AMEA akad. Н.Ə.Əliyev ad. Coğrafiya İnstitutu, Bakı Dövlət Universiteti,

AMEA-nm İqtisadiyyat İnstitutu

T.İBRAHİMOV, M.YUNUSOV, D.YUSİFOV

MİL DÜZÜ LANDŞAFTLARININ M Ü H A F İ Z Ə S İ

Bakı-2012

Elmi redaktoru: BUDAQ BUDAQOVAM EA-nın akademiki, coğrafiya elmləri doktoru, professor

Rəyçilər: MİRNUH İSMAYILOVAM EA-nın akad. H. Əliyev adına coğrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,

coğrafiya elmləri namizədi

ELXAN MƏMMƏDBƏYOVAM EA-nın akad. H.Əliyev adma coğrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, coğrafiya elmləri namizədi

İbrahimov T.O., Yunusov M .Y., Yusifov D.E.M il düzü landşaftlarının mühafizəsi. (monoqrafiyu)B.,

«Mars-Print» 2012, 205s.

Kitabda M il düzünün landşaftlarının araşdı-rılması, təbii landşaftların transformasiyası (dəyişdiril-məsi), Mil düzünün landşaftının inkişaf tarixi, ərazinin landşaftının mühafizəsi məsələləri şərh edilmişdir.

Kod 097 © İbrahimov T.O., Yıınusov M. Y., Yusifov D.E. 2012

GİRİŞ

Bəşəriyyət yarandığı zamandan bu günədək təbiətin ayrı-ayrı komponentlərindən (torpağından, suyundan, havasından, canlı aləmindən), yeraltı və yerüstü sərvətlərindən öz yaşaması üçün kifayət qədər istifadə etmişdir. Cəmiyyət öz inkişafının yüksək pillələrinə qədəm qoyduqca təbiətlə insan arasındakı münasibət dəyişir və bu həmişə insanların xeyrinə olur. Dünya əhalisi artdıqca və insan öz əlində daha mükəmməl texniki vasitələri cəmləşdirdikcə təbiətdən çox mənfəət götürür. Nəticədə təbiət dəyişir, «xəstələnir», mövcud olan ümumi harmoniya pozulur, nəhayət insanları düşündürən,narahat edən qlobal problemlər yaranır.

Cəmiyyətin bu qədər sürətlə inkişaf etdiyi və böyük elmi-texniki qüvvəyə malik olduğu son əsrdə təbiətlə insan arasındakı münasibət tamamilə pozulmuş, hətta ekologiyamız üçün təhlükəli bir vəziyyət yaranmışdır. İnsanlar təbii komponentlərə (torpağa, suya, bitki örtüyünə, atmosferə, heyvanat aləminə və s.) güclü təsir göstərməklə təbiətə sağalmaz yaralar vurmuş, həmin yaralardan əmələ gələn sızıltılar, göynərtilər və ağrılar isə daim təbiətə öz mənfi təsirini göstərmişdir. Bütün bunların qarşısını almaq üçün ekoloji bilikləri artırmaq, kütlə arasında ekoloji təhsili genişləndirmək, gənc nəslin bu yöndə tərbiyəsini dünyanın sivil dövlətlərdəki səviyyəyə çatdırmaq XXI əsrin ən aktual problemlərindəndir.

3

Respublikamızın Kiir-Araz- ovalığı intensiv əkinçiliyin təsirinə məruz qäldığından burada təbii landşaftdan demək olar ki, əsər-əlamət qalmamış, sonda bütün regionda antropogen landşaft formalaşmışdır.

Mil düzündə, Ağgöl ətrafında köçəri quşların toplanması və qışlamasım nəzərə alıb gölü və onun ətraf ərazilərini mühafizə etmək qərara alınmışdır.

Azərbaycandakı kənd təsərrüfatı, turizm- rekreasiya və s. işləri ilə bağlı təbiətin bütün komponentlərinə antropogen təsirlər gücləndirilmişdir. Bunun nəticəsində bəzi bitki növləri azalmış, bir sıra heyvan növlərinin nəsli isə kəsilmək təhlükəsi qarşısında qalmışdır.

Bütün bu deyilənlər Kür-Araz ovalığının Mil düzündə də müşahidə edilir. Mil düzü hələ qədimdən əkinçilik üçün əlverişli olduğundan buranın təbii landşaftları intensiv antropogen təsirlərə məruz qalmışdır. İrriqasiya işləri, meliorativ tədbirlər, yolların, kanal və kollektorların çəkilişi və digər kommunikasiya işləri ya birbaşa, ya da dolayı yollarla təbii landşafta təsir göstərərək insanlar onu öz xeyrinə dəyişdirmişdir.

Son zamanlar bu dəyişdirmə o qədər plansız, kortəbii həyata keçirilir ki, landşaftın komponentləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə, landşaftın daxili differensasiyası, mövcud olan harmoniya pozulmuşdur.

Məqsədimiz Mil düzünün təbii şəraitini ətraflı öyrənmək, təbii landşaft komplekslərini şərh etmək, landşaftda gedən dəyişkənliyi ayırd etmək və Mil düzündə landşaftı və heyvanat aləmini mühafizə etməyin yollarını xarakterizə etməkdir.

4

I FƏSİL. MİL DÜZÜNÜN FİZİKİ COĞRAFİ SƏCİYYƏSİ.

1.1. Mil düzünün coğrafi mövqeyi, sahəsi və sərhədləri.

Mil düzü Kür-Araz ovalığının cənub-qərb hissəsini tutub, Kürlə Araz çayının arasında yerləşir. Düz şimal- qərbdən Qarabağ düzü ilə (Qarqar çayı boyunca) sərhədlənir. Düzün qərb sərhəddi 400-450 metrlik hori­zontal boyunca keçirilir. Ərazi şərqdən və şimal-şərqdən Kür çayı ilə Şirvan düzündən ayrılır. Cənubdan və cənub şərqdən isə Mil düzü Araz çayı boyunca İran və Muğan düzü ilə sərhədlənir.

Düz əsasən Kür və Araz çayının arasında olub bir növ üçbücağa oxşar formaya malikdir. Düzənliyin qərb hissəsində olan sərhəd daha girintili-çıxıntılıdır. Bu da ərazinin bu hissəsinin relyefi ilə əlaqədardır. Düzənliyin qərb hissəsinin relyefi düzənlik landşaftının daha çox qərbə getməsinə, bəzi yerlərdə isə parçalanmış şəkildə dağ ətəyində öz yerini dağlıq landşaftına verməsinə səbəb olmuşdur. Mil düzünün geniş sahə tutması və buraya hər tərəfdən təsiri olması ərazi daxilində mövcud olan təbii- komplekslərin (landşaftların) və təbii şəraitin müxtəlif olmasına səbəb olmuşdur. Düz daxilində olan müxtəlifliyi aydınlaşdırmaq üçün burada mövcud olan təbii- komponentlər haqqında qısa izahat verməyi məqsədəuyğun hesab edirik.

5

1.2. Oroqrafiyası və relyefi.Mil düzünün səthi ilk baxışdan Kür-Araz ovalığının

başqa sahələrində olduğu kimi tam düzənliyi xatırladır. Lakin düzlə hərtərəfli tanış olduqda, onun tam düzənlik olmadığı aşkar olur. Ərazinin mikrorelyefinin mürəkkəbliyi dəniz səviyyəsindən alçaq olan ovalıq sahədə belə mürəkkəb və müxtəlif təbii-komplekslər yaranmasına səbəb olmuşdur. Düzün belə mürəkkəb mikrorelyefə malik olması onun geoloji inkişafı ilə əlaqədardır. Düzdə axan keçmiş və müasir çaylar ərazi daxilində müxtəlif relyef formaları: quru dərə, göl və gölməçələr, gətirmə konusları və s. yaratmışdır.

Öyrənilən ərazi daxilində Mehmangölündən başlayıb Sabirabada qədər olan hissədə meyillik eyni deyildir. Meyillik Beyləqan Ağçabədi yoluna qədər az, ondan şərqə doğru çoxalmağa başlayır. Dəniz səviyyəsindən alçaq olan sahədə şərq istiqamətində enmə kiçikdir. Bu hissədə meyilliyin az olmasına səbəb Kür və Araz çayları olmuşdur. Çaylar dördüncü dövrdə çox dərin olmayan körfəzi gətirdiyi çöküntü ilə tədriclə doldurduğundan burada düzən olan sahə yaranmışdır. Bu düz isə ümumi meyilliyə tabe olaraq tədriclə Xəzər dənizinə doğru enmişdir. Düzün bu hissəsində meyilliyin az olması yuyulmanın sürətini azaldır. Lakin ərazi daxilində, əsas çökmə süxürlar olduğundan çaylar burada geniş meandırlar və dərin dərələr yaradıb onu girintili-çıxıntılı etmişdir.

Mil düzünün daxilində nisbətən böyük meyillik fərqi Kiçik Qafqaz dağlarının yamacını tutur. Burada olan

6

meyillik iki istiqamətdədir. Meyilliyin bir istiqaməti şərqə və şimal-şərqə olub ümumi Kür-Araz ovalığının meyilliyinə tabedir. İkincisi isə Araz dərəsinə düşən meyillikdir. Bütün bunları nəzərə alaraq relyefdə olan müxtəlifliyə görə Mil düzünü üç hissəyə bölürük:

1. Dəniz səviyyəsindən alçaq göllük-bataqlıq sahə.2. 0-150-200 metrlik horizontallar arası düzənlik3. 200-450 metr arası dağətəyi düzənlik.1. Göllük-bataqlıq sahə 0- horizontalından başlayıb

Kür və Araz çayları boyunca şərqə doğru çayların qovuşduğu sahəyə kimi uzanır. Ərazi özünün mürəkkəb mikrorelyef forması ilə fərqlənir. Bu hissə başdan-başa çayların gətirdiyi lili, gilli-qumlu gətirmə material­larından yaranan çöküntülərdən ibarətdir. Çayların gətirdiyi materiallar içərisində çoxlu duz olduğundan ərazidəki bəzi çökəkliklərdə duz qatlan çökmüşdür. Son dövrə qədər yerli əhali, xüsusən köçəri maldarlar həmin düzdən istifadə etmişlər. Göllük - bataqlıq sahənin, özünü relyefinin müxtəlifliyinə görə dörd yerə bölmək olar: a) Kür ətrafı suayrıcı, b) Boz qobu, Şərbət qobu, Sarısu çökəkliyi, v) Küytəpə, Şirinqum, Dəllər təpəliyi, q) Araz ətrafı suayrıcı.

a) Kür ətrafı özündən cənubda olan çökəklik-göllük hissədən 10 metrə kimi yüksək olub, ensiz zolaq şəklində uzanır. Buranın ən enli yeri Şərbət qobu ilə Boz qobunun keçdiyi sahədədir. Əlyetməzli yanında Kür ətrafı sahənin eni 8 kilometrdən çoxdur. Həmin sahə Kürün yaratdığı əyrinin (meandranın) hesabına genişlənmişdir. Kürün yatağı indi ətrafdakı çökək sahələrdən 8-10 metr

7

yüksəkdə axar. Çökəklik sahələrdəki suyun səviyyəsinin tez-tez dəyişməsi Kürdə su ' səthinin dəyişməsi ilə əlaqədardır.

b) Boz qobu. Şərbət qobu, Sarısu çökəkliyi əsasən Kür çayı tərəfindən yaradılmışdır. Bunu təsəvvür etmək üçün Kür çayının bu hissədə yaratdığı meandrlarm uzunluğunu və əyriliyin çoxluğunu aşağıdakı misaldan görmək olar.

Kürün 10 metrdən dəniz səviyyəsindən yüksəkdə yerləşən horizontaldan başlayıb Xəzərə qədər axdığı sahədə uzunluğu 743 kilometrdir. Kürün aşağı axımında Yevlaxdan Xəzərə qədər düz xətlə uzunluğu 250 kilometr olduğu halda, əyriliyin sayı isə 647 kilometr, yəni Kürün uzunluğunun 40%-ə qədərini tutur. Belə çox əyrilik ancaq düzən hissədə olduğundan Kür burada çoxlu axmazlar yaratmışdır. Kür çayının ətrafında olan göllər axmazlar, nisbətən cənubda və şimal da çıxar sular hesabına yaranan bataqlıqlardan fərqlənir. Kürün yaratdığı axmazların çoxu quraq dövründə su çatışmadığından tez quruyur, onların yerində ancaq quru dərələr qalır. Son dövrə qədər Kürdə daşqın olan kimi həmin sahələr (axmaz və göllər) su ilə dolub geniş bir su sistemi yaradırdı. Bu su sistemi son dövrə qədər axar olduğundan suyu şirin olmuşdur. Düzün şərqində belə halın olması mövcud təbii-komplekslərin (landşaftların) dəyişməsində böyiik əhəmiyyəti olan mikrorelyefin parçalanmasında müəyyən təsir göstərmişdir. Çökək olan bu sahələr düzənliyin orta hissəsini tutur. Keçid zona olan bu hissədə relyef daha çox dalğavaridir.

8

Sultanbudan başlayaraq şərqə getdikcə geniş çökəklərə rast gəlinir. Şimal hissədə müasir Kür tərəfindən vaxtı ilə kəsilib parçalanmış və onun öz yatağını dəyişməsi sayəsində əmələ gəlmiş çökəkliklər və quru dərələr vardır. Güman etmək olar ki, dördüncü dövrdə qısa dağ çayları olan Qarqar, Xonaşən, Qarasu və Şapartu çayları indikinə nisbətən daha geniş sahə tutan, Xəzər dənizinin burada yaratdığı körfəzə tökülmüşlər. Çayların hər birinin gətirdiyi çöküntü materialı çayın yatağı boyunca yüksəkdən alçağa, yəni ümumi şəkildə qərbdən-şərqə çökdürülmüşdür. Sonrakı dövrlərdə gedən eroziya nəticəsində relyefdə olan çala-çuxur sahələrin çoxusu dolub hamarlanmışdır. Vaxtı ilə çayların yaratdığı dərələrin bir qismi indi quru yataq şəklində qalmaqdadır. Yaz və payız aylarında yağıntılı dövründə bu quru yataqların bəzisində müvəqqəti su olur.

Kür boyunca olan quru dərələrin istiqaməti qərbdən-şərqə doğrudur. Bunların çoxusu bir-birilə düzün içərisində azca nəzərə çarpan çökəklik sahələrlə birləşirlər. Bu çökəkliklərin çoxu son dövrə qədər keçmiş yataqlar olan quru dərələrdəki, suyun axdığı sahələr olmuşdur. Son dövrdə isə bunların çoxusu susus olduğundan ətrafdan gətirilən materiallar hesabına doldurulmuşdur. Mil düzünün daxilində böyük depiressiya yerləşir ki, onun da mərkəzini Ağgöl tutur. Kürün keçmiş yatağı olan bu çökəkliyin şimal qanadı bu hissədə kürün suayrıcını təşkil edir. Burada yüksəklik yoxdur, amma şimal hissədə kiçik təpələr vardır. Ağgöl çökəkliyindən cənubda Şorgölə kimi nisbi yüksəkliyi 10-

9

15 metr olan çökəkliklər uzanır. Hal-hazırda Şorgöl ətrafında olan şorakətin səthə çıxması. V.V.Yeqorovun fikrinə görə nisbətən yaxm dövrdə baş vermiş fiziki- coğrafi proseslərin təsirinin nəticəsidir.

Mil düzü daxilində küləyin fəaliyyəti nəticəsində yaranan çökəkliklər vardır. Həmin çökəkliklərə Şirinqum, Çatal, Qaratəpə arasında rast gəlinir.

b/ Güytəpə, Şirinqum, Qulamqum, Dəllər təpələri qumdan ibarət olub, sonradan külək tərəfindən sovrularaq ətrafındakı çökəklikləri doldurmaq üçün material verir. Belə sahələrdən biri Şirinqumdur. Şirinqum ətrafında çox vaxt hərəkət edən qum təpələri yaranır. Düzənliyin aşağı hissəsində 20 kilometr uzunluğunda Uzun Kudiri yüksəkliyi yerləşir. Yüksəklik əmələ gəlməsinə görə müxtəlif mənşəli hesab edilir.

S.A.Zaxarov (1912) və V.A. Priklonski (1930) düzənliyi hərəkəti dayanmış sahil dünləri hesab edir.M.F.Kalenin (1918.) bunu Kürlə - Araz arasında olan suayrıcı dünlər hesab edir. V.V.Yeqorov (1951) və başqaları isə bunu Arazın daşqınından qorunmaq üçün salınmış bənd olduğunu söyləyirlər.

Uzun Küdiri yüksəkliyi sıfırıncı horizontallardan aşağıda olub, təxminən bizim eranın əvvəlində Xəzər sularından azad olmuşdur. (Priklonski 1930). Burada belə bir bəndin tikilməsi üçün tarixi məlumatlar əsas versə də onun çox uzun olması nisbətən seyrək əhaliyə malik olan bu hissədə çəkilə bilməsi üçün şübhə yaradır.

q/ Araz ətrafı çökəklik, əsasən Arazın gətirmə konusunun üzərini tutur.

10

Arazın gətirmə konusu Mil düzü daxilində böyük sahə tutur. Araz yuxarı axımında daha böyük mailliyə malik olan hissəyə çıxarkən sürətini azaldır və Sabirabadda Kürlə qovuşur. Göstərilən tarixi məlumatlarda Arazın bir başa Xəzərə töküldüyü vaxt bizim eradan əvvəlki tarixə aid edilmişdir. Bəzi tarixi məlumatlarda isə bu tarix bizim eraya aid edilir. Bu haqda başqa tarixçilərlə bərabər Strabonunda fikri olmuşdur.

Strabonun bu haqda olan fikri müxtəlifdir. Bir yerdə o Arazın Kürə töküldüyünü bizim eranın əvvəlinə, başqa yerdə isə bunun daha qədim olduğunu deyir. Strabonun fikrinin ziddiyyətli olması, onun bu yerlərdə olmaması, işinin bu hissəsini ancaq sorğu vasitəsilə yazmasından irəli gəlmişdir. Arazın Kürə və ya ayrıca dənizə tökülməsi müxtəlif dövrə aid edilə bilər. Bu da belə müxtəlif fikirlərin meydana çıxmasına səbəb olur. Doğrudur, Araz hələ bizim erada bir neçə dəfə yatağını dəyişməyə can atmışdır. Lakin insan iradəsi onu özünə tabe etmişdir.

XII əsrdə dənizin səthi mənfi 30 metr olmuşdur. (Priklonski 1930, L.S.Berq, 1948) həmin dövrdə Araz Mil düzündən cənubda da özünə yataq yarada bilərdi. Həmin dövrdə Araz Kürə tökülmüş və heç bir sərbəst axına malik olmamışdır. Çayın Kürlə birləşməsi paleocoğrafi və geoloji məlumatlara görə ancaq dəniz mənfi 14-16 metr aşağı düşdükdən sonra baş verə bilərdi. Demək vaxtilə Kür-Araz ovalığı sahəcə kiçik olduğu dövrdə Mil düzündə olan Qarqar, Şapartu, Xanaşen, Qarasu çayları ayrıca olaraq dənizə tökülə bilərdi. Həmin

11

çayların düzənlik daxilində olan, keçmiş və müasir dərələrinin konfıkurasiyası bunu açıq aydın sübut edir.

Mil düzünün bu hissəsi kəskin yüksəklikləri olmayan geniş sahəni tutur. Bu sahədəki, yüksəklik fərqi şaquli zonalıq qanuna tabe olmaqla 0 m-dən 200 metrə kimi dəyişir.

Düzün nisbətən geniş hissəsini, tutan orta hissənin, qərb tərəfi çayların gətirmə materiallarını özündə toplayan sahədir. Mil düzü daxilində bu hissəyə gələn, Qarqar, Şapartu, Xanaşen, Ağcaqoşun, Qarasu çaylarıdır. Düzün bu hissəsində həmin çaylar indi də öz quru yataqlarını saxlamışlar. Bu çayların hamısının yatağı, dəniz səviyyəsindən alçaq olan sahəyə keçir. Lakin onlar əsasən özündən qərbdə olan dağlıq hissə ilə daha çıx əlaqədardırlar.

Qərb: 150-200 metrdən yuxarı olan quru çöl, düzənliyin yüksək hissəsini Kiçik Qafqaz dağlarının ətəyini tutur. Mil düzünün daha çox girintili-çıxıntıh relyef forması olan məhz bu sahədir. Bu da həmin sahədə alçaq olan hissədə nisbətən qüvvətli eroziyaya məruz qalması ilə əlaqədardır. Vaxtı ilə dənizə yaxın olan bu sahədə axan kiçik çaylar sonradan qərb hissədə gedən qalxma ilə əoaqədar olaraq sürətini artırmış və öz dərələrini daha da dərinləşdirmişlər. Sonrakı dövrdə bu çayların çoxusu yaranmış geniş səhranı keçib öz mənsəblərinə gedib çata bilməmişlər. Bəziləri isə öz istiqamətini dəyişmiş və həmin sahənin relyefini daha çox mürəkkəbləşdirmişdir.

12

Aydın olur ki, Mil düzü öz makro və mikrorelyef formasına görə müxtəlifdir. Bu müxtəliflik Mil düzündə bir-birindən fərqli olan təbii komplekslər yaratmışdır.

1.3. Geoloji quruluşu və geomorfoloji xüsusiyyətləri.Mil düzünün geoloji inkişafı onun qərb və cənub

qərb hissəsi müstəsna olmaqla Xəzər dənizinin geoloji inkişafı tarixi ilə sıx əlaqədardır. Burada verilən geoloji inkişaf əsasən, onun landşaftın formalaşmasında oynadığı roluna uyğunlaşaraq verilir.

Öyrənilən ərazinin geoloji inkişafı çox qədim deyildir. Ərazinin litologiyasının landşaftın formalaşmasındakı inkişafını nəzərə alaraq bu haqda qısa izahat aşağıdakı kimidir: Ərazinin bütün sahəsinin eyni geoloji yaşa malik olmasını demək düzgün deyildir. Ümumiyyətlə düzənliyin nisbətən yüksək olan hissəsi əmələ gəlməyinə görə orta və yuxarı Abşeron yaşına aid edilir (V.E.Xain və A.H.Şardaııov, 1952), N.Ş.Şirinov (1962) isə sonrakı işlərində bu hissəni Abşeron yaşına aid edir. Bu yaşlı süxurlar Mil düzünün qərbində Kiçik Qafqaz dağlarının ətəyində yayılmışdır. Məhz Abşeron dövründə Kür depressiyası ətrafında olan dağlıq sahədən aşınıb gətirilən materiallar hesabına xeyli kiçilir.

Lakin sonrakı dövrlərdə olan bəzi transqressiya və reqressiyalar nəticəsində, quru-sahəsi bir neçə dəfə su altında olmuş, sonradan isə çıxmışdır. Bunlar da özünü relyefdə aydın göstərir.

Bu düzənlik dənizin qədim sahil zonası hesabına əmələ gəlmişdir. Amma bu uçurumlu sahil üçüncü dövrün

13

sonunda dəniz sahili olmuşdur. Bu sıldırımlı yamac Araz çayının keçmiş, sürətli axan qolu tərəfindən yaradılmışdır. Priklonskinin verdiyi izahatda bu yamacın əmələ gəlməsi məhz belə izah olunur. Belə bir sıldırımlı düşmənin (terrasın) biri də 0-cı horizontal boyuncadır. Bu düşmə maili olub, bir metrdən də azdır. Lakin o relyefdə özünü çox aydın göstərir. Amma bu düşmə çox cavandır. Doğrudur burada olan bəzi təpəliklərdən yaşı daha qədimdir. Bunu geoloji-geomorfoloji işlərlə yanaşı geobotaniki və torpaq işlərinin nəticələri də sübut edir. Beləki, İ.N.Beydeman həmin rayonda 40 sm dərinliyə qədər qazılmış torpaq kəsiyində qədim Xəzər malyuskalarmın qırıntılarına rast gəldiyini yazır. Lakin 40 sm-dən sonra 205 sm-kimi torpaqda daha qədim Xəzər malyuskalarma rast gəlinmir. Şorgöl və Çatal ətrafında qədim Xəzər terrasının olmasını başqa müəlliflər H.Ş.Şirinov, İ.H.Beydeman və b. təsdiq edirlər. Kəngiz bitkisinə (dağ şoram) (Beydeman, 1962) Kür-Araz ovalığında ancaq üçüncü dövr yaşlı qalxmalar (Babizənan, Gürov və Mişovdağ) üzərində rast gəlmək olar. Şorgöl ətrafında kəngizin olması bu sahənin də həmin yaşa malik olmasını sübut edir. V.V.Yeqorov (1951) belə hesab edir ki, Şorgöl rayonunun, Mil düzünün bu hissəsində olan qədim sahələrdəndir.

Belə bir fikrə B.Y.Trosyukun da işində rast gəlirik. V.Y.Trosyuk yazır: «Kol, ot bitkiləri əsasən bu dövrdə yer səthinə qalxan tektonik qalxmalar üzərində bitmişdir (1964). Məhz belə qalxmaların üzərində dağ şoranı (kənkizin) olmasım başqa səbəblə aydınlaşdırmaq olmaz.

14

Çünki üçüncü dövr yaşma malik olan bu bitki burada başqa yolla gətirilə bilməzdi. Belə olsaydı gərək bu bitki daha geniş sahədə yayıla idi. Belə bir faktı torpaq kəsiyi də sübut edir.

0-horiz.ontdan yüksəklikdə olan hissədə xırda lyosa oxşar gillicələrdən ibarət qat uzanır. Bu gillicələrin tərkibi dərinliyə getdikcə az dəyişir.

Döllüvial çöküntüləri bəzi müəlliflər (S.A.Zaxarov, V.A.Prikloııski,M.Ə.Salayev,H.Ş.Şirinov, B.A.Antonov) dağ ətəyi zonadan gətirilmiş olduğunu qeyd edirlər. Aparılan müşahidələr göstərir ki, həmin çöküntülər qərbdə daha qalın qum və çınqıl qatları üzərinə çıxır. Cənub hissədə çöküntülərin düşmə istiqaməti şimaladır. Burada yaranan təbii şərait ərazidə gilicə qatını kəsməsi üçün şərait yaratmışdır. Mövcud təbii şərait həmin hissədə çökən giilicənin bütün istiqamətləri eyni olmalı idi. Düzün mərkəz hissəsində çökən qumlar Qarqar və Xanaşen çaylarının məhsuludur. Çünki Araz ətrafı sahədə qum, qum-çaydaşları və çınqılla qarışıq halda çökdürülmüşdür. Burada olan giilicənin qalınlığı aparılan qazma işlərində 100 sm-də göstərilir.

Mil düzünün geoloji inkişafını nəzərə alaraq ərazini üç yerə bölmək olar: l)Dağ ətəyi, 2) Düzün cənub hissəsi, 3)Düzün 200 metrdən alçaq olan mərkəzi və şimal hissəsi. Düzənliyin dördüncü dövrdə olan inkişafı əsasən endogen proseslər və Xəzərdə olan bəzi transqressiya, reqressiyalarla əlaqədardır. Belə dəyişikliklər düzün landşaftının dinamiki inkişafında öz əksini tapmışdır.

15

MİL DÜZÜNÜN GEOLOJİ XƏRİTƏSİ (Az &r bay canın atlası, 1963)

Qı - Müasir kontinental çöküntülər və yeni kaspi mərtəbəsi. Lavalar (parçalanmamış) andezit-bazalatlar, andezitlər.Q.ı+2 - X valın və Xəzər mərtəbələri.Qı - Kürkan qatı və Bakı mərtəbəsi. Üçüncü dövr sistemi. N - Neogen. Karbonat-terriqen və kontinental-allüvial dəniz fasiyalari.

16

Geomorfoloji xüsusiyyətləri.

Mil düzünün geomorfologiyası son dövrdəN . Ş. Şirinov tərəfindən tədqiq edilmiş və oranın 1: 200.000 miqyaslı xəritəsi tərtib edilmişdir. Müəllif bu sahənin genetik tiplərinə görə müxtəlif formalara bölür. Onu qeyd edək ki, N.Ş.Şirinov bütün Mil düzənliyini iki böyük vilayət daxilində birləşdirir: a) Qalxma və denudasiya üstünlük təşkil edən sahə, b) Cökmə və akkumulyasiya üstünlük təşkil edən sahə.

Hər bir vilayət daxilində isə orada mövcud olan geomorfoloji xüsusiyyətdən asılı olaraq relyef formaları ayrılır.a) Qalxma və denudasiya üstünlük təşkil edən vilayət, düzənliyin yüksək hissəsini orta parçalanmaya məruz qalmış sahəsini özündə birləşdirir. Bu hissə relyefdə mütləq yüksəkliyi 90-100 m, 120 m, 140 m, 180-200 m, 240 m olan düşmə xətlərini özündə birləşdirir ki, bunlar da qədim Xvalın, Xəzər və Gürgan terraslarının yüksəkliyinə çox yaxındır. (N.Ş.Şirinov, 1962).

Birinci yüksək terras əsasən Qarqarçay, Arçi Qobu təpəsi, Xanaşen çayı və Şapartu yarğanının arasında çox aydın qalmışdır. Ərazinin bu hissədə ümumi mailliyiO, 010°-dir. Terıasların alçaq hissəsi şimal-şərqdədir. Ümumiyyətlə düzənliyin yüksək hissəsində və terraslar üzərində olan relyefin formalaşmasında, qədim Xəzərlə olan reqressiya və transqressiya böyük rolu olmuşdur. Belə transqresiya və reqressiyalar əsasən beş mərhələdə

17

(dövrdə): Bakı-Xəzər, Erkənxvahn, Sonxvalın, erkən yeni Xəzər, son yeni Xəzər birləşdirilir. (V.Y.Trosyuk, 1964).

