PENGARUH SIMBOLISME SENI BINA PADA MASJID. KAJIAN

KES MASJID KRISTAL KUALA TERENGGANU

Mohamad Shahrizal Bin Abd Ghafar

Ijazah Sarjana Muda Dengan Kepujian

(Pengurusan Seni)

2015

I

PENGARUH SIMBOLISME SENI BINA PADA MASJID. KAJIAN KES MASJID

KRISTAL KUALA TERENGGANU

MOHAMAD SHAHRIZAL BIN ABD GHAFAR

Projek ini merupakan salah satu keperluan untuk

Ijazah Sarjana Muda Seni Gunaan dengan Kepujian

(Program Pengurusan Seni)

Fakulti Seni Gunaan dan Kreatif

UNIVERSITI MALAYSIA SARAWAK

2015

II

DR. NORIA ANAK TUGANG

UNIVERSITI MALAYSIA SARAWAK

Grade: _____________

Please tick ()

Final Year Project Report

Masters

PhD

DECLARATION OF ORIGINAL WORK

This declaration is made on the ……………..day of……………..2015.

Student’s Declaration:

I ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------

---------- (PLEASE INDICATE STUDENT’S NAME, MATRIC NO. AND FACULTY) hereby

declare that the work entitled -----------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------ is my original work. I have not

copied from any other students’ work or from any other sources except where due reference or

acknowledgement is made explicitly in the text, nor has any part been written for me by

another person.

___________________ ____________________________________________

Date submitted Name of the student (Matric No.)

Supervisor’s Declaration:

I ---------------------------------------------------------------- (SUPERVISOR’S NAME) hereby certifies that

the work entitled -----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------- (TITLE) was prepared by the above named student, and

was submitted to the “FACULTY” as a * partial/full fulfillment for the conferment of ------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- (PLEASE

INDICATE THE DEGREE), and the aforementioned work, to the best of my knowledge, is the

said student’s work.

Received for examination by: ____________________________ Date: _____________________

(Name of the supervisor)

MOHAMAD SHAHRIZAL BIN ABD GHAFAR, 36985, FAKULTI SENI GUNAAN DAN KREATIF

PENGARUH SIMBOLISME SENI BINA PADA MASJID.

KAJIAN KES MASJID KRISTAL KUALA TERENGGANU

MOHAMAD SHAHRIZAL BIN ABD GHAFAR (36985)

PENGARUH SIMBOLISME SENI BINA PADA MASJID. KAJIAN KES MASJID

KRISTAL KUALA TERENGGANU

IJAZAH SARJANA MUDA DENGAN KEPUJIAN (PENGURUSAN SENI)

DR. NORIA TUGANG

III

I declare that Project/Thesis is classified as (Please tick (√)):

CONFIDENTIAL (Contains confidential information under the Official Secret Act 1972)*

RESTRICTED (Contains restricted information as specified by the organisation where

research was done)*

OPEN ACCESS

Validation of Project/Thesis

I therefore duly affirm with free consent and willingly declare that this said Project/Thesis

shall be placed officially in the Centre for Academic Information Services with the abiding

interest and rights as follows:

This Project/Thesis is the sole legal property of Universiti Malaysia Sarawak

(UNIMAS).

The Centre for Academic Information Services has the lawful right to make copies

for the purpose of academic and research only and not for other purpose.

The Centre for Academic Information Services has the lawful right to digitalise the

content for the Local Content Database.

The Centre for Academic Information Services has the lawful right to make copies

of the Project/Thesis for academic exchange between Higher Learning Institute.

No dispute or any claim shall arise from the student itself neither third party on

this Project/Thesis once it becomes the sole property of UNIMAS.

This Project/Thesis or any material, data and information related to it shall not be

distributed, published or disclosed to any party by the student except with

UNIMAS permission.

Student signature ____________________ Supervisor signature:________________

(Date) (Date)

Current Address:

NO 213, JALAN PENGKALAN MERBAU SUNGAI TONG SETIU, 21500 BANDAR

PERMAISURI TERENGGANU

Notes: * If the Project/Thesis is CONFIDENTIAL or RESTRICTED, please attach together

as annexure a letter from the organisation with the period and reasons of confidentiality and

restriction.

