúâi töët. Nïëu trong nhaâ thûá "hai" laâ nhaâ thuöåc àoaân suác vêåt, maãnh xûúng saåch seä vaâ trún tru, thò àoaân suác vêåt seä lúán maånh, nhûng nïëu trong xûúng coá nhûäng àûúâng soåc àoã vaâ trùæng, àoá laâ dêëu hiïåu seä coá keã tröåm túái thùm.



Taåi vuâng Assyro - Babylon, ngûúâi ta duâng boái toaán bùçng gan con vêåt saát tïë. Hònh nhû khoa boái toaán naây àaä àûúåc sûã duång úã Trung Hoa vaâo thúâi Àöì Àöìng. Sau àoá ngûúâi Röma vaâ nhiïìu dên töåc khaác cuäng aáp duång. Thêìy boái seä àoaán tûúng lai dûåa vaâo hònh thuâ, kñch cúä cuãa laá gan vaâ lûúång maáu trong gan. Moåi hoaåt àöång hay kinh nghiïåm cuãa con ngûúâi àïìu trúã thaânh möåt àiïìm baáo àïí traã lúâi cho niïìm khao khaát hiïíu biïët tûúng lai cuãa con ngûúâi.

Tûúng phaãn vúái nhûäng hònh thûác boái toaán naây, khoa chiïm tinh coá tñnh chêët tiïën böå. Chiïm tinh khaác biïåt vúái chuáng trong viïåc khùèng àõnh vïì sûác maånh liïn tuåc, àïìu àùån cuãa möåt quyïìn lûåc tûâ xa. AÃnh hûúãng cuãa caác thiïn thïí àöëi vúái nhûäng biïën cöë trïn traái àêët àûúåc mö taã laâ nhûäng sûác maånh vö hònh, coá chu kyâ, lùåp ài lùåp laåi giöëng nhû nhûäng sûác maånh seä àiïìu khiïín àêìu oác khoa hoåc.

Khöng laå gò khi con ngûúâi cöí xûa kinh ngaåc trûúác bêìu trúâi vaâ bõ mï hoùåc búãi nhûäng vò sao. Nhûäng ngoån àeân trúâi àêìu tiïn naây tûâng thu huát caác giaáo sô vuâng Babylon cöí àaåi thò cuäng àaä thu huát trñ tûúãng tûúång cuãa dên chuáng. Nhõp söëng àïìu àùån khöng thay àöíi trïn traái àêët laâm cho ngûúâi ta thi võ hoáa nhûäng boá àuöëc saáng ngúâi trïn bêìu trúâi. Caác tinh tuá di chuyïín, àöíi ngöi, lïn vaâ xuöëng, chuyïín àöång khùæp bêìu trúâi, àûúåc nhòn nhû laâ nhûäng cuöåc tranh giaânh, maåo hiïím cuãa caác võ thêìn.

Nhûäng sûác maånh cuãa mùåt trúâi vaâ mûa, sûå tûúng ûáng giûäa nhûäng gò xaãy ra trïn bêìu trúâi vúái nhûäng gò xaãy ra dûúái àêët, àaä kñch thñch ngûúâi ta ài tòm caác sûå tûúng ûáng khaác. Ngûúâi Babylon laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn àaä taåo ra möåt khung thêìn thoaåi cho nhûäng sûå tûúng ûáng trong vuä truå. Nhûäng tûúãng tûúång linh hoaåt cuãa hoå seä àûúåc tiïëp nöëi búãi nhûäng ngûúâi Hy Laåp, Do Thaái, Röma vaâ nhûäng dên töåc khaác qua nhûäng thïë kyã kïë tiïëp.

Lyá thuyïët tûúng ûáng àaä trúã thaânh khoa chiïm tinh, nghiïn cûáu nhûäng möëi tûúng quan giûäa khöng gian vaâ thúâi gian, giûäa nhûäng chuyïín àöång cuãa caác vêåt thïí trong vuä truå vaâ yá nghôa cuãa moåi kinh nghiïåm con ngûúâi. Sûå phaát triïín cuãa khoa hoåc seä tuây thuöåc úã chöî con ngûúâi coá chõu tin vaâo nhûäng caái khoá hiïíu, coá chõu vûúåt lïn trïn nhûäng chó baão cuãa nhêån thûác thöng thûúâng khöng. Vúái khoa chiïm tinh, con ngûúâi àaä laâm möåt bûúác nhaãy voåt lúán vïì khoa hoåc àïí ài vaâo möåt chûúng trònh mö taã: laâm sao nhûäng sûác maånh vö hònh cuãa caác vêåt thïí tûâ rêët xa chuáng ta laåi coá thïí aãnh hûúãng àïën moåi chuyïån nhoã nhùåt nhêët trong àúâi söëng hùçng ngaây cuãa chuáng ta. Bêìu trúâi do àoá chñnh laâ phoâng thñ nghiïåm cuãa khoa



hoåc àêìu tiïn cuãa nhên loaåi, cuäng nhû nöåi taång cú thïí con ngûúâi, chöî thêm sêu nhêët cuãa yá thûác con ngûúâi vaâ nhûäng Luåc Àõa Töëi trong nguyïn tûã, seä laâ nhûäng phoâng thñ nghiïåm cuãa caác khoa hoåc hiïån àaåi nhêët cuãa con ngûúâi. Con ngûúâi tòm caách sûã duång hiïíu biïët ngaây caâng lúán cuãa mònh vïì nhûäng mêîu kinh nghiïåm lùåp ài lùåp laåi nhùçm khöng ngûâng cöë gùæng phaá vúä caái voâng kiïìm toãa cuãa thiïn nhiïn.

Taåi Röma, khoa chiïm tinh àaä àaåt túái möåt têìm aãnh hûúãng to lúán maâ caác thïë kyã sau khöng saánh àûúåc. Caác nhaâ chiïm tinh àûúåc goåi mathematici, nghôa laâ caác nhaâ toaán hoåc, do viïåc hoå tñnh toaán thiïn vùn. Hoå àûúåc nhòn nhêån nhû laâ möåt nghïì chñnh thûác vaâ thïë lûåc cuãa hoå thay àöíi tuây möîi thúâi àaåi xaä höåi. Dûúái thúâi Cöång Hoâa Röma, hoå rêët maånh vaâ rêët lêåp dõ, khiïën cho vaâo nùm 139 trûúác C.N., hoå bõ truåc xuêët khöng nhûäng khoãi Röma maâ khoãi toaân àêët Italy. Vïì sau, dûúái thúâi àïë chïë, khi nhûäng lúâi tiïn tri nguy hiïím cuãa hoå àaä khiïën cho nhiïìu nhaâ chiïm tinh bõ xeát xûã vò töåi phaãn quöëc, hoå liïn tuåc bõ truy naä vaâ truåc xuêët. Nhûng cuâng möåt hoaâng àïë coá thïí truåc xuêët möåt nhaâ chiïm tinh vò nhûäng lúâi boái toaán xui xeão cuãa öng, laåi coá thïí sûã duång nhûäng nhaâ chiïm tinh khaác àïí hûúáng dêîn cöng viïåc trong cung àònh cuãa mònh. Möåt söë lônh vûåc àûúåc tuyïn böë laâ vö giúái haån. Vaâo thúâi àïë chïë sau, tuy nhûäng nhaâ chiïm tinh coá thïí àûúåc dung tuáng hay khñch lïå nhûng hoå vêîn bõ cêëm khöng àûúåc noái tiïn tri vïì àúâi söëng cuãa hoaâng àïë.



CHÛÚNG 3

THÛÚÅNG ÀÏË VAÂ CAÁC NHAÂ CHIÏM TINH

Khoa chiïm tinh àaä goái gheám caác nhu cêìu khaác nhau cuãa nhên loaåi, maâ nhûäng thïë kyã sau seä phên chia thaânh khoa hoåc vaâ tön giaáo. Phaãi chùng khoa chiïm tinh thúâi cöí Röma chó laâ möåt thûá tin tûúãng mï tñn vaâo àõnh mïånh, möåt sûå chiïën thùæng cuãa caái phi lyá, nhû caác sûã gia thûúâng noái? - Khöng thïí phuã nhêån rùçng niïìm kñnh súå trûúác caác vò sao - nhûäng võ "thêìn hûäu hònh" - àaä khúi dêåy sûå kñnh súå cuãa moåi ngûúâi àöëi vúái caác nhaâ chiïm tinh. Arellius Fuscus, möåt nhaâ huâng biïån nöíi tiïëng thúâi Augustö, àaä nhêån àõnh: "Ngûúâi àûúåc chñnh caác thêìn maåc khaãi cho tûúng lai, ngûúâi coá quyïìn trïn caã vua lêîn dên, ngûúâi êëy khöng thïí laâ phaâm nhên tuåc tûã giöëng nhû chuáng ta. Ngûúâi êëy thuöåc haâng siïu nhên. Àûúåc caác thêìn tin cêåy, ngûúâi êëy cuäng chñnh laâ thêìn linh... chuáng ta haäy nêng têm höìn mònh lïn cao bùçng thûá khoa hoåc toã löå cho chuáng ta tûúng lai vaâ trûúác khi giúâ chïët àïën, chuáng ta haäy nïëm caãm nhûäng thuá vui cuãa Àêëng Thaánh".

Nhûng tön giaáo thiïn thïí khöng àûúåc taách rúâi khoãi khoa hoåc thiïn thïí. Caác nhaâ khoa hoåc tiïn phong àaä coi aãnh hûúãng cuãa caác vò sao àöëi vúái àúâi söëng con ngûúâi laâ àiïìu hiïín nhiïn. Hoå chó bêët àöìng yá kiïën vúái nhau vïì viïåc caác ngöi sao naây taåo aãnh hûúãng bùçng caách naâo maâ thöi. Böå baách khoa khoa hoåc lúán thúâi êëy, Lõch Sûã Tûå Nhiïn cuãa Pliny, àaä phöí biïën nhûäng kiïën thûác sú àùèng vïì khoa chiïm tinh bùçng caách cho thêëy aãnh hûúãng cuãa caác ngöi sao úã khùæp núi. Lúâi than phiïìn duy nhêët cuãa Seneca laâ caác nhaâ chiïm tinh khöng hiïíu biïët bao quaát àuã.

Nhaâ khoa hoåc aãnh hûúãng nhêët cuãa àïë quöëc Röma thúâi cöí chñnh laâ ngûúâi àaä giûä àûúåc uy tñn lêu bïìn nhêët vïì khoa chiïm tinh. Ptolïmï úã Alexandria àaä viïët möåt tiïíu luêån vûäng chùæc àïí taåo nöåi dung vaâ sûå kñnh troång cho khoa hoåc naây trong suöët möåt ngaân nùm tiïëp theo. Nhûng danh tiïëng cuãa öng àaä bõ sûát meã vò hai lyá thuyïët sai lêìm troång yïëu cuãa öng. Caã hai lyá thuyïët rêët nöíi tiïëng vaâo thúâi àoá vaâ caã hai àûúåc khai triïín vaâ töìn taåi trong caác taác phêím cuãa öng.



Thuyïët traái àêët laâ trung têm, hay coân goåi laâ thuyïët Ptolemaic, laâ lyá thuyïët vuä truå cuãa öng ngaây nay bõ coi laâ möåt sai lêìm trong thiïn vùn hoåc. Cuäng thïë, thuyïët traái àêët phêìn lúán laâ àêët, cho rùçng bïì mùåt cuãa traái àêët göìm phêìn lúán laâ àêët, ngaây nay laâ möåt sai lêìm trong khoa àõa lyá. Hai quan niïåm sai lêìm naây àaä laâm lu múâ nhûäng thaânh tûåu khöíng löì cuãa Ptolïmï. Thïë nhûng kïí tûâ Ptolïmï àïën nay, chûa coá ai àaä tûâng cung cêëp möåt kiïën thûác khoa hoåc toaân diïån cuãa möåt thúâi àaåi bùçng öng.

Tuy nhiïn, cuöåc àúâi cuãa nhaâ baách khoa thiïn taâi naây vêîn coân laâ möåt bñ êín. Coá leä xuêët thên tûâ doâng nhûäng ngûúâi Hy Laåp di dên, Ptolïmï (90 - 168) àaä söëng úã Ai Cêåp dûúái thúâi caác hoaâng àïë Hadrian vaâ Marcus Aurelius. Thaânh phöë Alexandrian cuãa öng luön luön laâ möåt trung têm trñ thûác lúán caã sau khi thû viïån nöíi tiïëng cuãa thaânh phöë Cesar thiïu huãy nùm 48 trûúác C.N.

Ptolïmï àaä thöëng trõ quan niïåm dên gian vaâ vùn hoåc vïì vuä truå suöët thúâi Trung Cöí. Thïë giúái nhû àûúåc Dante mö taã trong taác phêím Haâi Kõch Thêìn Linh lêëy thùèng tûâ taác phêím Almagest cuãa Ptolïmï. Xeát vïì nhiïìu phûúng diïån, Ptolïmï àaä noái nhû möåt nhaâ tiïn tri. Búãi vò öng àaä múã röång viïåc sûã duång toaán hoåc àïí phuåc vuå khoa hoåc. Trong khi öng têån duång nhûäng quan saát töët nhêët àaä coá trûúác öng, öng nhêën maånh nhu cêìu phaãi coá nhûäng quan saát liïn tuåc vaâ ngaây caâng chñnh xaác hún. Thûåc vêåy, Ptolïmï laâ möåt ngûúâi ài àêìu trong tinh thêìn khoa hoåc, möåt ngûúâi tiïn phong ài àêìu trong tinh thêìn khoa hoåc, möåt ngûúâi tiïn phong êm thêìm trong phûúng phaáp thûåc nghiïåm. Vñ duå, trong lûúång giaác hoåc, baãng caác dêy cung cuãa öng chñnh xaác àïën 5 võ trñ thêåp phên. Trong hònh hoåc cêìu, öng àaä àûa ra möåt giaãi àaáp tuyïåt vúâi cho caác vêën àïì vïì àöìng höì mùåt trúâi, coá giaá trõ àùåc biïåt vaâo thúâi àoá trûúác khi coá àöìng höì cú khñ. Khöng coá ngaânh khoa hoåc vêåt lyá naâo maâ öng khöng khaão saát vaâ töí chûác thaânh nhûäng hònh thûác múái dïî sûã duång. Àõa lyá, thiïn vùn, quang hoåc, hoâa êm - öng àaä khai triïín möîi mön trong möåt hïå thöëng riïng. Taác phêím hay nhêët cuãa öng laâ tiïíu luêån vïì thiïn vùn hoåc, cuöën Almagest. Cuöën Àõa lyá cuãa öng, trong àoá öng nhùæm veä baãn àöì cuãa toaân thïë giúái thúâi bêëy giúâ, laâ möåt taác phêím ài tiïn phong trong viïåc liïåt kï caác àõa àiïím möåt caách hïå thöëng bùçng kinh tuyïën vaâ vô tuyïën. Cuäng trong taác phêím naây, öng àaä cöëng hiïën phûúng phaáp caãi tiïën cuãa chñnh mònh àïí phoáng nhûäng mùåt hònh cêìu xuöëng caác baãn àöì mùåt phùèng. Vúái nhûäng dûä liïåu vö cuâng ñt oãi vaâo thúâi àoá, nhûäng baãn àöì cuãa öng vïì "thïë giúái àûúåc biïët àïën" vaâo



thúâi àoá, àïë quöëc Röma, quaã laâ möåt thaânh tûåu vûúåt bûåc. Öng cho thêëy nhûäng taâi nùng khoa hoåc troång yïëu - hònh thaânh caác lyá thuyïët cho phuâ húåp vúái nhûäng dûä liïåu coá sùén vaâ trùæc nghiïåm caác lyá thuyïët cuä bùçng nhûäng dûä liïåu múái.

Ngûúâi AÃ Rêåp nhòn nhêån sûå vô àaåi cöng trònh cuãa Ptolïmï vaâ àaä àûa öng sang phûúng Têy. Cuöën saách vïì thiïn vùn cuãa öng seä mang möåt tïn AÃ Rêåp (Almagest, nghôa laâ "böå sûu têåp vô àaåi nhêët") vaâ cuöën Àõa lyá cuãa öng àûúåc dõch sang tiïëng AÃ Rêåp ngay tûâ àêìu thïë kyã 9. Böën cuöën saách cuãa öng vïì chiïm tinh hoåc. Tetrabiblios, àûúåc öng coi laâ baån àöìng haânh vúái cuöën Almagest, cuäng àûúåc phöí biïën úã phûúng Têy bùçng tiïëng aã Rêåp.

Trong khi cuöën Almagest cuãa Ptolïmï tiïn àoaán võ trñ thay àöíi cuãa caác thiïn thïí, thò khoa chiïm tinh cuãa öng laåi tiïn àoaán nhûäng aãnh hûúãng cuãa chuáng àöëi vúái caác sûå kiïån trïn traái àêët.

Khöng phaãi nhûäng chu kyâ cuãa mùåt trúâi vaâ mùåt trùng roä raâng aãnh hûúãng túái nhûäng gò xaãy ra trïn traái àêët sao? Thïë thò taåi sao nhûäng ngöi sao keám quan troång hún laåi khöng aãnh hûúãng túái caác biïën cöë trïn traái àêët? Nïëu nhûäng thuãy thuã ñt hoåc coân coá thïí dûå àoaán àûúåc thúâi tiïët khi nhòn lïn bêìu trúâi, thò taåi sao nhûäng nhaâ chiïm tinh coá hoåc laåi khöng thïí duâng nhûäng sûå kiïån trïn bêìu trúâi àïí dûå baáo nhûäng sûå kiïån cuãa con ngûúâi? Ptolïmï cho rùçng aãnh hûúãng cuãa caác ngöi sao chó thuêìn laâ vêåt lyá, chó laâ möåt trong nhiïìu sûác maånh khaác. Öng thûâa nhêån rùçng têët nhiïn khoa chiïm tinh cuäng coá thïí sai lêìm nhû bêët kyâ khoa hoåc naâo khaác. Nhûng àoá khöng phaãi laâ lyá do khiïën cho viïåc quan saát tó mó sûå tûúng ûáng giûäa nhûäng sûå kiïån dûúái àêët vúái nhûäng sûå kiïån trïn bêìu trúâi laåi khöng giuáp ta coá àûúåc nhûäng sûå tiïn àoaán hûäu ñch, tuy khöng phaãi laâ chùæc chùæn theo kiïíu toaán hoåc.

Trong tinh thêìn thûåc tiïîn naây, Ptolïmï àaä àùåt nïìn moáng cho khoa hoåc lêu bïìn nhêët trong söë caác khoa hoåc huyïìn bñ. Trong böën cuöën cuãa böå Tetrabiblios, hai cuöën àêìu vïì "àõa lyá caác vò sao" vaâ dûå baáo thúâi tiïët, noái vïì nhûäng aãnh hûúãng cuãa caác thiïn thïí àöëi vúái caác sûå kiïån vêåt lyá cuãa traái àêët vaâ hai cuöën sau noái vïì aãnh hûúãng cuãa chuáng àöëi vúái caác sûå kiïån cuãa con ngûúâi. Ptolïmï khai triïín khoa tûã vi, tiïn àoaán söë mïånh con ngûúâi tûâ võ trñ cuãa caác vò sao vaâo luác con ngûúâi sinh ra. Mùåc duâ cöng trònh cuãa Ptolïmï àaä trúã thaânh saách hoåc cöí àiïín haâng àêìu vïì khoa chiïm tinh cho suöët möåt ngaân nùm sau öng, nhûng öng khöng biïët àïën kyä thuêåt traã lúâi cêu hoãi vïì tûúng lai nhúâ võ trñ cuãa thiïn thïí vaâo luác cêu hoãi àûúåc àùåt ra, nïn



cöng trònh cuãa öng khöng thoãa maän àêìy àuã nhûäng nhu cêìu cuãa caác ngûúâi thûåc haânh khoa chiïm tinh.

Nhûäng lúâi tuyïn böë phöí biïën cuãa caác nhaâ chiïm tinh ngoaåi giao àaä gêy lo ngaåi cho caác giaáo phuå Kitö giaáo thúâi kyâ àêëy. Caác giaáo phuå tûâng cho rùçng mònh coá thêím quyïìn tiïn àoaán vêån mïånh àúâi sau cuãa möîi ngûúâi, nhûng laåi caãm thêëy khoá chõu vúái nhûäng ngûúâi tûå xûng coá khaã nùng tiïn àoaán vêån mïånh cuãa möîi ngûúâi trong cuöåc söëng úã àúâi naây. Nïëu khoa tûã vi cuãa caác nhaâ chiïm tinh àuáng nhû nhûäng gò hoå noái, thò coân chöî àêu cho yá chñ tûå do, coân chöî àêu cho sûå tûå do lûåa choån àiïìu thiïån hún àiïìu aác?

Chñnh cuöåc chiïën àêëu cuãa Augustino vúái baãn thên àïí trúã thaânh Kitö hûäu - tûâ boã nhûäng sûå mï tñn dõ àoan cuãa dên ngoaåi àïí choån tûå do Kitö giaáo - hònh nhû laâ möåt cuöåc chiïën àêëu chöëng laåi khoa chiïm tinh. Thaánh Augustino ghi laåi trong cuöën Tûå Thuá cuãa mònh: "Nhûäng con ngûúâi huïnh hoang àoá, mïånh danh laâ nhûäng nhaâ toaán hoåc [thiïn vùn hoåc], töi hoãi yá kiïën maâ khöng coá gò phaãi e ngaåi; vò coá veã hoå khöng thúâ cuáng, khöng cêìu nguyïån vúái möåt ngêîu thêìn naâo àïí coá nhûäng lúâi tiïn àoaán cuãa hoå". Vaâ ngaâi bõ caám döî búãi lúâi khuyïn cuãa nhûäng nhaâ chiïm tinh êëy: "Töåi löîi cuãa anh chùæc chùæn àaä àûúåc àõnh úã trïn trúâi; chñnh sao Kim, sao Thöí, hay sao Hoãa àaä laâm viïåc àoá. Thûåc vêåy, con ngûúâi naây, laâ huyïët nhuåc vaâ laâ sûå truåy laåc kiïu cùng, coá thïí khöng bõ quy traách, nhûng Taåo Hoáa vaâ Àêëng àiïìu khiïín bêìu trúâi vaâ caác vò sao chñnh laâ ngûúâi bõ quy traách".

Thaánh Augustino ra sûác baác boã "nhûäng lúâi tiïn àoaán döëi traá vaâ nhûäng cêu noái vö àaåo cuãa caác nhaâ chiïm tinh". Hai ngûúâi maâ ngaâi quen biïët nhùæc nhúâ ngaâi rùçng "khöng thïí coá taâi nghïå naâo àïí tiïn àoaán nhûäng àiïìu sùæp xaãy àïën; nhûäng suy àoaán cuãa con ngûúâi chó dûåa vaâo may ruãi, hoå noái thêåt nhiïìu, may ra trong söë nhûäng àiïìu àoá coá àiïìu àuáng".

Àuáng luác hoang mang nhû thïë, ngaâi gùåp àûúåc möåt ngûúâi baån nhúâ àoá ngaâi àaä giaãi toãa àûúåc nhûäng trùn trúã cuãa mònh.

Cêu chuyïån maâ ngûúâi baån tïn laâ Firminus naây kïí laåi àaä laâm lung lay niïìm tin ngoaåi giaáo cuãa chaâng Augustino treã tuöíi. Cha cuãa Firminus laâ möåt ngûúâi say mï khoa chiïm tinh. Öng luön luön àïí yá àïën võ trñ cuãa caác vò sao vaâ thêåm chñ "àïí yá cùån keä àïën ngaây giúâ sinh cuãa tûâng con choá con trong nhaâ". Öng biïët laâ möåt àûáa nö lïå gaái cuãa öng sùæp sûãa sinh con vaâo khoaãng cuâng giúâ vúái vúå öng. "Caã



hai àûáa treã seä àûúåc sinh ra cuâng giúâ, vò thïë caã hai bùæt buöåc seä theo cuâng möåt chuâm sao, möåt laâ con öng, laâ con cuãa àûáa nö lïå. Ngay khi hai ngûúâi thai phuå bùæt àêìu trúã daå, öng cho ngûúâi theo doäi àïí biïët àñch xaác giúâ sinh cuãa hai àûáa treã, röìi quan saát võ trñ cuãa caác ngöi sao vaâo àuáng luác àoá. Hoå cho biïët hai àûáa treã sinh ra cuâng luác vaâ võ trñ cuãa caác ngöi sao khöng coá möåt chuát khaác biïåt naâo. Thïë nhûng Firminus àûúåc sinh ra trong möåt gia àònh quyïìn quyá, söëng möåt àúâi söëng giaâu sang phuá quyá, trong khi àûáa treã sinh ra búãi ngûúâi nö lïå tiïëp tuåc haâu haå chuã cuãa noá, söëng möåt cuöåc àúâi vêët vaã khöí cûåc". Hai àûáa treã sinh ra dûúái cuâng möåt choâm sao nhûng coá hai söë mïånh khaác nhau, àiïìu àoá cho chaâng treã Augustino möåt luêån chûáng hiïín nhiïn vaâ maånh meä àïí chöëng laåi khoa boái toaán chiïm tinh.

Nhûäng nhaâ thêìn hoåc sêu sùæc cuãa thúâi Trung Cöí àaä cöë gùæng tòm ra nhûäng ûáng duång thaánh thiïån cuãa viïåc tin vaâo quyïìn lûåc caác ngöi sao. Thaánh Albeáctö Caã vaâ thaánh Töma Aquinö àïìu nhòn nhêån rùçng caác ngöi sao coá möåt aãnh hûúãng chi phöëi maänh liïåt, nhûng caác ngaâi nhêën maånh rùçng tûå do cuãa con ngûúâi chñnh laâ sûác maånh cuãa hoå àïí chöëng laåi nhûäng aãnh hûúãng àoá.

Nhûäng nhaâ thêìn hoåc lúán thúâi Trung Cöí thñch sûã duång niïìm tin vaâo khoa chiïm tinh àïí cuãng cöë nhûäng chên lyá cuãa Kitö giaáo. Hoå thñch nhùæc àïën nhûäng lúâi tiïn baáo dûåa vaâo chiïm tinh vïì viïåc Chuáa Giïsu giaáng sinh. Tuy rùçng Chuáa Giïsu khöng lïå thuöåc quy luêåt cuãa caác ngöi sao, nhûng quaã thûåc caác ngöi sao àaä baáo hiïåu viïåc Ngaâi sinh ra. Àoá laåi khöng phaãi laâ Ngöi Sao úã Bïlem sao? Vaâ nhûäng nhaâ àaåo sô biïët ài theo ngöi sao dêîn àûúâng àïí àïën viïëng Haâi Nhi Giïsu rêët coá thïí laâ nhûäng nhaâ chiïm tinh say mï kiïën thûác.



Phêìn II

Tûâ thúâi gian mùåt trúâi àïën thúâi gian àöìng höì

Xin caác thêìn linh trûâng phaåt con

ngûúâi àêìu tiïn àaä khaám phaá ra caách phên chia giúâ giêëc! Hùæn àaáng phaãi trûâng phaåt, vò hùæn àaä chïë taåo ra àöìng höì mùåt trúâi, chia cùæt nhûäng ngaây àúâi cuãa töi thaânh nhûäng maãnh vuån rùæc röëi. - Plautus (200 trûúác C.N.)



CHÛÚNG 4

ÀO NHÛÄNG GIÚÂ TÖËI

Vaâo thúâi loaâi ngûúâi coân söëng bùçng nghïì tröìng troåt vaâ chùn nuöi suác vêåt, hoå ñt coá nhu cêìu ào thúâi gian bùçng nhûäng àún võ nhoã. Chó coá caác muâa laâ quan troång - biïët khi naâo trúâi mûa, tuyïët, nùæng, laånh. Cêìn gò phaãi bêån têm àïën nhûäng giúâ nhûäng phuát? Chó coá thúâi giúâ ban ngaây laâ quan troång, vò laâ thúâi gian ngûúâi ta coá thïí lao àöång. Do àoá, ào thúâi gian coá ñch laâ ào nhûäng giúâ cuãa mùåt trúâi.

Trong kinh nghiïåm hùçng ngaây, khöng sûå thay àöíi naâo tïå haåi bùçng viïåc mêët caãm giaác phên biïåt ngaây vaâ àïm, aánh saáng vaâ boáng töëi. Thïë kyã aánh saáng nhên taåo cuãa chuáng ta laâm chuáng ta quïn mêët yá nghôa cuãa àïm töëi. Cuöåc söëng àö thõ hiïån àaåi luön luön laâ möåt thúâi gian pha tröån giûäa aánh saáng vaâ boáng töëi. Nhûng àöëi vúái hêìu hïët caác thúâi àaåi cuãa loaâi ngûúâi, àïm töëi àöìng nghôa vúái boáng töëi àêìy sûå àe doåa cuãa nhûäng àiïìu bñ êín. Saách Talmud caãnh giaác, "Àûâng bao giúâ chaâo ngûúâi laå ban àïm, vò hùæn coá thïí laâ ma quyã". Coân Chuáa Giïsu thò noái, "Töi phaãi laâm nhûäng cöng viïåc cuãa Àêëng laâ sai töi, bao lêu coân laâ ban ngaây. Khi àïm àïën, khöng ai coá thïí laâm àûúåc gò. Bao lêu töi coân úã trong thïë gian, töi laâ aánh saáng thïë gian". Ñt coá àïì taâi naâo khïu gúåi trñ tûúãng tûúång nhiïìu bùçng àïm töëi. "Giûäa àïm töëi chïët troác ghï rúån" thûúâng laâ khung caãnh maâ Shakepeares vaâ nhûäng nhaâ viïët kõch choån àïí àûa caác töåi aác vaâo kõch baãn cuãa hoå.

Öi àïm töëi giïët chïët niïìm an uãi, Ngûúi veä lïn caãnh Àõa nguåc haäi huâng; Ngûúi chûáng kiïën bao haânh vi töåi löîi, Vaâ phúi baây nhûäng thaãm caãnh saát nhên; Ngûúi che giêëu bao töåi aác àiïn cuöìng, Vaâ dung dûúäng nhûäng haânh vi hû àöën. Bûúác àêìu tiïn àïí laâm cho àïm töëi gêìn vúái ban ngaây hún àaä

àûúåc thûåc hiïån tûâ lêu trûúác khi con ngûúâi biïët àïën aánh saáng nhên



taåo. Àoá laâ luác con ngûúâi khi chúi àuâa vúái thúâi gian, àaä bùæt àêìu chia thúâi gian thaânh nhûäng maãnh nhoã àïí ào lûúâng.

Tuy ngûúâi thúâi xûa àaä biïët ào thúâi gian theo nùm vaâ thaáng vaâ àùåt ra khung thúâi gian theo tuêìn lïî, nhûng nhûäng àún võ thúâi gian ngùæn hún vêîn coân rêët mú höì vaâ coá ñt vai troâ trong kinh nghiïåm thöng thûúâng cuãa con ngûúâi, maäi cho túái vaâi thïë kyã gêìn àêy. Giúâ àöìng àïìu vaâ chñnh xaác cuãa chuáng ta laâ möåt phaát minh cuãa thúâi cêån àaåi, caác àún võ phuát vaâ giêy coân múái hún nûäa. Tûå nhiïn, khi ngaây lao àöång laâ ngaây coá aánh saáng mùåt trúâi, thò nhûäng cöë gùæng àêìu tiïn cuãa ngûúâi ta àïí chia thúâi gian vaâ ào àûúâng ài cuãa mùåt trúâi trïn bêìu trúâi. Vò muåc àñch naây, caác àöìng höì mùåt trúâi, hay àöìng höì baáo mùåt trúâi, laâ nhûäng duång cuå ào thúâi gian àêìu tiïn.

Caác xaä höåi xa xûa àaä nhêån thêëy rùçng boáng cuãa möåt cêy cöåt dûång àûáng seä ngùæn dêìn khi mùåt trúâi lïn cao trïn bêìu trúâi vaâ daâi trúã laåi khi mùåt trúâi xuöëng dêìn. Ngûúâi Ai Cêåp cöí àaåi àaä sûã duång möåt duång cuå nhû thïë, nhûng chuáng ta coân coá thïí thêëy möåt caái töìn taåi tûâ thúâi Thutmose III (khoaãng 1500 trûúác C.N.). Möåt thanh ngang daâi chûáng 30 centimet coá möåt àêìu hònh chûä T, àêìu naây seä doåi boáng xuöëng vaåch ào veä trïn thanh ngang. Buöíi saáng, ngûúâi ta àùåt thanh göî naây vúái chûä T hûúáng vïì phña àöng; Giûäa trûa thanh cêy naây àûúåc quay xang hûúáng têy. Khi ngön sûá Isaia hûáa chûäa laânh bïånh cho vua Hïdïkia bùçng caách laâm cho thúâi gian quay ngûúåc trúã laåi, öng tuyïn böë seä laâm àûúåc viïåc naây bùçng caách laâm cho boáng mùåt trúâi lui laåi (Is 38, 8).

Suöët nhiïìu thïë kyã, boáng mùåt trúâi luön laâ phûúng tiïån phöí biïën àïí ào thúâi gian. Vaâ àêy cuäng laâ möåt duång cuå tiïån duång, vò úã bêët cûá àêu vaâ bêët cûá ai cuäng coá thïí lêìm àûúåc àöìng höì mùåt trúâi maâ khöng cêìn sûå hiïíu biïët hay duång cuå àùåc biïåt naâo. Nhûng lúâi tûå haâo hoám hónh ghi trïn nhûäng àöìng höì mùåt trúâi: "Töi chó ào nhûäng giúâ coá mùåt trúâi", cho thêëy roä sûå giúái haån cuãa àöìng höì mùåt trúâi àïí ào thúâi gian. Àöìng höì mùåt trúâi ào boáng mùåt trúâi: khöng coá mùåt trúâi thò khöng coá boáng. Àöìng höì boáng mùåt trúâi chó coá taác duång úã nhûäng miïìn àêët trïn thïë giúái coá nhiïìu nùæng vaâ chó vaâo luác mùåt trúâi àang chiïëu".

Chó khi aánh mùåt trúâi choái chang, chuyïín àöång cuãa boáng mùåt trúâi quaá chêåm khiïën khoá coá thïí ào àûúåc phuát vaâ hoaân toaân khöng thïí ào àûúåc giêy. Àöìng höì àaánh dêëu thúâi gian möåt ngaây úã möåt núi seä khöng thñch húåp àïí ào àûúåc möåt àún võ thúâi gian chuêín trïn toaân cêìu, nhû möåt giúâ göìm saáu mûúi phuát cuãa chuáng ta. Búãi vò



ngoaåi trûâ vuâng xñch àaåo, úã moåi núi khaác vaâ quanh caác muâa thò söë giúâ trong ngaây khöng giöëng nhau. Muöën sûã duång boáng mùåt trúâi úã bêët kyâ núi naâo àïí àõnh giúâ theo giúâ GMT, cêìn phaãi coá möåt sûå kïët húåp caác kiïën thûác vïì thiïn vùn, àõa lyá, toaán hoåc vaâ cú hoåc. Phaãi àúåi àïën thïë kyã 16 caác àöìng höì mùåt trúâi múái àûúåc ghi söë bùçng nhûäng giúâ thûåc naây. Khi khoa hoåc "àöìng höì söë" naây phaát triïín, viïåc coá möåt chiïëc àöìng höì mùåt trúâi boã tuái trúã thaânh möët thúâi thûúång. Nhûng luác àoá ngûúâi ta àaä laâm ra àöìng höì quaã lùæc vaâ àöìng höì tay vaâ chuáng tiïån duång hún vïì moåi mùåt.

Caác àöìng höì mùåt trúâi ban àêìu coân coá nhiïìu mùåt haån chïë khaác. Thanh ào ngang cuãa Thutmose II khöng ào àûúåc caác giúâ saáng súám hay luác hoaâng hön vò cêy ngang chûä T seä keáo daâi vö haån vaâ khöng thïí naâo àoåc àûúåc trïn thanh chia àöå. Tiïën böå lúán trong thiïët kïë àöìng höì mùåt trúâi thúâi cöí, tuy khöng giuáp gò trong viïåc àõnh giúâ toaân cêìu, nhûng àaä thûåc sûå giuáp cho viïåc phên chia àïìu nhau caác giúâ ban ngaây àûúåc dïî daâng hún. Àoá laâ möåt àöìng höì mùåt trúâi coá hònh baán nguyïåt, mùåt trong cuãa möåt baán cêìu, vúái kim keáo tûâ möåt caånh túái têm vaâ phêìn múã ngûãa lïn phña trïn. Do àoá, àûúâng ài cuãa boáng mùåt trúâi trong bêët cûá ngaây naâo seä laâ möåt baãn sao y hïåt àûúâng ài cuãa mùåt trúâi trong baán cêìu cuãa bêìu trúâi bïn trïn. Àûúâng cung do mùåt trúâi veä ra vaâ ghi laåi úã mùåt trong baán cêìu àûúåc chia thaânh 12 phêìn àïìu nhau. Sau khi veä nhûäng àûúâng àïí chó caác ngaây khaác nhau, ngûúâi ta nöëi 12 phêìn chia giúâ cuãa möîi ngaây vúái nhûäng àûúâng cong, àïí chó tûâng phêìn khaác nhau cuãa 12 giúâ ban ngaây.

Caã sau khi àöìng höì mùåt trúâi àûúåc thiïët kïë àïí chia thúâi gian ban ngaây thaânh 12 phêìn àïìu nhau, noá cuäng khöng giuáp ngûúâi ta so saánh àûúåc thúâi gian giûäa muâa naây vúái muâa khaác. Trong muâa heâ, caác ngaây thò daâi vaâ caác giúâ cuäng daâi. Dûúái thúâi hoaâng àïë Valentinianö I (364-375), quên àöåi Röma àûúåc têåp luyïån àïí chaåy böå "vúái töëc àöå 20 dùåm trong nùm giúâ muâa heâ". Möåt "giúâ" - möåt phêìn mûúâi hai cuãa thúâi gian ban ngaây - cuãa möåt ngaây naâo àoá taåi möåt núi naâo àoá seä khaác vúái möåt giúâ vaâo ban ngaây khaác vaâ taåi möåt núi khaác. Àöìng höì mùåt trúâi laâ möåt thûúác ào co daän.

Laâm caách naâo loaâi ngûúâi thoaát ra àûúåc mùåt trúâi? Chuáng ta àaä chinh phuåc àïm töëi thïë naâo àïí biïën noá thaânh möåt thïë giúái coá thïí hiïíu àûúåc? Chó coá caách tröën thoaát khoãi sûå thöëng trõ cuãa mùåt trúâi, chuáng ta múái hoåc àûúåc caách ào thúâi gian cuãa mònh thaânh nhûäng àún võ nhoã àöìng àïìu vaâ toaân cêìu. Chó coá thïí nhûäng phûúng thûác haânh àöång, xûã sûå vaâ chïë taåo múái àûúåc moåi ngûúâi úã moåi núi hiïíu



àuáng. Theo Plato àõnh nghôa, thúâi gian laâ "möåt hònh aãnh cûã àöång cuãa vônh cûãu". Khöng laå gò viïåc ào doâng thúâi gian luön luön quyïën ruä loaâi ngûúâi trïn khùæp haânh tinh.

Bêët cûá caái gò chaãy àûúåc, tiïu hao hay àöët chaáy àïìu àaä àûúåc ngûúâi ta sûã duång khi naây hay khi khaác àïí ào thúâi gian. Têët caã àïìu laâ nhûäng cöë gùæng àïí thoaát khoãi quyïìn thöëng trõ cuãa mùåt trúâi, àïí nùæm àûúåc thúâi gian möåt caách chùæc chùæn hún, dïî dûå àoaán hún vaâ àem vaâo phuåc vuå con ngûúâi. Duång cuå àïí ào thúâi gian phöí quaát, àïí ào chñnh àúâi söëng, phaãi laâ möåt caái gò khaác hún laâ caái boáng mùåt trúâi hay thay àöíi, tröi nöíi, chêåm chaåp vaâ thûúâng bõ che khuêët. Con ngûúâi phaãi tòm ra àûúåc caái gò töët hún caái duång cuå ào thúâi gian maâ ngûúâi Hi Laåp goåi laâ "vêåt sùn àuöíi caái boáng".

Nûúác quaã laâ möåt vêåt kyâ diïåu, laâ dung möi chaãy, laâ may phûúác cuãa haânh tinh, phuåc vuå cho loaâi ngûúâi bùçng vö vaân caách khaác nhau vaâ taåo cho haânh tinh chuáng ta möåt tñnh chêët àùåc biïåt. Nûúác laâ vêåt giuáp cho con ngûúâi àaåt nhûäng thaânh cöng ban àêìu trong viïåc ào nhûäng giúâ töëi. Nûúác coá thïí chûáa trong bêët cûá caái cheán nhoã naâo, nïn dïî xûã lyá hún boáng mùåt trúâi. Khi loaâi ngûúâi bùæt àêìu duâng nûúác àïí ào thúâi gian, hoå àaä bûúác thïm möåt bûúác nhoã nûäa trong viïåc àûa haânh tinh vaâo trong nhaâ cuãa mònh. Con ngûúâi coá thïí laâm cho nûúác trong möåt vêåt chûáa chaãy nhanh hay chêåm, ngaây vaâ àïm. Hoå coá thïí ào doâng chaãy cuãa noá bùçng nhûäng àún võ àïìu àùån, aáp duång chung àûúåc cho vuâng xñch àaåo hay vuâng bùng giaá, muâa àöng hay muâa haå. Nhûng hoaân thiïån duång cuå naây laâ caã möåt con àûúâng daâi vaâ gian truên. Àïën luác àöìng höì nûúác àûúåc phaát triïín thaânh möåt duång cuå khaá chñnh xaác, noá àaä bùæt àêìu bõ thay thïë búãi möåt duång cuå khaác tiïån duång, chñnh xaác vaâ thuá võ hún nhiïìu.

Tuy nhiïn, suöët phêìn lúán lõch sûã, àöìng höì nûúác àaä àûúåc duâng àïí ào thúâi gian khi khöng coá mùåt trúâi. Vaâ trûúác khi àöìng höì quaã lùæc àûúåc hoaân thiïån vaâo khoaãng 1700, thò àöìng höì nûúác coá leä laâ vêåt ào thúâi gian chñnh xaác nhêët. Trong têët caã nhûäng thïë kyã êëy, àöìng höì nûúác àaä thöëng trõ sinh hoaåt hùçng ngaây - àuáng hún, hùçng àïm - cuãa con ngûúâi.

Tûâ rêët súám, con ngûúâi àaä khaám phaá ra rùçng hoå coá thïí ào doâng thúâi gian bùçng lûúång nûúác nhoã gioåt tûâ möåt bònh nûúác. Khoaãng 500 nùm sau khi coá nhûäng àöìng höì mùåt trúâi àêìu tiïn, ngûúâi Ai Cêåp cöí àaåi àaä sûã duång caác àöìng höì nûúác. Àêët nûúác hoå àêìy aánh saáng mùåt trúâi, nïn àöìng höì mùåt trúâi rêët thñch húåp cho caác nhu cêìu ban ngaây cuãa hoå, nhûng hoå cêìn àöìng höì nûúác àïí ào giúâ giaác ban àïm. Thoth



laâ thêìn àïm cuãa hoå, cuäng laâ thêìn tri thûác, chûä viïët vaâ ào àaåc, tröng coi nhûäng mêîu àöìng höì nûúác chaãy ra vaâ chaãy vaâo. Mêîu chaãy ra laâ möåt chiïëc bònh thaåch cao àûúåc ghi vaåch bïn trong vaâ coá möåt löî nhoã duy nhêët gêìn àaáy bònh àïí cho pheáp nûúác nhoã gioåt ra ngoaâi. Bùçng caách quan saát gioåt nûúác úã mûåc nûúác bïn trong tûâ vaåch trïn túái vaåch kïë tiïëp bïn dûúái, ngûúâi ta ào àûúåc thúâi gian tröi qua. Loaåi chaãy vaâo àaánh dêëu thúâi gian bùçng mûåc nûúác dêng lïn trong bònh, laâ loaåi àûúåc phaát triïín sau naây vaâ phûác taåp hún, vò noá àoâi möåt nguöìn cung cêëp nûúác àiïìu hoâa vaâ liïn tuåc. Tuy vêåy, nhûäng duång cuå àún giaãn naây cuäng khöng phaãi khöng coá vêën àïì. Khi thúâi tiïët laånh, tñnh sïìn sïåt cuãa nûúác thay àöíi gêy nïn rùæc röëi. Nhûng trong bêët kyâ thúâi tiïët naâo, muöën àöìng höì chaåy àïìu, phaãi laâm sao cho miïång löî thoaát nûúác khöng bõ bñt hay toang röång ra. Caác àöìng höì nûúác chaãy ra coân coá möåt vêën àïì nhoã khaác nûäa, vò töëc àöå chaãy tuây thuöåc aáp lûåc nûúác, maâ aáp lûåc naây laåi luön luön thay àöíi theo lûúång nûúác coân laåi trong bònh. Vò thïë ngûúâi Ai Cêåp àaä thiïët kïë caác maåt trong bònh vùæt xuöëng àïí khi lûúång nûúác giaãm thò aáp lûåc nûúác trong bònh vêîn khöng thay àöíi vò nûúác àûúåc têåp trung trïn möåt diïån tñch nhoã.

Vêën àïì thiïët kïë möåt àöìng höì nûúác hûäu duång thò khaá àún giaãn nïëu noá chó nhùçm muåc àñch ào nhûäng àún võ thúâi gian nhoã àöìng àïìu, giöëng nhû chiïëc maáy luöåc trûáng àõnh giúâ hiïån àaåi. Nhûng muöën duâng àöìng höì nûúác nhû möåt duång cuå àïí chia nhûäng giúâ ban ngaây hay ban àïm thaânh nhûäng àoaån àïìu nhau, viïåc àõnh cúä laâ möåt vêën àïì khoá. Roä raâng àïm muâa àöng úã Ai Cêåp ngùæn hún àïm muâa heâ. Theo nhûäng àún võ ào lûúâng cuãa Ai Cêåp, chiïëc àöìng höì nûúác úã Thebes àoâi hoãi àïm muâa heâ phaãi ào àûúåc mûúâi hai àöët ngoán tay nûúác, trong khi àïm muâa àöng phaãi ào àûúåc mûúâi böën. Nhûäng "giúâ" nhû thïë thay àöíi, vò chuáng laâ nhûäng phêìn chia àïìu cuãa töíng söë caác giúâ cuãa ban àïm hay ban ngaây vaâ vò vêåy khöng phaãi laâ nhûäng giúâ àïí ào thúâi gian thûåc sûå. Chuáng àûúåc goåi laâ nhûäng giúâ "taåm thúâi" vò chuáng chó coá giaá trõ taåm thúâi vaâ khöng bùçng möåt giúâ cuãa ngaây kïë tiïëp. Vêën àïì seä àún giaãn hún nhiïìu nïëu laâm àûúåc möåt àöìng höì àïí ào möåt àún võ cöë àõnh, khöng àöíi. Nhûng phaãi mêët nhiïìu thïë kyã trûúác khi coá àûúåc möåt chiïëc maáy ào thúâi gian trûâu tûúång bùçng caách ào möåt caái gò khaác vúái möåt àoaån cuãa ban ngaây hay ban àïm.

Khöng phaãi nhûäng doâng nûúác thúâi gian, maâ laâ nhûäng haåt caát thúâi gian chaãy xuöëng àaä taåo caãm hûáng cho nhûäng thi sô thúâi cêån àaåi vïì thúâi gian tröi qua. ÚÃ nûúác Anh, ngûúâi ta thûúâng àïí caác àöìng



höì caát trïn nhûäng cöî quan taâi àïí nhùæc nhúã rùçng möåt àúâi ngûúâi àaä tröi qua. Möåt baâi thaánh ca coá cêu naây: "Caát buåi thúâi gian àang chòm lùæng, bònh minh loá daång chöën thiïn àûúâng".

Nhûng àöìng höì caát ào thúâi gian bùçng nhûäng haåt caát rúi, àaä xuêët hiïån khaá muöån maâng trong lõch sûã. Hiïín nhiïn caát khöng coá àöå chaãy dïî bùçng nûúác vaâ vò thïë keám thñch húåp hún nûúác àïí ào nhûäng àún võ nhoã beá cuãa caác giúâ ban ngaây vaâ ban àïm thúâi ban àêìu. Baån khöng thïí àùåt möåt caái thûúác nöíi tûå do trïn caát. Nhûng caát coá thïí chaãy úã nhûäng vuâng thúâi tiïët laâm cho nûúác bõ àöng. Muöën coá möåt àöìng höì caát hûäu duång vaâ chñnh xaác, cêìn coá taâi nghïå àiïu luyïån cuãa ngûúâi thúå thuãy tinh.

Chuáng ta nghe noái àïën nhûäng àöìng höì caát úã chêu Êu vaâo thïë kyã 8, khi truyïìn thuyïët cho rùçng möåt võ tu sô úã Chartres àaä saáng chïë ra noá. Vúái sûå tiïën böå cuãa nghïì thuãy tinh, ngûúâi ta àaä coá thïí haân kñn àöìng höì caát àïí giûä cho noá khoãi bõ êím ûúát laâm cho caát xuöëng chêåm. Caác quy trònh phûác taåp àaä sêëy khö caát trûúác khi àöí noá vaâo trong bònh thuãy tinh. Möåt cuöën saách chuyïn mön thúâi trung cöí àaä quy àõnh caát trong bònh phaãi laâ àaá hoa cûúng àen nghiïìn nhuyïîn, àûúåc nêëu ài nêëu laåi chñn lêìn trong rûúåu. Trong möîi lêìn nêëu, phaãi húát boã nhûäng haåt cùån, röìi cuöëi cuâng àem phúi nùæng.

Àöìng höì caát khöng thñch húåp àïí tñnh thúâi giúâ daâi suöët ngaây, vò nïëu quaá to noá seä kïình caâng bêët tiïån, hoùåc nïëu quaá nhoã thò phaãi lêåt ài lêåt laåi thûúâng xuyïn vaâ àuáng luác möîi lêìn haåt caát cuöëi cuâng rúát xuöëng. Nhûng noá thñch húåp hún àöìng höì nûúác àïí ào nhûäng khoaãng thúâi gian ngùæn khi maâ ngûúâi ta chûa biïët àïën möåt duång cuå naâo khaác. Cölömbö àaä sûã duång àöìng höì caát trïn taâu cuãa mònh àïí giûä 7 "giúâ kinh" theo luêåt vaâ cûá nûãa giúâ laåi lêåt bònh möåt lêìn khi caát trong bònh chaãy hïët. Vaâo thïë kyã 16, ngûúâi ta àaä duâng àöìng höì caát àïí ào nhûäng khoaãng thúâi gian ngùæn trong nhaâ bïëp. Trong caác lïî nghi úã nhaâ thúâ, ngûúâi ta cuäng àùåt möåt àöìng höì caát úã buåc giaãng àïí àiïìu chónh thúâi giúâ cho caác baâi giaãng. Caác thúå xêy vaâ caác thúå thuã cöng khaác cuäng duâng àöìng höì caát àïí tñnh giúâ laâm viïåc cuãa hoå. Caác giaáo viïn cuäng àem àöìng höì caát vaâo trong lúáp àïí tñnh thúâi gian cho baâi giaãng hay baâi laâm cuãa hoåc sinh. Möåt hiïåu trûúãng trûúâng Oxford thúâi nûä hoaâng Elizabeth coá lêìn àe doåa nhûäng hoåc sinh lûúâi biïëng rùçng "nïëu hoå khöng chùm chó laâm baâi têåp, öng seä àïí trong lúáp möåt àöìng höì caát hai giúâ".

Sau thïë kyã 16, ngûúâi ta chó coân sûã duång àöìng höì caát àïí ào töëc àöå cuãa möåt con taâu. Ngûúâi ta thùæt nhûäng chiïëc nuát caách quaäng



tûâng 7 saãi úã möåt caái dêy cöåt vaâo möåt khuác göî coá thïí nöíi úã phña sau taâu. Möåt thuãy thuã neám khuác göî ra xa khoãi àuöi möåt chiïëc taâu àang chaåy vaâ àïëm nhûäng chiïëc nuát àaä traãi ra trïn dêy, àöìng thúâi coá möåt àöìng höì caát ào thúâi gian àoá, chiïëc taâu àang chaåy vúái töëc àöå 5 dùåm möåt giúâ. Suöët thïë kyã 19, caác taâu buöìm vêîn coân "keáo khuác göî" tûâng giúâ àïí theo doäi töëc àöå.

Cuöëi cuâng ngûúâi ta khöng coân sûã duång àöìng höì caát àïí ào giúâ giêëc ban àïm nûäa vò noá quaá bêët tiïån do cûá phaãi lêåt laåi àöìng höì nhiïìu lêìn. Thónh thoaãng ngûúâi ta cuäng nghô ra nhûäng giaãi phaáp khaác bùçng caách kïët húåp möåt duång cuå ào thúâi gian vúái möåt duång cuå thùæp saáng. Hoå tòm caách duâng lûâa vûâa cho aánh saáng vûâa ào àûúåc doâng thúâi gian tröi qua ban àïm. Nhûäng phaát minh naây tuy àöåc àaáo nhûng khöng thûåc tïë. Chuáng khaá töën phñ, coá khi nguy hiïím vaâ khöng bao giúâ coá àûúåc nhûäng giúâ ban ngaây vaâ ban àïm àöìng àïìu. Vò caác "giúâ" co daän nhû thïë, nïn àöìng höì lûãa cuäng giöëng nhû àöìng höì caát khöng thïí duâng àïí ào nhûäng khoaãng thúâi gian daâi.

Truyïìn thuyïët kïí vïì möåt chiïëc àöìng höì nïën nöíi tiïëng àûúåc laâm ra àïí giuáp Alfred Àaåi Àïë (849-899) giûä lúâi thïì cuãa öng khi öng phaãi boã vûúng quöëc cuãa mònh àïí ài laánh naån. Öng thïì rùçng nïëu vûúng quöëc àûúåc phuåc höìi, öng seä daânh àuã möåt phêìn ba thúâi gian möîi ngaây àïí thúâ phûúång Chuáa. Theo truyïìn thuyïët, khi trúã vïì Anh quöëc, vua cho laâm möåt àöìng höì nïën. Ngûúâi ta duâng 100 gram saáp àuác thaânh saáu cêy nïën, cêy naâo cuäng to àïìu nhau, cao 12 inch vaâ möîi cêy àïìu àûúåc khùæc vaåch tûâng inch möåt. Caác cêy nïën àûúåc àöët xoay voâng vaâ caã saáu cêy chaáy hïët seä keáo daâi àuáng 24 giúâ. Ngûúâi ta lêëy nhûäng têëm giêëy kñnh daán vaâo khung göî àïí chùæn gioá cho nïën khoãi tùæt. Nïëu vua Alfred àoåc kinh àuã thúâi gian àöët hïët hai cêy nïën, öng coá thïí chùæc chùæn àaä laâm troån lúâi thïì cuãa mònh.

Caã sau khi caác àöìng höì cú hoåc trúã thaânh phöí biïën, caác nhaâ saáng chïë vêîn khöng ngûâng thûã àuã kiïíu khaác nhau maâ hoå thêëy laâ thñch húåp - coá ngûúâi duâng lûãa àeân dêìu àïí laâm quay maáy àöìng höì, coá ngûúâi dûåa vaâo mûác tiïu hao dêìu trong bònh coá chia àöå, ngûúâi khaác coân duâng boáng cuãa möåt cêy nïën sùæp tùæt doåi trïn möåt thûúác ào àïí tñnh nhûäng giúâ thay àöíi ban àïm - têët caã àïìu nhùçm chinh phuåc àïm töëi vaâ ào thúâi giúâ vúái cuâng möåt duång cuå.

Nhûäng saáng kiïën tinh vi àïí tòm caách ào thúâi giúâ ban àïm thêåt khöng taâi naâo àïëm nöíi trûúác khi viïåc thùæp saáng nhên taåo trúã nïn phöí biïën vaâ ñt töën keám. Sau khi àöìng höì cú hoåc àûúåc phaát minh, chuöng àöìng höì laâ möåt sûå chinh phuåc boáng àïm möåt caách



hiïín nhiïn. Möåt nhaâ phaát minh Phaáp taâi gioãi úã cuöëi thïë kyã 17, M. de Villayer, àaä thûã duâng túái võ giaác. Öng thiïët kïë möåt àöìng höì àûúåc böë trñ sao cho àïí khi öng chaåm vaâo kim chó giúâ ban àïm, noá dêîn öng túái möåt huä gia võ nhoã àûúåc gùæn úã chöî nhûäng con söë, möîi huä coá möåt võ riïng. Caã khi khöng nhòn thêëy àöìng höì, öng vêîn luön luön "nïëm" àûúåc giúâ.



CHÛÚNG 5

PHAÁT MINH GIÚÂ ÀÖÌNG ÀÏÌU

Tuy con ngûúâi àaä biïët phên chia thúâi gian cuãa mònh theo

nhûäng chu kyâ thay àöíi cuãa aánh saáng mùåt trúâi, hoå vêîn coân phaãi lïå thuöåc mùåt trúâi. Àïí laâm chuã thúâi giúâ cuãa mònh, àïí kïët húåp àûúåc àïm vúái ngaây, àïí chia àúâi söëng mònh thaânh nhûäng maãng goån gaâng, dïî sûã duång, hoå phaãi tòm caách xaác àõnh àûúåc nhûäng àoaån thúâi gian nhoã vaâ chñnh xaác - khöng nhûäng chia thaânh nhûäng giúâ àïìu nhau, maâ caã nhûäng phuát, giêy vaâ phêìn cuãa giêy. Hoå cêìn phaãi chïë ra möåt böå maáy. Maäi túái thïë kyã 14 ngûúâi chêu Êu múái chïë ra chiïëc maáy àïí ào thúâi gian. Trûúác àoá, nhû chuáng ta àaä thêëy, ngûúâi ta chó coá caác àöìng höì boáng mùåt trúâi, àöìng höì nûúác, àöìng höì caát vaâ nhûäng àöìng höì taåp nham duâng nïën hay muâi võ. Trong khi viïåc chia thúâi gian thaânh nùm àaä coá tûâ nùm ngaân nùm vaâ viïåc göåp nhûäng chuâm ngaây thaânh tuêìn àaä àûúåc biïët àïën tûâ rêët lêu, thò viïåc chia nhoã ngaây ra laåi laâ möåt chuyïån khaác. Maäi túái thúâi cêån àaåi chuáng ta múái bùæt àêìu söëng theo àún võ giúâ, noái chi laâ àún võ phuát.