Ən çox paleocoğrafi dəyişikliklər nisbətən az vaxtı özündə birləşdirən son üç mərhələdə baş vermişdir. Xvalın yeni Xəzər dövründə, relyefdə olan bütün geomorfoloji formalar yaranmışdır. Çökmə və akkumulyasiya üstünlük təşkil edən sahə düzənliyin qalan hissəsini tutur. Burada iki dəniz terrası: (0-20-40-50 m); ayrılır. Düzənliyin səthi çox yerdə, endogen qüvvələr tərəfindən parçalanmış və bəzi quru dərələr yaranmışdır. Eyni zamanda +5 və +30 metr yüksəkliklər arasında qədim ləpələrə rast gəlinir. Ərazinin şərq qurtaracağında qumlu təpə vardır. Bu qumlar Xəzərin səviyyəsi 20 m olan dövrdə yaranmışdır. Belə bir fikir V.V.Yeqorov tərəfindən irəli sürülür. Qumlar o dövrdə sahil çöküntülərindən ibarət olmuşdur. Bu bir də onunla sübut olur ki, həmin qum təpələri üstü dellüvi ilə örtülü olan qum qatından sonra yaranmışdır. Bu yüksəklikdə özünü əks etdirən ikinci relyef forması Araz çayının yaratdığı gətirmə konusudur. Araz çayının gətirmə konusu üç hissəyə bölünür: yuxarı, orta və aşağı.

Gətirmə konusunun yuxarı hissəsi Xəzər dənizinini səviyyəsi 20 metr olduğu dövrdə yaranmışdır. Bu hissədə çoxlu köhnə çay dərələri vardır.

Arazın gətirmə konusunun mərkəz hissəsi Xəzərin səviyyəsi 0 metr horizontalına bərabər olduğu dövrdə yaranmışdır. Həmin hissədə çoxlu radial (vallar) təpələr vardır.

18

Aşağı hissə isə 0 metrlik horizontaldan aşağıdayerləşib, dəniz suyu altında yaranmış və sonradan sudan azad olmuşdur.b) Arazın gətirmə konusu başlanğıcdan axıra kimi, çayın müasir yatağı tərəfindən kəsilmişdir. Arazın müasir yatağının yaratdığı daha dərin dərə və şiddətliparçalanma Köndələnçayın Araza birləşdiyi yerdən Qaradonluya qədər olan hissədədir. V.A.Priklonski bu hissədə üç terras ayırır. Üçüncü terrasın əsas özülünün üstü qalın açıq qırmızı gillicə ilə örtülü olan iri qum və çaydaşlı qat təşkil edir. Araz özünün terrasını (yuxandan) çox intensiv yuyur. Ümumi qaydaya uyğun olaraq çay boyunca yuxandan aşağı düşdükcə gətirməmateriallarının həcmi və miqdarı azalır. Birinci və ikinci terrası yaradan çöküntülər aşağıda çaydaşları üstündən çökmüş gillicələıdən ibarətdir. Çöküntünün qalınlığıcənubdan şimala doğru azalır. Bütün süxurlar məhz bu istiqamətdə yatmışlar. Belə hal Araz boyu düzənliyin aşağı hissəsində də saxlanılır. Düzənlikdə olan qumlar külək tərəfdən sovrulur. Bunun nəticəsində kiçik dərələr yaranır. Belə dərələrdən Şiıinqum, Qarasuqum və b. göstərmək olar. Belə relyef forması ancaq dəniz ətrafında yaranır.

Əldə olan materialların izahı sübut edir ki, Arazın bu hissəsində olan relyef formaları, dəniz sahilində yaranmalı idi. Belə bir şəraitdə eyni formalı və tərkibli qumların yaranması haqqında hələ 1905-ci ildə professor A.A.Ostoroumov göstərmişdir. A.A.Ostoumov tapdığı Volqanın deltasında dəniz sahilində olan sularda yaşaya.

19

MİL DÜZÜNÜN GEOMORFOLOJİ XƏRİTƏSİ (A zər bay canin atlası, 1963)

Geomorfoloji xəritənin legendasi

1. Alluvial (qolosen) düzənliklər.2. Alluvial -göl, dellüvial düzənliklər (qolosen).3. Alluvial prolüvial düzənliklər (dördüncü dövr).4. Allüvial -prolüvial-dellüvial düzənliklər

(yuxarı pliosen-aşağı dördüncü dövr).5. Arazın gətirmə konusu.

20

bilərdi. Oxşar çöküntü və qumların. Mil düzünün mərkəzində tapılması həmin dövrdə, o sahənin dəniz ətrafı olduğunu sübut edir

Araz boyu sahənin yaranması Xəzərin geri çəkilməsi ilə əlaqədardır. Belə ki, dəniz geri çəkildikdən sonra orada gətirmə konusları yaranmağa başlayır. Lakin bu dəlillər quruda epeyrgenetik (qalxıb enmələrin) hərəkətlərin baş verməsinin əleyhinə getmir. Buna görə də mövcud olan dəyişikliyi ancaq bu proseslə əlaqələndirmək heç də düz olmazdı. Bu dəyişiklərin yaranmasında bir neçə qarışıq və mürəkkəb hərəkətlər iştirak etmişdir. Mövcud məlumatlar və müasir relyef xəritəsinin konfuqurasiyası göstərir ki, dəniz O horizontalı səviyyəsində olduqda sözsüz ki, Kür Arazdan ayrı olaraq dənizə tökülmüşdür. Lakin çayların gəlirdiyi çöküntülər isə trkib etibarı ilə bir-birindən kəskin fərqlənirlər. Kür çayının gətirdiyi çöküntü Arazın gətirdiyi çöküntüdən öz rəngi və tərkibi ilə seçilir. Belə ki, Kürün gətirdiyi çöküntü materialları tərkibi isə lillidir.

Ərazinin geomorfoloji inkişafını təhlil etdikdə aydın olur ki, düzənliyin əmələ gəlməsi çox mürəkkəb bir şərait keçmişdir. Düzün şərq hissəsinin bizim eranın başlanğıcına aid olan dövrünü götürsək, o zaman Xəzərin səviyyəsi 0 m-Iik horizontalda olmuş və buraya iki böyük çay Kür və Arazdan başqa bir neçə xırda dağ çayları tökülmüş. Dağ çayları qısa, Sulu və sürətli olmuşlar. Belə hal onların başlandığı dağlıq sahənin dənizə yaxın olması, hündürlük fərqinin çoxluğu və iqlimin daha rütubətli keçməsi ilə izah edilə bilər. Dördüncü dövrdə

21

mövcud olan dayaz dəniz körfəzini doldurmaq üçün çayların gətirdiyi materiallar tərkib etibarı ilə nisbətən lilli olmuşdur. Körfəzlə tapılan canlıların qalıqları sübut edir ki, körfəz şirin sulu olmuşdur. Sonradan dənizdə gedən reqresiya nəticəsində körfəzin qərb hissəsindən su çəkilir. Qurumuş körfəzin yerində qalan çalalar və körfəzin dibi ilə vaxtı iiə buraya tökülən çaylar axmağa başlayır. Bu zaman çaylar özünə xxx yeni yataq yaratmaq üçün dənizdən yenicə çıxan qurunun bir hissəsini, eyni zamanda dağlıq hissədən gətirdiyi çöküntünün bir hissəsini ətrafa çökdürərək yeni forma yaradır. Araz çayının Kürlə birləşməsi məhz bu dövrə ziddir. Sözsüz ki, çaylar indiki yataqlarına düşənə qədər bir neçə dəfə öz yatağını dəyişməli olmuşdur. Bütün bunlar ərazidə müxtəlif qalınlıqda çöküntü çökməsinə səbəb olmuşdur. (V.V.Boqoçov, 1914).

Biz İ.N.Beydeman və b. fikri ilə razılaşırıq ki, Xəzər dənizinin bu hissədə olan körfəzi bizim eranın başlanğıcında və ya ondan azca qabaq qurumuşdur. Bunu qeyd edək ki, tarixi dövrdə Xəzər dənizində gedən reqoessiyanm böyük həcmdə olması haqqında L.S.Berqin (1942) fikri qəbul ediləsi fikirdir. Ərazinin xarici konfikurasiyası və olan çöküntülərin laylığı bunu sübut edir. L.S.Berq qeyd edir ki, 1915-1921-ci ildə Xəzərin səviyyəsi -26,5 m olmuşdur. Sonrakı dövrdə gedən dəyişmə haqqında tarixi materiallarda da rast gəlirik. Demək öyrənilən ərazinin relyef formaları son dövrdə olan erozion proseslərlə sıx əlaqədardır. Həmin proseslərin hər biri yayıldığı ərazidə ayrılan tiplərin

22

morfoloji xüsusiyyəti ilə daha yaxşı və hərtərəfli izah edilir.

1.4. İqlim xüsusiyyətləriMil düzü Kür-Araz ovalığının bir hissəsini tutub

əsasən yayı quraq keçən mülayim isti yarımsəhra iqliminə mənsubdur, öyrənilən ərazidə quru iqlim şəraitinin yaranmasına səbəb cənubdan quru və isti İran yaylası, şimaldan Böyük Qafqaz, qərbdən Kiçik Qafqaz dağlarından gələn rütübətli havanın qabağının kəsilməsi və nəhayət düzün dağlıq sahədən xeyli kənarda olmasıdır. Düzün iqliminə bir tərəfdən Xəzər dənizi, digər tərəfdən Araz boyunca həmsərhəd olan İran yaylası təsir edir. Lakin onun formalaşmasında yerli şəraitin də rolu böyükdür. Düzdə olan məntəqələr boyunca meteoroloji amillərin illik və çox illik gedişini izah etdikdə orada böyük də olmasa müxtəlif dəyişikliklərə rast gəlirik. Kür- Araz ovalığının şimal-qərb hissəsində və Araz boyunca Ə.M.Şıxlinskinin (1963) təsnifatına görə qışı quraq keçən mülayim isti yarımsəhra və quru steplər iqlimi, dağ ətəyi hissədə, yayı quraq keçən mülayim isti iqlim hökm sürür. Ərazinin düzən olmasına baxmayaraq orada müxtəlif sahələrin iqlimi arasında bəzi fərqlər vardır. Bu da Mil düzündəki təbii komponentlərin dəyişməsində və formalaşmasında müəyyən rol oynayan iqlimin təsirini nəzərə alaraq onun ayrı-ayrı meteoroloji amilləri haqqında qısa şəkildə də olsa izahat verməyi məqsədə uyğun hesab edirik.

Mil düzünün illik orta tempraturu ümumiyyətlə müsbətdir, illik orta tempratur Mil düzü üçün götürülən

23

dörd məntəqənin (Füzuli, Beyləqan, Qaradonlu və Çəfərxan) məlumatına görə illik orta temperatur 13,6° - dir. Məntəqələr arasında temperaturun gedişi müxtəlif olduğundan Mil düzündə olan temperatur dəyişikliyini iki xətt üzrə izah etmək olar. l)Beyləqan-Füzuli; 2)Çəfərxan-Qaradonlu. Çünki, bu məntəqələrin birinciləri düzün şimalında, ikincilər isə düzün cənubunda yerləşir. Eyni zamanda bunlar arasında olan fərq düzün şimalından-cənuba doğru olan müxtəlifliyi izah etməyə kömək edər. Beyləqan düzənliyin mərkəzində yerləşən yeganə meteoroloji məntəqədir. Burada illik orta temperatur 13,8°-dir. Məntəqədə yanvar ayının orta temperaturu 1,4°, iyul ayının orta temperaturu isə 24,9°- dir. Bura üçün ən isti ay iyuldur.Lakin təxminən həmin enlikdə düzənliyin dağ ətəyinə keçdiyi yerdə yerləşən Füzulidə isə orta illik tempratur 12,7°-dir.Yəni Jdanovla- Füzuli məntəqələri arasında tempratur fərqi 1,1° vardır.Bu fərq hər şeydən əvvəl Füzulinin daha yüksəkdə yerləşməsi ilə əlaqədar olmalıdır. Füzulidə yanvar ayının orta orta tempraturu 0,3°, iyun ayıııkı isə 25,l(l-dir. Jdanovla-Füzuli arasında əsas fərq yanvar və dekabr aylarındadır. Bu aylarda fərq l,2°-ə olduğu halda isti aylarda (iyul və avqust) tempratur fərqi xeyli azalır, yəni 0,6ü-ə olur. Qış fəslində bu məntəqələr arasında fərqin nisbətən böyük olması, Füzuli məntəqəsinə dağlıq ərazidən bu dövrdə daha çox təsir olması ilə izah edilə bilər.Yay ayında isə fərqin kiçilməsi Kür-Araz ovalığının təsiri hər iki məntəqəyə daha çox və eyni olması ilə izah edilir. Yay aylarında dağətəyi hissədə tempratıırun

24

yüksək olması həmin sahədə quraqlığa davamlı yarımsəhra bitki nümayəndələrinin inkişafına səbəb olur.

Qrafikdən məlum olur ki, Füzulidə tempraturun illik gedişini göstərən xətt yanvar ayında daha alçaq tempraturdan başlayır.Bu xətlər ancaq avqust və noyabr aylarında bir-birinə daha yaxın olur. Qalan aylarda bunların arasında olan fərq böyük, lakin az dəyişkəndir, illik tempraturda əsas xarakterik cəhətlərdən biri məntəqələr üzrə fəal tempraturun dəyişməsidir. Fəal tempratur Füzulidə 4673°, Beyləqanda isə 5081°- dir.Demək məntəqələr arasında fəal tempraturun fərqi 408°-dir.Orta tempratur fərqi qışda böyük olmasına baxmayaraq fəal tempraturda olan fərqin əsas hissəsi isti vaxtlarda, bitkinin vegetasiya dövrünə aiddir. Düzün alçaq hissəsində olan bir illik xıda boylu otlar, dağətəyi zonadakından daha tez quruyur.Buna görə də ərazidə quru çöl və səhra bitki nümayəndələri olan yarımsəhra yaranır.Belə bir formanın yaranmasında əsas rolu isti dövrdə fəal tempraturda olan fərq oynadığından bu haqqda qısa izahat verək. Beləki, fəal tempratur Füzulidə iyulun axırına kimi 2570°, avqustun axırında isə 3329()-ə olur.

Beyləqanda isə iyunun axırına kimi 2802°, avqustun axırında isə 3577°-ə bərabər olur.Demək iki məntəqə arasında olan fərq iyulda 232°-ə olduğu halda avqustda isə 248°-dir.İllik fəal tempraturda olan fərqin 50%-dən çoxu ilin isti dövrünə düşür.bu fərq kənd təsərrüfat bitkiləri yerləşdirilərkən nəzərdə tutulmalıdır. Öyrənilən

25

ərazinin tempraturunu xarakterizə etmək üçün Cəfərxan- Qaradonlu məntəqələri üzrə 'tempratur dəyişkənliyini izah edək.

Cəfərxan (yəni Mil düzünün şərq qurtaracağı) Öyrənilən ərazidə ən yüksək tempratur müşahidə edilən məntəqədir.Cəfərxanda illik orta tempratura 14,1°- dir..qaradonIuda isə 13,9°-dir. Fərq çox kiçik ö,2°- dir.Mövcud olan bu ferqin yaranmasının əsas səbəbi həmin məntəqələrin yerləşdiyi sahələrin fiziki-coğrafi şəraitidir.fərqin az olması göstərir ki, burada olan landşaft vahidləri təbii-komplekslər arasında oxşarlıq daha çox olacaqdır.Cəfərxan və Qaradonluda yanvar ayının orta tempraturu l,0°-dir.yulda isə Cəfərxanda orta tempratura 26,5°, qaradonluda 26,l°-dir.temperaturda olan əsas fərq ilin dörd aymda mart, iyul-avqust və sentyabrda müşahidə edilir.

Cəfəxanda Qaradonlunun tempratur gedişini göstərən, xətt bir-birinə tam yaxın gedib demək olar ki, bir-birindən ayrılmır.Lakin onların arasında olan 0,2°-cə fərq təbii komplekslərin formalaşmasında müəyyən rol oynayır.

26

MİL

DÜZ

ÜNÜN

İQLİ

M G

ÖST

ƏRİ

CİLƏ

Rİ

(AĞ

CABƏ

Dİ

MET

EOST

AN

SİY

ASI

)

illik

130.7

45.0

14.0

■-2

4 332

JZi<

XII

4.6

oö 3.7

1

-22

26 32

X 5.9

orH 8.8

i 1

28 J 32

X ooоб <N 15

.1ı__

____

11Г)m 32

Й 12.4

4.7 20.8

i______

CN 37 28

ШЛ kd 6.6 25

.6

G\ 40 m

IIA oo

7.4

i 26.0

1

Г-Н 'O

VI Г81 7.7 23.3

oo 40 29

> 13.9 ın

ın IГ61

csOOm kOm

IV 11.9

4.8 12.6

1 34 32

В 9.4 3.4

7.0

<NI 34 37

я 6.4 ı—l 3.8

001 —İ1 27

LZ

1— ( 5.0

t—1Ö 1.8 -2

4I

22 27

Gös

təric

ilər

Üm

umi

radi

asiy

a,kk

al/sm

2-lə

Rad

iasi

yaba

lans

ı,kk

al/sm

2-lə

j-T+-»

&<L>Ч-»cd sz* 7O ü M

ütlə

q m

inim

um

tem

prat

ur, C

°-lə 01OU

Ğ M 2 2 ст1 S 75

is s S Yağ

ıntı,

mm

ilə

27

Landşaftın yüksəklikdən asılı olaraq dəyişməsində olan fərqi nəzərə alsaq onda şərqdən qərbə doğru tempraturda olan fərq özünü daha aydın biruzə verir. Belə hal verilən tempratur fərqində özünü daha aydın göstərir. Qrafikdə biz meteoroloji amilin biri olan tempratur gedişini göstəririk.Qrafikdən aydın olur ki, tempratur fərqi bu məntəqələr arasında çox dəyişməməklə eyni gedişə malikdir.Tempraturun yüksək olduğu dövr bütün məntəqələrdə iyul ayıdır.

Təbii komplekslərdə nisbətən böyük və gözə çarpacaq dəyişiklik yaradan amillərdən biri, həmin sahədə tempraturda olan maksimum və minimum dəyişikliklərdir.Belə ki, dağətəyi zonada Füzulidə yanvar ayında mütləq minimum tempratur -17°-ə,l akin Beyləqanda isə -20°-ə qeydə alınmışdır. Yayaylarında isə minimum tempratura Füzulidə və Qaradonluda 11° (iyun) olmuşdur.Maksimum 32 mm düşür.Yağıntının ikinci maksimumu əsasən aprel ayına (Füzuli müstəsna olmaqla) Beyləqanda 29 mm. Qaradonluda 26 mm, Cəfərxanda 26 mm) düşür. Füzulidə yaz maksimumu may ayına düşür.May ayında Füzulidə 63 mm yağıntı düşür.Aprel ayında isə Füzulidə 59 mm yağıntı düşür.Verilən izahatlardan aydın olur ki. Mil düzündə yağıntının belə paylanması orada olan müasir landşaftın formalaşmasında geniş rol oynayır.

Mil düzünün nisbi rütubətliyi ərazidə olan yağıntının paylanması ilə əlaqədardır. Ərazinin nisbi rütubətliyini Ə.M.Şıxlinski (1963) verdiyi xəritədə aşağıdakı zonalara

28

aid edir. Mil düzünün əsas hissəsi cüzi rütubətli (20-30%) hesab edilir. Təqribən yuxarı Qarabağ kanalından şərqə, Araz vadisində bu zona Araz boyunca ensiz zolaq şəklində uzanır. Belə ki, burada rütubətlilik 20-30%- (cüzi)-dir. Bu zonadan qərbə isə 30-50%, (zəif), sonradan isə 50-70%, yəni az rütübətli zona yerləşir. Mil düzündə nisbi rütubətlilik az olduğundan ərazinin suvarmaya böyük ehtiyacı vardır.Nisbi rütubətlilik sözsüz ki, fəsillərdən asılı olaraq dəyişilir.Mil düzündə olan rütubətlilik ümumiyyətlə dağətəyinə doğru artır.Buda qanunidir.Çünki dağlıq əraziyə qalxdıqca bütün təbii şərait dəyişir. Mil düzündə belə az nisbi rtitubətliliyin olması geniş sahə tutmasına imkan yaradır.

Qar örtüyü. Ümumiyyətlə Kür-Araz ovalığında qar örtüyü çox az və həm də yer səthində çox qısa müddətdə qalır. Belə hal düzənliyin illik orta temperaturunun müsbət olması ilə izah edilə bilər. Ə.ç.Əyyubovun (1963) verdiyi məlumata görə Mil düzü ildə 10 sm-dən az qar örtüyü olan zonada yerləşir. Qar örtüyünə görə burada Füzuli ilə İmişli arasında heç bir fərq görünmür. Doğrudur, bu ərazilər arasında qar örtüyünün qalınlığına görə müəyyən fərq var. Amma, bu 10 sm-dən çox deyildir. Yerin səthində qarın qalması 10- 20 gün olur. İl ərzində dolu düşən günlərin sayı çox az, cəmi 5 gündür.Dolu ən çox dağətəyi zonada Fizuli rayonunun ərazisində müşahidə edilir. Dağətəyi zonada dolu 1963-ci ildə təsərrüfata xeyli ziyan vurmuşdur.

Mil düzündə olan illik buxarlanma qabiliyyəti Ə.M.Şıxlinskinin (1963) məlumatına görə 1200-1400

29

mm-dir. Belə buxarlanma qabiliyyətinə malik olan sahə əsasən düzənliyin 80 metrdən alçaq hissəsində və Araz boyunda müşahidə edilir. Ərazinin ikinci hissəsində buxarlanma qabiliyyəti 1000-1200 mm və dağətəyi zonada 800-1000 mm-dir. Demək ərazidə olan su çatışmamazlığı, ancaq süni suvarma hesabına ödənilə bilər.

Mil düzündə əsasən bütün küləklər Kür-Araz düzənliyində olan küləklərin təsiri altındadır. Burada əsas külək şərq və cənub-qərb küləkləridir. Dağ ətəyi zonaya doğru getdikcə dağ-dərə küləkləri qeydə alınır. Bütün Kür-Araz düzənliyində müşahidə edilən, Xəzər dənizi tərəfdən əsən dəniz küləyi. Mil düzünün dağ ətəyi rayonlarında yayıldığı halda, Araz boyunca həmin küləklər daha içərilərə doğru gedə bilir.

Düzənlikdə müşahidə edilən küləklərin bir növü də yerli küləklərdir. Yerli küləklər əsasən dağətəyi zonada və dərin dərələrə malik olan çay yataqlarında müşahidə edilir. Ümumiyyətlə, Kür-Araz düzənliyində o, cümlədən Mil düzündə əsən küləyin illik orta sürəti 2 m/san-dir. Havanın qızmasında yaranan fərqdən asılı olaraq bu sürət, gündüz bəzən 2,5m/san-yə olur, qış aylarında əsən küləyin orta sürəti l,4m/saniyədir. Verilən izahatdan görünür ki, Öyrənilən ərazinin düzən olmasına baxmayaraq küləklər müxtəlif dövrlər üçün müxtəlif sürətdə və müxtəlif istiqamətdə əsirlər. Ərazinin dağətəyi zonasında ildə 5-15 gün ildırımlı və bərk yağışla əsən küləkli günlər olur. Qalan sahələrdə isə ildırım çaxan tufanlı günlərin sayı yox dərəcəsindədir.

30

Meteoroloji amillərin izahından aydın görünür ki, Mil düzündə bu çəhətdən xeyli müxtəliflik mövcuddur. Mil düzündə olan iqlimi ümumi şəkildə aşağıdakı formada qruplaşdırmaq olar: düzənliyin iqlimi isti və qurudur. Onun isti uzun yayı və yumşaq qışı vardır. İsti ayların sayı 4-5 aya kimidir. Keçid zonanı tutan mərkəz hissədən şərqə və qərbə getdikcə iqlimdə müxtəlif dəyişiklik baş verir. Bu zona düzənliyin mərkəz hissəsinə aid edilir. Buradan şərqə getdikcə isti günlərin sayı artdığı halda, qərbə getdikcə azalır.

Kiçik Qafqaz dağlarının yamaclarına keçid zonasında, iqlim mülayim isti iqlim olmaqla isti ayların sayı 3-ə kimi azalır. Ərazi üçün ən soyuq ay yanvar (0°- 1°) hesab olunur. Yanvar ayının orta temperaturunun müsbət olması düzənlikdə iqlimin kəskin soyuq olmadığını aydınlaşdırır.

Ə.M.Şıxliniskiyə (1963) görə düzənliyin dəniz səviyyəsindən alçaq olan hissəsinin iqlimi isti-bozqır quru-steplər iqlim tipinə aid edilir. Belə iqlim şəraiti Kür- Araz ovalığının qərb hissəsində təkrarlanmır. Onu da qeyd edək ki, ərazi üçün xas olan iqlim formasının təkrarlanması həmin sahəyə dağlıq iqlimin daha çox təsiri olmasından irəli gəlir. Düzənliyin yüksək hissəsində olan iqlim fərqi ərazinin hipsometriyasından doğur. Çünki bu hissəyə dağlıq ərazinin təsiri yüksəyə qalxdıqca çoxalır.

İqlim amillərinin hərtərəfli izahı göstərir ki, Mil düzündə müxtəlif təbii komplekslər yayılmasında iqlimin rolu böyükdür. Təbii komplekslərin yaranmasında

31

iqlimin böyük rolunu nəzərə alaraq hər bir tipdə onun haqqında xüsusi izahat verilir.

1.5. Hidroqrafiyası və qrunt suları.Mil düzünün hidroqrafiyası dedikdə əsasən iki çay,

Kür-Araz və ərazi daxilində olan qrunt suları və burada mövcud olan bir neçə gölləri nəzərdə tuturuq. Bu göllərdən Ağgöl, Sarısu, və digər kiçik gölləri göstərmək olar. Bu göllərdən ən böyüyü Ağgöl və Sarısu göllər sistemidir. Bu gölləri Bozqobu və Şərbətqobu bir-biri ilə birləşdirir. Göllər və qobu olan sahə vaxtı ilə Kürün yatağı olmuşdur. Göllərin yerləşdiyi bu sahədə indii qamışlıq və sucaq sahələrdə bataqlıq vardır. Bunların sucaq olmasının əsas səbəbi göllərin Kür və Arazın səviyyəsindən aşağı olmasıdır.

Bu çaylar yaxın geoloji dövrə qədər çox sulu olmuş və öz yataqlarını sürətlə aşındırıb dərinə sala bilmişlər. Bu dərələrin bir qismi quru şəkildə olsa da relyefdə öz formasını saxlamışdır. Kür və Araz çaylarının öyrənilən ərazinin hidroqrofiyasında oynadığı rolu nəzərə alaraq onlar haqqında ayrı-ayrılıqda izahat vermək məqsədəuyğundur.

Kür çayı Mil düzünün şimal sərhəddini təşkil edir. O, Zaqafqaziyanın ən böyük çayı olub 1516 km uzunluğa malikdir. Çayın ümumi hövzəsi 91840 kv.km-dir. Kür çayı yuxarı axımında dərin və dar dərələrlə axıb düzənliyə çıxır.

Mil düzünün şərqində Kür çayı əyri meandralı yatağa malikdir. Düzənlikdə çayın düşmə bucağı böyük

32

deyildir. Yevlaxdan Sabirabada kimi olan 282 km məsafədə düşmə hər kilometrə 0,1 metrdir. Sabirabaddan Xəzərə qədər olan 218 kilometrik məsafədə isə düşmə hər kilometrdə 0,04 m-ə bərabərdir. Düzənliyə çıxdıqdan sonra çayın düşmə bucağı və sürəti azaldığından onun gətirdiyi materialların həcmi azalır. Vaxtı ilə lili olan Kür suyu indii Mingəçevirdən aşağıda az lillidir. Çünki, onun nisbətən yüksək hissədən gətirdiyi çöküntülər Mingəçevir su anbarında çökdüyündən aşağı hissələrə keçmir.

Mil düzündə çox əyri axan çay alçaq çökmə süxurlardan ibarət sahilə malikdir. Onun ətrafında vaxtilə daşqın zamanı dolan köhnə çay dərələri, axmazlar yaranmışdır. Axmazların çoxu, indii qamışlaörtülmüşdür. Hamin axmazları bir qismi Kür daşmadığına və çayın su səthi aşağı düşdüyünə görə quruyub aradan çıxır. Onlar ancaq quru dərələr kimi səthidə qalmışdır. Ümumiyyətlə Mil düzünün və bütün Kür-Aıaz ovalığının əmələ gəlməsində Kür və Araz çaylarının gətirdiyi materiallar böyük rol oynamışdır. Mingeçevir bəndi tikilənə qədər Kür çayında baş verən daşqınlar nəticəsində su ətrafı basıb göllər və bataqlıqlar yaradırlar. Ətraf kəndlər özünü daşqından qorumaq məqsədi ilə xüsusi bəndlər çəkirdilər. Bu bəndlərin nisbətən yüksəki Mil düzününü şərqində və Muğandadır. Çay daşdığı zaman ətraf sahələri basarkən oranın üstünü lil qatı ilə örtürdü. Bu da həmin sahədə torpağın çox məhsuldar olmasına səbəb olurdu. Hazırda Kür çayının Mingeçevirdən aşağıda olan hissəsində belə hallar olmur. İndii Kür suyu iki böyük kanala: -Yuxarı Şirvan və

33

Yuxarı Qarabağ kanalları ilə axıdılıb, Kür-Araz ovalığının geniş hissəsini suvahnaq üçün istifadə edilir. Bu da ərazidə olan landşaftların formalaşmasında böyük rol oynayır. Kür çayının suyunun bir hissəsi Kürətrafı çökək sahələrdə qrunt sularının səthinin dəyişməsinə təsir edir. Beləki, Kürdə suyun səthi qalxdıqda ətrafda olan sahələrdə qrunt sularının da səthi qalxır.

