lni Sa Kebulung Sa Eta'1¥ .- A1nuk Egkei1netan Wayeg

Sa La'1Va Di

Cptabato Manobo

nu SA KEBULUNG

SA E"l'AW AMOK EGKEIMETAN

WAYEG SA LAWA DI

(Treating A Dehydrated Person)

SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS-Philippines, Inc. TRANSLATORS 1987 PUBLISHERS

Published in cooperation with

Bureau of Elementary Education and

Institute of National Language ·of the

Department of Education, Culture and Sports Manila, Philippines

We wish to express appreciation to the Canadian International Development Agency and the Alberta Agency for International Development for their assistance in the production of this publication.

Cotabato Manobo HEALTH BOOK 118

03.66-1187-lM 67.20P-875038N

ISBN 971-18-0077-2 Printed in the Philippines

SIL PRESS

PAUNANG SALITA

Bahagi ng atint~ yaman a.ng pagkakaroon ::1_; iba't ibang wika· at kultura sa 4ting bansa. Iba't ibang wika ang: sinasalita ng iba't i·bang pangkat na naninirahan sa ating kapuluan. Ikinararangal nating pangala;,aan ang mayamang pwnanang pangkalinangan ng m';,a f·''1ngkat na ito upang palaganapin ane-; pagkakc:~$:..i. at ang pagmamalaki sa pambansang pag:{akakilanlan.

Ang aklat na ito r:a nasusl.llat sa isa sa mga katutubong wika sa Pilipinas ay naglalayong paunlarin ang kasru1ayan sa pa1~basa at pagkaunawa, dagdagan ang kaalaman, patindihin ang pagmamalaki sa unang wika, at ~~hand.a ang eatudyante sa pagtanggap sa pambansP.ng wika. Sa ganitong lapit, mawiwiling magba.:;a ang ~.:::ang batang bago pa la.mang natututong magbasa, at nagkakaroon siya ng tiwala sa sadli. Dahil dito 1y nasisiyahan siyang magpatuloy ng pag-aaral upang maging bahagi ng p~tgpapaunlad ng bansa.

Ikinararangal ng Kagawaran ng Edukasyon, Kultura at Isports na ipakilala ang aklat na ito bilang pinakahuli sa isang serye ng rnga aklat na naglaLayong palaganapin ang pa,~katutong bumasa at suinulat. Sa pama.magitan ng pagpapalakas sa mga pangkat linggwistiko, pina~_u.lakas din natin ang bansa.

L~~1~r~f Kali him

PREFACE

This booklet about the importance of water and the treatment of diarrhea, has been adapted from the material prepared by Dr. Stephen Lynip of the Summer Institute of · Linguistics by participants in the•third Cotabato Manobo Writer's Workshop, held in the Municipality, of Kalamansig, Sultan Kudarat, May 7-18, 1984.

Th~s revised edition is designed for use in group seminars or short courses in Cotabato Manobo communities.

More detailed instructions for the treatment of diarrhea are found on pages 9-16. These pages are colored so that they may be easily found.

Ini Sa Kelikutan Migtebow Diya Si Amay

Lina tu

Na duen sa maama si Amay Linatu, Menubu

diya Mambagu diya Dabaw del Nulti. Duen sa

anak di si Linatu. Tigtu eghiduwan di. Si

Amay Linatu, Kapitan Baliyu diya Mambagu owoy

dakel sa egkegaga di egtabang sa medoo duma

di amuk duen egkelikutan da. Owoy

nekesiminal ma.

Egoh i Linatu eglinadu belek, tigtu

nebukul sa ema di, enda egketiigan di duu sa

meketabang diya sa anak di. Si Linatu

egsinegaw egpegeni wayeg owoy tigtu melenek

sa lawa di owoy enda duen sa bagel di, owoy

medalem ma sa mata di.

1

Dodoo pinenemdem di sa igtulu sa medoo

nales owoy sa medoo mistulu, sa egoh di

migsiminal. Sa timus owoy meemis dalemen diya

sa wayeg linala. Iya gaa sa meketabang sa

etaw eglinadu belek. Dodoo sa adat da

meutasan sa etaw uminem wayeg amuk,

egbeleken, enu ka mematay gaa. Huenan di enda·

egpeinemen da duu wayeg.