Nhûäng bûúác àêìu tiïn dêîn túái viïåc ào thúâi gian bùçng maáy, khúãi àiïím cuãa caác àöìng höì hiïån àaåi úã chêu Êu, àaä xuêët phaát khöng phaãi tûâ caác ngûúâi laâm nghïì nöng hay chùn nuöi gia suác, cuäng khöng phaãi tûâ caác thûúng gia hay thúå thuã cöng, nhûng tûâ nhûäng con ngûúâi suâng àaåo thao thûác muöën chu toaân böín phêån thúâ phuång cuãa mònh möåt caách mau mùæn vaâ àïìu àùån. Caác thêìy doâng muöën biïët thúâi giúâ êën àõnh àïí àoåc kinh cêìu nguyïån. Taåi chêu Êu, caác àöìng höì cú hoåc àûúåc thiïët kïë khöng phaãi àïí chó giúâ maâ àïí nghe giúâ. Àöìng höì thûåc sûå àêìu tiïn laâ àöìng höì baáo thûác. Nhûäng böå maáy àöìng höì àêìu tiïn, tiïìn thên cuãa ngaânh chïë taåo àöìng höì, laâ nhûäng böå maáy àûúåc keáo bùçng troång lûúång laâm rung möåt chiïëc chuöng sau möåt khoaãng thúâi gian àaä ào sùén. Coá hai loaåi àöìng höì àûúåc chïë taåo cho muåc àñch naây. Coá leä nhûäng chiïëc àêìu tiïn laâ nhûäng àöìng höì baáo thûác nhoã trong caác doâng tu, hay nhûäng àöìng höì phoâng - àûúåc goåi laâ horologia excitatoria, hay àöìng höì àaánh thûác - àùåt trong phoâng cuãa custos



horologi, ngûúâi giûä àöìng höì. Nhûäng àöìng höì naây àaánh möåt tiïëng chuöng àïí nhùæc möåt thêìy doâng goåi caác thêìy khaác ài cêìu nguyïån. Thêìy giûä àöìng höì seä ra keáo chuöng lúán, thûúâng treo trïn möåt thaáp cao àïí moåi ngûúâi nghe àûúåc. Khoaãng cuâng thúâi kyâ êëy, ngûúâi ta àaä laâm nhûäng àöìng höì thaáp lúán hún àïí àùåt trïn nhûäng thaáp chuöng, úã àoá nhûäng àöìng höì naây seä àaánh chuöng lúán caách tûå àöång.

Nhûäng àöìng höì trong caác nhaâ doâng baáo caác giúâ kinh theo luêåt, laâ nhûäng giúâ giêëc trong ngaây àûúåc luêåt cuãa Giaáo höåi quy àõnh àïí cêìu nguyïån. Söë tiïëng chuöng àöìng höì thay àöíi tuây theo giúâ, tûâ böën tiïëng luác raång àöng túái möåt tiïëng luác trûa vaâ röìi laåi böën tiïëng luác àïm vïì. Viïåc àõnh giúâ chñnh xaác cho caác giúâ kinh khaá rùæc röëi vò coân lïå thuöåc tûâng núi vaâ tûâng muâa, nhûng caác àöìng höì trong nhaâ doâng coá thïí àiïìu chónh àïí thay àöíi thúâi giúâ giûäa caác chuöng tuây theo muâa.

Caác cöë gùæng àïí kïët húåp caác duång cuå ào thúâi gian vúái chûác nùng àaánh chuöng àaä khöng bao giúâ thaânh cöng hoaân toaân. Möåt ngûúâi Paris taâi gioãi àaä gùæn möåt têëm lùng kñnh vaâo mùåt àöìng höì mùåt trúâi àïí laâm möåt kñnh àöët, kñnh naây vaâo àuáng trûa seä tuå aánh mùåt trúâi vaâo löî cuãa möåt khêíu phaáo nhoã vaâ tûå àöång phaát tiïëng nöí chaâo mùåt trúâi luác chñnh ngoå. Ngûúâi ta kïí rùçng àöìng höì phaáo xinh xùæn naây àaä àûúåc cöng tûúác d’Orleáans dûång trong vûúân Hoaâng Cung nùm 1786 vaâ àaä khai hoãa múã àêìu cho cuöåc Caách Maång Phaáp. Nhiïìu thïë kyã trûúác, ngûúâi ta àaä thiïët kïë caác àöìng höì nûúác phûác taåp coá chûác nùng baáo giúâ bùçng caách lùn caác viïn soãi hay phaát tiïëng coâi. Coá thïí möåt söë duång cuå loaåi naây àaä àûúåc thûã trong caác tu viïån.

Nhûng caác nhu cêìu cú hoåc múái àoâi hoãi möåt àöìng höì àuáng nghôa, àöìng höì chaåy bùçng maáy. Nhûäng àöìng höì chaåy bùçng maáy àêìu tiïn àaä xuêët hiïån vaâo thúâi maâ nhûäng thúâi gian cuãa àúâi söëng vaâ chuyïín àöång bõ chi phöëi hoaân toaân búãi aánh saáng mùåt trúâi, khi êëy ngûúâi ta chûa biïët àïën aánh saáng nhên taåo laâm lêîn löån ngaây vaâ àïm. Caác àöìng höì chuöng thúâi trung cöí khöng àaánh chuöng vaâo caác giúâ töëi. Sau khi àaánh 4 tiïëng baáo giúâ kinh töëi, àöìng höì seä im khöng àaánh chuöng nûäa cho túái giúâ kinh saáng vaâo luác mùåt trúâi moåc saáng höm sau. Nhûng dêìn daâ do hêåu quaã khöng dûå kiïën trûúác cuãa viïåc chïë taåo àöìng höì maáy vaâ do sûå bùæt buöåc cuãa maáy moác, nhûäng àöìng höì naây phaãi kïët húåp caã nhûäng giúâ töëi vúái nhûäng giúâ saáng vaâ chia chuáng thaânh 24 giúâ àïìu nhau möîi ngaây. Nhû thïë, caác àöìng höì bùæt nguöìn tûâ caác nhaâ doâng vúái muåc àñch àùåc biïåt laâ àaánh chuöng baáo



giúâ laåi chñnh laâ khúãi àiïím dêîn túái möåt löëi suy nghô múái vïì thúâi gian.

Àöìng höì mùåt trúâi, àöìng höì nûúác vaâ àöìng höì caát, têët caã àïìu àûúåc thiïët kïë chuã yïëu àïí chó giúâ, nhúâ boáng mùåt trúâi ài qua möåt mùåt àöìng höì, nûúác chaãy trong möåt caái cheán, hay caát chaãy trong möåt bònh thuãy tinh.

Nhûng àöìng höì maáy khúãi thuãy cuãa caác thêìy doâng àûúåc thiïët kïë àïí taåo möåt chuyïín àöång cú hoåc vaâ àaánh buáa vaâo möåt caái chuöng. Cú chïë cuãa maáy moác àoâi hoãi möåt löëi suy nghô vaâ caãm nhêån múái. Thay vò dûåa vaâo nhûäng chu kyâ cuãa mùåt trúâi thay àöíi theo muâa, hay dûåa vaâo nhûäng chu kyâ ngùæn hún cuãa caác vêåt chaãy nhû nûúác vaâ caát, bêy giúâ thúâi gian àûúåc ào bùçng chuyïín àöång ngùæt quaäng cuãa möåt böå maáy. Laâm ra möåt maáy àaánh chuöng baáo nhûäng giúâ kinh bùæt àêìu vaâ kïët thuác, àoá laâ nhûäng caái múái vïì cú hoåc, laâm nïìn taãng cho ngaânh chïë taåo àöìng höì cuãa nhûäng thïë kyã tiïëp theo.

Con lùæc rúi seä taåo ra lûåc laâm di chuyïín möåt caái cêìn àaánh vaâo chuöng. Àiïìu thûåc sûå múái meã núi caái maáy àaä coá möåt böå phêån khöng cho con lùæc rúi tûå do vaâ ngùæt àûúâng rúi cuãa noá thaânh nhûäng quaäng àïìu nhau. Àöìng höì mùåt trúâi chó sûå chuyïín àöång khöng ngùæt quaäng cuãa boáng mùåt trúâi vaâ àöìng höì nûúác vaâ caát hoaåt àöång nhúâ sûå rúi tûå do cuãa nûúác hay caát. Caái laâm cho chiïëc maáy múái naây chaåy lêu haâng giúâ vaâ ào àûúåc nhûäng àún võ laâ möåt böå phêån khaá àún giaãn, hêìu nhû ñt àûúåc biïët àïën trong lõch sûã. Noá àûúåc goåi laâ caái höìi, vò noá giuáp àiïìu chónh sûå "höìi phuåc" cuãa àöång lûåc vaâo trong àöìng höì.

Vúái tñnh àún giaãn cuãa nhûäng phaát minh vô àaåi nhêët, "caái höìi" khöng laâ gò khaác hún sûå böë trñ àïí ngùæt quaäng àïìu àùån lûåc cuãa möåt vêåt rúi. Böå phêån ngùæt naây àûúåc thiïët kïë sao cho noá luên phiïn ngùæt röìi thaã lûåc cuãa vêåt rúi trïn böå maáy àang chaåy cuãa chiïëc àöìng höì. Àêy laâ phaát minh cú baãn àïí moåi àöìng höì hiïån àaåi coá thïí töìn taåi. Hún nûäa, con lùæc chó rúi möåt khoaãng ngùæn seä giuáp àöìng höì chaåy lêu haâng giúâ vò lûåc ghò xuöëng àïìu àùån cuãa con lùæc àûúåc biïën thaânh chuyïín àöång ngùæt quaäng cuãa böå maáy àöìng höì.

Hònh thûác àún giaãn àêìu tiïn laâ caái höìi bùçng "cêìn". Möåt thiïn taâi vö danh vïì maáy lêìn àêìu tiïn àaä tûúãng tûúång ra àïí nöëi vêåt rúi bùçng caách àùåt nhûäng baánh rùng xen vaâo möåt truåc thùèng àûáng coá möåt thanh ngang, hay cêìn, cöåt vaâo nhûäng con lùæc. Nhûäng con lùæc naây àiïìu khiïín chuyïín àöång. Khi nhûäng con lùæc ài ra, àöìng höì chaåy chêåm hún; khi ài vaâo, noá chaåy nhanh hún. Chuyïín àöång qua



laåi cuãa thanh ngang (do lûåc rúi cuãa nhûäng con lùæc lúán) seä luên phiïn laâm cho caác baánh rùng cuãa böå maáy àöìng höì ùn hay nhaã ra. Nhûäng chuyïín àöång ngùæt quaäng naây röët cuöåc seä ào nhûäng phuát vaâ vïì sau cuäng ào nhûäng giêy. Dêìn daâ, khi àöìng höì àaä trúã thaânh phöí biïën, ngûúâi ta khöng coân nghô vïì thúâi gian nhû möåt doâng chaãy nûäa, maâ nhû möåt sûå têåp húåp nhûäng luác phên biïåt àaä àûúåc ào lûúâng. Thúâi gian cai quaãn àúâi söëng con ngûúâi khöng coân laâ nhûäng chu kyâ co giaän ïm àïìm tröi cuãa mùåt trúâi nûäa. Thúâi gian cú hoåc khöng tröi nûäa. Tiïëng tñch tùæc cuãa quaã lùæc àöìng höì seä trúã thaânh tiïëng noái cuãa thúâi gian.

Roä raâng laâ àöìng höì maáy khöng coân dñnh lñu gò túái mùåt trúâi hay chuyïín àöång cuãa caác haânh tinh nûäa. Caác luêåt cuãa chñnh noá taåo ra haâng loaåt nhûäng àún võ àöìng àïìu vaâ vö têån. "Àöå chñnh xaác" cuãa möåt àöìng höì seä tuây thuöåc àöå chñnh xaác vaâ àïìu àùån cuãa caái höìi.

Trong kinh nghiïåm nhên loaåi, coá ñt cuöåc caách maång lúán hún bûúác tiïën triïín tûâ giúâ theo muâa hay giúâ "taåm" sang giúâ àöìng àïìu. Àêy chñnh laâ tuyïn ngön àöåc lêåp cuãa con ngûúâi àöëi vúái mùåt trúâi, bùçng chûáng múái cuãa viïåc con ngûúâi laâm chuã chñnh mònh vaâ laâm chuã vaån vêåt. Chó sau naây ngûúâi ta múái phaát hiïån ra rùçng mònh àaä àaåt àûúåc quyïìn laâm chuã naây nhúâ viïåc àùåt mònh dûúái quyïìn thöëng trõ cuãa möåt böå maáy vúái nhûäng àoâi hoãi tuyïåt àöëi cuãa noá.

Hún hùèn caác phaát minh trûúác àoá, àöìng höì maáy bùæt àêìu ào chung caác giúâ ban àïm vúái caác giúâ ban ngaây. Àïí chó àuáng giúâ luác bònh minh, böå maáy naây phaãi chaåy liïn tuåc thêu àïm.

Möåt ngaây bùæt àêìu luác naâo? Traã lúâi cêu hoãi naây cuäng giöëng nhû traã lúâi cho cêu hoãi coá bao nhiïu ngaây trong möåt tuêìn. Nhiïìu caách traã lúâi lùæm! Chûúng 1 saách Saáng Thïë noái: "Coá möåt buöíi chiïìu vaâ möåt buöíi saáng, àoá laâ ngaây thûá nhêët" nghôa laâ "ngaây" àêìu tiïn laåi chñnh laâ möåt àïm. Coá thïí àêy laâ möåt löëi diïîn taã tñnh mêìu nhiïåm cuãa viïåc Taåo dûång, àïí cho Thiïn Chuáa thûåc hiïån cöng viïåc cuãa Ngûúâi trong boáng àïm. Ngûúâi Babylon vaâ ngûúâi ÊËn Àöå cöí àaåi tñnh ngaây bùæt àêìu luác mùåt trúâi moåc. Ngûúâi Athen, giöëng nhû ngûúâi Do Thaái, tñnh ngaây bùæt àêìu luác mùåt trúâi lùån vaâ cûá theo nhû thïë cho túái hïët thïë kyã 19. Ngûúâi Höìi Giaáo Chñnh Thöëng cùæt nghôa Kinh thaánh theo nghôa àen, vêîn tiïëp tuåc bùæt àêìu ngaây cuãa hoå luác hoaâng hön, luác àoá hoå vêîn àïí àöìng höì cuãa hoå chó 12 giúâ.

Caã sau khi àaä xuêët hiïån àöìng höì cú hoåc, mùåt trúâi vêîn àïí laåi dêëu vïët trong caách tñnh caác giúâ. Caác àöìng höì chó 24 giúâ cuãa thúâi kyâ



àêìu vêîn coân lïå thuöåc mùåt trúâi möåt caách kyâ laå. Trïn nhûäng àöìng höì naây, giúâ cuöëi cuãa 24 giúâ laâ luác chiïìu taâ.

Àöìng höì àaä khöng giaãi phoáng chuáng ta hoaân toaân khoãi mùåt trúâi, vò nhûäng àoâi hoãi cuãa boáng töëi vaâ aánh saáng. ÚÃ Têy Êu, caác giúâ àöìng höì tiïëp tuåc àûúåc tñnh söë tûâ giûäa trûa, laâ luác mùåt trúâi úã thiïn àónh, hay tûâ nûãa àïm laâ thúâi àiïím úã giûäa hai buöíi trûa. ÚÃ phêìn lúán chêu Êu vaâ chêu Myä, möåt ngaây vêîn bùæt àêìu tûâ nûãa àïm theo àöìng höì.

Nguöìn göëc nïëp söëng haâng ngaây cuãa chuáng ta laâ kïët quaã cuãa nhûäng phaát minh àïën tûâ khùæp núi trïn thïë giúái. Chuáng ta biïët möåt nùm coá 365 ngaây laâ nhúâ caác giaáo sô Ai Cêåp cöí xûa, trong khi tïn cuãa caác thaáng trong nùm theo caác ngön ngûä phûúng Têy - January, February, March - vaâ caác ngaây trong tuêìn - Saturday, Sunday, Monday - bùæt nguöìn tûâ nhûäng nhaâ chiïm tinh Do Thaái, Hi Laåp vaâ Röma. Vaâ viïåc chuáng ta chia möåt ngaây thaânh 24 giúâ laâ kïët quaã töíng húåp cuãa nhûäng phûúng thûác tñnh toaán cuãa ngûúâi Hi Laåp, Ai Cêåp vaâ Babylon.



CHÛÚNG 6

MANG THÚÂI GIAN ÀI KHÙÆP NÚI

Nùm 1583, Galileo Galilei (1564 - 1642), khi àoá laâ möåt thanh niïn 19 tuöíi, àang cêìu nguyïån úã giïëng rûãa töåi trong Vûúng Cung Thaánh Àûúâng Pisa thò bõ phên têm búãi cêy àeân dêìu phña trïn baân thúâ lùæc qua lùæc laåi. Bêët kïí cêy àeân lùæc daâi hay ngùæn thò hònh nhû thúâi gian noá lùæc tûâ bïn naây sang bïn kia àïìu bùçng nhau.

Àûúng nhiïn Galileo khöng coá àöìng höì, nhûng öng àaä kiïím tra caác khoaãng lùæc bùçng maåch tim cuãa mònh. Theo lúâi öng kïí laåi, caái thùæc mùæc kyâ laå cuãa àúâi söëng thûúâng nhêåt naây àaä kñch thñch öng boã ngaânh y nhû cha öng àaä quyïët àõnh, àïí theo ngaânh toaán hoåc vaâ vêåt lyá. Taåi giïëng rûãa töåi cuãa nhaâ thúâ, öng àaä khaám phaá ra caái maâ caác nhaâ vêåt lyá seä goåi laâ tñnh àùèng thúâi, hay thúâi gian àïìu nhau cuãa quaã lùæc - àoá laâ thúâi gian quaã lùæc àong àûa seä thay àöíi khöng theo chiïìu ngang àûúâng ài cuãa quaã lùæc maâ theo àöå daâi cuãa quaã lùæc.

Khaám phaá àún giaãn naây àaä trúã thaânh biïíu tûúång cuãa thúâi àaåi múái. Taåi àaåi hoåc Pisa, núi Galileo theo hoåc, caác mön thiïn vùn vaâ vêåt lyá àïìu àûúåc giaãng daåy theo saách giaáo khoa cuãa Aristöët. Nhûng löëi hoåc àöåc àaáo cuãa Galileo dûåa vaâo quan saát vaâ ào lûúâng nhûäng àiïìu öng thêëy, àaä múã ra möåt thúâi àaåi múái trong viïåc ào thúâi gian. Ba thêåp niïn sau khi Galileo mêët, sai söë trung bònh cuãa nhûäng àöìng höì töët nhêët àaä giaãm tûâ 15 phuát xuöëng chó coân 10 giêy möîi ngaây.

Möåt àöìng höì chó àuáng thúâi gian vúái vö söë nhûäng àöìng höì khaác úã khùæp núi àaä biïën thúâi gian thaânh möåt àún võ ào lûúâng vûúåt khöng gian. Caác cû dên úã Pisa coá thïí biïët giúâ úã Florence hay úã Röma vaâo bêët cûá luác naâo. Caác àöìng höì àoá möåt khi àaä chaåy àöìng böå, seä tiïëp tuåc chaåy àöìng böå. Noá khöng coân chó thuêån tiïån cho möåt àõa phûúng àïí tñnh giúâ laâm viïåc cuãa cöng nhên hay àõnh giúâ cêìu nguyïån hay möåt cuöåc hoåp höåi àöìng thaânh phöë; tûâ nay àöìng höì àaä trúã thaânh möåt thûúác ào thúâi gian toaân cêìu. Cuäng giöëng nhû trûúác àêy, giúâ àöìng àïìu àaä chuêín hoáa caác àún võ thúâi gian cuãa ngaây vaâ àïm, àöng vaâ



haå, úã bêët kyâ thaânh phöë naâo, thò bêy giúâ àöìng höì chñnh xaác àaä chuêín hoáa caác àún võ thúâi gian trïn khùæp haânh tinh.

Haânh tinh cuãa chuáng ta coá möåt söë àùåc tñnh laâm cho àiïìu kyâ diïåu naây thûåc hiïån àûúåc. Vò traái àêët xoay quanh truåc cuãa noá, moåi núi trïn mùåt àêët àïìu ài qua möåt ngaây 24 giúâ vúái möåt voâng quay àuã 360 àöå. Caác àûúâng kinh tuyïën àaánh dêëu nhûäng àöå naây. Khi traái àêët quay, noá àûa buöíi giûäa trûa lêìn lûúåt ài qua caác núi khaác nhau. Khi úã Istanbul àang laâ trûa, thò úã Luên Àön múái chó laâ 10 giúâ saáng. Trong möåt giúâ, traái àêët quay 15 àöå. Vò thïë chuáng ta coá thïí noái rùçng Luên Àön úã 30 àöå kinh têy Istanbul, hay hai giúâ têy Istanbul vaâ nhû thïë nhûäng àöå kinh naây trúã thaânh àún võ ào caã khöng gian vaâ thúâi gian. Nïëu baån coá möåt àöìng höì chñnh xaác àùåt giúâ úã Luên Àön vaâ mang theo sang Istabul, chó cêìn àöëi chiïëu vúái giúâ àõa phûúng úã Istanbul laâ baån coá thïí biïët mònh àaä ài xa vïì hûúáng àöng bao nhiïu, hay àöng Istabul caách xa Luên Àön bao nhiïu.

Nïëu baån laâ ngûúâi du lõch àûúâng daâi vaâ muöën biïët chñnh xaác võ trñ baån àang úã, baån seä thêëy khoá biïët võ trñ trïn biïín hún trïn àêët liïìn. Trïn àêët liïìn baån coá thïí biïët võ trñ cuãa mònh nhúâ nhûäng àiïím möëc chïët nhû nuái àöìi, söng ngöìi, nhaâ cûãa, àûúâng xaá vaâ thaânh phöë. Nhûng caác möëc trïn biïín rêët hiïëm vaâ nïëu coá thò cuäng chó nhûäng ngûúâi quan saát laânh nghïì múái nhêån ra àûúåc. Biïín röång mïnh möng, chöî naâo tröng cuäng giöëng chöî naâo, nïn tûå nhiïn àaä thuác àêíy nhûäng ngûúâi ài biïín tòm võ trñ cuãa mònh bùçng caách quan saát bêìu trúâi, mùåt trúâi, mùåt trùng vaâ caác choâm sao. Hoå tòm nhûäng möëc trïn trúâi àïí biïët nhûäng möëc trïn biïín. Khöng laå gò thiïn vùn hoåc àaä trúã thaânh ngûúâi hêìu cuãa thuãy thuã vaâ Thúâi Àaåi Colömbö àaä dêîn túái Thúâi Àaåi Copernic. Nhúâ kñnh viïîn voång múái àûúåc phaát minh hûúáng lïn bêìu trúâi vaâ nhúâ quan niïåm múái cuãa Galileo vïì mùåt trùng, sao Möåc vaâ sao Kim, con ngûúâi àaä khaám phaá ra biïín caã, veä baãn àöì nhûäng àaåi dûúng vaâ xaác àõnh àûúåc nhûäng luåc àõa múái.

Khi ngûúâi ta bùæt àêìu cöng cuöåc thùm doâ biïín caã, hoå caãm thêëy nhu cêìu hiïíu biïët bêìu trúâi lúán hún bao giúâ hïët. Hoå phaãi xaác àõnh võ trñ cuãa chñnh hoå, dûåa trïn vô bùæc hay nam cuãa xñch àaåo vaâ trïn kinh àöng hay têy cuãa möåt àiïím naâo àoá àaä àûúåc thoãa thuêån trûúác.

Nhûng xaác àõnh àöå kinh (tûúng quan àöng - têy) bao giúâ cuäng khoá hún laâ àöå vô (tûúng quan bùæc - nam) vaâ àiïìu naây giaãi thñch taåi sao phaãi rêët lêu con ngûúâi múái tòm ra Tên Thïë Giúái, taåi sao Colömbö àaä coá can àaãm laâm cuöåc vûúåt biïín àïí khaám phaá vaâ taåi sao "Àöng" vaâ "Têy" àaä bõ ngùn caách lêu nhû thïë. Chùèng haån, àïí xaác



àõnh võ trñ àöng - têy cuãa mònh trïn haânh tinh, ngûúâi ài biïín phaãi ào sûå khaác biïåt vïì thúâi gian luác mùåt trúâi giûäa trûa taåi nhûäng àiïím khaác nhau.

Xaác àõnh àöå vô àún giaãn hún nhiïìu, vò àöå cao cuãa mùåt trúâi trïn àûúâng chên trúâi laâ möåt yïëu töë quyïët àõnh. ÚÃ xñch àaåo vaâo moåi muâa, mùåt trúâi giûäa trûa úã thùèng phña trïn hay úã àöå cao 90, trong khi úã Bùæc Cûåc muâa àöng hoaân toaân khöng coá mùåt trúâi coân muâa heâ luön luön coá mùåt trúâi. ÚÃ nhûäng núi nùçm giûäa hai vuâng trïn, ngûúâi ta ghi nhêån àöå cao cuãa mùåt trúâi giûäa trûa trïn àûúâng chên trúâi, röìi àöëi chiïëu vúái nhûäng baãng thiïn vùn trong saách niïn giaám quöëc gia àïí biïët mònh àang úã caách xa xñch àaåo vïì phña bùæc hay nam bao nhiïu. Àïí laâm viïåc naây, duång cuå duy nhêët cêìn coá laâ möåt cêy thûúác nhùæm àïí ào àöå cao cuãa mùåt trúâi trïn àûúâng chên trúâi. Ngûúâi Hi Laåp xûa chó cêìn nhòn àöå cao cuãa caác ngöi sao trïn àûúâng chên trúâi àïí xaác àõnh vô àöå maâ khöng cêìn duâng àïën duång cuå naâo caã. Caác baãng thiïn vùn trong caác saách giaáo khoa haâng haãi thúâi trung cöí chñnh xaác àïën nöîi möåt ngûúâi àaä xaác àõnh àûúåc vô àöå cuãa mònh maâ chó xï xñch möåt nûãa àöå hay ñt hún thïë.

Nhûäng ngûúâi ài biïín caâng ra xa ngoaâi àaåi dûúng bao la caâng nhêån ra mònh biïët quaá ñt vïì haânh tinh cuãa mònh. Hoå phaãi giaãi quyïët vêën àïì kinh àöå. Tûâ võ Toaân Quyïìn cuãa Liïn hiïåp caác Tónh Haâ Lan, Galileo àûúåc nghe noái vïì nhu cêìu cêëp baách giaãi quyïët vêën àïì naây cuãa caác nhaâ haâng haãi. Ngay tûâ nùm 1610, öng àaä gúåi yá cho võ Toaân Quyïìn rùçng kinh àöå coá thïí xaác àõnh àûúåc trïn biïín nhúâ quan saát böën vïå tinh cuãa sao Möåc maâ öng àaä khaám phaá ra höìi àêìu nùm êëy. Nhûng viïåc naây àoâi hoãi phaãi quan saát möåt thúâi gian daâi qua möåt kñnh viïîn voång daâi àùåt cao trïn boong möåt chiïëc taâu àang di chuyïín trïn biïín vaâ vò thïë viïåc naây khöng thûåc hiïån àûúåc. Sau àoá öng chïë ra möåt chiïëc noán coá gùæn möåt kñnh viïîn voång àïí ngûúâi quan saát àöåi trïn àêìu vaâ ngöìi trïn möåt chiïëc bïå coá nhûäng khúáp cardan, giöëng nhû nhûäng chiïëc bïå duâng àïí giûä cho la baân cuãa möåt con taâu luön úã võ trñ nùçm ngang. Tuy phûúng phaáp naây cho thêëy rêët thûåc tiïîn khi quan saát trïn àêët, noá laåi khöng bao giúâ coá taác duång trïn biïín. Cuöëi cuâng öng àaä khuyïn laâm möåt duång cuå ào thúâi gian chñnh xaác cho ngûúâi ài biïín. Sau khi öng khaám phaá ra quaã lùæc laâ möåt duång cuå ào thúâi gian àún giaãn, öng suy ra rùçng nïëu noá coá thïí ào maåch cuãa con ngûúâi, coá leä noá cuäng coá thïí laâ möåt chiïëc àöìng höì chñnh xaác àïí ài biïín. Maäi túái mûúâi nùm cuöëi àúâi mònh, khi öng úã trong tònh traång êín dêåt bùæt buöåc, Galileo múái tûå mònh khai thaác



khaã nùng naây, nhûng luác àoá mùæt öng àaä muâ khiïën öng khöng thïí lùæp raáp chiïëc àöìng höì öng àaä thiïët kïë.

Ngûúâi Haâ Lan höìi àoá coá nhûäng traåm truá quên úã vuâng viïîn àöng trïn caác búâ biïín chêu AÁ, caãm thêëy hún bao giúâ hïët nhu cêìu xaác àõnh töët hún kinh àöå, nhu cêìu coá àöìng höì ài biïín. Chaâng thanh niïn Christiaan Huygens taâi gioãi (1629 - 1695) bùæt tay giaãi quyïët vêën àïì. Tûâ 27 tuöíi, anh àaä chïë ra àöìng höì quaã lùæc àêìu tiïn cuãa mònh vaâ anh àaä thûã ài thûã laåi. Nhûng anh khöng bao giúâ thaânh cöng hoaân toaân, vò quaã lùæc khöng thïí giûä thúâi giúâ chñnh xaác trïn möåt chiïëc taâu troâng traânh, bêåp bïình.

Trûúác khi coá möåt àöìng höì ài biïín chñnh xaác, ngûúâi ài biïín muöën biïët võ trñ cuãa mònh phaãi laâ möåt nhaâ toaán hoåc gioãi. Phûúng phaáp àûúåc nhòn nhêån àïí tòm kinh àöå trïn biïín laâ bùçng quan saát chñnh xaác mùåt trùng vaâ àiïìu naây àoâi phaãi coá nhûäng duång cuå tinh xaão vaâ nhûäng tñnh toaán chi li. Chó cêìn sai 5 inch khi quan saát mùåt trùng seä coá nghôa laâ sai 2,5 àöå kinh, tûúng àûúng vúái 150 dùåm trïn biïín - àuã àïí möåt con taâu àuång phaãi nhûäng taãng àaá ngêìm nguy hiïím. Nhûäng sûå tñnh toaán sai lêìm gêy tai hoåa coá thïí xuêët phaát tûâ nhûäng duång cuå thö sú, tûâ möåt sai lêìm trïn baãng ào lûúâng haâng haãi, hay tûâ chuyïín àöång lùæc lû cuãa con taâu. Àiïìu naây khiïën cho vêën àïì tòm kinh àöå trúã thaânh möåt vêën àïì thuöåc khoa hoåc cuäng nhû kyä thuêåt. Caác cûúâng quöëc haâng haãi àaä phêën khúãi töí chûác nhûäng lúáp toaán hoåc cho nhûäng thuãy thuã thûúâng. Khi Charles II múã möåt lúáp toaán hoåc cho 40 hoåc sinh úã Christ’s Hospital, möåt trûúâng tûâ thiïån "aáo Xanh" úã Luên Àön, caác giaáo viïn caãm thêëy khoá thoãa maän cuâng möåt luác caác thuãy thuã vaâ caác hoåc sinh toaán hoåc. Caác ngûúâi quaãn trõ nhaâ trûúâng nhêån thêëy rùçng Drake, Hawkins vaâ nhûäng nhaâ haâng haãi lúán àaä thaânh cöng maâ khöng cêìn toaán hoåc, nïn àùåt vêën àïì nhûäng thuãy thuã tûúng lai coá thûåc sûå cêìn àïën toaán hoåc hay khöng. Àûáng vïì phña toaán hoåc, Sir Isaac àaä lêåp luêån rùçng nhûäng quy luêåt cuä khöng coân thñch húåp nûäa. "Caác hoåc sinh toaán hoåc laâ nhûäng böng hoa cuãa nhaâ trûúâng, caác em coá khaã nùng hûúãng nhêån tri thûác töët hún vaâ nïëu àûúåc daåy döî töët vaâ theo hoåc nhûäng võ thêìy gioãi, caác em trong tûúng lai coá thïí cung cêëp cho àêët nûúác nhûäng thuãy thuã, nhûäng nhaâ àoáng taâu, kiïën truác sû, kyä sû, chuyïn viïn toaán hoåc vïì àuã laänh vûåc, trïn biïín vaâ trïn àêët, taâi ba hún nhûäng ngûúâi maâ nûúác Phaáp hiïån àang tûå haâo".

Tuy nhiïn, nhûäng tñnh toaán àïí tòm kinh àöå nhúâ quan saát mùåt trùng rêët phûác taåp. Cêìn tòm ra möåt phûúng phaáp naâo àoá, töët nhêët



laâ möåt böå maáy, àïí giuáp cho nhûäng thuãy thuã ñt hoåc dïî tòm ra võ trñ trïn biïín cuãa mònh.

Nùm 1604, Vua Philip III cuãa Têy Ban Nha treo giaãi 10.000 ducat cho ai coá giaãi phaáp vaâ sau àoá vua Louis XIV cuãa Phaáp cuäng treo giaãi 100.000 florin. Vaâ Toaân Quyïìn Haâ Lan cuäng treo giaãi maâ Galileo àaä giaãi àaáp.

ÚÃ Anh, àöång lûåc thuác baách giaãi quyïët vêën àïì kinh àöå khöng phaãi laâ nhu cêìu cuãa nhûäng thuãy thuã trïn nhûäng àaåi dûúng xa xöi maâ laâ do möåt thaãm hoåa xaãy ra ngay úã thïìm luåc àõa phña búâ biïín phña nam. Nùm 1707, möåt taâu chiïën Anh va vaâo àaá ngêìm cuãa quêìn àaão Scilly, göìm 140 hoân àaão nhoã caách xa búâ biïín khöng àêìy 40 dùåm. Toaân böå thuãy thuã bõ chòm cuâng vúái thuyïìn trûúãng cuãa hoå, Àö àöëc Clowdisley Shovell, mêîu thuyïìn trûúãng anh huâng. Vaâo thúâi haãi quên Anh úã àónh cao vinh quang, caái chïët cuãa nhiïìu thuãy thuã nhû thïë úã rêët gêìn àêët liïìn vaâ khöng phaãi do keã thuâ têën cöng, quaã laâ chuyïån àau àúán. Lûúng têm quêìn chuáng bõ àaánh àöång. Hai nhaâ toaán hoåc löîi laåc tuyïn böë cöng khai rùçng tai naån àaä coá thïí traánh àûúåc nïëu caác thuãy thuã coá hiïíu biïët vïì kinh àöå. Chó cêìn hoå biïët caách tòm kinh àöå, maâ àiïìu naây "caác thuãy thuã bònh thûúâng coá thïí hiïíu vaâ aáp duång caách dïî daâng maâ khöng cêìn àïën nhûäng tñnh toaán rùæc röëi cuãa thiïn vùn hoåc".

Do biïën cöë thuác àêíy, Quöëc höåi vaâo nùm 1714 àaä thöng qua möåt àaåo luêåt "Treo möåt Giaãi Thûúãng Cöng Cöång cho ngûúâi naâo hay nhûäng ngûúâi naâo tòm ra àûúåc Kinh àöå trïn Biïín".

Roä raâng möåt àöìng höì quaã lùæc khöng thïí àoaåt giaãi. Àïí tñnh àûúåc thúâi gian trïn möåt con taâu troâng traânh, lùæc lû, phaãi coá möåt phûúng phaáp khaác. Àöìng höì phaãi khöng coá con lùæc hay quaã lùæc.

Coá ngûúâi naãy ra yá tûúãng nïëu cuöån troân möåt thanh kim loaåi moãng thaânh möåt loâ xo, khi noá bung ra noá coá thïí taåo lûåc àêíy caái maáy. Kiïën truác sû ngûúâi yá Brunelleschi coá leä àaä chïë ra chiïëc àöìng höì chaåy bùçng dêy coát khoaãng nùm 1410. Möåt thïë kyã sau, möåt thúå khoáa ngûúâi Àûác àaä chïë nhûäng àöìng höì nhoã chaåy bùçng dêy coát. Nhûng dêy coát cuäng coá vêën àïì cuãa noá. Vúái con lùæc rúi, lûåc taåo ra luác àêìu vaâ luác cuöëi luön àïìu nhau, nhûng vúái dêy coát, khi dêy coát caâng bung ra thò lûåc caâng yïëu dêìn. Möåt giaãi phaáp taâi tònh cho vêën àïì naây laâ chiïëc "baánh cön", möåt caái loäi cönic àûúåc thiïët kïë sao àïí khi loâ xo bung ra, thò chñnh hònh thuâ cuãa caái loäi taåo möåt lûåc tùng dêìn trïn maáy.



Ban àêìu, nhûäng chiïëc àöìng höì boã tuái múái naây coá àuã thûá hònh daång. Coá àöìng höì hònh soå ngûúâi, quaã trûáng, quyïín saách, thaánh giaá, choá, sû tûã, hay chim böì cêu, Vaâ coá möåt söë àûúåc thiïët kïë àïí cung cêëp nhûäng lõch thiïn vùn, chó nhûäng chuyïín àöång cuãa mùåt trúâi, mùåt trùng vaâ caác ngöi sao.

Nhûng nhûäng àöìng höì àêìu tiïn chaåy bùçng dêy coát naây cuäng khöng chñnh xaác hún nhûäng àöìng höì quaã lùæc maâ chuáng thay thïë. Luác àêìu mùåt àöìng höì àùåt naây ngang phña trïn vaâ chó coá möåt kim chó giúâ. Cho túái àêìu thïë kyã 17, böå maáy khöng coá bao chõu buåi vaâ nûúác. Sau àoá àöìng höì àûúåc àùåt àûáng vaâ mùåt àöìng höì tröng ra ngoaâi, àûúåc àùåt trong möåt khung bùçng àöìng. Nhûng vò noá vêîn coân dûåa trïn caái thanh höìi cuãa thúâi kyâ àêìu, nïn sûå thiïëu chñnh xaác laâ chuyïån thûúâng. Khi Höìng y Richelieu giúái thiïåu sûu têåp àöìng höì cuãa mònh, möåt võ khaách vö yá àaánh rúát hai chiïëc cuâng möåt luác trïn nïìn nhaâ. Võ Höìng y àiïìm nhiïn nhêån xeát, "Àêy laâ lêìn àêìu tiïn hai caái chaåy giöëng nhau!".

Möåt àöìng höì boã tuái chñnh xaác hún cêìn phaãi coá möåt böå phêån àiïìu khiïín chñnh xaác hún. Caã caái höìi bùçng thanh lêîn caái höìi quaã lùæc àïìu khöng àaáp ûáng àûúåc àiïìu naây.

Thúâi gian àêìu, àöìng höì ài biïín coân mùæc tiïìn nïn caác thuyïìn trûúãng vêîn tiïëp tuåc sûã duång phûúng phaáp mùåt trùng. Nhûng dêìn daâ, viïåc saãn xuêët nhûäng àöìng höì reã tiïìn coân dïî hún laâ viïåc àaâo taåo thuãy thuã gioãi toaán hoåc.

Àöìng höì ài biïín phaãi àöåc lêåp vúái troång lûåc cuãa àöång lûåc cuãa noá, cuäng nhû cuãa böå phêån àiïìu khiïín cuãa noá. Robert Hooke coá möåt yá tûúãng àún sú: nïëu lûåc cuãa möåt loâ xo coá thïí duâng àïí chaåy àöìng höì, thò taåi sao tñnh àaân höìi cuãa noá laåi khöng thïí duâng thay cho quaã lùæc àïí àiïìu khiïín böå maáy?

Trûúác khi Robert Hooke (1635-1703) lïn 10 tuöíi, öng àaä tröng thêëy möåt chiïëc àöìng höì àûúåc thaáo rúâi ra vaâ thïë laâ öng tûå mònh raáp lêëy möåt chiïëc bùçng göî. ÚÃ àaåi hoåc Christ Church, Oxford, öng lúán tuöíi hún caác sinh viïn khaác vaâ àûúåc tham gia möåt nhoám nghiïn cûáu khoa hoåc göìm nhaâ kinh tïë hoåc tiïn phong William Petty, kiïën truác sû Christopher Wren vaâ nhaâ vêåt lyá hoåc Robert Boyle. Hooke laâm ra nhûäng chiïëc maáy àïí trùæc nghiïåm nhûäng lyá thuyïët maâ nhûäng ngûúâi kia àang khai triïín. Khi Royal Society àûúåc thiïët lêåp nùm 1662, hoå àaä khön ngoan choån Hooke, luác bêëy giúâ múái 27 tuöíi vaâo chûác vuå Phuå traách thñ nghiïåm, coá nhiïåm vuå thûã



nhûäng thñ nghiïåm do caác thaânh viïn àûa ra. Trong cuöën Micrographia (1665) cuãa mònh, Hooke àaä cho thêëy öng nùæm bùæt àûúåc caái mêëu chöët cuãa thúâi àaåi múái. Öng viïët, "Sûå thêåt laâ khoa hoåc vïì Thiïn Nhiïn àaä quaá lêu chó laâ cöng viïåc cuãa khöëi oác vaâ trñ tûúãng tûúång. Àaä àïën luác noá phaãi quay trúã vïì vúái tñnh chêët roä raâng vaâ vûäng chùæc cuãa viïåc quan saát vêåt chêët vaâ nhûäng sûå vêåt hiïín nhiïn".

Nùm 1658, khi múái 23 tuöíi, Hooke àaä nghô rùçng coá thïí laâm böå phêån àiïìu khiïín cuãa àöìng höì ài biïín bùçng viïåc "duâng nhûäng dêy coát thay vò troång lûåc àïí laâm cho möåt vêåt thïí rung àöång trong bêët kyâ tû thïë naâo". Möåt dêy coát gùæn vaâo möåt con lùæc coá thïí laâm cho con lùæc lùæc qua lùæc laåi quanh têm troång lûåc cuãa chñnh noá vaâ nhû thïë taåo möåt chuyïín àöång tuêìn hoaân cêìn àïí böå maáy àöìng höì dûâng hay chaåy vaâ nhúâ àoá chó caác àún võ thúâi gian. Trûåc giaác naây coá tñnh quyïët àõnh cho viïåc laâm ra àöìng höì ài biïín.

Nïëu mêîu àöìng höì cuãa öng àûúåc chûáng nhêån bùçng saáng chïë, öng àaä coá möåt taâi saãn rêët lúán. Caác nhaâ khoa hoåc àöìng nghiïåp cuãa öng, trong àoá coá Robert Boyle vaâ William Brouncker, caã hai àïìu giaâu coá, àaä muöën taâi trúå dûå aán cuãa öng. Nhûng Hooke àaä tûâ chöëi khi hoå khöng àaáp ûáng àêìy àuã moåi yïu cêìu cuãa öng. Nùm 1674, khi Huygens, àöëi thuã ngûúâi Haâ Lan cuãa öng thûåc sûå laâm ra chiïëc àöìng höì àeo tay chaåy bùçng loâ xo con lùæc, Hooke tûác giêån vaâ töë cao Huygens àaä ùn cùæp phaát minh cuãa öng. Àïí khùèng àõnh ûu thïë cuãa mònh, nùm sau öng chïë taåo chiïëc àöìng höì àeo tay àïí gûãi tùång vua, trïn àöìng höì coá ghi doâng chûä khùèng àõnh Hooke àaä saáng chïë ra böå maáy quyïët àõnh naây tûâ nùm 1658. Hooke àaä trúã thaânh taác giaã khöng thïí tranh caäi cuãa àõnh luêåt Hooke: Ut tensio vis - sûác cùng bao nhiïu thò lûåc bêëy nhiïu: möåt loâ xo khi bõ keáo cùng seä taåo möåt phaãn lûåc bùçng vúái lûåc cùng cuãa noá. Nhûng quyïìn ûu tiïn cho hêìu hïët caác saáng chïë chuyïn biïåt cuãa öng, kïí caã con lùæc loâ xo, thò coân nhiïìu tranh caäi. Duâ ai laâ "nhaâ phaát minh àêìu tiïn" cuãa nhûäng thûá àoá, thò röët cuöåc viïåc kïët húåp möåt dêy coát chñnh laâm àöång lûåc vaâ möåt loâ xo con lùæc laâm böå phêån àiïìu khiïín àaä taåo ra chiïëc àöìng höì ài biïín.

Thúâi gian àêìu, nhûäng àöìng höì biïín coân mùæc tiïìn, nïn caác thuyïìn trûúãng vêîn tiïëp tuåc sûã duång phûúng phaáp mùåt trùng. Nhûng dêìn daâ viïåc saãn xuêët nhûäng àoâng höì reã tiïìn vêîn dïî hún laâ viïåc àaâo taåo nhûäng thuãy thuã gioãi toaán hoåc. Khöng chó coá caác thuãy thuã múái laâ nhûäng ngûúâi àoán nhêån àûúåc sûå tiïån lúåi cuãa chiïëc àöìng höì. Àöìng höì chaåy bùçng dêy coát àaä trúã thaânh möåt vêåt duång tiïån



mang theo caã trïn àêët lêîn trïn biïín. Vúái chiïëc àöìng höì dïî mang theo - caâng ngaây caâng nhoã, khöng bõ troång lûåc, boã trong tuái hay àeo úã cöí tay - moåi laänh vûåc cuãa àúâi söëng con ngûúâi seä mang möåt yá nghôa múái vïì thúâi gian.



Phêìn III Chiïëc àöìng höì cuãa nhaâ truyïìn giaáo

Àöëi vúái ngûúâi Trung Hoa, trúâi thò

troân nhûng traái àêët thò vuöng vaâ deåt, vaâ hoå tin chùæc rùçng nûúác cuãa hoå úã ngay trung têm cuãa traái àêët. Hoå khöng thñch caái yá tûúãng cuãa caác baãn àöì àõa lyá phûúng têy, àêíy àêët Trung Hoa cuãa hoå ra möåt goác cuãa phûúng Àöng.



CHÛÚNG 7

MÚÃ ÀÛÚÂNG VAÂO TRUNG HOA

"Ngûúâi ta khöng phaãi ngaåc nhiïn vò caác hiïìn nhên Trung Hoa àaä khöng laâm nhûäng bûúác àoá. Àiïìu àaáng ngaåc nhiïn laâ àaä coá ngûúâi laâm àûúåc nhûäng khaám phaá àoá",

lbert Einstein, (1953). Giúâ àêy, xeát vïì mùåt kyä thuêåt, ngûúâi ta úã àêu cuäng coá thïí xaác

àõnh àûúåc võ trñ cuãa mònh trïn traái àêët. Nhûng àiïìu àoá coá thïí vïì mùåt kyä thuêåt thò laåi khöng luön luön coá thïí vïì mùåt xaä höåi. Truyïìn thöëng, têåp quaán, phong tuåc, ngön ngûä, cú chïë, haâng ngaân thoái quen nho nhoã, nhûäng löëi suy nghô vaâ haânh àöång, àaä laâ nhûäng raâo caãn. Chuyïån ly kyâ vïì chiïëc àöìng höì bïn phûúng Têy àaä khöng xaãy ra bïn phûúng Àöng.

Nùm 1577, taåi Àaåi hoåc Doâng Tïn úã Röma, linh muåc treã tïn laâ Matteo Ricci (1552-1610) luác àoá múái 25 tuöíi gùåp möåt cha tûâ àõa súã truyïìn giaáo Doâng Tïn úã êën Àöå trúã vïì, liïìn quyïët àõnh ài truyïìn giaáo taåi vuâng thïë giúái àoá àïí “thu vaâo kho lêîm cuãa Giaáo Höåi Cöng Giaáo nhûäng hoa maâu phong phuá do haåt giöëng Tin mûâng gieo vaäi taåi àoá”. Nhaâ truyïìn giaáo treã àaä böåc löå roä möåt khöëi oác àöåc lêåp seä biïën öng thaânh möåt trong söë nhûäng nhaâ truyïìn giaáo vô àaåi nhêët.

Luác cêåu beá àûúåc 17 tuöíi, cha cêåu àaä gúãi cêåu àïën Röma àïí hoåc luêåt. Súå rùçng con mònh seä bõ duå döî ài tu laâm linh muåc, cha cêåu àaä ra lïånh cho cêåu khöng àûúåc hoåc caác mön tön giaáo. Bêët chêëp nhûäng cöë gùæng cuãa cha mònh, Matteo àaä xin gia nhêåp Doâng Tïn trûúác khi cêåu 20 tuöíi, sau àoá viïët thû xin cha mònh chêëp thuêån. Khi öng Ricci (böë) vöåi vaâng ài Röma àïí ruát con mònh ra khoãi nhaâ têåp Doâng Tïn, doåc àûúâng bõ ngaä bïånh, öng tin rùçng àêy laâ yá cuãa Chuáa àïí con mònh theo ún kïu goåi cuãa noá. Thïë laâ Matteo Ricci boã Röma ài Genoa, röìi tûâ àoá àaáp taâu sang Böì Àaâo Nha, àïí quaá giang trïn möåt taâu buön sang êën Àöå. Khi àïën Goa, möåt vuâng àêët thuöåc Böì Àaâo



Nha úã búâ biïín têy nam, thaáng 9 nùm 1578, öng úã laåi àoá böën nùm àïí hoåc vaâ daåy thêìn hoåc. Sau àoá caác bïì trïn Doâng Tïn cuãa öng cûã öng sang truyïìn giaáo taåi Macao, úã àoá öng bùæt àêìu hoåc tiïëng Trung Hoa. Chó caách thaânh phöë thûúng maåi lúán Quaãng Àöng möåt caái võnh, Macao coá veã laâ möåt bïå phoáng lyá tûúãng cho caác nhaâ truyïìn giaáo.

Ricci vaâ möåt linh muåc baån, Michele Ruggieir, söëng 7 nùm úã Chêu Thanh, möåt thaânh phöë phña têy Quaãng Àöng. Hoå xêy möåt ngöi nhaâ truyïìn giaáo vaâ duâ bõ sûå nghi kyå cuãa dên chuáng vaâ thónh thoaãng coá nhûäng trêån mûa àaá do baân tay cuãa nhûäng ngûúâi thuâ nghõch, nhûng moåi ngûúâi àïìu coi caác öng laâ nhûäng ngûúâi hoåc röång. Trïn tûúâng phoâng khaách cuãa ngöi nhaâ truyïìn giaáo, Ricci trïn möåt têëm baãn àöì thïë giúái. Chñnh öng àaä thuêåt laåi nhû sau:

“Trong söë nhûäng nûúác lúán, Trung Hoa laâ nûúác coá nïìn thûúng maåi keám nhêët; thûåc vêåy, coá thïí noái hoå hêìu nhû khöng coá giao lûu naâo vúái thïë giúái bïn ngoaâi vaâ hêåu quaã laâ hoå muâ tõt khöng biïët gò vïì thïë giúái noái chung. Thûåc ra, hoå cuäng coá nhûäng hoåa àöì giöëng nhû baãn àöì naây vaâ hoå cho àoá laâ caã thïë giúái, nhûng thïë giúái cuãa hoå chó laâ 15 tónh cuãa Trung Hoa vaâ trïn phêìn biïín chung quanh baãn àöì, hoå cuäng veä ra möåt vaâi hoân àaão vaâ àùåt tïn cho chuáng bùçng caái tïn cuãa nhûäng vûúng quöëc khaác nhau maâ hoå àûúåc nghe noái àïën. Têët caã nhûäng hoân àaão naây göåp laåi cuäng khöng to bùçng tónh nhoã nhêët cuãa Trung Hoa. Vúái möåt kiïën thûác haån chïë nhû thïë, khöng laå gò hoå huïnh hoang rùçng nûúác hoå laâ caã thïë giúái vaâ hoå goåi àoá laâ Thiïn haå, nghôa laâ têët caã nhûäng gò úã dûúái bêìu trúâi. Khi hoå biïët Trung Hoa chó laâ möåt phêìn cuãa phûúng àöng to lúán, cho rùçng yá tûúãng naây laâ khaác xa vúái yá tûúãng cuãa hoå, hoaân toaân vö lyá vaâ hoå muöën tòm àoåc vïì nhûäng chuyïån naây, àïí coá thïí àaánh giaá töët hún.

Chuáng töi phaãi nïu ra àêy möåt khaám phaá khaác giuáp chñnh phuåc thiïån chñ cuãa ngûúâi Trung Hoa. Àöëi vúái hoå, trúâi thò troân nhûng traái àêët thò vuöng vaâ deåt vaâ hoå tin chùæc rùçng nûúác cuãa hoå úã ngay trung têm cuãa traái àêët. Hoå khöng thñch caái yá tûúãng cuãa caác baãn àöì àõa lyá phûúng têy àêíy àêët Trung Hoa cuãa hoå ra möåt caái goác cuãa phûúng Àöng. Hoå khöng thïí nùæm àûúåc nhûäng chûáng minh rùçng traái àêët hònh cêìu, göìm coá àêët vaâ nûúác vaâ tûå baãn chêët möåt hònh cêìu khöng coá chöî bùæt àêìu vaâ chöî cuöëi...

ÚÃ Trung Hoa, viïåc ra lõch, giöëng nhû viïåc in tiïìn úã chêu Êu, coá nghôa laâ cöng böë quyïìn bñnh cuãa möåt triïìu àaåi múái. Laâm giaã lõch hay duâng möåt lõch khöng chñnh thûác laâ phaåm töåi khi quên. Thiïn vùn hoåc vaâ toaán hoåc chó daânh cho nhûäng ngûúâi coá thêím quyïìn...



Vò khöng hiïíu biïët vïì kñch thûúác cuãa traái àêët vaâ vò naäo traång quaá tûå tön, ngûúâi Trung Quöëc nghô rùçng chó coá Trung Hoa laâ nûúác àaáng kñnh nïí. Saánh vúái sûå röång lúán cuãa vûúng quöëc, viïåc cai trõ vaâ têìm hiïåu biïët, hoå coi moåi dên töåc khaác khöng nhûäng laâ moåi rúå maâ coân laâ nhûäng con vêåt khöng coá lyá trñ. Àöëi vúái hoå, khöng möåt núi naâo trïn traái àêët xûáng àaáng coá möåt hoaâng àïë, möåt triïìu àaåi, hay möåt nïìn vùn hoáa. Loâng kiïu ngaåo cuãa hoå caâng àûúåc thöíi phöìng do sûå ngu döët naây bao nhiïu, hoå caâng caãm thêëy xêëu höí bêëy nhiïu khi sûå thêåt àûúåc phúi baây”.

Hoåc thûác vaâ sûå kheáo leáo trong giao tïë cuãa Ricci khöng xua tan àûúåc nhûäng möëi lo súå cuãa dên chuáng. Möåt àïm hoå àaä neám àaá khu nhaâ truyïìn giaáo, töë giaác Ricci thöng àöìng vúái ngûúâi Böì Àaâo Nha àaánh chiïëm thaânh phöë, vu caáo öng biïët pheáp hoáa kim nhûng khöng chõu daåy hoå nhûäng bñ mêåt cuãa khoa naây, röìi hoå phaá huãy nhaâ öng, Ricci dúâi lïn miïìn bùæc vaâ ài àïën thuã àö Bùæc Kinh.

Theo truyïìn thöëng, caác hoaâng àïë Trung Hoa khöng àïí dên chuáng thêëy mùåt mònh. Trong nhûäng nùm suy àöìi cuöëi triïìu Minh, vua Uöng Lyá, möåt öng vua êín dêåt bïånh hoaån, tûå nhöët mònh trong Cung Cêëm vúái hoaâng hêåu, caác phi têìn vaâ haâng trùm cung nûä, coá vö söë caác thaái giaám hêìu haå. Ngay caã nhûäng võ quan lúán nhêët cuãa vua cuäng ñt khi àûúåc gùåp vua, hoå phaãi nhúâ caác thaái giaám trong cung àïå àaåt laåi.

Ricci vaâ caác tu sô Doâng Tïn àïën Bùæc Kinh, hoå bõ chùån laåi vaâ lêëy hïët cuãa caãi. Quan böå hònh coân caãnh caáo “seä huãy ra tro têët caã nhûäng vêåt gò hoå mang theo coá hònh aãnh cuãa con ngûúâi bõ àoáng àinh trïn thêåp tûå”. Caác quan Trung Hoa caãm thêëy ghï rúån trûúác caãnh maáu me cuãa ngûúâi chõu àoáng àõnh vaâ hoå súå àoá laâ möåt duång cuå cuãa ma thuêåt. Trong suöët saáu thaáng bõ giam cêìm, caác cha Doâng Tïn khöng coân hy voång naâo khaác, hoå chó biïët “hûúáng loâng trñ vïì Chuáa vaâ quyïët têm chuêín bõ mònh möåt caách vui veã àïí àûúng àêìu vúái moåi khoá khùn, ngay caã caái chïët, vò lyá tûúãng maâ hoå àaä theo àuöíi”.

Roâng raä hai mûúi nùm, cha Ricci luön cöë gùæng gùåp mùåt vua, vò öng biïët chó vua laâ ngûúâi coá thïí múã cûãa cho Tin Mûâng vaâ öng bùæt àêìu lo ngaåi rùçng sûá maång cuãa mònh coá thïí kïët thuác trong nguåc tuâ úã Bùæc Kinh. Giûäa sûå vö voång àoá, coá möåt lïånh cuãa vua triïåu öng vaâo cung vaâ phaãi mang theo lïî vêåt tûâ chêu Êu. Theo cha Ricci, lyá do thêåt bêët ngúâ, àoá laâ “möåt höm vua sûåc nhúâ ra rùçng coá möåt lúâi thónh cêìu àûúåc gúãi túái mònh, vua liïìn noái “Haäy noái cho trêîm biïët, caái àöìng höì àoá àêu, caái àöìng höì biïët kïu reng reng êëy; caái àöìng höì maâ



nhûäng ngûúâi ngoaåi quöëc muöën àem àïën àêy cho trêîm, theo nhû hoå noái trong lúâi thónh cêìu cuãa hoå?”

Thïë laâ cha Ricci àûúåc thaã, caác moán quaâ cuãa öng àûúåc gúãi àïën hoaâng cung vaâ ngûúâi ta bùæn phaáo àïí baáo hiïåu rùçng vua àaä vûâa nhêån àûúåc moán quaâ. Moán quaâ trûúác tiïn àaä àûúåc gúãi àïën caác quan böå lïî xem xeát vaâ hoå àaä cho yá kiïën nhû sau:

“Caác nûúác têy dûúng chûa hïì coá quan hïå vúái chuáng ta vaâ khöng bao giúâ nhòn nhêån luêåt lïå cuãa chuáng ta. Nhûäng aãnh tûúång cuãa Chuáa Trúâi vaâ cuãa ngûúâi trinh nûä maâ Lyá Maä Têu (Ricci) dêng khöng coá giaá trõ bao nhiïu. Öng ta dêng möåt caái tuái maâ öng ta noái laâ àûång xûúng cuãa nhûäng con ngûúâi bêët tûã, cûá nhû thïí laâ nhûäng con ngûúâi bêët tûã khi lïn trúâi thò khöng mang theo xûúng cuãa mònh. Trong möåt hoaân caãnh tûúng tûå nhû thïë, Haân Du (möåt hoåc giaã chöëng Phêåt giaáo, khi àûúåc hoãi vïì viïåc ngûúâi ta dêng möåt ngoán tay àûúåc noái laâ cuãa àûác Phêåt) àaä traã lúâi khöng nïn cho pheáp àûa nhûäng àiïìu múái laå nhû thïë vaâo cung, vò chuáng coá thïí àem tai hoåa. Vò thïë, chuáng thêìn khuyïn khöng nïn nhêån nhûäng lïî vêåt naây vaâ öng ta khöng àûúåc pheáp úã laåi trong kinh thaânh. Phaãi truåc xuêët öng ta vïì nûúác”.

Bêët chêëp nhûäng lúâi àoá, vua àaä nhêån lïî vêåt vaâ triïåu cha Ricci vaâo Nöåi Cung.