Mil düzünün cənub sərhəddini Araz çayı tutur. Arazın su toplayıcı hövzəsi 90,458 kv. km-dir. Deməli, Kürün əsas qolu olan Arazın su toplayıcı hövzəsi çox da kiçik deyildir.

Araz Azərbaycan ərazisinə Kars vilayəti enliyində daxil olub,çox sürətlə axır və qüvvəli eroziya yaradır. Arazın hər kilometrdə düşməsi Kulp kəndində 4,5 m, Ordubad enliyində 2 m-dir. Buna görə də çayın bu hissəsində çox qüvvətli axması süxurların yuyulub parçalanmasında böyük rol oynayır. Çay müxtəlif süxurlar üzərindən keçdiyindən onun gətirdiyi çöküntülər mürəkkəb tərkiblidir. Gətirilən çöküntülərdə gips, duz, müxtəlif rəngli gillər və qumlarla yanaşı bazalt qırıntıları da olur. Araza tökülən çoxlu karbonatlı və şorsuların olması onun suyunun dadını dəyişdirir.

Araz çayı Ordubad dərəsindən çıxdıqda çay Darı dağı keçib genişlənən yatağa düşür. Bu hissədən başlayaraq çayın eroziya qüvvəsi tədriclə azalır.

Xudafərin enliyindən keçdikdən sonra Araz bir neçə qol qəbul edir. Bunlardan biri Arazın İrandan qəbul etdiyi Qarasu çayıdır. Araza Qozluçay, Çerəkən, Quruçay və KÖndələnçay qovuşur. İki axırıncı çayın suyu

34

düzənliyin yüksək hissəsində suvarılmaya sərfolunduğundan çox halda gedib Araza çatmır. Onların suyu ancaq Sulu və suvarmaya tələbat olmayan dövrdə gedib Araza çatır. Kürdən fərqli olaraq Arazın sürəti çoxdur. Ona görə də, Arazın gətirdiyi çöküntülər böyük həcmli və çox olur. Köndələnçayın Araza qarışdığı yerdən azca cənubda kiçik Astana yaranır. Bu Astana V.A.Priklonskinin (1930) yazdığına görə ana süxur olan bərk konqlameratlarm üzə çıxması ilə əlaqədardır.Düzənlikdə 109 kilometr uzunluqda çay heç bir qol qəbul etmir. Çayın yatağı əyri olur. Qaradonludan Kürə qovuşana kimi düz xətlə məsafə 48 kilometr olduğu halda, Arazın ümumi uzunluğu 85 kilometrdir. Bu da çayın nə qədər əyri axdığım sübut edir.

Çay düzənliyə çıxdığdan sonra axım sürəti azalır. Bununla yanaşı onun gətirdiyi materialların həcmi və miqdarı da azalır. İndi Bəhrəmtəpədə tikilən su anbarı buradan aşağı olan hissəyə daha az çöküntü buraxır. Bəhrəmtəpədə yaranan göldə gətirilən materialın bir hissəsi çökür. Bəhrəmtəpədə Arazdan böyük suvarma kanalı başlayır ki, bu da Mil və Muğan düzünün on min hektar sahəsini su ilə təmin edir. Kanalların ətrafında mədəni landşaft olduğu halda ondan uzaqlaşdıqca yarımsəhra landşaft sahələri genişlənir. Araz ətrafında müdafiə edici bəndlər olmadığı dövrdə o, bir neçə dəfə daşmış, ətrafını basmış və düzün geniş sahəsini öz suları altına alaraq əkinə böyük ziyan vurmuşdur. Sonralar Arazın ətrafında süni bənd çəkilmişdir.

35

Arazın ətrafında olan köhnə bənd, müasir su axan yatağında bəzi yerlərdə M ,5 kilometr uzaqdadır. Tarixi dövrdə öz yatağından çıxan çay geniş subasar hissəyə malik olmuşdu. Ətraf sahəni basan su özünə yol axtararaq geniş sahədə dolanır, özünə yeni yollar açaraq yatağını dəyişirdi.Çay həmin yataqlarda eroziya nəticəsində dərin dərələr yaradır. Su səthinin dəyişməsi onun sürəti və qüvvəsini vaxtaşırı olaraq dəyişdirirdi ki, bu da gətirilən materialın müxtəlif tərkibli olmasına səbəb olurdu. Çayın yatağının dəyişməsi, ancaq geoloji məlumatlarla deyil eyni zamanda tarixi mənbələrlə də təsdiq edilirdi. Son dövrdə belə, Araz çayı onun qarşısından çəkilən bəndi iki dəfə (1868 və 1896-cı illərdə) yararaq yeni yataqda Muğanın hərq hissəsindən axıb Xəzərə tökülmüşdür. İndii həmin hissə Yeni Araz adı ilə qalmaqdadır.

Verilən qısa hidroloji izahatdan görünür ki, bu iki çay Mil düzünün landşaftının formalaşmasında və dinamiki inkişafında nə qədər böyük rol oynamışdır. Belə forma özü-özlüyündə göstərir ki, burada olan çaylar ərazidəki qrunt sularının rejiminin dəyişməsində də böyük rol oynayır. Çünki, su keçirən süxur layları çay sularının düzənliyin daha geniş sahəyə yayılmasına imkan yaradır.

Məlumdur ki, Kür-Araz ovalığındakı göllərin yranma tarixi Kür və Araz çayları ilə əlaqədardır. Min illər ərzində bu çaylar öz yataqlarını dəyişib yeni çalalar və göllər yaratmışdır. Hazırda onlardan Sarısu, Ağgöl və Hacıqabul ən böyük göllərdəndir. Vaxtı ilə bu göllər Kür

36

çayının daşqın suları ilə təmin edilirdi. 1953-cü ildə Mingəçevir, 1979-cü ildə Araz su anbarının tikilməsi ilə əlaqədar çayların axımı tənzim edilmişdir. Odur ki, hazırda göllərə və axmazlara daşqın suları daxil olmur, nəticədə Mahmudçala, Ağcala, Şilyan bataqlığa çevrilmişdir. Sarısu, Ağgöl və Hacıqabul göllərinin hidroloji rejimi tam dəyişmişdir. Bu göllər əsasən duzlu kollektor suları ilə qidalanırlar və onların hesabına mövcuddur.

Ağgöl öz sahəsinə görə respublikanın ən böyük göllərindəndir. Buraya axıdılan suyun həcmindən asılı olaraq onun sahəsi tez-tez dəyişir. Gölün sahəsi 4400 ha, həcmi isə 45 milyon m'-dir. Maksimum dərinliyi 1,5 -2m, orta dərinliyi isə 0,6-0,8 m-dir. Yayın sonuna qədər gölün suyu xeyli azalır, dərinliyi 20-25 sm aşağı enir. Gölə cənubdan bir kollektor qovuşur, şərqdən isə o digər kollektor vasitəsilə Sarısu gölü ilə birləşir. Burada su duzludur.

Mil düzünün Ağgöl, Şorgöl, Sarısu ətrafında qrunt suları səthə daha yaxındır. Məhz buna görə də düzün bu hissəsində mövcud olan kiçik göllərin tez quruyub sıradan çıxmasına səbəb olur.

Bunlardan başqa ərazidə göllər sistemini birləşdirən Bozqobu və Şərbətqobu da vardır ki, bunlar da vaxtı ilə Kürün yatağı olmuşdur. Göllər sistemini əmələ gətirən Şorgöl, Ağgöl, kiçik Ağgöl və çoxlu kiçik göllər bir-birinə nazik boğazlar vasitəsi ilə birləşdiyindən onların səviyyəsi eyni vaxtda tərəddüd edir. Bura daxil olan suların hamısı şor su hesab olunur. Kimyəvi tərkibinə görə Ağgöl

37

sisteminin suyu sulfatlı sinfin natriumlu qrupuna aiddir. (O.A.Alekinin təsnifatına əsasən) Ş.B.Xəlilov və V.A.Məmmədovun (1997) fikirlərinə görə həmin suyun quru qalığı 1967-ci ildəkinə nisbətən 1975-ci ildə xeyli artmışdır.

Qrunt suları. Öyrənilən ərazinin xüsusən dəniz səviyyəsindən aşağıda olan sahəsindəki, təbii komplekslərin formalaşmasında qrunt sularının rolu böyükdür. Mil düzünün alçaq hissəsindəki su rejiminin dəyişkənliyi, qrunt suları ilə çox əlaqədardır. Eyni zamanda müasir landşaftın inkişafında qrunt sularının kimyəvi tərkibi də müəyyən təsir göstərir.

Qrunt sularının səthinin və kimyəvi tərkibinin dəyişməsinə həmin sahə üzərində olan bitki örtüyünün dəyişməsinə müəyyən təsiri vardır. (Beydman və Filenko, 1959). Çünki bitki örtüyü, suda olan duzların ancaq bir qismini qəbul edir. Daha doğrusu suyu öz «süzgəcindən» keçirərkən suda olan kimyəvi tərkibi dəyişdirir. Bəzi hallarda isə bitki qrunt sularının şorlaşdırıcısı rolunu oynayır (V.A.Priklonski, 1946).

Qrunt sularının rejimini nizama salan amillərin içərisində bitkinin müəyyən rolu vardır. Çünki bitki ərazidə olan su ehtiyatının də fəsillər üzrə buxarlanması və onun itmə kofisentinin azalmasına səbəb olur. Düzənliyin dağətəyi və nisbətən yüksək olan hissəsində qrunt sularının yayılmasında atmosfer çöküntülərinin rolu böyükdür.

Mil düzündə qrunt sularının yaranmasında əsas rolu Kiçik Qafqaz dağlarından. Kür və Arazdan süzülən sular

38

oynayır. Qrunt suyunun səviyyəsinin dəyişməsində, suvarılan su sahələrdən süzülən suyun da rolu vardır. Arazdan süzülən suyun miqdarı Kürdən süzülən sudan çox olur. Bu da Kür sahilində daha ağır və su keçirmə qabiliyyəti az olan süxurların geniş sahə tutması ilə izah edilə bilər.

Düzənlikdə qrunt sularının axımının meilliyi ümumiyyətlə qərbdən şərq istiqamətindədir. Lakin ərazinin relyefində olan müxtəlifliklə əlaqədar olaraq qrunt sularının səviyyəsi istiqamətində müəyyən dəyişiklik vardır. Belə ki, 200 metr yüksəklikdə Fizulidən qərbə qrunt suları ərazinin relyefindən asılı olaraq üç istiqamətə, şərqə, şimala və cənuba tərəfdir.

Qrunt sularının əsas ehtiyatını Kiçik Qafqaz dağlarından gələn su təşkil edir. Biz hidroqrafiya bölməsində göstərdik ki, düzənliyə çıxan çayların demək olar ki, hamısının suyu əsasən suvarmada istifadə edilir. Yuxarı axımında çaylar dağətəyi zonadan keçən antiklinalı kəsən hissəsində, bəzi sahədə mineral bulaqlar yaranır, qrunt sularının ikinci qida mənbəyi cənub və cənub-qərbdən Araz tərəfdən sızılan sulardır. Ərazidəki qrunt sularının əsas çıxarı, səthə yaxın olduqları hissədə torpaq səthindən buxarlanma və bitki vasitəsilə transpirasiyaya uğrama yolu ilə olur. V.A. Priklonskiyə görə, torpaq səthindən su buxarlanması əsasən 1-5 sm dərinlikdə daha qüvvətli olur. Yarımsəhra iqlimi olan bu sahədə qrunt sularının buxarlanmasında əsas rol bitki örtüyünün üzərinə düşür. İ.N. Beydiman və b. (1962) fikrinə görə bitkinin transpiransiya yolu ilə buxarlandığı

39

qrunt suyunun miqdarı, torpaq səthindən buxarlanan suyun miqdarından çox olur. Mil düzünün Ağgöl, Şorgöl, Sarısu ətrafında qrunt suları səthə yaxındır. Məhz buna görə də, düzün bu hissəsində göllük ərnanı doldurması orada olan kiçik göllərin tez quruyub aradan çıxmasına səbəb olur.

Qrunt sularının səviyyəsinin ərazidə yuxan olmasına və ehtiyatının artmasına səbəb son dövrdə daha geniş suvarılan sahələrdən süzülən sulardır. Ərazidə olan qrunt suları nisbətən dərin olan iki sahəyə malikdir. Bunlardan biri göllər sistemi ilə (çökəkliklə) Kür arasında, digəri isə həmin çökəkliklə (yəni Ağgöl, Bozqobu, Şərbətqobu, Sarısu) Araz arasında olan sahədir. Mil düzündə qrunt suları müxtəlif dərinliyi olan laylada birləşir. Suların dərinliyindən asılı olaraq onların kimyəvi tərkibi də müxtəlifdir.

Qrunt sularının ayrı-ayrı təbii komplekslər daxilindəki rolundan asılı olaraq onlar haqqında hər rayon və hər tip daxilində izahat verilir. Beləliklə qrunt suyunun həmin tip və ya rayon daxilində tutduğu mövqeyi və oynadığı rol daha dəqiq müəyyənləşdirilir.

Hidrogeoloji xəritədə qrunt sularının dərinliyi müxtəlif layla verilir. Bu laylar 0-1 metrlə 10 m-dən çox olan sahələrə bölünür. Qrunt sularının nisbətən dərində olan hissəsi əsasən dağətəyi zonadadır. Daha dayaz olan sahələrə düzənliyin orta hissəsində rast gəlirik.

40

1.6. Torpaq və bitki örtüyü.Kür-Araz düzənliyinin, o cümlədən Mil düzünün

torpaqları müxtəlifdir. Bu müxtəliflik torpaq əmələ gətirən amillərin (iqlim, bitki, geomorfoloji, hidroloji) qanunauyğun dəyişməsilə əlaqədardır.

Mil düzünün torpaqları Kür-Araz ovalığı üçün səciyyəvi olan boz, boz qonur, çəmən və şabalıdı torpaqlardan ibarətdir. Mil düzünün nisbətən yüksək olan hissəsində şabalıdı, boz qonur, alçaq olan hissələrdə isə əsasən boz və çəmən torpaqları yayılmışdır. Mil düzündə yayılmış torpaq örtüyü hələ S.A.Zaxaraov tərəfindən 1911-ci ildə tədqiq edilmişdir. Sonrakı müşahidələr nəticəsində Mil düzündə olan torpaqları 10 metr dəniz səviyyəsindən yuxarı olan horizontala kimi iki hissəyə bölünürdü. Birinci: yüksək çöllük-qərb (az) hissə, ikinci alçaq çöllük - şərq çoxluq təşkil edən hissə. Mil düzünün torpaqları yüksəklikdən asılı olaraq üç qurşağa: dağəUəyi, orta keçid, alçaq çöllük qurşağı ayrılır. Belə müxtəlif torpaq örtüyünün yaranması, düzənliyin orta, alçaq və dağətəyi zonasındakı, relyefdə olan müxtəlifliklə əlaqədardır. Düzənlikdə olan torpağın dəyişməsi və yenisinin əmələ gələməsində antropogen təsir (keçmiş arxlar və onların bəndləri) tarixi dövr ərzində müəyyən rol oynamışdır. Dağətəyi zonadakı torpaqlarda olan müxtəliflik orada olan anna süxurun müxtəlifliyi ilə izah edilir. Dağətəyi və ona bitişik olan maili düzün qərb hissəsindəki torpaq növü şabalıdı torpaqdır. Biz burada torpağın müxtəlif landşaft vahidlərinin yaranmasmdakı rolunu nəzərə alıb, Mil düzündə bir neçə torpaq tipinin

41

və onların daxilində ayrılmış torpaq növləri haqqında qısa məlumat verməyi nəzərdə tutmuşuq.

Açıq şabalıdı torpaqlar ərazi daxilində yeni ayrılan torpaq növüdür. Bu torpaqlar özünə xas olan kövrək səthə malikdir. Eyni zamanda torpaq o qədər kövrək və altı boşdur ki, müəyyən təzyiqdə o xeyli aşağı çökür. Lakin torpağın tərkibində 80%-ə qədər gillicə olduğundan zəif su keçirən qrupa aiddir (Azərbaycanın torpaqları, 1955). Bu torpaq ən çox düzün daxilində olan hamar sahələri tutur. Buna görə də düzənlikdə olan kiçik çökəkliklərin az yağış yağdıqda, bir neçə dəfə su ilə dolduğu müşahidə edilir. Torpağın, zəif su keçirmə qabiliyyəti olmasına baxmayaraq o çox darin qatlara kimi rütubətlənir.

Bu növ həmçinin dağətəyi zonanın alçaq olan hissəsində də açıq şabalıdı torpaq zonasının yarıdan çoxunu tutur. Burada olan çökəkliyin mərkəz hissəsində zəif bitki örtüyü yayılmışdır.

Boz torpaqlar öyrəndiyimiz ərazinin aran hissəsində geniş sahə tutur. Boz torpaq Mil düzünün sərhədlərindən qıraqda, həm Qarabağ, həm Muğan düzlərinin, vəümumiyyətlə Kür-Araz ovalığının eyni fiziki-coğrafi şəraitə malik olan sahələrini tutur. Mil düzündəyağıntının az olması, iqlimin quru keçməsi, boztorpaqların yayılmasına şərait yaradır. Bu sahədə bitki örtüyü zəif inkişaf etmişdir. Torpaqda humusun miqdarı 1,5-2,0%-dən artıq olmur. Torpağın qalınlığı 111-140 sm- ə kimidir. Səth hissədə torpaq nəmli və qonur bozolmaqla tədricən, orta gillicəli dənəvari olan ikinci qata

42

keçir. İkinci qatda rəng eyni olub, ancaq bir az sarılaşır. Aşağı qata getdikcə rəng solub bozumtul olur. Ümumiyyətlə düzənlikdə yayılan boz torpağın mexaniki tərkibi demək olar ki, dəyişmir. Torpaqda olan oxşarlıq bir metr dərinliyə kimi davam edir. Aşağı qatlarda da dəyişiklik çox kəskin olmur.

Boz torpaqların üst qatındakı humusun miqdarı 20- 25 sm dərinliyə kimi 2-3% olur. Bəzi hallarda isə bu miqdar 1,5% kimi azalır. Humusu 3%-ə yaxın olan boz torpaqlara nisbətən çökək yerlərdə rast gəlmək olar. Torpaqlarda aşağı getdikcə humus tədricən azaldığından, onun 90-120 sm dərinliyində 1% olur. Belə hal əkin üçün istifadə edilən boz torpaq sahələrində müşahidə edilir. Mil düzünün bəzi hissəsində boz qonur torpaqlar yayılmışdır.

Boz qonur torpaqlardan fərqli olaraq ancaq dəniz səviyyəsindən yüksəkdə olan hissəsində müşahidə edilir. Torpaqların xarakterik xüsusiyyətlərindən biri bozumtul qonur rəngdə olmasıdır.

Üst qat iri danəvari olub, aşağı qatlara getdikcə bərkiyir. Duzlar 20-25 sm-dn sonra çoxalır. Belə hal xüsusilə boz-qonur torpaqların şoranlı növündə olur. Torpağın rəngi üst qatlarda qonura çalır. Aşağı qatda isə açıq şabalıdıdır. Torpaqda ağ ləkələr şəklində karbonatlar müşahidə edilir. Öz zonalığına görə bu torpaqlar boz torpaqla qonur torpaq arasında keçid mövqe tutur.

Mil düzünün şimal və şərq hissəsində çəmən torpaqları yayılmışdır. Relyefin nisbətən alçaq yerlərində

43

çəmən torpaqlarına, bəzən boz torpaqlar arasında adalar şəklində rast gəlmək olur. Torpaqda humusun miqdarı burada yayılmış başqa torpaqlara nisbətən çox olur. Çəmən torpaqlarının düzənlikdə yayılmasının səbəbi əksər hallarda qrunt sularının səthə yaxın olması ilə izah edilir. Həmin torpaqlar, çox yerdə əkin üçün istifadə edilir. Torpaq üst qatda orta gillicəli, zəif çimli, topavari, quru olmaqla tədrici keçidə malikdir. İkinci qal birinciyə oxşar olub çoxlu kök tellərinə mənsubdur. Aşağı getdikcə torpaqda olan nəmlilik artır və açıq-boz, bozumtul, karbonatlı tünd ləkələr meydana çıxır. Çəmən torpaqlarının əsas xüsusiyyətlərindən biri mexaniki tərkibinin ağır gillicəli olmasıdır.

Torpaqda karbonun azota olan nisbəti 9,1 ilə 12,0 arasında dəyişilir. Çəmən torpaqlarda humusun miqdarı 4,2% olur. Humusun çoxluğu çimli torpaqların hesabmadır. Torpaqda gedən şoranlaşma adətən əkin sahələrinin suvarılmasıdır.

Şoran torpaqların tərkibində duzun miqdarının çox olması müşahidə edilir. Daha aşağı qatlarda isə torpaqların tərkibindəki ağ ləkələr genişlənib damar şəklini alır. Nəmlilik artır, strukturası itir. Torpaqların qalınlığı 180-210 sm-ə qədər olur. Torpağın mexaniki tərkibi, relyef quruluşundan asılı olaraq dəyişir. Şoran torpaqlar əsas etibarilə ağır gillicalərdən, ikinci halda isə yüngül və orta gillicələrdən ibarətdir. Belə torpaq növü düzün qumlu təpələr yayılan şimal-qərb hissəsində yerləşir. Torpağın şorluğu bir çox amillərdən, o cümlədən

44

qrunt suları və şorakətlərin yerləşdiyi dərinliklərdən asılıdır.

Araz çayının vadisində olan allüvial torpaqlar da çox müxtəlifdir. Burada az inkişaf etmiş tutqun boz və az şorakətli torpaq növləri yayılmışdır. Müasir allüviya üzərində isə strukturlu şorakətli torpaq növünün içərisində çox şorakətli və suvarma nəticəsində ikinci dəfə şorlaşan torpaq sahələrinə rast gəlinir.

Bitki örtüyü. İlk baxışda çox sadə görünən Mil düzünün bitki örtüyü əslində böyük müxtəlifliyə malikdir. Ərazinin bitki örtüyü müxtəlif müəlliflər tərəfindən öyrənilmişdir. (İ.N.Beydeman 1962, V.C.Hacıyev 2007)

Mil düzünün müasir bitki örtüyünün dəyişkənliyi və onun inkişafı ərazinin fiziki-coğrafi şəraiti ilə sıxı əlaqədardır. Öyrənilən ərazinin alçaq hissəsində inkişaf etmiş bitki örtüyünün formalaşmasında Kür çayının rolu böyük olmuşdur. Son dövrə kimi (yəni Mingəçevir bəndi tikilənə qədər) Kür tez-tez həmin sahələri basmış orada sucaq yerlər yaradırdı ki, bu da müasir bataqlıq bitkilərinin inkişafında böyük rol oynayırdı.

Lakin Mingəçevir bəndi tikildikdən sonra Kürdə olan su səthi aşağı düşür. Yaranan yeni şərait bataqlıq sahələrin və bataqlıq bitkilərinin xeyli azalmasına səbəb oldu. Ümumiyyətlə A.A.Qrossheym Kür-Araz ovalığında olan bitki qrupunu inkişafına görə aşağıdakı formada qruplaşdırmışdır: 1. Səhra. 2. Yarımsəhra. 3.Yarımçöl. 4.Səhra meşələri. 5.Ota oxşar qruplar.

45

46

M IL DÜZÜNÜN BİTKİ XƏRİTƏSİNİN LEGENDASI.

I. Meşələr:1. Tuqtiy meşəliyi (cənub söyüdün,hibrid qovağın, ağyarpağm, qarağacın, yulğunun və başqalarının qarışığı ilə)

II. Kolluqlar:2. Qarışıq kolluqla (qaratikan, badam, tobulqa, murdarça, yemişan, itburnu və s. üstünlüyü ilə) cəngəllik.3. Kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün mənimsənilmiş kollarla qarışıq, əsas hissəsi dağlıq, düzən meşə və kol olan meşəyanı çəmən bitkiliyi.

III. Kserofit seyrək meşəlik:4. Püsbətli, püsbətli-ardıclı və ardıclı seyrək meşəlik.5. Qaratikan, arid seyrək meşəlik friqanoid, çala-çəmən bitkiliyi yerində bərpa olunmuş (mədəni bağ, oazis) bitkilik.

IV. Bataqlıq/aşmış çəmən və otluqlar.6. Ciyənli-qarbağaotlıı qamışlı, qarğılı, cilfi qarğıh, qanuşlı bataqlıqlaşmış çəmən və otluqlar.

V. Diizən gölməçəlik və subasar çəmənlər.7. Ça/a-çəmənəbənzər (çayırla, bi yanla, dəvət ikanh və Soviç yovşanı ilə) subasar çəmənlər.S.Süsənli taxıllı-süsənli, cilli-taxıllı (süsən, qaçançayır, lülküquyruğıı, pazotu, toyııqdarısı və cillərlə) subasar çəmənlər.

VI. Bozqır bitkiliyi.9. Tikanlı gəvənli, taxıllı m üxtəlif otlu quru bozqır bitkiliyi. 10. Dağ bozqır bitkiliyi yerində bərpa olunmuş (m ədəni) bitkilik.

47

VII. Yarımsəhra bitkiliyi.11. Ağotlu-yovşanlı, lopallı-yovşanlı, yovşanlı-ayrıqh, daraqlı ayrıqlı- у o vşanlı bitkilik.12. Çoxillik taxıl qarışıqh, kəvərli-yovşanlı bilkilik.13. Ağotluq, yovşanlı-ağotluq, yo vşa nlı-kə vərlik, yovşanlı- ayrıqlı, daraqlı ayrıqlı-yarımsəhra bitkiliyi yerində yenidən bərpa olunan (mədəni) bitki

VIII. Səhra bitkiliyi.14. Efemerli-у o vşanlı və qışotlu (bəzi yerlərdə duzlaq soğan!ı, tikişikçiçək şoran və sirkan) bilkilik15. Xoştəkli-yovşanlı, xoşləkli və ləkəli-şorangəli səhra bitkiliyi.16. Yararsız öldürgənin qarışığı ilə sarıbaşın, şahsevdinin, çərənin üstünlüyü olan səhra bitkiliyi.17 . Yovşanlı, yovşanlı-friqanoidli, yovşanlı-şorangəli, çala- şor angəli, çala - çəmən bitkiliyi yerində bərpa olunan (mədəni) bitkilik.

IX. Efemerli subtropik bitkilik.18. Soğanaqh qrtıc və şərq bozağının üstünlüyü ilə yarımsavanna tipli efemerli subtropik bitkilik.19. Efemerli və takırabənzər şorangəli səhra bitkiliyi yerində bərpa olunan (mədəni) bitkilik.

48

Bu qruplardan aydın olur ki, düzənliyin bitki örtüyüııüün müxtəlifliyi əsasən quru iqlim sevən bitkilər hesabınadır. Düzən sahələrdə qalan tuğay meşələri ərazisinin mikro-iqlim və fiziki-coğrafi müxtəlifliyinin yerli xüsusiyyətlərindən asılıdır. Ərazinin bitki örtüyünün formalaşması əsas üç istiqamətdədir: 1.Kür-Arazovalığının şərqdən-qərbə doğru ümumi qalxması;2.Düzənliyi mərkəz hissədən geniş yüksəkliyin şimala və cənuba doğru alçalması; və 3. Kür və Araz çaylarının ümumi axım istiqaməti üzrə olan dəyişkənliyi. Düzənliyin belə müxtəlif formalı səth qruluşu Mil düzündə bir neçə bitki qruplarımın yaranıb inkişaf etməsinə səbəb olur.

Son dövrdə ilin yağmtılı keçməsi və qrunt sularının səviyyəsinin qalxması Mil düzündə olan, alçaq sahələrdə sucaqların çoxalmasına səbəb olmuşdur. Bu da gələcəkdə bataqlıq sahələrin genişlənməsinə səbəb olar.

I.H.Beydman öyrənilən ərazidə aşağıdakı bitki qruplarımın möveud olduğunu göstərir.

I.-Bataqlıq çəmən bitki qrupu öyrənilən ərazinin əsasən dəniz səviyyəsindən alçaq olan hissəsində bataqlıq və çəmən torpaqlar üzərində çox rütubətli olan sahələrdə yayılmaqla qamış və alçaq boylu bataqlıq bitkilərindən ibarətdir. Qamışlı sahə əsas göllər yayılan hissədə, qarğı isə Kür çayı və Şapartu çayının yatağında yayılmışdır. Bataqlıq qrupuna aid olan bitkinin çox geniş yayılmış olan hissəsi çökəklik-göllük rayonun ərazisindədir. Lakin son dövrdə Şorgöl, Şərbət və Boz qobu, Sarısu gölləri ətrafında xeyli azalmışdır. Bunun hesabına bataqlıq sahələr və bataqlıq bitkisi xüsusən qamış ən çox yeni

49

çəkilən kanallar ətrafında və suvarılan sahələrin, suyu çıxarılan çökəkliklərdə intişar tapmışdır. Belə şərait həmin sahələrdə insanın fəaliyyəti nəticəsində süni rütubətliyin artması ilə izah olunur.