2

Agule, pineinem i Amay Linatu wayeg sa

anak di, segetabu. Agule, sa medoo etaw

egsigbolowen da kagdi enu ka pineinem di sa

anak di egbeleken. Owoy sa bebe i Linatu

egsigbolow ma, owoy sa sawa di, egsigbolowen

di ma sa binaelan di diya sa anak da.

He, egoh di sumigep de migbael wayeg

inamutan timus owoy meemis, Iya de sa

igpeinem di neelut sigep sa wayeg binaelan

di. Na, egoh di umenaw simag, umiling ma de

Inay Linatu mael wayeg inamutan timus owoy

meemis.

Na, egoh di mekebugsang sa agdaw, megeni

kumaen sa bata. Agule sa medoo etaw eghaa sa

bata egpegeni egkaen egkegaip da. Guwaen da,

"Eglega, enu ka egpegeni egkaen." Dodoo

mepion polo sa nanam di, huenan di egpegeni

egkaen. __ ,

3

Na, egoh d~ nelugaylugay, miglengen sa

bebe di, negaip eghaa, enu ka eg-ipanawpanaw

de sa bata.

Na, sa medoo etaw, netuuwan da sa

binaelan i Amay Linatu diya sa way~g lalawen

amutan timus owoy meemis ipeinem sa etaw

eglinadu belek.

4

Mepion Amuk Taka Ki Uminem Wayeg

Na kita i etaw, laga ki sa kayu ataw ka

hinemulaan. Ini sa kena ta egbalatan, sa lawa

ta laga sa hinemulaan. Amuk enda duen sa

tumebow wayeg diya sa hinemulaan ta,

lumegupay sa daun di owoy mematay ma. Hediya

ma kita i etaw, amuk kulang sa wayeg diya sa

lawa ta, kumelenek ki owoy mematay ki ma.

5

Kumulang sa wayeg diya sa lawa ta amuk

sumuwah ki ataw ka egbeleken ki. Hediya ma

kumulang ma sa wayeg_ amuk meedup sa lawa ta

ataw ka medoo sa limuseng ta eglesut amuk

eggalebek ki. Duen ma sa linadu ta amuk

kulang sa wayeg diya sa lawa ta, uP.ama

mesakit sa segang ta ataw ka eg-ategan ki.

Amuk meetiyan wayeg sa lawa sa etaw, mematay

ma. Mepion amuk uminem ki sa medoo wayeg.

Sa kena ta eghaa sa ~anda amuk kulang sa

wayeg diya sa lawa di, megeni wayeg enu ka

eglupahan, egkedalem sa mata di, egkuyetkuyet

sa kunul di owoy enda eglesut sa iht di,

egketikalan sa tiem di, owoy amuk bata

kumedalem sa bubunan di. _Iya sa kena ta

eghaa sa medoo tanda sa etaw amuk kulang sa

wayeg diya sa lawa di.

6

Ini sa ketabang ta sa etaw amuk kulang

sa wayeg diya sa lawa di, peinemen ta sa

medoo wayeg anl mesambian sa eglesut wayeg

kedu diya kagdi. Peinemen egsa, ataw ka sabaw

tinabel, suek binugbug owoy gatas amuk duen

sa pilak ta. Iya sa mepion egbaelan ta diya

sa etaw eglinadu belek, takaan ta peinem sa

medoo wayeg.

Ini Sa Pesuwan Di Egbeleken Sa Etaw Owoy

Egsuwah

1. Eg-inemen di sa wayeg enda metiengaw.

2. Tete sa belad di amuk egkaen ataw ka

amuk mael kaenen.

3. Egkaen sa kaenen enda nelega owoy enda

pineguseen di.

4. Egkaen sa kaenen nelugay tapay de

nelega.

7

5. He beleken ma sa etaw owoy egsuwah ma

amuk duen liyu linadu di, upama

1. Abas

2. Kegenaw

3. Mesakit telinga

Mematay sa etaw dana di kulang sa wayeg diya

sa lawa di, beken dana di egbelek~n.

8

'

Ini sa tanda kena ta eghaa amuk kulang sa

wayeg diya sa lawa di.