[The instrument is duly prepared by The Centre for Academic Information Services]

IV

Projek bertajuk PENGARUH SIMBOLISME SENI BINA PADA MASJID. KAJIAN

KES MASJID KRISTAL KUALA TERENGGANU telah disediakan oleh

MOHAMAD SHAHRIZAL BIN ABD GHAFAR dan telah diserahkan kepada Fakulti

Seni Gunaan dan Kreatif sebagai memenuhi syarat untuk Ijazah Sarjana Muda dengan

Kepujian Pengurusan Seni.

Diterima untuk diperiksa oleh

_______________________

(Dr. Noria Anak Tugang)

Penyelia Projek Tahun Akhir

Tarikh:

_______________________

V

PENGHARGAAN

Assalamualaikum dan Selamat Sejahtera,

Bersyukur saya ke hadrat Ilahi kerana dengan limpah dan kurnianya saya dapat

menyiapkan kajian ini dengan lancar dan sempurna. Setinggi-tinggi penghargaan dan

jutaan terima kasih ditujukan kepada pihak-pihak yang terlibat secara langsung dan tidak

langsung dalam proses menyiapkan kajian ini.

Kesempatan ini, saya ingin mengucapkan jutaan terima kasih yang tidak terhingga

kepada pensyarah Pengurusan Seni, terutama sekali kepada Penyelia Projek Tahun Akhir

saya iaitu Dr. Noria Anak Tugang yang telah memberi tunjuk ajar, bimbingan, dorongan

dan semangat sepanjang saya menyiapkan kajian ini. Tanpa ajar daripada beliau mungkin

kajian ini tidak dapat disempurnakan dengan baik. Selain itu, beliau juga merupakan

seorang pensyarah yang memberi sepenuhnya tanggungjawab dan komitmen dalam

membantu serta memberi tunjuk ajar kepada saya.

Selain itu, jutaan terima kasih ditujukan kepada keluarga di atas pengorbanan

mereka dalam memberi nasihat, semangat, bimbingan dan dorongan serta bantuan

kewangan kepada saya dalam menyiapkan kajian ini. Tanpa berkat dan doa mereka tidak

mungkin saya berjaya menyiapkan kajian ini dengan sempurna. Akhir sekali, saya ingin

mengucapkan terima kasih kepada informan saya yang telah banyak membantu saya dalam

menyiapkan kajian ini.