Bataqlıq bitki formatsiyasınm sahəsi indii xeyli kiçilmişdir. Bu da insanın müasir fiziki-coğrafi şəraitdə yaratdığı dəyişikliklə əlaqədardır. Suçaq və Tuğay meşələri sahələr əsasən çay yataqlarında saxlanılmışdır.

П.-Çəmən bitkiləri qrupu öyrənilən ərazinin geniş hissəsində, qrunt sularımın səthə yaxın olduğu yerlərdə yayılmışdır. Bu qrupda ən geniş yayılan biyandır. Adətən biyan yayılan torpağın səthini çayırörtür. Həmin sahələrdə efemerlərin bəzi nümayəndələrinə də rast gəlmək olur. Çay yataqları ətrafında sıx olan qaçançayır bitir. Qaçançayır torpaq səthində qalın yaşıl örtük yaradır. Çəmən bitki kompleksi Kür ətrafı ilə uzun, ensiz bir qurşaq şəklində uzanır.

Ш.-Düzənlik meşələri A.A.Qraossehym bu meşələri səhra meşələri adlandırmışdır. Kürün meandrallarında və Arazın subasarları üzərində qalan tuğay meşələri yaxın keçmişə kimi xeyli ərazi tutmuş, lakin sonralar antropogen təsirlər nəticəsində onların çoxu qırılmış, bəzi yerlərdə kiçik talalar şəklində qalmışdır. Tuğay meşələri çayların ətrafı ilə yayılıb, müxtəlif növlü ağaclardan ibarətdir. Meşələrdə tut, söyüd, qarağac, yulğun meşəaltı kolluqlar, yerin səthində isə alçaq boylu otlar inkişaf etmişdir. Tuğay meşəsinin bəzi hissəsində iri boylu ağaclar olduğu halda, bəzi yerlərdə (xüsusən Araz boyunda Şahverdilər kəndi enliyində) ən çox yayılan

50

ağac növü yabanı iydədir. İydə kolları geniş sahədə bir- birini elə sıx bitir ki, orada keçilməz sahələr yaradır. Bəzi yerlərdə isə iydə kolluqları qırılmış və onların yerində geniş sahədə (Arazın yatağında) mədəni bitkilər (xüsusən pambıq) əkilmişdir. Yulğun kolları olan sahələr hələ geniş miqdarda saxlanılır. Çayın müasir yatağından xeyli kənarda keçmiş və sonradan qırılmış tuğay meşələrinin yerində, indi, yulğun kolları geniş intişar tapmışdır. Yulğun qrupunun inkişaf etməsinin əsas səbəbi həmin sahələrdəki təbii şəraitdir. Daha çox sucaq yerlərdə isə yulğunla birlikdə böyürtkan kollarına, qamışa rast gəlmək olur. Yulğunluğun altında geniş sahəni çayır örtür.

IV. - Çəmən holofit bitki qrupudur. Bu qrup bitkilər nisbətən şorakətləşmiş torpaqlar üzərində yayılmışdır. Qrup daxilində bitki növü holofıtlərlə qarışıq növlərdən (qacançayırdan) ibarətdir

V. -Alçaq boylu qamışlıqlar. Qamışııı alçaq boylu olmasının səbəbi keçmiş sucaqlarm quruması ilə əlaqədardır. Belə sahə Mil düzünün kolluq-çökək sahəsi olan Ağgöl. Sarısu ətrafındadır. Mingəçevir tikilməmişdən qabaq bəzi yağmurlu illərdə məsələn 1962- 1927-ci ildə göllər rayonu başdan-başa qamışla örtülü olmuşdur.

Hal-hazırda ərazidə belə şərait olmadığından orada ancaq quru olan keçmiş bataqlıq sucaq mənşəli sahələr qalmışdır. Belə sahələr bir illik alçaq boylu müxtəlif şoranlarla örtülüdür. Əsas hissə qaçançayır, duzlaq

51

çoğanı, cərəıı, açıtərə və başqaları ilə örtülüdür. Belə bir komplekslə qarışıq qamışlıqlara Уа rast gəlmək olur.

Yuxarıda deyilənlərdən məlum olur ki, öyrənilən ərazinin əsas hissəsi yarımsəhra tipli bitkilərlə örtülüdür.

İ.H.Beydman (1962) və ona qədər olan müəlliflər Kür-Araz ovalığında səhra bitkiləri ayırırlar. Bu bitki qrupunun yayıldığı sahə bir zolaq və ya qurşaq təşkil etmir. Onlar ancaq yarımsəhranın içərisində öz formasına görə ayrılır. Səhra bitkisinin İ.H.Beydman Mil düzündə iki qrupda birləşdirir. Səhra halofit qrup bitki örtüyünün üç növü (sarıbaş, qaraşoran və saksaul) göstərilir.Lakin sonrakı tədqiqatçılar (Süleymanov. İbrahimov və b.) Mil düzündə saksual bitkisinin yayılmasını təsdiq etməmişlər.

1.7. Heyvanat aləmi və onların mühafizəsi

Azərbaycanın zoocoğrafi xəritəsini (2003) araşdırarkən, məlum olur ki, Mil düzündə quşların (ördək və qazlar), sürünənlərin, məməlilərin suda- quruda yaşayanların və balıqların bir neçə növləri geniş yayılmışdır. Mil düzü insanlar tərəfindən tam mənimsənildiyindən burada heyvanat aləmi yalnız mühafizə olunan ərazidə və yaşayış məskənlərindən kənar yerlərdə artıb-çoxalırlar. Düzü əhatə edən Kür və Araz çaylarında, həmçinin düzün daxili sularında, Ağgöldə və Sarısuda, digər kiçik gölməçələrdə çəki və başqa balıq növləri yaşayır. Çöl donuzu, bataqlıq qunduzu, tısbağa, qurbağa, gürzə və s. Mil düzündə daimi yaşayan növlərdəndir.

52 53

Azərbaycanın düzən rayonlarında köçəri və su quşlarının, həmçinin yerli quşları mühafizə etmək üçün təşkil olunmuş qoruqlardan biri də Ağgöl dövlət qoruğu və həmçinin qoruğu əhatə edən edən Ağgöl yasaqlığıdır. Buradakı göldə və onun ətrafında 1300 dəstədə 140 növdən artıq quş məskunlaşmışdır. Burada 87 növ quş yumurta qoyub bala verir.500000-ə qədər quş ancaq qışlayır. (T.O.İbrahimov, 2006)

Bu qoruqda qızıl qaz, boz, qaşqa, qırmızıdöş qazlar, harayçı (çığırqan) fısıldayan qu quşları, ördəklərin bəzi növləri (yaşılbaş, boz, bizquyruq, ala,qırmızı, kəkili, qara, mareyka, (vəhşi ördək, fitçi cürələr, mərmər cürələr və s.) ilə yanaşı enliburun qırmızıdimdik, qızılbaş, ağgöz, baldırçalar da yaşayır. Həmçinin burada qaşqaldaq, vağların müxtəlif növləri, turac, bəzkək, çobanaldadan quşlar yaşayır, (bildirçin qapan) və hətta adı Qırmızı kitaba düşmüş sultan toyuğu, bəzgək, çəhrayı qutan, qara leylək, ərsindimdik, qızılqaz. və s. yaşayır.

Qoruğun və yasaqlığın ərazisində quşların dinamikasına nəzər salsaq, görərik ki, quşların sayı getdikcə azalır. Belə ki, ayrı-ayrı növlərin sayının artımı müşahidə olunsa da, quşların ümumi sayı 164 mindən 121 minədək azalmışdır. (Çay ördəkləri 72 mindən 41 minədək, batağan millənən ördəklər 210 mindən 109 minədək azalmışdır və s.) (İbrahimov, 2006)

Qoruqda və onun ətrafında məməli heyvanlardan çöl donuzu, canavar, qunduz, dovşan, tülkü, porsuq.

54

qamışlıq pişiyi və s. olur. Burada həmçinin çəki, naxa, sıf, külmə və s. balıq növləri də yaşayır.

Keçmişdə Ağgöl qoruğunda və onun ətraf sahələrində quşlar və digər heyvanlar daha çox yayılmışdır. Son zamanlar heyvanat aləminin belə azalmasına səbəb gölün hidroloji rejiminin dəyişməsi və insan fəaliyyətinin təsiri olmuşdur. Bunun da qarşısını almaq üçün qoruq rejiminə aid bir sıra tədbirlər görmək lazımdır.

Həm qoruq ərazisində, həm də Mil düzündə köçəri quşların gəlib getməsini izləmək və say dinamikasını öyrənmək üçün hər il və hər mövsümdə onların həlqələnməsi işi həm elmi baxımdan, həm də iqtisadi (ovçuluq təsərrüfatı üçün) mövqeyi-nəzərdən əhəmiyyətli olur.

Quşların həlqələnməsi üçün marşrut seçilərkən yerli şərait nəzərə alınmalıdır ki, həm də onların kəsişməsi təmin olunsun. Quş dəstələrinin uçurulub sayılması metodu da mövcuddur. Yuva saymaqla ayrı- ayrı növlərin hesablanması metodu da Ağgöl qoruğu üçün qənaətbəxşdir. Oıintoloqların Ağgöl qoruğunda apardıqları müşahidənin nəticəsinə əsaslanaraq bəzi növlərin qoruğa gəlib-getmə vaxtlarını, yuvalaması, bala çıxarmasını və s. xüsusiyyətlərini şərh etmək məqsədəuyğundur.

Boz qaz- Azərbaycanda yeganə olaraq Mil düzündə müəyyən miqdarda yuvalayır. İlin bütün fəsillərində müşahidə edilir. Yuvalar seyrək olur (hər 10 hektara bir yuva düşür). Hər il fevralın axırı, martın ilk

55

günlərində yuva qurma başlanır. Sayı azalır. Yazda onun ovu qadağan olunmalıdır. Böyük təsərrüfat əhəmiyyəti vardır.

Təpəl qaz- oktyabrın ikinci yarısında görünür. Kütləvi üçıiş noyabrda olur, martın ortalarında isə şimala qayıtma başlanır. Ağgöldə yuvalayan qazlar qışlayan qazlardan az olur. Müşahidələr göstərir ki, təpəl qazın sayı get-gedə azalır.

Cırsəsli qaz-Mil düzündə və həmçinin Ağgöl qoruğuna təpəl qazdan sonra- noyabrın əvvəllərində gəlir. Kütləvi gəlmə noyabrın sonunda, getmələri isə martın ikinci yarısında olur. Əsas məskunlaşması göl sahillərində taxılkimilər və müxtəlif otlar arasında olur. Axşam tərəfi digər qazlarla birgə uçurlar. Çiskini və rütubətli (yağışlı) günlərdə uçmurlar. Sayları 3000-3300-ə çatır.

Çığırqan qaz- Ağgöldə hər il qışlasa da sayları çox olmur. İl ərzində 50-60 belə qaz qışlayır. Ən çox yığılmaları dekabrda olur, kiçik Ağgöldə məskunlaşır.

Ala ördək- qoruqda yuvalayır həm də qışı burada keçirir. Qoruğun kiçik Şorangə sahəsində daha çox məskunlaşır. Mayın sonunda ilk uçuşları (gəlmələri) qeydə alınır. Ona dəstə şəklində kiçik Ağgöldə və Mil düzünün sucax yerlərində rast gəlinir. Avqustun axırlarında-sentyabrda ala ördəklər qoruğu tərk edirlər. İl ərzində 500-700 belə ördək qışlayır. Bəzi illərdə bu ördəklərin sayı 6-7 minə çatır.

56 57

58 59

MİL

DÜ

ZÜ

NÜ

N H

EY

VA

NA

T A

LƏ

Mİ

Qırmızı ördək - əsasən Mil düzündə çox yayılmışdır. Kiçik dəstə halında Ağgölün müxtəlif yerlərində rast gəlinir. Digər ördəklər kimi bunlar da əsasən sucax yerlərdə və dayaz gölməçələrdə yaşayırlar. Əsasən mayın sonlarında qoruqda görünürlər. Ağgöldə bunların sayının maksimumu avqust-sentyabr aylarında olur. Bəzən onların sayı 300-500-ə çatır.

Yuxarıda göstərildiyi kimi Mil düzünün heyvanat aləmini mühafizə etmək məqsədi ilə 1978-ci ildə Ağgöl qoruğu və onu əhatə edən Ağgöl yasaqlığı təşkil olunmuşdur. Bunu nəzərə alaraq həmin qoruq və yasaqlıq haqqında, həmçinin qoruğun fiziki-coğrafi səciyyəsi haqqında ətraflı məlumat verməyi məqsədəuyğun hesab edirik.

60

II FƏSİL. MİL DÜZÜNÜN TƏBİİ LANDŞAFTLARI

Mil düzünün təbii landşaftı irimiqyaslı xəritələşdirmə əsasında Müseyibov və b. (1975), M.Süleymanov (1978) tərəfindən öyrənilmişdir. Son illərdə tədqiq olunan ərazidə landşaftın dinamikasının əsas inkişaf təmayülünün öyrənilməsi məqsədi ilə burada iri miqyaslı landşaft tədqiqatı aparılmışdır. (İbrahimov və b. 1996).

Tədqiq olunan ərazinin əsas (fon)landşaftı yarımsəhra kompleksidir. Bundan başqa burada akkumlyativ düzənliklərin bataqlıq-çala-çəmən kompleksi də geniş yayılmışdır ki, bu da bu ərazi üçün introzonal landşaft hesab olunur. Mil düzünün landşaftının tədqiqi zamanı aşağıdakı komplekslərin geniş yayıldığı müəyyənləşdirilmişdir, (şəkil 4)

Dəniz və aiiüvial düzənliklərin yarımsəhra landşaftı. Bu landşaft kompleksi əsasən Mil düzünün şimalında, Baş-Mil-Qarabağ kollektoru ilə Kür çayı arasında geniş bir ərazini əhatə edir.

Kompleksin şimal sərhəddi Kürün sahilindən keçir. Kompleks əsas tutduğu sahə Mil düzündə- Kürlə Araz çayı arasında olan çökəkliklər axmazlar və göllər arasında qalan qurulardan ibarətdir. Buna görədə landşaft kompleksinin ümumi yerləşməsi vahid bir xətt üzrə olub ərazinin şərq hissəsini tutur. Buna baxmayaraq növ ümumi şəkildə Kürlə-Arazı birləşdirən göllük- bataqlıq sahənin ətrafını əhatə edir.

61

MİL DÜZÜNÜN LANDŞAFT XƏRİTƏSİNİN LEGENDASL QURU VƏ MÜLA YİM SUBTROPİK

DÜZƏNLİKLƏRİN LANDŞAFTI

I.Dəniz və alluvial ovalıqların yarımsəhra landşaftı

1. Bərkimiş və yarımbərkimiş qum təpələrinin qumlu yuxa açıq-boz torpaqlarında yovşan-daşdayan bitgiləri.

2. Yastı, zəif dalğalı, tirəli-çalalı düzənliyin az və orta humuslu şoran və şorakətli çəmən-boz torpaqlarında yo vşa n - şoranotu və efemerlər.

62

3. Yastı tirəli düzənliyin orta və az humuslu şorakətli çəmən-boz torpaqlarında efemer-yovşan.

4. Yastı düzənliyin şorlaşmış boz-çəmən torpaqlarında çəmən-şoran bitgiləri.

5. Yastı düzənliyin çox humuslu boz-çəmən, az humuslu çala və boz-çəmən torpaqlarında çəmən-çala və çəmən-çala- şoran bitgiləri.

6. Tirəli, çalalı zəif maili düzənliyin az humuslu, zəif şorlaşmış və şorlaşmamış boz-çəmən torpaqlarında çala- çəmən və yovşan-qarağaq bitgiləri.

7. Dalğalı -tirəli düzənliyin az humuslu boz-çəmən və orta humuslu çəmən-boz torpaqlarında kol-çəmən-şoran bitgiləri.

II. Allüvial-prolüvial və delüvial-prolüvial düzənliklərin yarımsəhra landşaftı

8. Yastı dalğalı düzənliyin boz-çəmən şoran torpaqlarında, yovşan-efemer, şoranotu.

9. Parçalanmış zəif mailli, dalğalı-tirəli düzənliyin boz- qonıır, açıq şabalıdı, şorakətli çəmən-şabalıdı torpalarında yovşan, yovşan-efemer, qismən şoranotu

10. Zəif parçalanmış maili dalğalı düzənliyin açıq şabalıdı, qalın karbonatlı torpaqlarında yovşan-efemer və müxtəlif otlar.

III. Düzənliklərin intrazonal landşaftı.11. Batıq düzənliyin bataqlıq və karbonatlı-bataqlıq

torpaqlarında bataqlıq, çəmən-bataqlıq bitgiləri.12. Çay dərələrinin alluvial çəmən torpaqlarında çəmən,

çəmən-bataqlıq və kol bitgiləri.13-Qədim çay yataqlarının və göl düzənliklərinin çəmən-boz

və çəmən-bataqlıq torpaqlarında çəmən və bataqlıq bitgiləri.

63

14. Yetirmə konuslannda qabarıq dalğalı-tirəli düzənliklərin boz-çəmən, ibtidai, az humuslu çəmə-boz torpaqlarında çəmən-kol və kol bitgiləri.

15. Qabarıq, tirəli-axmazh və delta düzənliklərin boz-çəmən və tuqay meşə torpaqlarında tuqay meşələri, meşə-kol və kollar.

16. Şoranlılar və şorlar.

IV Allüvial-prolüviai, prolüviai-delüvial düzənliklərin quru-çöl və kolluq-çöl landşaftı.

17. Orta dərəcədə parçalanmış maili-dalğalı düzənliyin açıq şabalıdı və gocli torpaqlarında yayılan müxtəlif otlar efemerlər.

Ümumiyyətlə, burada yüksəklik 0 metrdən çox deyildir. Kompleks daxilində olan digər növlər əsasən dəniz səviyyəsindən aşağıda olan hissədə yerləşir.

Kompleks daxilindəki relyefin dalğavari olması həmin sahədə çökəklik-göllük hissəsinin çox olması ilə əlaqədardır. Təbii kompleks tam bir xətt üzrə cənubdan- şimal istiqamətinə uzanıb, Kür sahilində qurtarır. Kompleksin sahəsi 'xeyli az olub, uzunluğu 20-25 km çatır. Tip daxilində olan qurumuş dərələrin çoxu keçmiş Kürün yaratdığı axmazlardan ibarətdir. Kompleksin ərazisi geoloji quruluşuna görə cavandır. Səthdə əsasən dördüncü dövrün çökmə süxurları toplanmışdır. Dördüncü dövr süxurları kompleks daxilində yüz metrlə ölçülür. Ərazi bir növ fiziki aşınma ilə kimyəvi aşınmanın keçid mövqeini tutur. Buna görə do ərazinin sucaq yerlərində və göllərlə sərhəd olduğu sahələrdə kimyəvi

64

aşınma, ondan yüksəkdə suayrıcı hissədə də fiziki aşınma höküm sürür. Vaxtı ilə şimal sərhəddini yaradan Kür çayı, (əyri və meandııalı) axdığından, indii onlar ərazinin parçalanmış səthini təşkil edirlər.

Ərazinin yayı isti, qışı mülayim keçir. İllik orta tempratur müsbətdir. Yağıntı öz gedişinə görə iki maksimuma (yaz, payız) və iki minimuma (qış. yay) mənsubdur. Yaz dövründə düşən yağıntı ərazinin şimal- qərb hissəsində daha çoxdur. Lakin tempratur gedişində böyük fərq yoxdur. Ərazi daxilində əsasən küləklər, Kiir- Araz ovalığında mövcud olan küləklərdir. Ərazi daxilində ildırımlı və dolu düşən günlər çox azdır. Qar örtüyü yerdə qalmır. İl ərzində yerdə 10 günə kimi qar örtüyü qalır. Burada mövcud olan hidrooloji amillərin dəyişməsi, əsasən Kür çayında suyun artıb-azalması ilə tənzim edilir. Ərazidən çay keçmir. Onun şimal sərhədini isə gölliik bataqlıq sahə tutur. Buna görə də burada olan qrunt suyunun səthi Kürün su səəthinin dəyişməsi ilə tənzimlənir. Kürdə olan suyun səthinin qalxması ilə əlaqədar olaraq kompleksin şimal sərhəddini təşkil edən göllük sahədə su çoxalır. Bu da öz növbəsində ətraf sahələrdə, o cümlədən haqqında danışdığımız sahənin suyunun səthini dəyişməsinə səbəb olur.

Kompleks daxilində mövcud olan torpaq örtüyü əsasən şorakətli çəmən- boz və boz-çəmən torpaqlardır. Burada belə torpaq örtüyü ətrafda olan bataqlıq sahənin torpaqları ilə qarışması hesabına yaranmışdır. Torpağın tərkibndə lil vardır. Bu da son dövrə kimi həmin sahənin su daşarkən su altında qalması ilə əlaqədardır. Torpaq

65

örtüyündə fərqin az olmasına baxmayaraq bitki formasiyaları arasında fərq böyükdür Ərazidəki növlərin yayıldığı sahələrdə mikrorelyef daxilində böyük müxtəliflik yaradır. Ərazinin şərq hissəsində Kür çayı sahilində müxtəlif otlu şoranlı sahə mövcuddur. Kürün keçmiş sııbasarlarında isə indi cığ kolları üstünlük təşkil edən təbii kompleks yaranır.

Kompleks daxilində son zamanlar bataqlıq bitkilərinin azalması müşahidə edilir ki, bu da insanın təbii landşafta etdiyi təsirlə sıxı sürətdə əlaqədardır. Çünki bu dəyişikliklərin yaranmasının əsas səbəbi Kürün üzərində tikilən Mingeçevir və Varvara su anbarlarıdır.

Kompleksin ərazisi hələlik tam istifadə edilmir. Buradan ancaq xüsusi suvarma sistemi yaratmaqla istifadə etmək olar. Bu da ən çox şorakəti boz-çəmən torpaqlı sahənin yuyulması hesabına aparılmalıdır.

Bu landşaft kompleksi daxilində aşağıdakı landşaft növləri ayrılmışdır: l.Bərkimiş və yarımbərkimiş qum təpələrinin qumlu yuxa açıq-boz torpaqlarında yovşan- daşdayaıı bitkiləri. 2.Yastı, zəif dalğalı, tirəli-çalalı düzənliyin az və orta humuslu şoran və şorakətli çəmən- boz torpaqlarında yovşan-şoranotu və efemerler. 3.Yastı tirəli düzənliyin orta və az humuslu şorakətli çəmən-boz torpaqlarında efemer-yovşaıı. 4.Yastı düzənliyin şorlaşmış boz-çəmən torpaqlarında çəmən-şoraıı bitkiləri. 5.Yastı düzənliyin çox humuslu boz-çəmən, az humuslu çala və boz-çəmən torpaqlarında çəmən-çala və çəmən-çala-şoran bitkiləri. ö.Tirəli, çalalı zəif maili düzənliyin az humuslu, zəif şorlaşmış və şorlaşmamış

66

boz-çəmən torpaqlarında çala-çəmən və yovşan-qarağaq bitkiləri. 7.Dalğalı-tirəli düzənliyin az humuslu boz- çəmən və orta humuslu çəmən-boz torpaqlarında kol- çəmən-şoran bitkiləri.Allüvial-prolüvial və dellüvial-prolüvial düzənliklərin yarım-səhra landşaft kompleksi. Mil düzünün mərkəz hissəsindən cənub-şərq istiqamətində uzanır. Kompleks əsasən 0 metrlik horizontaldan aşağıda yayılmışdır. Onun yayıldığı sahənin düzənliyin mərkəzində olması Kür və Araz çaylarının gətirmə konusları ilə əlaqədardır. Allüvial düzənlik üzərində yerləşib. Son vaxtlara kimi Kür və Araz çaylarının suyu ətraf sahələri basır. Çökəklik-gölKik ərazinin nisbətən yüksək hissəsinin landşaft kompleksi, ətraf sahələrə görə nisbətən rütubətliliyin daha az olması hesabına çox quraq olur.Mil düzündə bu kompleksin sahəsi böyük deyildir. Bunun əsas səbəblərindən biri Araz çayının gətirmə konusunun şimala doğru daha çox uzanması və orada ancaq həmin sahənin fiziki-coğrafi şəraitinə uyğun olan landşaftlarının yaranmasıdır. Bu kompleks cənub-şrqə doğru tədriclə ensizləşir və nəhayət öz yerini başqa təbii kompleksə verir. Nisbətən geniş olan sahəsi onun mərkəz hissəsindədir. Mil düzünün mərkəzinə doğru isə kompleks tamamilə sıradan çıxmışdır. Onun bir neçə hektarlıq sahəsi olan kiçik landşaft növü. Boz qobudan cənubda yerləşir. Təbii kompleksin belə formalaşmasının səbəbi həmin sahənin coğrafi yerləşməsi deyil, yerli şəraitin özünə məxsus təbii xüsusiyyətə malik olmasıdır. Buna görə də Qulamqum və Qalacıq süni təpələri

67

arasında kompleksin zolaq şəklində qalması həmin sahənin suvarma üçün əlverişli Almaması, havanın bərk qızması və torpağın şorakətli olması ilə əlaqədardır. Yaxın dövrə qədər izah olunan kompleks Mil düzü daxilində geniş sahə tuturdu. Yuxarı Qarabağ kanalı çəkildikdən sonra kompleksin çox hissəsi mədəni landşaft üçün istifadə edilmişdir. Mədəni landşaft ən çox kanal boyu olan sahələrdə yerləşir. Ərazidə olan müxtəliflik şimal-şərq, cənub-qərb və şərqdən-qərbədir. Dəyişiklik özünü daha qüvvətli və kəskin şəkildə kompleksin bir neçə növünün ərazisində göstərir. Relyefdə böyük dəyişiklik olması da (hipsometrik) mikrorelyef fərqi müxtəlif formalı təbii kompleks yaranması üçün əsas verir. Belə sahələrdən biri Ağcabədidən cənubda olan hissədədir. Landşaft növlərinə talalar şəklində alçaq sahələrdə rast gəlmək olur. Kompleksin bəzi hissələrində süni meşə salmaq mümkündür. Belə meşələrdən biri Ağcabədi Beyləqan yolu boyunca boz. şorakətli torpaq üzərində salınan ensiz meşədir. Əkilən ağac növləri: akasiya, tut, ərik və başqalarından ibarətdir. Lakin bu meşə zolağına yaxşı baxılmadığından onun ağaclarının bir hissəsi quruyub sıradan çıxır. Kanalla meşə zolağının arası cəmi yüz metr olsa da, o vaxtında suvarılmır.

68

MİL DÜZÜNÜN YARIMSƏHRA LANDŞAFTI (Şəkillər T.O.İbrahimovundur)

69

7071

MİL

DÜ

ZÜ

NÜ

N Y

AR

IMSƏ

HR

A L

AN

DŞA

FTI

72

Həmin sahədə mövcud olan təbii landşaftın dəyişib əvəzinədə mədəni landşaft yaratmaq olar. Kompleksin ümumi meyilliyi Kürün yatağı istiqamətindədir. Buradakı meyillik tədricən azalıb nəhayət -5 metrlik horizontalla birləşir. Ana süxurun üzərində yaranan çöküntü materialları Araz və Kür çayları tərəfindən gətirilmişdir. Geomorfoloji proseslərdən kompleks daxilində əsas rol oynayan fiziki aşınmadır. Bitki örtyünün azlığı iqlimin istiliyi və kontiııtallığı təbii kompleks daxilində sürətli fiziki aşınmaya səbəb olur. Ərazinin tam düzən olması eroziya prosesini nisbətən zəiflədir. Ərazi daxilində bəzi köhnə çay dərələri və yarğanları vardır. Kompleks daxilində yayı quraqlıq keçən mülayim isti-quru steplər iqlimi hakimdir. Burada yay ayları daha çox quraq keçir. Yay aylarında illik yağıntının ancaq 10-12% düşür. Yayda tempratura xeyli yüksək olur. Ən isti yay iyul ayıdır. Ərazinin ən soyuq ayı yanvar, ən isti ayı isə avqustdur. Yağıntının az olmasına baxmayaraq iki maksimum mövcuddur. Daha yüksək maksimum 49 mm yağıntıya malik olan may ayıdır. İkinci maksimum isə noyabr ayı olub 33 mm-ə bərabərdir. Yağıntıda iki minimum vardır. Birinci minimum fevralda, ikinci isə iyul-avqust aylarında müşahidə edilir. İllik buxarlanma 1200 mm-dir. Kompleks daxilində olan çökək hissələrdə suyun qalması nəticəsində bataqlıq bitkisi ilə örtülü olan sucaq yerlərə rast gəlmək olur. Əslində ətraf sahədə mövcud olan yarımsəhranın təsiri nəticəsində bu hissədə su qurumalı, ərazi yarımsəhraya çevrilməli idi. Lakin bunun əsas səbəbi bu sahəyə yeraltı suların sızılıb

73

gəlməsidir. Həm də bu sahədə heyvanlar üçün xüsusən qoyunlar üçün yararlı qışlaq olmasını nəzərə alaraq, buraya kanallar vasitəsilə su axıdılır. Yarımsəhrada olan belə sucaq sahənin yaranmasının ikinci səbəbi qrunt sularının səthə yaxın olmasıdır. Belə təbii kompleks ərazinin mərkəzində yayılmışdır. Bu təbii xüsusiyyətlərinə görə təsərrüfatın müxtəlif sahələrində, xüsusən dəmyə taxılçılığında və qışlaqlar kimi imtifadə edilməkdə böyük rol oynayır.