1. Egpegeni wayeg enu ka eglupahan

2. Temu melalag sa ih1 di owoy enda iseg

di mesagkat eg-ihl

3. Egketikalan sa tiem di

4. Egkedalem sa mata di

5. Amuk begtelen sa kunul di,

egkuyetkuyet amuk lengaan

6. Amuk bata, egkedalem sa bubunan di.

enda iseg ' eg-ihi

egkedalem sa bubunan di

egkedalem sa mata di

9

egkuyetkuyet sa kunul di

Ini Sa Ukit Kebulung

Tigtu mepion amuk bulungan ta sa etaw

kulang sa wayeg diya sa lawa di. Sumala de sa

liyu bulung, upama eg-aguden sa etaw eglinadu

ataw ka kumuwa tabelitas, edungi ko ma peinem

sa wayeg bulung. Duen egoh di melikuan sa

etaw dana di daa ~g-inem wayeg bulung.

Ini Sa Ukit Kebael Wayeg Bulung

Tigtu mepion amuk egkuwaen ko tapay sa

duwa geputus Ulisul (ORESOL) diya sa kelinik

gubelinu medapag diya sa dalesan ko amuk

meuma sa egoh sa etaw egbelek. Iya sa Ulisul

(ORESOL) sa sineamut tapay timus owoy meemis,

agule dalem ko diya sa sakalitelus wayeg.

10

Dodoo amuk enda duen sa Ulisul (ORESOL) ko,

1. Kuwa ko sa taguan wayeg melanih.

2. Kuwa ko sa basu tukeey kapi pulu.

Sakug ko diya sa wayeg linala taman

lima kabasu. Na, sa duwa katatung

salemun nepenu wayeg, laga de

nesetepeng sa lima kabasu wayeg.

3. Agule kuwa ka meemis duwa kasalidut

dakel. Amuti ko diya sa wayeg.

Mepion ma amuk meemis melalega. Amuk

enda duen sa salidut ko, mebaluy

duwa gehudut meemis atuatu ko sa

bugtung duwa dakel salidut.

11

4. Agule kuwa ko sa timus tenga salidut

tukeey. Amuk enda duen salidut ko

tukeey mebaluy epat gepegdet timus.

Amuti ko diya sa wayeg.

s. Agule seamut ko, taka ko kuligul.

Tepengi ko ma sa nanam di. Amuk

nesugat meemis sa nanam di owoy

meleetis ma.

12

Ini Sa Ukit Kepeinem Sa Wayeg Bulung

1. Peinem ko wayeg bulung sa etaw

eglinadu. Amuk bata pelawa, taka ko

peinem tukeey-keey, upama duwa

kasalidut uman sepulu kaminutus.

2. Taka ko peinem uman agdaw owoy sigep

ma. Amuk eg-uman pa egbeleken, uman

ko peinem kagdi sa wayeg bulung.

3. Apiya sa tukeey bata, mepion amuk lima

kebasu wayeg bulung ataw ka sepulu

kebasu sa inemen di uman agdaw. Amuk

beleken temu, umani ko sa ipeinem ko

diya kenagdi.

4. Taka ko peinem sa wayeg bulung taman

enda de egbeleken di.

5. Amuk kumetukeey sa belek di, pekaen ko

ma sa binugbug, agule sa saging

melega, agule sa medoo liyu kaenen

tukeey-keeyen.

13

l. Amuk pe inemen ko sa et aw egbe le ken,

mebaluy meumanan sa belek di taman

segeagdaw. Amuk hediya, yaka egsabuh

duu egpeinem sa wayeg bulung. '·

2. Egketukeey sa kebelek etaw amuk meuma

sa telu agdaw, owoy mebaluy melikuan

sa etaw amuk sakapadian.

3. Yaka egsabuh duu egpesusu sa anak ko.

Amuk labi sakapadian sa lugay di

egbeleken, mepion keen amuk

petukeeyen ko sa gatas ipesusu ko

kenagdi owoy uman ko peinem kenagdi

sa wayeg bulung, dodoo yaka egsabuh

duu egpesusu.