Lïî vêåt cuãa Ricci göìm hai àöìng höì rêët àeåp thuöåc mêîu thiïët kïë múái nhêët cuãa Italy - möåt àöìng höì lúán chaåy bùçng quaã lùæc vaâ möåt àöìng höì nhoã chaåy bùçng dêy coát. Caã hai àûúåc àem àïën hoaâng cung vaâi ngaây trûúác khi Ricci àïën vaâ khi Ricci àûúåc triïåu vaâo cung, chiïëc àöìng höì nhoã vêîn coân chaåy. Chiïëc àöìng höì lúán ngûng chaåy vò quaã lùæc cuãa noá àaä rúát xuöëng àaáy àöìng höì. Caác “chuöng biïët kïu” laâm cho vua rêët thñch thuá, nhûng bêy giúâ khöng coân kïu nûäa. Öng vua giöëng nhû àûáa treã buöìn phiïìn vò moán àöì chúi bõ bïí, àaä truyïìn quan thaái giaám cuãa mònh ra lïånh cho Ricci trong ba ngaâi phaãi laâm cho chiïëc àöìng höì chaåy laõ.

May thay, trong thúâi gian Ricci trúã vïì Röma, öng àaä àûúåc huêën luyïån cho sûá maång truyïìn giaáo vaâ öng àaä àïí yá hoåc nghïì sûãa àöìng höì. Thïë laâ giúâ àêy öng àaä sùén saâng àïí giaãng möåt baâi vïì sûãa àöìng höì.

Vua truyïìn cho dûång möåt caái thaáp bùçng göî àïí àùåt chiïëc àöìng höì lúán trong vûúân thûúång uyïín, núi chó möåt mònh vua vaâ möåt ñt ngûúâi àûúåc vua suãng aái cho vaâo thûúãng laäm.



Trong chñn nùm tiïëp theo, cha Ricci trúã thaânh möåt sûá thêìn àûúåc kñnh nïí quaá sûác tûúãng tûúång cuãa chñnh mònh. Chiïëc àöìng höì cuãa nhaâ vua “laâm cho moåi ngûúâi Trung Hoa kinh ngaåc”, cha Ricci giaãi thñch, chó vò noá laâ möåt “cöng trònh chûa tûâng àûúåc nhòn thêëy, nghe thêëy, hay tûúãng tûúång ra trong lõch sûã Trung Hoa”. Nhûng cha Ricci àaä lêìm. Tuy caác cha doâng khöng biïët, nhûng àöìng höì maáy àaä coá möåt lõch sûã rûåc rúä vaâ lêu daâi úã Trung Hoa. Nùm trùm nùm trûúác khi caác cha Doâng Tïn àïën àoá, möåt söë cêån thêìn àûúåc suãng aái trong cung àaä phaãi kinh ngaåc trûúác möåt chiïëc àöìng höì thiïn vùn kyâ diïåu. Vaâo thúâi caác cha Doâng Tïn àïën Trung Hoa, chiïëc àöìng höì thiïn vùn àoá laâ coân laâ möåt giai thoaåi àûúåc biïët àïën núi möåt vaâi hoåc giaã sûu têìm àöì cöí maâ thöi.

Viïåc chïë taåo àöìng höì thiïn vùn cuãa Tö Töëng laâ möåt truyïìn thöëng. Nùm 1077, möåt viïn chûác uyïn baác tïn laâ Tö Töëng, àûúåc vua Töëng phaái laâm sûá giaã ài mûâng sinh nhêåt cuãa möåt vua rúå phña bùæc. Nùm êëy sinh nhêåt cuãa vua rúå naây nhùçm àuáng ngaây àöng chñ. Khi Tö Töëng àïën núi, öng xêëu höí vò thêëy mònh àïën súám möåt ngaây. Coá veã lõch cuãa dên rúå chñnh xaác hún lõch Trung Quöëc. Vò Tö Töëng khöng daám thûâa nhêån lõch cuãa hoaâng àïë thua keám lõch dên rúå, öng àaä thuyïët phuåc vua rúå cho pheáp öng hoaân thaânh sûá maång ngoaåi giao cuãa mònh vaâo ngaây öng àaä àõnh.

ÚÃ Trung Hoa, viïåc ra lõch, giöëng nhû viïåc in tiïìn úã chêu Êu, coá nghôa laâ cöng böë quyïìn bñnh cuãa möåt triïìu àaåi múái. Laâm giaã lõch hay duâng möåt lõch khöng chñnh thûác laâ phaåm töi khi quên. Thiïn vùn hoåc vaâ toaán hoåc chó daânh cho nhûäng ngûúâi coá thêím quyïìn, vò nhûäng ngûúâi khaác coá thïí sûã duång chuáng àïí xem võ trñ thuêån lúåi cuãa nhûäng ngöi sao cho viïåc lêåt àöí chïë àöå. Vua laâ ngûúâi àeåp loâng trúâi nïëu öng chùm lo töët àeåp cho àúâi söëng cuãa thêìn dên.

Khi vua Töëng hoãi sûá giaã cuãa mònh laâ lõch Trung Hoa àuáng hay lõch rúå àuáng, “Tö Töëng àaä noái vúái vua sûå thêåt vaâ kïët quaã laâ nhûäng quan tröng coi súã thiïn vùn àaä bõ trûâng phaåt”. Thïë laâ Tö Töëng àûúåc lïånh cuãa vua thiïët kïë möåt àöìng höì thiïn vùn àeåp vaâ hûäu duång hún têët caã àöìng höì àaä coá trûúác àoá.

Muåc àñch cuãa Tö Töëng khöng phaãi chïë taåo möåt àöìng höì cho dên chuáng sûã duång, nhûng laâ möåt chiïëc maáy laâm lõch, möåt “àöìng höì thiïn vùn” riïng cho Thiïn Tûã.

“Theo yá kiïën cuãa haå thêìn, trong nhûäng triïìu àaåi trûúác àaä coá nhiïìu phûúng phaáp vaâ kiïíu thiïët kïë nhûäng duång cuå thiïn vùn



khaác nhau, möîi thûá àïìu khaác nhau möåt chuát. Nhûng nguyïn lyá sûã duång sûác nûúác àïí chaåy maáy vêîn luön luön laâ möåt. Caác thiïn thïí di chuyïín khöng ngûâng, nhûng nûúác cuäng chaãy (vaâ àöí) khöng ngûâng. Vêyå nïëu ta laâm sao cho nûúác àöí àïìu möåt caách hoaân haão, thò viïåc so saánh caác chuyïín àöång voâng troân (cuãa caác thiïn thïí vaâ cuãa chiïëc maáy) seä cho thêëy khöng coá sai lïåch hay mêu thuêîn; vò vaån vêåt biïën dõch khöng ngûâng”.

Öng àaä soaån möåt “Thiïët Kïë Múái Cho Möåt Khung Höîn Thiïn Nghi Vaâ Thiïn Cêìu Chaåy Bùçng Maáy” rêët tó mó àïí coá thïí chuêín bõ tûâ àoá nhûäng baãn veä chi tiïët vaâ laâm nhûäng mö hònh vêån haânh cuãa maáy.

Thaáp àöìng höì thiïn vùn cao 10 meát laâ möåt cêëu truác nùm têìng tröng giöëng nhû möåt ngöi chuâa. ÚÃ têìng trïn cuâng, núi ngûúâi ta ài lïn bùçng möåt cêìu thang riïng bïn ngoaâi, coá möåt khung höî thiïn nghi bùçng àöìng chaåy bùçng maáy trong àoá coá möåt quaã cêìu thiïn vùn quay tûå àöång.

Bïn ngoaâi möîi têìng coá nhûäng ngûúâi giaã cêìm chuöng vaâ chiïng àïí àaánh vaâo nhûäng giúâ nhêët àõnh. Bïn trong thaáp chñnh cao túái têìng ba tñnh tûâ mùåt àêët, coá möåt àöìng höì lúán, chaåy bùçng sûác nûúác chaãy úã dûúái àêët vaâ luên phiïn àöí àêìy röìi döëc caån nhûäng cheán nhoã trïn möåt baánh xe quay àùåt theo chiïìu thùèng àûáng.

Cûá 1/4 giúâ, toaân thïí cêëu truác laåi vang lïn tiïëng chuöng, tiïëng coâng, tiïëng nûúác àöí, tiïëng coåt keåt cuãa nhûäng baánh xe khöíng löì, tiïëng chên ài cuãa nhûäng ngûúâi giaã. Tuy nhiïn, böå phêån chuã yïëu chñnh laâ caái höìi duâng àïí ngûng vaâ bùæt àêìu chaåy maáy khi noá phên biïåt caác àún võ thúâi gian. Caái höìi taâi tònh cuãa Tö Töëng chaåy bùçng sûác nûúác, sûã duång àùåc tñnh loãng cuãa nûúác - giöëng nhû sau naây Hooke vaâ Huygens sûã duång tñnh àaân höìi cuãa kim loaåi - àïí taåo chuyïín àöång ngùæt quaäng cêìn thiïët cho möåt maáy ào giúâ.

Söë ñt ngûúâi coá diïîm phuác àûúåc xem Àöìng Höì Thiïn Vùn cuãa Tö Töëng àïìu kinh ngaåc khi chûáng kiïën caãnh ngoaån muåc naây, nhû chñnh Tö Töëng àaä mö taã.

“Coá chñn mûúi saáu tïn hêìu. Chuáng àûúåc sùæp xïëp tûúng ûáng vúái caác tiïëng chuöng vaâ tröëng àiïím caác “khùæc”...

Luác mùåt trúâi lùån, möåt tïn hêìu mùåc trang phuåc àoã xuêët hiïån àïí thöng baáo, röìi sau hai “khùæc” rûúäi laåi coá möåt tïn hêìu khaác xuêët hiïån trong trang phuåc maâu xanh àïí baáo giúâ àïm. Caác canh àïm



möîi canh chia thaânh 5 phêìn nhoã. Möåt tïn hêìu mùåc trang phuåc àoã xuêët hiïån àêìu canh, chó phêìn àêìu tiïn cuãa canh, 4 phêìn coân laåi cuãa canh àïìu laâ caác tïn hêìu maâu xanh. Cûá nhû thïë, coá têët caã 25 tïn hêìu cho nùm canh àïm. Khi àïën giúâ àúåi bònh minh, göìm 10 “khùæc”, coá möåt tïn hêìu maâu xanh xuêët hiïån àïí thöng baáo. Röìi bònh minh göìm 2 “khùæc” rûúäi àûúåc thöng baáo bùçng möåt tïn hêìu maâu xanh khaác vaâ mùåt trúâi moåc àûúåc thöng baáo búãi möåt tïn hêìu maâu àoã. Têët caã nhûäng tïn hêìu naây àïìu xuêët hiïån úã cöíng chñnh giûäa”.

Nùm 1090, chiïëc maáy naây àaä sùén saâng àïí biïíu diïîn vaâ hûúáng dêîn cho vua cuâng möåt söë ñt cêån thêìn trong cung.

Khi möåt öng vua múái lïn ngöi nùm 1094, àaám nõnh thêìn theo thoái lïå cuä àaä tuyïn böë lõch cuãa tiïn àïë laâ sai. Khöng coân àûúåc sûå baão vïå cuãa triïìu àònh, chiïëc àöìng höì thiïn vùn cuãa Tö Töëng bõ ngûúâi ta cûúáp phaá àïí lêëy àöìng vaâ àaä biïën mêët khoãi kyá ûác cuãa nhûäng nhaâ trñ thûác. Khi cha Ricci àïën Bùæc Kinh, caác hoåc giaã Trung Hoa taåi triïìu àònh quaá búä ngúä trûúác phaát minh “chêu Êu” kyâ diïåu, hoå coi àêy laâ möåt caái gò múái coá dûúái bêìu trúâi.

Ricci vaâ caác nhaâ truyïìn giaáo Doâng Tïn sau öng àaä sûã duång kiïën thûác thiïn vùn vaâ khoa laâm lõch cuãa mònh àïí cuãng cöë aãnh hûúãng àöëi vúái triïìu àònh Trung Hoa. Khi múái àïën Trung Hoa, Ricci nhêån thêëy lõch êm cuãa Trung Hoa bõ sai lêìm, nhû àaä tûâng sai lêìm suöët nhiïìu thïë kyã. Caác nhaâ thiïn vùn cuãa triïìu àònh liïn tuåc sai lêìm möîi khi dûå baáo caác cuöåc nhêåt thûåc vaâ vò thïë taåo sûå nghi ngúâ vïì khaã nùng hoaâng àïë tuên theo yá trúâi.

Cú höåi lúán àaä àïën vúái caác cha Doâng Tïn khi ngûúâi ta dûå àoaán seä coá nhêåt thûåc vaâo saáng ngaây 21 thaáng 6 nùm 1629. Caác nhaâ thiïn vùn cuãa triïìu àònh dûå baáo biïën cöë seä xaãy ra luác 10 giúâ 30 vaâ seä keáo daâi hai giúâ. Caác cha Doâng Tïn laåi dûå baáo nhêåt thûåc seä xaãy ra luác 11 giúâ 30 vaâ chó keáo daâi hai phuát. Vaâo ngaây quyïët àõnh àoá, àaä túái 10 giúâ 30 maâ mùåt trúâi vêîn choái chang. Caác nhaâ thiïn vùn triïìu àònh àaä sai. Nhûng caác cha Doâng Tïn coá àuáng khöng? Thïë röìi, àuáng 11 giúâ 30, nhêåt thûåc bùæt àêìu vaâ chó keáo daâi hai phuát, àuáng nhû caác cha Doâng Tïn àaä dûå àoaán. Thïë laâ tûâ nay võ thïë cuãa caác cha Doâng Tïn àöëi vúái Vua àûúåc vûäng vaâng vaâ caánh cûãa Trung Hoa maâ Ricci múái chó heá múã nay àaä múã toang àïí àoán nhêån khoa hoåc phûúng Têy. Böå Lïî cuãa triïìu àònh khêín cêìu vua cho duyïåt lõch vaâ ngaây 1 thaáng 9 vua truyïìn cho caác cha Doâng Tïn bùæt àêìu cöng viïåc. Tiïån thïí, hoå cuâng vúái caác ngûúâi Trung Hoa dõch sang tiïëng



têy phûúng nhûäng saách vïì toaán hoåc, quang hoåc, thuãy lûåc hoåc vaâ êm nhaåc vaâ hoå bùæt àêìu chïë taåo nhûäng kñnh viïîn voång cho Trung Hoa.

Cuâng thúâi kyâ naây, trong khi úã Röma, Galileo bõ giaáo hoaâng xeát xûã vò laåc giaáo, thò úã Bùæc Kinh caác cha Doâng Tïn àang duâng nhûäng hoåc thuyïët cuãa Galileo àïí giaãng àaåo.

Taâi nùng vaâ sûå khön ngoan cuãa nhûäng thïë hïå caác nhaâ thiïn vùn - truyïìn giaáo Doâng Tïn kïë tiïëp àaä laâm cho hoå àûúåc caác vua Trung Hoa suãng aái. Caác nhaâ truyïìn giaáo Doâng Tïn àaä àaåt àûúåc möåt quyïìn lûåc maâ khöng ngûúâi ngoaåi quöëc naâo àaåt àûúåc trûúác àoá, maäi cho túái thïë kyã 19. Chñnh sûå hiïíu biïët vïì lõch àaä múã àûúâng cho caác cha Doâng Tïn àïën àûúåc vúái triïìu àònh. Tuy nhiïn, khöng phaãi lõch maâ àöìng höì múái laâ caái múã ra nïìn thûúng maåi múái giûäa Àöng vaâ Têy. Bïn Têy, àöìng höì àaä súám trúã thaânh möåt vêåt duång hùçng ngaây, trong khi úã Trung Quöëc, noá vêîn luön luön laâ möåt moán àöì chúi trong suöët nhiïìu thïë kyã.

ÚÃ thïë kyã 18, caác àöìng höì quaã lùæc, àöìng höì tay, àöìng höì àöì chúi àaä trúã thaânh möåt thûá ngoaåi tïå quyá àïí ngûúâi chêu Êu trao àöíi vúái triïìu àònh Trung Hoa. Võ vua treã Khang Hy, ngûúâi baão trúå cho cha Ferdinand Verbiest, àaä rêët thñch thuá nhêån àûúåc tûâ cha Doâng Tïn Gabriel Magalhaen möåt àöìng höì hònh anh lñnh, möåt tay muáa kiïëm, coân tay kia cêìm khiïn vaâ möåt àöìng höì khaác cûá möîi khi bùæt àêìu möåt giúâ laåi chúi möåt àiïåu nhaåc khaác. Khoaãng nhûäng nùm 1760, cha Doâng Tïn phuåc traách caác sûu têåp cuãa hoaâng àïë àaä baáo caáo rùçng hoaâng cung “chêåt nñch àöìng höì... naâo laâ àöìng höì treo tûúâng, àöìng höì tay, chuöng chuâm, àöìng höì baáo giúâ, àaân organ, àöìng höì quaã cêìu vaâ àöìng höì thiïn vùn àuã loaåi - coá àïën trïn 4 ngaân moán àöì tûâ nhûäng tay thúå gioãi nhêët úã Paris vaâ Luên Àön”.

Caác vua Trung Hoa àaä lêåp nhûäng nhaâ maáy vaâ xûúãng chïë taåo riïng cuãa mònh àïí laâm nhûäng àöì chúi dïî thûúng naây. Vaâo giûäa thïë kyã 19, nhaâ maáy chïë taåo àöìng höì cuãa nhaâ vua sûã duång àïën möåt trùm nhên cöng, nhûng saãn phêím cuãa hoå khöng saánh àûúåc vúái saãn phêím cuãa chêu Êu. Vò ngûúâi Trung Hoa khöng laâm àûúåc nhûäng dêy coát chêët lûúång cao nïn hoå vêîn coân laåc hêåu so vúái thïë hïå nhûäng àöìng höì chaåy bùçng quaã lùæc. Sau cuâng, cuöën saách daåy nghïì laâm àöìng höì àêìu tiïn àaä xuêët hiïån bùçng tiïëng Trung Hoa vaâo nùm 1809, luác êëy söë àöìng höì cuä úã Trung Hoa àaä taåo àuã viïåc laâm cho haâng trùm thúå sûãa àöìng höì.



CHÛÚNG 8

MEÅ CUÃA CAÁC MAÁY MOÁC

Chñnh vò àöìng höì luác ban àêìu àûúåc chïë taåo khöng phaãi nhû möåt duång cuå thûåc tiïîn àïí phuåc vuå möåt muåc àñch duy nhêët, nïn noá seä trúã thaânh meå cuãa caác maáy moác. Sûå tiïën böå àaä coá nhúâ sûå cöång taác giûäa nhûäng nhaâ khoa hoåc - Galileo, Huygens, Hooke vaâ nhûäng ngûúâi khaác - vúái nhûäng thúå thuã cöng vaâ thúå maáy.

Vò àöìng höì laâ nhûäng maáy ào àêìu tiïn cuãa thúâi àaåi múái, nïn nhûäng ngûúâi chïë taåo àöìng höì trúã thaânh nhûäng ngûúâi tiïn phong trong ngaânh chïë taåo duång cuå khoa hoåc. Di saãn vûäng bïìn cuãa nhûäng ngûúâi chïë taåo àöìng höì àêìu tiïn laâ kyä thuêåt cú baãn cuãa caác maáy duång cuå. Hai vñ duå vûúåt tröåi laâ nhöng (hay baánh rùng) vaâ con vñt. Viïåc phaát minh ra quaã lùæc búãi Galileo vaâ sau àoá búãi Huygens àaä giuáp cho àöìng höì coá thïí chaåy chñnh xaác gêëp mûúâi lêìn trûúác kia, nhûng àiïìu naây chó coá thïí coá àûúåc nhúâ viïåc chia vaâ cùæt thêåt chñnh xaác caác baánh rùng. Caác nhaâ chïë taåo àöìng höì àaä phaát triïín nhûäng kyä thuêåt múái, àún giaãn vaâ chñnh xaác hún àïí phên chia chu vi cuãa möåt têëm kim loaåi hònh troân thaânh nhiïìu phêìn àïìu nhau vaâ cùæt baánh rùng vúái nhûäng goác thñch húåp. Àöìng höì cuäng cêìn nhûäng con vñt chñnh xaác vaâ vò thïë cêìn caãi tiïën kyä thuêåt tiïån kim loaåi.

Hiïín nhiïn nhöng laâ böå phêån liïn kïët chuã yïëu trong möåt böå maáy àöìng höì. Caác rùng nhöng trong àöìng höì seä khöng thïí caách àïìu nhau hay cùæt goån nïëu chuáng àûúåc àeäo goåt bùçng tay. Chiïëc maáy cùæt nhöng àêìu tiïn maâ chuáng ta biïët àûúåc laâ cöng trònh cuãa möåt thúå thuã cöng ngûúâi yá, Juanelo Torriano úã Cremona (1501-1575), sang Têy Ban Nha nùm 1540 àïí chïë möåt àöìng höì haânh tinh àöåc àaáo cho vua Charles V. Öng boã ra 20 nùm thiïët kïë möåt àöìng höì coá möåt ngaân taám trùm baánh rùng röìi boã ra ba nùm rûúäi àïí thûåc hiïån thiïët kïë àoá. “Chñnh vò thïë, möîi ngaây (khöng kïí ngaây nghó)”, baån öng thuêåt laåi, “öng phaãi laâm... trïn ba baánh rùng khaác nhau vïì kñch thûúác, söë vaâ hònh daång rùng vaâ theo caách chuáng àûúåc àùåt vaâ gaâi vaâo nhau. Töëc àöå naây àaä laâ kyâ diïåu röìi, nhûng vêîn chûa kyâ diïåu bùçng chiïëc maáy tiïån tinh vi maâ öng saáng chïë ra... àïí tiïån bùçng möåt



thanh sùæt nhûäng baánh rùng theo àuáng kñch thûúác àoâi hoãi vaâ àuáng àöå àïìu cuãa caác rùng... maâ khöng baánh rùng naâo phaãi laâm laåi lêìn thûá hai vò têët caã àïìu chñnh xaác ngay tûâ lêìn àêìu röìi”.

Giöëng nhû baánh rùng, con vñt cuäng laâ phêìn cöët yïëu àöëi vúái ngaânh chïë taåo maáy. Mêîu sú khúãi cuãa noá àaä coá tûâ thúâi Archiamedes hay trûúác àoá. Coá thïí möåt nhaâ khoa hoåc Hi Laåp cöí àaåi. Hero, àaä chïë ra möåt duång cuå cùæt vñt. Nhûng chïë taåo àûúåc möåt con vñt àún giaãn vêîn laâ möåt cöng viïåc khoá khùn tûâ lêu àúâi. Maäi àïën giûäa thïë kyã 19, khi maâ cuöëi cuâng ngûúâi ta àaä laâm ra àûúåc nhûäng àinh vñt coá àêìu nhoån, ngûúâi ta múái khöng coân phaãi àuåc möåt löî trûúác àïí bùæt con vñt vaâo.

Caác nhaâ maáy tiïån kim loaåi àêìu tiïn àaä àûúåc saáng chïë búãi caác thúå àöìng höì vaâ cho caác thúå àöìng höì sûã duång. Caác maáy tiïån sau naây chó laâ caãi tiïën àöi chuát thiïët kïë ban àêìu cuãa caác thúå laâm àöìng höì, nhûng laâ cú baãn cho kyä nghïå maáy duång cuå. Caác thúå laâm àöìng höì tiïn phong cuãa thïë kyã 17 vaâ 18 àuáng laâ nhûäng ngûúâi chïë taåo maáy tiïån tiïn phong.

Vaâo thïë kyã 17, nhûäng nhaâ chïë taåo àöìng höì àaä tiïën xa möåt caách ngoaån muåc trûúác nhûäng cöng nghïå khaác cuãa thúâi àaåi vaâ àaä aáp duång nguyïn tùæc phên cöng. Nùm 1763, Ferdinand Berthoud àaä coá thïí liïåt kï ra 16 loaåi thúå khaác nhau trong ngaânh laâm àöìng höì lúán vaâ 20 loaåi thúå àöìng höì àeo tay. Àoá laâ nhûäng thúå lo caác khêu vïì vêån haânh, khoan löî, laâm dêy coát, laâm kim, laâm quaã lùæc, khùæc mùåt àöìng höì, àaánh boáng caác phêìn bùçng àöìng, traáng men, maå baåc, maå vaâng mùåt àöìng höì, laâm khung, sún giaã vaâng, lùæp baánh rùng, vùån vaâ àaánh boáng chuöng àöìng höì...



CHÛÚNG 9

TAÅI SAO LAÅI XAÃY RA BÏN TÊY

Chuöng àöìng höì vang lïn cho moåi ngûúâi vaâ tûâng ngûúâi, nhû thi sô John Donne ghi nhêån vaâo nùm 1623. Theo öng, tiïëng chuöng àöìng höì cöng cöång laâ lúâi nhùæc nhúã rùçng: “töi laâ thaânh phêìn cuãa nhên loaåi”.

ÚÃ chêu Êu, àöìng höì àaä súám trúã thaânh möåt chiïëc maáy cöng

cöång. Caác nhaâ thúâ muöën caác tñn hûäu àïën tuå têåp àïìu àùån vaâ thûúâng xuyïn àïí cêìu nguyïån vaâ caác thaânh phöë phaát triïín muöën quy tuå dên chuáng laåi vúái nhau àïí chia seã àúâi söëng thûúng maåi vaâ giaãi trñ. Khi nhûäng chiïëc àöìng höì coá chöî cuãa chuáng núi nhûäng thaáp chuöng nhaâ thúâ vaâ thaânh phöë, chuáng àaä ài vaâo sinh hoaåt cuãa cöång àöìng. Tûâ trïn nhûäng thaáp chuöng naây, chuáng thu huát sûå chuá yá cuãa ngûúâi giaâu lêîn ngheâo, àaánh thûác sûå quan têm cuãa caã nhûäng ai khöng coá nhu cêìu riïng àïí biïët giúâ giêëc. Caác maáy luác ban àêìu àûúåc duâng laâm nhûäng duång cuå cöng cöång dêìn daâ trúã thaânh nhûäng duång cuå caá nhên phöí cêåp nhêët. Nhûng nhûäng duång cuå bùæt àêìu àûúåc chïë taåo àïí phuåc vuå àúâi söëng caá nhên coá thïí khöng bao giúâ trúã thaânh nhûäng duång cuå phöí cêåp trong nhu cêìu àúâi söëng cuãa caã möåt cöång àöìng. Àöìng höì àaä trúã thaânh sûå quaãng caáo cho chñnh noá, bùçng caách phuåc vuå cho nhûäng cöång àöìng múái trïn khùæp chêu Êu.

Möåt thaânh phöë àaáng tûå haâo úã chêu Êu khöng thïí thiïëu chiïëc àöìng höì cöng cöång cuãa mònh, àïí àaánh chuöng baáo hiïåu cho ngûúâi dên quy tuå laåi vúái nhau àïí tûå vïå, àïí chia vui seã buöìn. Chuöng àöìng höì vang lïn cho moåi ngûúâi vaâ tûâng ngûúâi, nhû thi sô John Donne ghi nhêån nùm 1623 vaâ tiïëng chuöng àöìng höì cuãa cöng cöång laâ lúâi nhùæc nhúã rùçng “töi laâ thaânh phêìn cuãa nhên loaåi”.

Nhû ta àaä thêëy, nhûäng àöìng höì cuãa chêu Êu luác ban àêìu coá muåc àñch baáo hiïåu giúâ cêìu nguyïån cho caác thêìy doâng, nhûng tûâ khi noá àûúåc àûa lïn nhûäng thaáp nhaâ thúâ vaâ thaânh phöë, noá àaä chuyïín



sang thïë giúái cuãa àúâi söëng cöng cöång. Cöång àöìng to lúán hún naây súám caãm thêëy cêìn coá chiïëc àöìng höì àïí êën àõnh thúâi biïíu cho àúâi söëng thûúâng nhêåt. ÚÃ chêu Êu, giúâ nhên taåo - giúâ àöìng höì, àaä àûa viïåc tñnh toaán thúâi gian ra khoãi lõch vuä truå, ra khoãi caái tranh saáng tranh töëi cuãa khoa chiïm tinh, àïí ài vaâo caái aánh saáng choái chang cuãa möîi ngaây. Khi nùng lûúång cuãa húi nûúác, cuãa àiïån vaâ aánh saáng nhên taåo giuáp cho caác nhaâ maáy liïn tuåc hoaåt àöång ngaây vaâ àïm, giúâ nhên taåo cuãa àöìng höì trúã thaânh chïë àöå sinh hoaåt thûúâng nhêåt cho moåi ngûúâi.

Caái khaác vúái Trung Hoa laâ úã kõch tñnh vaâ sûå soi saáng. ÚÃ Trung Hoa, nhûäng hoaân caãnh khaác nhau àaä goáp phêìn ngùn caãn àöìng höì trúã thaânh phöí cêåp. Nhûäng àöìng höì maáy àöåc àaáo àêìu tiïn úã Trung Quöëc, nhû chuáng ta àaä thêëy, àûúåc chïë taåo khöng phaãi àïí chó giúâ nhûng àïí chó lõch. Vaâ khoa laâm lõch àûúåc nhaâ nûúác giûä bñ mêåt. Möîi triïìu àaåi Trung Hoa àûúåc biïíu tûúång, phuåc vuå vaâ baão vïå búãi lõch múái cuãa mònh. Kïí tûâ cuöåc thöëng nhêët vûúng quöëc vaâo thïë kyã 3 trûúác CN (khoaãng nùm 221) túái cuöëi àúâi Thanh, hay Maän Chêu, triïìu àaåi cuãa nùm 1911, àaä coá khoaãng möåt trùm lõch khaác nhau ra àúâi, möîi lõch coá möåt tïn goåi theo triïìu àaåi hay hoaâng àïë àûúng thúâi. Nhûäng lõch naây khöng dûåa theo àoâi höíi cuãa nhûäng tiïën böå vïì thiïn vùn hay kyä thuêåt quan saát, nhûng do nhu cêìu àoáng dêëu êën cuãa trúâi trïn quyïìn bñnh cuãa möåt võ vua múái. Viïåc laâm lõch tû nhên àûúåc coi laâ möåt töåi giaã maåo vaâ bõ trûâng trõ vò noá àe doåa sûå an toaân cuãa vua vaâ laâ möåt töåi khi quên.

Àïí hiïíu àûúåc taåi sao meå cuãa caác maáy moác laåi keám phaát triïín úã Trung Hoa, ta phaãi nhúá laåi möåt söë neát àùåc trûng lúán trong àúâi söëng Trung Hoa thúâi cöí. Möåt trong nhûäng thaânh tûåu àêìu tiïn, nöíi bêåt nhêët cuãa ngûúâi Trung Hoa laâ möåt chñnh quyïìn têåp trung àûúåc töí chûác chùåt cheä. Ngay tûâ nùm 221 trûúác C.N, vua Têìn lïn ngöi luác 13 tuöíi àaä hoaåt àöång suöët 25 nùm àïí thöëng nhêët caác tónh cuãa Trung Quöëc thaânh möåt vûúng quöëc lúán duy nhêët, vúái möåt hïå thöëng quan laåi khöíng löì. Öng àaä thöëng nhêët luêåt phaáp vaâ chûä viïët, thiïët lêåp caác hïå thöëng ào lûúâng thöëng nhêët vaâ thêåm chñ êën àõnh caã chiïìu daâi cuãa caác truåc baánh xe àïí chuáng coá thïí khúáp vúái caác maáng baánh xe.

Vò lõch laâ do caác vua Trung Hoa êën àõnh, nïn tön giaáo cuã vûúng quöëc gùæn liïìn vúái chu kyâ àùæp àöíi cuãa caác muâa vaâ thiïn vùn hoåc trúã thaânh “khoa hoåc huyïìn bñ cuãa caác vò vua suâng àaåo”. Viïåc tröìng troåt úã Trung Hoa dûåa vaâo thuãy lúåi vaâ viïåc naây àoâi phaãi dûå



àoaán àûúåc nhõp àiïåu cuãa nhûäng àúåt mûa muâa vaâ nhûäng àúåt tuyïët tan àöí vaâo caác con söng vaâ kïnh.

Tûâ nhûäng thúâi kyâ àêìu cuãa lõch sûã Trung Hoa, àaâi quan saát thiïn vùn luön laâ möåt phêìn cöët yïëu cuãa àïìn vuä truå, tûác laâ cung nghi lïî cuãa vua. Khaác vúái Hy Laåp vaâ chêu Êu thúâi Trung cöí, úã Trung Quöëc, khi chñnh quyïìn trung ûúng caâng vûäng maånh thò khoa thiïn vùn caâng trúã thaânh vêåt súã hûäu chñnh thûác cuãa nhaâ nûúác.

Têët nhiïn àiïìu naây coá nghôa laâ thiïn vùn hoåc Trung Quöëc ngaây caâng mang tñnh chêët thû laåi vaâ xa laå. ÚÃ àêy, cöng nghïå àöìng höì laâ cöng nghïå caác maáy thiïn vùn. Giöëng nhû úã phûúng Têy caác maáy in tiïìn hay chïë taåo thuöëc suáng bõ nhaâ nûúác kiïím soaát chùåt cheä, thò úã Trung Hoa, caác duång cuå ào thúâi gian àïí laâm lõch cuäng bõ kiïím soaát nhû vêåy.

Àöìng höì thiïn vùn nöíi tiïëng cuãa Tö Töëng àaä khöng thïí àûúåc chïë taåo nïëu Tö Töëng khöng phaãi laâ möåt quan chûác cao cêëp trong hoaâng cung àûúåc giao troång traách giuáp vua tòm hiïåu vêån mïånh nhúâ quan saát thiïn vùn. Àiïìu naây cuäng cùæt nghôa taåi sao chó trong voâng ñt nùm, saáng chïë àöåc àaáo cuãa Tö Töëng àaä chó coân laâ möåt truyïìn thuyïët bõ laäng quïn. Giaã nhû Tö Töëng àaä chïë taåo chiïëc àöìng höì khöng phaãi cho vûúân ngûå uyïín cuãa möåt vua Trung Hoa, maâ cho möåt toâa thõ saãnh bïn chêu Êu, hùèn öng àaä àûúåc ca tuång laâ möåt àaåi ên nhên cuãa loaâi ngûúâi. Cöng trònh cuãa öng hùèn phaãi trúã thaânh möåt àaâi kyã niïåm àaáng tûå haâo cuãa nhên loaåi, laâ àöëi tûúång ganh àua cuãa caã thïë giúái.

Ngûúåc laåi, sûå phöí cêåp cuãa chiïëc àöìng höì bïn phûúng Têy laâ do nhûäng nhu cêìu cuãa cöång àöìng - nghôa laâ vûâa coá ñch cho moåi ngûúâi vûâa tiïån duång. Möëc phaát triïín quyïët àõnh chñnh laâ sûå tiïën böå tûâ àöìng höì chaåy bùçng quaã lùæc sang àöìng höì chaåy bùçng dêy coát. Nhûäng quaã lùæc khiïën cho àöìng höì phaãi cöë àõnh úã núi noá àûúåc lùæp àùåt lêìn àêìu tiïn. Nhûng möåt àöìng höì dêy coát coá thïí mang ài bêët cûá núi àêu. Vúái ngûúâi phûúng Têy, àöìng höì ài biïín cuãa thïë kyã 18 laâ möåt maáy thùm doâ - möåt duång cuå höî trúå caác nhaâ veä baãn àöì, du khaách, ngûúâi ài buön, ngûúâi nghiïn cûáu thûåc vêåt vaâ ngûúâi ài biïín, möåt duång cuå khuyïën khñch caác thuãy thuã ài xa hún, giuáp hoå biïët hoå àang úã àêu, maâ baão àaãm hoå coá thïí trúã laåi chöî àoá möåt lêìn nûäa. Sau cuâng laâ àöìng höì boã tuái, röìi àöìng höì àeo tay cho pheáp haâng triïåu ngûúâi coá thïí mang theo mònh möåt duång cuå ào giúâ.



Noái rùçng àöìng höì khöng àûúåc phaát triïín bïn Trung Hoa khöng coá nghôa laâ do nguöìn göëc “Àöng Phûúng” hay “AÁ Chêu” cuãa noá. Chuáng ta coá thïí lêëy Nhêåt laâm möåt vñ duå tûúng phaãn. Trong khi ngûúâi Trung Hoa cöë chêëp trong viïåc tûå cö lêåp mònh, luön luön nghi kyå nhûäng gò bïn ngoaâi, thò ngûúâi Nhêåt biïët kïët húåp quyïët têm baão töìn nhûäng nghïå thuêåt vaâ àõnh chïë truyïìn thöëng cuãa mònh vúái khaã nùng sêu sùæc trong viïåc bùæt chûúác vaâ du nhêåp nhûäng gò àïën tûâ nûúác ngoaâi. Trûúác khi kïët thuác thïë kyã 17, ngûúâi Nhêåt àaä saãn xuêët nhûäng mêîu àöìng höì cuãa chêu Êu röìi. Trong thïë kyã tiïëp theo, ngûúâi Nhêåt bùæt àêìu phaát triïín möåt cöng nghiïåp àöìng höì, saãn xuêët ra nhûäng chiïëc àöìng höì do hoå tûå thiïët kïë vúái mùåt söë chó “giúâ” coá thïí àiïìu chónh àûúåc vaâ caác kim cöë àõnh. Hoå hoaân thiïån loaåi àöìng höì hai thanh höìi vúái möåt con lùæc chó giúâ ban ngaây vaâ con lùæc thûá hai chó giúâ ban àïm, vò nhûäng “giúâ” cuãa ngaây vaâ àïm khöng bùçng nhau.

Cho túái 1873, ngûúâi Nhêåt vêîn theo ngaây cuãa aánh saáng “tûå nhiïn” àûúåc chia thaânh saáu giúâ bùçng nhau tûâ luác mùåt trúâi moåc túái mùåt trúâi lùån. “Giúâ” cuãa hoå vêîn coân thay àöíi tuây möîi ngaây, nhûng hoå àaä chïë taåo thaânh cöng möåt àöìng höì chó chñnh xaác nhûäng giúâ khöng bùçng nhau àoá cho caã nùm. Vò nhûäng tûúâng bùçng giêëy cuãa caác nhaâ ngûúâi Nhêåt quaá moãng manh khöng giûä àûúåc nhûäng àöìng höì treo khaá nùång cuãa chêu Êu, nïn hoå àaä chïë ra möåt “àöìng höì truå” treo tûâ sûúân nhaâ xuöëng vaâ chó thõ coá thïí trûúåt trïn nhûäng thûúác vaåch thùèng àûáng seä di chuyïín àïí chó àuáng nhûäng khoaãng giúâ thay àöíi tûâ ngaây naây sang ngaây khaác. Viïåc ngûúâi Nhêåt coân giûä möåt hïå thöëng maâ tûâ lêu ngûúâi chêu Au àaä boã laåi chñnh laâ dêëu chó àöång cú saáng kiïën cuãa hoå.

Viïåc khoá chïë taåo nhûäng dêy coát chñnh àaä laâm trò trïå ngaânh saãn xuêët àöìng höì úã Nhêåt maäi cho túái nhûäng nùm 1830. Nhûng chùèng bao lêu ngûúâi Nhêåt àaä coá thïí laâm àûúåc nhûäng àöìng höì inro xinh àeåp coá thïí àùåt goån trong caái inro - caái traáp truyïìn thöëng maâ ngûúâi Nhêåt cöåt vaâo möåt caái dêy àïí àeo vaâo cöí hay cöåt vaâo daãi lûng, khi hoå mùåc trang phuåc truyïìn thöëng khöng coá tuái. Vò ngûúâi Nhêåt quen ngöìi trïn saân, hoå khöng laâm nhûäng àöìng höì coá höåp daâi hay àöìng höì àïí àûáng.

Mêåt àöå dên cû cao cuãa Nhêåt, cuâng vúái nhûäng trung têm àö thõ sêìm uêët vaâ nhûäng nhaâ buön maånh daån, àaä kñch thñch viïåc phöí cêåp hoáa caác ngaânh thuã cöng vaâ nghïå thuêåt vaâ thuác àêíy àúâi söëng luön luön chuyïín àöång. Nhiïìu caãng vaâ maång lûúái àûúâng saá töët giuáp viïåc giao thöng trúã thaânh rêët tiïån nghi. Ngaânh chïë taåo àöìng höì



phaát triïín úã Nhêåt súám hún úã Trung Hoa. Caác laänh chuáa, caác àaåi gia vaâ caác tûúáng quên àaä tûâng àaåt laâm nhûäng àöìng höì cho caác lêu àaâi cuãa hoå. Nhûng phaãi àúåi àïën thïë kyã 19, àöìng höì múái trúã thaânh möåt súã thñch cuãa quêìn chuáng vaâ haâng triïåu ngûúâi dên múái coá cú höåi àïí mua.

Phûúng Têy toã ra coá lúåi thïë vaâ trong phêìn lúán lõch sûã, phûúng Têy laâ ngûúâi khaám phaá, coân phûúng Àöng laâ phêìn àûúåc khaám phaá. Nhûäng ngûúâi phûúng Têy àêìu tiïn àïën àûúåc vúái nûãa kia cuãa haânh tinh laâ nhûäng ngûúâi böå haânh àún thûúng àöåc maä vaâ chõu khoá.



Phêìn IV Àõa lyá cuãa trñ tûúãng tûúång

Àêët vaâ biïín

Khöng biïín naâo khöng ài àûúåc, khöng àêët naâo khöng úã àûúåc -Robert Thorne (1527).

Muöën khaám phaá haânh tinh, loaâi ngûúâi phaãi giuä boã nhûäng

niïìm hy voång vaâ nhûäng nöîi súå haäi xa xûa vaâ múã toang cûãa cho kinh nghiïåm. Nhûäng chiïìu kñch bao la cuãa khöng gian, caác luåc àõa vaâ àaåi dûúng, chó àûúåc phúi baây tûâ tûâ. Phûúng Têy toã ra coá lúåi thïë vaâ trong phêìn lúán lõch sûã, phûúng Têy laâ ngûúâi khaám phaá, coân phûúng Àöng laâ phêìn àûúåc khaám phaá. Nhûäng ngûúâi phûúng Têy àêìu tiïn àïën àûúåc vúái nûãa kia cuãa haânh tinh laâ nhûäng ngûúâi böå haânh àún thûúng àöåc maä vaâ chõu khoá. Nhûng viïåc khaám phaá àêìy àuã têìm mûác bao la cuãa haânh tinh chó coá thïí coá àûúåc nhúâ nhûäng cuöåc maåo hiïím trïn biïín cuãa nhûäng cöång àöìng coá töí chûác, múã ra nhûäng bêët ngúâ to lúán.

Cêìu Chuáa cho chên trúâi cuãa baån röång múã möîi ngaây! Nhûäng ai cöåt chùåt mònh vaâo hïå thöëng laâ nhûäng ngûúâi khöng thïí hiïíu thêëu àûúåc sûå thêåt toaân diïån vaâ chó cöë nùæm lêëy caái àuöi cuãa sûå thêåt, möåt hïå thöëng thò giöëng nhû caái àuöi cuãa sûå thêåt. Coân sûå thêåt thò giöëng nhû möåt con tùæc keâ; noá boã àuöi noá laåi trong ngoán tay baån vaâ chaåy biïën ài mêët, hoaân toaân yïn têm rùçng noá seä moåc möåt caái àuöi möåt chó trong nhaáy mùæt - Ivan Turgenev viïët cho Lev Tolstoy (1856).



CHÛÚNG 10

KINH SÚÅ TRÛÚÁC NUÁI NON

Ngaân ngaân nùm trûúác khi con ngûúâi nghô àïën chuyïån chinh phuåc nuái non, nuái non àaä chinh phuåc con ngûúâi. Àûúåc coi nhû lêu àaâi cuãa nhûäng Sûác Maånh Cao Caã, nuái non tûâ lêu vêîn laâ “möåt thaách thûác cho cuöåc chinh phuåc thiïn nhiïn cuãa con ngûúâi”, theo lúâi cuãa Edward Whymper, ngûúâi àêìu tiïn chinh phuåc ngoån Matterhorn. Möîi ngoån nuái cao àïìu àûúåc thêìn thaánh hoáa búãi nhûäng con ngûúâi söëng dûúái boáng cuãa noá. Caãm hûáng tûâ daäy Hi Maä Laåp Sún maâ hoå kinh ngaåc chiïm ngùæm, nhûäng ngûúâi dên bùæc ÊËn Àöå tûúãng tûúång ra coân coá möåt ngoån nuái cao hún nûäa úã phña cûåc bùæc, maâ hoå goåi laâ Nuái Meru. Ngûúâi ÊËn giaáo vaâ sau naây ngûúâi Phêåt giaáo coi ngoån nuái huyïìn thoaåi 84.000 dùåm laâ nuái-siïu-viïåt-trïn-caác-nuái, laâ núi úã cuãa caác thêìn linh. Nuái Meru, nuái trung têm cuãa vuä truå laâ truåc àûáng cuãa vuä truå hònh quaã trûáng, àûúåc vêy quanh búãi baãy ngoån nuái xïëp theo nhûäng voâng troân àöìng têm vaâ quay quanh quyä àaåo cuãa noá laâ mùåt trúâi, mùåt trùng vaâ caác haânh tinh. Giûäa ngoån nuái thûá baãy vaâ voâng nuái thûá taám bïn ngoaâi laâ nhûäng àaåi luåc cuãa traái àêët.

Theo kinh thaánh ÊËn giaáo, trïn nuái Meru “coá nhûäng doâng söng nûúác ngoåt chaãy vaâ nhûäng ngöi nhaâ bùçng vaâng laâm núi cû nguå cuãa caác thêìn linh goåi laâ Deva, caác àaâo haåt Gandharva vaâ caác gaái àiïëm Apsaras cuãa Deva”. Truyïìn thöëng Phêåt giaáo sau naây tin rùçng “Meru nùçm giûäa böën thïë giúái úã böën phûúng chñnh; chên nuái hònh vuöng vaâ àónh nuái hònh troân; nuái cao 84,000 dùåm, möåt nûãa ài lïn trúâi, coân nûãa kia cùæm xuöëng àêët. Phña nuái gêìn chuáng ta toaân laâ bñch ngoåc, vò thïë chuáng ta thêëy bêìu trúâi maâu xanh; phña nuái bïn kia toaân laâ hoaâng ngoåc, höìng ngoåc vaâ baåch ngoåc. Nhû thïë, Meru laâ trung têm cuãa traái àêët”. Nuái Hi Maä Laåp Sún thêìn thaánh - möåt daäy nuái daâi 1,600 dùåm vaâ röång 150 dùåm - laâ têët caã nhûäng gò chuáng ta coá thïí thêëy àûúåc vïì caác Nuái Non. Caác ngoån cao trïn 8 ngaân meát, göìm Everest, Kanchenjunga, Godwin Austen, Dhaulagiri, Nanga Parbat vaâ Gosainthan, khöng ngûúâi leo nuái naâo coá thïí leo túái àûúåc, kïí caã khi kyã nguyïn leo nuái àaä àïën. Nhûäng ngoån nuái naây gúåi cho con ngûúâi loâng biïët ún, vò úã trïn cao êín giêëy nhûäng nguöìn maåch



huyïìn bñ cuãa con söng Indus ban sinh lûåc, söng Hùçng linh thiïng vaâ söng Brahmaputra.

Cuäng thïë, ngûúâi Nhêåt coá nuái Phuá Sô, võ nûä thêìn cai quaãn phong caãnh cuãa hoå vaâ luön luön àûúåc hoå tön kñnh qua caác taác phêím nghïå thuêåt. Nghïå nhên bêåc thêìy Hokusai àaä taåo hònh taác phêím Ba mûúi saáu hònh aãnh nuái Phuá Sô (1823- 29), trònh baây nhiïìu böå mùåt khaác nhau cuãa ngoån nuái linh thiïng.

Bïn phûúng Têy, ngûúâi Hi Laåp coá nuái Olumpus, cao dûång àûáng trïn búâ biïín Aegean úã àöå cao hún 3 nghòn meát. Thûúâng xuyïn bõ mêy muâ bao phuã, àónh nuái mõt muâ Olympus laâ núi úã cuãa thêìn linh.

Loaâi ngûúâi chó coá thïí nhòn thêëy hñ trûúâng cuãa nhûäng têìng àaá laâm chöî höåi hoåp cho caác võ thêìn, êín sau nhûäng àaám mêy muâ. “Gioá khöng bao giúâ thöíi qua, tuyïët khöng bao giúâ chaåm túái”, Homer viïët, “chung quanh noá laâ möåt laân khñ tinh tuyïìn, möåt bêìu aánh saáng trùæng ngêìn bao boåc noá vaâ caác thêìn linh nïëm caãm haånh phuác miïn trûúâng nhû àúâi söëng vônh cûãu cuãa caác ngaâi”. Ngûúâi Hi Laåp tin rùçng nuái Olympus laâ ngoån nuái cao nhêët trïn traái àêët.

Trïn àónh nuái Xinai, Thiïn Chuáa cuãa ngûúâi Do Thaái àaä ban cho öng Mösï nhûäng têëm bia ghi khùæc Luêåt Phaáp.

“Àïën ngaây thûá ba, ngay tûâ saáng, coá sêëm chúáp, mêy muâ daây àùåc trïn nuái vaâ coá tiïëng tuâ vaâ thöíi rêët maånh. Toaân dên trong traåi àïìu run súå. Öng Mösï àûa dên ra khoãi traåi àïí nghïnh àoán Thiïn Chuáa; hoå àûáng dûúái chên nuái. Caã nuái Xinai nghi nguát khoái, vò Àûác Chuáa ngûå trong àaám lûãa maâ xuöëng; khoái böëc lïn nhû khoái loâ lûãa vaâ caã nuái rung chuyïín maånh. Tiïëng tuâ vaâ möîi luác möåt tùng lïn rêët maånh. Öng Mösï noái vaâ Thiïn Chuáa traã lúâi trong tiïëng sêëm. Àûác Chuáa ngûå xuöëng trïn nuái Xinai, trïn àónh nuái. Ngûúâi goåi öng Mösï lïn àónh nuái vaâ öng ài lïn. Àûác Chuáa phaán vúái öng Mösï: “Haäy xuöëng caãnh caáo dên àûâng keáo nhau lïn àïí xem Àûác Chuáa, keão nhiïìu ngûúâi lùn ra chïët. Ngay caác tû tïë àïën gêìn Àûác Chuáa cuäng phaãi giûä mònh cho khoãi nhiïîm uïë, keão bõ Àûác Chuáa àaánh phaåt”. Öng Mösï thûa vúái Àûác Chuáa: “Dên khöng thïí lïn nuái Xinai àûúåc, vò chñnh Ngaâi àaä caãnh caáo chuáng con rùçng: “Haäy vaåch roä ranh giúái cuãa nuái vaâ tuyïn böë àoá laâ nuái thaánh”. Àûác chuáa phaán vúái öng: “Haäy ài xuöëng, röìi laåi trúã lïn, àem theo Aharon vúái ngûúi. Coân tû tïë vaâ dên thò àûâng coá keáo nhau lïn Àûác Chuáa, keão bõ Àûác Chuáa àaánh



phaåt”. Öng Mösï xuöëng vúái dên vaâ noái vúái hoå...” (Saách Xuêët haânh 19,16-20)

Núi naâo khöng coá nuái tûå nhiïn, ngûúâi ta xêy dûång nhûäng ngoån nuái nhên taåo. Nhûäng bùçng chûáng cöí xûa nhêët coân töìn taåi laâ nhûäng kim tûå thaáp coá têìng - nhûäng thaáp goåi laâ ziggurat cuãa Lûúäng Haâ Àõa, ài ngûúåc lïn túái thïë kyã 22 trûúác C.N. “Ziggurat” vûâa coá nghôa laâ àónh nuái vûâa coá nghôa laâ thaáp nhên taåo coá têìng. Thaáp ziggurat khöíng löì úã Babylon, nöíi tiïëng vúái tïn goåi laâ Thaáp Babel, göìm coá 7 têìng, röång 90 meát vuöng vaâ cao 90 meát. Nhòn xa àoá laâ möåt loaåi kim tûå thaáp coá bêåc, nhûng theo nhû Herodotus mö taã noá khoaãng nùm 460 trûúác CN., noá laâ möåt khöëi nhûäng thaáp àaåt chöìng lïn nhau, caái bïn trïn nhoã hún caái bïn dûúái möåt chuát “úã trïn têìng thaáp trïn cuâng coá möåt ngöi àïìn lúán, trong àïìn coá möåt caái giûúâng lúán àûúåc trang hoaâng rûåc rúä, caånh giûúâng laâ möåt caái baân. Khöng coá tûúång thêìn naâo úã àoá. Khöng ai nguã àïm trïn àoá, trûâ möåt ngûúâi phuå nûä trong xûá àûúåc võ thêìn chó àõnh àñch danh, theo nhû töi àûúåc biïët tûâ miïång ngûúâi Canàï, laâ nhûäng saäi cuãa thêìn àoá”.

Khi nhûäng thaáp ziggurat thúâi cöí bõ phaá huãy vaâo thïë kyã 4, möåt ngûúâi Ai Cêåp kïí laåi möåt truyïìn thuyïët cho rùçng thaáp ziggurat “àûúåc xêy búãi nhûäng ngûúâi khöíng löì muöën leo lïn túái trúâi. Vò sûå àiïn röì vö àaåo naây, möåt söë bõ seát àaánh; möåt söë bõ thêìn trûâng phaåt khöng coân nhêån ra nhau; söë coân laåi bõ rúi cùæm àêìu xuöëng àaão Crïta, laâ núi maâ cún giêån cuãa thêìn linh àaä neám hoå xuöëng”. Theo nhûäng baãn vùn kinh thaânh Babylon, thaáp ziggurat laâ möåt “Súåi Dêy Nöëi Trúâi vúái Àêët”.

Thaáp Babel àaä trúã thaânh biïíu tûúång sûå cöë gùæng cuãa con ngûúâi àïí chaåm túái trúâi, vi phaåm vaâo laänh àõa cuãa thêìn linh.

Caác võ Laåt-ma Têy Taång hùçng ngaây dêng cho Àûác Phêåt mö hònh traái àêët cuãa hoå: àöëng gaåo nhoã cuãa hoå laâ biïíu tûúång cuãa Nuái Meru. Àûác Phêåt truyïìn cho hoå rùçng haâi cöët cuãa ngaâi sau khi hoãa thiïu phaãi àïí thaânh möåt àöëng úã giao àiïím cuãa böën con àûúâng, biïíu tûúång quyïìn nùng hoaân vuä cuãa caác lúâi ngaâi daåy.

Trong thúâi gian daâi êën Giaáo ngûå trõ, ngûúâi ta àaä xêy vö söë caác thaáp-àiïån “stupa” - nhûäng mö hònh cuãa nuái Meru-laâm biïíu tûúång cho truåc àûáng cuãa vuä truå hònh quaã trûáng. Khi vua Asoka, trõ vò tûâ 273 túái 232 trûúác C.N., biïën Phêåt Giaáo thaânh quöëc giaáo trong àïë quöëc röång lúán cuãa öng, öng chó àún giaãn àöíi nhûäng thaáp cuãa êën Giaáo thaânh cuãa Phêåt Giaáo. Hiïån coân hai thaáp cuãa Asoka-Thaáp



Stupa Lúán úã Sanchi miïìn trung êën Àöå vaâ Thaáp Stupa Bodhnath úã Katmandu, Têy Taång.

Thaáp àiïån Phêåt Giaáo lúán nhêët, êën tûúång nhêët vaâ cêìu kyâ nhêët laâ thaáp stupa cuãa Borobudur (khoaãng thïë kyã 8 sau C.N.), úã Java. Bïn trïn nùm têìng hònh chûä nhêåt coá tûúâng bao quanh laâ ba sên thûúång hònh troân mang 72 thaáp nhoã coá treo chuöng, möîi thaáp coá möåt tûúång Phêåt. Phña tren cuâng laâ möåt thaáp lúán bùçng àaá kiïn cöë.

Sau khi Phêåt Giaáo suy taân úã ÊËn Àöå vaâ ÊËn Giaáo hûng thõnh trúã laåi, nhiïìu àïìn àaâi àûúåc sún trùæng àïí laâm noá giöëng vúái ngoån nuái thaánh Hi Maä Laåp Sún quanh nùm tuyïët phuã. Caác àïìn thúâ êën Giaáo cuäng giöëng nhû caác thaáp ziggurat vuâng Lûúäng Haâ Àõa vaâ caác kim tûå thaáp Ai Cêåp, khöng phaãi laâ nhûäng núi àïí caác tñn àöì ài vaâo cêìu nguyïån, khaác vúái caác thaánh àûúâng cuãa Thiïn Chuáa Giaáo. Cuäng giöëng nhû nuái tûå nhiïn, nuái nhên taåo hay àïìn thúâ laâ chñnh vêåt thúâ phûúång, laâ àêët thaánh thiïng nhêët. Coá leä àïìn àaâi nguy nga nhêët trïn thïë giúái laâ àïìn Angkor Vat, phûác taåp hún thaáp-àïìn àûúåc xêy dûång búãi vua Camböët Suryavarman II (1113-1150) vûâa laâm lùng vûâa laâm àïìn thúâ cuãa vua. Thaáp cuãa àïìn naây coá rêët nhiïìu vaâ àêìy êën tûúång, laâ möåt kim tûå thaáp xïëp têìng, giöëng nhû möåt quaã nuái àûúåc àiïu khùæc.

ÚÃ phûúng trúâi bïn kia cuäng thêëy sûâng sûäng nhûäng kim tûå thaáp khaác tuy àún sú möåc maåc hún, nhûng cuäng laâ nhûäng biïíu tûúång cuãa sûå kinh ngaåc trûúác caãnh nuái non huyïìn bñ. Trong thung luäng Mexico, nhûäng thöí nhên Toltecs àaä dûång lïn Kim Tûå Thaáp Mùåt Trúâi cuãa hoå úã Teorihuacaán, cao bùçng 2/3 thaáp Babel. ÚÃ baán àaão àöìng bùçng Yucataán, ngûúâi Mayas àaä dûång thaáp àïìn cuãa hoå úã Uxmal vaâ Chicheán Itzaá.



CHÛÚNG 11

VEÄ BAÃN ÀÖÌ BÊÌU TRÚÂI VAÂ ÊM PHUÃ

Trúã ngaåi lúán trong viïåc khaám phaá hònh thïí cuãa traái àêët, caác luåc àõa vaâ àaåi dûúng, khöng phaãi laâ sûå ngu döët, maâ laâ nhûäng aão tûúãng cuãa nhêån thûác. Trñ tûúãng tûúång coá aãnh hûúãng sêu àêåm, vûâa taåo niïìm hy voång vûâa gêy nïn súå haäi, trong khi sûå hiïíu biïët cûá tiïën túái tûâ tûâ keâm theo nhûäng bùçng chûáng mêu thuêîn nhau.

Baãn thên ngûúâi dên laâng quï luön luön súå leo lïn nhûäng àónh

nuái, song hoå laåi àùåt chöî cho nhûäng ngûúâi chïët cuãa mònh úã nhûäng àöå cao khöng thïí naâo àaåt túái.