VI

ISI KANDUNGAN

PERKARA MUKA SURAT

JUDUL i

BORANG PENGESAHAN ii

PENGESAHAN DAN TANDATANGAN PENYELIA iv

PENGHARGAAN v

SENARAI GAMBAR x

ABSTRAK xiii

BAB 1

PENDAHULUAN

1.1 Pengenalan 1

1.2 Permasalahan Kajian 3

1.3 Objektif Kajian 4

1.4 Skop Kajian 5

1.5 Lokasi Kajian 5

1.6 Batasan Kajian 8

1.7 Kerangka Konseptual 10

1.8 Kepentingan Kajian 17

1.9 Masalah Yang Dihadapi Semasa Menjalankan Kajian 18

VII

BAB 2

SOROTAN KESUSASTERAAN

2.1 Pengenalan 20

2.2 Ciri-Ciri Seni Bina 20

2.3 Pengaruh 22

2.4 Simbol 26

2.5 Seni Bina 27

2.6 Motif 29

2.7 Masjid 31

2.8 Ukiran 32

2.9 Rumusan 33

BAB 3

METODOLOGI KAJIAN

3.1 Pengenalan 34

3.2 Kajian Keperpustakaan 35

3.3 Kaedah Kerja Lapangan 36

3.4 Intrumen Kajian 37

3.5 Rumusan 39

VIII

BAB 4

ANALISIS DATA DAN DAPATAN KAJIAN

4.1 Pengenalan 40

4.2 Analisis Data 40

4.3 Perbincangan Dan Dapatan Kajian 52

4.4 Rumusan 79

BAB 5

KESIMPULAN DAN CADANGAN KAJIAN

5.1 Kesimpulan 80

5.2 Cadangan 84

Senarai Rujukan 88

Lampiran

IX

SENARAI GAMBAR

Gambar 1.1 : Peta Pulau Wan Man Kuala Terengganu 6

Gambar 1.2 : Peta lokasi Pulau Wan Man di dalam negeri Terengganu 7

Gambar 1.3 : Kedudukan Masjid Kristal di Pulau Wan Man Kuala Terengganu 7

Gambar 1.4 : Kerangka Konseptual kajian lapangan di Masjid Kristal 10

Gambar 4.1 : Informan pertama, Ustaz Wan Moha Ridhwan Bin Wan Azam 42

Gambar 4.2 : Informan kedua, Cik Wan Nur Mariam 44

Gambar 4.3 : Motif ukiran Bunga Telipok dari dalam Masjid Kristal 53

Gambar 4.4 : Motif ukiran Bunga Telipok dari belah dalam Masjid Kristal 53

Gambar 4.5 : Motif ukiran Bunga Telipok dari Sebelah Luar 54

Gambar 4.6 : Ruang keluar masuk udara dari dalam Masjid Kristal 55

(Motif ukiran Bunga Tanjung)

Gambar 4.7 : Motif ukiran Bunga Tanjung pada Penghadang solat antara 56

wanita dan lelaki

Gambar 4.8 : Motif ukiran Bunga Tanjung pada ruang atas pintu keluar 56

masuk

Gambar 4.9 : Bentuk motif bunga tanjung pada konsep asalnya 58

Gambar 4.10: Ukiran Bunga Kerawang di bahagian luar dinding Masjid 59

Kristal

Gambar 4.11 : Ukiran Bunga Kerawang pada bahagian siling Masjid Kristal 60

dari jarak jauh

Gambar 4.12 : Ukiran Bunga Kerawang dari jarak dekat pada siling Masjid 61

Kristal.

X

Gambar 4.13 : Ukiran Bunga Kerawang pada pemegang pintu utama 62

Masjid Kristal

Gambar 4.14 : Ukiran Bunga Kerawang pada cermin di sekeliling Masjid 63

Kristal

Gambar 4.15 : Ukiran Jejari Buaya pada mimbar Masjid Kristal 64

Gambar 4.16 : Ukiran Jejari Buaya pada bahagian Atas bumbung mimbar 64

Masjid Kristal

Gambar 4.17 : jenis pasak dan saiznya 65

Gambar 4.18 : pasak setelah di lekatkan pada bahagian Mimbar Masjid 65

Kristal

Gambar 4.19 : Seni Ukiran Kaligrafi ( Ali Imran - 189,190,191)pada 66

bahagian bawah kubah Masjid Kristal dari jarak jauh

Gambar 4.20 : Seni Ukiran Kaligrafi ( Ali Imran - 189,190,191) pada 66

bahagian bawah kubah Masjid Kristal dari jarak dekat

Gambar 4.21 : Seni ukiran kaligrafi ( Al Ankabut - 56) pada 67

bahagian pintu utama Masjid Kristal

Gambar 4.22 : Seni ukiran Kaligrafi ( Al Bayyinah - 5) pada bahagian 67

Mehrab Masjid Kristal

Gambar 4.23 : Bentuk simbol bulan pada menara Masjid Kristal 68

Gambar 4.24 : Mimbar Masjid Kristal, dipuncak mimbar tersebut mempunyai 69

simbol bulan sabit

Gambar 4.25 : Kubah Masjid Kristal (di tengah merupakan kubah utama 70

Masjid Kristal)

Gambar 4.26 : Struktur kubah dari dalam Masjid Kristal 72

XI

Gambar 4.27 : Ruang besar berhadapan dengan ruang mihrab (utama) 73

Gambar 4.28 : Ruang kawasan mihrab (utama) 74

Gambar 4.29 : Ruang besar di bahagian tengah 75

Gambar 4.30 : Bahagian ruang solat wanita dari jarak jauh 75

Gambar 4.31 : Ruang sudut maklumat dibahagian penjuru sebelah kanan 76

Gambar 4.32 : Ruang solat wanita (penghadang antara lelaki dan perempuan) 77

Gambar 4.33 : Ruang berwuduk 78

XII

ABSTRAK

Simbolisme pada Masjid Kristal merupakan unsur seni yang terdapat padanya iaitu seperti

simbol, motif ukiran dan konsep ruang yang digunakan terhadap masjid tersebut. Tajuk ini

dikaji bertujuan untuk merungkai sejauh mana kita mengenali seni-seni ini yang kian

dilupakan oleh golongan muda sekarang. Pengaruh simbolisme seni bina ini dikaji untuk

mengetahui sejauh mana pengaruh tempatan digunakan pada Masjid Kristal dan konsep

yang digunakan sama atau tidak dengan konsep masjid yang lain seperti konsep tradisional

ataupun moden.