Bütün bunlar ərazinin gələcəkdə hansı sahədə istifadə edilməsini müəyyənləşdirir. Bu da həmin sahənin təbii şəraitindəki müxtəlifliyi nəzərə almaqla ortaya çıxır. Təbii şərait nəzərə alınaraq verilən ixtisaslaşma sahəsi daha böyük iqtisadi gəlir verər.

Bu landşaft kompleksi daxilində aşağıdakı landşaft növləri ayrılmışdır: 8.Yastı dalğalı düzənliyin boz-çəmən şoran torpaqlarında, yovşan-efemer, şoranotu.9. Parçalanmış, zəif maili, dalğalı-tirəli düzənliyin boz- qonur, açıq şabalıdı, şorakətli çəmən-şabalıdı torpaqlarında yovşan, yovşan-efemer, qismən şoranotu.10. Zəif parçalanmış maili dalğalı düzənliyin açıq şabalıdı, qalın karbonatlı torpaqlarında yovşan-efemer və müxtəlif otlar.

Akkumulyativ düzənliklərin bataqlıq-çala-çəmən (introzonal) landşaft kompleksi. Mil düzünün şimal tərəflərində, Kür çayının sahil zonalarında, Ağgöl, Sarısu və digər göllərin ətrafında, həmçinin düzün daha alçaq sahələrində, qrunt sularının səthə yaxın olan ərazilərdə daha geniş yayılmışdır.

74

Bu landşaft kompleksi öyrənilən ərazidə, Kürlə- Araz çayı arasında olan alçaq sahələri özündə birləşdirib, əsasən zolaq şəklində qərbdən-şərqə doğru uzanır. Kompleksin daxilindəki başqa təbii komplekslər daha cavan olub. Kürün su səthi aşağı düşdükdən sonra yaranmış və öz sahələrini genişləndirmişlər. Bu heç də, tip daxilində, mövcud olan ümumi qanunauyğunluğun saxlanmasına mane olmur.

Kompleks daxilində yaranan yeni təbii komplekslər çökəkliklər axmazlar və göllər arasında olan quruların üzərində geniş yayılılır.Kompleks daxilində ən hündür yer, Şorgöl ətrafında olub Xəzər dənizinin səthindən 20 metr yüksək olan sahədir. Ərazinin dəniz səviyyəsindən alçaq olmasına baxmayaraq, çalalar və axmazlar hesabına dalğavari relyef formalaşmışdır.

Landşaft kompleksinin ən enli hissəsi Ağgöl xətti enliyində olub 10-25 km çatır. Onun ensiz yeri düzün şərq hissəsində Kürlə-Araz çayının birləşdiyi yerdə olub 1 kiri­dir. Onun tutuduğu sahənin uzunluğu 45-50 kın-ə çatır. Relyefdə Kürün yaratdığı keçmiş çay dərələri aydın gözə çarpır. Geoloji quruluşuna görə ərazi, cavan dellüvial süxurlardan ibarətdir. Çökmə süxurların qalınlığı 10 m-lə ölçülür.

Əsasən İmişli rayonunun ərazisini tutan landşaft kompleksinin sərhəddini şimaldan Kür çayı boyunca keçən Tuğay meşələri təşkil edir.

İndi Tuğay meşələrinin nisbətən yüksək olan hissəsinin tutduğu sahə mədəni landşaftda istifadə edilir. Kompleks daxilində Kür çayı, bir-birindən fərqli olan

75

bağlı axmazlar yaradır. Kür çayının Zərdab enliyində yaratdığı axmaz, daha böyük olub geniş sahə tutur. Bu axmazm içərisində qalan quru bir neçə kvadrat km-dir. Bunların da ən geniş su sahəsi Sarısu gölüdür. Sarısu gölünün sulu dövrdə uzunluğu 20-25 km, eni isə 3 km olur. Kürün səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə əlaqədar olaraq çayın gölə göstərdiyi təsir çox azalmışdır. Kompleks daxilində, yayı quraq keçən mülayim isti yarımsəhra və quru steplər iqlimi hakimdir. İqlim Kür sahilindən cənub -qərbə getdikcə daha quraq olur. Burada qrunt sularının səthə yaxın olması hesabına rütubətlilik xeyli çoxdur.Yağıntı ən çox may ayında düşür. Ərazi Kür-Araz ovalığında əsən küləklərin təsiri altındadır. Kompleks daxilində hidroloji rejim, Kür və Araz çaylarından asılıdır. Yaxın dövrə kimi Kür və Araz çaylarının daşması nəticəsində yaranan göllərin bir qismi indii axmazlar şəklində qalır. Buradan keçən Şərbət qobu və Boz qobuda daimi su vardır. Buradakı qrunt sularının səthi Kür və Araz çayından asılıdır. Çaylarda su çoxalarkən qrunt sularının səviyyəsi xeyli qalxır. Mövcud olan Sarısu gölünün hidroloji rejimi isə Mingeçevir dənizinin və Bəhrəmtəpə suanbarının yaranması ilə əlaqədar olaraq, xeyli dəyişilmişdir. İndi gölün su səthində yaranan dəyişiklik, nizamlanmışdır. Mil düzündə yeni yaranan sucaq sahələrdə göllük-çəmənlik yerlərin çox olması ilə izah edilə bilər. Çünki çıxar suların çoxusu məhz bu göllərə axıdılır. Beləliklə bəzi sahələr quruyursa, bəzi sahələr su ilə dolur, bataqlıqlaşır. Belə hal kompleksin Kür sahilindəki sucaq hissələrindəndir.

76

Ərazinin qurudulması üçün dərin qazılmış kallektorlardan istifadə edilir. Yuyulma nəticəsində qrunt sularının səviyyəsi xeyli aşağı düşür. Bu landşaft kompleksinin ərazisinin kallektorları Kür və Arazın su səthindən xeyli aşağıdır.

Ərazinin böyük su keçirmə qabiliyyətinə malik olması qurudulan ətrafdakı su mənbələrindən süzülüb gəlməsi üçün imkan yaradır. Belə şərait 10 hektarlarla sahə tutan alçaq hissələrdə şorakətli çəmən boz və su basmış lili-karbonatlı torpaqlar üzərində qamış və yulğun kolları olan bataqlıq kompleksinin yaranmasına səbəb olur. Bataqlıq sahə Kür boyunca uzanan Sarısu gölləri ətrafındadır. Son dövrdə Sarısu su səthi xeyli aşağı düşməsə də dərinlik bəzi yerdə 6-7 m-ə çatır. Göllərin su sahələrinin saxlanılmasının böyük əhəmiyyətini nəzərə alaraq 1963-cü ildən Sarısu gölü təmizlənir və onu su ilə doldurmaq üçün müəyyən tədbirlər görülür. Kompleks daxilində mövcud olan torpaq növləri lili-karbonatlı şorakətli boz-çəmən torpaqlardır. Torpaqlarda olan duzluluq və humusun miqdarı, ərazidə ona edilən təsirdən asılıdır.

İqlim quru və isti olduğundan torpağın təbii şəkildə aldığı rütubət buxarlanmadan azdır. Torpağın üst qatma yaxın olan qrunt suları dərin laylarda ərimiş duzların səthə qalxması üçün əlverişli şərait yaradır. Üst qatlarda tez həll olan duzlar çoxdur. Torpaqlarda humusun miq­darı 2-3%-ə çatır. Torpağın qatları bir-birindən asanlıqla fərqlənir. Süni suvarma hesabına göllərin suayrıcı rolunu oynayan hissələrdən geniş istifadə etmək mümkündür.

77

78 79

MİL

DÜ

ZÜ

NÜ

N Y

AR

IMSƏ

HR

A L

AN

DŞA

FTI

Bu ancaq həmin sahələrin artıq sularını ətrafda olan göllərə axıtmaq vasitəsilə mümkündür. Ağır gillicəli bataqlıq torpaqlar göllərin ətrafında ensiz zolaq şəklində yayılmışdır. Kür sahilində çəmən boz torpaqlar geniş sahə tutur. Bitki örtüyü yulğun və bataqlıq bitkilərindən ibarətdir.

Göstərilən landşaft kompleksi daxilində aşağıdakı 6 landşaft növü ayrılmışdır: 11. Batıq düzənliyin bataqlıq və karboııatlı-bataqlıq torpaqlarında bataqlıq, çəmən- bataqlıq bitkiləri. 12.Çay dərələrinin allüvial çəmən torpaqlarında çəmən, çəmən-bataqlıq və kol bitkiləri.13.Qədim çay yataqlarının və göl düzənliklərinin çəmən- boz və çəmən bataqlıq torpaqlarında çəmən və bataqlıq bitkiləri. 14.Gətirmə konuslarında qabarıq dalğalı-tirəli düzənliklərin boz-çəmən, ibtidai, az humuslu çəmən-boz torpaqlarında çəmən-kol və kol bitkiləri. 15.Qabarıq, tirəli-axmazlı və delta düzənliklərin boz-çəmən və tuqay meşə torpaqlarında tuqay meşələri, meşə-kol və kollar. 16. Şoranlılar və şorlar

Allüvial-prolüvial, prolüvial-delüvial düzənliklərin quru-çöl və kolluq-çöl landşaft kompleksi. Bu kompleks geoloji inkişaf formasına və yaşma görə cavandır. Dördüncü dövrdə yaranan bu landşaft kompleksinin süxurları əsasən çökmə süxurlardır. Kompleks daxilində olan bu süxurlar dördüncü dövrün müxtəlif vaxtlarında yarandığından onların tərkibləri də müxtəlifdir. Müxtəlif süxurlar üzərində eyni landşaft kompleksininyaranmasının səbəbi, sonrakı dövrdə gedən fiziki-coğrafi proseslərdir. Bu kompleks ətrafında olan təbii

80

komplekslərdən cavan olub, ekzogen qüvvələr tərəfindən xeyli dəyişikliyə uğramışdır. Geomorfoloji cəhətdən baş verən proses fiziki və kimyəvi aşınmadır. Fiziki aşınmanın nisbətən qüüvvətli gedən sahəsi, ərazinin şimal hissəsi olduğundan böyük dəyişikliklərə məhz ərazinin bu hissəsində rast gəlmək olar. Fiziki aşınmanın burada qüvvətli getməsinin səbəbi isə kontinental quru iqlim və ərazinin zəif bitki örtüyünə malik olmasıdır. Landşaft növləri daxilində baş verən dəyişikliyin səbəbi Kür və Araz çaylarıdır. Çayların gətirdiyi materiallar, onların yatağının dəyişməsi, daşması nəticəsində yaratdığı dərələrin sonradan parçalanması, digər tərəfdən isə qazılan kanallar ərazini daha çox parçalamışdır. Çayların çöküntü materialları əsasında yaranan təbii komplekslər formalaşır. İqlim quru və istidir. İsti iqlim, efemerli təbii kompleks yaranması üçün əsas şərtlərdən biridir. Burada illik orta tempratur 13-14,1° arasında dəyişir. İllik fəal tempratur isə 4300°- 4600°-dir ki, bu da burada süni suvarma vasitəsilə mədəni landşaft sahələrini genişləndirməyə imkan verir. Yağıntı 200-300 mm arasında dəyişir. İllik buxarlanma 1000-1200 mm-dir. Yağan yağış buxarlanmaya tələb olunan suyun cəmi 30- 32%-i qədərdir. Belə şərait kompleks daxilində quraqlıq sevən təbii landşaft növlərinin qalması üçün şərait yaradır. Bol günəş enerjisi ərazidən hərtərəfli istifadə etmək üçün imkan verirsə də su çatışmamazlığı bu imkanı məhdudlaşdırır. Buradan ancaq süni suvarmavasitəsindən istifadə etmək olar. Ərazidə nisbi rütubət azdır. Orta illik rütubətlilik 30-49, 50-69% arasında

81

dəyişir. Havada olan rütubətlilik, qərbə doğru artır. Bu da yerin oroqrafık quruluşu ilə ölaqədardır. Mil düzündə olan landşaft növləri əsasən çay yataqlarını tutur. Bu hissədə olan Kür və Arazdan başqa qalan çaylarda illik su axımı S.H.Rüstəmovun hesablamasına görə cəmi 0,5-2 1/s-dir. Çay yataqlarından olan mütləq buxarlanma 300- 350 mm-dir.

Həm iqlim və həm də hidroqrafık cəhətdən kəskin fərqə malik olan bu landşaft kompleksi ərazisində, allüvial şorakətli, boz torpaqlar yayılmışdır. Mövcud olan ədəbiyyatdan aydın olur ki, Mil düzündə olan şorakətləşmiş boz torpaqda humusun miqdarı başqa sahələrdə olan boz torpaqlardakından azdır. Kompleksin formalaşmasında əsas rollardan birini torpağın duzluluğu oynayır. Torpağın üst qatı açıq boz rəngə malik olub, toz şəkillidir. Aşağı getdikcə tutqunlaşır və brkimiş gillicələr çoxalır. Belə struktur dərin qatlara kimi davam edir. Bu müxtəliflik bəzi yerdə torpaq səthinin şorakət və şoranlara çevrilməsinə səbəb olur. Torpaq örtüyündə keçid mövqe tutan landşaft növləri bəzi dəyişikliklər keçirmişdir. Kompleksin daxilində bitki örtüyü seyrək efemerlər və müxtəlif otlarla yanaşı quraqlıq sevən kiçik və seyrək kollar, Mil düzünün şimal hissəsində isə ən çox efemer yayılmışdır. Efemerlərin yayılmasının əsas səbəbi qrunt sularının aşağı enməsi havada olan nisbi rütubətliliyi xeyli azaldır. Bu da bitki örtüyünün tez qurumasına səbəb olur. Burada quraqlıq sevən və kökü daha dərinə gedən ağaclar əkmək məqsədə uyğundur. Çünki onların kökü torpağın dərin qatma

82

işlədiyindən yayın istisində qurumur. Komplesin qrunt suları səthə yaxın olan yerlərində alçıq qamışa rast gəlmək olur. Bu qonşu landşaft kompleksində kötüyü qalmış, vaxtı ilə geniş sahə tutan, indi isə xeyli azalmış qamışlığın hesabınadır. Yaxın gələcəkdə quraqlığın təsiri nəticəsində qamışlığın tamamilə məhv olması gözlənilir. Landşaft növlərinin xeyli hissəsi mədəni landşaft kimi istifadə edilir.

Bu landşaft kompleksi daxilində bir landşaft növü ayrılmışdır:

83

Ill FƏSİL. MİL DÜZÜNÜN MÜASİR LANDŞAFTLARIN İNKİŞAF TARİXİNDƏN.

Hər bir ərazidə mövcud olan landşaftın inkişafı həmin ərazinin geoloji inkişafı ilə sıx əlaqədardır. Geoloji inkişafına görə Mil düzü cavan olub, üçüncü dövrün sonunda və dördüncü dövrdə yaranmışdır. Burada olan müasir landşaftın nümayəndələri bundan sonra formalaşıb, inkişaf etmişdir.

N.Ş.Şirinovun (1961) verdiyi məlumatda. Mil düzü öz inkişafına görə əsas üç geoloji dövrə ayrılır. Birinci: Nisbətən yüksək (200-400-450 m) Arazla-Qarqar çayları arasında olan sahə Abşeron, aşağı və orta dördüncü dövr yaşma malik olan sahə, İkinci: 200-80-60 metr yüksəklikləri tutan Araz ətrafı maili düzənlik, yuxarı Abşeron və aşağı dördüncü dövr yaşına malik olan sahə, Üçüncü: Kür ətrafı ovalıq və Arazın alçaq torpaqları yuxarı dördüncü dövr yaşına aid olan sahə.

Demək Mil düzü birdən-birə su altından azad olmamışdır. Bununla əlaqədar olaraq düzənlikdə mövcud olan landşaftda birdən-birə yarana bilməzdi. Yuxarı Abşeron dövründə quru ancaq Mil düzünün indii 350- 400-450 metr yüksəkliyi olan hissəsini tutmuşdur. (V.E.Xain və A.N.Şardanov, 1952). O, dövrdə Xəzər dənizinin sahilini tutan bu quru, dəniz-iqlimi təsiri altında olmuşdur. Demək iqlim yumşaq və rütubətli olmalı idi. Həmin dövrdə burada mövcud olan landşaft çox rütubət sevən dəniz iqlimi təsirindən olan (təbii komponentlərdən) landşaft vahidlərindən ibarət olmalı

84

idi. Ümumiyyətlə Mil düzündə Şorgöl ətrafı və bütün Kür-Araz düzənliyinin daxilində üçüncü dövrdən qalmış daha yaşlı olan bir neçə «adalar» dağlar Babazənən, Girov aə Mişov vardır. Bu adalar artıq üçüncü dövrün sonu, dördüncü dövrün başlanğıcında Sudan azad olmuş qurular idi. Hər tərəfdən dənizlə əhatə olan bu quruların üzərində rütubət sevən landşaft mövcud olmuşdur. Bunu əsas tutaraq demək olar ki, Kür-Araz düzənliyində və o cümlədən Mil düzündə mövcud landşaft üçüncü dövrün sonu və dördüncü dövrün başlanğıcında meydana gəlmişdir. Üçüncü dövr yaşma mənsub olan kəngizin relikt şəkildə Şorgöl ətrafında tapılması, bu fikri - geobotaniki cəhətdən də sübut edir. Kür-Araz düzünün iki müxtəlif sahəsində Babazənən və Şorgöl ətrafında aparılan torpaq kəsiklərinin kimyəvi analiz idə həmin sahələrin' üçüncü dövrün sonu, dördüncü dövrün başlanğıcı yaşma mənsub olduğunu sübut edir.

Düzənlikdəki Babazənən, Girov, Mişov və başqa qalxmalar ola bilsin ki, həmin dövrdə alçaq adalardan ibarət olmuşlar.

Çünki, yuxarı Abşerondan Bakı dövrünə keçiddə dənizin sahəsi böyüdüyündən Kür-Araz düzənliyində mövcud olan quru sahəsi xeyli kiçilir. Gürgan dövründə su sahəsi daha da genişlənir. Xəzərdə, su Kür depressiyası ilə daha çox qərbə hərəkət edir və geniş ərazi tutur. (V.E.Xain və A.N.Şardanov, 1952). Demək bununla əlaqədar olaraq üçüncü dövrün sonu dördüncü dövrün əvvəlində qurular üzərində mövcud landşaftların sahəsi kiçilir, yeni yaranan şəraitə uyğunlaşmayan təbii-

85

komponentlər aradan çıxır, bəzi təbii-komponentlər nisbətən yüksəyə qalxan qurü ilə bərabər tərkibində müxtəlif dəyişiklik olmaqla qurunun yüksək hissələrini tutur.

Xvalın dövründən başlayaraq, dağlıq ərazinin qalxması hesabına, quru sahəsi genişlənir. Qalxma nəticəsində Mil düzündə yaranan quru iki hissəyə: yüksək cənub-qərb və alçaq şimal-şərq malik olur. Üçüncü dövrün sonunda və dördüncü dövrün əvvəlində öyrənilən ərazidə rütubət sevən landşaft nümayəndələri 200-300 metrdən yüksəkdə olan sahələrdə qalır. Həmin dövrdə bu horizontun yüksəkliyi indiki 200-300 metrdə deyil daha alçaqda olmuş və dəniz sahil ilə uzanmışdır.

Çünki, bu dövrdə artıq bütün Qafqaz boynu formalaşmış və böyük yüksəkliyə malik olan Qafqazda şaquli zonalar yaranır. Bu zaman Böyük Qafqazın yüksək hissələrində daha çox quraqlıq sevən və soyuğa davamlı iynəyarpaqlı ağaclar meydana çıxır.

Hazırda respublikanın ayrı-ayrı sahələrində qalan meşələr həmin dövrdən başlayaraq dağlıq ərazidə müasir Boranın yaranmasının başlanğıcı hesab edilir. Dağlıq ərazinin Mil və ümumiyyətlə Kiir-Araz ovalığının landşaftına böyük təsiri olur.

Bu zaman geniş sahə tutan Xəzərin ətrafına böyük təsiri olmuş və dəni sahilində olan yumşaq qış və rütubətli yayı olan iqlim yaranır.Bu da həmin sahədə daima yaşıl bitki örtüyünün yaranmasına səbəb olmuşdur. Yəni dənizin sahilində tropik landşaft yaranır. Sonradan gedən qalxma ərazinin relyefində olan

86

yüksəklik fərqini çoxaldır. Dənizin sahil xətti az da olsa kiçilir. Maillik artır. Bütün bunlar, çayların daha qüvvətli eroziya işi aparması üçün əlverişli şərait yaradır. Mövcud təbii şərait nəticəsində dağlıq sahə sürətlə aşmdırılır və aşınma məhsulları körfəzin dayaz hissəsinə çökür. Bunun hesabına düzənlik sahələr daha da \enişlənir. Araz ətrafı düzənlikdə çökdürülən materiallar bu dövrdə aşınıb gətirilən çöküntülərdən ibarətdir.

Geoloji məlumatlar sübut edir ki, Abşeron dövründə respublika daxilində olan relyef müasir formasına çox yaxın olmuşdur. Həmin dövrdə olan flora və fauna indikinə yaxın olur. Sonrakı dövrlərdə iqlim quruyur, eroziya zəifləyir, düzənliyin bəzi hissəsində şoıakətlər meydana çıxır ki, bu da yeni yaranan təbii şəraitlə daha çox uyğunlaşır. Yeni yaranan təbii şərait isə mövcud olan daha çox rütubət sevən təbii komplekslərin aradan çıxmasına və ya öz yerlərini, dəyişib, dağ döşü ilə daha yüksəyə qalxmalarına səbəb olur. Fiziki-coğrafi amillərin bəzisi yeni uyğunlaşaraq formalaşıb, daxili dəyişiklik keçirməklə inkişaf edir. Bu dəyişikliklər sonradan landşaftın diformasiyasında öz əksini tapır.

Qafqazda yaranan buzlaq Xvalında bütün Zaqafqaziyanın iqlimində müəyyən dəyişikliklər edir. Belə ki, yüksək hissədə yaranan buzlaq orada olan təbii qurşaqların daha aşağı enməsinə səbəb olur. Sonrakı dövrdə gedən dəyişiklik (xüsusən iqlimin qızınası) nəticəsində həmin qurşaqlar dağ yamacı ilə daha yüksək hissələrə qalxmalı olur. Aşağı hissəni isə quraqlıq sevən, kserofıt kolluqlu, boz torpaqlar, az rütubətli təbii

87

landşaft tutur. Kür-Araz düzü və ümumiyyətlə Azərbaycan ərazisinin geoloji iıikişafına dördüncü dövrdə olan dəyişikliyi izah etmək üçün dördüncü dövr faunasının Binəqədi qəbiristanlığı adlandırılan sahədə tapılması bu sahənin ətrafında olan, düzənlikdə Xvalın dövründə yarımsəhra landşaftına yaxın bir landşaft olduğunu sübut edir. Biz yuxarıda dedik ki, dağlıq hissədə gedənn qalxma ilə əlaqədar olaraq təbii qurşaqlar müəyyən miqdarda dəyişmiş olur. Bu dəyişiklik qar xəttinin aşağı düşməsində müəyyən təsir göstərir. Bu da öyrənilən ərazidə yaranan yeni təbii xüsusiyyyətlə əlaqədardır. Belə ki, ümumi qar xətti aşağı enirsə, buna uyğun olaraq landşaft qurşaqları da aşağı enməli olur. Belə enmə ümumi Qafqaz üçün 1000 metr qəbul edilir. (L.İ.Maruaşvili, 1952).Demək buna uyğun olaraq Kiçik Qafqazda olan meşə, subalp, alp çəmənlikləriqurşaqlarında aşağı enir və iqlimin qızınası ilə əlaqədar olaraq yuxarı qalxır. Bütün bu dəyişikliklər Kür-Araz ovalığında, o cümlədən Mil düziindəki mövcud landşaftada müəyyən təsir göstərir. Bu dəyişikliklərin təsiri olaraq indii bəzi landşaft formaları relikt şəkilində özünü əks etdirir.

Düzənlikdə meşə sahəsinin olmasını indii mövcud olan qalıq meşələri və Binəqədidə tapılan ayı sümükləri də sübut edir. Belə qalıqlar bu sahədə ceyran yaşayan quru subtropik, düzənlik landşaftı mövcud olduğunu göstərir. Müasir dövrdə ceyrana ancaq quru subtropik iqlimi olan Kür-Araz ovalığında rast gəlirik. Demək dördüncü dövrdə də burada əsasən quru subtropik iqlimi

88

olan təbii kompleks mövcud olmuşdur. Binəqədidə tapılan kərkədən (əyri buynuz) - qalıqları, buranın yaxınlığında daha yumşaq və rütubətli iqlimi olan tropik landşaftının mövcud olmasına dəlalət edir. Buzlaşma ilə əlaqədar olaraq Xəzər sahili boyunca olan sahədə flora və faunanın inkişafı üçün mövcud olan təbii şərait dəyişir. Buna görə də düzənliyin nisbətən yüksək hissəsini tutan təbii landşaft öz formasını dəyişməli olur. Yəni şəraitə uyğunlaşır. Köhnə daima yaşıl meşələrin yerini yarpağı tökülən vələs, (palıd, söyüd, ağcaqayın, armud) və başqa növ ağaclar tutur. (Palibin İ.V. 1936).

Xvalın sonunda ümumi fiziki-coğrafi şərait indikinə yaxın olur. Sonra olan dəyişdiklər ancaq kiçik miqyasda landşaftın daxili differetısiyası ilə əlaqədar olmuşdur. Belə dəyişikliyin baş verməsi Xəzərdə olan transqressiya və reqresiyalarla yanaşı ərazinin təbii şəraiti və xüsusən mikrorelyefi böyük rol oynamışdır.

İstilik, rütubət, torpaq, çöküntüərin tərkibi, geomorfoloji xarakter, kimyəvi və biotik proseslər yaranmış olan landşaftın dinamiki inkişaf etməsi üçün xüsusi qanunauyğunluq yaradır. Mil düzü daxilində ümumi zonallıq qanununa tabe olan müxtəlif inkişaf proseslərinin meydana çıxmasına səbəbolur. Həmin proseslərin təsiri nəticəsində yaranan zonallıq dağlıq hissədə öz formasını indidə saxlamışdır. Düzənlikdə isə bu özünü təbii landşaftda, yüksəkliyə qalxxdıqca onun tərkibinin və formasının dəyişilməsində göstərir.

Mil düzündə mövcud olan landşaftların formalaşmasında ümumi zonallıq qanunu dolayı yollada

89

olsa öz əksini onların yaranıb, inkişaf etməsilə əlaqədar olaraq biruzə verir. Mil düzündəkı' müasir landşaftın ayrı- ayrı ünsürlərinin formalaşmasında və inkişaf etməsində həmin ərazidə mövcud mövcud olan dağlıq relyef formasının böyük rolu olmuşdur. Eyni zamanda, relyefin formalaşmasında landşaftın ayrı-ayrı ünsürlərinin başqa amillərə əks təsiri olmuşdur. Bu təsir makro, mezo və mikroformada olmuşdur. Makro formadakı dəyişiklik ərazinin ümumi geoloji, geomorfoloji və iqlim dəyişikliyinə tabe olub quru meşələrin dinamiki inkişafında böyük rol oynamışdı.

Mezoformada olan dəyişiklik əsasən ərazinin mərkəz hissəsinin relyefində olan yüksəkliklə əlaqədardır. Bu forma öz əksini 120-180-200 metr yüksəkliklər arasında olan təbii komplekslərin çox rəngarəng fito- sosioloji formasının yüksək inkişaf pilləsi olan çöl və düzənlik (qalıq) meşələrində saxlamışdır. A.A.Qrossheym, 1929). Dördüncü dövr də bu hissədə mezoformanın zəif inkişaf etməsi nəticəsində həmin sahədə, təbii komplekslər zonallıq qanuna tabe olmuş və zonallıq ikinci plana keçir.

Lakin Mil düzü öz spesifikasına görə ümumi formaya tamamilə tabe olmur. Bu da həmin sahənin yaranmasında iki böyük çayın Kür və Arazın, eyni zamanda düzənliyin mərkəzində qalxmanın olması ilə izah edilə bilər. Təqdim edilən landşaft xəritəsindən görünür ki, təbii komplekslərdə daha çox müxtəlifliyə mənsub olan sahə çayların suayrıcı rolunu oynayan,

90

lakin çox yüksək olmayan, mərkəz xətti üzərindədir, (bax landşaft xəritəsinə).

Dördüncü dövrün başlanğıcında və ortalarında olan qalxma, buna uyğun olaraq yaranan kiçik boylu dağ çayları, dağətəyi zonanı parçalayıb orada mövcud olan landşaftı xeyli dəyişmişdir. Aradan çıxan bəzi təbii komponent nümayəndələri ya dağlıq sahəyə qalxır və ya genişlənən çay dərələrində yenidən formalaşmışdır. Belə hal, müasir təbii kompleks tiplərini ayırdıqda daha aydın nəzərə çarpır.