Caác thiïn thïí laâ nhûäng vñ duå roä raâng vïì sûå biïën mêët vaâ höìi sinh. Mùåt trúâi taân ài möîi àïm àïí röìi höìi sinh möîi buöíi saáng, trong khi mùåt trùng àûúåc taái sinh möîi thaáng möåt lêìn. Coá phaãi mùåt trùng naây cuäng àûúåc caái thiïn thïí cûá taái sinh àïìu àùån khöng? Coá phaãi nhûäng ngöi sao chiïëu saáng möîi buöíi chiïìu taâ cuäng laâ nhûäng ngöi sao taân luåi möîi khi bònh minh túái? Coá leä, giöëng nhû chuáng, möîi ngûúâi chuáng ta cuäng coá thïí bõ chïët ài röìi laåi höìi sinh. Khöng coá gò àaáng ngaåc nhiïn khi ngûúâi ta liïn kïët nhûäng thiïn thïí, àùåc biïåt mùåt trùng, vúái sûå höìi sinh cuãa ngûúâi chïët. Chuáng ta seä tòm hiïíu nhûäng yá niïåm naây tûâ Hi Laåp vaâ Röma cöí àaåi, nhûng cuäng nïn nhúá rùçng nhûäng yá niïåm naây khöng chó coá úã vuâng Àõa Trung Haãi hay thïë giúái phûúng Têy.

Trong thúâi kyâ àêìu cuãa Hi Laåp cöí àaåi, nûä thêìn mùåt trúâi laâ chuã cuãa caác quyã thêìn, nûä hoaâng êm phuã. Theo möåt khoa chiïm tinh phöí biïën úã phûúng Àöng, nhûäng tia saáng êím ûúát laänh leäo cuãa mùåt trùng laâm thöëi rûäa xaác ngûúâi chïët, nhúâ àoá linh höìn thoaát ra khoãi xaác vaâ linh höìn naây àûúåc giaãi phoáng khoãi nguåc tuâ trêìn gian àïí bay lïn coäi trúâi. Nhûäng ngûúâi Syria thúâi cöí àaä cöë gùæng laâm cho tiïën trònh naây àûúåc xaãy ra mau leå bùçng caách dêng nhûäng hiïën tïë úã möå



ngûúâi chïët vaâo àïm maâ nhûäng tia saáng mùåt trùng maånh nhêët. Trong Giaáo Höåi Àöng Phûúng, ngûúâi ta êën àõnh nhûäng ngaây cûã haânh nghi thûác cho ngûúâi chïët àïí khúi dêåy nhûäng niïìm hy voång naây.

Kinh Upanishad, möåt baãn vùn ÊËn Giaáo cöí tuyïn böë, “Moåi ngûúâi lòa boã traái àêët àïìu ài lïn mùåt trùng vaâ húi thúã cuãa hoå laâm mùåt trùng trûúng phöìng lïn vaâo thûúång tuêìn möîi thaáng”.

Viïåc caác linh höìn bay lïn túái mùåt trùng khöng chó laâ möåt êín duå. Theo nhûäng triïët gia Khùæc Kyã, mùåt trùng àûúåc bao boåc búãi möåt vuâng coá nhûäng tñnh chêët vêåt lyá àùåc biïåt. Linh höìn laâ möåt húi thúã noáng, bay lïn möåt caách tûå nhiïn qua khöng khñ àïí vaâo vuâng lûãa cuãa bêìu trúâi. Khi tiïën gêìn àïën mùåt trùng, linh höìn gùåp “voâm” khñ ï-te, möåt chêët khñ coá àùåc tñnh giöëng nhû baãn tñnh cuãa linh höìn khiïën cho linh höìn nöíi lïn úã àoá trong traång thaái cên bùçng. Möîi linh höìn laâ möåt quaã cêìu lûãa àûúåc phuá bêím trñ thöng minh vaâ moåi linh höìn húåp laåi taåo thaânh möåt ban húåp xûúáng xung quanh mùåt trùng tûúi saáng laáng. Theo löëi hiïíu naây thò Thiïn Àûúâng khöng phaãi trïn mùåt trùng nhû phaái Pythagore quaã quyïët, maâ úã voâm khñ ï-te bao quanh mùåt trùng, núi chó nhûäng linh höìn töët laânh múái coá thïí vaâo.

Theo khoa thiïn vùn phöí biïën thúâi àoá, mùåt trùng laâ haânh tinh thêëp nhêët trong baãy haânh tinh vaâ voâm ï-te cuãa noá tiïëp giaáp vúái khñ quyïín dú bêín cuãa traái àêët. Phaái Pythagore vaâ Khùæc Kyã coân tûúãng tûúång ra viïåc caác linh höìn trúã vïì traái àêët ngay sau khi ài hïët voâng cuãa mùåt trùng.

Theo tin tûúãng dên gian chêu Êu, coá leä möîi ngûúâi ngöi sao cuãa mònh - saáng hay töëi, tuây theo hoaân caãnh vaâ söë mïånh cuãa mònh - ngöi sao naây saáng lïn luác ngûúâi êëy sinh ra vaâ tùæt luác ngûúâi êëy chïët. Vò thïë, möåt sao bùng coá thïí coá nghôa laâ coá ai àoá chïët. Tûâ khaái niïåm dên gian naây, Giaám muåc Eusïbiö thaânh Alexandria úã thïë kyã 5 àùåt cêu hoãi, “Nïëu vêåy thò chó coá hai ngöi sao vaâo thúâi àiïím Aàam vaâ Eva thöi sao, cuäng nhû chó coá taám ngöi sao sau cún Höìng Thuãy, khi maâ chó coân öng Nöï vaâ baãy ngûúâi khaác söëng soát thöi sao?” Möîi ngûúâi àïìu sinh ra dûúái möåt ngöi sao töët hoùåc möåt ngöi sao xêëu.

Nhiïìu thiïn niïn kyã trûúác cuöåc khaám phaá àõnh luêåt troång lûåc, mùåt trúâi, thiïn thïí maånh nhêët trong caác thiïn thïí, àûúåc coi laâ cai trõ caác thiïn thïí khaác vaâ laâ möåt thûá “trung têm cuãa vuä truå, nguöìn sinh ra caác linh höìn múái”. Theo phaái Pythagoras (thïë kyã 2



trûúác C.N), mùåt trúâi laâ Apollo Masaagetes, nhaåc trûúãng cuãa caác Thi Thêìn, êm nhaåc cuãa hoå laâ sûå hoâa àiïåu cuãa caác tinh cêìu.

Nhûäng ngûúâi coá thïí nhêët trñ vúái nhau vïì möåt ñt sûå kiïån khaác cuãa nhûäng vuâng xa xöi cuãa traái àêët hêìu nhû àïìu nhòn nhêån coá thïë giúái êm phuã. Caã trûúác khi ngûúâi ta biïët àûúåc hònh thuâ cuãa phêìn lúán mùåt àêët, ngûúâi ta àaä biïët mö taã rêët söëng àöång vaâ chi tiïët vïì Thïë Giúái Ngêìm dûúái àêët. Viïåc chön ngûúâi chïët dûúái àêët roä raâng cho thêëy ngûúâi ta coá thïí nghô rùçng Êm Phuã laâ úi úã cuãa ngûúâi chïët. Hònh nhû chöî úã cuãa ngûúâi chïët gúåi ra cho ngûúâi ta yá tûúãng vïì àúâi söëng sau khi chïët. Truyïìn thuyïët kïí laåi rùçng ngûúâi Röma, khi xêy dûång thaânh phöë cuãa mònh, àaä theo möåt têåp tuåc cuãa ngûúâi Etruáca cöí vaâ àaâo möåt caái giïëng úã giûäa thaânh phöë àïí cho nhûäng töí tiïn àang söëng dûúái êm phuã coá thïí liïn laåc dïî daâng vúái thïë giúái ngûúâi söëng. Ngûúâi ta àöí vaâo giïëng naây nhûäng cuãa cuáng - nhûäng traái àêìu muâa vaâ möåt cuåc àêët lêëy tûâ thaânh phöë nhûäng cû dên àaä úã trûúác khi àïën àêy - àïí laâm cho nhûäng ngûúâi àaä chïët àûúåc yïn öín vaâ àïí àaãm baão coá nhûäng doâng doäi nöëi tiïëp.

Luác àêìu, àúâi söëng dûúái Êm Phuã chó laâ nöëi daâi àúâi söëng trïn traái àêët. Àêy laâ lyá do taåi sao nhiïìu dên töåc chön caác chiïën binh cuãa mònh vúái xe trêån, ngûåa, vuä khñ vaâ caác thï thiïëp cuãa hoå...

Luác àêìu, àúâi söëng dûúái Êm Phuã chó laâ nöëi daâi àúâi söëng trïn traái àêët. Àêy laâ lyá do taåi sao nhiïìu dên töåc chön caác chiïën binh cuãa mònh vúái xe trêån, ngûåa, vuä khñ vaâ caác thï thiïëp cuãa hoå, taåi sao ngûúâi thúå àûúåc chön vúái caác duång cuå cuãa mònh vaâ taåi sao phuå nûä àûúåc chön vúái caác àöì thïu dïåt vaâ caác àöì bïëp nuác cuãa mònh. Nhû thïë cuöåc àúâi trïn mùåt àêët coá thïí tiïëp tuåc dûúái êm phuã.

ÚÃ Hi Laåp, coá möåt giaáo phaái lêëy tïn cuãa Orphenus, möåt thi sô thêìn thoaåi muöën cûáu Eurydice, ngûúâi vúå yïu dêëu cuãa mònh ra khoãi êm phuã; giaáo phaái naây àaä tön dûúng Orphenus nhû laâ ngûúâi anh huâng trong nhûäng cuöåc haânh trònh maåo hiïím ài xuöëng êm phuã vaâ ài lïn mùåt àêët. Khoaãng thïë kyã 6 trûúác C. N, giaáo phaái naây vaâ nhûäng ngûúâi Etrrusca theo hoå àaä khai triïín möåt yá niïåm vïì ngaây phaán xeát, möåt caãnh ngaây têån thïë thêåt caãm àöång maâ chuáng ta vêîn coân coá thïí thêëy nhûäng bûác veä thêåt àeåp trïn nhûäng chiïëc bònh cuãa hoå.

Coá veã nhû úã Hi Laåp vaâ Röma cöí àaåi, yá niïåm vïì êm phuã nhû laâ núi úã cuãa caác êm höìn àaä àûúåc dên chuáng chêëp nhêån röång raäi, hay ñt laâ khöng hoaâi nghi möåt caách tñch cûåc.



Mùåc dêìu triïët hoåc Plato vaâ Kitö giaáo àöëi choåi nhau vïì vö söë giaáo àiïìu, nhûng caã hai àïìu nhòn nhêån àûúåc nhûäng baãn àöì truyïìn thöëng vïì thiïn àûúâng vaâ êm phuã, theo nhûäng caách khaác nhau. Khi phaái Tên Plato úã thïë kyã 3 phuåc hûng nhûäng giaáo thiïët cuãa Plato nhû laâ kinh àiïín, hoå àaä baão vïå löëi mö taã sinh àöång cuãa Plato vïì cuöåc söëng cuãa caác linh höìn trong loâng àêët. Porhyri, möåt àõch thuã quyïët liïåt cuãa Kitö giaáo, cùæt nghôa rùçng mùåc duâ möîi linh höìn baãn chêët laâ möåt “húi thúã noáng” coá khuynh hûúáng bay lïn trúâi, nhûng khi möåt linh höìn ài thêëp xuöëng bêìu khñ cuãa traái àêët, noá trúã nïn êím ûúát vaâ nùång. Trong cuöåc söëng cuãa linh höìn trïn mùåt àêët, khi noá bõ vûúng bêín vò àêët seát cuãa àúâi söëng nhuåc duåc, noá caâng trúã nïn nùång hún, cho túái khi noá têët yïëu bõ löi keáo xuöëng vûåc thùèm cuãa loâng àêët. Proclus, möåt nhaâ Tên Plato khaác lêåp luêån rùçng, “Mùåc duâ linh höìn tûå baãn chêët coá khaát voång bay lïn núi úã tûå nhiïn cuãa noá, nhûng khi bõ duåc voång xêm chiïëm, noá bõ àeâ nùång xuöëng vaâ nhûäng baãn nùng thêëp heân trong linh höìn löi keáo noá túái chöî noá phaãi úã, laâ loâng àêët”. Nhû thïë dïî hiïíu rùçng nhûäng linh höìn xêëu xa seä bõ kïët aán xuöëng Êm Phuã. Vò vêåy, Êm Phuã khöng phaãi chó laâ möåt êín duå, maâ laâ möåt maång lûúái ngêìm dûúái àêët göìm nhûäng doâng söng vaâ àaão, nhûäng nhaâ tuâ vaâ xaâ lim, coá nhûäng doâng söng vaâ àaão, nhûäng nhaâ tuâ vaâ xaâ lim, coá nhûäng doâng nûúác cuãa traái àêët ài qua vaâ khöng bao giúâ thêëy mùåt trúâi.

Trong thiïn niïn kyã sau àoá, Kitö giaáo àem àïën cho hònh aãnh thiïn àûúâng vaâ hoãa nguåc cöí xûa coá yá nghôa vaâ möåt thûåc taåi múái. Ñt coá caái nhòn naâo êën tûúång cho bùçng quan niïåm cuãa thaánh nûä Hildegard úã Bingen (1099 - 1179), möåt phuå nûä coá caá tñnh maånh àaä söëng trong möåt nûä tu viïån tûâ khi lïn taám, taåi àoá baâ àûúåc dûå caác nghi thûác cuöëi cuâng daânh cho ngûúâi chïët àïí daåy baâ rùçng baâ àaä àûúåc mai taáng àöëi vúái thïë gian. Baâ àaä viïët nhûäng tiïíu sûã caác thaánh vúái nhûäng lúâi leä huâng höìn, nhûäng taác phêím vïì lõch sûã tûå nhiïn, y hoåc vaâ nhûäng bñ nhiïåm cuãa viïåc Taåo dûång vuä truå. Baâ àaä nhòn thêëy vaâ mö taã möåt caách sinh àöång nhûäng gò xaãy ra cho nhûäng linh höìn töåi löîi khöng biïët höëi caãi.

Àûúng nhiïn, ngûúâi mö taã thiïn àûúâng vaâ hoãa nguåc thuyïët phuåc nhêët cuãa Kitö giaáo laâ àaåi thi haâo yá Dante Alighieri (1265 - 1321). Kinh nghiïåm caãm xuác chuã àaåo cuãa àúâi öng laâ caái chïët cuãa Beatrice, ngûúâi yïu cuãa öng, luác öng múái 25 tuöíi; kinh nghiïåm naây àaä dêîn dùæt öng daânh hêìu nhû têët caã àúâi saáng taác cuãa mònh àïí viïët möåt thiïn sûã thi vïì thïë giúái bïn kia núi Beatrice àaä ài àïën. Öng bùæt



àêìu viïët tûâ nùm 1307 vaâ vêîn coân viïët cho túái ngaây öng chïët. Mûúâi ba baâi ca cuöëi cuâng cuãa taác phêím leä ra àaä bõ mêët nïëu sau khi chïët Dante khöng trúã vïì baáo möång cho Jacop con öng biïët chöî öng cêët giêëu nhûäng vêìn thú êëy.

Cuöåc haânh trònh cuãa öng xuöëng êm phuã laâ möåt cuöåc lûä haânh, möåt cuöåc trúã vïì vúái nhûäng caãnh trñ rêët quen thuöåc àöëi vúái con ngûúâi thúâi cöí àaåi.

La Divina Commedia (Haâi kõch Thêìn Linh) laâ möåt thiïn sûã thi kïí laåi cuöåc haânh trònh cuãa taác giaã xuöëng êm phuã, núi cû nguå cuãa keã chïët. Möåt trùm baâi thi ca (14,233 doâng) mö taã àêìy àuã “tònh traång cuãa caác linh höìn sau khi chïët” xuyïn qua cuöåc haânh trònh cuãa Dante xuöëng Hoãa nguåc (Enferno), Luyïån Nguåc (Purgatorio) vaâ lïn Thiïn Àûúâng (Paradiso).

Dante àaä sûã duång nhûäng quan niïåm vùn hoåc thúâi trung cöí àïí mö taã toaân caãnh cuãa àúâi söëng thïë giúái bïn kia. Virgilius, thi haâo Latinh cöí àaåi, dêîn öng qua Hoãa Nguåc vaâ tiïëp tuåc dêîn öng qua Luyïån Nguåc. Beatrice dêîn öng qua Thiïn Àûúâng vaâ chó nhûúâng chöî cho thaánh Bïnaàö hûúáng dêîn tiïëp khi öng àaä gùåp àûúåc Thiïn Chuáa. Vigilius dêîn öng ài xuöëng chñn têìng êm phuã, úã möîi têìng àïìu coá nhûäng hònh phaåt khaác nhau daânh cho tûâng loaåi linh höìn bõ àoåa àêìy, cho túái khi hoå gùåp chñnh Satan úã têìng cuöëi cuâng. Ài lïn theo möåt àûúâng hêìm dêîn túái chên nuái Luyïån Nguåc, hoå leo lïn 7 têìng cuãa Luyïån Nguåc, möîi têìng laâ möåt trong baãy troång töåi, röìi hoå tiïëp tuåc leo lïn túái Thiïn Àûúâng, úã àoá coá chñn têìng trúâi. Têìng trúâi thûá mûúâi laâ núi úã cuãa Thiïn Chuáa vaâ caác thiïn thêìn cuãa ngaâi.



CHÛÚNG 12

SÛÅ LÖI CUÖËN CUÃA TÑNH ÀÖËI XÛÁNG

Caãm nhêån sûå hiïíu biïët coân hêëp dêîn hún chñnh sûå hiïíu biïët. Vaâ khöng coá gò ngaåc nhiïn khi oác tûúãng tûúång cuãa con ngûúâi àaä taåo cho traái àêët nhûäng hònh thïí àöëi xûáng àún giaãn nhêët.

Möåt trong nhûäng hònh thïí hêëp dêîn cuãa traái àêët laâ hònh quaã trûáng. Ngûúâi Ai Cêåp cöí xûa coi toaân thïí traái àêët nhû möåt quaã trûáng ban àïm àûúåc giûä gòn búãi mùåt trùng, “möåt con chim trùæng khöíng löì... giöëng nhû möåt con ngöîng àang êëp trûáng”. Caác nhaâ Ngöå Àaåo, möåt giaáo phaái thêìn bñ Kitö giaáo úã thïë kyã 1 vaâ 2, cuäng coi trúâi vaâ àêët nhû möåt Quaã Trûáng Thïë Giúái trong loâng cuãa vuä truå. Quêën lêëy quaã trûáng naây laâ möåt con rùæn khöíng löì sûúãi êëm cho quaã trûáng, giûä gòn trûáng, êëp trûáng vaâ àöi khi ùn quaã trûáng àoá. Thaánh Bede Àaáng Kñnh àaä viïët vaâo thïë kyã 7: “Traái àêët laâ möåt vêåt thïí nùçm giûäa loâng cuãa vuä truå, giöëng nhû loâng àoã trûáng nùçm giûäa quaã trûáng; chung quanh noá laâ nûúác, giöëng nhû loâng trùæng trûáng bao quanh loâng àoã; bïn ngoaâi nûúác laâ khöng khñ, giöëng nhû maâng cuãa quaã trûáng; vaâ úã ngoaâi cuâng laâ lûãa, bao boåc lêëy noá nhû chiïëc voã trûáng”.

Möåt ngaân nùm sau, nhaâ thêìn hoåc ngûúâi Anh Thomas Burnet (1635?-1715) àaä kïët húåp tû tûúãng thêìn hoåc Plato, khoa hoåc vaâ kinh nghiïåm du lõch daäy nuái Alpes àïí viïët thaânh cuöën saách danh tiïëng Thêìn Hoåc vaâ Traái Àêët (1684). Nhûng öng phaãi nhòn nhêån rùçng “quan niïåm naây vïì traái àêët hònh quaã trûáng àaä coá tûâ thúâi cöí àaåi úã caác dên töåc Latinh, Hy Laåp, Ba Tû, Ai Cêåp vaâ nhûäng dên töåc khaác nûäa”. “Thêìn hoåc” cuãa Burnet mö taã viïåc saáng taåo vaâ taái taåo mùåt àêët thaânh 4 thúâi kyâ: Saáng taåo, Höìng Thuãy, Hoãa Tai vaâ Têån Thïë. Trong thúâi kyâ hiïån taåi, sau thúâi kyâ Höìng Thuãy vaâ chuêín bõ cho thúâi Hoãa Tai, mùåt trúâi laâm khö traái àêët vaâ nhûäng thay àöíi bïn trong traái àêët àang chuêín bõ cho têët caã traái àêët böëc chaáy. Sau thúâi Hoãa Tai laâ möåt ngaân nùm vúái möåt trúâi múái vaâ möåt àêët múái; vaâ sau ngaân nùm naây, khi traái àêët àûúåc biïën àöíi thaânh möåt ngöi sao saáng, moåi lúâi tiïn tri cuãa kinh thaánh seä àûúåc ûáng nghiïåm.



Chuáng ta khöng coân baãn àöì naâo cuãa ngûúâi Hy Laåp cöí àaåi, nhûng kho vùn hoåc Hy Laåp coá mö taã cuöåc tòm kiïëm caái àöëi xûáng. Tûâ lêu trûúác khi bùæt àêìu tin rùçng traái àêët hònh cêìu, ngûúâi Hy Laåp àaä tranh luêån vïì nhûäng hònh thuâ àún giaãn khaác maâ traái àêët coá thïí coá. Herodotus chïë giïîu quan niïåm cuãa Homer vïì traái àêët laâ möåt caái àôa troân àûúåc söng Oceanus bao quanh. Theo öng, roä raâng chung quanh traái àêët phaãi toaân laâ sa maåc. Ngay tûâ trûúác khi ngûúâi ta biïët traái àêët hònh cêìu, ngûúâi ta àaä tin rùçng coá möåt thûá “xñch àaåo” chia traái àêët thaânh hai phêìn àïìu nhau. Theo Herodotus, söng Nil vaâ söng Danube nùçm àöëi xûáng nhau qua möåt kinh tuyïën chaåy xuyïn qua nhûäng baãn àöì Hy Laåp. Möåt hònh thang cên laâ hònh aãnh vïì traái àêët àûúåc chêëp nhêån búãi Aechylus, sûã gia Ephorus vaâ caác taác giaã Hy Laåp khaác. “Àûúâng xñch àaåo” naây ài theo truåc kinh tuyïën cuãa biïín Àõa Trung Haãi trïn caác baãn àöì Hy Laåp, coá veã giuáp cùæt nghôa nhiïìu àiïìu. Noá giaãi thñch rùçng vuâng Tiïíu aá coá khñ hêåu lyá tûúãng vò noá nùçm doåc theo truåc àoá vaâ úã giûäa hai àiïím cûåc cuãa mùåt trúâi moåc vaâ lùån vaâo muâa heâ vaâ muâa àöng.

Traái àêët hònh vuöng cuäng löi cuöën rêët nhiïìu ngûúâi. Nhûäng ngûúâi Pïru cöí xûa hònh dung traái àêët nhû möåt caái höåp vúái möåt maân hònh gúån soáng, núi úã cuãa Thêìn Vô Àaåi. Ngûúâi Aztecs chia vuä truå cuãa hoå thaânh nùm hònh vuöng- coá möåt hònh vuöng úã giûäa vaâ keáo ra möîi mùåt möåt hònh vuöng. Möîi hònh vuöng chûáa möåt trong böën phûúng ài ra tûâ Chöî Trung Têm, núi úã cuãa Thêìn lûãa Xiuhtecutli, meå vaâ cha cuãa caác thêìn, úã trong röën cuãa traái àêët. Caác dên töåc khaác coi vuä truå coá hònh baánh xe, hay möåt khöëi tûá diïån.

Nhûäng chuyïån thêìn thoaåi vaâ êín duå khùæp núi àaä giuáp laâm cho vuä truå trúã nïn dïî hiïíu, àeåp vaâ húåp lyá. Ngûúâi ta àaä tûúãng tûúång ra àuã loaåi nhên vêåt kyâ diïåu coá vai troâ Nêng Àúä Vuä Truå. Thêìn thoaåi Hy Laåp coá Atlas vaác quaã àêët trïn vai, laâ hònh aãnh quen thuöåc àöëi vúái ngûúâi chêu Êu. ÚÃ Mexicö, coá ñt nhêët böën võ thêìn nêng àúä bêìu trúâi, trong àoá nöíi nhêët laâ thêìn Quetzalcoatl. Möåt hònh aãnh cuãa ÊËn giaáo cöí xûa cho thêëy quaã àêët hònh baán cêìu àûúåc àúä trïn lûng cuãa böën con voi àûáng trïn mu hònh baán cêìu cuãa möåt con ruâa khöíng löì nöíi trïn àaåi dûúng cuãa vuä truå.

Tûâ rêët súám, khoaãng thïë kyã 5 trûúác C.N., caác hoåc giaã Hy Laåp àaä biïët traái àêët coá hònh cêìu. Bùçng chûáng chùæc chùæn àêìu tiïn àûúåc ghi laåi trong cuöën Phaedo cuãa Plato. Caác triïët gia Hy Laåp nghiïm tuác àaä boã quan niïåm traái àêët nhû laâ möåt caái àôa phùèng nöíi trïn mùåt nûúác. Trûúâng phaái Pythagora vaâ Plato àùåt niïìm tin cuãa hoå



trïn cú súã myä hoåc. Vò hònh cêìu laâ hònh toaán hoåc hoaân haão nhêët, nïn têët nhiïn traái àêët phaãi hònh cêìu. Suy nghô theo caách khaác seä laâ chöëi boã trêåt tûå trong Taåo dûång. Aristote cuäng chêëp nhêån lyá thuyïët naây dûåa trïn nhûäng lyá do toaán hoåc thuêìn tuáy vaâ öng coân thïm möåt söë dêîn chûáng vïì vêåt lyá. ÚÃ trung têm cuãa vuä truå, têët nhiïn laâ traái àêët phaãi laâ hònh cêìu. Vò moåi vêåt thïí rúi àïìu hûúáng vïì têm, nïn nhûäng haåt cuãa traái àêët seä húåp thaânh möåt quaã cêìu khi chuáng tuå laåi tûâ caác phña. “Hún nûäa, tñnh chêët hònh cêìu cuãa traái àêët coân àûúåc chûáng minh búãi kinh nghiïåm cuãa caãm giaác, vò nïëu khöng, nguyïåt thûåc seä khöng coá hònh daång nhû thïë; vò tuy trong nhûäng chu kyâ haâng thaáng cuãa mùåt trùng caác maãnh mang nhûäng hònh thuâ àuã loaåi- thùèng, khuyïët, lûúäi liïìm- nhûng trong nguyïåt thûåc laâ do mùåt trùng bõ traái àêët che khuêët, thò àûúâng troân àoá chñnh laâ do hònh cêìu cuãa traái àêët”.

Vaâo sinh thúâi cuãa Aristote, khoa àõa lyá toaán hoåc úã Hy Laåp àaä coá nhûäng tiïën böå rêët lúán. Tuy hoå vêîn chûa quan saát àuã nhûäng chi tiïët vïì mùåt àêët àïí veä möåt baãn àöì traái àêët hûäu duång, nhûng chó duâng toaán hoåc vaâ thiïn vùn hoåc, hoå àaä àaåt àïën nhûäng con söë tñnh toaán chñnh xaác àïën kinh ngaåc. Caác taác giaã cöí àiïín sau Aristote, khöng nhûäng chó coá caác nhaâ khoa hoåc-triïët hoåc lúán nhû Pliny Lúán (23-79) vaâ Ptolïmï (90-168), coân coá nhûäng nhaâ baách khoa nöíi tiïëng chêëp nhêån vaâ khai triïín tñnh chêët hònh cêìu cuãa traái àêët. Khaám phaá naây laâ möåt trong nhûäng di saãn quan troång nhêët cuãa kiïën thûác cöí àiïín àïí laåi cho thïë giúái hiïån àaåi.

Traái àêët hònh troân gúåi ra nhûäng cú höåi maâ trñ tûúãng tûúång thêím myä khöng thïí naâo cûúäng laåi àûúåc. Möåt hònh cêìu coá thïí àûúåc chia nhoã ra möåt caách àöëi xûáng, thêåm chñ àeåp nûäa, theo rêët nhiïìu caách. Caác nhaâ triïët hoåc-àõa lyá hoåc thúâi cöí àaä rêët súám khaám phaá ra àiïìu naây.

Nhûäng cöë gùæng àêìu tiïn laâ muöën veä chung quanh quaã cêìu nhûäng àûúâng song song àöëi xûáng. Nïëu coá thïí veä àïìu àûúåc nhûäng àûúâng song song naây, phaãi chùng nhûäng khoaãng caách giûäa chuáng khöng coá möåt yá nghôa àùåc biïåt? Thïë laâ ngûúâi Hy Laåp veä nhûäng àûúâng naây quanh khùæp quaã cêìu, chia traái àêët thaânh nhûäng phêìn nhoã song song nhau, maâ hoå goåi laâ klimata. Nhûäng klimata naây coá yá nghôa àõa lyá vaâ thiïn vùn hoåc, chûá khöng coá yá nghôa vïì thúâi tiïët. Chiïìu daâi cuãa ngaây daâi nhêët xêëp xó bùçng nhau taåi moåi núi trong cuâng möåt vuâng. Klimata theo tiïëng Hy Laåp coá nghôa laâ “sûå nghiïng” vò chiïìu daâi cuãa möåt ngaây luön luön àûúåc xaác àõnh búãi àöå



nghiïng cuãa mùåt trúâi khi noá àûúåc nhòn thêëy úã möîi núi. Trong vuâng gêìn cûåc, ngaây daâi nhêët trong nùm laâ 20 giúâ, trong khi gêìn xñch àaåo aánh saáng ban ngaây khöng bao giúâ keáo daâi quaá 12 giúâ àöìng höì. Giûäa hai àiïím àoá laâ nhûäng vuâng maâ ngaây daâi nhêët seä coá nhûäng lûúång gia khaác nhau.

Caác hoåc giaã thúâi xûa khöng nhêët trñ trong viïåc chia quaã àêët thaânh bao nhiïu vuâng nhû thïë. Möåt söë nghô chó coá ba, söë khaác nghô coá thïí mûúâi hay nhiïìu hún. Sûå àöëi xûáng cuãa nhûäng sûå phên chia naây bõ rùæc röëi vò vuâng maâ ngaây keáo daâi tûâ 14 àïën 15 giúâ seä röång 632 dùåm, trong khi vuâng maâ ngaây keáo daâi tûâ 19 àïën 20 giúâ seä chó röång 173 dùåm. Sú àöì nöíi tiïëng nhêët laâ cuãa Pliny, phên chia phêìn cuãa mùåt àêët àûúåc ngûúâi Hy Laåp vaâ Röma biïët àïën thúâi àoá (nghôa laâ phêìn àêët úã 46 vô bùæc) thaânh 7 muái song song hoaân toaân úã phña bùæc xñch àaåo. Öng cuäng veä thïm ba vuâng nûäa cho caác “hoang maåc” úã phña cûåc bùæc. Ptolïmï tùng con söë lïn 21 muái song song cho toaân thïí bùæc baán cêìu.

Nhûäng àûúâng tuây yá àoá dêìn dêìn seä coá têìm quan troång lúán trong viïåc con ngûúâi hiïíu biïët bïì mùåt cuãa haânh tinh, nhûng khöng phaãi caác hoåc giaã thúâi cöí àaåi mong àúåi. Nhaâ àõa lyá nöíi tiïëng Strabo (64 trûúác C.N.?) nhêën maånh rùçng phêìn klimata nhiïåt àúái úã caã hai phña xñch àaåo, chöî maâ mùåt trúâi àûáng úã trïn àónh àêìu suöët nûãa thaáng möîi nùm, coá möåt hïå thûåc vêåt vaâ àöång vêåt àùåc biïåt. ÚÃ vuâng naây, mùåt àêët toaân caát nûát neã “khöng taåo ra àûúåc loaâi gò ngoaâi cêy dêìu thöng, loaåi cêy dêìu thöng nhoã taåo ra nhûåa thöng vaâ möåt söë cêy mang traái coá võ cay dïî bõ sûác noáng laâm khö heáo; vò úã nhûäng vuâng naây khöng coá nhûäng nuái àïí laâm tan mêy vaâ taåo mûa, cuäng khöng coá söng ngoâi; vaâ vò vêåy caác vuâng naây chó coá nhûäng loaâi àöång vêåt coá löng tú, sûâng cuåt, möi dïì vaâ muäi teåt (vò caác phêìn àêìu cuãa nhûäng böå phêån naây bõ sûác noáng laâm queâ cuåt)”. Nûúác da àen saåm cuãa ngûúâi Ethiopi àûúåc coi laâ sûác noáng chaáy boãng cuãa vuâng nhiïåt àúái, coân maâu hung àoã vaâ tñnh hoang daä cuãa nhûäng cû dên caác vuâng cûåc bùæc laâ do caái laånh cuãa khu vûåc Bùæc cûåc.

Tûâ cuöåc tòm kiïëm caác khu vûåc klimata vaâ sûå àöëi xûáng àaä phaát sinh Hïå Thöëng Traái Àêët cuãa Ptolïmï. Tuy khöng àûúåc biïët nhiïìu bùçng Hïå Thöëng Haânh Tinh, maâ ai cuäng biïët laâ sai lêìm, Hïå Thöëng Traái Àêët cuãa Ptolïmï vêîn coân cung cêëp cho chuáng ta võ trñ vaâ phûúng hûúáng cuãa mònh trïn mùåt àêët.

Herodotus vaâ nhûäng hoåc giaã Hy Laåp thúâi xûa khi ài tòm nhûäng àûúâng àöëi xûáng, àaä veä möåt àûúâng tûâ àöng sang têy qua Àõa



Trung Haãi, chia thïë giúái maâ hoå biïët vaâo thúâi àoá thaânh hai phêìn. Duång cuå àún giaãn naây maâ hoå khai triïín àïí phuâ húåp vúái hònh cêìu maâ hoå múái khaám phaá ra àöëi vúái traái àêët, laâ möåt khúãi àiïím quyïët àõnh.

Eratosthenes (276?-195 trûúác C.N.?) coá leä laâ nhaâ àõa lyá hoåc lúán nhêët thúâi cöí maâ chuáng ta biïët àïën phêìn lúán qua truyïìn thuyïët. Julius Caesar coá leä àaä dûåa trïn cuöën Àõa lyá cuãa öng. ÚÃ Alexandria, öng laâ ngûúâi thuã thû thûá hai cuãa thû viïån lúán nhêët phûúng Têy vaâo thúâi àoá. “Laâ nhaâ toaán hoåc trong giúái caác nhaâ àõa lyá”, öng àaä khai triïín möåt kyä thuêåt àïí ào chu vi cuãa traái àêët nay vêîn coân àûúåc sûã duång.

Qua caác lûä khaách, Eratosthenes nghe noái rùçng vaâo giûäa trûa ngaây 21 thaáng 6, mùåt trúâi khöng àöí boáng trong möåt caái giïëng úã Syene (nay laâ Aswan), nghôa laâ mùåt trúâi úã ngay trïn àónh àêìu. Öng biïët rùçng mùåt trúâi luön àöí boáng taåi Alexandria. Tûâ nhûäng kiïën thûác coá sùén vaâo thúâi àoá, öng suy ra rùçng Syene phaãi úã phña nam Alexandria. Öng naãy ra yá tûúãng laâ nïëu coá thïí ào àûúåc chiïìu daâi cuãa boáng mùåt trúâi úã Alexandria vaâo luác maâ úã Syene khöng coá boáng mùåt trúâi, thò öng coá thïí tñnh àûúåc chu vi cuãa traái àêët. Ngaây 21 thaáng 6 öng ào boáng cuãa möåt cöåt kyã niïåm taåi Alexandria vaâ bùçng caách tñnh àún giaãn cuãa hònh hoåc öng tñnh àûúåc mùåt trúâi úã 7014' caách àónh àêìu. Àöå nghiïng naây bùçng 1 phêìn 50 cuãa möåt voâng trong 3600. Tñnh toaán naây chñnh xaác möåt caách laå luâng, vò àöå khaác biïåt thûåc sûå giûäa vô àöå cuãa Aswan vaâ Alexandria, theo nhûäng tñnh toaán hoaân haão nhêët cuãa chuáng ta ngaây nay, laâ 7014'. Nhû thïë chu vi cuãa traái àêët bùçng 50 lêìn khoaãng caách tûâ Syene túái Alexandria. Nhûng khoaãng caách naây laâ bao nhiïu? Qua lûä khaách, öng biïët rùçng nhûäng con laåc àaâ phaãi mêët 50 ngaây àïí ài hïët quaäng haânh trònh naây vaâ laåc àaâ möîi ngaây ài àûúåc 100 stadium. Nhû thïë khoaãng caách tûâ Syene túái Alexandria laâ 5,000 stadium (50x100). Tûâ àoá öng tñnh àûúåc chu vi cuãa traái àêët laâ 250,000 stadium (50x5000). Möåt stadium cuãa Hy Laåp tûúng àûúng 607 feet Anh. Theo caách tñnh toaán naây, Eratosthenes àaä àaåt àïën möåt con söë cho chu vi cuãa traái àêët laâ khoaãng 28,700 dùåm, cao hún con söë thêåt chuáng ta biïët ngaây nay khoaãng 15 phêìn trùm.

Viïåc ào caác goác cuãa öng chñnh xaác hún viïåc ào khoaãng caách vaâ àiïìu naây khöng àaáng ngaåc nhiïn. Trong lõch sûã ào àaåc, goác luön luön àûúåc ào chñnh xaác hún khoaãng caách rêët nhiïìu. Sûå chñnh xaác vïì tñnh toaán chu vi traái àêët cuãa Eratosthenes khöng ai vûúåt qua



àûúåc cho túái thúâi cêån àaåi. Sûå kïët húåp hiïåu quaã giûäa lyá thuyïët thiïn vùn vaâ toaán hoåc vúái kinh nghiïåm hùçng ngaây cuãa öng àaä cöëng hiïën chuáng ta möåt mêîu mûåc maâ sau öng ngûúâi ta àaä laäng quïn suöët thúâi gian quaá daâi.

Nhûng kyä thuêåt cuãa öng àïí ào àaåc bïì mùåt traái àêët coân quan troång hún nhûäng söë liïåu tñnh toaán cuãa öng rêët nhiïìu. Chuáng ta biïët àiïìu naây nhúâ nhûäng baâi àaã kñch Eratosthenes do Hipparchus úã Nicea (khoaãng 165-127 trûúác Cöng nguyïn), ngûúâi àûúåc coi laâ nhaâ thiïn vùn lúán nhêët cuãa Hy Laåp. Hipparchus laâ ngûúâi àaä khaám phaá ra tiïën àöång cuãa caác àiïím phên, liïåt kï ra 1,000 ngöi sao vaâ chung chung ngûúâi ta nhòn nhêån öng laâ ngûúâi phaát minh ra toaán lûúång giaác. Nhûng Hipparchus coá möåt möëi tõ hiïìm rêët maånh àöëi vúái Eratosthenes, ngûúâi àaä chïët 30 nùm trûúác khi Hipparchus sinh ra. Eratosthenes àaä chia traái àêët bùçng nhûäng àûúâng song song àöng-têy vaâ bùæc-nam. Öng chia thïë giúái úã àûúåc thaânh Miïìn Bùæc vaâ Miïìn Nam bùçng möåt àûúâng àöng-têy song song vúái xñch àaåo, chaåy qua àaão Rhodes vaâ chia àöi biïín Àõa Trung Haãi. Röìi öng thïm möåt àûúâng thùèng goác bùæc-nam, chaåy qua Alexandria. Trïn baãn àöì cuãa Eratosthennes, caác àûúâng khaác-àöng-têy vaâ bùæc-nam-khöng àûúåc veä caách àïìu nhau. Ngûúåc laåi, öng àaä veä nhûäng àûúâng naây qua caác àiïím nöíi tiïëng vaâ quen thuöåc thúâi àoá-Alexandria, Rhodes, Meroe, Pillars cuãa Hercules, Sicily, söng Euphrate, cûãa Võnh Ba Tû, cûãa söng Indus, muäi baán àaão êën Àöå. Kïët quaã laâ möåt maång lûúái khöng àïìu àùån trïn mùåt hònh cêìu cuãa traái àêët.

Hipparhus àaä ài bûúác tiïëp theo. Taåi sao khöng veä nhûäng àûúâng troân kñn quanh àõa cêìu, têët caã song song vúái àûúâng xñch àaåo vaâ caách àïìu tûâ xñch àaåo túái hai cûåc? Röìi sau àoá cuäng veä nhûäng àûúâng khaác thùèng goác vúái nhûäng àûúâng song song vaâ caách àïìu quô àaåo naây. Kïët quaã seä coá möåt maång lûúái àïìu àùån bao phuã toaân mùåt haânh tinh. Caác àûúâng naây khöng chó mö taã caác vuâng trïn mùåt àêët nhêån àûúåc aánh mùåt trúâi úã nhûäng goác giöëng nhau. Nïëu àaánh söë cho nhûäng àûúâng êëy, chuáng coá thïí cho ta möåt têåp húåp caác toåa àöå àïí àõnh võ trñ cuãa moåi núi trïn traái àêët. Luác àoá thêåt dïî biïët bao àïí noái cho bêët cûá ai biïët chöî cuãa bêët cûá thaânh phöë, con söng, hay ngoån nuái naâo trïn haânh tinh naây!

Eratosthenes àaä hònh dung ra möåt caách mú höì nhûäng khaã nùng cuãa möåt baãn àöì nhû thïë. Nhûng vaâo thúâi kyâ cuãa öng, hêìu hïët nhûäng chöî maâ ngûúâi ta cêìn tòm trïn baãn àöì àïìu chó àûúåc xaác àõnh búãi nhûäng cêu chuyïån cuãa caác lûä khaách vaâ búãi truyïìn thöëng. Öng



biïët laâ chûa àuã, nhûng öng khöng coá àuã nhûäng àiïím möëc àuã chñnh xaác àïí veä baãn àöì cuãa mònh. Hipparchus tiïëp tuåc cöng viïåc àoá bùçng caách nhêën maånh rùçng möîi àiïím phaãi àûúåc xaác àõnh bùçng viïåc quan saát thiïn vùn chñnh xaác àïí coá möåt baãn àöì toaân cêìu göìm caác vô tuyïën vaâ kinh tuyïën. Öng khöng chó coá yá tûúãng àuáng maâ coân thêëy laâm caách naâo coá thïí àûa yá tûúãng cuãa mònh vaâo möåt baãn àöì chñnh xaác vaâ thûåc duång. Bùçng caách sûã duång nhûäng hiïån tûúång thiïn vùn chung cuãa toaân thïí traái àêët àïí àõnh võ trñ caác núi trïn mùåt àêët, öng àaä thiïët lêåp khuön mêîu cho viïåc veä baãn àöì cuãa haânh tinh naây.

Tiïån thïí, Hipparchus àaä saáng taåo ra tûâ vûång toaán hoåc vêîn coân àûúåc sûã duång ngaây nay. Eratosthenes àaä chia mùåt àêët thaânh 60 phêìn, nhûng Hipparchus laåi chia noá thaânh 360 phêìn àïí trúã thaânh nhûäng “àöå” cho caác nhaâ àõa lyá thúâi àaåi múái. Öng àùåt nhûäng àûúâng kinh tuyïën cuãa mònh trïn xñch àaåo úã nhûäng khoaãng caách nhau 70 dùåm, xêëp xó kñch thûúác cuãa möåt “àöå”. Bùçng caách phöëi húåp nhûäng àûúâng klimata trûúác kia vúái nhûäng àûúâng kinh tuyïën naây, öng àaä cho ra nhûäng khaái niïåm vïì möåt baãn àöì thïë giúái dûåa trïn nhûäng quan saát thiïn vùn vïì vô tuyïën vaâ kinh tuyïën.

Vô tuyïën vaâ kinh tuyïën coá têìm quan troång trong viïåc ào àaåc khöng gian giöëng nhû àöìng höì coá têìm quan troång trong viïåc ào àaåc thúâi gian. Chuáng baáo hiïåu viïåc con ngûúâi laâm chuã thiïn nhiïn, khaám phaá vaâ àaánh dêëu nhûäng kñch thûúác cuãa kinh nghiïåm. Chuáng thay thïë nhûäng hònh daång ngêîu nhiïn cuãa thiïn nhiïn bùçng nhûäng àún võ chñnh xaác tiïån cho con ngûúâi sûã duång.

Khöng thïí chöëi caäi rùçng Ptolïmï laâ cha àeã cuãa àõa lyá cêån àaåi, nhûng tiïëc rùçng ngûúâi ta àaä maäi maäi gùæn liïìn öng vúái möåt khoa thiïn vùn laåc hêåu! Möåt lyá do cùæt nghôa taåi sao Ptolïmï coá möåt hònh aãnh lu múâ trong lõch sûã khoa àõa lyá, àoá laâ chuáng ta biïët quaá ñt vïì cuöåc àúâi cuãa öng. Khöng biïët öng laâ ngûúâi Ai Cêåp göëc Hy Laåp hay ngûúâi Hy Laåp göëc Ai Cêåp, vò öng mang möåt caái tïn vûâa phöí thöng úã thaânh phöë Alexandria Ai Cêåp, vûâa ngêîu nhiïn truâng húåp vúái tïn möåt ngûúâi baån thên thiïët nhêët cuãa Alexader Àaåi Àïë. Möåt ngûúâi khaác cuäng coá tïn Ptolïmï àaä trúã thaânh töíng trêën Ai Cêåp sau khi Alexander chïët, röìi tûå xûng vua vaâ thiïët lêåp triïìu àaåi Ptolïmï cai trõ Ai Cêåp suöët 3 thïë kyã (304-30 trûúác C.N.). Nhûng nhûäng ngûúâi coá tïn Ptolïmï àoá laâ nhûäng nhaâ cai trõ, coân öng Ptolïmï naây laâ möåt nhaâ khoa hoåc.

Coá veã Ptolïmï coá thiïn taâi trong viïåc caãi thiïån cöng trònh cuãa nhûäng ngûúâi khaác vaâ trong viïåc phöëi húåp vö vaân kiïën thûác leã teã



thaânh nhûäng cöng thûác phöí quaát hûäu ñch. Nhûäng taác phêím cuãa öng nhû Almagest vïì thiïn vùn hoåc, àõa lyá, Tetrabiblos vïì chiïm tinh hoåc, cuâng vúái nhûäng taác phêím vïì êm nhaåc, quang hoåc vaâ baãng niïn biïíu caác àúâi vua cuãa thïë giúái àûúåc öng biïët àïën, àaä toám lûúåc tû tûúãng cao nhêët cuãa thúâi àaåi öng. Vïì àõa lyá, öng tham khaão Eratosthenes vaâ Hypparchus. Ptolïmï cuäng thûúâng nhòn nhêån mònh mùæc núå vúái Strabo, nhaâ àõa lyá vaâ sûã hoåc rêët phong phuá vúái caác phêím sûã duång truyïìn thöëng, huyïìn thoaåi vaâ nhûäng cuöåc haânh trònh xa röång cuãa mònh àïí tòm hiïíu thïë giúái thúâi bêëy giúâ.

Àiïìu kyâ diïåu nhêët laâ Ptolïmï àaä duy trò àûúåc möåt aãnh hûúãng maånh àïën thïë naâo suöët hai thiïn niïn kyã sau khi öng chïët. Nhûäng baãn àöì chuáng ta veä thúâi nay vêîn coân sûã duång nhûäng böå khung vaâ tûâ vûång do Ptolïmï saáng chïë. Hïå thöëng caác ö maâ öng àaä àoán nhêån vaâ caãi tiïën vêîn coân laâ cú baãn cho viïåc veä baãn àöì thúâi nay. Öng laâ ngûúâi àêìu tiïn phöí biïën vaâ cuäng coá thïí chñnh öng àaä saáng chïë ra nhûäng thuêåt ngûä vô tuyïën vaâ kinh tuyïën. Tuy nhiïn àöëi vúái Ptolïmï, nhûäng tûâ naây cuäng mang thïm yá nghôa vïì “chiïìu röång” vaâ “chiïìu daâi” cuãa thïë giúái bêy giúâ, maâ ngaây nay nhûäng yá nghôa naây khöng coân nûäa. Trong cuöën Àõa Lyá, öng àaä àûa ra vô tuyïën vaâ kinh tuyïën cho 8,000 chöî. Öng saáng chïë ra qui ûúác vïì phûúng hûúáng cho caác baãn àöì theo hûúáng bùæc úã phña trïn vaâ hûúáng àöng úã bïn phaãi vaâ qui ûúác naây vêîn coân laâ yïëu töë cöët yïëu cho khoa veä baãn àöì ngaây nay. Lyá do cuãa àiïìu naây coá thïí laâ vò nhûäng núi àûúåc biïët àïën nhiïìu nhêët thúâi àoá àïìu nùçm úã baán cêìu phña bùæc vaâ trïn möåt baãn àöì phùèng nhûäng núi naây seä dïî nghiïn cûáu hún nïëu noá nùçm úã goác cao bïn phaãi. Öng chia baãn àöì thïë giúái cuãa mònh thaânh 26 miïìn vaâ öng thay àöíi tyã lïå àïí cho thêëy nhiïìu chi tiïët hún trong caác miïìn àöng dên cû. Öng àaä thiïët lêåp cho caác hoåc giaã thúâi nay sûå phên biïåt giûäa àõa lyá “geography, baãn àöì cuãa toaân thïí traái àêët” vaâ àõa chñ (chorography, baãn àöì chi tiïët cuãa nhûäng núi nhêët àõnh). Öng theo Hipparchus chia voâng troân vaâ hònh cêìu thaânh 3600 vaâ chia nhoã möîi àöå naây thaânh partes minutae (= nhûäng phêìn nhoã cêëp 1, tiïëng Têy phûúng trúã thaânh “minutes”= phuát), röìi möîi phêìn naây laåi chia thaânh partes minutae secundae (= nhûäng phêìn nhoã cêëp 2, tiïëng Têy phûúng trúã thaânh “seconds”= giêy) cuãa cung.

Ptolïmï àaä can àaãm àöëi diïån vúái nhûäng hïå quaã cuãa khoa veä baãn àöì theo hònh thïí quaã cêìu cuãa traái àêët. Vaâ öng àaä khai triïín möåt baãng dêy cung, dûåa trïn khoa lûúång giaác cuãa Hipparchus, àïí xaác àõnh khoaãng caách giûäa caác núi. Öng saáng chïë ra phûúng phaáp



chiïëu traái àêët hònh cêìu xuöëng möåt mùåt phùèng. Nhûäng sai lêìm cuãa Ptolïmï khöng phaãi do öng khöng coá oác phï bònh. Öng noái rùçng giaã thuyïët töët nhêët laâ giaã thuyïët àún giaãn nhêët coá thïí lyá giaãi caác Sûå kiïån. Öng caãnh giaác chuáng ta chó chêëp nhêån nhûäng dûä liïåu àaä àûúåc phï bònh búãi nhûäng bùçng chûáng khaác nhau.

Nhûúåc àiïím chuã yïëu cuãa Ptolïmï laâ úã chöî öng thiïëu nhûäng sûå kiïån. Dêìn dêìn vïì sau, nhûäng nhaâ quan saát chuyïn mön trïn khùæp thïë giúái seä thu thêåp àûúåc nhûäng dûä liïåu àïí thoãa maän nhûäng àoâi hoãi cuãa baãn àöì thïë giúái. Chuáng ta khöng ngaåc nhiïn laâ vúái kho dûä liïåu haån chïë cuãa mònh, Ptolïmï àaä mùæc phaãi möåt söë sai lêìm nghiïm troång.

Möåt trong söë nhûäng sai lêìm naây coá leä laâ sûå tñnh toaán sai coá aãnh hûúãng maånh nhêët trong lõch sûã. Àöëi vúái chu vi traái àêët, Ptolïmï baác boã tñnh toaán rêët chñnh xaác cuãa Erastothenes, Ptolïmï tñnh möîi àöå cuãa traái àêët chó coá 50 dùåm thay vò 70 vaâ röìi öng theo nhaâ baác hoåc Hy Laåp Posidonius (khoaãng 135-52 trûúác C.N.) vaâ Strabo, öng tuyïn böë chu vi traái àêët laâ 18,000 dùåm. Cuâng vúái viïåc tñnh toaán quaá thêëp naây, öng phaåm thïm sai lêìm laâ keáo daâi chêu AÁ vïì phña àöng quaá xa kñch thûúác thûåc sûå cuãa noá, túái 1800 thay vò àuáng laâ 1300. Hêåu quaã laâ baãn àöì cuãa öng àaä thu heåp rêët nhiïìu nhûäng phêìn thïë giúái chûa àûúåc biïët àïën giûäa meáp phña àöng chêu AÁ vaâ meáp phña têy chêu Êu. Nhûng sai lêìm cuãa Ptolïmï laåi laâ möåt àiïìu may. Giaã nhû öng àaä khöng theo Strabo maâ theo Erastothenes, cuöåc gùåp gúä cuãa chêu Êu vúái Tên Thïë Giúái àaä coá thïí bõ trò hoaän àïën bao lêu? Vaâ röìi, giaã nhû Colömbö àaä biïët àûúåc chiïìu röång àñch thûåc cuãa traái àêët? Nhûng Colömbö àaä theo Ptolïmï, vò thúâi àoá khöng coá uy tñn àõa lyá naâo cao hún Ptolïmï. Colömbö laåi coân tùng viïîn tûúãng cuãa mònh bùçng caách tñnh àöå cuãa traái àêët 10 phêìn trùm nhoã hún tñnh toaán cuãa ptolïmï.

Hún nûäa, khöng phaãi chó coá nhûäng sai lêìm cuãa Ptolïmï laâm cho öng coá cöng trong thaânh tñch cuãa Colömbö. Bùçng viïåc sûã duång têët caã nhûäng sûå kiïån coá sùén àïí khùèng àõnh tñnh hònh cêìu cuãa traái àêët vaâ röìi bùçng viïåc thiïët lêåp maång vô tuyïën-kinh tuyïën laâm àiïím àöëi chiïëu cho nhûäng kiïën thûác möîi ngaây möåt gia tùng, Ptolïmï àaä chuêín bõ cho chêu Êu ài vaâo cuöåc thaám hiïím thïë giúái. Ptolïmï àaä baác boã yá tûúãng cuãa Homer cho rùçng quanh thïë giúái toaân laâ Àaåi dûúng khöng thïí úã àûúåc. Ngûúåc laåi, öng coân gúåi yá cho thêëy àêët coân bao la chûa àûúåc biïët àïën vaâ coân phaãi àûúåc khaám phaá, nhúâ àoá öng àaä kñch thñch caác àêìu oác tòm toâi. Tûúãng tûúång ra caái chûa biïët thò



khoá hún nhiïìu so vúái viïåc veä ra nhûäng àûúâng neát cuãa nhûäng caái maâ ngûúâi ta tûúãng laâ mònh àaä biïët.

Khöng nhûäng àöëi vúái Colömbö, maâ caã àöëi vúái nhûäng ngûúâi AÃ Rêåp vaâ nhûäng ngûúâi khaác àaä tûâng tin tûúãng núi kho taâng kiïën thûác cöí àiïín, Ptolïmï luön luön laâ nguöìn, tiïu chuêín vaâ thêìy daåy cuãa khoa àõa lyá thïë giúái. Giaã nhû trong thiïn niïn kyã sau Ptolïmï, caác nhaâ haâng haãi vaâ caác võ vua baão trúå cho hoå àaä tûå do vaâ maåo hiïím khúãi haânh tûâ chöî maâ Ptolïmï àaä àaåt àïën, lõch sûã cuãa caã Thïë Giúái Cuä vaâ Thïë Giúái Múái chùæc hùèn àaä phaãi khaác hún nhiïìu.



CHÛÚNG 13

GIAÁO ÀIÏÌU GIAM HAÄM KIÏËN THÛÁC

Chêu Êu kitö giaáo khöng ài theo cöng trònh cuãa Ptolïmï. Thay vaâo àoá, nhûäng laänh tuå Kitö giaáo baão thuã àaä dûång möåt raâo caãn trûúác sûå tiïën böå trong kiïën thûác vïì traái àêët. Caác nhaâ àõa lyá Kitö giaáo thúâi Trung Cöí döìn sûác lûåc cuãa mònh vaâo viïåc thïu dïåt möåt hònh aãnh sùæc goån, thêìn hoåc, vïì nhûäng àiïìu àaä biïët hay nghô laâ àaä biïët.

Àõa lyá khöng coá chöî trong danh saách “baãy mön khoa hoåc nhên vùn” thúâi Trung Cöí. Noá khöng vaâo àûúåc trong böën mön cuãa toaán hoåc (söë hoåc, êm nhaåc, hònh hoåc vaâ thiïn vùn), cuäng khöng húåp vúái mön naâo trong ba mön cuãa khoa lyá luêån vaâ ngön ngûä (vùn phaåm, biïån chûáng vaâ tu tûâ). Khöng coá võ trñ cuãa möåt khoa hoåc àöåc lêåp, àõa lyá laâ möåt cö nhi trong thïë giúái tri thûác. Noá trúã thaânh möåt taåp loaåi kiïën thûác vaâ giaã kiïën thûác, nhûäng giaáo àiïìu Kinh Thaánh, nhûäng cêu chuyïån têìm phaâo, nhûäng suy luêån cuãa triïët gia vaâ nhûäng tûúãng tûúång thêìn thoaåi.

Thuêåt laåi nhûäng àiïìu àaä xaãy ra thò dïî hún cùæt nghôa thoãa àaáng noá xaãy ra thïë naâo vaâ taåi sao. Sau khi Ptolïmï chïët, Kitö giaáo chinh phuåc Àïë Quöëc Röma vaâ hêìu hïët chêu Êu. Tiïëp theo laâ hiïån tûúång toaân chêu Êu laäng quïn kiïën thûác, gêy aãnh hûúãng cho chêu luåc naây tûâ nùm 300 àïën nùm 1300. Trong nhûäng thïë kyã naây, caác tñn àiïìu Kitö giaáo àaä àeâ beåp hònh aãnh hûäu ñch cuãa thïë giúái maâ nhûäng nhaâ àõa lyá xûa àaä veä ra möåt caách hïët sûác chêåm chaåp, vêët vaã vaâ tó mó. Chuáng ta khöng coân tòm thêëy nhûäng àûúâng veä tó mó caác búâ biïín, söng ngoâi, nuái non maâ Ptolïmï àaä veä ra trïn nhûäng sú àöì dûåa trïn nhûäng dûä liïåu thiïn vùn khaá nhêët thúâi àoá.

Chuáng ta khöng thiïëu nhûäng bùçng chûáng vïì nhûäng gò caác nhaâ àõa lyá Kitö giaáo àaä suy nghô thúâi àoá. Coá trïn saáu trùm mappae mundi, baãn àöì thïë giúái, coân soát laåi tûâ thúâi Trung Cöí. Chuáng coá àuã kñch cúä - coá têëm chó bùçng 5 cm àûúâng cheáo, nhû trong böå baách khoa cuãa isdore úã Seville thïë kyã 7, coá têëm lúán àûúâng kñnh àïën 150 cm nhû baãn àöì úã Nhaâ Thúâ Lúán Hereford (nùm 1275). Àiïìu àaáng noái laâ



khi nhûäng baãn àöì nhû thïë àûúåc veä do trñ tûúãng tûúång, coá rêët ñt nhûäng thay àöíi trong caác baãn àöì cuãa traái àêët.