XIII

ABSTRACT

Crystal Mosque symbolism in the art that there are elements on it that like symbols, motifs

and carving space concepts used against the mosque. This title is also aimed to

dismantling examined the extent to which we recognize the arts are increasingly forgotten

by the younger generation now. The influence of Architecture symbolism is examined to

determine the extent of the local use on the Crystal Mosque and concepts used together or

not with the concepts such as the concept of the mosque traditional or modern.

1

BAB 1

PENDAHULUAN

1.1 Pengenalan

Dalam pengenalan ini pengkaji akan mengolahkan tentang latar belakang tajuk

yang akan dikaji dan menerangkan tentang pilihan tajuk yang telah dipilih secara lebih

terperinci lagi. Dari segi sudut pandang khusus ini adalah sangat penting kepada pengkaji-

pengkaji yang ingin membuat kajian dengan lebih mendalam lagi tentang sesuatu benda

yang akan dikaji. Dalam tajuk Pengaruh Simbolisme Seni Bina Pada Masjid kajian kes

Masjid Kristal Kuala Terengganu ia telah dibuat mengikut kaedah dan turutan yang telah

dirancang. Selain itu, pengkaji juga akan mengkaji dengan lebih terperinci lagi tentang

tajuk-tajuk kajian yang lepas untuk menghasilkan penemuan kajian yang baru dalam

penyelidikan tentang tajuk yang telah dipilih. Di samping itu, dengan adanya penyelidikan

seperti ini ia akan memudahkan lagi para pengkaji mengkaji tentang tajuk kajian dengan

lebih mendalam serta mencari punca dan masalah yang ingin dikaji oleh pegkaji. Justeru

itu, dengan adanya perancangan yang telah dibuat akan lebih memudahkan lagi pengkaji

dalam membuat kajian mengikut bab yang telah disusun.

Taman Tamadun Islam bukti keunggulan seni bina Islam. Sekarang, kita tidak perlu

bersusah lagi untuk ke luar negara bagi melihat keindahan kesenian seni bina masjid

kerana kesemuanya lengkap ada di Malaysia atau lebih tepat lagi di Taman Tamadun Islam

di Pulau Wan Man, Kuala Terengganu. Taman Tamadun Islam yang telah dibina menelan

perbelanjaan sebanyak RM 249.3 juta yang telah dirasmikan oleh mantan Perdana Menteri

2

kita iaitu Tun Abdullah Ahmad Badawi, menjanjikan keindahan, keunikan, dan kehalusan

kesenian seni bina yang berasaskan Islam. Keunikan Taman Tamadun Islam sudah

semestinya dengan wujudnya sebuah masjid dinamakan Masjid Kristal yang terapung serta

23 replika monumen Islam terkenal dari seluruh dunia, termasuk Al-Hambra (Sepanyol),

Masjid Sultan Omar Ali saifuddin (Brunei Darussalam), Masjid Kubah Al-Sakhra,

Baitulmaqdis (Palestin).

Antara monumen-monumen ini yang paling tersengang indah adalah Masjid Kristal

yang dijadikan ikon Taman Tamadun Islam dengan ciri dan reka bentuk keseluruhannya

yang menarik dan indah. Terletak di muara sungai Terengganu, Lokasi Taman Tamadun

Islam strategik dan mudah dihubungi dengan destinasi pelancongan lain seperti Muzium

Negeri, Pulau Duyong dan Heritage Trail (Bukit Puteri, Kedai Payang dan kampung Cina).

Pulau Wan Man berhampiran Kampung Losong, Kuala Terengganu pada asalnya hanyalah

Sebuah Pulau yang langsung tidak berpenghuni, hanya dipenuhi dengan hutan nipah dan

dianggap "berhantu" oleh penduduk setempat. Namun kini, pulau yang dianggap sepi dan

"berhantu" menjadi tumpuan ribuan pengunjung selepas mercu tanda baru Taman

Tamadun Islam yang mengetengahkan keunggulan seni warisan dan kesenian seni bina

Islam dari seluruh pelusuk dunia, bakal mengubah wajah pulau itu dengan sekelip mata.