Mikroformada olan dəyişiklik, daha kiçik miqyasda olub, ayrı-ayrı mərhələlərə aid edilə bilər, həmin sahədə mikrorelyefin yaratdığı komplekslər, kiçik sahədə dəyişiklik yaradan bitki və canlı orqanizmlə əlaqədardır. Demək mikroformada olan dəyişiklik iki istiqamətdə gedir. Doğrudur canlı orqanizmin yaratdığı təsir özlüyündə mikrorelyefdə mümüxtəlif dəyişikliklər yaranmasına səbəb olur. Bu hər şeydən əvvəl özünü qumluq sahələrdə daha çox göstərir.

Nisbətən yüksək olan hissələrdə (çökəkliklər arasındakı) təbii kompleks formalarının dəyişkənliyi, aydın gözə çarpır.Bu özünü, ən çox düzənlik daxilində olan yüksəkliklərdə göstərir. Bu isə həmin sahədə müxtəlif təbii komplekslər yaranmasında böyük rol oynayır. Təbii komplekslərin öyrənilməsi, gələcəkdə landşaftın dinamiki inkişafını aydınlaşdırmaq üçün, stasionar müşahidələr aparmaq vacib məsələlərdən biridir. Öyrənilən ərazinin mövcud landşaftının

91

dəyişməsində, son dövrdə ən böyük rollardan birini insanın təbiətə etdiyi təsirlə izah etmək olar.

Mil düzünün geniş hissəsi indi insan tərəfindən təsərrüfat də istifadə edilir. Bunun hesabına bəzi sahələrdə yeni bataqlıq və sucaq yerlərin artması nəzərə çarpır.Bataqlıq və sucaq təbii kompleksləri haqqında XIII-cü tifdə xüsusi izahat verilir. Demək müasir landşaft daxilində hal-hazırda da müxtəlif dəyişikliklər gedir. Belə dəyişiklik haqqında, ayrı-ayrı tiplərdə xüsusi izahat verilmişdir.

Verilən izahatdan aydm olur ki, öyrəndiyimiz ərazinin müasir landşaftının nümayəndələri, yüksək hissədə və körfəz içərisində olan adalarda (qalxmalarda) əsasən abşeron və orta dördüncü dövrdə yaranmışdır. Bu dövrdə mövcud olan ilkin landşaft əsasən dəniz sahili ilə daha çox rütubət sevən daima yaşıl (sonradan yarpağı tökülən) , alçaq boylu lianlı tuğay meşələri olmuşdur. Burada olan təbii şərait indiki rütubətli subtropiklərdə olan formaya yaxın olmuşdur.

Yuxarı Abşeron və aşağı dördüncü dövr yaşına malik olan və özündən qabaqkı landşaftın müəyyən nümayəndələrini saxlayan, yəni formaya əsasən 200-30- 60 metr yüksəkliklər arasında olan sahəni tutur. Bu landşaft nümayəndələri Araz ətrafı maili düzənlikdə geniş sahə tutub, 80 metrlik horizontal boyunca şimala doğru uzanır. Sonradan gedən genetiki dəyişikliklə əlaqədar olaraq o daha alçaq sahələrdə Araz ətrafı ilə şərqə uzanır. Bu təbii kompleks əsasən zəif rütubətli, az humuslu, adi

92

boz çəmən torpaqlı, şoran və efemer olan sahədən ibarətdir.

Hal-hazırda, insanın ən çox istifadə etdiyi sahədə məhz bu təbii kompleksin ərazisidir. Sözsüz ki, sonrakı dövrdə gedən bəzi dəyişikliklər bu landşaft vahidinin daxilində müəyyən formasiyaların aradan çıxıb öz yerini başqasına verməsinə səbəb olmuşdur.

Yuxarı dördüncü dövr yaşma malik olan hissə əsasən Kür ətrafı ovalıqdan və son dövrdə, Sudan azad olmuş çalalar və çala ətrafı sahələri tutan təbii komplekslərdən ibarətdir. Bu təbii komplekslərin tutduğu hissələr bataqlıq və bataqlıq ətrafında çox yüksək olmayan sahələrdir. Bataqlıq sahələrin bəzisi hal- hazııda qurudulur. Bəzi sahələr isə təbii şəkildə istifadə ettmək üçün müəyyən meliorativ, işlər aparılır.

Demək Öyrənilən ərazi əsasən cavan yaşlı təbii komplekslərdən ibarətdir.

93

IV FƏSİL. TƏBİİ LANDŞAFTLARIN İNSANLAR TƏRƏFİNDƏN DƏYİŞDİRİLMƏSİ.

Son dövrdə insanların təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq təbii landşaftda böyük dəyişikliklər edilir. Bu dəyişikliklər çayların qarşısını kəsməklə, yeni «dənizlər» yaratdıqda və qoruyucu meşə zolaqları salındıqda özünü daha aydın göstərir. Belə halda, bəzən mövcud təbii kompleks sıradan çıxır və onun yerində yeni təbii kompleks yaranır. Yaranan kompleks ətraf sahələrdən daxilində olan kompnentlərin müxtəlifliyinə görə fərqlənir. Ərazi daxilində yeni yaranmış təbii komplekslər daxilində məhəllər və mərzlər ayırmağa imkan verir. Yeni yaranan və inkişaf etməkdə olan təbii kompleks yeni landşaft forması ayırmağa imkan verər. Bu təbii komplekslərdən biri aşağıda verilən tip daxilində iki məhəlli birləşdirilir.

Tip: Çıxar sular hesabına isti iqlimli çox rütübətli, müxtəlif torpaqlar üzərində yeni yaranan çilli və qamışlı bataqlıqlar: a) Çıxar sular hesabına, alçaq sahələrdə yeni yaranmış qamışlı sahələr, b) Çıxar sular və qrunt sularının səthə yaxınlaşması hesabına, yaranmış çilli bataqlıq sahələr. Belə sahənin tiploji vahid kimi ayrılması vacib məsələlərdən biridir.

100 hektarlıq sahədə əkilən pambıq suvarılırkən aşağı qatlarda olan duzu səthə qaldırmamaq üçün həmin sahədə yaranan artıq su qatını səthdən kənara axıtmaq vacibdir. Belə sahələr Mil düzündə tez-tez yaranır. Bu da bəzi sahələrdən təsərrüfatda düzgün istifadə edilməməsi

94

üzündən meydana gəlir. Çünki müasir dövrdə xüsusən kanallar ətrafındakı sahələr suvarılarkən bəzi sahələrə verilən su, ətrafındakı alçaq sahələrə axıdılır. Əgər 100 hektarlıq sahədən 2 sm qalınlığında su ətrafında olan 5 hektarlıq alçaq sahəyə axıdılarsa orada 50 smqalınlığında su səthi almır. Əgər həmin sahə ildə 3-4 dəfə suvarılma nəticəsində 150-200 sm qalınlığında su səthi yaranır ki, bundan da 120 sm-i buxarlanmaya sərf olunur. Yerdə qalan suyun bir hissəsi yerə hopur. Hopan suyun bir hissəsi süzülüb ətrafındakı çökəkliyə çıxır. Buraya əlavə olaraq yağıntı suları da gəlir. Beləliklə çökək sahələrin bəzisində insanın təsiri nəticəsində, yeni təbii şəraiti olan landşaft kompleksi yaranır. Burada yığılan suların özü isə axar sulara nisbətən daha müxtəlif kimyəvi tərkibə malik olur. Bu sahələrə ilk dəfə su yığıldıqda ətraf sahələrdən buraya qrunt suları sızıldığı halda, suyun səthi qalxdıqdan sonra buradan ətrafa su axmağa başlayır. Buna görə də belə sahələr getdikcə daha da genişlənir. Həm də illik suyun gəlir balansımın çıxardan çox olması həmin sahələrin dahada genişlənməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Bu təbii landşaft ərazidə geniş sahədə yayılan müasir mədəni landşaft sahələri arasında yerləşir. Mədəni landşaftlar Mil düzünün bu gün istifadə edilməyən on min hektarlı sahəsindən düzgün istifadə edildikdə, daha da genişləndirilə bilər. Bu genişləndirilmə iki istiqamətdə aparıla bilər: birincisi: süni suvarma hesabına mədəni sahələrin genişləndirilməsi, ikincisi əsas etibarilə mövcud təbii

95

komplekslərdən səmərəli şəkildə istifadə edilməsi yolu ilə olar.

Çünki çox əlverişli temperatur (illik orta temperatura 13,9°) yararlı boz-çəmən torpaqları bu sahədən hərtərəfli istifadə etmək üçün əlverişli şərait yaradır. Həm də bu sahələrdən təsərrüfatın bir saəhəsini deyil, kompleks olan bir neçə sahəsini inkişaf etdirmək olar. Ərazinin çox hissəsini bir növ xam torpaqlar olması, burada təsərrüfatın inkişafını daha da asanlaşdırır.

Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, bu hissələrdə mövcud olan göllərdə quş və balıq saxlamaq üçün imkanlar vardır. Sarısu gölündə termik rejim aşağıdakı kimidir. Qışda 5-7°, yazda 23°-24, yayda maksimum 31-32°, payızda 9-10° istilik olur. Bu da hamin su sahələrindən istifadə etmək üçün əlverişli şərait yaradır. Belə bir təbii şərait həmin göllərdən kompleks şəkildə istifadə etməyə imkan verir. Kompleks şəkildə istifadə etmək bir də ona görə xeyirlidir ki, bir təsərrüfatın tullantısı və ya çıxarı digəri üçün qida ola bilər. Belə təsərrüfat sahələrindən biri quşçuluqla balağçılığın birgə inkişafıdır. Beləki, quşların çıxarı hesabına əlavə qida aldıqda qidalandığı su bitgiləri daha yaxşı böyüyə bilər ki, bu da öz növbəsində su bitgilərinin sürətli inkişaf etməsinə səbəb olar.

Bu göllərdə mövcud olan təbii şərait əlverişli olduğundan balıqlar su hövzələrinə nisbətən daha sürətli böyüyürlər. Müqayisə üçün demək lazımdır ki, çəki balığının boy artımı Volqada -13 sm, Şilyaıı gölündə -19 sm, Kür çayında -14,5 Sarısu gölündə 21,6 sm

96

(A.H.Derjavin 1956). Demək bu göllərdə də çəki balığının artımı ildə prof A.H.Derjavinin məlumatına görə Sarısu gölünün hər hektar su güzgüsündən 2 sentnerdən çox balıq məhsulu götürmək olar. Deməli, oxşar xüsusiyyətlərə malik olan başqa su sahələrindən də çoxlu balıq götürmək olar ki, bu da çoxlu miqdarda əlavə gəlir əldə etməyə imkan verər. Göllərin belə istifadə edilməsi onların yuyulub təmizlənməsi 10 hektarla sahənin istifadə edilməsi deməkdir. Əks halda isə burada yaranan şoısu hövzəsi həmin sahədən istifadə etməyə imkan vermir. Bu da on minmanatlarla ziyan deməkdir. Göllərin və göllər ətrafının kompleks istifadəsi isə həmin sahələrdən çoxlu gəlir əldə elməyə imkan verir.

Göllərdən və onların ətrafını tutan landşaft kompleksinin daxilində olan qamışlıq sahədən camışçılıq inkişafı üçün daha yaxşı istifadə etmək olar. Respublikanın heyvandarlığında camışçılığın daha güclü inkişafı nəzərdə tutulur. Bu münasibətlə də bu sahədə camışçılığı inkişaf etdirmək üçün hər cür imkan vardır. Təçrübələr göstərir ki, su və qamış ehtiyatı camışların yaşaması üçün əlverişli şərait yaradır. Həm də yuxanda verdiyimiz izahatdan aydın olur ki, bu sahədə iqlim şəraiti bunun üçün çox əlverişlidir.

Camışçılığla yanaşı indiki şəraitdə bu göllərin ətrafındakı torpaqlardan çəltik əkini üçün də istifadə etmək olar. Buranın yaxınlığında yerləşən təsərrüfatlar bu yaxın illərə kimi həmin torpaqlara oxşar eyni təbii şəraiti olan sahələrdən yüksək çəltik məhsulu (hər hektardan 40-45 sen.) əldə edilir. Bununla yanaşı olaraq

97

Mil düzünü öyrənən mütəxəssislər belə torpaqlarda çəltik yetişdirməyin əlverişli olmasıhı məsləhət görmüşlər. Onların göstərdiyinə görə həmin sahələrdə çəltik yetişdirmək kompleks daxilində mövcud olan şor torpaqları yumaq işində böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Landşaft kompleksi daxilində mövcud olan qamışın təsərrüfat əhəmiyyətindən danışarkən qeyd etmək olar ki, ərazidə qamış tikinti materialını (xüsusən qışlaqlarda) əvəz edir. Bundan əlavə qamış böyük gəlir verən camışçılıq, az miqdarda isə qaramal və qoyunçuluq üçün yem kimi istifadə edilir. 2000 hektarda bitəcək qamış hər hektardan ildə azı 200 m3 məhsul verməklə nəzərdə tutulan kağızselloiz kombinatı üçün ildə 400.000 m3 xammal verə bilər ki, bu da on min manatlarla əlavə gəlir deməkdir.

Həmin tipin ərazisindən səmərəli istifadəsi üçün yəni göllərin hesabına burada xəz dərisi olan nuirtiya (qunduz) çoxaltmaq üçün əlverişlidir: Azərbaycanda əvvəllər gətirilən xəzin yarısını nutriya (qunduz) dərisi təşkil edirdi. İndi respublikamızda nutriya saxlandığı üçün bu xəz respublikada istehsal olunur.

Bununla yanaşı Sarısu göllərinin saxlanması mövcud təbii kompleks daxilindəki, təbii şəraitin, o cümlədən iqlim xüsusiyyətinin dəyişməsinə və xüsusən mikroiqlimin yaranmasına səbəb olar. Məlumdur ki, heyvanların vaxtlı-vaxtında suvarılması-südü artırır və yunun inkişafına kömək edir. Bu göllərin ətrafından isə suvarmalar kimi istifadə etmək olar. Yuxarıda verdiyimiz məlumatdan aydın olur ki, bu su sahələri heç bir xərc

98

qoyulmayan təbiətin bizə bəxş etdiyi təbii sərvətdir. Bütün bunlarla yanaşı alçaq olan bu sahələr ətraflarında olan yüksək hissələri, yumaq və onlardan istifadə etmək üçün yararlı şəkilə salmaqdan ötrü əvəz edilməz relyef formasıdır. Çünki, həmin sahələri nə Kürə nə də Araz çayına yönəltmək olmaz. Bunun üçün ancaq həmin sahələri alçaq olan göllər vasitəsilə yumaq olar.

Son dövrdə insanlar təbiəti dəyişdirmək sahəsində böyük işlər görür və yeni su anbarları yaradırlar. Əvvəlki illərdə respublikamızda 176 böyük və kiçik su anbarı yaradılmışdır. Bütün bunlara baxmayaraq onların ümumi sahəsi respublikada olan təbii su sahələrindən hələ də azdır. Azərbaycan Dövlətinin təbiəti qorumaq haqqında qəbul etdiyi qanun təbii su sahələrimizə də bilavasitə tətbiq edilməlidir. Yuxarıda göstərilənlərdən aydın olur ki, digər su sahələrinin «taleini» həll edərkən onu elmi şəkildə hərtərəfli öyrənib, istifadə etmək məqsədəuyğundur.

Yuxanda göstərdiyimiz çoxlu gəlir əldə etmək üçün Sarısu göllərində suyun miqdarını eyni saxlamaqla onun səviyyəsini xeyli qaldırmaq üçün oraya su axıtmaq lazımdır. Bu gölləri Kür çayından qidalandırmaq olar. Gölü daima öz səviyyəsində saxlamaq üçün bir neçə variant təklif olunub ki, həmin təkliflər əsasında indi xeyli iş görülmüş və görülməkdədir. Görülən hər bir iş qabaqcadan təbii şərait hərtərəfli öyrənildikdən sonra aparılması və təbii şərait dəyişərkən alma bilinəçək nəticələr, iqtisadi cəhətdən hesablanmalıdır. Bütün bu dəyişikliklərin yaranmasında və ya formalaşmasında

99

iştirak edən təbii amillərə insan təsir etməklə, onları dəyişdirib istifadə etməklə təbii landşaftın inkişafına və dinamikasına müdaxilə etmiş oluruq. Bu zaman təbii tarazlıq ön planda durmalıdır.

Göllər ətrafı çala-çəmən, boz, şor, bataqlıq mənşəli torpaqları tutan geniş hissədən göl ətrafı kimi istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. Bunu da qeyd edək ki, həmin sahələrin çoxu hal-hazırda istifadə edilmir. İstifadə edilən sahələr ancaq qış otlağı kimidir. Buralar bir qış otlağı kimi yararlı sahələrdir. Həm də bu sahələrin İmişli- Bəhrəmtəpə və Araz boyu ilə Saatlı enliyinə qədər olan sahəsindən pambıqçılıq üçün istifadə etmək yararlıdır. Lakin bəzən, pambığı Arazın genişlənmiş dərəsində əkilir. Yağıntılı illərdə Arazın daşıb ətrafını basması kəndlər üçün qorxu tərətməsini nəzərə alıb, oranı əkmək məqsədəuyğun deyil. Həmin sahələrdən biçənək kimi istifadə etmək mal-qara üçün yem toplamağa böyük kömək edər. Dəmir yol ətrafı ərazisinin geniş sahəsi isə başdan-başa taxılçılıq üçün istifadə edilə bilər.

Daha yüksəkdə olan ərazidəki təbii şərait 80 metrlik horizontala kimi geniş sahədə pambıqçılığın inkişaf etdirilməsi üçün əlverişlidir. 80 metrlik horizontdan yuxarıda olan sahələrdə, bu gün inkişaf edən əsasən üzümçülükdür. Üzümçülük bu sahənin əsasən Beyləqan inzibatı rayonu ərazisində inkişaf etmişdir. Bu sahədən üzümçülük üçün istifadə edilməsi, həmin bitkilərin bioloji və iqtisadi cəhətdən bu sahə üçün məqsədəuyğun və gəlirli mənbə olmasını sübut etmişdir. Bu bitkinin burada əkilməsi üçün mövcud təbii şərait imkan verir.

100

Dağətəyi zona isə öz təbii şəraitinə görə otlaqlar, biçənək üzümçülük üçün yararlıdır. Geniş sahədə isə dəmyə taxıl əkilir. Dəmyə taxıl yağıntılı illərdə böyük məhsul verir. Bəzən isə orada dolu taxıl və bağlara xeyli ziyan verir. Verilən bu məlumatlardan həmin sahələrdə təsərrüfatın yerləşdirilməsini planlaşdırmaq üçün istifadə etmək olar

İnsan yarandığı gündən təbiətlə əlaqədardır. Bu gün insan öz işini təbii sahələrin daxilində olan şəraitin müxtəlifliyinə görə müəyyənləşdirir. Mövcud müxtəlif təbii şəraitə malik olan sahələrdən daha geniş istifadə etmək üçün təbii kompanentlərin daxili quruluşunu, dinamikasını və inkişafını öyrənib, konkret fikirlər, təkliflər irəli sürülür.

Hal-hazırda təbii komplekslərdən istifadə məsələsi böyük əhəmiyyət kəsb edən vacib problemlərdən biridir. Ayrı-ayrı sahələrin təbii komplekslərindən istifadə etmək üçün həmin sahələrin fıxiki-coğrafi xüsusiyyətlərini hərtərəfli bilmək əsas şərtdir. Çünki müasir təbii komplekslərə təsir atmosferdən gələn enerji və iqlimlə əlaqədar olaraq dağlıq sahədə qurşaq, düzənlikdə pillələr yaradır. Litosferada olan dəyişiklik nəticəsində isə mövcud landşaft daxilində regeonal vahidlər yaranır.

A.Təbii komplekslər müəyyən yerli xüsusiyyətinə görə həm zonal həm də regionaldır. Belə vahidlərin yaranmasında yer qabığının inkişaf tarixilə yanaşı, ərazinin morfoloji quruluşu, litologiyası və insanın landşafta göstərdiyi təsirlərlə sıx sürətdə əlaqədardır. Regional vahidlərin sahəsinin müxtəlif olması ərazinin

101

düzənlik və ya dağlıq olması ilədə fərqlənir. Dağlıq hissədə yüksəklikdən, onun ekspazitsiyasından, yamacların mailliyindən onun tarixi geoloji inkişafından asılı olduğuna görə tez gözə çarpan sahəcə kiçik olan regeonal vahidlər yaradır. Düzənlikdə isə bu regeonal bölgülər daha böyük əraziləri özündə birləşdirir. Regional bölgüdə Mil düzündə bir-birindən fərqli olan üç sahə ayrılır. Bu sahələr isə özünün zonallığına görə düzənlik üçün xas olan yüksəklik fərqinə görə üç landşaft pilləsində birləşdirir. Pillələrin öyrənilən dağlıq sahəyə nisbətən daha geniş sahə tutması, burada təbii şəraitin, xüsusən günəş şüası və istiliyin şərqdən qərbə doğru getdikcə dəyişməsidir. Buna uyğun olaraq orada mövcud olan başqa amillərin dəyişir. Bu dəyişkənlik iqlimdə fəsillər üzərədə böyükdür. Bu da həmin komplekslər daxilində mövcud olan təbii landşaftların, ayrı-ayrı amillərini bir-bir dəyişib yaranan təbii şəraitə uyğunlaşmasına səbəb olur. Bütün bunlar öz əksini ayrılan landşaft sahələrində tapır:

1). Okean səviyyəsindən aşağı Kür-Araz çayları arasındakı bataqlıq sahə.

Bu öyrənilən ərazinin ən cavan landşaft komplekslərin yayılan pillədir. Pilə üzərində indii mövcud olan bataqlıq təbii kompleksləri ilə yarımsəhra kompleksləri arasında kəskin mübarizə gedir. Bu işdə insanında rolu vardır. Landşaft kompleksləri arasında olan bu mübarizə, Mingəçevir su anbarı yarandığından sonra daha qüvvətli olmuşdur.

102

2) . 0-200 m yüksəkliklər arasında, maili və az parçalanmış çox yüksək təpələri olan ovalıq sahəni tutur. Pillənin üzəri geniş sahədə təsərrüfatda istifadə edilir. Pillənin üzərində mikrorelyef müxtəlifliyi və onun müxtəlif istiqamətdə düşməsi həmin sahədə mürəkkəb landşaft komplekslərinin yaranıb inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur.

3) . 200-400-450 m yüksəkliklər arasında, çox parçalanmış dağətəyi sahədə dəmyə taxılçılıq və üzümçülük üçün istifadə edilən ərazidən ibarətdir. Landşaftı keçid mövqe tutur. Həm dağlıq həm də düzənlik sahənin landşaftdan ibarətdir.

B. Təbii komplekslər, tipoloji planda verilməklə konkret məqsədə - bu və ya başqa təbii kompleksləri (landşaftları) dəqiqləşdirib müəyyənləşdirməklə həmin komplekslər arasında olan oxşarlıq və müxtəlifliyi tapmağa çalışır ki, bu da landşaft vahidləri taksonomiyasında istifadə edilir. Bununla yanaşı müasir təbii komplekslərin paleocoğrafiyası haqqında da müəyyən əlaqələrin öyrənilməsi üçün bu məsələ gələcəkdə daha geniş işlənməli və paleocoğrafi, geoloji, poleobotaniki və poleozoocoğrafi materiallardan geniş istifadə edilməlidir. Lakin verilən izahatlardan belə nəticə çıxır ki, Mil düzünün landşaftı əsas dördüncü dövrdə yaranıb inkişaf etmişdir. Burada əvvəlcə geniş sahə tutan meşələr və dəniz iqlimi hakim olduğu halda sonradan getdikcə dəyişmiş və geniş sahədə yarımsəhra yaranmışdır. Belə şərait dağlıq kompleksə olan təsir nəticəsində mövcud landşaftın dinamiki inkişafında və

103

formalaşmasında xüsusi rol oynamış və ərazi daxilində ümumi qanuna tabe olan müxtəlif inkişaf proseslərinin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Həmin proseslərin təsiri nəticəsində düzənlik əraziyə xas olan zonallıq yaranır ki, bu da öz formasını dağlıq hissədə qurşaqlar kimi düzənlik hissədə isə landşaft pillələri kimi göstərir. Həmin yüksəklik daxilində mövcud olan təbii komplekslər isə bir-birindən fərqlənən üç landşaft rayonundan ibarətdir. Onların arasında olan müxtəliflik isə hərtərəfli izah edilmişdir.

4. Çökəklik-çəmən bataqlıq yarımsəhra rayonu, ərazisində ən çox istifadə edilən sahələr çökəkliklər arası ərazilər və göllərdir. Mədəni bitkilərdən burada pambıq, çəltik əkilir. Rayon daxilində mövcud olan tuğay meşələrinin sahəsi sürətlə azalır. Bunun qarşısını almaq və yeni meşələr salmaq, gələcəkdə ərazinin qorunması, onun yarımsəhra və səhraya çevrilməsini ləngidər, meşənin sıradan çıxmasının qarşısını alar və eyni zamanda baramaçılığın inkişafında böyük rol oynaya bilər. Bunun üçün qırılan tuğay meşələrinin yerində yeni ağaclar əkilməsi məsləhət görülür. Çünki Kür və Araz sahillərində olan subasar torpaqlar, yəni yatağın tuğay meşələri salınması üçün ən əlverişli təbii şəraiti olan bir sahədir. Bunun üçün eyni zamanda Kür və Araz sahilində mövcud olan tuğay meşələrinin ətrafından turizm və rekreasiya üçün istifadə etmək olar.

Mövcud olan tuğay meşələrinin içərisində heyvan otarılmasının qarşısı alınmalıdır. Çünki heyvan həm ağacı sındırır, həm cavan pöhrəklikləri məhv edir, həm də

104

meşəaltı örtüyü dağıdır ki, bu da həmin sahədəki torpaq səthinin dağılması və tezliklə quruyub sıradan çıxmasına səbəb olur. Həmçinin landşaft ərazisi daxilində tuğay meşələrindən başqa çay dərələrində bəzi qalıq meşələr də vardır. Bu meşələrin saxlanması həmin ərazilərdə əlverişli təbii şərait yaranmasına səbəb olar. Bununla yanaşı yarımsəhra içərisində salınan qoruyucu meşə zolaqları məhsuldarlığın artırılmasında böyük rol oynayır.

5. Düzənlik yarımsəhra rayonu, allüvial, isti iqliıuli, zəif rütubətli, qumlu, gillicəli, boz şorakətli, qonur torpaqlı yovşanlı, efemerli, qırtıclı, gövərli və qaıaqanh yarımsəhra olan bir sahəni tutur. Kompleksin ərazisi 0- 200 m yüksəkliklər arasında olan ərazini əhatə edib nisbətən çox istifadə edilən sahədir. Bu sahə əsas pambıqçılıqda istifadə edilir. Ərazinin bəzi yerlərində pambıqçılıqdan başqa taxıl və geniş sahədə üzümçülük da inkişaf etdirilir.

105

V FƏSİL. MIL DÜZÜNÜN TƏBİİ LANDŞAFTLARININ MÜHAFİZƏSİ.

(AĞGÖL DÖVLƏT QORUĞUNUN TİMSALINDA)

5.1.Ağgöl qoruğu və Ağgöl yasaqlığının fiziki - coğrafi səciyyəsi.

Qoruq haqqında ümumi məlumat. Ağgöl Dövlət qoruğu Ağgöldə və onun ətrafında məskən salmış daimi və köçəri quşları, məməli heyvanları və onların uyğunlaşdığı ekoloji kompleksi qorumaq məqsədi ilə Azərbaycan hökumətinin 2 mart 1978-ji il tarixli 76 nömrəli qərarı ilə yaradılmışdır.

Ağgölün əhəmiyyətinə çoxdan diqqət yetirən hökumətimiz tərəfindən onun təbiət kompleksini qorumaq üçün bir sıra əsaslı tədbirlər görülmüşdür. İlk tədbir 1959-cu ildə qəbul edilən Ağgöl və Sarısu gölləri zonasında qrunt sularının artması, Kür çayının sağ sahilinə bitişik torpaqların bataqlıqlaşması və ' şoranlaşmasının qarşısını almaq tədbirləri haqqında» kı qərardır.

Buradakı quşlar və heyvanları qorumaq, məqsədi ilə Azərbaycan hökumətinin 26 fevral 1964-cü il tarixli 130 №-li xüsusi qərarı ilə 9173-ha sahədə. Ağgöl yasaqlığı yaradıldı. Lakin, yasaqlıq vasitəsilə təbiətimizin bu giişəsini qorumaq üçün mövcud tələbat ödənilməmişdir.

Bunu nəzərə alaraq 14 il sonra Respublika hökumətinin 2 mart 1978-ci il tarixli 76 №-li qərarı ilə həmin yasaqlığın su (göl) akvatoriyasına aid olan 4,4 min ha sahəsində Ağgöl dövlət qoruğu yaradıldı. Daha sonra direktiv orqanlarının 31 dekabr 1987-ci il tarixli xüsusi

106 107

qərarı ilə onun sahəsi 782 ha artırılaraq 5182 ha-ya çatdırıldı.

Ağgöl dövlət qoruğu Ağcabədi rayonu ərazisində yerləşir. Onun sahəsi Azərbaycan ərazisinin 0,06%-nə, ümumi mühafizə olunan ərazinin isə 2.64%-nə bərabərdir.

Bu qoruq Azərbaycanda Qızılağac dövlət qoruğundan sonra ikinci ornitoloji qoruqdur.