Hònh daång chung cuãa nhûäng baãn àöì naây khiïën chuáng àûúåc goåi laâ “baãn àöì baánh xe” hay “baãn àöì T-0”. Toaân thïí mùåt àêët úã àûúåc coá hònh möåt chiïëc àôa troân (chûä 0), àûúåc chia ra búãi möåt doâng nûúác hònh chûä T. Phûúng Àöng àùåt úã phña trïn cuâng, höìi àoá coá nghôa laâ “hûúáng” cuãa baãn àöì. Trïn chûä “T” laâ luåc àõa chêu AÁ, phña dûúái bïn traái chûä T laâ luåc àõa chêu Êu vaâ bïn phaãi laâ chêu Phi. Thanh chûä T phên caách chêu Êu vúái chêu Phi laâ biïín Àõa Trung Haãi; thanh ngang phên caách chêu Êu vaâ chêu Phi vúái chêu AÁ laâ söng Danube vaâ söng Nil, àûúåc coi laâ chaãy theo möåt àûúâng duy nhêët. Bao quanh têët caã laâ “Biïín Àaåi Dûúng”.

Nhûäng baãn àöì naây àûúåc coi laâ baãn àöì thïë giúái. Chuáng àûúåc veä vúái muåc àñch diïîn taã nhûäng tñn àiïìu cuãa Kitö giaáo theo kinh thaánh. Jerusalem àûúåc veä úã trung têm cuãa baãn àöì. “Àûác Chuáa àaä phaán nhû vêåy. Àêy laâ Giïrusalem. Ta àaä àùåt noá úã giûäa caác dên vaâ caác nûúác söng chung quanh noá” (Edïkiel 5.5). Nhûäng lúâi naây cuãa ngön sûá Edïkiel loaåi boã moåi nhu cêìu vuån vùåt vïì vô tuyïën vaâ kinh tuyïën. Baãn dõch phöí thöng cuãa Kinh Thaánh bùçng tiïëng Latinh coân duâng chûä umbilicus terrae, röën cuãa traái àêët. Caác nhaâ àõa lyá Kitö giaáo trung cöí kiïn quyïët àùåt Thaânh Thaánh Giïrusalem vaâo àuáng chöî naây.

Àùåt núi thaánh thiïng nhêët vaâo chöî trung têm khöng phaãi laâ chuyïån múái. Nhû chuáng ta àaä thêëy, ngûúâi ÊËn giaáo cuäng àùåt nuái Meru cuãa hoå vaâo “trung têm cuãa traái àêët”. Niïìm tin vaâo möåt nuái thaánh, vúái nhûäng caách diïîn taã khaác nhau úã Ai Cêåp, Babylon vaâ nhûäng núi khaác, chó àún giaãn laâ caách noái rùçng chöî ûu àiïím nhêët trïn mùåt àêët chñnh laâ caái röën cuãa vuä truå. Caác thaânh phöë cuãa phûúng Àöng thûúâng coi mònh laâ trung têm. Babylon (= cûãa cuãa caác thêìn) laâ núi caác thêìn ài xuöëng traái àêët. Trong truyïìn thöëng Höìi Giaáo, Ka'bah laâ àiïím cao nhêët thïë giúái vaâ sao bùæc àêíu cho thêëy Mecca laâ àöëi têm cuãa bêìu trúâi. Kinh thaânh cho möåt vua Trung hoa töët laâ chöî maâ mùåt trúâi khöng doåi boáng giûäa trûa vaâo ngaây haå chñ. Vò thïë khöng laå gò caác nhaâ àõa lyá Kitö giaáo cuäng àùåt Thaânh Thaánh cuãa hoå vaâo trung têm, biïën noá thaânh núi haânh hûúng vaâ thaânh muåc tiïu cuãa caác cuöåc thêåp tûå chinh.

Àiïìu àaáng ngaåc nhiïn chñnh laâ xaãy ra Bûúác Thuåt Hêåu lúán. Ai ai cuäng muöën tin rùçng mònh úã trung têm. Nhûng sau nhûäng tiïën böå tñch luyä àûúåc tûâ xa xûa, giúâ àêy phaãi coá cöë gùæng àïí quïn ài khöëi



lûúång nhûäng kiïën thûác àaä tñch luyä êëy vaâ ruát lui vaâo möåt thïë giúái cuãa àûác tin vaâ biïíu tûúång. Chuáng ta àaä thêëy caác hoaâng àïë Trung Hoa àaä saáng chïë ra Àöìng Höì Thiïn Vùn cuãa Tö Töëng nhû thïë naâo trûúác caã nhûäng àöìng höì úã phûúng Têy, àïí hoå laåi tõch thu kiïën thûác vaâ kyä thuêåt. Bûúác Thuåt Hêåu Lúán maâ chuáng ta sùæp mö taã trong laänh vûåc àõa lyá laâ möåt haânh vi thuåt luâi àaáng noái hún nhiïìu. Vò sûå tiïën böå vïì kiïën thûác àõa lyá àaä lan röång úã phûúng Têy, àaåt túái nhûäng giao àiïím vùn hoaá cuãa möåt luåc àõa àa daång.

Caác tñn àiïìu Kitö giaáo vaâ caác hiïíu biïët Kinh Thaánh àaä aáp àùåt nhûäng àiïìu tûúãng tûúång thêìn hoåc trïn baãn àöì thïë giúái. Baãn àöì trúã thaânh hûúáng dêîn viïn cho caác Tñn Àiïìu. Möîi cêu chuyïån vaâ möîi núi àûúåc nhùæc àïën trong Kinh Thaánh àïìu phaãi coá möåt àõa àiïím xaác àõnh vaâ trúã thaânh möåt laänh vûåc tòm kiïëm àêìy hêëp dêîn àöëi vúái caác nhaâ àõa lyá Kitö giaáo. Möåt trong nhûäng àiïím hêëp dêîn nhêët laâ Vûúân Eàen. ÚÃ phêìn phña àöng cuãa thïë giúái, caác nhaâ àõa lyá thúâi Trung Cöí thûúâng veä möåt vûúân Àõa Àûúâng vúái hònh cuãa Aàam vaâ Eva vaâ con rùæn, chung quanh laâ möåt bûác tûúâng cao hay möåt rùång nuái.

Àïí laâm cho thïë giúái phuâ húåp vúái hònh aãnh thö sú cuãa Kinh Thaánh, ngûúâi ta cêìn phaãi thïu dïåt lúâi Kinh Thaánh vaâ àöìng thúâi phuã nhêån hònh daång thûåc sûå cuãa traái àêët.

Niïìm tin vaâo Eàen trúã thaânh möåt niïìm vui sûúáng cuäng nhû böín phêån. Caác thêìy doâng duäng caãm rong ruöíi ài tòm vûúân Àõa Àûúâng trúã thaânh nhûäng ngûúâi huâng trong cêu chuyïån phiïu lûu.

Nhûng ngay caã trong nhûäng chuyïån cú baãn nhû xaác àõnh võ trñ cuãa vûúân Eàen, thò caác nhaâ àõa lyá Kitö giaáo cuäng khöng nhêët trñ vúái nhau. Möåt trong nhûäng ngûúâi lûä haânh nöíi tiïëng nhêët tòm àïën àûúåc Àõa Àûúâng laâ Saint Brendan, möåt tu sô gan daå ngûúâi aái Nhô Lan (484-457). Tin rùçng Àõa Àûúâng úã möåt võ trñ naâo àoá trïn Àaåi Têy Dûúng, öng àaä lïnh àïnh maåo hiïím trïn thuyïìn maäi vïì hûúáng têy cho túái khi öng túái möåt haãi àaão xinh àeåp, àêët àai mêìu múä chûa tûâng coá. Saint Brendan tin chùæc àêy laâ àõa àaâng, “Àêët Hûáa cuãa caác Thaánh”. Vaâ ngay caã nhûäng ngûúâi thñch àùåt Àõa Àaâng úã möåt núi khaác cuäng vêîn giûä “Àaão Saint Brendan” trïn caác baãn àöì cuãa mònh. Cêu chuyïån vïì ngûúâi tu sô gan daå naây àûúåc kïí ài kïí laåi bùçng rêët nhiïìu thûá tiïëng chêu Êu. Hoân àaão thaánh naây cuãa öng àaä àûúåc veä roä neát trong caác baãn àöì trong hún möåt ngaân nùm, ñt laâ cho túái 1759. Vaâ caác nhaâ baãn àöì hoåc thúâi cêån àaåi cuäng àaä cöë gùæng ài tòm võ trñ cuãa noá. Nhaâ chïë taåo àõa cêìu kinh àiïín Martin Behaim nùm1492 àaä Àaão Saint Brendan gêìn xñch àaåo, têy Canaries, trong khi möåt söë



nhaâ àõa lyá àùåt noá úã gêìn AÁi Nhô Lan hún, söë khaác àùåt noá úã vuâng Têy Indies. Maäi sau hai thïë kyã coá caác cuöåc thaám hiïím Böì Àaâo Nha (1526-1721) ài tòm Àaão Saint Brendan, caác ngûúâi Kitö giaáo múái dûát khoaát tûâ boã cuöåc tòm kiïëm. Hoå àaä tòm ra möåt chöî khaác töët hún cho Àõa Àûúâng.



CHÛÚNG 14

QUAY VÏÌ VÚÁI TRAÁI ÀÊËT PHÙÈNG

Lactantius, nhaâ huâng biïån Kitö giaáo àaáng kñnh nïí, möåt “Cicero cuãa Kitö giaáo”, àaä nïu cêu hoãi, “Coá ai laåi ngu ngöëc àïën àöå tin rùçng coá nhûäng ngûúâi chên úã trïn àêìu, hay nhûäng núi coá caác vêåt treo ngûúåc, cêy moåc ngûúåc, hay mûa àöí tûâ dûúái lïn trïn? Chuáng ta coá thïí tòm thêëy àiïìu kyâ diïåu cuãa nhûäng vûúân Babylon treo ngûúåc úã àêu nïëu chuáng ta tin rùçng coá möåt thïë giúái treo úã nhûäng àiïím Àöëi Chên?” Caác thaánh Augustin, Chrysostom vaâ nhiïìu võ khaác cuâng têìm cúä khöng ngêìn ngaåi thûâa nhêån rùçng khöng thïí coá nhûäng àiïím Àöëi Chên (tiïëng Latinh laâ “Anti-podes”, coá nghôa laâ möåt núi maâ chên ngûúâi ta úã phña àöëi diïån).

Caác lyá thuyïët cöí àiïín vïì nhûäng àiïím Àöëi Chên mö taã möåt vuâng lûãa noáng khöng thïí ài qua bao quanh xñch àaåo, phên caách chuáng ta vúái vuâng coá ngûúâi úã phña mùåt bïn kia cuãa àõa cêìu. Lyá thuyïët naây taåo nhûäng möëi hoaâi nghi nghiïm troång núi àêìu oác nhûäng ngûúâi Kitö giaáo vïì tñnh hònh cêìu cuãa traái àêët. Doâng giöëng söëng phña bïn dûúái vuâng xñch àaåo àoá dô nhiïn khöng thïí laâ doâng giöëng cuãa Aàam, cuäng khöng thïí laâ doâng giöëng nhûäng ngûúâi àûúåc Chuáa Kitö cûáu chuöåc. Nïëu ngûúâi ta tin rùçng con taâu cuãa öng Nöï àaä dûâng laåi trïn nuái Ararat phña bùæc xñch àaåo, thò khöng coá caách naâo coá thïí coá ngûúâi söëng àùåt chên túái àûúåc caác àiïím Àöëi Chên. Àïí traánh rúi vaâo laåc àaåo, nhûäng tñn hûäu Kitö giaáo thñch tin rùçng khöng thïí coá caác àiïím Àöëi Chên, hoùåc thêåm chñ nïëu cêìn, khöng thïí coá traái àêët hònh cêìu.

Nhûäng nhaâ àõa lyá Hy Laåp vaâ Röma cöí àaåi khöng phaãi bêån têm vïì nhûäng vêën àïì nhû thïë. Nhûng khöng möåt ngûúâi Kitö giaáo naâo coá thïí nhòn nhêån rùçng coá nhûäng con ngûúâi phaát sinh tûâ Aàam hay bõ ngùn chùån búãi vuâng lûãa xñch àaåo khiïën hoå khöng àïën àûúåc vúái Tin Mûâng cuãa Chuáa Kitö. Thú Röma 10, 18 tuyïn böë, “Phaãi, quaã thûåc, tiïëng cuãa hoå àaä vang cuâng traái àêët vaâ lúâi cuãa hoå àaä vang ài khùæp àõa cêìu”. Caã Àûác Tin lêîn Kinh Thaánh àïìu khöng chêëp nhêån coá möåt núi coá nhûäng ngûúâi khöng thuöåc doâng giöëng Aàam



hay Chuáa Kitö. Möåt taác giaã thïë kyã 10 diïîn giaãi vïì boethius coá viïët, “Chúá gò àûâng coá ai cho rùçng chuáng töi chêëp nhêån coá nhûäng àiïím Àöëi chên, laâ àiïìu hoaân toaân ài ngûúåc laåi àûác tin Kitö giaáo”. “Tin vaâo nhûäng àiïím Àöëi Chên” àaä trúã thaânh möåt lúâi kïët töåi nhûäng ngûúâi laåc àaåo chuêín bõ lïn giaân hoãa thiïu. Cuäng coá möåt söë ñt ngûúâi tòm caách thoãa hiïåp bùçng viïåc cöë gùæng chêëp nhêån hònh cêìu cuãa traái àêët vò nhûäng lyá do àõa lyá, nhûng vïì phûúng diïån thêìn hoåc hoå vêîn coân phuã nhêån sûå töìn taåi cuãa nhûäng ngûúâi söëng úã nhûäng àiïím àöëi chên. Nhûng con söë naây khöng nhiïìu.

Caác nhaâ àõa lyá Kitö giaáo khöng coá nhûäng dûä kiïån àïí lêëp àêìy caác baãn àöì cuãa hoå, nïn hoå àaä tòm àûúåc nhûäng chêët liïåu döìi daâo núi nhûäng tûúãng tûúång cuãa thúâi xa xûa. Trong khi hoå khinh bó khoa hoåc cuãa ngoaåi giaáo, maâ hoå coi laâ àe doåa àûác tin kitö giaáo, thò hoå laåi khöng ngêìn ngaåi sûã duång nhûäng hònh aãnh cuãa thêìn thoaåi ngoaåi giaáo vaâ sûã duång chuáng àïí phuåc vuå cho nhûäng muåc àñch coá tñnh giaáo àiïìu nhêët cuãa Kitö giaáo. Trong khi caác nhaâ àõa lyá Kitö giaáo e súå nhûäng tñnh toaán khaá chñnh xaác cuãa eratosthenes, Hipparchus vaâ Ptolïmï, thò hoå laåi vui veã trang trñ cho nhûäng baãn àöì lêëy Giïrusalem laâm trung têm cuãa hoå bùçng nhûäng àiïìu ngöng cuöìng nhêët cuãa trñ tûúãng tûúång ngoaåi giaáo. Julius Solinus, biïåt danh laâ Polyhistor hay “Ngûúâi Kïí Chuyïån Àa Nùng” àaä laâ nguöìn cung cêëp tiïu chuêín cho nïìn thêìn thoaåi àõa lyá trong suöët möåt thúâi gian daâi, tûâ thïë kyã 4 àïën thïë kyã 14. Baãn thên Solinus coá thïí khöng phaãi möåt tñn àöì Kitö giaáo. Chñn phêìn mûúâi cuãa böå Collectanea rerum memorabilium (Sûu têåp nhûäng Àiïìu Kyâ Diïåu), xuêët baãn nùm 230-240, ruát ra tûâ taác phêím Lõch Sûã Thiïn Nhiïn cuãa Pliny, tuy Solinus khöng möåt lêìn nhùæc àïën tïn taác giaã. Vaâ phêìn coân laåi àûúåc xaâo nêëu tûâ nhûäng taác giaã cöí àiïín khaác. Taâi nùng àùåc biïåt cuãa Solinus, nhû möåt nhaâ lõch sûã àõa lyá gêìn àêy nhêån xeát, laâ úã chöî “àaäi caát àïí lêëy vaâng”. Thêåt khoá coá thïí tòm àûúåc möåt ngûúâi khaác trong suöët möåt thúâi gian daâi àaä aãnh hûúãng àïën khoa àõa lyá “möåt caách sêu àêåm hay tïå haåi àïën thïë”.

Nhûng haåt caát cuãa Solinus àaä coá sûác quyïën ruä àùåc biïåt. Chñnh thaánh Augustin àaä tham khaão Solinus, cuäng nhû nhiïìu nhaâ tû tûúãng Kitö giaáo haâng àêìu cuãa thúâi Trung Cöí. Nhûäng cêu chuyïån vaâ hònh aãnh thêìn thoaåi cuãa Solinus àaä chûáa àêìy nhûäng baãn àöì cuãa Kitö giaáo maäi cho túái Thúâi àaåi Khaám phaá. Chuáng trúã thaânh möåt maång lûúái cuãa caác kinh tuyïën vaâ vô tuyïën maâ Ptolïmï àaä àïí laåi. Solinus tòm thêëy nhûäng diïìu kyâ diïåu khùæp núi. Öng kïí rùçng úã



Italia, coá nhûäng dên thúâ cuáng thêìn Apollo bùçng caách nhaãy muáa chên trêìn trïn than höìng, nhûäng con maäng xaâ daâi vaâ mêåp söëng bùçng vuá nhûäng con boâ sûäa vaâ nhûäng con linh miïu nûúác àaái àoáng bùng thaânh “nhûäng viïn ngoåc quñ, coá sûác huát cuãa nam chêm vaâ coá maâu höí phaách”. ÚÃ Rhegium coá nhûäng con dï vaâ chêu chêëu khöng coân daám kïu búãi vò Hercule tûác giêån do tiïëng öìn cuãa chuáng àaä bùæt chuáng phaãi cêm lùång. Doåc búâ biïín Ethiopia coá nhûäng dên böën mùæt, trong khi doåc theo doâng söng Niger coá nhûäng con kiïën khöíng löì nhû nhûäng con choá giûä nhaâ. ÚÃ Àûác coá möåt loaâi giöëng nhû con lûâa coá möi trïn daâi àïën nöîi “noá phaãi ài giêåt luâi àïí ùn”.

Coá leä caái di saãn lêu daâi nhêët cuãa thúâi àoá laâ biïín Àõa Trung Haãi, quaá quen thuöåc khiïën chuáng ta ngaây nay àaä quïn mêët yá nghôa cuãa noá. Àoá laâ möåt vuâng biïín nùçm giûäa chêu Phi, chêu AÁ vaâ chêu Êu vaâ ngûúâi Röma àaä goåi noá laâ mare nostrum (biïín cuãa chuáng ta). Solinus laâ möåt trong nhûäng ngûúâi àêìu tiïn goåi noá laâ mare mediterraneum, nghôa laâ biïín úã giûäa traái àêët. Võ giaám muåc thöng thaái Isodore úã Seville àaä àöíi noá thaânh möåt tïn riïng vaâ khöng ai coá thïí chöëi caäi uy quyïìn cuãa öng.

Trong khi khoa àõa lyá úã chêu Êu àang trúã thaânh möåt múá nhêåp nhùçng nhûäng giaáo àiïìu vaâ oác tûúãng tûúång, thò úã nhûäng núi khaác ngûúâi ta vêîn àang gia tùng hiïíu biïët vïì traái àêët, cuäng nhû khaã nùng veä baãn àöì traái àêët.

Khöng coá nhûäng trúå giuáp cuãa Erastothenes, Hipparchus hay Ptolïmï, ngûúâi Trung Hoa àaä àöåc lêåp saáng chïë ra möåt hoåa àöì cho bïì mùåt thêët thûúâng cuãa traái àêët. Chuáng ta àaä thêëy àiïìu maâ àöìng höì laâm cho thúâi gian, thò hoåa àöì hònh chûä nhêåt àaä laâm cho khöng gian, bùçng caách cung cêëp nhûäng khung àöìng àïìu àïí phên biïåt, mö taã, khaám phaá vaâ taái khaám phaá sûå àa daång vö cuâng cuãa àêët vaâ biïín, nuái àöìi vaâ sa maåc.

Nïëu khoa àõa lyá Hy Laåp dûåa vaâo traái àêët hònh cêìu, thò khoa àõa lyá Trung Hoa dûåa vaâo traái àêët hònh deåt. Vaâo thúâi maâ Ptolïmï àang thûåc hiïån nhûäng cöng trònh cuãa mònh úã phûúng Têy, thò úã Trung Hoa, caác nhaâ àõa lyá àaä phaát triïín cho riïng mònh nhûäng kyä thuêåt veä baãn àöì vaâ àaä coá möåt bïì daây truyïìn thöëng vïì khoa veä baãn àöì thïë giúái. Ngûúâi Hy Laåp àaä khai triïín hïå thöëng veä hoåa àöì khung theo caác àûúâng vô tuyïën vaâ kinh tuyïën, rêët dïî veä trïn möåt quaã cêìu. Nhûng vò viïåc doåi möåt bïì mùåt hònh cêìu xuöëng möåt mùåt phùèng quaá khoá, nïn trong thûåc tïë hïå thöëng hoåa àöì khung cuãa ngûúâi Hy Laåp



cuäng khöng khaác bao nhiïu vúái viïåc veä hoåa àöì theo quan niïåm traái àêët phùèng.

Vò hïå thöëng hoåa àöì khung cuãa ngûúâi Hy Laåp bùæt nguöìn tûâ quan niïåm traái àêët hònh cêìu, nïn hïå thöëng hoåa àöì chûä nhêåt cuãa ngûúâi trung Hoa chùæc hùèn phaãi coá nhûäng nguöìn göëc hoaân toaân khaác. Nhûäng nguöìn göëc êëy laâ gò.

Tûâ nhûäng taâi liïåu lõch sûã súám nhêët cuãa thúâi nhaâ Têìn (221-207 trûúác C.N.), chuáng ta thêëy nhùæc nhiïìu àïën nhûäng baãn àöì vaâ cöng duång cuãa chuáng. Nûúác Trung Hoa àûúåc thöëng nhêët nùm 221 trûúác C.N., vûâa laâ saãn phêím vûâa laâ ngûúâi saãn sinh ra chïë àöå quan liïu to lúán, thêëy cêìn phaãi biïët nhûäng àùåc àiïím vaâ ranh giúái cuãa caác vuâng àêët bao la cuãa mònh. Böå Lïî cuãa nhaâ Chu (1120-256 trûúác C.N.) àaä cho ngûúâi soaån ra nhûäng baãn àöì cuãa tûâng laänh àõa vaâ kiïím kï nhên khêíu cuãa laänh àõa. Khi vua Chu ài thùm laänh thöí cuãa mònh, nhaâ àõa lyá triïìu àònh luön thaáp tuâng àïí giaãng giaãi cho vua vïì àõa hònh vaâ saãn phêím cuãa möîi vuâng trong nûúác. Dûúái triïìu Haán (202 trûúác C.N.-200 C.N.), caác baãn àöì luön luön xuêët hiïån nhû möåt böå maáy khöng thïí thiïëu cuãa àïë quöëc.

Hai thiïn kyã cuöëi cuâng úã Trung Hoa núã röå nhûäng taâi nùng veä baãn àöì. Caã trûúác khi Ptolïmï thûåc hiïån cöng trònh cuãa mònh úã Alexandria, möåt ngûúâi trung Hoa tiïn phong tïn laâ Khang Uöng (78-139 C.N.) àaä “veä ra nhûäng àûúâng toåa àöå cho trúâi vaâ àêët vaâ tñnh toaán dûåa trïn nhûäng toåa àöå àoá”. Hai thïë kyã sau, Phi Súã Y, möåt Ptolïmï cuãa Trung Quöëc, àaä aáp duång nhûäng kyä thuêåt naây àïí veä ra möåt baãn àöì chi tiïët Trung Hoa göìm 18 túâ.

Trong lúâi tûåa cho baãn àöì cuãa mònh, Phi Súã Y àaä àûa ra nhûäng hûúáng dêîn àún giaãn cho viïåc veä baãn àöì àuáng tyã lïå, vúái nhûäng khung hònh chûä nhêåt. “Nïëu veä baãn àöì maâ khöng coá nhûäng khung chia àöå, thò khöng thïí naâo phên biïåt àûúåc xa vúái gêìn... Nhûng nhûäng khung chia àöå cho ta möåt tyã lïå àuáng cuãa caác khoaãng caách. Cuäng thïë, ta seä coá nhûäng àiïím tûúng àöëi nhau nhúâ duâng nhûäng caånh phên àöå cuãa nhûäng tam giaác vuöng; vaâ tyã lïå àuáng cuãa caác àöå vaâ hònh àûúåc biïíu thõ bùçng viïåc xaác àõnh cao vaâ thêëp, caác kñch thûúác cuãa goác, caác àûúâng cong vaâ àûúâng thùèng. Nhû thïë, duâ coá nhûäng trúã ngaåi lúán vïì hònh daång cuãa caác nuái cao hay höì röång, nhûäng khoaãng àûúâng daâi hay nhûäng núi xa laå, nhûäng chöî phaãi leo lïn vaâ ài xuöëng, nhûäng bêåc hay nhûäng àûúâng voâng-têët caã àïìu coá thïí ghi nhêån vaâ xaác àõnh àûúåc. Nïëu ta aáp duång àuáng hïå thöëng



khung chûä nhêåt, thò duâ laâ àûúâng thùèng hay àûúâng cong, gêìn hay xa, khöng coá gò coá thïí che giêëu chuáng ta vïì hònh daång cuãa chuáng”.

Laâm caách naâo ngûúâi Trung Hoa phaát triïín àûúåc möåt kyä thuêåt tinh vi nhû thïë àïí nùæm àûúåc nhûäng sûå àa daång cuãa traái àêët? Hònh nhû tûâ rêët xa xûa, hoå àaä chia àêët thaânh nhûäng maãnh bùçng möåt sú àöì caác toåa àöå. Tûâ thúâi nhaâ Têìn, caác baãn àöì cuãa hoaâng àïë àaä àûúåc veä trïn luåa. Caác tûâ kinh vaâ vô maâ Phi Súã Y àaä duâng cho nhûäng toåa àöå trïn baãn àöì cuäng laâ tûâ àïí chó caác súåi doåc vaâ súåi khöí trong ngaânh dïåt vaãi. Phaãi chùng yá tûúãng vïì möåt khung chûä nhêåt trïn baãn àöì àaä phaát sinh tûâ viïåc khaám phaá ra rùçng coá thïí tòm ra möåt àiïím trïn baãn àöì veä trïn luåa bùçng caách lêìn theo möåt súåi doåc vaâ súåi khöí àïën chöî hai súåi naây gùåp nhau? Hay nguöìn göëc cuãa noá laâ möåt baãng boái toaán cuãa thúâi Haán sûã duång nhûäng toåa àöå biïíu thõ toaân böå vuä truå? Hay noá coá liïn quan caách naâo àoá vúái baãng cúâ tûúáng Trung Hoa xïëp quên trïn caác àûúâng giao nhau? Duâ nguöìn göëc laâ gò, thò kïët quaã àaä roä: àoá laâ möåt hïå thöëng khung chûä nhêåt àaä phaát triïín vaâ àûúåc sûã duång röång raäi.

Túái giûäa thïë kyã 12, trûúác caã khi hïå thöëng cuãa Ptolïmï àûúåc phuåc hûng taåi chêu Êu, khi nhaâ àõa lyá aã Rêåp veä baãn àöì thïë giúái nùm 1150 cho vua Sicily laâ Roger II, öng cuäng àaä duâng möåt hoåa àöì khung vaâ giöëng nhû ngûúâi Trung Hoa, öng khöng àïí yá gò túái mùåt cong cuãa traái àêët. Theo Joseph Needham gúåi yá, truyïìn thöëng lêu àúâi cuãa Trung Hoa àaä àïën vúái ngûúâi aã Rêåp úã Quaãng Àöng vaâ qua nhûäng chuyïën ài laåi ngaây caâng nhiïìu cuãa ngûúâi aã Rêåp sang phûúng Àöng. Vaâ vò thïë coá leä ngûúâi Trung Hoa àaä àoáng möåt vai troâ trong viïåc chêëm dûát Thúâi Thuåt Hêåu Lúán-giuáp cho caác nhaâ àõa lyá chêu Êu trúã laåi con àûúâng truy tòm kiïën thûác, khaám phaá laåi nhûäng duång cuå ào àaåc maâ Hy Laåp vaâ Röma àaä àïí laåi.



Phêìn V Àûúâng ài àïën phûúng àöng

"AÁnh saáng xuêët tûå phûúng Àöng..." Tuåc ngûä Latinh " Ài hïët Àöng thò gùåp Têy" Tuåc ngûä Anh.



CHÛÚNG 15

CAÁC CUÖÅC HAÂNH HÛÚNG KITÖ GIAÁO

ÚÃ thúâi Trung Cöí, nïëu niïìm tin àaä veä caác baãn àöì theo oác tûúãng tûúång vaâ giam haäm ngûúâi Kitö giaáo trong khoa àõa lyá giaáo àiïìu, thò cuäng niïìm tin àoá àaä löi cuöën khaách haânh hûúng vaâ nhûäng àoaân quên thêåp tûå chinh lïn àûúâng khaám phaá phûúng Àöng. Ngöi Sao àaä tûâng dêîn àûúâng cho Ba Vua àïën Bïlem, cuäng hûúáng dêîn têìng têìng lúáp lúáp tñn hûäu àïën Àêët Thaánh vaâo caác thïë kyã sau àoá. Haânh hûúng àaä trúã thaânh möåt tuåc lïå Kitö giaáo vaâ dêîn àïën àûác tin, cuäng seä trúã thaânh con àûúâng dêîn túái nhûäng khaám phaá.

Möåt thïë kyã sau caái chïët cuãa Chuáa Giïsu, coá nhûäng tñn hûäu can trûúâng àaä trêíy ài Giïrusalem àïí saám höëi, taå ún, hay chó àïí àûúåc ài trïn nhûäng neão àûúâng maâ Àêëng Cûáu Thïë cuãa hoå àaä ài. Sau khi hoaâng àïë Constantin trúã thaânh tñn àöì Kitö giaáo, meå öng laâ hoaâng thaái hêåu Hïlïna àïën Giïrusalem vaâo nùm 327, trúã thaânh nhaâ khaão cöí, lêåp Nuái Canvï, thu thêåp nhûäng maãnh göî àûúåc coi laâ cuãa cêy Thaánh Giaá àñch thûåc vaâ khaám phaá ra Möå Thaánh, núi ngûúâi ta cho rùçng àaä chön cêët Chuáa Giïsu. Ngay taåi àêy, chñnh vua Constantin xêy ngöi Thaánh Àûúâng Möå Thaánh àêìu tiïn. Thaánh Giïröm, möåt nhaâ baác hoåc, àaä àïën úã taåi möåt vuå viïån úã Bïlem do möåt phuå nûä quyá töåc Röma laâ thaánh Paola baão trúå. Taåi àêy thaánh Giïrom giaãng cho caác tñn hûäu sau khi hoå ài viïëng caác núi thaánh. Vaâo àêìu thïë kyã 5, àaä coá hai trùm tu viïån vaâ nhaâ troå úã quanh Giïrusalem cho khaách haânh hûúng. Thaánh Augustin vaâ caác Giaáo phuå khaác àaä khuyïn caác khaách haâng hûúng àïën Giïrusalem àûâng àïí mònh bõ löi cuöën búãi nhûäng cuöåc haânh trònh maâ quïn mêët Thaânh Àö Thiïn Quöëc. Thïë nhûng doâng thaác nhûäng khaách haânh hûúng vêîn tiïëp tuåc àöí vaâo Giïrusalem, vúái àöng àaão nhûäng ngûúâi hûúáng dêîn luön sùén saâng phuåc vuå vaâ vö söë quaán troå khùæp doåc àûúâng.

Hònh aãnh ngûúâi haânh hûúng laänh pheáp laânh cuãa linh muåc trûúác khi khúãi haânh, tay cêìm gêåy vaâ voã ngoåc trai, àêìu àöåi möåt triïìu thiïn vaâ àeo phuâ hiïåu cuãa núi àïën, àaä trúã thaânh möåt hònh



aãnh àêìy êën tûúång cuãa toaân caãnh thúâi trung cöí. Nïëu hiïíu àuáng nghôa cuãa noá, ngûúâi haânh hûúng laâ ngûúâi lïn àûúâng ài àïën möåt núi thaánh, laâ möåt tñn hûäu lang thang coá thïí suöët àúâi phiïu baåt tûâ möåt núi thaánh naây àïën möåt núi thaánh khaác.

Àïë quöëc Röma suy taân, cuâng vúái sûå nöíi dêåy cuãa quên cûúáp biïín, quên Vandal vaâ nhûäng quên cûúáp phaá khaác, àaä khiïën cho söë phêån cuãa ngûúâi haânh hûúng àêìy khoá khùn vaâ nguy hiïím. Cuöåc chinh phuåc ngaây caâng lan röång cuãa ngûúâi AÃ Rêåp quanh vuâng biïín Àõa Trung Haãi, sûå ra àúâi cuãa Höìi giaáo vaâ con söë ngûúâi haânh hûúng Höìi giaáo gia tùng àaä laâm tùæc ngheän nhûäng con àûúâng ài laåi cuãa ngûúâi haânh hûúng Kitö giaáo vaâ khúi dêåy möåt cuöåc tranh giaânh Giïrusalem thêåt chua xoát. Taãng àaá úã Nuái Àïìn Thúâ, khu Àïìn Thúâ cuãa Salömön, chñnh laâ núi Möhameát àaä lïn trúâi. Möåt söë truyïìn thuyïët Höìi giaáo coi Giïrusalem chûá khöng phaãi Mecca laâ trung têm vaâ röën cuãa traái àêët, "núi cao nhêët trïn traái àêët vaâ gêìn trúâi nhêët". Khi giaáo chuã Omar thùæng trêån cûúäi möåt con laåc àaâ trùæng tiïën vaâo Giïrusalem chó saáu nùm sau caái chïët cuãa Möhameát, öng àaä múã ra möåt cuöåc chiïën ngaân nùm àïí giaânh giêåt nhûäng núi thaánh.

Thúâi àaåi lúán cuãa caác cuöåc haânh hûúng Kitö giaáo bùæt àêìu úã thïë kyã 10. Nhûäng ngûúâi Höìi giaáo noái chung toã ra khoan nhûúång, coá thïí laâ khinh bó, nhûäng "quên vö àaåo" cuöìng nhiïåt naây. Nhûng khi miïìn Àêët Thaánh xa xöi trúã nïn khoá àïën, nhûäng ngûúâi Kitö giaáo àaåo àûác àaä tòm caách àem hûúng võ cuãa caác cuöåc haânh hûúng vaâo trong nhaâ cuãa mònh. Hoå saáng taåo nhûäng cêu chuyïån pha tröån giûäa lõch sûã xaä höåi, thêìn thoaåi vaâ nhûäng truyïån dên gian. Trong saách truyïån haânh hûúng nöíi tiïëng Guide de Peâlerin, ngûúâi ta coá thïí àoåc thêëy cêu chuyïån möåt khaách haânh hûúng àïën xin möåt miïëng baánh mò cuãa möåt ngûúâi àaân baâ úã Villeneuve khi baâ àang nûúáng trong loâ. Baâ tûâ chöëi vaâ khi baâ quay laåi lêëy baánh, thò chó thêëy möåt hoân àaá troân. Cuäng coá chuyïån nhûäng khaách haânh hûúng qua Poitiers ài hoãi hïët möåt daäy phöë múái coá möåt nhaâ chõu cho hoå troå qua àïm. Ngay àïm àoá, moåi cùn nhaâ trïn daäy phöë àïìu bõ chaáy ruåi, trûâ cùn nhaâ àaä cho hoå úã troå. Caác anh huâng ca nhû Chansons de Geste kïí vïì nhûäng khaách haânh hûúng anh huâng.

Núi thu huát khaách haânh hûúng nhiïìu nhêët úã chêu Êu laâ Röma, "ngûúäng cûãa cuãa caác thaánh Töng Àöì". Thaánh Bede Àaáng Kinh (673-735) thuêåt laåi àoaån àûúâng ài àïën Röma cuãa ngûúâi Britöng göìm "ngûúâi sang cuäng nhû heân, tñn hûäu cuäng nhû giaáo sô, nam cuäng nhû nûä", khaát khao daânh möåt ñt nhûäng cuöåc "haânh



hûúng trêìn thïë" gùæn nhûäng núi thaánh, "àïí hi voång àaáng àûúåc nöìng nhiïåt àoán nhêån búãi caác thaánh trïn trúâi". Khoaãng nùm 727, vua Ina cuãa Wessex àaä lêåp möåt nhaâ troå àùåc biïåt úã Röma cho caác khaách haânh hûúng Saxöng. Doâng thaác ngûúâi haânh hûúng tûâ nûúác Anh vaâ nhûäng núi khaác àöí vïì Röma ngaây caâng lúán sau khi caác cuöåc Thêåp tûå chinh àïí taái chiïëm Giïrusalem bõ thêët baåi.

Cuâng thúâi kyâ naây, nhûäng sûác maånh úã viïîn têy, möåt àúâi söëng thûúng maåi múái vaâ mûác dên söë khöng ngûâng gia tùng àaä laâm cho laân soáng haânh hûúng traân ngêåp. Dên Norman, hêåu duïå cuãa nhûäng ngûúâi Norse höìi thïë kyã 10 tûâng traân qua Normandie úã phña búâ biïín bùæc nûúác Phaáp, àaä trúã laåi Kitö giaáo vaâ phaái àöåi quên viïîn chinh cuãa hoå ài khùæp núi. William Nhaâ Chinh Phuåc àaä àûa hoå túái nûúác Anh nùm 1066. Hoå buãa ài khùæp vuâng biïín Àõa Trung Haãi, àaánh chiïëm miïìn nam Italia vaâ túái nùm 1130 àaä thiïët lêåp vûúng quöëc Sicily, laâ núi nhûäng ngûúâi Kitö, Do Thaái vaâ aã Rêåp chung söëng vaâ trao àöíi vïì tri thûác, nghïå thuêåt vaâ tû tûúãng.

Khi Àûác Urban II lïn ngöi Giaáo hoaâng vaâo nùm 1088, Giaáo höåi àang úã trong möåt tònh traång cêìn caãi töí cêëp baách, do nhûäng sûå nhuäng laåm cuãa viïåc mua baán ên xaá vaâ chûác tûúác, cuâng vúái sûå chia reä do sûå tranh chêëp cuãa möåt phaãn - Giaáo hoaâng. Giaáo hoaâng Urban II laâ möåt nhaâ caãi caách àêìy nghõ lûåc, ngaâi àaä sûã duång taâi töí chûác vaâ huâng biïån cuãa mònh àïí thanh têíy vaâ chûäa laânh. Hoaâng àïë phûúng Àöng höìi àoá laâ Alexius Comnenus thêëy thuã àö Byzance cuãa mònh bõ quên Höìi àe doåa, àa gûãi sûá giaã túái Giaáo hoaâng Urban àïí cêìu viïån. Laâ con ngûúâi àêìy nghõ lûåc, Giaáo hoaâng nhêån thêëy àêy laâ cú höåi àïí hoâa húåp caác giaáo höåi Àöng vaâ Têy, àöìng thúâi àïí giaãi phoáng Àêët Thaánh.

Giaáo hoaâng àaä triïåu têåp möåt Cöng Àöìng lõch sûã úã Clermont, miïìn nam nûúác Phaáp, vúái sûå tham dûå cuãa caác giaám muåc Phaáp vaâ caác àaåi biïíu cuãa giaáo höåi úã khùæp chêu Êu. Khi Cöng àöìng khai maåc vaâo ngaây 18 thaáng 11, 1095, noá àaä trúã thaânh möåt àaåi höåi quêìn chuáng, söë ngûúâi tham dûå quaá àöng khiïën cho thaánh àûúâng khöng thïí chûáa hïët, nïn phaãi chuyïín sang möåt caánh àöìng úã ngoaâi cöíng phña àöng cuãa thaânh phöë. Trong cuöåc àaåi höåi ngoaâi trúâi, bùçng nhûäng lúâi leä hïët sûác huâng höìn, Giaáo hoaâng àaä kïu goåi moåi tñn hûäu hùng haái lïn àûúâng giaãi phoáng Àêët Thaánh.

Àïí giaãi phoáng Àêët Thaánh, moåi tñn hûäu seä lïn àûúâng hûúáng vïì phûúng Àöng ngay sau khi hoå thu hoaåch xong hoâa maâu vaâo muâa heâ, trûúác ngaây lïî Àûác Meå Lïn trúâi, 15 thaáng 8, 1096. Thiïn Chuáa



seä laâ ngûúâi chó àaåo, thaánh giaá trùæng seä laâ cúâ hiïåu vaâ tiïëng hö xung trêån seä laâ "Deus le volt!" (Chuáa trúâi!). Nhaâ cûãa vaâ moåi sûå cuãa hoå seä àûúåc àùåt dûúái sûå baão vïå cuãa Giaáo höåi.

Vúái lúâi kïu goåi lêm chiïën naây, Giaáo hoaâng Urban II àaä huy àöång moåi sûác maånh cuãa Giaáo höåi chêu Êu biïën nhûäng cuöåc haânh hûúng thaânh nhûäng cuöåc thêåp tûå chinh. Haânh hûúng chó laâ cuöåc haânh trònh nhoã cuãa caá nhên, coân thêåp tûå chinh laåi laâ cuöåc haânh trònh lúán cuãa cöång àöìng hay quêìn chuáng. Nhûäng ngûúâi cêët bûúác lïn àûúâng têët yïëu phaãi trúã thaânh nhûäng ngûúâi khaám phaá. Thïë nhûng, nhòn chung, àiïìu hoå muöën tòm thò àaä khöng tòm thêëy, coân àiïìu hoå khöng nghô túái thò hoå laåi tòm thêëy rêët nhiïìu.

Caác cuöåc Thêåp tûå chinh seä laâ möåt trong nhûäng phong traâo höîn àöån nhêët, röëi loaån nhêët trong lõch sûã. Pierre êín sô laâ möåt àiïìm baáo trûúác nhûäng tai hoåa seä xaãy àïën. Öng àûúåc goåi laâ êín sô vò öng thûúâng khoaác möåt chiïëc aáo êín sô, thûåc tònh öng khöng phaãi möåt êín sô gò caã, vò öng thñch àaám àöng vaâ biïët caách khñch àöång hoå. Pierre àaä lêåp taåo quên riïng cuãa mònh àûúåc chiïu möå tûâ àoaân quên haânh hûúng höîn taåp úã quêån Berry miïìn trung nûúác Phaáp. Khi öng àïën Cologne miïìn àöng nûúác Àûác vaâo ngaây Thûá Baãy Tuêìn Thaánh, 12 thaáng 4, 1096, coá khoaãng 15 ngaân ngûúâi haânh hûúng thuöåc moåi lûáa tuöíi, àaân öng cuäng nhû àaân baâ, lúán cuäng nhû nhoã, àaä theo öng. Möåt cöng chuáa Byzance tïn laâ Anna Comnena àaä súå haäi thuêåt laåi. "Caã möåt àaåo binh cuãa toaân thïí phûúng Têy cuâng têët caã caác böå laåc úã xa têån miïìn Pillars cuãa Hercules bïn kia biïín Adriatic àang traân qua chêu Êu àïí tiïën vïì chêu AÁ, mang theo toaân böå gia àònh cuãa hoå".

Khi àïën Constantinople, àoaân lûä chiïën binh cuãa Pierre àaä àem àïën àêy nhûäng rùæc röëi múái. ÚÃ àêy hoå nhêåp chung vúái àoaân quên cuãa Walter Khöng Xu, röìi tiïën vïì Thaânh Thaánh, ài àïën àêu cûúáp phaá úã àoá. Hoaâng àïë Byzance laâ Alexeus I tòm caách thuyïët phuåc nhûäng hiïåp sô ngang taâng tuên thuã kyã luêåt cuãa öng, nhûng nhûäng tay hiïåp sô coá àêìy tham voång àaä chinh phuåc vaâ cûúáp phaá àïí lêåp nhûäng vûúng quöëc múái riïng cho mònh. Nhûäng àaåo quên Kitö giaáo naây àaä àaánh baåi quên Thöí Nhô Kyâ trong nhiïìu trêån chiïën vaâ khaãi hoaân tiïën vaâo Giïrusalem nùm 1099, kïët thuác cuöåc Thêåp Tûå Chinh thûá nhêët.

Giïrusalem mau choáng àûúåc töí chûác thaânh möåt Àïë quöëc Latinh. Àêy múái chó laâ bûúác àêìu cuãa phong traâo söi àöång keáo daâi suöët hai thïë kyã àïí àem laåi an toaân cho caác cuöåc haânh hûúng.



Nhûng vïì mùåt naâo àoá, àêy cuäng laâ sûå chêëm dûát cuãa caác cuöåc Thêåp tûå chinh, vò laâ cuöåc viïîn chinh thaânh cöng cuöëi cuâng àïí giaãi phoáng Àêët Thaánh. Caác cuöåc "Têåp tûå chinh" sau naây chó coân laâ nhûäng cuöåc viïîn chinh àïí giuáp àúä nhûäng tñn hûäu àaä àõnh cû úã phûúng Àöng. Sau khi Giïrusalem rúi vaâo tay giaáo chuã Thöí Nhô Kyâ Saladin nùm 1187, caâng ngaây caâng nhiïìu ngûúâi haânh hûúng muöën vïì nhûäng núi thaánh dïî àïën hún úã phûúng Têy.

Àöëi vúái caác tñn àöì úã Anh quöëc, núi thaánh coá tiïëng nhêët laâ Canterbury. Taåi àêy coá Vûúng Cung Thaánh Àûúâng Canterbury, laâ núi thaánh Austin (cuäng goåi laâ Augustin thûá hai, chïët nùm 604) àaä àûúåc phong laâm töíng giaám muåc àêìu tiïn vaâ cuäng taåi àêy thaánh Thomas aâ Becker àaä ho haâo tñn hûäu chöëng laåi vua Henry II vaâ tûã àaåo ngaây 29 thaáng 12, 1170. Sau naây, chñnh vua Henry II àaä àùåt núi naây laâm àõa àiïím haânh hûúng khi öng ài àïën àoá àïí laâm viïåc saám höëi cöng khai. Roger úã Hoveden, möåt nhaâ viïët sûã thúâi àoá, àaä thuêåt laåi. "Vûâa khi vua àïën gêìn thaânh phöë, khi nhòn thêëy ngöi Thaánh àûúâng coá chön xaác võ thaánh tûã àaåo, öng àaä xuöëng ngûåa, cúãi giaây, ài chên trêìn vaâ mùåc aáo nhùåm, röìi ài böå ba dùåm túái möå cuãa võ thaánh tûã àaåo, vúái möåt veã hiïìn laânh vaâ thöëng höëi khiïën ta coá thïí nghô àêy laâ viïåc cuãa Àêëng àang nhòn xem traái àêët vaâ laâm noá rung chuyïín".

Sau khi chêëm dûát caác cuöåc Thêåp tûå chinh, haânh hûúng vêîn coân laâ möåt sûác maånh trûúâng töìn cuãa Kitö giaáo chêu Êu vaâ àöëi vúái nhiïìu ngûúâi Röma àaä thay thïë cho Giïrusalem. Nùm 1300, tiïëp nöëi tinh thêìn cuãa Urban II, Giaáo hoaâng Boniface VIII àaä cöng böë Nùm Thaánh lêìn thûá nhêët, ban nhûäng ún toaân xaá cho caác tñn hûäu haânh hûúng àïën Röma vaâ àaä thu huát trïn hai mûúi ngaân ngûúâi haânh hûúng. Tûâ àoá trúã ài, cûá 50 nùm laåi coá möåt Nùm Thaánh vúái ún toaân xaá cho nhûäng ngûúâi haânh hûúng àïën Röma, cho túái nùm 1470 thò Giaáo hoaâng àaä ruát khoaãng thúâi gian naây xuöëng coân 25 nùm.

Trong Höìi giaáo, ngay tûâ ban àêìu, haânh hûúng luön luön laâ möåt nghôa vuå thaánh. Moåi tñn àöì Höìi giaáo ngoan àaåo, nïëu coá khaã nùng vaâ coá thïí cêëp dûúäng gia àònh trong luác mònh ài vùæng, àïìu buöåc phaãi haânh hûúng àïën Mecca ñt laâ möåt lêìn trong àúâi. Trong cuöåc haânh hûúng () tûâ thaáng baãy túái thaáng mûúâi theo lõch Höìi giaáo, ngûúâi haânh hûúng mùåc hai chiïëc aáo choaâng trùæng khöng àûúâng chó, biïíu tûúång sûå bònh àùèng cuãa hoå trûúác mùåt Thûúång Àïë. Hoå khöng àûúåc caåo rêu hay cùæt moáng tay. Hoå phaãi ài böå voâng quanh àïìn Kabah baãy lêìn vaâ thûåc hiïån möåt söë nghi thûác khaác xung quanh



àïìn thúâ Mecca trûúác khi trúã vïì nhaâ. Tûâ àoá vïì sau, hoå àûúåc truy tùång danh hiïåu hajji, ngûúâi haânh hûúng.

Lúâi tuyïn xûng àûác tin trong Baãn Tuyïn Thïå Augsburd (1530) cuãa giaáo phaái Caãi Caách Luther àaä kïët aán nhûäng cuöåc haânh hûúng - cuâng vúái viïåc ùn chay, tön thúâ caác thaánh vaâ lêìn chuöîi mên cöi - nhû laâ nhûäng "troâ treã con vaâ vö böí". Nhûng nhòn laåi, caác cuöåc Thêåp tûå chinh cuãa nhûäng àoaân quên haânh hûúng laâ möåt sûå gêy thûác tónh lúán. Àoá vûâa laâ möåt dêëu hiïåu vaâ nguyïn nhên cuãa möåt sûác söëng múái, möåt sûå tòm toâi múái, möåt sûå cúãi múã vaâ linh hoaåt múái trong àúâi söëng phûúng Têy. Tûâ nhûäng cuöåc Thêåp tûå chinh àaä phaát sinh biïët bao àiïìu múái laå do nhûäng con ngûúâi tûâng ài hïët núi naây àïën núi khaác. Caác nûúác tham dûå Thêåp tûå chinh taåi phña àöng Àõa Trung Haãi àaä phaát triïín nïìn thûúng maåi cuãa mònh vúái thïë giúái Höìi giaáo. Caác nhaâ bùng cuãa yá phaát àaåt khi hoå taâi trúå cho caác öng vua vaâ Giaáo hoaâng vaâ cho nhûäng khaách haânh hûúng vay vöën. Nhûäng ngûúâi haânh hûúng trúã vïì mang theo nhûäng cêu chuyïån kyâ diïåu cuãa phûúng Àöng, cuâng vúái sûå saânh àiïåu trong caác haâng gêëm voác, tú luåa, nûúác hoa vaâ gia võ, laâ nhûäng caái àaä taåo cho thaânh phöë Venice neát quyïën ruä vêîn coân thêëy àûúåc úã Dinh Doges vaâ Piazza San Marco.

Xeát vïì nhiïìu phûúng diïån, sûå thêët baåi cuãa caác cuöåc Thêåp tûå chinh laåi laâ sûå may phûúác cho caác nûúác Kitö giaáo vaâ laâ möåt chêët xuác taác cho chêu Êu khaám phaá ra thïë giúái phûúng Àöng. Khi khöng coân hi voång taái chiïëm Giïrusalem vaâ nhûäng con àûúâng haânh hûúng àïën àoá, Kitö giaáo phûúng Têy quay sang hoaåt àöång truyïån giaáo. Haânh hûúng thò quy tuå tñn àöì vïì möåt núi, coân truyïìn giaáo thò toãa ra àïí àïën vúái nhûäng ngûúâi xa laå úã caã nhûäng miïìn àêët múái. Lõch sûã phaát triïín Kitö giaáo laâ lõch sûã cuãa caác cuöåc truyïìn giaáo.



CHÛÚNG 16

NGÛÚÂI MÖNG CÖÍ ÀAÄ MÚÃ ÀÛÚÂNG NHÛ THÏË NAÂO

Nhûäng nhaâ thaám hiïím àûúâng böå cuãa Kyã Nguyïn Khaám Phaá àêìu tiïn cuãa chêu Êu trïn àûúâng tiïën vïì phûúng Àöng vaâo giûäa thïë kyã 13 àaä cêìn àïën nhûäng nguöìn lûåc khaác hùèn vúái nhûäng nhaâ thaám hiïím trïn biïín cuãa thúâi àaåi sau. Colombö seä phaãi tòm ra thêåt nhiïìu tiïìn baåc, taâu thuyïìn, tuyïín möå vaâ töí chûác möåt thuãy thuã àoaân, baão àaãm lûúng thûåc, giûä cho thuãy thuã àoaân vui veã vaâ khöng nöíi loaån vaâ ài trïn nhûäng àaåi dûúng khöng coá baãn àöì. Möåt ngûúâi thaám hiïím trïn böå trûúác kia cuäng cêìn nhûäng taâi nùng khaác hùèn. Anh ta coá thïí chó cêìn möåt hay hai baå àöìng haânh trong suöët cuöåc haânh trònh - duâ trïn nhûäng löå trònh chûa tûâng coá ngûúâi chêu Êu qua laåi trûúác àoá. Hoå coá thïí kiïëm thûác ùn thûác uöëng doåc àûúâng. Hoå khöng cêìn phaãi laâ nhûäng ngûúâi gêy vöën hay nhûäng nhaâ töí chûác bêåc thêìy, nhûng hoå phaãi coá tñnh dïî thñch nghi vaâ dïî hoâa húåp. Nhûäng thuãy thuã cuãa Colömbö àaä nöíi loaån khi cuöåc haânh trònh keáo daâi mêëy tuêìn lïî quaá thúâi gian hoå chúâ àúåi, trong khi nhûäng nhaâ thaám hiïím trïn böå coá thïí keáo daâi haânh trònh cuãa mònh tuây theo nhu cêìu coá thïí möåt thaáng, möåt nùm, hay thêåm chñ múâi nùm. Trong khi ngûúâi ài biïín lïnh àïnh trïn nhûäng khoaãng mïnh khöng khöng möåt boáng ngûúâi vaâ trïn biïín tin tûác thûúâng laâ tin xêëu, thò ngûúåc laåi, nhûäng ngûúâi ài trïn böå - thûúng gia hay nhaâ truyïìn giaáo - coá thïí laâm nghïì cuãa mònh doåc àûúâng, hoåc hoãi àang khi trïn àûúâng. Nïëu ngûúâi ài thaám hiïím àûúâng böå ài möåt mònh phaãi duâng thuyïìn beâ cho möåt quaäng àûúâng naâo àoá, hoå laâ haânh khaách. Chiïëc thuyïìn thûúâng do möåt ngûúâi àõa phûúng chó huy vaâ cung cêëp nhûäng thûá cêìn thiïët. Ngûúâi ài àûúâng böå coá thïí vûâa cö àún hún, vûâa ñt cö àún hún ngûúâi ài trïn biïín. Vò duâ hoå coá thïí thiïëu baån àöìng haânh hay nhûäng ngûúâi àõa phûúng giuáp àúä, giöëng nhû nhûäng ngûúâi ài vúái Colömbö trïn chuyïën taâu Santa Maria, nhûng hoå coá cú höåi àïí gùåp gúä nhiïìu àiïìu múái laå, thñch thuá, hay thónh thoaãng gùåp àûúåc möåt vaâi ngûúâi àïí troâ chuyïån trong nhûäng ngaây àïm doåc àûúâng.



Nhûäng hiïím nguy trïn biïín hêìu nhû úã àêu cuäng giöëng nhau - soáng to vaâ gioá lúán, mêët phûúng hûúáng - nhûng nhûäng nguy hiïím trïn böå thò cuäng muön maâu muön veã nhû nhûäng phong caãnh, taåo cho cuöåc haânh trònh nhiïìu thñch thuá vaâ bêët ngúâ. Coá thïí coá cûúáp trong quaán troå naây chùng? Baån coá thïí tiïu hoáa àûúåc thûác ùn àõa phûúng khöng? Baån nïn mùåc trang phuåc cuãa baån hay trang phuåc àõa phûúng? Ngûúâi ta coá cho baån vaâo cöíng thaânh naây khöng? Baån coá vûúåt qua àûúåc haâng raâo ngön ngûä àïí giaãi thñch àiïìu baån cêìn vaâ cho thêëy cöng viïåc cuãa baån vö haåi àöëi vúái ngûúâi ta?

Thaám hiïím àûúâng böå khöng phaãi möåt bûúác nhaãy maåo hiïím cuãa têåp thïí, maâ laâ möåt chuyïën ài vêët vaã cûåc nhoåc cuãa caá nhên. Thïë maâ àaä coá möåt ñt ngûúâi tiïn phong laâm cuöåc haânh trònh gian nan naây vaâ múã àûúâng tûâ chêu Êu ài àïën Cathay (= Trung Hoa).

Ngûúâi chêu Êu àaä tûâ lêu àûúåc nghe noái àïën nhûäng truyïìn thuyïët vïì möåt phûúng Àöng bñ êín. Möåt ñt ngûúâi àaä àûúåc thûúãng thûác nhûäng moán xa hoa kyâ laå tûâ phña bïn kia traái àêët - luåa mõn cuãa Trung Hoa vaâ kim cûúng lêëp laánh cuãa Golconda. Trong nhûäng cùn phoâng traãi thaãm àêët tiïìn tûâ Ba Tû, hoå coá nhûäng bûäa tiïåc vúái nhûäng moán ùn coá gia võ àem tûâ Ceylon vaâ Java vaâ giaãi trñ haâng giúâ vúái nhûäng quên cúâ tûúáng laâm bùçng ngaâ cuãa Xiïm La.

Nhûng nhûäng nhaâ buön cuãa Venice, Genoa, hay Pisa tûâng phaát àaåt nhúâ viïåc buön baán nhûäng thûá vêåt duång cuãa phûúng Àöng xa laå naây laåi chûa bao giúâ àûúåc tröng thêëy êën Àöå hay Trung Hoa. Sûå giao thûúng cuãa hoå vúái phûúng Àöng laâ úã nhûäng caãng phña àöng cuãa biïín Àõa Trung Haãi. Nhûäng mùåt haâng quyá cuãa hoå àaä àûúåc àem àïën búãi möåt trong hai con àûúâng chñnh. Möåt laâ Con Àûúâng Tú Luåa huyïìn thoaåi, möåt àûúâng böå doåc suöët tûâ àöng Trung Hoa sang Trung AÁ, ài qua Samarkand vaâ Baghdad, cuöëi cuâng dêîn túái nhûäng thaânh phöë ven Hùæc Haãi hay têy Àõa Trung Haãi. Con àûúâng thûá hai ài qua Biïín Àöng, ÊËn Àöå dûúng vaâ Biïín AÃ Rêåp, röìi hoùåc ài lïn Võnh Ba Tû àïën Bastra, hay ài lïn Biïín Àöí àïí àïën kïnh Suez. Àïí àïën àûúåc thõ trûúâng chêu Êu, nhûäng haâng hoáa naây coân phaãi ài tiïëp trïn böå, qua Ba Tû hay Syria hay qua Ai Cêåp. Trïn caã hai con àûúâng naây, caác laái buön ngûúâi Frank hay yá thûúâng khöng thêëy con àûúâng naâo tûâ caác caãng Àõa Trung Haãi àïí ài tiïëp lïn hûúáng àöng. Caác laái buön Höìi giaáo sùén saâng trao àöíi haâng hoáa vúái hoå úã Alexandria, Aleppo hay Damascus, nhûng nhûäng ngûúâi Thöí Höìi giaáo khöng cho pheáp hoå ài tiïëp vïì hûúáng àöng. Àêy laâ Bûác Maân Sùæt cuãa thúâi cuöëi Trung cöí.