3

1.2 Permasalahan kajian

Seperti yang kita sedia maklum, tempat beribadat bagi umat Islam dan juga

dikenali sebagai rumah Allah adalah masjid dan penghulu kepada semua hari ialah hari

jumaat. Bagi setiap hari jumaat kaum lelaki perlulah ke masjid bagi menunaikan solat

jumaat. Selain itu, masjid juga merupakan tempat untuk mengadakan himpunan dan tempat

pertemuan umat Islam di kawasan itu. Masjid Kristal telahpun menjadi ikon kepada

Terengganu sebagai tempat destinasi lawatan yang amat berguna kepada penggemar-

penggemar keindahan ciptaan seni bina akan menggunakan konsep yang sama iaitu

sebagai tempat ilmuan berkumpul.

Sebuah masjid yang dibina haruslah mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat

pada seni bina dan struktur bentuk masjid. Sebagai contoh masjid-masjid yang terdapat di

seluruh pelusuk dunia ini. Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah sukar

untuk mengenalpasti bentuk-bentuk motif ukiran pada Masjid Kristal. Hal ini demikian

kerana, setiap motif ukiran yang digunakan pada dinding masjid begitu susah untuk

ditafsirkan.

Selain itu, permasalah yang seterusnya ialah, simbol yang digunakan pada Masjid

Kristal berbeza dengan masjid yang lain. Hal ini demikian kerana, simbol yang digunakan

pada Masjid Kristal tidak begitu jelas dan menjadi pertanyaan kepada para pelawat yang

datang ke masjid tersebut.

4

Permasalahan yang ke tiga ialah, konsep ruang yang digunakan pada Masjid Kristal

mempunyai keunikan yang tersendiri. Ini kerana, semasa pengkaji membuat kajian

lapangan di tempat kajian, pengkaji mendapati, beberapa acara sedang dijalankan di dalam

masjid tersebut. Setiap ruang yang ada di dalam masjid, terdapat berlainan acara majlis

yang dilakukan. Hal ini menyebabkan pengkaji ingin menganalisa konsep ruang yang

digunakan pada masjid tersebut.

1.3 Objektif Kajian

Terdapat beberapa objektif yang mendorong pengkaji untuk membuat

kajian mengenai Pengaruh Simbolisme Seni Bina Pada Masjid Kristal. Antara Objektif

Kajian ialah:-

i. Mengenalpasti bentuk motif ukiran yang digunakan terhadap Masjid Kristal di

Pulau Wan Man, Kuala Terengganu.

ii. Mengkaji bentuk simbol pada Seni Bina Masjid Kristal.

iii. Menganalisa konsep ruang yang terdapat di dalam Masjid Kristal di Pulau Wan

Man, Kuala Terengganu.

5

1.4 Skop Kajian

Skop kajian ini memfokuskan Masjid Kristal di Pulau Wan Man, Kuala

Terengganu sebagai tempat kajian kes pengkaji. Selain itu simbolisme seni bina pada

Masjid Kristal menjadi aspek utama dalam kajian ini. Tambahan pula skop kajian ini hanya

tertumpu kepada simbol yang terdapat pada Masjid Kristal sahaja. Pengkaji menfokuskan

simbolisme yang terdapat pada masjid seperti motif ukiran, simbol dan konsep ruang yang

digunakan terhadap Masjid Kristal. Pengkaji hanya mengunakan kaedah kualitatif dalam

kajian ini seperti kajian perpustakaan, kaedah kajian turut serta dan kaedah temubual.

1.5 Lokasi Kajian

Lokasi kajian yang telah dijalankan adalah di Taman Tamadun Islam Pulau Wan

Man Kuala Terengganu. Lokasi kajian ini lebih tertumpu kepada kawasan di sekitar Pulau

Wan Man. Masjid Kristal telah dibina di atas pulau yang dinamakan Pulau Wan Man iaitu

yang terletak di daerah Kuala Terengganu. Manakala satu-satunya jalan yang

menghubungkan ke kawasan Pulau Wan Man adalah Kampung Losong yang terletak

berhampiran pulau tersebut. Kawasan ini begitu pesat dengan pengunjung yang hadir

kerana kawasan tersebut begitu hampir dengan Muzium Negeri Terengganu yang dikenali

sebagai Muzium Losong.