Kür-Araz ovahqmın Mil düzündə yerləşən Ağgöl Dünya okeanı səviyyəsindən aşağıdadır. Bu ovalıqda yerləşən bütün göllərin xarakterik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onların hamısı dayazdır. Ağgölün orta dərinliyi 0.8m, maksimum dərinliyi isə 2.5m-dir.

Qoruğun ümumi sahəsinin 2.1 ha-nı (40.6%) təmiz su sahəsi 2.26 min ha-nı (43.6%) qamış cəngəllikləri, 20 ha-nı (0,38%) adalar, 821 ha-m (15.5%) şoranotlu yarımsəhra təşkil edir.

Relyefi - Qoruğun və onun ətrafının quru hissəsinin relyefi xırda - təpəli düzənlikdir. Burada bəzən təpələrin hündürlüyü bir neçə m-ə çatır. Ərazi akkumlyativ düzənliyin allüvial, göl dellüvial hissəsinə məxsusdur. Burada geoloji cəhətdən Dördüncü dövrün müasir kontinental, eləcə də Xvalin və Xəzər yarusunın çöküntüləri yayılmışdır.

Mil düzünün daxilində böyük depresiya yerləşir ki, onun da mərkəzini Ağgöl tutur. Keçmiş Kürün yatağı olan bu çökəkliyin şimal qanadı bu hissədə Kürün suayrıcısını təşkil edir. Burada dağlıq əraziyə xas olan yüksəklik yoxdur, amma şimal hissədə kiçik təpələr

108

var.Ağgöl çökəkliyindən cənubda Şorgölə kimi nisbi yüksəkliyi 10-15 m olan çökəkliklər uzanır. Hal-hazırda Şorgöl ətrafında olan şorakətin səthə çıxması nisbətən yaxın dövrdə baş vermiş fiziki coğrafi proseslərin təsirinin nəticəsidir.

Ərazinin relyefinin geomorfologiyasının öyrənilməsində S.A Zaxarov (1912), M.F.Kalenin (1914), V.A.Priklonski (1930), B.E.Xain, A.N.Şardanov (1952) N.Ş. Şirinov (1962) və b. tədqiqat işlərinin rolu böyükdür. Belə ki, həmin müəlliflərin fikrincə kəngiz bitkisinə (dağ şoram) Kür-Araz ovalığında ancaq üçüncü dövr yaşlı qalxmalar üzərində rast gəlmək olar. Şorgöl ətrafında kəngizin olması bu sahənin də həmin yaşa aid olmasını sübut edir. V.A.Yeqoıov (1951) belə hesab edir ki, Şorgöl rayonu Mil düzünün qədim sahələrindəndir.

İqlimi - Ağgöl qoruqunun yerləşdiyi ərazi üçün quraq keçən yarımsəhra və quru çöllərin isti iqlim tipi hakimdir. Burada günəş radiasiyasının illik miqdarı 131, radiasiya balansı isə 45 kkal sm2-dir. Havanın orta illik temperaturu 14°-yə çatır, (yanvarda 1,8 iyulda isə 26°; İllik orta temperatur amplitudu 24°: mütləq minimum və mütləq maksimum temperatur amplitudu isə 65°-yə yaxındır. Qoruqda mütləq maksimum temperatur 41 °-yə, mütləq minimum temperatur isə 24°-yə çatır. Yağıntının illik miqdarı 330 mm-dən artıq deyildir, onun da maksimum miqdarı martda (37 mm)-dir, minimum miqdarı isə iyulda (13mm) yağır. Eyni zamanda ilin soyuq yarısında düşən yağıntının miqdarı (187 mm), isti yarısında düşən yağıntının miqdarından (154 mm) 33 mm

109

çoxdur. Burada yağıntı (60 - 70 gün) və qar örtüklü (10 - 15) günlərin sayı çox azdır. İllik və aylar üzrə havanın nisbi rütubəti normaldır. (Müvafiq olaraq 73% və 60 - 84%) lakin bəzən onun miqdarı çox aşağı düşə bilir. İl ərzində mümkün buxarlanma 1000 ram-ə buxarlanma çatışmazlığı isə 700 mnı-ə çatır. Torpaq səthinin orta temperaturu iyul ayında müşahidə edilir ki, bu da 34°-yə çatır. (Q.Hacıyev, V.Rəhimov 1977).

Ağgöl qoruğunda belə iqlim şəraiti burada quşların və məməli heyvanların xeyli miqdarda məskunlaşması üçün optimal şərait yaratmışdır.Qoruğun hidroqrafiyası - Ağgöl qoruğunun ümumi sahəsinin çoxunu Ağgöl təşkil edir. Məlumdur ki, Kür - Araz ovalığmdakı göllərin yaranma tarixi Kür və Araz çayları ilə əlaqədardır. Min illər ərzində bu çaylar öz yataqlarını dəyişib yeni çalalar və göllər yaratmışdır. Hazırda onlardan Sarısu, Ağgöl və Hacıqabul ən böyük göllərdəndir. Vaxtilə bu göllər Kür çayının daşqın suları ilə təmin edilirdi. 1953-cü ildə Mingəçevir, 1979-cü ildə Araz su anbarının tikilməsi ilə əlaqədar çayların axımı tənzim edilmişdir. Odur ki, hazırda göllərə və axmazlara daşqın suları daxil olmur. Nəticədə Mahmudçala, Ağcala, Şilyan gölləri bataqlığa çevrilmişdir. Sarısu, Ağgöl, Mehman və Hacıqabul göllərinin hidroloji rejimi tam dəyişmişdir. Bu göllər əsasən duzlu kollektor suları ilə qidalanırlar və onların hesabına mövcuddurlar.

Ağgöl öz sahəsinə görə respublikanın ən böyük göllərindəndir. Buraya axıdılan suyun həcmindən asılı olaraq onun sahəsi tez - tez dəyişir. Gölün sahəsi 4400

110

ha, həcmi isə 45 milyon m3-dır. Maksimum dərinliyi 1.5 - 2 m, orta dərinliyi isə 0.6 - 0.8m-dir. Yayın sonuna qədər gölün suyu xeyli azalır, dərinliyi 20 - 25 sm. aşağı enir. Gölə cənubdan bir kollektor qovuşur, şərqdən isə o digər kollektor vasitəsilə Sarısu gölü ilə birləşir. Burada su duzludur.

Mil düzünün Ağgöl, Şorgöl, Sarısu ətrafında qrunt suları səthə daha yaxındır. Məhz buna görə də bu düzün bu hissəsində mövcud olan kiçik göllərin tez quruyub sıradan çıxmasına səbəb olur.

Bunlardan başqa qoruq ərazisində göllər sistemini birləşdirən Bozqobu və Şəıtbətqobu da vardır ki, bunlar da vaxtilə Kürün yatağı olmuşdur. Göllər sistemini əmələ gətirən Şorgöl, Ağgöl, kiçik Ağgöl və çoxlu kiçik göllər bir-birinə nazik boğazlar vasitəsi ilə birləşdiyindən onların səviyyəsi eyni vaxtda tərəddüd edir. Bura daxil olan suların hamısı şor su hesab olunur. Kimyəvi tərkibinə görə Ağgöl göllər sisteminin suyu sulfath sinfin ııatriumlu qrupuna aiddir. (O.A.Alekinin təsnifatına əsasən) Ş.B. Xəlilov və V. A.Məmmədovun (1997)fikirlərinə görə həmin suyun quru qalığı 1967-ci ildə 6400 mq-1 olmasına baxmayaraq 1975-ci ildə həmin rəqəm artmış 10128, 1 mq\l olmuşdur.

Bitki örtüyü - Ərazidə yarımsəhra, şorlaşmış torpaq və göl şəraitinə uyğunlaşmış bitki örtüyü səciyyəvidir. Ərazidə 30-a qədər bitki növünə rast gəlinir. Buradakı quru bitkilərini V.V.Vinoqradov üç əsas tipə ayırmışdır.

l.Şorlanmış torpaqlarda üstünlük təşkil edən çəmən - halofıt bitkilər: Bunlar gölün ətrafında - sahillərinə

yaxın ərazilərdə daha çox yayılmışdır. Birillik şoran bitkilərindən duzlaq coğanı, çərən, qışotu, sirkan, həmçinin qamış üstünlük təşkil edir.

2. Təpəcik şoranlı sahələrin yarımsəhra holafit bitkiləri: efemerlərlə yanaşı şahsevdi, sarıbaş, qaraşoran bitkiləri geniş yayılıb.

3. Quru şoran və şorakət torpaqlarda yarımsəhra kserofıt - halofit bitkiləri: burada əsasən yovşan və xostək, qismən və qırtıj və şoraııgə üstünlük təşkil edir.

Ağgöl qoruğunda bitki örtüyünə və su sahəsinə uyğun olaraq quşlar üçün müxtəlif əhəmiyyətli aşağıdakı sahələri ayırmaq məqsəduyğundur:

1. Dərin göl sahələrinə dərinliyi 1.5-2m olan mərkəzi hissə; xüsusilə Böyük Ağgöl (sahəsi 1270ha) və Kiçik Ağgöl (sahəsi 70 ha) daxildir. Yayda gölün suyu azalarkən onun müəyyən hissəsində sünbüllü su lələyinin su qaymaqçiçəyinin və s. üstünlük təşkil etdiyi bitkilər inkişaf edir. Böyük Ağgölün 400 ha-ya yaxın sahəsində yaym sonunda həmin bitkilərdən ibarət örtük yaranır. Bu da suda quşlar üçün dincəlmək, qorunmaq və yemləmək sahəsidir. Bu hissə dalğıc ördəklər üçün yaxşı, digər ördəklər, qaşqaldaq və qazlardan ötrü orta keyfiyyətli sahədir.

2. Dayaz göl sahələri 850 ha-ya qədər ərazini əhatə edir. Maksimum dərinliyi lın-ə, orta dərinliyi 50-60 sm.a çatır. Sahəsi 1-2 ha-dan 40-60 ha-ya qədər olaıı ayrı - ayrı hissələrdən ibarətdir. Yayda suyu xeyli azalır və dayazlaşır. Bitki ilə örtülülüyü 30- 90% təşkil edir. Gölün bir hissəsinin bitkili sahələri qazlar, ördəklər (dalğıc

112

ördəklərdən başqa), caydaqlar, cüllütlər üçün əlverişli yem sahəsidir. Ərazi quşlar üçün yem və mühafizə cəhətdən yaxşı qiymətləndirilir.

3. Adalar (20 ha) əsasən yulğun kollarından və dənli bitkilərdən ibarət flora ilə örtülüdür. Adalarda müxtəlif növ ördək və qazlar özlərini təhlükəsiz hiss edirlər. Bura yaşılbaş ordək, qırmızıburun dağıc, fitçi, cürə və s. üçün əlverişli yaşamaq yeridir.

4. Qamış cəngəllikləri qoruğun ümumi sahəsinin 2260 ha-na bərabərdir. Mütəxəssislər onu üç hissəyə - a) gölün dərin hissələrinə, b) sahil dayazlıqlarına və s.) gilli sahələrin cəngəlliklərinə ayırırlar. Gölün müəyyən hissələri, hətta dərinliyi 1.8-2 m olan orta yerləri bir - birindən aralı sıx qamışlıqdır. Qamışlığın sualtı hissəsi sıx kollar əmələ gətirir və gövdələrin arası quru bitki qalıqları ilə və lillərlə tutulur. Əmələ gələn bu qamış topaları quşlar üçün ən yaxşı mühafizə, yuva və qidalanma yeridir.

Burada ən çox boz qaz, qaşqaldaq, su fərəsi, yaşılbaş ördək, dalğıc ördəyi, ağ vağ, ərsindimdik, qaıabatdaq və s. quşlar yavalayır.

b) Sahil dayazlıqlarının qamışlıqları 5-30 m enində sahəni əhatə edib, bəzi yerlərdə qumluqlar və sahil boşluqları ilə kəsilir, bəzi yerlərdə isə 150-200 m gölün içərilərinə doğru yayılır. Buranın qamış cəngəllikləri su quşları (xüsusilə qaşqaldaq, qazlar, ördəklər, cüllütlər, su fərəsi) və bəzi heyvanlar (qunduz, qaban, qamışlıq pişiyi və s.) üçün çox əlverişlidir.

113

c) Gilli qamışlıq sahələri (cəngərlilikləri) çox yerlərdə, xüsusilə də sahil qamışlıqları ilə qamış topaları arasında dərinliyi 10-20 sm olan yerlərdə yayılmışdır. Hündürlüyü 3-4 m-ə çatan , hər m2 sahədə qamışın sayı 100-130-a çatan sıx qamışlıq əmələ gəlir, bura müxtəlif quşlar və qunduz üçün çox faydalıdır. Dərin yerlərdəki cəngəlliklərdə yem ehtiyatı çoxdur. Odur ki, bu sahələr yayda və payızda quşlar üçün daha əlverişlidir.

5. Yovşanlı - şoranotu yarımsəhra qoruğun 800 ha- dan çox sahəsini əhatə edir. Relyefi düzənlik olub, bəzi yerləri təpəlidi. Çökəkliklərdə yağışlı vaxtlarda bataqlıqlar da əmələ gəlir. Bitki örtüyü təxminən bərabər paylanmış yovşan, şorangə, qara- şoran, çərən, sarıbaş və şairədən ibarətdir. Az şorlaşmış torpaqlarda efemerlər də yaxşı inkişaf edir. Ərazi 45-60% otla örtülmüş olur. Efemenlərin mövcud olduğu aylarda qidalanmaq üçün qazlar buraya çox gəlir. Qış aylarında isə minlərlə bəzgək olur. Bəzi ördəklər (yaşılbaş, bizquyruq) fitçi cürə vəs. quşlar qışda buranın quru, düzən hissələrini özlərinə yuva seçir, yaz-yay aylarında isə buradakı bataqlıqlarda cürələr və anqutlar məskən salır.

6. Qoruğun və ətraf ərazilərin torpaqları. Ağgöl dövlət qoruğunu əhatə edən quru ərazidə əsasən çimli- bataqlı, boz-çəmən torpaqlar yayılmışdır. Göldən uzaqlaşdıqca torpaqların tip və yarımtiplərinin, onların fiziki-kimyəvi xüsusiyyətinin dəyişilməsi aydın nəzərə çarpır. Gölün yaxınlığındakı ərazilərdə şoran və şorakətləşmiş çəmən-bataqlı torpaqlar əmələ gəlmişdir. Onlar az sahəni əhatə edir. Göldən cənuba doğru

114

uzaqlaşdıqca bu torpaqları müxtəlif dərəcədə şorlaşmış və şorakətləşmiş boz - çəmən torpaqlar əvəz edir. Buradakı torpaqların müxtəlif dərəcədə şorlaşması və şorakətləşməsi, az humuslu olması, orta və yüksək kipliyi, zəif sukeçirmə qabiliyyəti və s. əlamətlərilə səciyyəvidir.

Bu torpaqlarda yovşanlı, şoranotlu və efemerli bitkilər inkişaf edir. Onlar ərazidə müəyyən heyvan və quşların məskunlaşmasında müsbət rol oynayır. Lakin mövcud torpaq-bitki kompleksi yüksək keyfiyyətli olmadığından heyvanların normal həyat fəaliyyətini heç də tam ödəmir. Ona görə də burada qoruğun digər xüsusiyyətlərinə mənfi təsir göstərməməklə müəyyən tədbirlər görməyə ehtiyac vardır.

Heyvanat aləmi. Azərbaycanın düzən rayonlarında köçəri və su quşlarının, həmçinin yerli quşları mühafizə etmək üçün təşkil olunmuş qoruqlardan biri də Ağgöl dövlət qoruğu və həmçinin qoruğu əhatə edən Ağgöl yasaqlığıdır. Buradakı göldə və onun ətrafinda 1300 dəstəyə 140 növdən artıq quş məskunlaşmışdır. Burada 87 növ quş yumurta qoyub bala verir. 500000-ə qədər quş ancaq qışlayır.

Bu qoruqda qızıl qaz, boz qaşqa, qırmızıdöş qazlar, harayçı (çığırqan) fısıldayan qu quşları, ördəklərin bəzi növləri (yaşılbaş, boz, bizquyruq, ala, qırmızı, kəkilli, qara, maneyka, (vəhşi ördək fitçi cürələr, mərmər cürələr və s. ilə yanaşı enliburun qırmızıdimdik, qızılbaş, ağgöz, baldırçalar da yaşayır. Həmçinin burada qaşqaldaq, sultan toyuğu, vağların müxtəlif növləri, turac, bəzkək,

115

çobanaldadan quşlar yaşayır. Qoruq ərazisində göstərilən quşlardan başqa qartallar, yırtıc'ı quşlar (bildirçin qapan) və hətta adı Qırmızı kitaba düşmüş sultan toyuğu, bəzgək, çəhrayı qutan, qara leylək, ərsindimdik, qızılqaz və s. yaşayır.

Qoruğun və yasaqlığın ərazisində quşlarındinamikasına nəzər salsaq, 4-cü cədvəlin təhlilindən görünür ki, quşların sayı getdikcə azalır. Belə ki, ayrı - ayrı növlərin sayının artımı müşahidə olunsa da, quşların ümumi sayı 164 mindən 121 minədək azalmışdır. (Çay ördəkləri 72 mindən 41 minədəək, batağan millənən ördəklər 210 mindən 109 minədək azalmışdır və s.) (cədvəl №1).

Qoruqda və onun ətrafında ırıəməli heyvanlardan çöl donuzu, canavar, qunduz, dovşan, tülkü, porsuq, qamışlıq pişiyi və s. olur. Burada həmçinin çəki, naxa, sıf, külmə və s. balıq növləri də yaşayır.

Keçmişdə Ağgöl qoruğunda və onun ətraf sahələrində quşlar və digər heyvanlar daha çox yayılmışdır. Son zamanlarda heyvanat aləminin belə azalmasına səbəb gölün hidroloji rejiminin dəyişməsi və insan fəaliyyətinin təsiri olmuşdur. Bunun da qarşısını almaq üçün qoruq rejiminə aid bir sıra tədbirlər görmək lazımdır.

7. Ağgöl qoruğunda quşların məskunlaşması və say dinamikası. Həm qoruq ərazisində, həm də Mil düzündə köçəri quşların gəlib getməsini izləmək və say dinamikasını öyrənmək üçün hər il və hər mövsümdə onların həlqələnməsi işi həm elmi baxımdan, həm də

116

iqtisadi (ovçuluq təsərrüfatı üçün) nöqteyi-nəzərdən əhəmiyyətli olur.

Ağgöl qoruğunda və Ağgöl yuşadıgında su - bataqlıq quşlarının artım c.ıdv^li (1999 - 2004-cü ilhr).

QuşlarınJSövbri

1999 2000 2001 2002 2003 2004

Ç ay ö rd ək lə ri 72150 125840 53500 44840 41495 41500O n la rd a n :

Y aşılb aş ö rd ə k 23500 58860 11850 16500 1500 5300B oz ö rd ə k 7100 6930 6120 4215 3700 900

E n lib u rtın ö rd ə k 5700 6660 7160 8250 6150 1800B izq u y ru q ö rd ək 6300 5730 10500 3030 4550 1300

M a re y k a (vəhşi ö rd ə k )

13500 13600 12200 7200 3100 600

A la ö rd ək 6350 2300 2850 2800 5100 9300F itci cü rə 5900 3310 1320 2040 1480 1300

Q ırm ızı ö rd ə k 3800 2690 1500 1310 1000 885B aşqa növləri 25860 26850 1265 3415 90

B atağ an ö rd ə k lə r 21400 47950 12950 18860 20000 10900O n la rd an :

G üləyən q u ş 700 - 2300 16550 - -K okilli q a ra

ö rdək1200 10420 750 1500 1200 -

Q ara d ən iz ördəyi

1200 2550 1200 3700 4950 2200

Q ırm ızı baş m aygü lü

5500 4330 11000 3250 3200 1050

A ğgöz m aygü lü 3300 2650 1600 1370 1830 650Q ırm ız ıb u ru n

m aygülü3450 5230 5020 3000

B aşqa növ lər | 9500 1 24550 10000 1500 3800 4000

117

Q a z la r 23695 6200 11340 17500 7800O n la rd a n :

B oz qaz 15440 7500 3040 5600 2300Q a şq a q az 8220 9700 8300 11900 5500

C ırsəsli qaz 35 230Q ızıl qaz 65 500 510Q u q u şu 1300 3750 10 117 395 470Q u qazı 80 370 400 j

Ç ığ ırq an qaz 37 25 70Q a şq a ld a q 70000 80500 62500 52000 30000 40000

S u lta n to y u ğ u 12160 14200 22500 38700 20000T u rac 80 40 45

Q a ra b a td a q 600 1250C .v n i q o ru q ü zrə : 1 6 4 8 5 0 2 9 3 9 9 5 1 7 4 3 4 0 1 4 8 0 5 2 1 4 0 2 8 0 1 2 1 8 8 0

Ədəbiyyat materiallarının təhlilindən aydın olur ki, quşların sayılmasının müxtəlif metodları vardır. Bu metodların işlənib hazırlanmasında Soldatkin (1959), İsakov (1963), Uspenski (1959) və b. Diem, Lu (1960). Vinokurov(1963), Lask (1959), Roqaçeva (1963) və başqalarının böyük xidmətləri olmuşdur. Bu metodlar həm Avropada həm də Azərbaycanda tətbiq olunur.

Bu metodlardan a) marşrut üzrə gözlə sayma, b) təyyarədən sayma, c) radiolakator vasitəsilə sayma. Bunlardan son ikisi dəqiq olmadığından hər yerdə geniş tətbiq olunmur.

Ərazidə yerüstü marşrutlar etməklə quşların sayını təqribi də olsa müəyyən etmək mümkündür. Ağgöl qoruğu üçün xarakterik metod, həm quruda, yerüstü marşurut, həm də sahillər boyu və suda kiçik qayıqlarla marşrut etməklə təqribi hesablama aparmaq olar. Sərt

118

qış zamanı qar üzərindəki izlər vasitəsi ilə də quşların növ sayını və ümumi sayını müəyyən etmək mümkündür.

Marşrut seçilərkən yerli şərait nəzərə alınmalıdır ki, həm marşrutun paralelliyi, həm də onların kəsişməsi təmin olunsun. Quş dəstələrinin uçurulub sayılması metodu da mövcuddur. Yuva saymaqla ayrı - ayrı növlərin hesablanması metodu da Ağgöl qoruğu üçün qənaətbəxşdir. Orintoloqların Ağgöl qoruğunda apardıqları müşahidənin nəticəsinə əsaslanaraq bəzi növlərin qoruğa gəlib - getmə vaxtlarını, yuvalaması, bala çıxarmasını və s. xüsusiyyətlərini şərh etmək məqsədəuyğundur.

Boz qaz - Azərbaycanda yeganə olaraq böyük Mil düzündə müəyyən miqdarda yuvalayır. İlin bütün fəsillərində müşahidə edilir. Yuvalar seyrək olur (hər 100 hektara bir yuva düşür). Hər il fevralın axırı, martın ilk günlərində yuva qurma başlanır. Sayı azalır. Yazda onun ovu qadağan olunmalıdır. Böyük təsərrüfat əhəmiyyəti vardır.

Təpəl qaz - oktyabrın ikinci yarısında görünür. Kütləvi uçuş noyabrda olur, martın ortalarında isə şimala qayıtma başlanır. Ağgöldə yuvalayan qazlar qışlayatı qazlardan az olur. (1961-ci ildə 1053 yuvalayıb, 2840 qaz qışlayıb, 1962-ci ildə 396 yuvalayıb, 1650 qaz qışlayıb, 1963-cü ildə 153 yuvalayıb, 579 qaz qışlayıb, 1964-cü ildə 684 qaz yuvalayıb, 726 qaz qışlayıb) Müşahidələr göstərir ki, təpəl qazın sayı get - gedə azalır.

Cırsəsli qaz - Mil düzünə və həmçinin Ağgöl qoruğuna təpəl qazdan sonra - noyabrın əvəllərində

119

gəlir. Kütləvi gəlmə noyabrın sonunda, getmələri isə martın ikinci yarısında olur.'’Əsas məskunlaşması göl sahillərində taxılkimilər və müxtəlif otlar arasında olur. Axşam tərəfi digər qazlarla birgə uçurlar. Çiskinli və rütubətli (yağışlı) günlərdə uçmurlar. Sayları 3000 - 3300- ə çatır.

Çığırğan qaz - Ağgöldə hər il qışlasa da sayları çox olmur. İl ərzində 50 - 60 belə qaz qışlayır. Ən çox yığılmaları dekabrda olur, kiçik Ağgöldə məskunlaşır.

Ata ördək - qoruqda yuvalayır həm də qışı burada keçirir. Qoruğun kiçik Şorangə sahəsində daha çox məskunlaşır. Mayın sonunda ilk uçuşları (gəlmələri) qeydə alınır. Ona dəstə şəklində kiçik Ağgöldə və Mil düzünün sucax yerlərində rast gəlinir.

Avqustun axırlarında - sentyabrda ala ördəklər qoruğu tərk edirlər. İl ərzində 500 - 700 belə ördək qışlayır. Bəzi illərdə bu ördəklərin sayı 6 - 7 minə çatır.

Qırmızı ördə к - əsasən Mil düzündə çox yayılmışdır. Kiçik dəstə halında Ağgölün müxtəlif yerlərində rast gəlinir. Digər ördəklər kimi bunlar da əsasən sucax yerlərdə və dayaz gölməçələrdə yaşayırlar. Əsasən mayın sonralarmda qoruqda görünürlər. Ağgöldə bunların sayının maksimumu avqust - sentyabr- aylarında olur. Bəzən onların sayı 300 - 500-ə çatır.

Beləliklə, qoruq ərazisində məskunlaşan bütün qaz və ördək növlərini səciyyələndirmək mümkündür.

120121

MİL

DÜ

ZÜN

ÜN

HE

YV

AN

AT

ALƏ

Mİ

122

5.2. Ağgöl qoruğunun, Ağgöl yasaqlığının və onun ətraf sahələrinin landşaftı

Ərazinin landşaftı irimiqyaslı xəritələşdirmə əsasında, Müseyibov və başqaları (1975), M. Süleymanov (1978) tərəfindən öyrənilmişdir. Son illərdə qoruq landşaftı dinamikasının əsas inkişaf təmayülünün öyrənilməsi məqsədi ilə biz də burada irimiqyaslı landşaftları aparmışıq. Tədqiq olunan ərazinin mürəkkəb relyef və litoloji xüsusiyyətləri burada iki genetik landşaft tipinin formalaşmasına səbəb olmuşdur: akkumlyativ düzənliklərinin çala-çəmən bataqlıq və akkuınyativ düzənliyin yarımsəhra kompleksləri şəkil (№2). Yarım­səhra landşaftı tipi Ağgöl qoruğunun cənub hissəsində yerləşən eyni adlı yasaqlıq ərazisini və gölün şimalından keçən Baş Mil Qarabağ kollektorunun arasındakı sahəni tutur.

Akkumyativ düzənliyin çala-çəmən bataqlıq land­şaftı kompleksi əsasən Ağgöl Şorgöl və digər xırda göllərin və gölməçələrin ətraf sahələrini tutur. Bu tip tədqiq olunan ərazinin 1/3 hissəsini əhatə edir və 8 növü özündə birləşdirir. Gölün girintili-çıxmtılı sahilləri burada çoxlu ada və yarımadalar əmələ gətirmişdir. Son illərdə gölün səviyyəsinin qalxması ilə əlaqədar bir sıra bataqlıq sahələr dayaz göllərə çevrilmişdir.

Tədqiq olunan ərazinin əsas (fon) landşaftı yarımsahəra kompleksidir. Akkumulyativ düzənliklərin bataqlıq-çala-çəmən kompleksi isə bu ərazi üçün interezonaldır. Bu komplekslərin daxili differensiyasınııı

123

AĞGÖ

L DÖ

VLƏT

QOR

UĞUN

UN L

ANDŞ

AFT X

ƏRİT

ƏSİ

124

AĞGÖL DÖVLƏT QORUĞUNUN LANDŞAFT XƏRİTƏSİNİN LEGENDASL

Düzənlik landşaft sinfi

A. Akkumulyativ düzənliklərin çala - çəmən bataqlıq landşaft kompleksi

I. Allüvial göllü dellüvial düzənliklərin çala - çəmənbataqlıq yanm tipi

L Parçalanmamış, zə if meyillikli allitvia! göllü düzənliklərin boz çəmən torpaqlarında qamış və hidromorf bitkiləri.2. Parçalanmamış, allüvial -göllü düzənliklərin nəmli boz - çəmən torpaqlarında gil və m üxtəlif ot bitkiləri.3. Parçalanmamış zəif meyillikli alülvial-göllü düzən­liklərin bataqlıqlaşmış şoran torpaqlarında qamış v<? su lələyi bitkiləri4. Parçalanmamış, allüvial düzənliklərin şoran, açıq boz -

çəmən torpaqlarında yulğun, yovşan və digər ot bitkiləri5. Parçalanmamış allüvial düzənliklərin açıq boz- çəmən - çəmən, torpaqlarında cil və bataqlıq bitkiləri.6. Parçalanmamış, hamar, allüvial düzənliklərin şoran torpaqlarında yulğun, cil və m üxtəlif ot bitkiləri7. Parçalanmamış hamar allüvial düzənliklərin açıq boz - çəmən torpaqlarında qamış və hidromorf bitkiləri.8. Parçalanmamış, allüvial düzənliklərin bataqlıq - çəmən torpaqlarında bataqlıq bitkiləri.