Röìi bûác maân êëy àaä àûúåc keáo lïn trong voâng chó coá möåt thïë kyã, tûâ khoaãng 1250 túái 1350 vaâ àaä coá giao thöng trûåc tiïëp giûäa chêu Êu vaâ Trung Hoa. Trong thúâi kyâ naây, nhûäng laái buön yá gan daå àaä khöng coân phaãi chúâ cho nhûäng mùåt haâng àùåc saãn cuãa hoå túái àûúåc Aleppo, Damascus, hay Alexandria. Bêy giúâ, hoå tûå mònh ài thaânh tûâng àoaân qua Àûúâng Tú Luåa túái nhûäng thaânh phöë úã êën Àöå vaâ Trung Hoa. Cûá tûúãng àêy seä laâ khúãi àêìu cho möåt sûå trao àöíi liïn tuåc vaâ keáo daâi àïí Àöng vaâ Têy laâm giaâu lêîn cho nhau, nhûng trong thûåc tïë thúâi gian naây chó laâ möåt giai àoaån maåo hiïím taåm thúâi, àïí röìi bûác maân laåi rúát xuöëng möåt caách nùång nïì. Boáng töëi laåi tiïëp tuåc phuã lïn phêìn lúán lõch sûã têìm nhòn cuãa caã Àöng vaâ Têy thúâi cêån àaåi. Nhiïìu thêåp kyã nûäa seä coân phaãi qua ài trûúác khi coá cuöåc khaám phaá àaåi dûúng àïí laâm cho chêu Êu möåt lêìn nûäa laåi coá thïí tiïëp xuác vúái caác búâ biïín cuãa êën Àöå vaâ Àöng Nam AÁ. Nhiïìu thïë kyã nûäa seä coân phaãi qua ài trûúác khi ngûúâi chêu Êu laåi àûúåc pheáp viïëng thùm nhûäng haãi caãng Trung Hoa vaâ coân lêu nûäa ngûúâi chêu Êu múái coá thïí àùåt chên àïën Trung AÁ vaâ àêët liïìn Trung Hoa.

Bûác maân àaä àûúåc keáo lïn khöng phaãi nhúâ nhûäng ngûúâi lñnh viïîn chinh chêu Êu, cuäng khöng phaãi do nhûäng thuã àoaån cuãa caác nhaâ chñnh trõ chêu Êu. Thêåt ngaåc nhiïn, viïåc múã àûúâng vaâo Trung Hoa phaãi àûúåc kïí laâ do cöng cuãa nhûäng ngûúâi Tartar, möåt töåc chuãng Möng Cöí úã Trung AÁ. Laâ möåt möëi àe doåa cho chêu Êu thúâi Trung Cöí, nhûäng ngûúâi Tartar naây àaä bõ ngûúâi chêu Êu coi laâ nhûäng ngûúâi dên cûúáp phaá man rúå, qua nhûäng hònh aãnh ghï súå àûúåc mö taã vïì hoå búãi nhûäng nhaâ vùn chêu Êu àaä biïët hay nghe noái vïì nhûäng cuöåc thaãm saát cuãa ngûúâi Tartar úã phûúng Têy. Nhûng trong nhûäng nhaâ vùn chêu Êu naây, rêët ñt ngûúâi àaä têån mùåt nhòn thêëy möåt ngûúâi Tartar vaâ hoå chùèng biïët chuát gò vïì nhûäng thaânh tñch to lúán vaâ vûäng bïìn cuãa caác thuã laänh ngûúâi Tartar cuãa triïìu àaåi Khan.

Möng Cöí laâ möåt àïë quöëc röång lúán, röång gêëp àöi àïë quöëc Röma úã thúâi kyâ röång lúán nhêët. Genghis KHan vaâ àoaân quên cuãa öng tûâ Möng Cöí traân xuöëng Bùæc Kinh nùm 1124. Trong möåt nûãa thïë kyã sau àoá, hoå àaä chiïëm àûúåc hêìu hïët àöng aá, röìi ài ngûúåc phña Têy qua Nga, àïën têån Ba lan vaâ Hungari. Khi Kublai Khan lïn trõ vò úã Möng Cöí nùm 1259, àïë quöëc cuãa öng àaä traãi röång tûâ söng Hoaâng Haâ úã Trung Hoa túái vuâng búâ söng Danube bïn àöng Êu vaâ tûâ Siberia àïën Võnh Ba Tû. Triïìu àaåi Khan cuãa Möng Cöí, tûâ Genghis Khan túái caác con vaâ chaáu cuãa öng - Batu Khan, Mangu Khan,



Kublai Khan vaâ Hulagu - laâ möåt trong söë nhûäng triïìu àaåi taâi ba nhêët cuãa caác àïë quöëc lúán. Hoå biïët kïët húåp taâi nùng quên sûå, loâng duäng caãm, taâi töí chûác haânh chñnh vaâ sûå bao dung vùn hoáa hún bêët kyâ chïë àöå quên chuã naâo úã chêu Êu. Hoå àaáng coá möåt chöî àûáng àaáng kñnh troång hún vaâ khaác hún vúái nhûäng gò maâ caác sûã gia têy phûúng àaä gaán cho hoå.

Con àûúâng vaâo Trung Hoa àaä khöng thïí múã ra nïëu khöng coá nhûäng taâi nùng vaâ thaânh tûåu àùåc biïåt cuãa nhûäng quên vûúng Möng Cöí vaâ nhên dên cuãa hoå. Marco Polo àaä tòm ra con àûúâng àïën Trung Hoa khi naâo? Khöng coá Marco Polo vaâ nhûäng ngûúâi khaác kñch thñch trñ tûúãng tûúång cuãa ngûúâi chêu Êu àïí noáng loâng àïën Trung Hoa, liïåu seä coá möåt Christopher Colömbö?

Nùm 1241, möåt àoaân kyå binh huâng hêåu ngûúâi Tartar àaä taân phaá Ba Lan vaâ Hungari, àaánh baåi möåt àaåo binh ngûúâi Àûác vaâ Ba Lan trong trêån chiïën Lignitz úã Silesia, trong khi möåt àoaân quên khaác cuãa hoå àaánh baåi quên Hungari. Caã chêu Êu kinh hoaâng. ÚÃ Biïín Bùæc, ngay caã nhûäng ngû dên can àaãm nhêët cuãa Gothland vaâ Friesland cuäng khiïëp súå khöng daám ra àaánh caá úã búâ biïín Yarmouth quen thuöåc cuãa hoå. Hoaâng àïë Roma Frederic II (1194-1250), ngûúâi àaä tûâng chiïën thùæng trong cuöåc Thêåp tûå chinh thûá saáu (1128-29) vaâ àaä chiïëm àûúåc Giïrusalem vaâ sau àoá kyá möåt hiïåp àõnh àònh chiïën mûúâi nùm vúái vua Höìi giaáo cuãa Ai Cêåp, nay súå rùçng doâng thaác Tartar seä lan traân khùæp àïë quöëc Kitö giaáo. Öng kïu goåi sûå liïn minh cuãa vua Henry III, vua nûúác Anh vaâ caác vua khaác àïí cuâng chöëng laåi quên Tartar, vúái hy voång tiïu diïåt quên Tartar. Giaáo hoaâng Grïgöriö IX tuyïn böë möåt cuöåc thêåp tûå chinh múái chöëng laåi quên Tartar. Nhûng vò coá sûå mêu thuêîn giûäa Giaáo hoaâng vúái Frederick II, ngûúâi àaä hai lêìn bõ vaå tuyïåt thöng, nïn vua Hungari chó hûáa suöng maâ khöng gûãi quên ài. May thay, khi quên Tartar àang àaåt àûúåc nhûäng thaânh cöng quên sûå lêîy lûâng nhêët cuãa hoå thò hoå nghe tin thuã laänh Khan Okkodai cuãa hoå àaä chïët úã chêu AÁ vaâ vò thïë hoå phaãi vöåi keáo quên vïì nûúác.

Mùåc duâ coá sûå deâ chûâng cuãa caác vua Kitö giaáo vaâ nhûäng cuöåc taân saát ngûúâi Ba Lan vaâ Hungari cuãa ngûúâi Tartar, nhûng nhûäng ngûúâi Tartar coá thïí laâ nhûäng àöìng minh huâng maånh chöëng laåi ngûúâi Höìi giaáo vaâ Thöí khi àoá àang aán ngûä con àûúâng dêîn túái phûúng àöng. Búãi vò quên Tartar, sau khi thaânh cöng trong nhûäng chiïën dõch chöëng laåi quên Ismailian úã búâ phña nam cuãa biïín Caspian, àaä tiïëp tuåc ài chinh phaåt vaâ chiïën thùæng Giaáo chuã cuãa



Baghdad vaâ Syria. Võ tûúáng ngûúâi Tartar úã Ba Tû àaä phaái àùåc sûá túái vua Lui IX cuãa Phaáp, luác àoá àang úã Cyrus trong cuöåc thêåp tûå chinh, àïí àïì nghõ sûå liïn minh vaâ húåp taác. Nhûng caác vua Kitö giaáo vaâ Giaáo hoaâng tûâ chöëi liïn minh vúái nhûäng ngûúâi khöng phaãi Kitö giaáo. Hoå muöën nhûäng thuã laänh Khan phaãi àûúåc rûãa töåi trûúác khi chêëp nhêån liïn minh. Phaán àoaán sai lêìm naây cuãa nhûäng nhaâ laänh àaåo Kitö giaáo àaä coá aãnh hûúãng quyïët àõnh túái diïån maåo tûúng lai cuãa phêìn lúán chêu AÁ. Sûác maånh cuãa Höìi giaáo luác naây àaä bõ suy yïëu búãi nhûäng ngûúâi Tartar, nhûng nhûäng nûúác chêu Êu Kitö giaáo khöng coá phêìn àoáng goáp naâo trong sûå thaânh cöng naây.

Nhûäng ngûúâi Tartar bõ coi laâ "man rúå" chó haânh àöång maâ khöng cêìn nhên dên möåt giaáo àiïìu naâo, nhûng hoå laåi chñnh laâ ngûúâi múã àûúâng cho phûúng Têy àïën vúái phûúng Àöng. Vúái cuöåc chinh phuåc Ba Tû, ngûúâi Tartar àaä àem laåi möåt chñnh saách thuïë maá thêëp cuãa Möng Cöí, nhûäng con àûúâng baão àaãm an ninh vaâ tûå do ài laåi cho moåi ngûúâi - vaâ nhû thïë hoå àaä múã ra con àûúâng ài àïën êën Àöå. Cuöåc chinh phuåc Nga cuãa hoå múã àûúâng sang Trung Hoa. Con àûúâng lúán coá tïn laâ Àûúâng Tú Luåa, bùng ngang chêu AÁ, tuy àaä coá sûå qua laåi têëp nêåp tûâ nhiïìu thïë kyã trûúác, nhûng chó sau cuöåc chinh phuåc cuãa ngûúâi Tartar, múái coá ngûúâi chêu Êu ài laåi qua àoá. Nhûäng con àûúâng Ai Cêåp, luác naây coân nùçm trong tay Höìi giaáo, vêîn cêëm ngûúâi chêu Êu qua laåi vaâ haâng hoáa ài qua àoá phaãi chõu thuïë quaá nùång búãi nhûäng vua Mamluk Höìi giaáo, khiïën cho giaá haâng hoáa tûâ Ai Cêåp túái àûúåc Italia tùng lïn gêëp ba lêìn.



CHÛÚNG 17

CAÁC NHAÂ TRUYÏÌN GIAÁO NGOAÅI GIAO

Giûäa thïë kyã 13, nhûäng biïën cöë múái xaãy ra àaä nhoám lïn núi ngûúâi Kitö giaáo niïìm hy voång caãi hoáa ngûúâi Tartar theo àaåo. Búãi vò cuöåc chinh phuåc ngûúâi Thöí Höìi giaáo àaä vö tònh biïën ngûúâi Tartar thaânh nhûäng àöìng minh cuãa Kitö giaáo phûúng Têy. Nhûäng niïìm hy voång ngaây caâng lêy lan naây àaä laâm caác ngûúâi Kitö giaáo nhiïåt thaânh haáo hûác muöën thêëy Genghis Khan trúã thaânh ngûúâi Kitö giaáo àêìu tiïn trïn àêët Möng Cöí. Nhûäng tin àöìn vïì viïåc Genghis Khan àaä tin àaåo coá veã nhû àûúåc cuãng cöë búãi möåt baáo caáo rùçng caác ngûúâi vúå vaâ ngûúâi meå cuãa Àaåi Vûúng Khan àaä theo Kitö giaáo vaâ búãi sûå kiïån coá rêët nhiïìu ngûúâi Kitö giaáo thuöåc phaái Nestoriö trong laänh thöí Tartar àûúåc pheáp tûå do theo àaåo.

Caác tu sô doâng Phanxicö àaä trúã thaânh nhûäng nhaâ thaám hiïím àêìu tiïn.

Nùm 1423, ngay sau khi lïn ngöi, Giaáo hoaâng Innocent IV àaä caãi töí giaáo höåi möåt caách quyïët liïåt àïí àûúng àêìu vúái möëi àe doåa xêm lùng múái cuãa ngûúâi Tartar. Giaáo hoaâng àaä triïåu têåp cöng àöìng chung úã Lyons nùm 1245 àïí "tòm ra phûúng thuöëc chöëng laåi nhûäng ngûúâi Tartar, nhûäng keã chaâ àaåp àûác tin vaâ nhûäng keã baách haåi ngûúâi Kitö giaáo". Gúåi laåi nhûäng thaãm caãnh ghï rúån do ngûúâi Tartar gêy nïn úã Nga, Ba Lan, Hungari vaâ caãnh laân soáng Tartar àang dêng lïn, cöång àöìng khêín thiïët kïu goåi caác tñn hûäu chùån àûáng moåi con àûúâng maâ quên xêm lùng coá thïí ài qua, bùçng caách àaâo haâo, xêy tûúâng vaâ àùæp luäy.

Nhûng àöìng thúâi võ Giaáo hoaâng àêìy nghõ lûåc naây àaä quyïët àõnh ngùn chùån möëi nguy hiïím ngay tûâ göëc rïî, bùçng caách gúãi möåt àùåc sûá cuãa mònh túái Cathay àïí caãi hoáa vua Khan laâ Kuyuk Khan, taåi thuã àö cuãa öng úã bùæc Möng Cöí. Khöng súå haäi vò sûå kiïån chûa tûâng coá ngûúâi chêu Êu naâo túái thuã àö Tartar maâ coá thïí coân söëng àïí trúã vïì, Giaáo hoaâng Innocent IV àaä gúãi àùåc sûá cuãa mònh ài ngaây 16 thaáng 4, 1245, trûúác caã luác cöng àöìng khai maåc. Ngaâi àaä khön ngoan choån möåt tu sô doâng Phanxicö, John of Pian de Carpine



(1180?-1225) ngûúâi tûâng laâ baån vaâ àïå tûã cuãa thaánh Phanxicö Assisi (1182-1226). Sinh taåi Perugia, gêìn Assisi, thêìy luác àoá àang laâm bïì trïn cuãa doâng taåi Cologne. Thêìy John laâ ngûúâi thñch húåp tuyïåt vúâi cho sûá maång naây. Baãn baáo caáo daâi 30 trang cuãa thêìy vïì cuöåc haânh trònh hai nùm, tuy vùæn tùæt, nhûng laâ möåt trong nhûäng baâi mö taã hay nhêët vïì nhûäng phong tuåc cuãa ngûúâi Tartar vaâo thúâi Trung Cöí. Cuâng ài vúái thêìy coá möåt tu sô Phanxicö khaác, thêìy benedict the Pole. Caã hai àaä àïën àûúåc Möng Cöí vaâ àaä thaânh cöng trúã vïì.

Thêìy John khöng giêëu giïëm sûá maång cuãa mònh, nhûng àaä khön kheáo duå döî àûúåc nhûäng ngûúâi àõa phûúng khöng mêëy hiïëu khaách àïí hoå chó àûúâng cho caác thêìy choáng ài àïën núi. Tûâ traåi cuãa Batu bïn doâng söng Volga, caác thêìy doâng àaä phaãi mêët ba thaáng rûúäi múái túái àûúåc cung àiïån cuãa Àaåi Vûúng Khan laâ Kuyuk Khan, úã Karakorum trung têm cuãa Möng Cöí. Trûúác khi hai thêìy doâng Phanxicö túái àoá vaâo giûäa thaáng taám, caác tûúáng laänh Tartar àaä höåi hoåp àïí choån vaâ àûa lïn ngöi võ hoaâng àïë múái cuãa hoå, trong möåt chiïëc lïìu lúán "dûång trïn nhûäng cöåt lïìu daát baåc vaâ àoáng bùçng nhûäng àinh vaâng". Cuöåc triïìu yïët àêìu tiïn cuãa võ tên vûúng Khan àaä kñch àöång maånh trñ tûúãng tûúång cuãa ngûúâi phûúng Têy vïì veã huyïîn hoùåc cuãa phûúng Àöng. "Hoå hoãi xem chuáng töi muöën dêng lïî vêåt gò lïn Tên Vûúng; nhûng chuáng töi chùèng coân gò vò bao nhiïu cuãa caãi chuáng töi àaä tiïu hïët doåc àûúâng röìi. Trong luác úã taåi lïìu, chuáng töi nhòn thêëy trïn möåt ngoån àöìi úã caách xa àoá möåt chuát, coá àïën trïn 5 trùm xe chêët àêìy vaâng, baåc vaâ gêëm luåa, têët caã àûúåc vua chia cho caác tûúáng laänh vaâ caác tûúáng laänh chia cho quên lñnh theo phêìn cuãa möîi ngûúâi". Sau àoá caác thêìy Phanxicö àûúåc pheáp trònh lïn vua thöng àiïåp cuãa Giaáo hoaâng tuyïn böë thiïån chñ muöën ngûúâi Kitö giaáo laâ baån cuãa ngûúâi Tartar vaâ mong ûúác ngûúâi Tartar trúã nïn huâng maånh vúái Thiïn Chuáa trïn trúâi. Nhûng Giaáo hoaâng ra àiïìu kiïån laâ ngûúâi Tartar phaãi theo àaåo cuãa Chuáa Giïsu Kitö vaâ phaãi ùn nùn saám höëi vò nhûäng thaãm hoåa àoá àaä gêy nïn.

Àaåi Vûúng Khan àaáp lïî bùçng viïåc nhúâ thêìy John chuyïín cho Àûác Giaáo hoaâng hai laá thû. Tiïëc thay, nhûäng thû naây chùèng coá nöåi dung àaáng kïí naâo, vò àaåi vûúng Khan khöng sùén saâng tin Chuáa Giïsu Kitö. Duâ vêåy, thêìy John khöng naãn loâng, vò thêìy àûúåc nhûäng ngûúâi Kitö giaáo giuáp viïåc trong hoaâng cung cho biïët vua sùæp sûãa tin àaåo. Khi Genghis Khan àïì nghõ phaái hai sûá giaã cuãa mònh theo hai thêìy doâng àïën thùm Àûác Giaáo hoaâng, thêìy John àaä can ngùn vua. "Chuáng töi súå rùçng hoå seä nhòn thêëy caãnh chuáng ta àang



hiïìm thuâ vaâ xêu xeá lêîn nhau vaâ àiïìu àoá coá thïí thuác àêíy hoå gêy chiïën vúái chuáng ta". Ngaây 13 thaáng 11, 1246, vua Kuyuk Khan cho pheáp thêìy John trúã vïì.

Vai troâ cuãa thêìy John of Pian de Parpine trong viïåc àöng têy gùåp nhau khöng chêëm dûát úã àêy. Vua Louis IX cuãa Phaáp sùæp sûãa khúãi haânh ài Cyprus àïí bùæt àêìu giai àoaån àêìu cuãa cuöåc thêåp tûå chinh thûá 7.Àïí thuyïët phuåc vua Louis rùçng seä lúåi hún cho Giaáo höåi nïëu vua Louis úã laåi Phaáp àïí baão vïå Giaáo hoaâng Innocent IV chöëng quên Tartar vaâ tïn "chuáa quyã" Frederick II, Giaáo hoaâng phaái hai thêìy doâng Phanxicö taâi ba naây túái Paris. Hoå àaä thêët baåi trong chuyïën ài naây. Nhûng möåt thêìy Phanxicö khaác, William of Rubruck, möåt baån thên cuãa vua Louis, àaä coá nhûäng êën tûúång rêët maånh vïì nhûäng cêu chuyïån cuãa hai thêìy úã Möng Cöí. Khi vua Louis lïn àûúâng thêåp tûå chinh, vua mang thêìy William theo mònh. Möåt thúâi gian ngùæn sau khi vua àïën Cyprus vaâo thaáng 9, 1248, möåt ngûúâi túái gùåp vua tûå xûng laâ sûá giaã cuãa Àaåi Vûúng Khan vaâ mang theo möåt thöng àiïåp chaâo mûâng hûäu nghõ. Sûá giaã naây trònh vua Louis rùçng Àaåi Vûúng Khan rêët muöën coá möåt khöëi liïn minh chöëng laåi quên Höìi. Sûá giaã cuäng baáo caáo rùçng vaâo ngaây lïî Hiïín Linh ba nùm trûúác, vua Kuyuk Khan àaä theo gûúng meå cuãa vua vaâ theo àaåo. Têët caã caác thuã laänh Tartar àaä theo gûúng cuãa vua vaâ toaân dên Tartar àang hùng haái àoaân kïët àïí chöëng laåi quên thuâ Saracen.

Vua Louis caã tin àaä vöåi phaái thêìy doâng Daminh laâ Andreá de Longumeau laâm àùåc sûá cuãa vua, thêìy thöng thaåo tiïëng AÃ Rêåp vaâ àaä tûâng àïën traåi Batu. Sau möåt cuöåc haânh trònh daâi, thêìy Andreá àaä àïën àûúåc cung àiïån cuãa Àaåi Vûúng Khan, nhûng sûá maång cuãa thêìy àaä chuyïín thaânh möåt bi kõch. Thêìy nghô mònh seä àûúåc Kuyuk Khan chaâo àoán nhû möåt ngûúâi àöìng àaåo vaâ kïët möåt liïn minh lúán. Nhûng Kuyuk Khan àaä bùng haâ vaâ vaâ àïë quöëc naây nùçm trong tay cuãa thaái hêåu nhiïëp chñnh Ogul Gaimish, ngûúâi hoaân toaân khöng phaãi laâ Kitö hûäu. Sau khi àoán nhêån lïî vêåt, baâ àaä àuöíi thêìy vïì vúái nhûäng laá thû àêìy lúâi leä xuác phaåm àöëi vúái vua Louis.

Chuyïën haânh trònh trúã vïì keáo daâi möåt nùm. Phaái àoaân cuãa thêìy Andreá àaä baáo caáo laåi rùçng ngûúâi Tartar laâ nhûäng ngûúâi nguyïn thuãy xuêët phaát tûâ phña têån cuâng cuãa möåt sa maåc lúán bùæt àêìu tûâ têån cuâng phña àöng cuãa traái àêët, tûâ thúâi xa xûa àaä tröën qua nhûäng bûác tûúâng nuái lúán (Vaån Lyá Trûúâng Thaânh?) laâ bûác tûúâng ngùn chùån quên Gog vaâ Magog. Hoå thuêåt laåi viïåc Genghis Khan



öng nöåi cuãa Kuyuk àaä trúã laåi Kitö giaáo sau khi öng àûúåc thêëy Thiïn Chuáa trong möåt giêëc möång. Hoå mö taã nhûäng àöëng xûúng ngûúâi trùæng xoáa trïn nhûäng con àûúâng chinh phuåc cuãa quên Tartar vaâ chó trong möåt traåi cuãa quên Tartar, hoå àaä tröng thêëy taám trùm ngöi nhaâ thúâ nhoã dûång trïn nhûäng chiïëc xe trêån. Hoå cuäng thuêåt laåi tin àöìn rêët àaáng mûâng rùçng möåt tûúáng Möng Cöí tïn laâ Sartach, con cuãa Batu, laâ möåt ngûúâi Kitö giaáo.

Vua Louis àang úã Àêët Thaánh khi öng nhêån àûúåc nhûäng baáo caáo laåc quan naây. Thêìy William of Rubbruck cuäng àang coá mùåt bïn caånh vua. Vua trao cho thêìy möåt cuöën Kinh Thaánh vaâ möåt ñt tiïìn àïí tiïu, cuâng vúái nhûäng laá thû gûãi cho tûúáng Sartach vaâ Àaåi Vûúng Khan. Àïí traánh bõ xuác phaåm nhû lêìn trûúác, vua khöng chñnh thûác goåi thêìy William laâ àùåc sûá cuãa mònh. Thêìy William cuâng vúái möåt thêìy khaác tïn laâ Bartholomew of Cremona àaä rúâi Constantinople ngaây 7 thaáng 5, 1253, àaáp taâu bùng qua Hùæc Haãi àïën Crimea, röìi ài àûúâng böå doåc theo doâng söng Don. Khi hoå gùåp Sartach maâ hoå tûúãng laâ baån, öng ta nöíi giêån phuã nhêån mònh laâ ngûúâi Kitö giaáo vaâ "chïë giïîu ngûúâi Kitö giaáo". Caác thêìy boã àêëy röìi bùng ngang söng Volga, vaâ sûác noáng cuãa sa maåc trûúác khi àïën àûúåc traåi cuãa Àaåi Vûúng Khan laâ Mangu, úã kinh thaânh cuãa Möng Cöí, ngaây 27 thaáng 12, 1253. Àaåi Vûúng thûúng haåi caác thêìy àaä cho úã laåi hai thaáng cho túái khi "giaá laånh" qua ài.

ÚÃ triïìu àònh coá khaá nhiïìu ngûúâi thuöåc phaái laåc giaáo Nestoriö, laâm cho kitö giaáo bõ mang tiïëng xêëu. Chñnh Mangu Khan tuy toã ra àöå lûúång nhûng nhûäng quan àiïím roä rïåt cuãa vua khiïën thêìy àaä khöng thaânh cöng trong sûá maång cuãa mònh.

Thêìy William kïí laåi vúái sûå tiïëc reã, "Giaá nhû töi coá àûúåc quyïìn laâm nhûäng pheáp laå nhû Möse, coá leä öng ta àaä phaãi chõu khuêët phuåc".

Khöng thaânh cöng trong sûá maång cuãa mònh, nhûng thêìy William àaä mang vïì cho chêu Êu möåt kho baáu caác sûå kiïån úã mùåt phña bïn kia cuãa àõa cêìu. Thêìy mö taã doâng söng Don vaâ söng Volga vaâ cho thêëy Caspian khöng phaãi möåt võnh maâ laâ möåt caái höì. Lêìn àêìu tiïn chêu Êu biïët àûúåc qua nhûäng baâi viïët cuãa thêìy rùçng Trung Hoa chñnh laâ vuâng àêët maâ ngûúâi Röma goåi laâ "Seres", núi phaát minh ra tú luåa.

"Ngûúâi Trung Hoa viïët bùçng möåt caái coå giöëng nhû caái coå veä cuãa hoåa sô vaâ hoå veä caác neát khaác nhau thaânh möåt hònh biïíu trûng



cho möåt tûâ". Trong taâi liïåu àêìu tiïn naây cuãa phûúng Têy liïn quan túái chûä viïët Trung Hoa, thêìy cho thêëy àaä hiïíu biïët möåt àiïìu maâ nhiïìu ngûúâi khaác khöng biïët trong nhiïìu thïë kyã. Thêìy cuäng tó mó vaâ chñnh xaác mö taã nhûäng nghi thûác tön giaáo cuãa caác laåt ma cuãa Phêåt giaáo Têy Taång vaâ kinh nguyïån "om maini padme, bum" cuãa hoå.

May mùæn thay, khi àûúåc pheáp rúâi Paris, thêìy William àûúåc gùåp nhaâ baác hoåc tiïn phong ngûúâi Anh vaâ laâ baån cuâng doâng Phanxicö vúái thêìy, àoá laâ Roger Bacon (khoaãng 1220-1292). Thêìy Bacon bõ nhaâ doâng nghi ngúâ laâ thûåc haânh phaáp thuêåt goåi höìn vaâ laåc giaáo, nïn àaä bõ caách ly úã Paris àïí caác bïì trïn coá thïí canh chûâng. Bacon nghiïn cûáu baãn tûúâng trònh vïì haânh trònh cuãa thêìy William, röìi àûa nhûäng àiïìu khaám phaá cuãa thêìy William vaâo böå Opus Majus cuãa mònh, laâ böå baách khoa Bacon soaån cho Giaáo hoaâng Clïmentï IV (1268). Chñnh qua taác phêím naây cuãa Bacon maâ nhûäng khaám phaá cuãa William àûúåc biïët àïën úã chêu Êu.



CHÛÚNG 18

KHAÁM PHAÁ CHÊU AÁ

Marco Polo vûúåt xa moåi nhaâ thaám hiïím Kitö giaáo vïì kinh nghiïåm, thaânh tûåu vaâ aãnh hûúãng cuãa öng. Nhûäng thêìy doâng Phanxicö haânh trònh àïën Möng Cöí vaâ trúã vïì trong khöng àêìy ba nùm vaâ úã àoá vúái tû caách laâ nhûäng nhaâ truyïìn giaáo - ngoaåi giao. Haânh trònh cuãa Marco Polo keáo daâi hai mûúi böën nùm. Öng ài xa hún nhûäng ngûúâi àaä ài trûúác mònh, vûúåt qua Möng Cöí àïën têån trung têm cuãa Trung Hoa. Öng rong ruöíi khùæp àêët Trung Hoa cho àïën têån àaåi dûúng vaâ öng nùæm giûä nhûäng vai troâ khaác nhau, trúã thaânh cêån thêìn cuãa Kublai Khan vaâ töíng trêën cuãa möåt thaânh phöë lúán Trung Hoa. Öng thöng thaåo ngön ngûä vaâ say mï tòm hiïíu àúâi söëng vaâ vùn hoáa Trung Hoa. Àöëi vúái moåi thïë hïå chêu Êu, nhûäng baâi mö taã döìi daâo, söëng àöång vaâ hiïån thûåc cuãa öng vïì löëi söëng àöng phûúng chñnh laâ cuöåc khaám phaá chêu AÁ.

Venice thúâi àoá laâ möåt trung têm thûúng maåi lúán úã Àõa Trung Haãi vaâ xa hún. Marco vûâa troân 15 tuöíi vaâo nùm 1269, khi öng Nocoloâ, cha cuãa Marco vaâ öng Maffeo Polo, chuá cuãa Marco tûâ Venice trúã vïì sau möåt cuöåc haânh trònh 9 nùm sang phûúng Àöng. Möåt ngûúâi chuá khaác cuãa Marco cuäng tïn laâ Marco Polo, coá nhûäng trung têm buön baán úã Constantinople vaâ Soldaia úã Crimea; hai öng Nicoloâ vaâ Maffeo cuâng àïën àoá nùm 1260 àïí húåp taác vúái chuá em. Trong phêìn múã àêìu cuöën saách cuãa mònh, Marco Polo àaä kïí laåi nhûäng cuöåc haânh trònh naây maâ öng khöng tham dûå. Hai öng Nicoloâ vaâ Maffeo coá úã Constantinople möåt kho dûå trûä àaá quyá. Hoå chuyïín bùçng àûúâng biïín túái Soldaia, röìi tûâ phña àöng bùæc ài doåc söng Volga àïën cung àiïån nguy nga traáng lïå cuãa Barka Khan, con cuãa Genghis Khan. Barka Khan khöng chó tiïëp àaäi hai anh em rêët lõch sûå vaâ long troång, nhûng àiïìu àaáng noái hún, öng àaä mua toaân böå àaá quyá cuãa hoå, khiïën "hai anh em nhêån àûúåc gêëp àöi giaá trõ thêåt cuãa noá", theo nhû Marco Polo nhêån àõnh.

Khi möåt cuöåc chiïën nöí ra giûäa Barkha Khan vaâ möåt hoaâng tûã Tartar khaác cùæt àûát àûúâng vïì Constantinople cuãa hai anh em, hoå



quyïët àõnh tiïëp tuåc cöng viïåc maåo hiïím kinh doanh xa hún vïì phña àöng. Möåt cuöåc haânh trònh 7 ngaây qua sa maåc àûa hoå túái Bokhara, úã àêy hoå nhêåp àoaân vúái möåt söë sûá giaã Tartar khaác àang trïn àûúâng àïën cung àiïån cuãa Àaåi Vûúng Khan laâ Kublai Khan. Nhûäng sûá giaã naây cho hai anh em Polo biïët rùçng vua Kublai Khan chûa tûâng gùåp hai öng vaâ seä tiïëp àaäi hai öng möåt caách long troång vaâ haâo phoáng. Nhûäng sûá giaã naây hûáa seä baão vïå hai öng doåc àûúâng. Hai anh em Polo nhêån lúâi múâi cuãa hoå vaâ sau möåt nùm daâi haânh trònh, "àûúåc têån mùæt nhòn thêëy àuã thûá kyâ diïåu", hoå túái àûúåc cung àiïån cuãa vua Kublai Khan. Vua Khan tiïëp àaäi hoå hïët sûác thên thiïån nhû nhûäng sûá giaã àaä noái trûúác vaâ toã ra laâ möåt con ngûúâi say mï tòm hiïíu, thöng minh linh lúåi vaâ muöën biïët moåi àiïìu vïì phûúng Têy.

Cuöëi cuâng vua àïì nghõ hai öng laâm sûá giaã cuãa vua àïën Giaáo hoaâng, thónh cêìu Giaáo hoaâng phaái möåt trùm nhaâ truyïìn giaáo thöng thaåo vïì Thêët Nghïå àïí daåy cho dên cuãa öng vïì Kitö giaáo vaâ khoa hoåc cuãa phûúng Têy. Öng cuäng xin àem vïì cho öng ñt dêìu tûâ cêy àeân úã Möå Thaánh taåi Giïrusalem. Khi hai öng Nicoloâ vaâ Maffeo lïn àûúâng, hoå mang theo Baãng Vaâng cuãa vua, giêëy baão àaãm an toaân trïn àûúâng vaâ lïånh cuãa vua cho moåi ngûúâi phaãi giuáp àúä hai öng trïn àûúâng. Khi vïì túái Acre vaâo thaáng 4, 1269, hai anh em àûúåc tin Giaáo hoaâng àaä qua àúâi vaâ chûa coá ngûúâi kïë võ. Hoå trúã vïì Venice àïí àúåi kïët quaã bêìu tên Giaáo hoaâng. Khi Àûác Gregoriö X trúã thaânh tên Giaáo hoaâng, ngaâi khöng cûã möåt trùm nhaâ truyïìn giaáo nhû àaä àûúåc yïu cêìu, nhûng chó phaái hai tu sô Àaminh ài theo hai anh em Polo.

Nùm 1271, khi hai anh em Nicoloâ vaâ Maffeo Polo rúâi Venice àïí lïn àûúâng trúã vïì vúái Kublai Khan, hoå cho con trai cuãa Nicoloâ laâ Marco ài theo. Khi êëy Marco 17 tuöíi vaâ seä laâ ngûúâi laâm cho cuöåc haânh trònh cuãa hoå ài vaâo lõch sûã. Taåi Lajazzo trïn búâ àöng Àõa Trung Haãi, hai tu sô Àaminh hoaãng súå àaä boã cuöåc, chó coân laåi ba ngûúâi cuãa gia àònh Polo. Hoå tiïëp tuåc ài àïën Baghdad, röìi àïën Ormuz úã cûãa Võnh Ba Tû. Tûâ Ormuz, leä ra hoå àaä coá thïí laâm möåt cuöåc haânh trònh daâi bùçng taâu qua biïín êën Àöå, nhûng hoå àaä choån ài àûúâng böå lïn phña àöng bùæc qua Sa Maåc Kerman cuãa Ba Tû túái vuâng àöìi nuái giaá laånh úã Badakhshan, nöíi tiïëng vïì ngoåc thaåch, lam thaåch vaâ ngûåa quyá. Macro kïí laåi, úã àêy coá nhûäng con ngûåa "sinh ra tûâ nhûäng con ngûåa caái àaä phöëi giöëng vúái con ngûåa Bucephalö cuãa hoaâng àïë Alexandro vaâ têët caã chuáng khi sinh ra àïìu coá möåt sûâng trûúác traán giöëng nhû con Bucephalö". Hoå úã laåi àêy möåt nùm chúâ cho Marco khoãi bïånh nhúâ hñt thúã khöng khñ miïìn nuái trong laânh.



Hoå laåi lïn àûúâng qua sa maåc vaâ àïën Tangut, phña cûåc têy bùæc Trung Hoa, bùng qua nhûäng thaão nguyïn Möng Cöí vaâ àïën cung àiïån cuãa Vua Khan, sau möåt cuöåc haânh trònh gian nan ba nùm rûúäi.

Vua Kublai Khan tiïëp àoán nhûäng cöng dên Venice hïët sûác long troång. Linh caãm àûúåc nhûäng taâi nùng cuãa cêåu beá Marco 21 tuöíi, vua Khan ngay lêåp tûác giûä Marco laåi phuåc vuå öng vaâ phaái öng ài laâm àùåc sûá cuãa mònh taåi möåt nûúác trong saáu thaáng. Ngaây nay, khi àoåc nhûäng cuöåc haânh trònh cuãa Marco Polo, têët caã chuáng ta hiïíu roä àûúåc kïët quaã sûå say mï tri thûác cuãa võ vua Möng Cöí úã thïë kyã 13 êëy.

Nhiïìu lêìn, khi caác sûá giaã cuãa vua ài thùm caác miïìn khaác nhau trïn thïë giúái trúã vïì, hoå chó baáo caáo cho vua nhûäng gò liïn quan túái nhiïåm vuå cuãa hoå, ngoaâi ra hoå khöng biïët thïm àiïìu gò khaác. Vua coi hoå chó laâ nhûäng keã ngöëc nghïëch vö tñch sûå vaâ vua noái: "Ta muöën biïët nhiïìu àiïìu xa laå vaâ hay ho úã xûá ngûúâi, nhûäng phong tuåc cuãa caác dên töåc khùæp núi trïn thïë giúái, chûá khöng muöën biïët nhûäng cöng viïåc cuãa caác nûúác àoá". Biïët àûúåc yá vua, nïn möîi khi Marco Polo ài ài vïì vïì, öng àïìu tòm hiïíu cùån keä moåi àiïìu thuöåc moåi laänh vûåc khaác nhau cuãa caác xûá súã xa laå maâ öng àïën thùm, röìi thuêåt laåi têët caã cho Àaåi Khan. Öng tòm hiïíu têët caã nhûäng gò úã nhûäng miïìn àêët xa xöi maâ öng biïët laâ vua rêët thñch, khiïën cho vua rêët haâi loâng vaâ àem loâng yïu mïën suãng aái Marco lùæm. Vua cho rùçng Marco biïët nhiïìu hún bêët cûá möåt ai vaâ àöëi vúái vua Khan, chó coá Marco Polo laâ biïët duâng cùåp mùæt cuãa mònh!

Chuáng ta khöng biïët thïm gò vïì nhûäng nùm thaáng hai öng Nicoloâ vaâ Maffeo Polo söëng úã triïìu àònh vua Khan, chó biïët rùçng sau 17 nùm, hoå àaä "coá rêët nhiïìu vaâng baåc chêu baáu". Caâng ngaây vua caâng muöën giûä Marco laåi bïn mònh, khöng muöën öng rúâi xa öng. Nhûng nùm 1292, vua cêìn coá möåt ngûúâi höå töëng möåt cöng chuáa Tartar sang laâm dêu cho nhaâ Ilkhan cuãa Ba Tû. Caác phaái àoaân cuãa Ilkhan àaä khöng thaânh cöng trong viïåc àûa cöng chuáa 17 tuöíi naây vïì Ba Tû bùçng àûúâng böå. Hoå trúã laåi hoaâng cung cuãa Kublai Khan vaâ àïì nghõ àûa cöng chuáa ài qua àûúâng biïín. Àuáng luác àoá Marco àaä trúã vïì sau möåt chuyïën cöng vuå trïn àûúâng biïín túái êën Àöå. Phaái àoaân Ba Tû àaä biïët danh tiïëng cuãa ngûúâi Venice trïn àûúâng biïín, nïn àïì nghõ vua cho pheáp Marco höå töëng hoå vaâ cöng chuáa trïn àûúâng biïín. Vua Khan lïånh cho chuêín bõ 14 thuyïìn lúán, vúái möåt àoaân höå töëng saáu trùm ngûúâi vaâ lûúng thûåc àuã cho hai



nùm. Sau möåt chuyïën haânh trònh hiïím ngheâo qua Biïín Àöng túái Sumatra röìi qua biïín ÊËn Àöå, chó coân mûúâi taám ngûúâi trong söë saáu trùm ngûúâi trong àoaân söëng soát, cöng chuáa Tartar àaä túái àûúåc triïìu àònh cuãa Ba Tû an toaân. Cöng chuáa rêët quyïën luyïën nhûäng ngûúâi Venice vaâ àaä khoác luác hoå chia tay.

Nhûäng ngûúâi cuãa gia àònh Polo trúã vïì quï nhaâ bùçng àûúâng böå qua Babriz bùæc Ba Tû, qua Trebizond úã búâ biïín nam Hùæc Haãi, röìi àïën Constantinople, tûâ àoá hoå vïì túái Venice vaâo muâa àöng 1295, sau 24 nùm xa nhaâ. Gia àònh Polo tûâ lêu tûúãng hoå àaä chïët. Ngûúâi ta kïí laåi rùçng sau khi ba ngûúâi laå ùn bêån xöëc xïëch xuêët hiïån, tröng hoå giöëng nhû nhûäng ngûúâi Tartar hún laâ ngûúâi Venice, nhûäng ngûúâi baâ con quyá töåc Venice cuãa hoå khöng biïët phaãi àöëi xûã vúái hoå ra sau. Nhûng nhûäng kyá ûác xa xûa cuãa hoå àaä trúã laåi ngay trong têm trñ hoå khi nhûäng ngûúâi phiïu baåt naây giêåt bung nhûäng àûúâng chó cuãa nhûäng böå aáo quêìn bêín thóu cuãa hoå ra vaâ löi ra kho chêu baáu bñ mêåt cuãa hoå - toaân laâ ngoåc bñch, kim cûúng vaâ ngoåc thaåch. Thïë laâ hoå öm choaâng lêëy nhau vaâ töí chûác möåt àaám tiïåc höåi ngöå linh àònh, kïí cho nhau nghe nhûäng cêu chuyïån kyâ laå.

Àoá laâ nhûäng nùm xaãy ra nhûäng cuöåc saát phaåt cay àùæng giûäa Venice vaâ Genoa àïí giaânh quyïìn buön baán trïn biïín Àõa Trung Haãi. Ngaây 6 thaáng 9, 1298, cuöåc chiïën àaåt túái töåt àónh giûäa ngûúâi Venice vaâ Genoa úã Curzola ngoaâi búâ biïín vuâng Dalmatia, ngûúâi Genoa thùæng trêån, vúái baãy ngaân tuâ binh. Trong söë nhûäng tuâ binh naây, coá möåt "thuyïìn trûúãng quyá töåc" cuãa chiïën thuyïìn Venice, àoá laâ Marco Polo. Bõ xiïìng vaâ àûa vïì möåt nhaâ tuâ úã Genoa, öng àaä kïët thên vúái möåt tuâ binh khaác tûâng bõ bùæt trong möåt cuöåc chiïën trûúác àêy giûäa ngûúâi Genoa vaâ ngûúâi Pisan. Tïn öng ta laâ Rustichello. Rustichello vöën laâ möåt vùn sô tûâng viïët caác truyïån hiïåp sô vaâ àaä nöíi tiïëng vúái caác truyïån vïì Vua Arthur vaâ chiïëc Baân Troân. Tuy khöng hùèn laâ möåt thiïn taâi vùn chûúng, Rustichello vêîn laâ möåt bêåc thêìy trong loaåi hònh truyïån cöí cuãa mònh. Qua nhûäng höìi ûác cuãa Marco, Rustichello tòm thêëy nhûäng chêët liïåu cho möåt loaåi hònh truyïån cöí múái cuãa öng - "Truyïån Thïë Giúái" - vaâ öng àaä thuyïët phuåc Marco húåp taác. Chùæc hùèn Marco Polo àaä phaãi thu thêåp nhûäng ghi cheáp cuãa mònh úã nhaâ. Thïë röìi, lúåi duång nhûäng giúâ raãnh röîi trong tuâ vaâ vò hai ngûúâi bõ giam chung phoâng vúái nhau, Marco Polo àaä kïí laåi haâng giúâ kho chuyïån phong phuá vïì caác cuöåc haânh trònh cuãa mònh cho Rustichello vaâ öng naây àaä viïët thaânh saách.



Tûâ trûúác túái nay, chûa tûâng coá cuöën saách naâo cung cêëp nhiïìu thöng tin trung thûåc nhû cuöën saách naây, hay múã röång têìm nhòn cuãa con ngûúâi vïì möåt chêu luåc nhû thïë.



CHÛÚNG 19

THÚÂI ÀAÅI ÀEN TÖËI TRÏN ÀÛÚÂNG BÖÅ

Trong nhûäng thêåp kyã cuãa nhûäng nhaâ thaám hiïím àûúâng böå tiïn phong, viïåc buön baán giûäa chêu Êu vaâ phêìn cûåc àöng chêu AÁ àaä phöìn thõnh, tuy úã mûác àöå nhoã vaâ khöng phöí cêåp. Haâng chuåc laái buön chêu Êu coá leä àaä ài àïën nhûäng miïìn àêët xa xöi êëy, nhûng ngoaâi nhûäng ngûúâi cuãa gia àònh Polo, söë nhûäng ngûúâi viïët laåi caác cuöåc haânh trònh cuãa hoå chó àïëm trïn àêìu ngoán tay. Chuáng ta coân giûä laåi àûúåc möåt taâi liïåu söëng àöång tuy khöng luön luön àaáng tin cêåy vïì nhûäng cöång àöìng ngûúâi Êu söëng úã caác thaânh phöë Trung Hoa, do caác tu sô doâng Phanxicö gan daå àaä àïí laåi. Möåt trong nhûäng ngûúâi duäng caãm nhêët laâ cha Giovanni del Montecorvino.

Nùm 1289, Giaáo hoaâng Nicolas IV phaái cha túái Bùæc Kinh vaâ cha àaä túái àoá nùm 1295. Àïën núi, cha àaä "trònh lïn vua Khan thû cuãa Àûác Giaáo hoaâng vaâ kïu múâi vua àoán nhêån Àûác Tin Cöng Giaáo cuãa Chuáa Giïsu Kitö, nhûng vua àaä quen tön thúâ ngêîu tûúång tûâ lêu röìi. Tuy nhiïn, vua ban nhiïìu ên huïå cho ngûúâi Kitö giaáo vaâ hai nùm êëy töi àûúåc úã trong vung vúái vua". Tu sô naây àaä xêy dûång möåt thaánh àûúâng lúán úã Bùæc Kinh vúái möåt thaáp chuöng vaâ ba quaã chuöng, ngay giûäa àûúâng ài tûâ cung àiïån cuãa vua Khan. Theo lúâi cha kïí, taåi àêy cha àaä rûãa töåi cho khoaãng saáu ngaân ngûúâi. Cha cuäng àaä lêåp vaâ huêën luyïån möåt ban húåp xûúáng göìm möåt trùm nùm mûúi thiïëu niïn. "Àûác Vua rêët thñch thuá khi nghe caác em haát. Töi cho keáo chuöng vaâo têët caã caác giúâ kinh vaâ töi haát kinh chung vúái cöng àoaân göìm toaân treã thú vaâ chuáng töi haát thuöåc loâng, vò khöng coá saách nhaåc". Cha Giovanni àûúåc phong Töíng Giaám Muåc Cambaluc (Bùæc Kinh) nùm 1307 vaâ ñt nùm sau coá 3 giaám muåc phuå taá.

Möåt tu sô Phanxicö khaác, cha Odorico di Pordenone, àaä àoåc cho möåt àöìng nghiïåp viïët laåi nhûäng höìi ûác phong phuá vaâ giaâu hònh aãnh vïì àúâi söëng úã Trung Hoa, núi cha àaä söëng 3 nùm trûúác khi trúã vïì Padua bùçng àûúâng böå qua trung aá vaâo nùm 1330. Cha àaä ghi laåi nhiïìu àiïìu khöng àûúåc Marco Polo kïí - phong tuåc cêu caá vúái chim



cöëc, thoái quen àïí moáng tay daâi vaâ truyïìn thöëng phuå nûä phaãi boá chên. Khi tu sô Giovanni Marignolli ngûúâi Florentina àïën Bùæc Kinh nùm 1342, cha ghi nhêån rùçng Töíng Giaám Muåc Bùæc Kinh àaä coá möåt toâa giaám muåc xûáng vúái àõa võ cao cuãa ngaâi vaâ têët caã giaáo sô Cöng giaáo "àûúåc ùn cuâng baân vúái Hoaâng Àïë möåt caách hïët sûác vinh dûå". ÚÃ thaânh phöë caãng Zayton (Xinh Quang), cha thêëy coá ba thaánh àûúâng lúán cuãa doâng Phanxicö vaâ möåt nhaâ nghó cho nhûäng laái buön chêu Êu.

Khoaãng nùm 1340, öng Francesco Balducci Pegolotti, möåt nhên viïn laâm viïåc cho gia àònh ngên haâng Baldi cuãa Florentina àaä soaån möåt cêím nang tiïån duång cho caác laái buön ài xa. Cuöën saách naây cho chuáng ta nhûäng khaái niïåm quyá baáu vïì sûå buön baán phöìn thõnh. Cêím nang thûúng maåi Baedeker cuãa öng chûáa rêët nhiïìu thöng tin maâ möåt laái buön àûúâng böå cêìn àïën khoaãng caách giûäa caác núi vaâ nhûäng chöî nguy hiïím, caác hïå thöëng ào lûúâng, giaá caã vaâ tyã lïå höëi àoaái, caác luêåt haãi quan, nhûäng chó dêîn thûåc tiïîn vïì luêåt haãi quan, vïì caái gò ùn àûúåc, caái gò khöng ùn àûúåc vaâ phaãi nguã úã àêu.

"Trûúác tiïn, baån phaãi àïí rêu moåc daâi khöng àûúåc caåo. Vaâ úã Tana, baån nïn coá möåt ngûúâi thöng ngön riïng. Vaâ baån khöng àûúåc tiïëc tiïìn thuï thöng ngön, àïí coá möåt ngûúâi thöng ngön gioãi chûá khöng phaãi möåt thöng ngön dúã. Ngoaâi ngûúâi thöng ngön, baån nïn thuï ñt laâ hai ngûúâi giuáp viïåc laâ àaân öng töët vaâ thaåo tiïëng Cuman. Nïëu nhaâ buön muöën thuï möåt phuå nûä úã Tana cuäng àûúåc, vò ngûúâi naây coá thïí giuáp àûúåc nhiïìu viïåc, nhûng phaãi laâ ngûúâi cuäng thaåo tiïëng Cuman nhû àaân öng.

Baåc maâ ngûúâi laái buön mang theo túái têån Cathay seä bõ tõch thu vaâ boã vaâo kho quyä cuãa vua. Buâ laåi, hoå nhêån àûúåc tiïìn giêëy cuãa ngûúâi Cathay. Àêy laâ thûá giêëy maâu vaâng, coá àoáng êën cuãa vua. Baån coá thïí duâng tiïìn naây mua tú luåa vaâ caác mùåt haâng khaác nïëu muöën. Moåi ngûúâi dên úã àêy buöåc phaãi nhêån tiïìn naây. Thïë nhûng khöng phaãi vò laâ tiïìn giêëy maâ baån phaãi chõu giaá cao hún...

(Vaâ baån cuäng àûâng quïn laâ nïëu baån toã ra kñnh troång àöëi vúái caác nhên viïn haãi quan vaâ tùång quaâ biïëu hoå bùçng àöì vêåt hay tiïìn, hoå seä àöëi xûã rêët lõch sûå vúái baån vaâ luön luön sùén saâng àaánh giaá caác haâng hoáa cuãa baån thêëp hún giaá trõ thêåt cuãa chuáng)".

Nhûäng ngaây qua laåi têëp nêåp trïn àûúâng böå giûäa nhûäng miïìn têån cuâng cuãa traái àêët khöng keáo daâi àûúåc lêu. Giovanni di Montecorvino vûâa laâ Töíng Giaám muåc Bùæc Kinh àêìu tiïn vaâ cuöëi



cuâng cho suöët nhiïìu thïë kyã. Ngûúâi kïë võ cuãa öng do Àûác Giaáo hoaâng Gioan chó àõnh nùm 1333 hònh nhû khöng bao giúâ àïën àûúåc àõa chó cuãa mònh. Con àûúâng böå àïën phûúng Àöng vöën àaä àûúåc múã ra möåt caách àöåt ngöåt vaâo giûäa thïë kyã 13 àaä bõ àoáng laåi cuäng àöåt ngöåt nhû thïë chó möåt thïë kyã sau àoá.

Sûác maånh vaâ sûå thöëng nhêët cuãa àïë quöëc Möng Cöí lúán röång àaä tûâng múã ra, tiïëp tuåc múã ra vaâ baão vïå nhûäng ngûúâi chêu Êu ài sang ÊËn Àöå vaâ Trung Hoa. Trong thúâi kyâ naây, àöi khi àûúåc goåi laâ Thïë Kyã Möng Cöí, trong khi nhûäng ngûúâi chêu Êu ài àïën phûúng àöng, thò cuäng coá nhûäng ngûúâi Trung Hoa ài sang phûúng têy. Nhûäng ngûúâi phûúng Têy trïn àûúâng vïì nhaâ vaâ nhûäng ngûúâi Trung Hoa ài sang phûúng Têy mang theo nhûäng cöî baâi, àöì sûá, àöì dïåt, haâng myä thuêåt, nhûäng àöì trang trñ nöåi thêët, laâ nhûäng thûá àaä tö àiïím cho àúâi söëng hùçng ngaây cuãa giúái thûúång lûu chêu Êu. Möåt ñt vêåt nhû tiïìn giêëy, saách in vaâ thuöëc suáng laâ nhûäng thûá gêy kinh ngaåc cho khùæp thïë giúái. Nhûäng thûá múái laå naây àaä ài thùèng qua Trung Àöng röìi àïën chêu Êu möåt caách giaán tiïëp vaâ qua nhûäng con àûúâng lêåu cuãa ngûúâi AÃ Rêåp vaâ nhûäng ngûúâi khaác.

Ngûúâi Möng Cöí khaám phaá ra rùçng àïë quöëc maâ hoå àaä chinh phuåc àûúåc trïn lûng ngûåa khöng thïí naâo àûúåc cai trõ trïn lûng ngûåa. Hoå cêìn möåt hïå thöëng haânh chaánh tinh vi àïí töí chûác àïë quöëc röång lúán cuãa mònh. Bïn trong àêët Trung Hoa, hoå laâ nhûäng ngûúâi ngoaåi bang vaâ xêm lùng, nïn hoå khoá laâm cho ngûúâi dên Trung Hoa thêìn phuåc. Ngûúâi Möng Cöí àaä àùåt chñnh mònh vaâ nhûäng ngûúâi ngoaåi quöëc khaác nhû Marco Polo vaâo nhûäng võ trñ cao trong chñnh quyïìn. Trong khi àoá ngûúâi Trung Hoa, vúái truyïìn thöëng vùn minh lêu àúâi, kyä thuêåt phaát triïín vaâ hïå thöëng nghi lïî rûúâm raâ, àaä coá àuã moåi lyá do àïí kïët aán dên xêm lûúåc man di. Ngûúâi Möng Cöí, tûâ thúâi coân söëng úã vuâng thaão nguyïn khö cùçn úã phña bùæc, àaä khöng bao giúâ coá thoái quen tùæm rûãa. Möåt ngûúâi Trung ài laåi nhiïìu àaä kïí, "Ngûúâi hoå rêët höi khöng ai daám àïën gêìn". "Hoå chó tùæm bùçng nûúác tiïíu". Marco Polo tûâng khiïëp súå tñnh thö löî cöåc cùçn cuãa quên lñnh Möng Cöí, hoå uöëng sûäa ngûåa, khöng mang haânh lyá gò caã vaâ "trong têët caã caác dên trïn thïë giúái, hoå laâ ngûúâi gioãi chõu àûång luyïån têåp vaâ khùæc khöí nhêët vaâ söëng ñt töën keám nhêët, nïn hoå laâ dên thñch húåp nhêët àïí chinh phuåc caác miïìn àêët vaâ lêåt àöí caác vûúng quöëc". Nhûäng ngûúâi lñnh Möng Cöí maâ öng thêëy úã Cathay àaä bùæt àêìu suy àöìi vaâ biïën chêët vaâ öng nhêån thêëy sûå bêët an cuãa nhûäng ngûúâi dên Trung Hoa baãn xûá. Têët caã nhûäng caách cai trõ cuãa ngûúâi Möng Cöí vaâ sûå dung



tuáng cuãa hoå àöëi vúái caác tön giaáo ngoaåi lai, àaä laâm nöíi giêån nhûäng ngûúâi Khöíng giaáo truyïìn thöëng.

Vaâo giûäa thïë kyã 14, naån àoái úã miïìn bùæc vaâ thiïn tai luä luåt cuãa söng Hoaâng Haâ àaä chöìng chêët thïm nhiïìu vêën àïì cho caác nhaâ cai trõ Möng Cöí. Àaä nöí ra nhûäng cuöåc nöíi loaån úã khùæp núi trong nûúác.

Àónh cao cuãa nhûäng cuöåc nöíi loaån naây xaãy ra nùm 1368, khi Hung Wu (Chu Yuan-chang, 1328-1398), möåt con ngûúâi tûå lêåp vaâ coá thiïn taâi, àûáng lïn laänh àaåo cuöåc nöíi loaån cuãa ngûúâi Trung Hoa àïí thiïët lêåp triïìu Minh. Ngûúâi dên baãn xûá àaä tinh vi töí chûác cuöåc nöíi loaån ngay trûúác muäi ngûúâi Möng Cöí. Trong nhûäng nùm cuöëi cuãa thúâi àö höå Möng Cöí, truyïìn thuyïët kïí laåi rùçng, caác vua Khan lo súå àaä àùåt quên do thaám vaâo hêìu nhû moåi gia àònh vaâ cêëm dên tuå têåp thaânh nhoám. Ngûúâi Trung Hoa bõ cêëm mang khñ giúái, nghôa laâ cûá mûúâi gia àònh thò múái coá möåt àûúåc giûä dao. Nhûng ngûúâi Möng Cöí àaä quïn deåp boã phong tuåc cuãa ngûúâi Trung Hoa, laâ cûá àöå trùng troân hoå trao àöíi cho nhau nhûäng chiïëc baánh hònh trùng troân keåp bïn dûúái laâ möåt miïëng giêëy àïí cêìu chuác may mùæn. Nhûäng ngûúâi dên Trung Hoa nöíi loaån àaä duâng baánh trùng troân laâm ngûúâi àûa thû. Bïn trong thû laâ nhûäng lúâi hiïåu triïåu ngûúâi dên Trung Hoa nöíi dêåy giïët hïët ngûúâi Möng Cöí vaâo àïm trùng troân thaáng 8, 1368.