Pulau ini pada dahulunya tidak berpenghuni dan ia hanya dijadikan sebagai tempat

persinggahan sementara bagi nelayan untuk berehat dan membetulkan pukat yang

tersimpul. Sesetengah mengatakan pulau ini tidak berpenghuni kerana kawasannya yang

keras dan mistik menyebabkan tiada sesiapa yang berani tinggal di sana. Hal ini

menyebabkan kawasan ini terbiar dan dipenuhi dengan semak samun.

6

Kerajaan Terengganu mengambil inisiatif dengan memperlihatkan kawasan

tersebut boleh dikomersialkan dan dijadikan tempat destinasi lawatan para pelancong asing

mahupun tempatan dengan membina Taman Tamadun Islam di atas pulau tersebut.

Manakala Masjid Kristal pula dijadikan mercu tanda di Taman Tamadun Islam.

Gambar 1.1 : Peta Pulau Wan Man Kuala Terengganu.

Sumber : Internet (http://musafirhomestaygongbadak.blogspot.com)

7

Gambar 1.2 : Peta lokasi Pulau Wan Man di dalam negeri Terengganu

Sumber : Internet (http://www.wonderfulmalaysia.com)

Gambar 1.3 : kedudukan Masjid Kristal di Pulau Wan Man Kuala Terengganu.

Sumber : Internet (http://homestaylosongsiakap.blogspot.com)

8

1.6 Batasan Kajian

Dalam menjalankan kajian mengenai Pengaruh Simbolisme Seni Bina Pada Masjid.

Kajian Kes Masjid Kristal Kuala Terengganu, pengkaji mengalami beberapa perkara yang

menjadi batasan kepada pengkaji. Pengkaji telah memfokuskan kepada beberapa batasan

iaitu:-

(i) Informasi

Pengkaji mengalami kesukaran untuk mencari informasi yang sesuai bagi

mendapatkan maklumat berkaitan dengan seni bina Masjid Kristal. Hal ini demikian

kerana, semasa menjalankan kajian pengkaji tidak dapat berjumpa dengan pihak

pengurusan Taman Tamadun Islam yang menjaga bahagian Masjid Kristal. Kebanyakan

mereka yang menjaga tidak dapat menerangkan dengan jelas dan terperinci berkaitan

pengaruh seni bina masjid tersebut kerana mereka bukanlah pakar dalam bidang tersebut.

(ii) Bahan Rujukan

Pengkaji mengalami masalah untuk mencari bahan rujukan berkaitan dengan

pengaruh simbolisme seni bina. Perpustakaan awam di sekitar Kuala Terengganu amat

terhad dan pengkaji terpaksa bertanya dengan penduduk sekitar tetapi malangnya

penduduk sekitar tidak dapat memberikan informasi yang jelas tentang pengaruh

simbolisme terhadap seni bina Masjid Kristal kerana, ramai pakar-pakar ukir tradisional

telahpun meninggal dan hanya segelintir sahaja yang ada, malangnya tidak mengusahakan

lagi.

9

(iii) Faktor Geografi

Faktor geografi juga menjadi salah satu faktor dalam batasan kajian pengkaji. Hal

ini kerana, jarak diantara rumah dan tempat kajian pengkaji amat jauh. Pengkaji tinggal di

luar bandar (Daerah Setiu) manakala tempat kajian pengkaji berada di kawasan bandar

(Daerah Kuala Terengganu). Selain itu, keadaan jalan raya yang berliku-liku dan tidak rata

menyebabkan pengkaji terbatas untuk sampai ke tempat kajian.

(iv) Faktor Kewangan

Faktor kewangan turut menjadi batasan kajian pada pengkaji. Hal ini kerana,

pengkaji merupakan pelajar di Universiti dan tiada sumber pendapatan yang tetap untuk

pengkaji menggunakan dana kewangan dalam melakukan kajian.

10

1.7 Kerangka Konseptual

Gambar 1.4 : Kerangka Konseptual kajian lapangan di Masjid Kristal.

Sumber : Data Kuantitatif:

Pengaruh Simbolisme Seni Bina Pada Masjid, Kajian Kes Masjid Kristal Kuala

Terengganu.

Sumber Informan : Ustaz Wan Mohd Ridhuan

Iman Manaf Bin Muda

Cik Wan Nur Mariam

Cik farhana