14

4. Amuk petow de egbeleken sa bata owoy

medoo temu sa keigdes di wayeg,

edungi ko de peinem kenagdi sa wayeg

bulung. Yaka eg-angat-angatan sa

mebaelan di. Pebulungi ko diya sa

duktul ataw ka sa nales.

5. Amuk subela sa kesuwah di owoy enda

mekeinem di sa wayeg bulung,

pebulungi ko de diya sa duktul.

6. Amuk duen sa medoo kiyubug ataw ka

balubalu depanug nekeamut diya sa

igdes di, eglinadu sa etaw tigtu

belek. Amuk hediya, mepion ma amuk

duen bulung inemen di lapeg sa wayeg

bulung. Uwit ko kagdi diya sa

duktul.

15

7. Amuk enda mekeangay ka egpebulung,

petaes ko sa tali sa pedu ko owoy

taka polo ipeinem kenagdi sa wayeg

bulung. Apiya mepasang sa belek sa

etaw, medoo g~l@ mebaluy doo

melikuan sa etaw amuk meenget sa

kedoo wayeg bulung inemen sa etaw

egbel6k.

16

Treating a Dehydrated Person

This is the difficulty that happened to Father of Linatu

Now there was a man, Father of Linatu, a Manobo from Maambago in Davao del Norte. He loves/pities his son very much. Father of Linatu is the barrio captain of Maambago and he is a big help to his companions/neighbors if they have difficulty. And he also attended a seminar.

When Linatu was sick of diarrhea, his father was very worried, he did not know how to help his child. Linatu was crying and asking for water and his body was very weak and he had no strength and his eyes were deep/sunken.

But he remembered what the nurses taught and also the teachers when they had a seminar. He put salt and sugar in boiled water. It is said that it will help a person sick with diarrhea. But in their cus~om, to drink water finishes the life of a person if he has diarrhea, because he will die. That is why they do not give wa~er to drink.

Then Father of Linatu gave his child water to drink, 1 cup. Then the people argued with him because he gave water to his child who has diarrhea. And the grandmother of Linalu argued also and his wife also argued about what was done to her child.

Then when evening came, he boiled water and mixed salt and sugar. That is what he gave him to drink all night.

Now, when morning came, the mother of Linatu copied how to boil water mixed with salt and sugar.

Now at noon, the child asked for food. Then the people who saw the child asking for food were surprised. They said/thought that he is taking food with him (baon) to the grave because he will die. But instead he felt better that is why he is asking for food.

Now after a short time, his grandparent visited, she was amazed when she saw the child was now walking around.

Now the people were convinced concerning what Father of Linatu did with the boiled water mixed with salt and sugar and which he caused a person who is sick of diarrhea to drink.

Good if we always drink water

Now we (incl) people, we are similar to trees and plants. This is we can illustrate our bodies are similar to plants. If our (incl) plants receive no water their leaves will wither and die. That is also so with us people if water is lacking in our body, we will become weak and also die.

page 2

Our bodies will lack water if we vomit or if we have diarrhea. That is also the same if our bodies are hot, when our perspiration comes out especially when we work. We can also experience other sicknesses if water is lacking in our body, for example, our back is painful or we are constipated. If water is depleted from the body of a person, he will also die. It is good if we drink plenty of water.

These are signs if water is lacking in the body; one asks tor water because he is thirsty, his eyes become sunken, his skin wrinkles (skin that tents), no or little urine comes out, his lips are dry, and if it is a child his fontanels will become deep. This is what we look for as signs if water is lacking in the body of a person.

This is how we can help if a person lacks water in his body, we will have him drink lots of water so that the water that has come out from his body will be replaced. Have him drink tea or vegetable soup, rice water, and milk if we have money~ That is what we will do for a person sick with diarrhea, always have him drink plenty of water.

This Is The Reason Why A Person Has Diarrhea And Vomits

1. He drinks water that is not clear/clean.

2. His hands are dirty if he eats or if he prepares food.

3. He eat~ food that is not cooked well and not washed.

4. He eats leftover food that has been kept for so long.

5. A person may also have diarrhea and vomit if there are other sickness like:

a. Measles b. Fever c. Infection of the ear

CM03.LI COTABATO MANOBO HEALTH BOOKLET 3 B.T. 16-MAY-88