Phêìn VI Ài voâng quanh traái àêët

May phûúác cho chuáng ta laâ phêìn nûãa

àõa cêìu kñn êín bïn kia àaä àûúåc àûa ra aánh saáng vaâ ngûúâi Böì Àaâo Nha möîi ngaây möåt ài xa hún qua bïn kia xñch àaåo. Nhúâ vêåy, nhûäng búâ biïín trûúác àêy chûa tûâng biïët àïën nay àaä coá thïí àùåt chên túái àûúåc; vò ngûúâi naây kïë tiïëp ngûúâi khaác àaä àua nhau tiïën bûúác trong gian lao vaâ hiïím nguy vö búâ.

- Peter Martyr (1493) -



CHÛÚNG 20

PHUÅC HÛNG VAÂ TU SÛÃA LYÁ THUYÏËT PTOLÏMÏ

Sûå bïë tùæc trïn àûúâng böå hoáa ra laåi laâ àiïìu may. Nhúâ àöång lûåc ài biïín thuác àêíy, ngûúâi chêu Êu seä khaám phaá ra nhûäng con àûúâng biïín ài àïën khùæp núi. Khoa veä baãn àöì àaä phaát triïín trïn biïín trûúác tiïn. Do nhu cêìu cuãa nhûäng ngûúâi ài biïín, caác nhaâ àõa lyá vaâ caác nhaâ veä baãn àöì nay quay sang chuá têm veä baãn àöì cuãa caác vuâng biïín thay vò veä baãn àöì cuãa caã thïë giúái.

Ngûúâi ài biïín thúâi àoá cêìn biïët võ trñ chñnh xaác cuãa nhûäng taãng àaá ngêìm vaâ nhûäng chöî caån úã caác caãng Athen vaâ Roma vaâ hoå cêìn biïët nhûäng löå trònh an toaân giûäa nhûäng àaão nhoã cuãa biïín Adriatic. Qua cöng viïåc cuãa mònh, caác ngûúâi ài biïín àaä tñch luäy dêìn dêìn nhûäng maãnh dûä liïåu vïì biïín Àõa Trung Haãi hêìu giuáp hoå tòm àûúåc nhûäng löå trònh dïî qua laåi, an toaân vaâ nhanh hún. Hoå àûa nhûäng dûä liïåu naây vaâo möåt baãn veä tyã lïå vaâ dûúái möåt daång dïî sûã duång, nhúâ àoá hoå àaä tñch luäy àûúåc möåt kiïën thûác thûåc tiïîn khöng liïn quan gò túái nhûäng suy tû cuãa nhûäng nhaâ triïët hoåc, thêìn hoåc hay nhûäng tay tûúãng tûúång vïì vuä truå. Hoå chùèng cêìn biïët gò àïën caái hònh thuâ Àaåi Àöìng cuãa quaã àêët, võ trñ cuãa vûúân Eàen vaâ quên Gog vaâ Magog seä tûâ phûúng trúâi naâo xuêët hiïån vaâo ngaây têån thïë, maâ hoå chó têåp trung ghi laåi vö söë nhûäng chi tiïët vïì caác búâ biïín àïí hûúáng dêîn hoå vaâ nhûäng ngûúâi theo sau hoå. Ngay tûâ thïë kyã 5 trûúác C.N., àaä coá möåt söë ngûúâi ài biïín ghi cheáp laåi nhûäng vuâng àêët, nhûäng àùåc àiïím cuãa caác búâ biïín vaâ nhûäng sûå kiïån linh tinh coá ñch khaác. Nhûäng ghi chuá àoá àûúåc goåi laâ periplus, (coá nghôa laâ "ài quanh búâ biïín") vaâ chuáng ta coá thïí coi noá laâ möåt sú àöì hûúáng dêîn búâ biïín.

Chuáng ta coân giûä laåi àûúåc möåt baãn periplus cöí nhêët cuãa Scylax, ngûúâi laâm viïåc cho Àariö Àaåi Àïë, võ hoaâng àïë Ba Tû úã thïë kyã 6 trûúác C.N.. Nhûäng hûúáng dêîn chi tiïët cuãa Scylax cho viïåc ài biïín mö taã nhûäng nguy hiïím vaâ nhûäng löå trònh trïn Àõa Trung Haãi - àûúâng ài töët nhêët tûâ muäi phña Àöng, cûãa Canapic cuãa söng Nil bïn Ai Cêåp, àïí ài túái Caác Truå cuãa Hercule (Gibraltar) vaâ nhiïìu löå trònh ngùæn hún, luön luön coá chó dêîn thúâi gian ài möîi chuyïën



mêët bao nhiïu ngaây khi thúâi tiïët töët vaâ gioá thuêån. "Ài hïët voâng búâ biïín tûâ Caác Truå cuãa Hercule túái Àaão Cernï phaãi mêët 12 ngaây. Phêìn phña bïn kia àaão Cernï khöng qua laåi àûúåc vò nûúác caån, lùæm buân vaâ àêìy rong biïín. Thûá rong biïín naây to bùçng cêy coå vaâ muäi laá cuãa noá nhoån coá thïí àêm thuãng thuyïìn".

Ra khoãi laänh vûåc àûúâng biïín, nhûäng mö taã cuãa öng khöng àûúåc tó mó vaâ chñnh xaác nhû thïë. Tuy nhiïn, trong nhûäng trûúâng húåp naây, caác sai lêìm hay cûúâng àiïåu cuãa öng khöng aãnh hûúãng gò túái viïåc qua laåi cuãa taâu beâ hay laâm chêåm giúâ taâu cêåp bïën. "Dên Ethiopi naây laâ dên to lúán hún moåi dên maâ chuáng ta àûúåc biïët, hoå cao hún 4 cubit; coá ngûúâi coân cao túái 5 cubit (khoaãng 2,5 meát túái 3 meát); hoå àïí rêu vaâ toác daâi vaâ laâ nhûäng ngûúâi àeåp nhêët trong caác dên. Vaâ ngûúâi to lúán nhêët cai trõ hoå". Hiïín nhiïn nhûäng taâi liïåu bùçng chûä viïët chó coá ñch cho nhûäng thuãy thuã biïët àoåc, maâ phaãi nhiïìu thïë kyã nûäa trong tûúng lai múái coá caác thuãy thuã biïët chûä vaâ vò thïë rêët ñt ngûúâi àoåc àûúåc nhûäng taâi liïåu chûä viïët àoá. Nhûng cuäng khoá cung cêëp möåt hoåa àöì cuãa búâ biïín vò ngaânh veä baãn àöì coân úã thúâi sú khai. Löå trònh ngùæn vaâ an toaân nhêët tûâ möåt caãng túái möåt caãng khaác trúã thaânh bñ mêåt thûúng maåi cuãa möåt thuãy thuã vaâ cuäng laâ bñ mêåt quan troång cuãa möåt quöëc gia, vò noá taåo cú höåi thûúng maåi coá thïí laâm giaâu cho möåt thaânh phöë hay laâm phöìn vinh möåt àïë quöëc.

Vò thïë khöng laå gò caác thuã baãn hûúáng dêîn àûúâng ài biïín rêët hiïëm. Tûâ thïë kyã 4 túái 14, khöng möåt hoåa àöì ài biïín naâo loaåi êëy coân töìn taåi. Trong thúâi àaåi döët chûä êëy, caác thuãy thuã truyïìn miïång laåi cho nhau nhûäng kiïën thûác hoå àaä hoåc àûúåc. Tuy nhiïn tûâ khoaãng 1300, chuáng ta tòm thêëy nhûäng hoåa àöì ài biïín Àõa Trung Haãi, mö taã nhûäng chi tiïët hûäu ñch tòm thêëy trong caác hoåa àöì xa xûa. Nhûäng hoåa àöì biïín Àõa Trung Haãi naây, theo nhûäng sûã gia vïì baãn àöì, laâ "nhûäng baãn àöì thûåc sûå àêìu tiïn" vò chuáng "lêìn àêìu tiïn veä ra nhûäng phêìn àaáng kïí cuãa mùåt àêët dûåa trïn sûå quan saát khoa hoåc taåi chöî vaâ liïn tuåc". Nhûäng hoåa àöì naây àûúåc goåi bùçng caái tïn tiïëng Italy laâ portolano, hay hûúáng dêîn caãng. Leä ra àaä coá thïí goåi chuáng laâ nhûäng baãng hûúáng dêîn tiïån duång, vò thïë chuáng dïî mang theo vaâ coá thïí àûúåc kiïím tra vaâ sûãa chûäa taåi chöî dûåa vaâo kinh nghiïåm thûåc úã möîi núi.

Tuy coá nguöìn göëc thûåc duång vaâ khiïm töën, caác hoåa àöì portolano quaã thûåc laâ nguöìn cuãa möåt söë dûä liïåu àaáng tin cêåy seä àûúåc gùåp trong nhûäng baãn àöì lúán cho túái giûäa thïë kyã 16. Caác bêåc thêìy tiïn phong cuãa khoa trùæc àõa thúâi múái, Mercator vaâ Ortelius,



laâ nhûäng ngûúâi àaä múã ra möåt kyã nguyïn múái trong ngaânh veä baãn àöì traái àêët, àaä trên troång sûã duång nhûäng khaám phaá thûåc tïë hùçng ngaây cuãa caác thuãy thuã xûa kia àïí àûa vaâo caác baãn àöì cuãa hoå. Maäi túái nùm 1595, caác thûúng gia ài biïín haâng àêìu thïë giúái, caác nhaâ haâng haãi Haâ Lan, àïìu sûã duång nhûäng taâi liïåu hûúáng dêîn àûúâng biïín vaâ nhûäng lúâi khuyïn cuãa caác thuãy thuã àaä veä ra nhûäng hoåa àöì ài biïín hai thïë kyã trûúác àoá. Chñnh úã trïn búâ biïín, núi nhûäng àûúâng biïn cuãa traái àêët àûúåc thûã nghiïåm bùçng kinh nghiïåm hùçng ngaây, laâ núi àaä khai sinh ra nhûäng sûå thêåt söëng àöång vïì khoa trùæc àõa hoåc thúâi cêån àaåi.

Àïí ài àïën chêu AÁ bùçng àûúâng biïín tûâ caác nûúác ven búâ Àõa Trung Haãi, têët nhiïn phaãi rúâi búâ biïín àïí ra xa ngoaâi khúi. Caác cuöåc haânh trònh àûúâng biïín Àõa Trung Haãi phêìn lúán laâ ài men theo búâ biïín, nghôa laâ dûåa trïn kinh nghiïåm caá nhên vïì tûâng núi riïng biïåt - nhûäng chöî gioá lúán vaâ soáng to, nhûäng vuâng àêët quen thuöåc, nhûäng àaão ngoaâi khúi àaä àûúåc biïët vaâ nhûäng boáng nöíi bêåt cuãa nhûäng daäy nuái gêìn búâ biïín. Nhûng ài quaá Caác Truå cuãa Hercule thò naãy sinh nhûäng vêën àïì múái. Khi nhûäng ngûúâi ài biïín Böì Àaâo Nha tiïën xuöëng phña nam theo búâ biïín chêu Phi, hoå àaä boã laåi àùçng sau nhûäng àiïím möëc quen thuöåc cuãa àêët liïìn. Caâng ài xa xuöëng, hoå caâng xa nhûäng chi tiïët àûúåc veä trong caác hoåa àöì portolano. Túái nhûäng núi naây, hoå khöng coân kinh nghiïåm naâo, cuäng khöng coân hoåa àöì hûúáng dêîn naâo nûäa.

Biïín Àõa Trung Haãi tûâ búâ phña nam túái búâ gêìn nhêët phña bùæc daâi khöng quaá 5 trùm dùåm, nghôa laâ chó caách nhau 7 àöå vô tuyïën. Vò thïë caác ngûúâi ài biïín Àõa Trung Haãi ñt khi quan têm túái vô àöå cuãa mònh, nhêët laâ vaâo thúâi àoá phûúng phaáp xaác àõnh vô àöå coân rêët thö sú. Nhûng luåc àõa chêu Phi traãi daâi tûâ 38O vô bùæc xuöëng 38O vô nam, nghôa laâ 1/5 chu vi traái àêët. Khi caác búâ biïín coân hoaân toaân xa laå, khi caác cû dên àõa phûúng coân àêìy thuâ nghõch vaâ khi nhûäng ruãi ro ngoaâi khúi chûa àûúåc biïët àïën, thò vô àöå chñnh laâ phûúng phaáp töët nhêët vaâ coá khi laâ duy nhêët àïí xaác àõnh võ trñ con taâu. Vò thïë caác thuãy thuã phaãi hoåc caách tñnh vô àöå. Luác àêìu hoå coá thïí tñnh phoãng chûâng vô àöå dûåa vaâo àöå cao cuãa sao Bùæc àêíu. Nhûng khi hoå ài dêìn xuöëng phña nam thò sao Bùæc àêíu àaä lùån vaâ hoå phaãi duâng nhûäng baãng phên àöå nghiïng cuãa mùåt trúâi vúái möåt duång cuå ào àöå cao caác thiïn thïí hay thûúác ào àöå àöìng thúâi quan saát àöå cao cuãa mùåt trúâi luác giûäa trûa.



Nhûäng duång cuå ài biïín quan troång naây àaä giuáp phaát triïín viïåc ài biïín tûâ bùæc xuöëng nam. Nhûng nhû chuáng ta àaä thêëy, viïåc xaác àõnh kinh àöå, àïí nhêån ra vaâ ào khoaãng caách tûâ àöng sang têy phûác taåp hún nhiïìu. Caác nhaâ ài biïín vêîn phaãi dûåa vaâo viïåc "àoaán moâ". Coá nghôa laâ àoaán võ trñ maâ khöng quan saát thiïn vùn, chó tñnh hay àoaán löå trònh hay khoaãng caách àaä ài qua tûâ möåt àiïím àaä cöë àõnh trûúác àoá. Nhû ta àaä thêëy, maäi àïën thïë kyã 18, chiïëc àöìng höì ài biïín múái cho pheáp ngûúâi ài biïín xaác àõnh khaá chñnh xaác kinh àöå cuãa hoå àïí hûúáng dêîn hoå trúã vïì núi hoå àaä ra ài vaâ àïí hûúáng dêîn nhûäng ngûúâi muöën ài theo hoå. Ngoaâi nhûäng vêën àïì kïí trïn, rúâi búâ biïín Àõa Trung Haãi coá nghôa laâ keáo theo ruãi ro bõ doâng nûúác cuöën tröi ra ngoaâi àaåi dûúng khöng búâ biïín.

Àêy chñnh laâ àiïím maâ Ptolïmï vô àaåi nhêåp cuöåc - hay àuáng hún, taái nhêåp cuöåc. Vûâa àuáng khoaãng thúâi kyâ naây, khi bûác maân àêët buöng xuöëng cùæt àûát con àûúâng böå tûâ chêu Êu túái phûúng Àöng, thò khoa àõa lyá cuãa Ptolïmï àûúåc phuåc hûng àïí canh tên löëi tû duy cuãa ngûúâi chêu Êu. Sûå truâng húåp cuãa hai biïën cöë naây àêìy yá nghôa cho tûúng lai cuãa thïë giúái.

Cöëng hiïën to lúán cuãa Ptolïmï laâ tinh thêìn khoa hoåc vaâ lûúång tñnh. Khung vô àöå vaâ kinh àöå cuãa öng thò àöìng àïìu vaâ toaân cêìu. Bêët cûá hai baãn àöì naâo hoaân chónh theo chó dêîn cuãa öng àïìu phaãi chñnh xaác nhû nhau. Caác toåa àöå maâ öng cung cêëp khöng tuây thuöåc khöí giêëy hay khu vûåc àûúåc veä lúán hay nhoã. Trong cuöën saách àêìu tiïn cuãa böå àõa lyá cuãa öng trong àoá öng daåy caách veä baãn àöì, öng khai triïín vêën àïì doåi chiïëu mùåt hònh cêìu cuãa quaã àêët xuöëng möåt mùåt phùèng cuãa túâ giêëy. ÚÃ àoá öng cùæt nghôa nhu cêìu xaác àõnh nhûäng àûúâng vô àöå vaâ nhûäng àûúâng vô tuyïën song song. Öng mö taã quy trònh khoá khùn cuãa viïåc chiïëu hònh cêìu cuãa mùåt traái àêët vaâ cuäng daåy caách àún giaãn vaâ chñnh xaác àïí chiïëu möåt hònh choáp xuöëng möåt mùåt phùèng "cho nhûäng ai vò lûúâi biïëng muöën ài theo phûúng phaáp cuä". Ptolïmï laâ ngûúâi tranh àêëu cho phûúng phaáp toaân thïí vaâ toaán hoåc àûúåc aáp duång cho bïì mùåt traái àêët.

Thïë nïn, cuöåc phuåc hûng Ptolïmï coá nghôa laâ sûå àaánh thûác, hay taái àaánh thûác, tinh thêìn thûåc nghiïåm. Tûâ nay, ngûúâi ta seä duâng kinh nghiïåm cuãa mònh àïí ào àaåc toaân thïí traái àêët, àïí phên biïåt caái àaä biïët vúái caái chûa biïët vaâ àïí xaác àõnh nhûäng chöî múái tòm thêëy àïí coá thïí quay trúã laåi. Cuöåc taái khaám phaá Ptolïmï laâ möåt thúâi àiïím baáo cho cuöåc phuåc hûng tri thûác àaánh dêëu Thúâi Àaåi Phuåc Hûng, laâ thúâi àaåi múã àêìu cho thïë giúái cêån àaåi.



Caác thuã baãn cuãa Ptolïmï bùçng tiïëng Hi Laåp àûúåc truyïìn laåi cho chuáng ta tûâ àêìu thïë kyã 13. Nhûng vò ngûúâi chêu Êu thúâi àoá, ngay caã trong giúái coá hoåc, rêët hiïëm ngûúâi coá khaã nùng àoåc tiïëng Hi Laåp, nïn hiïíu biïët vïì caác cöng trònh cuãa Ptolïmï khöng àûúåc phöí biïën röång raäi, cho túái khi noá àûúåc dõch sang tiïëng Latinh.

Khi Ptolïmï àûúåc phuåc hûng, ngaây caâng coá nhiïìu baãn sao àûúåc laâm tûâ thuã baãn cuãa "Ptolïmï" göìm baãn vùn vaâ caác baãn àöì vaâ toaân thïí taác phêím cuãa öng coá tiïëng vang chûa tûâng thêëy. Khöng chó kyä thuêåt laâm baãn àöì, maâ caã baãn vùn vaâ nhûäng baãn àöì trong phêìn trûúác àïìu àûúåc chêëp nhêån nhû kinh thaánh vaâ uy tñn cuãa Ptolïmï gia tùng gêëp àöi. Tuy lyá thuyïët veä baãn àöì cuãa Ptolïmï khöng thïí chï traách, nhûng nhûäng baãn àöì àûúåc àñnh keâm trong cuöën Àõa Lyá cuãa öng chûáa àûång möåt söë sai lêìm nghiïm troång seä aãnh hûúãng quyïët àõnh túái nhûäng cuöåc thaám hiïím thïë giúái trong tûúng lai.

Vñ duå, öng ûúác tñnh chu vi traái àêët quaá nhoã vaâ ûúác tñnh khoaãng caách phña àöng chêu AÁ quaá lúán, hai sai lêìm naây cöång laåi àaä laâm cho chêu AÁ coá veã quaá gêìn chêu Êu theo àûúâng biïín phña Têy, maâ thûåc ra khöng phaãi thïë. Dûåa vaâo nhûäng "dûä liïåu" naây, Colömbö àaä bõ duå döî àïí ài theo hûúáng Têy. Àöìng thúâi, nhûäng sai lêìm khaác trong baãn àöì thïë giúái kinh àiïín cuãa "Ptolïmï" cho thêëy khöng thïí naâo ài àïën ÊËn Àöå vaâ Trung Hoa bùçng caách ài voâng búâ biïín phña àöng chêu Phi. Kïët quaã laâ toaân thïí ÊËn Àöå dûúng vaâ Biïín Trung Hoa trúã thaânh möåt caái höì khöíng löì àoáng kñn vaâ nhû thïë àûúng nhiïn khöng coá àûúâng biïín naâo àïën àûúåc chêu AÁ tûâ phña nam vaâ phña têy.

Trûúác khi nhûäng nhaâ ài biïín chêu Êu coá thïí giaãi quyïët àûúåc thaách àöë do viïåc àoáng cûãa caác con àûúâng böå sang chêu AÁ, baãn àöì thïë giúái cuãa Ptolïmï vïì phêìn phña nam chêu Phi phaãi àûúåc duyïåt xeát laåi. Thûåc vêåy, chñnh yá nghôa cuãa tûâ "Àaåi Dûúng" cêìn àûúåc thay àöíi. Cho túái thúâi àoá, ngûúâi chêu Êu phên biïåt roä raâng giûäa Àaåi Dûúng vaâ biïín. Trong thûåc tïë chó coá möåt Àaåi Dûúng. Trong thêìn thoaåi Hi Laåp, àoá laâ Oceanus, doâng nûúác voâng troân maâ ngûúâi ta nghô laâ bao quanh traái àêët nhû möåt caái àôa. Vò thïë ngûúâi ta hiïíu Àaåi Dûúng theo nghôa laâ khöëi nûúác mïnh mang vö têån, traái vúái biïín Àõa Trung Haãi hay nhûäng biïín khaác coá àêët bao quanh.

Vaâo thúâi àoá, Àaåi Dûúng bao la khöng búâ bïën, khöng dêîn túái chöî naâo caã. Maäi sau naây vaâo thïë kyã 15, dêìn daâ ngûúâi ta múái hiïíu noá theo möåt nghôa hoaân toaân múái: noá coá dêîn túái chöî naâo àoá. Trûúác



kia, Àaåi Têy Dûúng thûúâng khöng àûúåc kïí vaâo caác "biïín" cuãa traái àêët. Àûúâng biïín dêîn túái ÊËn Àöå phaãi coá trong khaái niïåm vaâ trïn nhûäng baãn àöì cuãa ngûúâi ta trûúác khi taâu beâ coá thïí qua laåi trong thûåc tïë. Vaâ quaã àuáng nhû vêåy. Têm trñ con ngûúâi àaä múã ra vaâ àaä laâm cho nhûäng cöë gùæng cuãa mònh múã ra nhûäng con àûúâng trïn biïín caã. Vïì phûúng diïån naây, viïåc khaám phaá àûúâng biïín túái vuâng Indies khaác hùèn viïåc tòm ra chêu Myä. Ngûúâi ta khaám phaá chêu Myä trïn àêët trûúác khi khaám phaá ra noá trong têm trñ.

Vaâo giûäa thïë kyã 15, möåt söë baãn àöì thïë giúái veä úã chêu Êu àaä mö taã chêu Phi nhû möåt baán àaão khöng coá giaá àúä vaâ ÊËn Àöå Dûúng nhû möåt biïín múã röång khöng búâ, maâ nûúác quanh luåc àõa chêu Phi coá thïí àöí vaâo trïn àûúâng túái êën Àöå vaâ Trung Hoa. Nhûäng sûå múã röång têm trñ vaâ baãn àöì naây àaä xaãy ra nhiïìu thêåp kyã trûúác khi chuáng ta biïët coá ngûúâi chêu Êu naâo ài voâng quanh Muäi Haão Voång àïí tòm ra ÊËn Àöå Dûúng.

Sûå khai múã naây vïì àaåi dûúng chûa àûúåc chûáng minh búãi kinh nghiïåm cuãa caác ngûúâi ài biïín thúâi bêëy giúâ. Noá phêìn lúán vêîn coân laâ nhûäng suy àoaán dûåa trïn caác tin àöìn vaâ baáo caáo cuãa nhûäng ngûúâi du haânh bùçng àûúâng böå. Sûå àöíi múái dûát khoaát caác baãn àöì cuãa Ptolïmï coá leä phaát sinh tûâ möåt ngûúâi laái buön Venice àún àöåc. Caã sau khi Àïë Quöëc Möng Cöí suy taân, khi löå trònh thùèng phña àöng tûâ Syria qua chêu AÁ khöng coân àûúåc ngûúâi chêu Êu baão vïå, vêîn coá nhûäng laái buön Venice khöng chõu boã viïåc buön baán cuãa hoå vúái phûúng Àöng. Möåt trong nhûäng ngûúâi laái buön Venice naây laâ Nicolo de’ Conti, ngûúâi àaä du haânh suöët 25 nùm sau khi rúâi Venice vaâo nùm 1419. Nhûäng chuyïën maåo hiïím àûúâng daâi naây àûa öng vûúåt qua Sa Maåc AÃ Rêåp, àïí tòm kiïëm àaá quyá doåc búâ biïín phña têy ÊËn Àöå túái muäi cuãa baán àaão vaâ túái têån núi chön cêët thaánh Töma Töng Àöì gêìn Madras vaâo vuâng rûâng quïë úã Ceylon vaâ àïën têån àaão Sumatra, núi öng kïí laåi laâ coá nhiïìu vaâng, long naäo, úát vaâ tuåc ùn thõt ngûúâi, röìi öng túái Burma àïí quan saát nhûäng ngûúâi dên xùm mònh vaâ caác àoaân voi, tï giaác vaâ trùn vaâ ài xa àïën têån Java. Trong nhûäng chuyïën haânh trònh naây öng àaä lêëy vúå laâ möåt ngûúâi ÊËn Àöå vaâ àûúåc hai ngûúâi con. Trïn àûúâng trúã vïì Venice, öng gheá qua Àêët Thaánh, úã àêy öng gùåp möåt du khaách ngûúâi Têy Ban Nha, öng naây àaä ghi cheáp laåi nhûäng cêu chuyïån kyâ laå do Conti kïí laåi.

Leä ra têët caã nhûäng gò chuáng ta coá thïí biïët àûúåc vïì nhûäng cuöåc haânh trònh cuãa Conti chó laâ qua nhûäng cêu chuyïån nhû thïë. Nhûng trong nhûäng nùm daâi haânh trònh bïn phûúng Àöng. Conti



àaä boã àaåo. Vò thïë, khi öng trúã vïì Venice nùm 1444, Giaáo hoaâng Eugeniö IV àaä ra lïånh cho öng phaãi laâm viïåc saám höëi bùçng caách àoåc laåi àêìy àuã cêu chuyïån cuãa mònh cho viïn thû kyá giaáo hoaâng laâ Poggio Bracciolini. Kïët quaã laâ chuáng ta coá möåt trong nhûäng baãn mö taã hay nhêët vïì vuâng Nam AÁ trong nhûäng nùm sau khi doâng ngûúâi ài buön trïn àûúâng böå chêëm dûát vaâ trûúác khi coá caác nhaâ du haânh trïn biïín. Tuy nhûäng quan saát khaác cuãa Conti coá thïí laâ giaâu hònh aãnh hún, nhûng khöng coá gò gêy aãnh hûúãng nhiïìu hún laâ nhûäng suy àoaán cuãa öng vïì khaã nùng coá theã àïën àûúåc nhûäng àaão gia võ cuãa phûúng Àöng bùçng con àûúâng biïín voâng quanh chêu Phi. Caác nhaâ veä baãn àöì cuãa giûäa thïë kyã 15 àaä nùæm bùæt àûúåc yá tûúãng cuãa Conti möåt caách rêët laåc quan. Vaâ sûã duång nhûäng thöng tin múái nhêët naây, hoå àaä maånh baåo sûãa àöíi lyá thuyïët cuãa Ptolïmï àïí múã àaåi dûúng sang ÊËn Àöå.

Viïåc múã sang ÊËn Àöå dûúng laâ sûå sûãa àöíi àêìu tiïn lyá thuyïët Ptolïmï vaâ laâ möåt sûå sûãa àöíi laâm chêën àöång thïë giúái vaâ hònh thaânh laåi thïë giúái. Nhûäng thïë kyã sau khi àoáng cûãa caác löå trònh àûúâng böå sang phûúng Àöng coân sûãa àöíi lyá thuyïët Ptolïmï bùçng vö vaân caách khaác nûäa. Thïë giúái cuãa Ptolïmï têån cuâng úã 63O vô bùæc, khoaãng nûãa àûúâng túái baán àaão Scandinavia, seä phaãi àûúåc múã röång caã lïn phña bùæc lêîn têy bùæc. Vaâ, àûúng nhiïn, caã möåt Tên Thïë giúái seä phaãi àûúåc thïm vaâo giûäa chêu Êu vaâ chêu AÁ. Tinh thêìn khoa hoåc cuãa Ptolïmï, viïåc öng nhòn nhêån nhûäng àiïìu coân chûa biïët vaâ viïåc öng sûã duång vô àöå vaâ kinh àöå, têët caã nhûäng àiïìu naây àaä khñch lïå rêët nhiïìu cho caác nhaâ trùæc àõa vaâ caác nhaâ haâng haãi.



CHÛÚNG 21

CAÁC NHAÂ HAÂNG HAÃI BÖÌ ÀAÂO NHA TIÏN PHONG

Trong söë nhûäng ngûúâi àûúåc khñch lïå nhiïìu nhêët phaãi kïí àïën caác nhaâ haâng haãi Böì Àaâo Nha, nhûäng ngûúâi àaä àûúåc ngaânh àõa lyá trao phoá möåt vai troâ lúán trong lõch sûã. Nùçm úã phña cûåc têy baán àaão Ibïria, quöëc gia naây àaä coá àûúâng biïn giúái múái cuãa mònh tûâ rêët súám, giûäa thïë kyã 13. Böì Àaâo Nha khöng coá cûãa tröng ra biïín Àõa Trung Haãi, nhûng àûúåc ûu àaäi búãi nhûäng con söng daâi dïî qua laåi vaâ nhûäng bïën caãng sêu múã ra àaåi dûúng. Caác thaânh phöë moåc hai bïn búâ söng àöí vaâo Àaåi Têy Dûúng. Vò vêåy dên Böì Àaâo Nha bêím sinh hûúáng ra bïn ngoaâi, xa khoãi nhûäng trung têm cöí àiïín cuãa nïìn vùn minh chêu Êu, phña têy hûúáng vïì àaåi dûúng coân bñ êín, phña nam hûúáng vïì möåt àaåi luåc maâ àöëi vúái ngûúâi chêu Êu cuäng coân àêìy bñ êín.

Thaânh tûåu cuãa ngûúâi Böì Àaâo Nha laâ möåt cöng trònh khaám phaá coá töí chûác daâi haån vaâ laâ möåt thaânh tûåu hiïån àaåi hún, caách maång hún nhûäng thaânh tñch nöíi tiïëng hún cuãa Colömbö. Búãi vò Colömbö àaä ài theo con àûúâng àûúåc hûúáng dêîn búãi nhiïìu nguöìn taâi liïåu thúâi cöí vaâ trung cöí, laâ nhûäng thöng tin töët nhêët cuãa thúâi daåi öng vaâ nïëu öng thaânh àaåt muåc àñch cuãa mònh, laâ öng xaác nhêån giaá trõ cuãa nhûäng thöng tin àoá. Nhû vêåy trong àêìu oác cuãa öng khöng coá sûå mú höì naâo vïì nhûäng phong caãnh trïn àûúâng túái chêu AÁ hay vïì hûúáng phaãi theo. Chó coá biïín laâ chûa àûúåc biïët roä. Sûå duäng caãm cuãa Colömbö laâ úã chöî öng choån con àûúâng thùèng trïn biïín àïí àïën nhûäng miïìn àêët "àaä biïët" theo möåt hûúáng àaä biïët nhûng khöng biïët chñnh xaác con àûúâng naây coá thïí xa bao nhiïu.

Ngûúåc laåi, nhûäng chuyïën haânh trònh cuãa ngûúâi Böì Àaâo Nha quanh chêu Phi vaâ túái êën Àöå theo hi voång cuãa hoå, àïìu dûåa trïn nhûäng khaái niïåm phoãng àoaán, nhûäng tin àöìn vaâ nhûäng gúåi yá àêìy ruãi ro. Hoå tröng chúâ gùåp àûúåc nhûäng miïìn àêët múái trïn àûúâng àïí lêëy lûúng thûåc vaâ nûúác uöëng. Löå trònh cuãa hoå coá thïí phaãi xuyïn qua nhûäng vuâng àûúåc cho laâ coá nguy hiïím chïët ngûúâi, rêët xa phña dûúái xñch àaåo. Vò vêåy, nhûäng khaám phaá cuãa ngûúâi Böì Àaâo Nha àoâi



hoãi möåt kïë hoaåch tiïåm tiïën, coá hïå thöëng vaâ tûâng bûúác, àïí tiïën sêu vaâo nhûäng miïìn àêët laå. Cuöåc chinh phuåc miïìn Indies cuãa Colömbö laâ möåt àoân maånh baåo maâ nhiïìu thêåp niïn sau ngûúâi ta múái hiïíu hïët têìm quan troång cuãa noá. Caác nhaâ du haânh Böì Àaâo Nha bùæt tay vaâo möåt cöng trònh keáo daâi möåt thïë kyã rûúäi, hoå àaä tûâ lêu hònh dung ra yá nghôa thûåc sûå cuãa noá vaâ sûå thaânh tûåu cuãa noá àaä àûúåc biïët ngay lêåp tûác. Thaânh tûåu to lúán nhêët cuãa Colömbö laâ möåt caái gò öng àaä khöng hïì hònh dung trûúác, möåt saãn phêím phuå do nhûäng muåc tiïu cuãa öng phaát sinh, möåt hêåu quaã do nhûäng sûå kiïån khöng ngúâ trûúác. Thaânh tûåu cuãa ngûúâi Böì Àaâo Nha laâ saãn phêím cuãa möåt muåc tiïu roä raâng àaä àõnh tûâ trûúác, àoâi hoãi sûå taâi trúå lúán cuãa quöëc gia. Àêy laâ möåt kiïíu mêîu lúán cho caác cuöåc thaám hiïím thúâi cêån àaåi.

Ngûúâi Böì Àaâo Nha àaä coá thïí coá möåt kïë hoaåch daâi haån laâ vò hoå àaä thûåc hiïån möåt cuöåc maåo hiïím trïn bònh diïån húåp taác quöëc gia. Nhûäng thiïn anh huâng ca thúâi xûa ca tuång sûå duäng caãm vaâ kyâ tñch cuãa nhûäng caá nhên anh huâng, nhû Ulyxï, Aeneas, hay Beowulf. Thiïn anh huâng ca Böì Àaâo Nha trïn biïín khöng thïí ca ngúåi möåt caá nhên anh huâng naâo àoá, maâ phaãi ca ngúåi nhûäng con ngûúâi anh huâng, Thiïn anh huâng ca Lusiads cuãa Camoens múã àêìu bùçng lúâi ca tuång "nhûäng ngûúâi huâng àaä boã quï hûúng Böì Àaâo Nha laåi sau lûng, àïí múã möåt con àûúâng túái Ceylon vaâ àaä ài xa maäi, vûúåt qua ngaân biïín caã, núi chûa tûâng coá ai qua laåi". Trong khi caác baâi huâng ca xûa ca ngúåi möåt ngûúâi huâng thêìn thaánh, thò caác baâi huâng ca cêån àaåi ca ngúåi nhûäng dên töåc anh huâng.

Caác löå trònh maåo hiïím cuäng traãi röång hún nhiïìu. Caác con àûúâng biïín khöng coân àoáng khung trong nhûäng löå trònh quen thuöåc trong möåt vuâng biïín kheáp kñn nhû Àõa Trung Haãi. Nhûäng con àûúâng múái xuyïn qua biïín caã mïnh möng vaâ chuáng dêîn ài khùæp núi.

Phên caách vúái chêu Phi chó bùçng möåt eo biïín nhoã, ngûúâi Böì Àaâo Nha hoaân toaân khöng bõ chi phöëi búãi thiïn kiïën chuãng töåc hay oác àõa phûúng. Töí tiïn cuãa hoå laâ nhûäng ngûúâi Celtic, Ibïri vaâ ngûúâi Anh. Hoå pha tröån doâng giöëng cuãa mònh vúái ngûúâi AÁ vaâ Phi. Böì Àaâo Nha trúã thaânh möåt tiïíu chêu Myä kiïíu mêîu, möåt núi àoán nhêån moåi loaâi ngûúâi Kitö, Do thaái vaâ Höìi giaáo. Nhûäng àùåc tñnh khaác nhau vïì thïí chêët, têm lyá, tñnh khñ, truyïìn thöëng, thêím myä vaâ vùn hoåc àaä laâm giaâu lêîn cho nhau, taåo ra nhûäng nùng lûúång thêåt phong phuá vaâ vöën tri thûác àa daång àïí giuáp hoå ài túái àaåi dûúng bao la röìi laåi trúã vïì àûúåc quï hûúng.



Khaã nùng vïì laåi àûúåc quï hûúng laâ àiïìu cöët yïëu àïí möåt dên töåc coá thïí laâm giaâu mònh, laâm àeåp mònh vaâ chiïëu saáng mònh úã nhûäng núi xa xöi. Noá laâ àiïìu coá tñnh quyïët àõnh àöëi vúái nhûäng nhaâ khaám phaá vaâ noá giuáp cùæt nghôa taåi sao viïåc ài ra ngoaâi biïín caã, viïåc múã ra nhûäng àaåi dûúng laåi àaánh dêëu cho möåt kyã nguyïn múái cuãa loaâi ngûúâi.

Thïë nhûng, àïí khai thaác nhûäng lúåi thïë àa daång àoá cuãa mònh, ngûúâi Böì Àaâo Nha cêìn coá möåt ngûúâi laänh àaåo... möåt ngûúâi coá thïí têåp húåp nhên lûåc, töí chûác caác nguöìn taâi lûåc vaâ vaåch ra àûúâng hûúáng. Khöng coá laänh àaåo, têët caã nhûäng lúåi thïë kia seä chó laâ vö duång. Hoaâng tûã Henry Nhaâ Haâng Haãi chñnh laâ con ngûúâi àoá. Núi öng laâ möåt sûå kïët húåp kyâ laå cuãa möåt trñ tuïå anh huâng, àaåi àaãm, möåt trñ tûúãng tûúång bao la, vúái möåt caá tñnh cuãa möåt hiïìn nhên êín dêåt. Laånh luâng àöëi vúái caác caá nhên, nhûng öng laåi söi nöíi vúái nhûäng lyá tûúãng lúán. Tñnh kiïn cûúâng vaâ taâi töí chûác cuãa öng àaä trúã thaânh yïëu töë noâng cöët cho cöng trònh khaám phaá àêìu tiïn cuãa thúâi cêån àaåi.

Xeát vïì mùåt lõch sûã, khöng àaáng ngaåc nhiïn bao nhiïu nïëu nhaâ maåo hiïím tiïn phong cuãa thúâi cêån àaåi chûa tûâng àñch thên coá mùåt trong möåt chuyïën thaám hiïím naâo. Caác cuöåc maåo hiïím lúán úã chêu Êu thúâi trung cöí - thêåp tûå chinh - àoâi hoãi sûå liïìu maång vaâ möëi àe doåa cuãa ngûúâi ngoaåi giaáo. Thaám hiïím thúâi cêån àaåi phaãi laâ möåt cuöåc àêëu trñ, möåt nöî lûåc tûúãng tûúång cuãa ai àoá, trûúác khi noá trúã thaânh möåt cuöåc maåo hiïím trïn àûúâng biïín. Cuöåc maåo hiïím lúán cuãa thúâi cêån àaåi - cuöåc thaám hiïím - trûúác tiïn phaãi àûúåc thûåc hiïån bùçng trñ tuïå. Nhaâ thaám hiïím tiïn phong laâ möåt con ngûúâi suy tû àún àöåc.

Nhûäng tñnh caách cuãa con ngûúâi tûâng laâm cho cuöåc maåo hiïím àún àöåc naây thaânh hiïån thûåc thò khöng mêëy hêëp dêîn. Theo caác nhaâ viïët tiïíu sûã cuãa öng, Henry nhaâ Haâng Haãi söëng àúâi söëng nhû möåt thêìy tu vaâ vêîn àöåc thên cho túái luác chïët. Caã àúâi öng luön bõ giùçng co giûäa thêåp tûå chinh vaâ thaám hiïím. Cha öng, Vua Joan I, laâ ngûúâi saáng lêåp triïìu àaåi Aviz, àaä chiïëm ngai vaâng cuãa Böì Àaâo Nha nùm 1385. Trong trêån chiïën quyïët àõnh úã Aljubarrota, vúái sûå höî trúå cuãa caác xaå thuã ngûúâi Anh, Joan àaä àaánh baåi Vua cuãa Castille vaâ nhúâ àoá àaãm baão nïìn àöåc lêåp vaâ thöëng nhêët cuãa Böì Àaâo Nha. Joan àaä cuãng cöë liïn minh cuãa mònh vúái ngûúâi Anh bùçng viïåc kïët hön vúái con gaái cuãa John of Gaunt tïn laâ Philippa of Lancaster, möåt phuå



nûä àaåo haånh vaâ quyïët àoaán. Baâ àaä sinh cho vua saáu ngûúâi con trai, ngûúâi con thûá ba laâ Henry, sinh nùm 1394.

Àïí mûâng ngaây kyá hiïåp ûúác hûäu nghõ vúái Castille nùm 1411, vua Joan theo têåp tuåc hiïåp sô thúâi àoá àõnh töí chûác möåt voâng thi àêëu keáo daâi suöët möåt nùm. Caác hiïåp sô khùæp chêu Êu àûúåc múâi túái dûå vaâ caác cuöåc cûúäi ngûåa quyïët àêëu coá thïí taåo cú höåi cho ba ngûúâi con trai lúán cuãa vua vûâa túái tuöíi thaânh niïn àûúåc nhêån tûúác hiïåu hiïåp sô. Nhûng ba hoaâng tûã naây àaä khuyïn vua cha khöng nïn töí chûác voâng thi àêëu quaá töën keám naây. Buâ laåi, hoå xin vua cho hoå coá cú höåi thïí hiïån loâng duäng caãm Kitö giaáo bùçng caách töí chûác möåt cuöåc thêåp tûå chinh àïí àaánh chiïëm Ceuta, möåt cùn cûá àõa Höìi giaáo vaâ laâ trung têm thûúng maåi úã àêët Phi chêu àöëi diïån vúái Gibraltar. ÚÃ àoá, vua cuäng coá thïí àïìn töåi vò nhûäng haânh vi àêîm maáu cuãa mònh trûúác kia. Hoaâng tûã treã Henry àaä giuáp lêåp kïë hoaåch cho cuöåc viïîn chinh naây vaâ noá àaä laâ sûå kiïån hònh thaânh cuöåc àúâi cuãa öng.

Hoaâng tûã Henry luác naây múái 19 tuöíi, àûúåc giao traách nhiïåm àoáng möåt taâu chiïën úã thaânh phöë Oporto phña têy bùæc Böì Àaâo Nha. Sau hai nùm chuêín bõ, cuöåc thêåp tûå chinh chöëng laåi Ceuta àûúåc múã àêìu trong vuâng haâo quang cuãa nhûäng pheáp laå vaâ àiïìm laânh.

Haåm àöåi Böì Àaâo Nha têën cöng phaáo àaâi úã Ceuta ngaây 24 thaáng 8, 1415, trong möåt trêån chiïën khöng cên sûác. Àûúåc trang bõ àêìy àuã vuä khñ vaâ quên trang vaâ àûúåc sûå höî trúå cuãa caác xaå thuã ngûúâi Anh, quên Böì Àaâo Nha àaä vêy haäm vaâ tiïu diïåt toaân thïí quên Höìi. Chó trong möåt ngaây, quên thêåp tûå chinh Böì Àaâo nha àaä chiïëm àûúåc cùn cûá àõa Höìi giaáo vaâ àûa hoaâng tûã Henry lïn àaâi vinh quang. Phña Böì Àaâo Nha chó coá taám binh sô tûã trêån, trong khi trïn caác àûúâng phöë xaác quên Höìi chêët àöëng. Buöíi chiïìu quên Böì bùæt àêìu cûúáp phaá thaânh phöë vaâ nhûäng chiïën lúåi phêím hoå thu àûúåc thò quaá sûác tûúãng tûúång. Àêy laâ cú höåi àêìu tiïn àïí Henry thoaáng thêëy sûå giaâu coá ghï gúám coân àang giêëu êín úã chêu Phi. Nhûäng cuãa caãi chiïëm àûúåc úã Ceuta laâ nhûäng cuãa caãi àaä àûúåc nhûäng àoaân thûúng gia mang vïì tûâ miïìn nam sa maåc Sahara chêu Phi vaâ tûâ miïìn àöng Indies. Ngoaâi nhûäng nhu cêìu yïëu phêím thöng thûúâng nhû gaåo, luáa mò vaâ muöëi - quên Böì Àaâo Nha coân tòm thêëy nhûäng kho lûúng thûåc àùåc saãn nhû úát, quïë, gûâng, àinh hûúng vaâ rêët nhiïìu thûá gia võ khaác. Caác nhaâ cûãa úã Ceuta àïìu traãi nhûäng thaãm gêëm àùæt tiïìn mua tûâ phûúng Àöng. Thïm vaâo àoá laâ vö vaân trên chêu, ngoåc ngaâ vaâ vaâng baåc.



Quên Böì Àaâo Nha àïí laåi àoá möåt àöåi quên àöìn truá nhoã röìi vïì nûúác. Khi hoaâng tûã Henry àûúåc phaái trúã laåi Ceuta àïí deåp nhûäng àúåt têën cöng múái Höìi giaáo, öng daânh nhiïìu thaáng trúâi hoåc hoãi vïì nhûäng àoaân thûúng gia Phi chêu. Dûúái sûå cai trõ cuãa ngûúâi Höìi giaáo, Ceuta sêìm uêët vúái khoaãng hai mûúi tû ngaân cûãa tiïåm vaâng, baåc, àöìng, vaãi luåa vaâ gia võ, têët caã àïìu do caác àoaân thûúng gia mang àïën. Nay Ceuta àaä trúã thaânh möåt thaânh phöë Kitö giaáo, nhûäng àoaân thûúng gia khöng àïën nûäa. Ngûúâi Böì Àaâo Nha giúâ àêy coá trong tay möåt thaânh phöë chïët, khöng mang laåi lúåi tûác gò. Hoùåc hoå phaãi hoâa hoaän vúái caác böå töåc ngoaåi giaáo chung quanh, hoùåc hoå phaãi chinh phuåc tiïëp nhûäng phêìn àêët nùçm sêu trong àêët liïìn.

Hoaâng tûã Henry thu thêåp nhûäng thöng tin vïì caác miïìn àêët bïn trong laâ nguöìn göëc àûa nhûäng kho baáu túái Ceuta. Öng àaä nghe àûúåc caác cêu chuyïån vïì möåt kiïíu buön baán kyâ laå, "buön baán cêm", daânh cho nhûäng ngûúâi khöng hiïíu àûúåc ngön ngûä cuãa nhau. Caác àoaân laái buön Höìi giaáo ài tûâ Maröëc xuöëng phña nam qua daäy nuái Atlas sau hai mûúi ngaây thò àïën àûúåc búâ söng Senegal. Taåi àêy, caác nhaâ buön Maröëc àùåt xuöëng riïng tûâng àöëng muöëi, xêu chuöîi ngoåc trai cuãa Ceutan vaâ nhûäng haâng hoáa reã tiïìn khaác. Sau àoá hoå ruát ài khöng cho ai nhòn thêëy. Nhûäng ngûúâi dên böå laåc baãn xûá söëng gêìn nhûäng moã àaâo vaâng ài ra búâ söng vaâ àöí nhûäng àöëng vaâng bïn caånh nhûäng àöëng haâng hoáa cuãa ngûúâi Maröëc. Röìi hoå cuäng ruát ài khöng cho ai nhòn thêëy, àïí cho caác nhaâ buön Maröëc tuây yá nhêån söë vaâng àïí àöíi lêëy möåt àöëng haâng naâo àoá cuãa hoå, hay búát ài söë lûúång haâng cuãa möåt àöëng cho cên xûáng vúái giaá trõ cuãa àöëng vaâng. Röìi ngûúâi Maröëc laåi ruát ài vaâ quy trònh cûá tiïëp diïîn nhû vêåy. Ngûúâi Maröëc àaä thu àûúåc vaâng cuãa hoå theo hïå thöëng trao àöíi naây. Nhûäng cêu chuyïån buön baán kyâ laå nhû thïë àaä kñch thñch nhûäng niïìm hy voång cuãa hoaâng tûã Henry. Nhûng öng àang laâ möåt chiïën binh thêåp tûå chinh, vò thïë öng àaä töí chûác möåt chiïën thuyïìn Böì Àaâo Nha vaâ tuyïn böë yá àõnh chiïëm Gibraltar tûâ quên vö àaåo. Nhûng chiïën dõch naây àang diïîn tiïën thò bõ vua Joan ngùn cêëm vaâ hoaâng tûã Henry giêån döîi vïì nûúác. Thay vò trúã vïì söëng úã hoaâng cung àïí gaánh vaác traách nhiïåm triïìu àònh, öng boã xuöëng xa phña nam, xuyïn qua Algarve túái têån muäi Muäi Saint Vincent laâ muäi cuöëi cuãa laänh thöí Böì Àaâo Nha vaâ laâ muäi cûåc têy nam cuãa chêu Êu. Caác nhaâ àõa lyá thúâi xûa àaä coi moãm àêët naây laâ möåt chöî huyïìn bñ, laâ ranh giúái vúái vuâng biïín xa laå. Marinus vaâ Ptolïmï àaä àùåt tïn cho noá laâ Promontorium Sacrum, moãm àêët thaánh vaâ ngûúâi Böì Àaâo Nha àaä chuyïín tïn goåi naây thaânh Sagres àïí àùåt tïn cho möåt laâng gêìn àoá.



Du khaách túái Böì Àaâo Nha höm nay coá thïí thêëy möåt chiïëc haãi àùng giûäa caác phïë tñch cuãa phaáo àaâi tûâng àûúåc hoaâng tûã Henry duâng laâm cùn cûá àõa trong 40 nùm. Taåi àêy, öng khúãi xûúáng, töí chûác vaâ chó huy caác àoaân thaám hiïím vïì phña laänh thöí huyïìn bñ. Trong chuyïën thaám hiïím àêìu tiïn thúâi cêån àaåi cuãa öng, tûâ chöî naây öng àaä cho xuêët phaát liïn tuåc haâng loaåt chuyïën thaám du vaâo nhûäng miïìn àêët laå.

Chñnh taåi Sagres, hoaâng tûã Henry àaä àûúåc mïånh danh laâ Nhaâ Haâng Haãi. Taåi àêy öng àaä daânh hïët têm huyïët vaâ nghõ lûåc cuãa ngûúâi lñnh thêåp tûå chinh àïí àûa vaâo cöng cuöåc thaám hiïím thúâi cêån àaåi. Cung àiïån cuãa hoaâng tûã Henry laâ möåt thûá Phoâng Thñ Nghiïåm Nghiïn Cûáu vaâ Phaát Triïín thúâi ban àêìu.

Hoaâng tûã Henry àaä biïët àûúåc söë mïånh cuãa mònh qua nhûäng nhaâ chiïm tinh. Söë mïånh àoá àûúåc àõnh núi caác ngöi sao, noái rùçng "võ hoaâng tûã naây coá söë mïånh ài vaâo nhûäng cuöåc chinh phuåc vô àaåi vaâ cao caã vaâ nhêët laâ ài vaâo nhûäng cuöåc khaám phaá nhûäng àiïìu bñ êín khöng ai biïët túái". Tûâ nhûäng miïìn àêët laå múái khaám phaá, öng seä àûa haâng hoáa vïì àïí laâm giaâu cho nïìn thûúng maåi Böì Àaâo Nha.

Hoaâng tûã Henry àaä biïën Sagres thaânh möåt trung têm trùæc àõa, haâng haãi vaâ àoáng taâu. Öng biïët rùçng chó coá thïí khaám phaá ra nhûäng miïìn xa laå nïëu phên àõnh roä raâng àûúåc ranh giúái nhûäng miïìn àaä biïët. Vaâ vò thïë cêìn phaãi coá duång cuå.

Theo phûúng phaáp cuãa caác hoåa àöì portolano, öng thu thêåp nhûäng kinh nghiïåm leã teã cuãa caác ngûúâi ài biïín àïí lêëp àêìy nhûäng vuâng búâ biïín coân chûa biïët. Möåt ngûúâi Catalan göëc Do thaái quï úã Majorca tïn laâ Jehuda Cresques, con cuãa nhaâ trùæc àõa Abraham Cresques, àûúåc àûa túái Sagres, úã àêy öng tröng nom viïåc thu gom vaâ sùæp xïëp laåi caác sûå kiïån àõa lyá do nhûäng nhaâ thaám hiïím biïín cuãa hoaâng tûã Henry mang vïì.

Hoaâng tûã Henry khñch lïå vaâ röìi yïu cêìu caác nhaâ thaám hiïím àûúâng biïín cuãa mònh giûä nhûäng nhêåt kyá haãi trònh vaâ hoåa àöì chñnh xaác vaâ ghi chuá kyä cho nhûäng ngûúâi theo sau hoå nhûäng gò hoå àaä thêëy úã caác búâ biïín. Hoaâng tûã Henry ra lïånh cho hoå ghi cheáp chñnh xaác moåi chi tiïët röìi gúãi vïì Sagres, àïí khoa trùæc àõa coá thïí trúã thaânh möåt khoa hoåc luäy tñch. Thïë laâ nhûäng thuãy thuã, du khaách vaâ nhûäng nhaâ baác hoåc tûâ khùæp núi àöì vïì Sagres, möîi ngûúâi àem àïën thïm nhûäng sûå kiïån múái hay nhûäng thöng tin múái vïì caác sûå kiïån. Ngoaâi nhûäng ngûúâi Do thaái, coân coá nhûäng ngûúâi Höìi giaáo, AÃ Rêåp, ngûúâi YÁ



tûâ Genoa vaâ Venice, ngûúâi Àûác vaâ Scandinavi vaâ sau àoá, theo àaâ tiïën triïín cuãa cöng cuöåc thaám hiïím, coân coá nhûäng ngûúâi thöí dên cuãa caác böå laåc vuâng búâ biïín têy chêu Phi. Taåi Sagres cuäng coá nhûäng tû liïåu cuãa caác nhaâ du haânh lúán maâ ngûúâi anh cuãa hoaâng tûã Henry laâ Pedro àaä thu thêåp àûúåc trong voâng haânh trònh lúán cuãa öng túái caác cung àiïån cuãa chêu Êu (1419-28). Taåi Venice, Pedro àaä nhêån möåt baãn tûúâng thuêåt caác cuöåc haânh trònh cuãa Marco Polo keâm theo möåt baãn àöì "veä laåi têët caã nhûäng phêìn cuãa traái àêët àaä àûúåc mö taã, nhúâ àoá hoaâng tûã Henry àaä tiïën xa àûúåc rêët nhiïìu".

Cuâng vúái nhûäng sûå kiïån naây, ngûúâi ta laåi coá nhûäng duång cuå múái nhêët vaâ nhûäng kyä thuêåt múái nhêët vïì ngaânh haâng haãi. Höìi àoá chiïëc la baân ài biïín àaä phöí biïën röìi, nhûng ngûúâi ta coân e ngaåi duâng noá vò hoå tin noá coá sûác ma thuêåt, tûúng tûå nhû thuêåt goåi höìn. Múái chó möåt thïë kyã trûúác àoá, viïåc sûã duång àaá nam chêm àaä khiïën Roger Bacon gùåp rùæc röëi vò bõ coi laâ nhûäng tiïíu xaão huyïìn bñ. Taåi Sagres, chiïëc la baân cuäng nhû caác duång cuå khaác àûúåc trùæc nghiïåm dûåa vaâo hiïåu nùng cuãa noá laâ coá giuáp cho ngûúâi ài biïín ra xa ngoaâi khúi hún röìi coá thïí tòm àûúâng trúã vïì nhaâ àûúåc khöng.

Khi nhûäng nhaâ haâng haãi cuãa hoaâng tûã Henry ài xa hún nhûäng núi maâ caác ngûúâi Êu chêu trûúác kia àaä tûâng àïën, hoå àaä gùåp nhûäng vêën àïì múái phaát sinh, àoá laâ viïåc xaác àõnh vô àöå, luác àoá chó coá caách töët nhêët laâ ào àöå cao cuãa mùåt trúâi luác giûäa trûa. Thay vò duâng duång cuå ào àöå cao thiïn thïí rêët phûác taåp vaâ àùæt tiïìn, caác nhaâ haâng haãi cuãa hoaâng tûã Henry àaä sûã duång möåt duång cuå àún sú hún laâ cêy ào chûä thêåp - möåt cêy nhoã goån coá ghi àöå vúái möåt thanh chûä thêåp coá thïí di àöång theo àûúâng chên trúâi vaâ mùåt trúâi àïí ào goác cuãa mùåt trúâi luác lïn cao. Cöång àöìng nhûäng ngûúâi tûâ khùæp núi túái Sagres àaä giuáp chïë ra thûúác ào àöå, nhûäng baãng toaán hoåc múái vaâ nhûäng duång cuå múái, húåp thaânh möåt böå thiïët bõ thaám hiïím cuãa hoaâng tûã Henry.

Taåi Sagres vaâ caãng Lagos gêìn àoá, caác thñ nghiïåm vïì àoáng taâu àaä saãn xuêët ra möåt loaåi taâu múái nhúâ àoá nhûäng chuyïën thaám hiïím cuãa hoaâng tûã Henry vaâ nhûäng cuöåc thaám hiïím lúán vïì àûúâng biïín trong thïë kyã tiïëp theo múái coá thïí thûåc hiïån àûúåc. Thuyïìn buöìm nhoã caravel laâ möåt thuyïìn lúán àûúåc thiïët kïë àïí coá khaã nùng àûa caác nhaâ thaám hiïím trúã vïì. Loaåi thuyïìn ba buöìm barca laâ loaåi thuyïìn lúán coá buöìm chñnh thùèng goác vúái thuyïìn hay taâu lúán hònh vuöng cuãa ngûúâi Venice coá troång taãi àïën saáu trùm têën hay nhiïìu hún. Taâu caâng lúán thò lúåi tûác caâng nhiïìu vò chúã àûúåc nhiïìu haâng hún.



Taâu duâng àïí thaám hiïím coá vêën àïì riïng cuãa noá. Noá khöng phaãi taâu chúã haâng, noá phaãi ài rêët xa trong nhûäng vuâng biïín laå vaâ khi cêìn, noá phaãi coá khaã nùng chaåy ngûúåc gioá. Taâu thaám hiïím chó coá cöng duång nïëu noá coá thïí ài vaâ trúã vïì. Haâng hoáa quan troång cuãa noá laâ caác tin tûác, nhûäng tin tûác naây coá thïí giûä trong möåt goái nhoã, thêåm chñ àûúåc nhúá trong oác cuãa möåt ngûúâi, nhûng dûát khoaát noá phaãi laâ möåt saãn phêím vïì àûúåc túái nhaâ. Taâu thaám hiïím khöng cêìn lúán, nhûng noá phaãi dïî àiïìu khiïín vaâ thñch húåp àïí quay trúã vïì. Tûå nhiïn ngûúâi ài biïín coá khuynh hûúáng ra khúi xuöi gioá, nïn cuäng coá nghôa laâ hoå phaãi trúã vïì ngûúåc gioá. Caác taâu buön töët nhêët cho viïåc thûúng maåi trïn biïín Àõa Trung Haãi thò khöng thñch húåp cho caác cuöåc thaám hiïím ngoaâi àaåi dûúng xa laå mïnh möng.

Taâu buöìn caravel cuãa hoaâng tûã Henry àûúåc thiïët kïë àùåc biïåt cho nhûäng nhu cêìu noái trïn cuãa nhaâ thaám hiïím. Öng àaä lêëy yá tûúãng tûâ kiïíu taâu caravos cuãa ngûúâi aã Rêåp thúâi xûa, laâ nhûäng taâu lúán möåt buöìm coá khaã nùng chuyïn chúã möåt àoaân thuãy thuã lïn túái 30 ngûúâi vaâ 70 con ngûåa. Röìi öng cuäng lêëy yá tûúãng tûâ möåt kiïíu taâu nhoã hún vaâ dïî àiïìu khiïín, goåi laâ thuyïìn buöìn caravela, vêîn àûúåc duâng trïn söng Douro úã miïìn bùæc Böì Àaâo Nha. Caác nhaâ àoáng taâu cuãa hoaâng tûã Henry àaä saãn xuêët chiïëc taâu caravel nöíi tiïëng, bùçng caách kïët húåp giûäa kiïíu taâu chúã haâng caravos cuãa ngûúâi AÃ Rêåp vúái kiïíu taâu caravela cuãa söng Douro do tñnh nùng dïî àiïìu khiïín cuãa noá.

Nhûäng con taâu nhoã caravel àöåc àaáo naây àuã sûác chúã möåt àoaân thuãy thuã cúä 20 ngûúâi cuâng vêåt duång thaám hiïím. Hoå thûúâng nguã trïn boong taâu, trûâ khi thúâi tiïët xêëu múái xuöëng trong khoang. Taãi troång cuãa taâu laâ khoaãng 50 têën, daâi khoaãng 23 meát, bïì ngang thên taâu khoaãng 8 meát vaâ coá hai hay ba buöìm tam giaác. Nhaâ haâng haãi laäo luyïån ngûúâi Venice Alvise da Cadamosto (1432-1511) vaâo nùm 1456 àaä goåi àoá laâ "nhûäng taâu ài biïín töët nhêët", sau chuyïën thaám hiïím chêu Phi cuãa öng trïn möåt chiïëc taâu caravel do hoaâng tûã Henry töí chûác. Taâu caravel àaä trúã thaânh taâu tiïu chuêín cuãa nhaâ thaám hiïím. Ba chiïëc taâu cuãa Colömbö - Santa Maria, Pinta vaâ Nina - àïìu thiïët kïë theo kiïíu taâu caravel vaâ chiïëc Santa Mari chó lúán bùçng 1 phêìn 5 nhûäng chiïëc taâu lúán Venice coá buöìm thùèng goác thúâi bêëy giúâ. Taâu caravel chûáng toã taâu lúán hún chûa chùæc àaä töët hún.

Nhûäng cuöåc thaám hiïím chêu Phi cuãa hoaâng tûã Henry seä cho thêëy taâu caravel coá khaã nùng trúã vïì nhaâ möåt caách baão àaãm maâ caác



loaåi taâu trûúác àoá khöng coá. Phêìn chòm cuãa taâu khöng sêu giuáp noá thaám hiïím àûúåc nhûäng vuâng biïín caån gêìn búâ vaâ cuäng giuáp noá dïî daâng ài vaâo baäi caån àïí sûãa chûäa. Trong thuêåt ngûä haâng haãi, khaã nùng trúã vïì nhaâ àöìng nghôa vúái khaã nùng chaåy ngûúåc gioá vaâ vïì àiïìu naây thò taâu caravel thêåt tuyïåt vúâi. Àiïìu naây coá nghôa laâ trong àiïìu kiïån gioá ngûúåc, taâu caravel coá thïí chaåy nhanh hún nhûäng loaåi taâu buöìm khaác. Caác thuãy thuã biïët mònh úã trïn möåt chiïëc taâu coá khaã nùng àûa mònh vïì nhaâ baão àaãm vaâ nhanh hún, seä caãm thêëy an têm, vui veã vaâ sùén saâng chêëp nhêån nhûäng cuöåc haânh trònh xa vaâ nguy hiïím hún.

Tuy hoaâng tûã Henry khöng thûåc sûå xêy dûång möåt viïån nghiïn cûáu haâng haãi, nhûng öng laâ ngûúâi àaä gom goáp têët caã nhûäng chêët liïåu noâng cöët. Öng àaä sûu têìm saách vúã, hoåa àöì, quy tuå caác thuyïìn trûúãng, hoa tiïu vaâ caác nhaâ haâng haãi, caác thúå àoáng taâu, thúå möåc vaâ caác thúå thuã cöng khaác, àïí hoaåch àõnh nhûäng cuöåc ài biïín, àïí àaánh giaá nhûäng khaám phaá vaâ chuêín bõ cho nhûäng chuyïën thaám hiïím ngaây möåt xa hún vaâo nhûäng vuâng biïín xa laå. Cöng trònh maâ hoaâng tûã Henry àaä bùæt àêìu seä khöng bao giúâ chêëm dûát.



CHÛÚNG 22

BÏN KIA MUÄI HIÏÍM NGHEÂO

Khöng giöëng vúái Colömbö, ngûúâi seä nhùæm thùèng túái vuâng Indies, hoaâng tûã Henry Nhaâ Haâng Haãi coá möåt hûúáng nhùæm röång lúán hún, mú höì hún vaâ cuäng múái meã hún, àuáng theo söë tûã vi cuãa öng. Theo Gomes Eanes de Zurara, möåt ngûúâi rêët khêm phuåc hoaâng tûã Henry, "tinh thêìn cao quyá cuãa võ Hoaâng tûã naây khöng ngûâng thuác àêíy öng múã àêìu vaâ thûåc hiïån nhûäng haânh àöång phi thûúâng... öng cuäng ao ûúác biïët àïën nhûäng vuâng àêët bïn kia caác àaão Canary vaâ Muäi coá tïn laâ Bojador, vò cho túái thúâi àoá, chûa hïì coá taâi liïåu bùçng chûä viïët hay lúâi kïí cuãa ai vïì tñnh chêët cuãa vuâng àêët bïn kia Muäi... öng nghô rùçng nïëu chñnh mònh hay möåt ngûúâi quyá töåc naâo khaác khöng cöë gùæng àaåt àûúåc sûå hiïíu biïët vïì vuâng àoá, thò khöng möåt nhaâ haâng haãi hay laái buön naâo seä daám maåo hiïím, vò roä raâng laâ chûa hïì coá ai daám liïìu giong buöìm toái möåt núi maâ hoå khöng nùæm chùæc hi voång seä thu vïì àûúåc nhûäng lúåi löåc".

Chuáng ta khöng coá bùçng chûáng chùæc chùæn rùçng hoaâng tûã Henry àaä coá trong àêìu muåc tiïu roä rïåt laâ múã möåt àûúâng biïín voâng quanh chêu Phi àïí àïën êën Àöå. Caái kñch thñch öng laâ möåt vuâng xa laå, nùçm úã phña têy vaâ têy nam trong vuâng Biïín Töëi Tùm vaâ xa xa xuöëng phña nam doåc búâ biïín chêu Phi chûa tûâng ai biïët àïën. Caác quêìn àaão cuãa Àaåi Têy Dûúng - quêìn àaão Azores, Madieras vaâ Canaries - coá leä àaä àûúåc khaám phaá búãi nhûäng thuãy thuã Genoa vaâo giûäa thïë kyã 14. Caác cöë gùæng cuãa hoaâng tûã Henry theo hûúáng naây àuáng ra laâ nhùçm muåc àñch tòm thuöåc àõa vaâ phaát triïín hún laâ möåt cöng cuöåc thaám hiïím. Nhûng khi ngûúâi cuãa öng àïën quêìn àaão Madeira (maderia coá nghôa laâ göî) vaâo nùm 1420 vaâ bùæt àêìu vaâo sêu trong rûâng rêåm, hoå àaä àöët lûãa khiïën caã khu rûâng bõ chaáy trong 7 nùm trúâi. Möåt caách tònh cúâ hoå khaám phaá ra chêët böì taåt do than cêy chaáy àïí laåi seä laâ möåt loaåi phên boán rêët töët cho caác vûúân nho thuöåc giöëng nho Malmsey nhêåp tûâ àaão Creta vïì àïí tröìng vaâo chöî rûâng bõ chaáy. Rûúåu "Madeira" àaä trúã thaânh nöíi tiïëng. Nhûng, nhû söë tûã vi cuãa öng àaä tiïn baáo, hoaâng tûã Henry baãn chêët khöng phaãi möåt nhaâ thuöåc àõa maâ laâ möåt nhaâ khaám phaá.



Khi àoåc möåt baãn àöì múái cuãa chêu Phi, chuáng ta phaãi mêët lêu giúâ vaâ duâng möåt kñnh phoáng àaåi múái coá thïí tòm ra Muäi Bojador (tiïëng Böì Àaâo Nha coá nghôa laâ "Muäi Phònh Lïn"), úã búâ biïín phña têy, ngay phña nam quêìn àaão Canary. Búâ caát chùæn ngang khu vûåc naây rêët thêëp phaãi àïën gêìn múái nhòn thêëy vaâ coá nhûäng vaách àaá cheo leo vaâ nhûäng doâng nûúác rêët khoá qua laåi. Muäi Bojador cuäng chó nguy hiïím nhû haâng chuåc búâ caát khaác maâ caác nhaâ haâng haãi Böì Àaâo Nha àaä ài qua vaâ coân söëng soát. Nhûng hoå àaä coi Muäi Bojador laâ àiïím cuöëi cuâng maâ hoå khöng thïí naâo vûúåt qua àûúåc nûäa. Khöng ai daám vûúåt qua.

ÚÃ nhaâ, hoaâng tûã Henry biïët rùçng mònh khöng thïí chinh phuåc àûúåc caái raâo chùæn thiïn nhiïn naây nïëu trûúác tiïn khöng chinh phuåc àûúåc caái raâo chùæn cuãa sûå súå haäi.

Öng biïët mònh seä khöng bao giúâ ài xa hún àûúåc vaâo vuâng xa laå nïëu öng khöng thïí thuyïët phuåc caác ngûúâi thaám hiïím cuãa mònh vûúåt qua Muäi Bojador. Tûâ nùm 1424 àïën 1434, hoaâng tûã Henry àaä gúãi 15 àoaân thaám hiïím ài voâng caái muäi nhoã beá nhûng hiïím ngheâo êëy. Möîi chuyïën thaám hiïím trúã vïì àïìu àûa ra nhûäng lyá do naây hay lyá do khaác àïí cho thêëy hoå khöng thïí ài túái nhûäng núi maâ chûa tûâng coá ai ài túái. Hoå thuêåt laåi nhûäng sûå kiïån kyâ laå cuãa caái muäi huyïìn thoaåi naây: coá nhûäng àúåt caát àoã tung lïn nhû nhûäng thaác luä tûâ nhûäng vaách àaá cheo leo bõ sêåp, trong khi tûâng àaân caá moâi búi lùån trong doâng nûúác caån khuêëy àöång thaânh caác xoaáy nûúác. Khöng thêëy coá sûå söëng naâo doåc theo búâ biïín sa maåc. Phaãi chùng àêy laâ búâ têån cuâng cuãa traái àêët?

Khi Gil Eannes baáo caáo vïì cho hoaâng tûã Henry nùm 1433 rùçng Muäi Bojador thûåc sûå khöng thïí vûúåt qua, hoaâng tûã khöng haâi loâng. Phaãi chùng caác thuãy thuã cuãa mònh quaá nhaát gan? Nhûng öng biïët roä Gil Eannes laâ con ngûúâi gan daå. Öng laåi phaái Gil ài laåi möåt lêìn nûäa vaâo nùm 1434 vaâ hûáa seä troång thûúãng. Lêìn naây, khi Gil vûâa àïën gêìn muäi, anh quay taâu vïì phña têy, àaánh liïìu vúái nhûäng hiïím nguy chûa àûúåc biïët túái cuãa àaåi dûúng xa laå thay vò liïìu maång vúái nhûäng hiïím nguy àaä biïët cuãa muäi àaä úã phña sau lûng mònh röìi. Àùåt chên lïn búâ biïín chêu Phi, anh thêëy àêët àai hoang vùæng, nhûng hoaân toaân khöng phaãi laâ chöî chïët. Thïë laâ, nhû Zurara thuêåt laåi, "Öng ta àaä dûå àõnh thïë naâo thò àaä thûåc hiïån àûúåc nhû vêåy - vò trong chuyïën thaám hiïím naây, öng àaä ài voâng quanh Muäi biïín, coi thûúâng moåi nguy hiïím vaâ khaám phaá ra nhûäng vuâng àêët



xa laå, ngûúåc hùèn vúái nhûäng gò chñnh öng vaâ nhûäng ngûúâi khaác àaä mong àúåi".

Sau khi phaá àûúåc bûác tûúâng súå haäi, hoaâng tûã Henry tiïëp tuåc chûúng trònh cuãa mònh. Nùm naây qua nùm khaác, öng liïn tuåc gúãi ài nhûäng àoaân thaám hiïím, möîi àoaân ài xa hún möåt chuát vaâo miïìn xa laå. Nùm 1435, khi öng phaái Gil Eannes ài möåt chuyïën nûäa cuâng vúái Afonso Baldaya, ngûúâi hêìu rûúåu cuãa vua, hoå àaä tiïën xa thïm àûúåc 50 haãi lyá doåc búâ biïín. Taåi àêy hoå thêëy nhûäng vïët chên ngûúâi vaâ laåc àaâ, nhûng vêîn chûa gùåp àûúåc ngûúâi naâo. Nùm 1436, khi Baldaya, ài möåt chuyïën nûäa, vúái nhiïåm vuå àûa vïì cho hoaâng tûã möåt ngûúâi dên baãn àõa àïí hoaâng tûã phoãng vêën úã Sagres, hoå àïën àûúåc möåt chöî giöëng nhû möåt cûãa söng lúán, maâ hoå nghô coá thïí laâ söng Senegal cuãa "chúå cêm" trao àöíi vaâng. Hoå goåi chöî naây laâ Rio de Ouro, tuy àêy chó laâ möåt con laåch lúán chûá khöng phaãi möåt con söng, vò trong thûåc tïë söng Senegal coân caách xa àoá nùm trùm dùåm vïì phña nam.

Nùm naây qua nùm khaác, cuöåc thaám hiïím búâ biïín têy Phi chêu cûá tiïën haânh söi àöång vaâ tûâng bûúác, tuy nhûäng kïët quaã thûúng maåi àaåt àûúåc khöng bao nhiïu. Nùm 1441, hai ngûúâi nhaâ cuãa hoaâng tûã Henry laâ Nuno Tristaäo vaâ Antaäo Goncalves lïn àûúâng ài xa thïm 150 dùåm vaâ àïën àûúåc Muäi Branco (Blanco); úã àêy hoå bùæt hai ngûúâi baãn xûá mang vïì. Nùm 1444 Gil Eannes mang tûâ vuâng àêët naây vïì chuyïën haâng hoáa ngûúâi àêìu tiïn - hai trùm ngûúâi chêu Phi bõ baán laâm nö lïå úã Lagos. Bùçng chûáng têån mùæt naây cuãa Zurara vïì thúâi kyâ àêìu tiïn cuãa viïåc buön nö lïå chêu Phi laâ möåt thoaáng nhòn àau àúán cho nhûäng sûå khöën naån sùæp àïën. "Nhûäng baâ meå öm cûáng con hoå trong tay vaâ neám mònh xuöëng àêët àïí bao boåc thên thïí con mònh, coi thûúâng moåi àau àúán thïí xaác cuãa chñnh mònh, miïîn laâm sao hoå coá thïí khöng bõ giùçng giêåt mêët con khoãi mònh".

Nhûng Zurara nhêën maånh rùçng "hoå àûúåc àöëi xûã tûã tïë vaâ khöng coá phên biïåt àöëi xûã giûäa hoå vaâ nhûäng àêìy túá tûå do cuãa Böì Àaâo Nha". Hoå àûúåc hoåc nghïì, àûúåc theo àaåo vaâ àûúåc kïët hön vúái ngûúâi Böì Àaâo Nha.

Chuyïën haâng nö lïå àïën tûâ chêu Phi naây àaä laâm cho cöng chuáng thay àöíi thaái àöå vúái hoaâng tûã Henry. Nhûäng ngûúâi trûúác àêy tûâng phï phaán hoaâng tûã Henry vò phñ phaåm taâi saãn quöëc gia vaâo nhûäng cuöåc thaám hiïím ngöng cuöìng, nay "àaä àöíi nhûäng lúâi traách moác cuãa hoå thaânh nhûäng lúâi taán tuång. Hoå goåi võ hoaâng tûã laâ



Alexandrö thûá hai vaâ tham voång cuãa caãi cuãa hoå bùæt àêìu tùng lïn". Moåi ngûúâi àïìu muöën chia phêìn trong cöng viïåc buön baán àêìy triïín voång úã Guinea.

Vaâo thúâi àiïím hoaâng tûã Henry chïët úã Sagres nùm 1460, cuöåc khaám phaá búâ biïín têy chêu Phi múái chó bùæt àêìu, nhûng laâ sûå khúãi àêìu töët àeåp. Bûác tûúâng súå haäi vö lyá àaä àûúåc vûúåt qua bùçng cöng cuöåc thaám hiïím àêìu tiïn coá töí chûác vaâ liïn tuåc àïí ài vaâo miïìn xa laå. Vò vêåy, hoaâng tûã Henry xûáng àaáng àûúåc tön laâ ngûúâi saáng lêåp cöng cuöåc khaám phaá liïn tuåc. Àöëi vúái öng, möîi möåt bûúác múái ài vaâo miïìn laå laâ möåt lúâi múâi goåi ài xa hún maäi.

Caái chïët cuãa hoaâng tûã Henry chó laâm giaán àoaån cöng cuöåc thaám hiïím trong möåt thúâi gian ngùæn. Nùm 1469, vua Alfonso V, chaáu cuãa hoaâng tûã Henry, trong luác gùåp khoá khùn taâi chaánh, àaä tòm caách biïën cöng cuöåc thaám hiïím trúã thaânh möåt cöng trònh àem laåi lúåi nhuêån. Vua àaä kyá húåp àöìng vúái möåt chû hêìu tïn laâ Fermaäo Gomes, möåt phuá gia úã Lisbon, àïí öng naây thûåc hiïån möîi nùm möåt cuöåc thaám hiïím xa hún ñt laâ möåt trùm haãi lyá, khoaãng ba trùm dùåm, doåc búâ biïín chêu Phi, trong thúâi haån 5 nùm. Buâ laåi, Gomes àûúåc àöåc quyïìn buön baán úã Guinea vaâ vua Alfonso àûúåc chia phêìn. Cuöåc khaám phaá toaân böå búâ biïín têy chêu Phi búãi ngûúâi Böì Àaâo Nha luác naây chó coân laâ vêën àïì khi naâo maâ thöi.

Húåp àöìng cuãa Gomes àaä taåo ra haâng loaåt nhûäng cuöåc khaám phaá ngoaån muåc möîi nùm vïì chêu Phi - quanh Muäi Palmas, tiïën sêu vaâo Bighr of Benin, àaão Fernando Po vaâ röìi ài qua xñch àaåo xuöëng phña nam. Caác nhaâ thaám hiïím cuãa hoaâng tûã Henry àaä phaãi mêët ba mûúi nùm àïí ài qua nhûäng quaäng búâ biïín maâ Gomes chó phaãi mêët 5 nùm trong húåp àöìng cuãa mònh. Khi húåp àöìng cuãa Gomes àaáo haån, vua àaä trao quyïìn khai thaác thûúng maåi cho hoang tûã Joan. Nùm 1481, hoaâng tûã Joan trúã thaânh vua Joan II, múã àêìu cho möåt kyã nguyïn thaám hiïím àûúâng biïín lúán tiïëp theo cuãa ngûúâi Böì Àaâo Nha.

Vua Joan II coá möåt söë lúåi thïë maâ hoaâng tûã Henry khöng coá. Kho cuãa hoaâng gia bêy giúâ chêët àêìy nhûäng haâng hoáa àem tûâ búâ biïín têy chêu Phi vïì. Nhûäng haâng hoáa nhû tiïu, ngaâ voi vaâng vaâ nö lïå àaä trúã thaânh nhûäng mùåt haâng chñnh yïëu khiïën ngûúâi ta àaä lêëy nhûäng tïn goåi àoá àïí àùåt tïn cho nhûäng miïìn àêët múái khaám phaá àöëi diïån vúái Võnh Guinea. Trong nhiïìu thïë kyã, nhûäng miïìn naây seä àûúåc goåi laâ "Búâ Biïín Haåt" (haåt tiïu Guinea àûúåc goåi laâ "Haåt Àõa Àaâng"), Búâ Biïín Ngaâ, Búâ Biïín Vaâng vaâ Búâ Biïín Nö Lïå. Vua Joan



II baão vïå nhûäng khu àõnh cû cuãa ngûúâi Böì Àaâo Nha bùçng viïåc xêy dûång phaáo àaâi Fort Elmina, "caái moã" úã giûäa trung têm Búâ Biïín Vaâng. Vua taâi trúå caác chuyïën thaám hiïím àûúâng böå vaâo sêu trong àêët liïìn, túái têån xûá Sierra Leone vaâ xa túái têån Timbuktoo. Vaâ vua àaä thuác àêíy ài xuöëng búâ biïín.

Nhû ta àaä biïët, khi caác nhaâ haâng haãi tiïën xuöëng phña dûúái xñch àaåo, hoå khöng coân nhòn thêëy sao Bùæc àêíu nûäa, vò thïë hoå phaãi tòm möåt duång cuå khaác àïí xaác àõnh vô àöå. Àïí giaãi quyïët vêën àïì naây, vua Joan cuäng giöëng nhû hoaâng tûã Henry àaä quy tuå caác chuyïn gia tûâ khùæp núi vaâ lêåp möåt uãy ban àûáng àêìu laâ hai nhaâ baác hoåc do thaái chuyïn vïì toaán hoåc vaâ thiïn vùn hoåc - àoá laâ nhaâ baác hoåc nöíi tiïëng Abraham Zacuto cuãa Àaåi hoåc Salamanca cuãa Têy Ban Nha vaâ àïå tûã cuãa öng laâ Joseph Vizinho, caã hai àaä àûúåc vua Joan II múâi túái Böì Àaâo Nha. Joseph Vizinho àaä nhêån lúâi cuãa vua Joan II tûâ mûúâi nùm trûúác vaâ àïën nùm 1485 àûúåc vua cûã ài trong möåt chuyïën haânh trònh àïí khai triïín vaâ aáp duång kyä thuêåt xaác àõnh vô àöå nhúâ àöå cao cuãa mùåt trúâi luác giûäa trûa. Öng seä hoaân thaânh nhiïåm vuå naây nhúâ ghi laåi àöå nghiïng cuãa mùåt trúâi doåc suöët búâ biïín Guinea. Taác phêím àêìy àuã nhêët àïí tòm võ trñ trïn biïín nhúâ ào àöå nghiïng cuãa mùåt trúâi laâ böå Almanach Perpetuum do Zacuto viïët bùçng tiïëng cöí Do thaái gêìn hai mûúi nùm vïì trûúác. Sau khi Vizinho dõch nhûäng baãng naây sang tiïëng Latinh, chuáng àûúåc duâng àïí hûúáng dêîn caác nhaâ khaám phaá trong suöët möåt nûãa thïë kyã.

Àöìng thúâi vua Joan tiïëp nöëi cöng trònh cuãa hoaâng tûã Henry vaâ tiïëp tuåc gúãi nhûäng àoaân thaám hiïím ài xa xuöëng búâ biïín têy chêu Phi. Diogo Caäo àaä ài túái têån cûãa biïín Congo (1480-84) vaâ bùæt àêìu tuåc lïå dûång nhûäng bia àaá coá gùæn hònh thêåp tûå bïn trïn àïí laâm bùçng chûáng cuöåc khaám phaá àêìu tiïn cuãa möîi núi.

Tûâ nùm 1487, vua Joan II àûa ra möåt chiïën lûúåc thaám hiïím lúán göìm hai nhaánh: Öng sai möåt phaái àoaân thaám hiïím àûúâng böå theo hûúáng àöng nam vaâ möåt phaái àoaân khaác theo àûúâng biïín doåc búâ biïín chêu Phi. Nïëu thûåc sûå coá möåt con àûúâng biïín ài àïën ÊËn Àöå, öng seä coá thïí tòm àûúåc sûå liïn minh cuãa caác nûúác Kitö giaáo khöng nhûäng cho caác cuöåc thêåp tûå chinh maâ coân coá nhûäng traåm dûâng chên vaâ cùn cûá hêåu cêìn cho nhûäng cuöåc thaám hiïím thûúng maåi trong tûúng lai.

Àoaân thaám hiïím àûúâng böå rêët nhoã, chó göìm hai ngûúâi, àaä rúâi Santareám ngaây 7 thaáng 5, 1487. Sau khi tòm kiïëm kyä lûúäng, vua àaä choån Pero da Covilhaä vaâ Affonso de Paiva cho nhiïåm vuå nguy



hiïím naây. Hai chuyïn gia naây àaä tham khaão nhûäng thöng tin hûäu ñch tûâ nhûäng kïë hoaåch maâ Christopher Colömbö àaä thöng baáo úã Böì Àaâo Nha möåt thúâi gian trûúác àêy. Möåt chuã ngên haâng Florentina àaä cho hai nhaâ thaám hiïím möåt thû tñn duång àïí hoå coá caác khoaãn chi phñ trïn àûúâng qua Têy Ban Nha vaâ Italia àïí tiïën vïì phña àöng. ÚÃ Barcelona hoå àaáp taâu ài Napoli, röìi laåi àaáp taâu ài Rhodes. Taåi àêy, hoå lïn búâ vaâo laänh àõa Höìi giaáo vaâ bùæt àêìu phaãi deâ chûâng vò hoå seä bõ coi laâ nhûäng "con choá Kitö giaáo". Hoå cuäng seä gùåp phaãi nhûäng laái buön Venice vaâ Genoa laâ nhûäng ngûúâi khöng muöën coá sûå caånh tranh cuãa Böì Àaâo Nha. Vò thïë hoå buöåc phaãi caãi trang laâm nhûäng laái buön Höìi giaáo giaã ài buön haâng mêåt ong. Bùçng caách caãi trang nhû thïë, hoå àaä àïën àûúåc Alexandria, taåi àêy caã hai suyát chïët vò bõ söët, röìi hoå lïn àûúâng túái Cairo vaâ Aden úã cûãa Biïín Àoã.

Taåi àêy hai ngûúâi ài möîi ngûúâi möåt ngaã. Paiva seä ài thùèng túái Ethiopia vaâ Prester John, coân Covilhaä ài túái ÊËn Àöå. Paiva àaä mêët tñch, nhûng Covilhaä àïën àûúåc Calicut vaâ Goa úã búâ biïín têy nam ÊËn Àöå, taåi àêy öng chûáng kiïën caãnh phöìn thõnh cuãa nïìn thûúng maåi ngûåa aã Rêåp, gia võ, vaãi böng vaâ àaá quyá. Thaáng 2, 1489, Covilhaä àaáp taâu hûúáng vïì phña têy àïën Ormuz úã cûãa Võnh Ba Tû, röìi àïën caãng Sofala úã àöng chêu Phi àöëi diïån vúái Madagascar röìi trúã ngûúåc vïì phña bùæc túái Cairo. Sau khi hoaân thaânh nhiïåm vuå tòm hiïíu cöng viïåc buön baán cuãa ngûúâi chêu Êu vúái êën Àöå, öng noáng loâng trúã vïì. Nhûng úã Cairo öng gùåp hai sûá giaã cuãa vua Joan II ngûúâi Do Thaái trao cho öng laá thû cuãa vua, truyïìn öng phaãi ài ngay túái àêët cuãa Prester John àïí thu thêåp thöng tin vaâ kïët liïn minh.

Khöng thïí khöng vêng lïånh vua, Covilhaä tiïëp tuåc sûá maång cuãa mònh, àöìng thúâi gúãi vïì cho vua möåt laá thû quan troång kïí laåi têët caã nhûäng gò öng àaä biïët vïì chuyïën ài biïín aã Rêåp vaâ viïåc buön baán vúái êën Àöå. Nùm 1493, saáu nùm kïí tûâ ngaây öng rúâi Böì Àaâo Nha, öng àaä túái Ethiopia. Trong laänh àõa naây cuãa John Prester, öng trúã thaânh möåt Marco Polo Böì Àaâo Nha, giuáp ñch rêët nhiïìu cho triïìu àònh khiïën vua khöng muöën cho öng ra ài. Tin chùæc mònh khöng coá hy voång trúã vïì quï hûúng, Covilhaä àaä cûúái vúå ngûúâi Ethiopia vaâ coá mêëy ngûúâi con.

Laá thú Covilhaä viïët cho vua chó coân laåi baãn sao, seä coá möåt aãnh hûúãng maånh àöëi vúái tûúng lai cuãa Böì Àaâo Nha vaâ chêu AÁ. Búãi vò laá thû naây àaä cho vua Joan II nhûäng thöng tin tûâ caác baáo caáo maâ Covilhaä àaä nghe àûúåc úã búâ biïín chêu Phi, "rùçng caác chiïëc taâu caravel [cuãa vua] vêîn duâng trong caác chuyïën buön haâng úã Guinea,



àang ài tûâ búâ biïín naây sang búâ biïín khaác vaâ àang nhùæm túái búâ biïín cuãa àaão naây [Madagasscar] vaâ Sofala, coá thïí dïî daâng ài sêu vaâo nhûäng biïín phûúng Àöng vaâ doåc búâ biïín Calicut, búãi vò úã àêu cuäng coá biïín"



CHÛÚNG 23

ÀÏËN ÊËN ÀÖÅ VAÂ TRÚÃ VÏÌ

Nhaánh thûá hai trong chiïën lûúåc thaám hiïím cuãa vua Joan II laâ àûúâng biïín, möåt dûå aán àûúåc sùæp àùåt lêu ngaây, töí chûác kyä lûúäng, vúái vöën àêìu tû lúán vaâ möåt àoaân thaám hiïím àöng ngûúâi. Ngûúâi chó huy àûúåc vua choån laâ Bartholomeu Dias, ngûúâi àaä tûâng tröng coi caác kho cuãa hoaâng gia úã Lisbon vaâ àaä ài möåt chuyïën taâu caravel xuöëng búâ biïín chêu Phi. Àoaân thaám hiïím cuãa Dias göìm hai taâu caravel, möîi taâu coá troång taãi 50 têën vaâ möåt taâu kho maâ caác chuyïën thaám hiïím tûâ trûúác àïën nay chûa coá, àïí giuáp cho hai taâu kia coá khaã nùng nhiïìu hún, úã ngoaâi biïín lêu hún vaâ coá thïí ra xa ngoaâi khúi hún. Dias mang theo saáu ngûúâi chêu Phi àaä tûâng coá mùåt trong caác chuyïën thaám hiïím Böì Àaâo Nha trûúác àêy. Dias cho hoå ùn uöëng tûã tïë, cho mùåc àöì theo kiïíu ngûúâi Êu, röìi raãi hoå úã möåt söë núi doåc búâ biïín, cuâng vúái nhûäng mêîu haâng hoáa nhû vaâng, baåc, gia võ vaâ caác saãn phêím chêu Phi khaác, àïí hoå duâng kiïíu "buön baán cêm" chó cho nhûäng ngûúâi baãn xûá biïët ngûúâi Böì Àaâo Nha cêìn nhûäng loaåi haâng hoáa naâo. Sau khi àaä raãi hïët nhûäng sûá giaã chêu Phi naây, caác con taâu cuãa Dias gùåp phaãi möåt cún baäo chuyïín thaânh möåt cuöìng phong dûä döåi. Nhûäng con taâu phaãi haå buöìm chaåy trûúác cún gioá bùæc trïn biïín soáng lúán trong 13 ngaây vaâ bõ gioá àûa ài xa ra ngoaâi khúi röìi xuöëng phña nam cuãa biïín caã. Àoaân thuãy thuã vûâa múái bõ sûác noáng thiïu àöët cuãa xñch àaåo, giúâ àêy trúã thaânh hoaãng loaån. "Vaâ vò caác taâu khaá nhoã vaâ biïín thò caâng luác caâng laånh hún vaâ khöng giöëng nhû luác hoå coân úã Guinea,... hoå chó nùçm trïn taâu chúâ chïët". Nhûng cún baäo àaä qua ài vaâ Dias cùng têët caã caác caánh buöìm vaâ quay vïì phña àöng, nhûng sau nhiïìu ngaây vêîn khöng thêëy àêët àêu caã. Quay lïn phña bùæc 150 haãi lyá, öng bêët ngúâ thêëy nhûäng daäy nuái cao. Ngaây 3 thaáng 2, 1488, öng boã neo úã võnh Mossel, nùçm vaâo khoaãng 30 dùåm phña àöng chöî ngaây nay goåi laâ Muäi Town. Coá veã do yá trúâi, cún baäo àaä thûåc hiïån àûúåc àiïìu maâ khöng möåt kïë hoaåch naâo coá thïí thûåc hiïån, vò noá àaä àûa Dias voâng qua muäi cûåc nam cuãa chêu Phi. Khi àoaân ngûúâi thaám hiïím lïn búâ, hoå bõ dên baãn xûá neám àaá àuöíi ài, Dias duâng cung bùæn chïët möåt ngûúâi baãn xûá khiïën hoå



phaãi boã ài. Öng ài theo búâ biïín, ài thïm ba trùm dùåm nûäa àïën cûãa cuãa Great Fish River vaâ vaâo võnh Algoa.

Dias muöën ài tiïëp vaâo ÊËn Àöå Dûúng, àïí hoaân thaânh niïìm mong àúåi cuãa nhiïìu thïë kyã, nhûng àoaân thuãy thuã khöng muöën. "Mïåt moãi vaâ kinh hoaâng vò biïín caã dûä döåi maâ hoå àaä ài qua, têët caã àïìu cuâng nhau bùæt àêìu lêím bêím kïu ca vaâ yïu cêìu khöng àûúåc ài xa thïm nûäa". Lûúng thûåc coân rêët ñt vaâ chó coá caách quay nhanh trúã vïì taâu lûúng thûåc coân úã xa tñt phña sau. Sau khi höåi yá vúái caác thuyïìn trûúãng vaâ moåi ngûúâi àïìu kyá vaâo quyïët àõnh quay trúã vïì, Dias àaä àöìng yá.

Trïn àûúâng vïì, hoå trúã laåi chiïëc taâu lûúng thûåc maâ hoå àaä àïí laåi caách àêy chñn thaáng vúái 9 ngûúâi trïn taâu. Chó coân ba ngûúâi söëng soát vaâ möåt trong ba ngûúâi naây "quaá vui khi gùåp laåi caác baån nïn àaä chïët möåt caách àöåt ngöåt, vò àaä quaá àuöëi sûác vò bïånh têåt". Ngûúâi ta dúä haâng tûâ chiïëc taâu lûúng thûåc röìi àöët boã noá, chó coân hai con taâu caravel quay vïì Böì Àaâo Nha vaâo thaáng 12 nùm 1488, sau mûúâi saáu thaáng vaâ mûúâi baãy ngaây lïnh àïnh trïn biïín.

Khi hai chiïëc taâu caravel tan naát vò thúâi tiïët vïì túái caãng Lisbon, Christopher Colömbö àaä coá mùåt úã àoá àïí àúåi àoaân thaám hiïím. Daåo êëy Christopher Colömbö chûa coá tiïëng tùm gò. Öng rêët quan têm àïën kïët quaã chuyïën ài cuãa Dias. Thúâi gian àoá, Colömbö àang úã Lisbon àïí möåt lêìn nûäa cöë gùæng thuyïët phuåc vua Joan II taâi trúå cho àoaân thaám hiïím cuãa riïng öng túái vuâng Indies bùçng con àûúâng biïín phña têy bùng qua Àaåi Têy Dûúng. Nùm 1484, khi Colömbö lêìn àêìu tiïn àïën trònh baây dûå aán cuãa mònh cho vua, vua àaä giao cho möåt uãy ban chuyïn mön xem xeát, hoå àaä baác boã dûå aán vò cho rùçng öng àaä àaánh giaá quaá sai khoaãng caách phña têy àïën vuâng Indies. Nhûng vua àaä coá êën tûúång rêët maånh vïì "taâi trñ" cuãa öng vaâ vò thïë lêìn naây öng àïën thûã möåt lêìn nûäa. Luác Dias chiïën thùæng khaãi hoaân cuäng laâ thúâi àiïím khöng haâi loâng cho Colömbö. Búãi vò con àûúâng voâng quanh chêu Phi àïí àïën Indies nay àaä khaã thi vaâ dûå aán cuãa Colömbö kïí laâ thûâa. Thïë laâ Colömbö phaãi ài tòm sûå trúå giuáp cuãa möåt quöëc gia khaác chûa tûâng tòm ra con àûúâng quanh chêu Phi.

Dias khöng bao giúâ àûúåc vua thûúãng cöng xûáng àaáng vaâ öng trúã thaânh con ngûúâi cuãa Kyã Nguyïn Khaám Phaá cuãa Böì Àaâo Nha bõ quïn laäng. Öng coá tröng coi viïåc àoáng nhûäng taâu cho Vasco da Gama, nhûng khöng dûå phêìn trong chuyïën haânh trònh cao àiïím cuãa Gama túái ÊËn Àöå.



Ngûúâi ta àaä tröng chúâ cöng trònh thaám hiïím cuãa Dias àûúåc tiïëp nöëi mau choáng, nhûng noá àaä bõ trò hoaän do nhûäng vêën àïì nöåi böå úã Böì Àaâo Nha, do viïåc kïë võ ngöi vua bõ giaán àoaån vaâ nhêët laâ do cuöåc tranh giaânh xaãy ra khiïën Böì Àaâo Nha vaâ Têy Ban Nha àang àûáng bïn búâ cuãa möåt cuöåc chiïën.

Khi vua Joan II àûúåc tin Colömbö khaám phaá ra nhûäng àaão múái úã Àaåi Têy Dûúng, öng tuyïën böë nùm 1493 rùçng nhûäng àêët naây vò gêìn quêìn àaão Azores vaâ vò nhûäng lyá do khaác nûäa, nïn phaãi thuöåc vïì Böì Àaâo Nha. Tuyïn böë naây gêy nïn cuöåc tranh giaânh giûäa vua Joan cuãa Böì Àaâo Nha vúái vua Derdianand de Castile cuãa Têy Ban Nha, hai nûúác phaãi nhúâ sûå phên xûã cuãa Giaáo hoaâng, qua Hiïåp ûúác Tordesillas (7-6-1494). Hiïåp ûúác naây àaä giuáp traánh àûúåc cuöåc chiïën giûäa hai nûúác vaâ trúã thaânh möåt trong nhûäng hiïåp ûúác thúâi danh nhêët trong lõch sûã chêu Êu. Nhûng hiïåp ûúác cuäng coá nhiïìu àiïím mú höì khiïën khöng ai biïët àûúåc noá coá hiïåu lûåc thûåc sûå hay khöng.

Lïn ngöi vua Böì Àaâo Nha vaâo nùm 1495 laâ möåt hoaâng tûã gan daå 26 tuöíi, vua Manuel I, coá biïåt danh laâ "Ngûúâi May Mùæn", vò öng àûúåc kïë thûâa nhiïìu cöng trònh to lúán. Öng àïì xûúáng möåt kïë hoaåch tiïëp nöëi nhûäng khaám phaá cuãa Dias bùçng möåt cuöåc thaám hiïím theo àûúâng biïín túái ÊËn Àöå, vúái muåc àñch múã àûúâng thûúng maåi vaâ àöìng thúâi múã àûúâng chinh phuåc. Caác quên sû thêån troång khuyïn can vua, nhûng vua baác boã caác vêën naån cuãa hoå vaâ kiïn quyïët choån möåt ngûúâi chó huy cho àoaân thaám hiïím, àoá laâ Vasco da Gama (1460-1524), möåt nhaâ quyá töåc trong hoaâng cung, Gama àaä tûâng chûáng toã laâ möåt thuãy thuã gioãi vaâ möåt nhaâ ngoaåi giao. Nhû vua Manuel dûå kiïën trûúác, sûå chuyïn mön cuãa möåt thuãy thuã coá thïí laâ àuã cho nhûäng chuyïën ài doåc búâ biïín thûa thúát dên cû úã têy phi Chêu, nhûng khöng àuã khi phaãi àöëi diïån vúái nhûäng nhaâ cai trõ àêìy mûu lûúåc cuãa ÊËn Àöå. Caác sûå kiïån cho thêëy Vasco da Gama laâ con ngûúâi thñch húåp möåt caách xuêët sùæc. Tuy laâ con ngûúâi taân nhêîn vaâ hung dûä, nhûng öng coá loâng can àaãm, tñnh kiïn quyïët vaâ têìm nhòn röång trong cung caách àöëi xûã vúái nhûäng thuãy thuã quï muâa vaâ nhûäng laänh chuáa ngaåo maån.

Sau hai nùm trúâi chuêín bõ, vúái möåt haåm àöåi göìm 4 chiïën thuyïìn lúán - hai taâu buöìm vuöng coá phêìn chòm nöng, möîi chiïëc khoaãng 100 têën, möåt taâu buöìm caravel khoaãng 50 têën vaâ möåt taâu kho khoaãng 200 têën - àoaân thaám hiïím cuãa Gama rúâi caãng Lisbone ra khúi ngaây 8 thaáng 7, 1497. Caác taâu mang theo lûúng thûåc cho



ba nùm. Àoaân thaám hiïím cuäng àûúåc trang bõ àêìy àuã vúái caác baãn àöì, caác duång cuå ào thiïn vùn vaâ caác baãng tñnh àöå nghiïng mùåt trúâi cuãa Zacuto. Hoå cuäng mang theo nhûäng phiïën àaá laâm truå möëc àïí àaánh dêëu nhûäng phêìn àêët ngûúâi Böì Àaâo Nha khaám phaá ra. Têët nhiïn cuäng coá möåt tuyïn uáy vaâ möåt söë nhûäng tuâ nhên coá thïí duâng laâm caãm tûã quên khi gùåp nhûäng tònh huöëng nguy hiïím àïën tñnh maång. Toaân böå àoaân ngûúâi trïn taâu laâ 170 ngûúâi.

Nhûäng haâo quang rûåc rúä cuãa Colömbö nhiïìu khi laâm lu múâ nhûäng con ngûúâi khaác àaä coá nhûäng thaânh tûåu cuäng to lúán, hay thêåm chñ coân to lúán hún cuãa Colömbö vïì nhûäng khaám phaá àûúâng biïín trong Kyã Nguyïn Àûúâng Biïín àêìu tiïn naây. Khöng xeát àïën nhûäng àûác tñnh cuãa caá nhên, nhûng xeát àïën nhûäng thaânh tûåu to lúán vïì àûúâng biïín, thò Vasco da Gama phaãi vûúåt xa Colömbö. Chuyïën du haânh àêìu tiïn cuãa Colömbö ài thùèng hûúáng têy theo gioá nheå vaâ ài àûúåc hai ngaân saáu trùm dùåm tûâ Gomera úã Canaries àïën Bahamas, lïnh àïnh trïn biïín ba mûúi saáu ngaây. Chuyïën haânh trònh cuãa Gama àoâi hoãi di chuyïín kheáo leáo hún, àaä buöåc öng phaãi ài möåt voâng röång gêìn bùçng chiïìu ngang cuãa nam Àaåi Têy Dûúng, laåi coân ngûúåc doâng vaâ ngûúåc gioá. Öng àaä coá quyïët àõnh nguy hiïím khöng men theo búâ chêu Phi maâ thaã buöìm quanh phêìn giûäa cuãa Àaåi Têy Dûúng, tûâ caác haãi àaão úã Muäi Verde túái Muäi Haão Voång, möåt khoaãng àûúâng hún ba ngaân baãy trùm dùåm, trûúác khi àïën àûúåc Saint Helena ngay phña trïn Cape Town ngaây nay, lïnh àïnh trïn biïín suöët chñn mûúi ba ngaây. Tûâ àoá, vúái taâi ài biïín vaâ taâi chó huy àoaân thuãy thuã vaâ taâi ûáng phoá vúái nhûäng laänh chuáa Höìi giaáo thuâ nghõch úã Mozambique, Mombasa vaâ Malindi, öng àaä àûa àoaân taâu cuãa mònh vûúåt qua Biïín AÃ Rêåp vaâ ÊËn Àöå Dûúng vaâ àïën àûúåc Calicut, laâ àñch àiïím cuöåc haânh trònh dûå kiïën cuãa öng, nùçm trïn búâ têy baán àaão ÊËn Àöå vaâo ngaây 22 thaáng 5, 1498. Cho túái thúâi àoá, chûa tûâng coá möåt thaânh tûåu ài biïín naâo ngang têìm vúái öng.

Tiïëc rùçng khöng giöëng vúái Colömbö, Gama khöng àïí laåi taâi liïåu tûå thuêåt naâo. Nhûng may thay, coá möåt thaânh viïn thuãy thuã àoaân cuãa öng àaä viïët nhêåt kyá vaâ àaä giûä laåi cho chuáng ta nhûäng thoaáng nhòn söëng àöång vïì àuã loaåi vêën àïì maâ àoaân thaám hiïím àaä vûúåt qua trïn àûúâng ài.

Àoaân thaám hiïím cuãa Gama rúâi Calicut cuöëi thaáng 8, 1498, "hïët sûác vui mûâng vò àaä may mùæn àaåt àûúåc möåt sûå khaám phaá to lúán nhû thïë". Traãi qua nhûäng cuöåc haânh trònh ngûúåc gioá, bõ nhûäng laänh chuáa Höìi giaáo ngùn chùån vaâ bõ dõch bïånh saát haåi, cuöëi cuâng



hai trong söë böën taâu cuãa Gama àaä vinh quang cêåp bïën Lisbon vaâo giûäa thaáng 9, 1499. Àoá laâ chiïëc taâu buöìm vuöng San Gabriel vaâ taâu caravel Berrio. Trong söë 170 ngûúâi àaä ài trong àoaân, chó coân 55 ngûúâi söëng soát trúã vïì.

Khöng coá mêëy ngûúâi huâng trong caác cuöåc thaám hiïím coá may mùæn nhòn thêëy kïët quaã cöng cuöåc thaám hiïím cuãa mònh. Vasco da Gama laâ möåt trong söë ñt nhûäng ngûúâi naây. Chuyïën du haânh cuãa öng àaä chûáng toã tñnh khaã thi cuãa con àûúâng biïín nöëi Têy vaâ Àöng vaâ nhúâ àoá àaä thay àöíi lõch sûã cuãa caã phûúng Àöng vaâ phûúng Têy.

Nhûäng bûúác tiïëp theo àïí thiïët lêåp möåt àïë quöëc úã ÊËn Àöå xem ra cuäng hiïín nhiïn nhû nhûäng giai àoaån ài xuöëng búâ biïín têy chêu Phi. Phoá vûúng ngûúâi Böì Àaâo Nha àêìu tiïn cuãa ÊËn Àöå, Francisco de Almeida, àaä tiïu diïåt chiïën haåm Höìi giaáo nùm 1509. Võ toaân quyïìn tiïëp theo cuãa Böì Àaâo Nha taåi ÊËn Àöå, Afonso de Albuquerque vaâo nùm 1507 àaä chinh phuåc Ormuz, cûãa ngoä vaâo Võnh Ba Tû. Àïën nùm 1510, öng biïën Goa thaânh thuã àö cuãa nhûäng laänh thöí do Böì Àaâo Nha chiïëm àoáng, chiïëm Malacca nùm 1511, röìi múã thûúng maåi àûúâng biïín vúái Xiïm La, Moluccas hay Quêìn Àaão Gia Võ vaâ Trung Hoa. Tûâ àoá Böì Àaâo Nha thöëng trõ ÊËn Àöå Dûúng.

Nhûäng hêåu quaã àaä lan röång khùæp thïë giúái. Nïìn thûúng maåi phöìn thõnh cuãa Italia tûâ trûúác túái nay dûåa vaâo cuãa caãi phûúng Àöng àöí vaâo qua ngaã Venice vaâ Genoa. Bêy giúâ viïåc buön baán nhûäng àùåc saãn chêu AÁ - gia võ, thuöëc phiïån, àaá quyá vaâ luåa - khöng coân ài qua Võnh Ba Tû, Biïín Àoã vaâ phûúng Àöng nûäa, nhûng ài trïn nhûäng con taâu Böì Àaâo Nha quanh Muäi Haão Voång àïën phêìn àêët chêu Êu àöëi diïån Àaåi Têy Dûúng. Caác laänh chuáa Höìi giaáo Ai Cêåp àaä giûä cho haåt tiïu àûúåc cao giaá nhúâ biïån phaáp haån chïë vêån chuyïín möîi nùm chó khoaãng 210 têën maâ thöi. Hêåu quaã cuãa con àûúâng biïín Böì Àaâo Nha xaãy ra nhanh àïën nöîi nùm 1503, giaá haåt tiïu taåi Lisbon chó bùçng möåt phêìn nùm giaá haåt tiïu úã Venice. Thïë laâ nïìn thûúng maåi giûäa Ai Cêåp vaâ Venice bõ phaá hoaåi. Cuãa caãi tûâ chêu AÁ, caác kho baáu huyïìn thoaåi tûâ phûúng Àöng àang àöí vïì phûúng Têy. Kyã Nguyïn Àûúâng Biïín múái àaä chuyïín caác trung têm thûúng maåi vaâ vùn minh tûâ nhûäng miïìn àêët cöë àõnh xung quanh Àõa Trung Haãi sang nhûäng búâ biïín cuãa Àaåi Têy Dûúng röång múã vaâ túái nhûäng àaåi dûúng bao la trïn khùæp thïë giúái.



CHÛÚNG 24

TAÅI SAO KHÖNG PHAÃI NGÛÚÂI AÃ RÊÅP?

Nïëu ngûúâi ta àaä khaám phaá ra chêu Phi laâ möåt baán àaão vaâ coá möåt àûúâng biïín röång múã tûâ Àaåi Têy Dûúng sang ÊËn Àöå Dûúng, thò têët nhiïn cuäng coá möåt àûúâng biïín tûâ phña ÊËn Àöå Dûúng túái Àaåi Têy Dûúng. Nhûäng ngûúâi AÃ Rêåp söëng quanh nhûäng búâ biïín phña têy vaâ têy bùæc ÊËn Àöå Dûúng laâ nhûäng ngûúâi cuäng tiïën böå ñt ra laâ bùçng vúái nhûäng ngûúâi chêu Êu àöìng thúâi cuãa hoå, vïì nhûäng khoa ài biïín, göìm khoa thiïn vùn, àõa lyá, toaán hoåc vaâ nghïå thuêåt haâng haãi. Vêåy taåi sao ngûúâi AÃ Rêåp àaä khöng tòm ra nhûäng biïín hûúáng vïì phña têy?

Khi Vasco da Gama cuöëi cuâng àaä àïën àûúåc búâ biïín Malabar, öng àûúåc tiïëp àoán búãi nhûäng ngûúâi AÃ Rêåp úã Tunis. Àêy laâ ngûúâi cuãa möåt cöång àöìng AÃ Rêåp àöng àaão, göìm nhûäng laái buön vaâ chuã taâu, àaä thöëng trõ cöng viïåc buön baán úã Calicut vúái ngûúâi nûúác ngoaâi. Tûâ lêu trûúác khi coá cuöåc khaám phaá con àûúâng biïín liïn tuåc tûâ Têy sang Àöng, ngûúâi AÃ Rêåp tûâ Bùæc Phi vaâ Trung Àöng àaä coá möåt àúâi söëng öín àõnh úã ÊËn Àöå röìi.

Nhûäng cêëm kyå vïì giai cêëp xaä höåi coá leä àaä ngùn caãn ngûúâi tham gia cöng viïåc buön baán vúái ngûúâi nûúác ngoaâi. Möåt söë bõ nhûäng cêëm àoaán cuãa tön giaáo khöng cho hoå ài qua biïín nûúác mùån. Àöìng thúâi, sûå baânh trûúáng kyâ diïåu cuãa Höìi giaáo úã nhûäng thïë hïå sau Möhameát àaä àûa àïë quöëc Höìi giaáo vûúåt qua söng Indus vaâ ài vaâo ÊËn Àöå trûúác giûäa thïë kyã 8. Caác laái buön AÃ Rêåp àöí xö àïën nhûäng thaânh phöë trïn búâ biïín Malabar.

Caác ngûúâi Höìi giaáo ài àïën àêu cuäng caãm thêëy nhû quï hûúng cuãa mònh trong thïë giúái Höìi giaáo. Nhû chuáng ta àaä thêëy, Ibn Battuta, möåt Marco Polo cuãa thïë giúái AÃ Rêåp àaä sinh ra taåi Tangier, trong nhûäng chuyïën du haânh röång raäi àaä trúã thaânh möåt thêím phaán úã Àï Li vaâ quêìn àaão maldive vaâ àûúåc möåt laänh chuáa Höìi giaáo ÊËn Àöå phaãi laâm sûá giaã sang Trung Hoa. Thaânh phöë Calicut maâ Gama àaä àïën coá möåt khu ngûúâi AÃ Rêåp rêët phöìn thõnh. Caác kho haâng vaâ cûãa tiïåm do ngûúâi AÃ Rêåp laâm chuã coá mùåt trong khùæp



thaânh phöë vaâ cöång àöìng AÃ Rêåp coá phaáp quan riïng cuãa mònh àïí xeát xûã. Caác nhaâ cai trõ ngûúâi ÊËn toã ra bao dung àöëi vúái tön giaáo cuãa nhûäng laái buön àïën laâm cho nïìn thûúng maåi cuãa thaânh phöë hoå phaát àaåt. Nhiïìu gia àònh ngûúâi ÊËn ûúác mong con gaái hoå trúã thaânh vúå cuãa nhûäng laái buön AÃ Rêåp giaâu coá. Khöng laå gò ngûúâi AÃ Rêåp úã Calicut khöng mêëy hoan nghïnh nhûäng keã xêm nhêåp Böì Àaâo Nha.

Ngaânh haâng haãi úã ÊËn Àöå Dûúng àaä phaát triïín tûâ lêu trûúác khi Tiïn tri Möhameát sinh ra. Luác àêìu ngûúâi ta ài tûâ Ai Cêåp vaâ Biïín Àoã àïën ÊËn Àöå bùçng àûúâng doåc theo búâ biïín. Dêìn dêìn khi khaám phaá ra nhûäng àúåt gioá muâa, ngûúâi ta àaä sûã duång chuáng vaâ viïåc ài laåi trïn biïín gia tùng rêët nhanh. Gioá muâa laâ möåt neát àùåc trûng cuãa ÊËn Àöå Dûúng, àoá laâ möåt mêîu gioá àöíi hûúáng theo muâa. Trong phaåm vi haânh tinh, noá laâ kïët quaã cuãa sûå tûúng quan àùåc biïåt giûäa àêët, biïín vaâ khñ quyïín - laâ kïët quaã cuãa nhûäng khaác biïåt vïì nhiïåt àöå noáng hay laånh cuãa khöëi lûúång traái àêët àöëi vúái khöëi lûúång cuãa biïín. ÚÃ ÊËn Àöå vaâ Àöng Nam AÁ, gioá muâa thay àöíi ngûúåc chiïìu theo möîi muâa vaâ vò thïë giuáp cho viïåc ài laåi vïì hûúáng àöng trïn ÊËn Àöå Dûúng rêët thuêån lúåi.

Dûúái thúâi àïë quöëc Roma cuãa hoaâng àïë Augustö, nïìn thûúng maåi àûúâng biïín giûäa Biïín Àoã vaâ ÊËn Àöå àaä phaát triïín àaåt túái möåt trùm hai mûúi taâu qua laåi möîi nùm. Dûúái thúâi Nïrö cai trõ, sûã gia Pliny than phiïìn rùçng tiïìn cuãa àïë quöëc àang bõ tiïu hao àïí àöíi lêëy nhûäng moán àöì trang sûác reã tiïìn cuãa êën Àöå. Nhûäng khöëi àöìng tiïìn keäm cuãa Röma tòm thêëy úã ÊËn Àöå chûáng toã nïìn thûúng maåi àaä baânh trûúáng nhû thïë naâo.

Caác laái buön AÃ Rêåp àaä laâ nhûäng khuön mùåt quen thuöåc úã ÊËn Àöå tûâ lêu trûúác khi coá cuöåc baânh trûúáng trïn böå cuãa Höìi giaáo, nhûng sau thúâi Möhameát, ngoaâi lyá do thûúng maåi, coân coá lyá do cuãa caác cuöåc thêåp tûå chinh. Vaâo giûäa thïë kyã 14, Ibn Battuta ghi nhêån rùçng caác laái buön AÃ Rêåp àaä àûúåc àûa tûâ búâ biïín Malabar túái Trung Hoa trïn nhûäng con taâu cuãa Trung Hoa. ÚÃ Quaãng Àöng, ngay tûâ thïë kyã 9, àaä coá möåt cöång àöìng AÃ Rêåp vúái phaáp quan riïng cuãa hoå vaâ chuáng ta coá nhûäng tû liïåu rêët súám vïì nhûäng ngûúâi Höìi giaáo úã xa têån phña bùæc nhû Korea.

Ngûúâi chêu Êu thûúâng mang thaânh kiïën rùçng ngûúâi AÃ Rêåp khöng phaãi nhûäng nhaâ haâng haãi taâi gioãi hay thaânh cöng. Cêu chuyïån vïì nhûäng ngûúâi AÃ Rêåp úã Àõa Trung Haãi cho thêëy phêìn naâo nguyïn do cuãa thaânh kiïën êëy. Giaáo chuã Omar I (581-644) laâ ngûúâi töí chûác lûåc lûúång Höìi giaáo sang Ba Tû vaâ Ai Cêåp. Nhûng öng ta rêët



e ngaåi àûúâng biïín. Quan toaân quyïìn cuãa öng úã Syria xin öng cho pheáp têën cöng àaão Sñp. Nhûng Omar khöng cho pheáp, vò öng thêëy àûúâng biïín àêìy bêët trùæc vaâ nguy hiïím.

Documents

MUÅC LU ÅC - Tài Liệu Học Tậpdulieu.tailieuhoctap.vn/books/khoa-hoc-xa-hoi-nhan-van/...mùåt àê ët àï ìu co á thï í nhòn thê ëy ca ác chu ky â trùng, thï