B. Akkumulyativ düzənliklərin yarımsəhra landşaft kompleksi

II. Göllü - şoran düzənliklərin yarımsəhra kompleksi9. Parçalanmamış, göllü - şoran düzənliklərin bozçəmən - çəmən torpaqlarında ətlişoran, qarağan bitkiləri.

125

10. Parçalanmamış, zə if meyillikli göllü -şoran düzənliklərin açıq şoran - çəmən torpaqlarında kəngiz, ətüşoran və e/e mer bitkiləri.11. Parçalanmamış, zə if meyillikli göllü- şoran düzənliklərin açıq, boz çəmən-çəmən torpaqlarında kəngiz və efemer bitkiləri.12. Parçalanmamış, zə if meyillikli göllü- şoran düzənliklərin açıq, boz-çəmən-çəmən torpaqlarında kəngiz və m üxtəlif ot bitkiləri.13. Z ə if parçalanmış. zə if qabarmış gö/lü-şoran düzənliklərin tünd boz-çəmən torpaqlarında yulğun və ağacşəkilli kol bitkiləri.

və dinamikliyinin aşkar edilməsi üçün bir sıra növlərin qısa səciyyəsini verək.

1. Parçalanmamış, zəif meyillikli allüvial göl, deliivial düzənliklərdə bataqlaşmış boz-çəmən torpaqları üzərində qamış və hidromorf bitkiləri növü tədqiq olunan ərazinin mərkəz hissələrində əsasən Ağgölün şimalında, Şoıgölün qərbində xeyri sahəni tutur. Bu kompleks fəsli olaraq qrunt sularının səviyyəsinin qalxıb enməsi ilə əlaqədar sahəsini tez-tez dəyişir. Batağan ördəklər burada geniş yayılmışdır. Bu quşların inkişafı və böyüyüb artması üçün ekoloji şərait çox əlverişlidir.

2. Parçalanmamış, allüvial-göl düzənliyinin rütu­bətli boz-çəmən torpaqlarında cil və müxtəlif bataqlıq bitkiləri növü tədqiq olunan ərazinin şərqində, qismən Ağgölün cənubunda nisbətən az yer tutur. Hamar səthə malikdir. Çay ördəklərinin (millənən) ördəklərin və başqa

126

su quşlarının yuvalama və yumurtlaması üçün əlverişlidir. Burada bəzi qaz növlərinə də rast gəlinir.

3. Parçalanmamış zəif meyillikli allüvial göl dülliival düzənliklərinin bataqlıqlaşmış şoran torpaqlarında qamış, su lələyi və başqa bitkilərin - növü əsasən Ağgölün ətrafında və Şorgölün cənub sahillərində, həmçinin Kiçik Ağgöl və Böyük Ağgöl arasındakı ərazidə geniş yayılmışdır. Külli girintili çıxıntılıdır. Mövsümi olaraq bitki örtüyünün arealı dəyişilir. Quruyan yerlərdə şoran ləkələri diqqəti cəlb edir. Göstərilən landşaft növü daxilində ördəklər və başqa quş növləri geniş yayılmışdır. Digər landşaft növlərinə nisbətən göstərilən növ daha geniş sahəyə malikdir.

4. Parçalanmış, allüvial düzənliyin şorakətləmiş açıq boz çəmən torpaqlarında yulğun, yovşan və s. ot bitkiləri növü Şorgölün şimal-şərqi və şimal-qərbində geniş yayılmışdır. Mütləq yüksəklik ərazidə - 5,6m-lə - 4.4m arasında tərəddüd edir. Relyef səthində zəif meyillik müşahidə edilir. Bu növün şimalını yarımsəhra kompleksi tutur. Bunun da səbəbi qeyd edilən landşaft vahidinin şimalından Baş Mil Qarabağ kollektorunun keçməsidir. Meliorativ işlər nəticəsində qruntun rütubətliliyi xeyli azalmışdır nəticədə aridləşmə özünü büruzə vermişdir. Bu növdən əsasən qaz otlağı kimi istifadə olunur. Burada bir neçə qaz növlərinin yayılmasına ekoloji şərait imkan verir. Dominantlıq edən yulğun və yovşan bitkilərindən başqa burada efemelər də müşahidə olunur.

5. Parçalanma, allüvial düzənliyin açıq boz-çəmən torpaqlarında cil və bataqlıq bitkiləri növü Böyük

127

Ağgölün cənubunda kı, kanalın sağ və sol sahillərini tutur. Göstərilən landşaft növü yasaqlıq ərazisində də xeyli sahəyə malikdir. Burada bir sıra ördək növlərinin və başqa quş növlərinin qışlaması və çoxalması üçün optimal şərait mövcuddur. Bu da bataqlıq bitkiləri, həmçinin də şorlaşmış boz-çəmən torpaqların landşaftın bioloji potensialını artırır, onun çoxillik və mövsümi dinamikasında müəyyən ritmlik yaradır.

6. Hamar səthli, allüvial düzənliyin şorantorpaqlarında yulğun, cil və müxtəlif ot bitkiləri növü Kiçik Ağgöl və Böyük Ağgöl arasındakı sahələrdə və həmçinin də xırda gölməçələr arasında ada və yarımadalarda yayılmışdır. Buradakı ekoloji şərait nutriyanın (qunduz) geniş yayılmasına imkan verir. Bəzən yağıntısı çox olan illərdə ərazinin xeyli hissəsi su ilə örtülür. Bu da həmçinin nutriyanın inkişafına müsbət təsir edir.

7. Hamar allüvial düzənliyin açıq boz çəmən torpaqlarında qamış və digər su bitkiləri növü tədqiq olunan ərazinin Şimal şərqində Kiçik Ağgöllə Baş Mil Qarabağ kollektorunun arasında kiçik sahəni tutur. Kiçik Ağgöldən kənarlara doğru getdikcə landşaftın yarımsəhra elementləri artır. Burada da bataqlıq və su bitkilərindən qamış növləri üstünlük təşkil edir. Sıxlığına görə burada iki tip qamışlıq ayırmaq olar. Seyrək və su səthini az tutan qamışlıq üstünlük təşkil edir. Bəzi sahələrdə keçilməz cəngəllik əmələ gələn qamışlıqda qaz növləri (xüsüsən boz və qaşqa qaz) yuva salır və çoxalır. Burada çay ördəklərinə də rast gəlinir. Bəzən gölün

128

səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə əlaqədar olaraq sahil qamışlığı gölə doğru sürətlə öz arealını artırır. Gölün səviyyəsi qalxdıqca isə əks proses müşahidə edilir, qamışlıqlar öz sahələrini azaldır.

8 . Parçalanmamış, allüvial düzənliyin bataqlıq çəmən torpaqlarında bataqlıq bitkiləri növü kiçik talalar, şəklində Böyük Ağgölün və kanalın şərq hissələrində yayılmışdır. Burada hündürlüyü 4 - 5 m-ə çatan qamış cil, su lələyi və başqa bitkilər üstünlük təşkil edir. Dayaz pleslərdə suyun dərinliyi, 60 - 70 m-ə çatır. Mövcud olan ekoloji şərait külli miqdarda sultan toyuğu və başqa qaz növlərinin yaşaması üçün əlverişlidir. Qeyd edilən landşaft növlərinin yayıldığı su hövzələrində bir neçə balıq növləri və su qunduzu yaşayır. Tədqiq olunan ərazinin yasaqlıq hissəsində və ona yaxın sahələrdə qoruq statusu, pozularaq, qanunsuz sürətdə bəzi növlər ovlanır. Ağgöl yasaqlığı qoruğa çevrilənədək burada balıq tutulmasına icazə verilirdi. Son zamanlar Ağgöl və onun ətrafındakı başqa kiçik gölməçələr qoruq elan edildikdən sonra balıq növlərinin və başqa su heyvanlarının tutulması qoruq rejimini pozur. Su qunduzları yerli əhali tərəfindən ovlanır ki, bu da köçəri quşların qışlaıuasına pis təsir edir.

Tədqiq olunan ərazinin üstünlük təşkil edən inteı ozonal landşaftı Ağgöldən kənarlara doğru getdikcə ümumi fon landşaftı olan yarımsəhra kompleksinə keçir.

Ağgöl qoruq və yasaqlığının həmçinin ətraf sahələrinin əsas landşaft tipinin biri də akkumulyativ düzənliyinin yarımsəhra landşaftı kompleksidir. Bu

129

landşaft kompleksinin relyefi çox yerdə hamar olur, zəif meyilliyi ilə səciyyələnir. Litoföloji tərkibi əsasən dəniz çöküntülərindən ibarətdir ki, bu da ərazidə şoran və şorakət torpaqlarının formalaşmasında həlledici rol oynayır. İl ərzində mm yağıntı düşür. Ümumiyytlə, rütubət çatışmazlığı, yüksək termik şərait və torpaqların şoran və şorakət olması burada yarımsəhra komplesinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu landşaft tipi daxilində georfoloji, litoloji, hidrogeoloji və biotik komponentlərin differeıısiyasına əsasən 5 növ ayırmışıq.Parçalanmamış, göllü şoran düzənliyin boz - çəmən torpaqlarında ətli şoran və qarağan bitkiləri - növü tədqiq olunan ərazinin cənub - qərbində geniş bir sahəni əhatə edir. Relyef səthi hamar olub, şərqdən - qərbə doğru zəif meyilliyi ilə səciyyələnir. Səth axımı zəifdir. Halofitlərlə yanaşı seyrək yulğun kollarına da rast gəlinir. Bu landşaft növünün xeyli hissəsi yasaqlıq ərazisinə düşür. Buradakı ekoloji şərait bir neçə qaz növlərinin yaranmalarına imkan verir. Qrunt sularının nisbətən dərində olması (3- 4m) landşaftın aridliyini daha da artırır. Burada qrunt sularının dərinliyi ilə əlaqədar olaraq landşaftın bu növündən əsasən otlaq kimi istifadə olunur.9. Parçalanmış zəif meyillikli alliivial düzənliyin açıq boz çəmən torpaqlarında kəngiz ətli şoran, müxtəlif efemer bitkiləri növü Şorgölün cənubunda kiçik sahəni əhatə edir. Relyefi nisbətən hamar səthə malikdir.

130131

Ümumi meyillik şimal - şərq istiqamətindədir. Səth axımı çox zəifdir. Torpaqlarda intensiv şorlaşma prosesi müşahidə olunur, bu xüsusiyyət bitki örtüyünün inkişafına maneçilik törədir. Nəticədə az məhsuldar halofitlər və seyrək yovşan növləri üstünlük təşkil edir. Kəskin şorlaşmış ərazilərdə bitkisiz, açıq sahələrə də rast gəlinir. Burada bəzi qaz növləri, köçəri su və bataqlıq quşları məskunlaşırlar.10. Parçalanmış, allüvial zəif meyillikli düzənliyin açıq boz - çəmən torpaqlarında çərən, kəngiz və efemer bitkiləri növü ərazinin cənub - qərbində kiçik sahəni tutur. Relyefi əsasən hamardır, torpaqları zəif şorlaşmışdır. Əsasən şoran bitkiləri inkişaf etmişdir, bu növün xeyli hissəsi yasaqlığın ərazisində yayılmışdır. Burada bir sıra qaz növləri, qaşqaldaq və digər quş növləri daha çox məskunlaşmışdır.11. Parçalanmamış allüvial zəif meyillik düzənliyin açıq - boz torpaqları üzərində kəngiz və müxtəlif ot bitkiləri növü Baş Mil Qarabağ kollektoru boyunca yasaqlıq ərazisində geniş yayılmışdır. Relyefin ümumi meyilliyi Ağgöl istiqamətindədir. Şorlaşmış, torpaqlar üzərində əsasən şorluğa və quraqlığa dözümlü yarımsəhra bitkiləri inkişaf etmişdir. Burada köçəri qaz və ördək növlərinə rast gəlinir.

132133

12. Parçalanmamış allüvial zəif meyillik düzənliyin açıq - boz torpaqları üzərində kəngiz və müxtəlif ot bitkiləri növü Baş Mil Qarabağ kollektoru boyunca yasaqlıq ərazisində geniş yayılmışdır. Relyefin ümumi meyilliyi Ağgöl istiqamətindədir. Şorlaşmış, torpaqlar üzərində əsasən şorluğa və quraqlığa dözümlü yarımsəhra bitkiləri inkişaf etmişdir. Burada köçəri qaz və ördək növlərinə rast gəlinir.13. Zəif parçalanmış zəif meyillikli qabarıq düzənlikdə tünd boz çəmən torpaqlarında yulğun və ağac şəkilli şoran bitkiləri - növü Şorgöllə Böyük Ağgöl arasında yayılıb, ətraf sahələrdən zəif qalxması ilə fərqlənir. Düzənliyin səth quruluşu nazik tirəni xatırladır. Qrunt suları səthdən xeyli dərinlikdə (2.5-4m) yerləşir. Zəif filtirasiya qabiliyyətinə malik gilli və gillicəli qruntun olması şoranlaşmanın inkişafına şərait yaradır. Tirənin hündür yerlərində yulğun kolları, Şorgölə və Ağgölə baxan yanlarında isə şoran bitkiləri üstünlük təşkil edir. Buradakı ekoloji şərait bəzi qaz növlərinin, çay ördəklərinin, qaşqaldaq, bəzgək və başqa su və bataqlıq quşlarının yuvalaması üçün əlverişlidir.

5.3.Ağgöl qoruğunun və Ağgöl yasaqlığının landşaftlarının mühafizəsi və yaxşılaşdırılması yolları

Ağgöl qoruğu və onunla bitişik Ağgöl yasaqlığı Kür-Araz ovalığında su-bataqlıq və köçəri quşların toplandığı ən əlverişli sahələrdən hesab olunur. Buna görə də buraya külli miqdarda su bataqlıq quşları toplanır. Quşların növ çoxluğuna və sayının həddən artıq

134135

MİL

DÜ

ZÜN

ÜN

ÇA

LA

-ÇƏ

MƏ

N-B

AT

AQ

LIQ

LA

ND

ŞAF

TI

olmasına görə bura bəzən «quş bazarı» da adlanır. Ümumiyyətlə, Mil düzü, vaxtilə zəngin təbii ehtiyata o, cümlədən quşlar üçün əlverişli şəraitə və bol yem ehtiyatına malik olmuşdur.

Küı-Araz ovalığında həmçinin Mil düzündə kənd- təsərrüfatı işlərinin intensiv getməsi ilə əlaqədar olaraq, təbii landşaft və təbii şərait qismən pisləşmiş, bu da öz növbəsində heyvanat aləminə mənfi təsir etmişdir. Mil düzündə ceyranların sayı son dərəcə azalmışdır. Mingəçevir SES-in tikilməsi ilə əlaqədar Kür boyu göllər və gölməçələrin akvatoriyası rejimi dəyişmişdir. Mehman, Ketovan, Şilyan, Qarasu, gölləri tamam qurumaq üzrədir. Şirin sulu Ağgöl və Sarısu isə şorlaşmışdır.

V.V.Vinaqradov (1967) göstərir ki, son 25-30 il ərzində Ağgölün su səviyyəsi xeyli aşağı düşmüşdür. Bəzi yerlərdə isə tamam qurumuşdur ki, bunun nəticəsində bitki örtüyü xeyli dəyişmişdir. Müəllif daha sonra göstərir ki, 1949-cu ildə tamam quruduğundan S.N.Beydeman və başqa müəlliflər onun yerində qurumuş qamışlıqlar qaldığını qeyd etmişlər.

Ağgölün böyük balıqçılıq əhəmiyyətini Ş.B.Xəlilov və В.A.Məmmədov (1977) öz əsərlərində göstərmişlər.

Müəlliflər Ağgölün bioloji məhsuldarlığını nəzərə alaraq oranın hidroloji xüsusiyyətlərini öyrənmişlər. İl ərzində gölün səviyyəsinin dəyişməsi əsasən 0.5-0.8 m olur. Maksimum səviyyə mart - aprel aylarında, yəni suvarmaya ehtiyac olmayan aylarda müşahidə edilir. Bu proses uzun sürmür. Suvarma dövründə, buxarlanmanm

136

sürətli vaxtında suyun səviyyəsinin ən aşağı həddi müşahidə edilir. (Xəlilov, Məmmədov 1977).

Burada balıqçılıqla yanaşı kənd - təsərrüfatı da inkişaf etmişdir. Belə ki, göstərilən ərazi qoruq elan edilənədək burada 3.0-3.5 min xəzdərili nutriyasu su qunduzu yetişdirən ferma fəaliyyət göstərimiş. Ağgöl və onun ətraf sahələrində kiçik və dayaz gölməçələrdə suyun səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə ekoloji şərait dəyişmiş, xeyli sahələr (xüsusən, yay aylarında) quruduğundan qunduzların həyat şəraiti və onların inkişafı çətinləşmişdir. Bütün yuxarıda göstərilən çətinlikləri aradan qaldırmaq və mövcud ekoloji şəraiti yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə Ağgöl qoruğunda, Ağgöl yasaqlığında və ətraf sahələrində bir neçə meliorativ tədbirlərin həyata keçirilməsini məsləhət görürük.

A) Ağgöl qoruğu və Ağgöl yasaqlığının göllər sisteminin tənzimi üzrə ekoloji məsələləri.

Məlum olduğu kimi Ağgöl qoruğu və yasaqlığı Şorgöl, Ağgöl, kiçik Ağgöl və çoxlu göllərdən ibarət olub qərbdən-şərqə 23 km uzanaraq 56,2 km2 ərazidə geniş göllər sistemini əmələ gətirir.

Bütün göllər bir-birilə boğazlar vasitəsilə əlaqəli olduğundan onların səviyyəsi eyni vaxtda tərəddüd edir. Kiçik ada və yarımadaların olması tədqiq olunan ərazi üçün xarakterik olub, çoxlu girintili - çıxıntılı sahələri ilə səciyyələnir.

Ağgöllər sistemi kollektor suları, suvarmanın artıq suları, qrunt suları və qismən də atmosfer çöküntüləri ilə qidalanır. Buna baxmayaraq, burada suyun səviyyəsi

137

aşağı düşür. Suyun səviyyəsinin aşağı düşməsinin üç böyük səbəbi aydın olmuşdur. 1.Göllər sistemindən yaxınlıqda yerləşən Bozqobu - şərbətqobuya axının olması; 2.Filtirasiya. 3. Buxarlanma. Bu amillərdən ikisi, fıltirasiya və buxarlanma təbii proses olub, Ağgöl sistemi üçün qarşısıalınmazdır. Digəri isə, yəni Bozqobu ilə şərbət qobuya olan axımın qarşısı alman hesab olunur. Buna baxmayaraq bir neçə meliorativ tədbirlər həyata keçirməklə təbii proseslərin də qarşısını qismən almaq olar.

Ağgöl sistemində tədbirlər həyata keçirməklə təbii proseslərin də qarşısını qismən almaq olar.

Ağgöl sisteminin səviyyəsinin sabit saxlamaq vacib tədbirlərdən biridir. Bunun üçün ilk növbədə gölün axımının qarşısını almaq, məsləhət görülür. Bu axım göllər sisteminə daxil olan suyun izafi çıxarı hesab olunur. Həmin su qobular vasitəsilə Sarısuya axır. Maraqlıdır ki, bura daxil olan suların əksəriyyəti şor su hesab olunur. Kimyəvi tərkibə görə (O.A.Alexinin təsnifatına, əsasən) Ağgöl göllər sisteminin suyun sulfatlı sinfin natriumlu ' qrupuna aiddir. (Ş.B.Xalilov, V.A.Mamedov 1977) Müəlliflərin fikrinə görə həmin suyu quru qalığı 1967-ci ildə 6400 mql olmasına baxmayaraq, 1975-ci ildə həmin rəqəm artmış 10128,1 mq-1 olmuşdur. Yay aylarında isə bu kəmiyyət daha çox olur. Son zamanlar isə suyun kimyəvi tərkibi daha çox dəyişmiş şorlanması artmışdır. Şorlaşmaya səbəb olan amillərdən başlıcası buraya kollektor sularının toplanmasıdır.

138

Ağgöl sistemində həm şorlaşmanın qarşısını almaq, həm də suyun səviyyəsini sabitləşdirmək məqsədi ilə buranı şirin su ilə təmin etmək məqsədəuyğundur. Bunun üçün Kür çayından 50 km. Uzunluğunda su kəməri çəkilməsi zəruridir. Su kəmərini dövrü olaraq nizamlamaq üçün xüsusi qurğu nəzərdə tutulmalıdır. Bu üsul qoruq və yasaqlıqda ekoloji şəraitin yaxşılaşmasına xeyli təsir göstərir. Balıq və su qunduzlarının həyat tərzi, inkişafı su və bataqlıq quşlarının artımı normallaşır. Su və bataqlıq quşlarının inkişafı dinamikasına fikir versək, bu nəticəyə gəlmək olar ki, burada quşların sayının azalması məhz suyun səviyyəsinin və kimyəvi tərkibinin dəyişməsi ilə əlaqədardır. Çay ördəklərinin, millənən ördəklərin və qazların dinamikasını göstərən cədvəlin təhlili yuxanda deyilən fikri sübut edir (Cədvəl 2).

Cədvəlin təhlili onu göstərir ki, tədqiqat apardığımız ərazidə su və bataqlıq quşlarının ilbəil azalmasına səbəb burada ekoloji şəraitin pisləşməsidir. Bu da ilk növbədə suyun səviyyəsinin aşağı düşməsilə əlaqədardır.Buranın su səviyyəsini sabitləşdirmək məqsədilə digər tədbirlərdən biri də ərazini Ağgöl Baş Mil - Qarabağ Kollektorunun suyu vasitəsilə qidalandırmaqdır. Bu bir tərəfdən xeyirli tədbir olub, suyun səviyyəsini sabitləşdirər, digər tərəfdən isə göliin şorluğunu artırar. Şorluğun qabağını almaq üçün onun miqdarını da tənzimləmək nəzərdə tutulmalıdır.

139

Ağgöl qoruğunda, yasaqlığında və ətraf sahələrdə məskunlaşan su və bataqlıq quşlarının

D İ N A M İ K A S ICədvəl 2

Q u ş n öv lərii l lə r

1999 2 0 0 0 2001 2002 2003 2004Ç ay ö rd ək lə ri 72150 125840 53500 44840 41495 21500

M illin ənö rd ək lə r

21400 47950 12950 18860 20000 10900

Q az la r - 23695 16200 11340 17500 7800Q u q u şu 1300 3750 10 177 395 470

Q a şq a ld a q 70000 80500 62500 52000 30000 40000S u ltan to y u ğ u - 12160 14200 22500 38700 2000 !B aşqa növ lər 50410 36850 2765 7215 4900

C.imi 164850 344305 196210 152422 155305 105570

Ağgölün şərqində yerləşən kiçik Ağgöl Baş Mil - Qarabağ kollektorunun altından keçən dukker (arxın və ya kanalın başqa kanalın və ya kollektorun altından keçməsi üçün quraşdırılan qurğudur) vasitəsilə Sarısu istiqamətində yerləşən kiçik göllərə su axıdılır. Həmin göllərdən suyun bir qismi yaxınlıqdakı Bozqobuya axır Kiçik Ağgölün ümumi Ağgöl göllər sistemi ilə birləşdirildiyindən kənara çıxan suyun axını ümumi səviyyənin aşağı düşməsinə səbəb olur. Bütün bunların qarşısını almaq üçün həmin dukkerin bağlanması (müəyyən dövrdə onun açılıb - bağlanması şərti ilə) məqsədə uyğundur.

Ağgöl dövlət qoruğunun və Ağgöl yasaqlığının mühafizə rejimini və mühafizə formasını yaxşılaşdırmaq

140

məqsədi ilə göstərilən ərazidə görüləsi vacib işlərdən biri də qoruq və yasaqlıq ərazisini ətraf sahələrdən təcrid etmək üçün sərhəddin müəyyən olunması və onun yerinə yetirilməsidir. Ağgölün qoruq olunması haqqında olan qərarda deyilir ki, Ağgölün su səthi qoruq elan olunsun. Bu da qoruğun işini bəzən mürəkkəbləşdirir. Suyun səviyyəsinin tez-tez dəyişməsi su səthi ərazisinin artıb azalmasına səbəb olur ki, bu da həmin qərarın pozulmasının təbii əsasını təşkil edir.

Qoruğun coğrafiyası və arada aparılan tədqiqat nəticəsi göstərir ki, mühafizə olunan ərazinin hökmən ətraf sahələrdən müəyyən sərhədlə (kollektor qazmaq), kəmər çəkməklə, müxtəlif işarələr qoymaqla və s.) ayrılması vacibdir. Bu qoruq ərazisinə göstərilən antropagen təsirlərin qarşısını qismən alar. Burada mövcud olan təbii ehtiyatların (köçəri quşlar, balıq növləri və s.) bol olmasının yerli əhalini cəlb etməsi müşahidə edilmişdir. Bu da qoruq rejiminin pozulmasına səbəb olur. Nəzərdə tutulan qoruq sərhəddinin aşağıdakı kimi keçirilməsi məsləhət görülür.

Ağgöl qoruq və yasaqlığın şimalında keçən Baş Mil Qarabağ kollektoru mühafizə olunan ərazinin şimal sərhəddi kimi götürülə bilər. Bu həm iqtisadi cəhətdən, həm də əraziyə yaxın olması cəhətdən şərflidir. Qoruğun qərb tərəfində mövcud olan və Baş Mil - Qarabağ kollektoruna tökülən kollektor da təbii sərhəd kimi məqsədəuyğundan Həmin kollektor Dəyirmantəpə istiqamətində davam etdirilsə və həmin təpənin üzərində nəzarət məntəqəsi yaradılsa daha yaxşı nəticə verər.

141

Həmin işi Dəyirmantəpədən cənub - şərq istiqamətində yeni 10.5 m yüksəklikliyə malik olan təpəyə qədər 3.5. km. uzunluğunda sərhəd əvəzi bir kollektor çəkilərsə və həmin təpənin üzərində də nəzarət məntəqəsi yaradılarsa, burada antropagen təsirlər qismən azalar. Həmin kanal sərhəddiıı şərqə doğru Pirxantəpə istiqamətində 5 km. çəkilməsi nəzərdə tutulur. Pirxantəpə üzərində nəzarət postunun olması mühafizə işinin gücləndirər. Qoruğun cənub sərhəddi şərqə doğru Bozqobuya qədər uzanması və çəkiləcək kollektorun üzərində bir neçə müşahidə məntəqəsi yaradılması tövsiyə olunur. Nəzərdə tutulmuş kollektorun qoruğun şərqində Baş Mil Qarabağ kollektoru ilə birləşib vahid sərhəd sisteminin yaradılması vacib tədbirlərdən biridir.

Beləliklə, qoruğun sərhəddinin çəkilməsi həm onun mühafizə işinin yaxşılaşdırar, həm də qoruq ərazisinin istifadəsiz torpaqlar hesabına genişləndirilməsi köçəri su və bataqlıq quşlarının həyat şəraitinin yaxşılaşdırılmasına kömək edər. Bundan başqa bəzi tədbirləri həyata keçirmək məqsədəuyğundur.

1. Sərt qış zamanı heyvanlara - quşlara kömək. Bu tədbir vacibdir. Ona görə ki, quşların və digər canlıların soyuqdan və aclıqdan kütləvi qırılmasının qarşısım ala bilər. Bunun üçün mühafizə olunan ərazidə insanlar quşları və digər canlıları ilk növbədə yemlə təmin etməlidirlər. Təbiətin keşiyində duran bütün dövlət idarələri təbiətin bu hadisəsinə hazır olmalı və vaxtında tədbir gölməlidirlər. Beləliklə, nadir quş növlərini təbii fəlakətdan qurtarmış olaraq.

142

2. Ördəklər üçün süni yuvaların quraşdırılması. Bu da vacib tədbirdir. Bu fikri Nemtsov (1956), Korşakov (1965) Manteyfel (1954) və digərləri öz əsərlərində təklif etmişlər, səmərəli nəticələr əldə olunmasına kömək etmişdir. Düzəldilmiş qutular nisbətən açıq yerlərdə quraşdırılır ki, həmin yuvalara qamış pişiyinin, tülkü, porsuqların hücumlarını azaltmış olsun.

3. Yem təsərrüfatının və təbii mühafizənin yaxşılaşdırılması, yasaqlıq və qoruqa yaxın ərazilərdə quşlara aid yem bitkilərinin əkilməsi daha yaxşı səmərə verir. Bu fikrə Yenerozov (1934), Smirenskiy (1950), Nemtsov (1956), Krasovskiy (1961), Konyuşkov vəJ.Tolyarov (1964) və başqalarının əsərlərində rast gəlmək olar.

4. Yırtıcılara qarşı mübarizə tədbirləri. Bu tədbir bilavasitə Respublikanın ovçuluq təsərrüfatına aid olub, müəyyən plan əsasında həyata keçirilməslidir. Qiymətli quş növləri və bəzən də onların yumurtaları və balaları həmin yırtıcıların qurbanı olur. Bu da onların artıb çoxalmasına pis təsir edir. Təbiətdə belə ziddiyyətli (güclü - gücsüz) münasibətlər daimi mövcud olmuşdur. Amma

qoruq ərazisində bu tənzimlənməlidir.Kür-Araz ovalığı Respublikamızın kənd təsərrü­

fatının ən intensiv inkişaf etdiyi bir regiondur. Mil düzü də öz fiziki-coğrafi xüsusiyyətləri ilə bu təsərrüfat fəaliyyətindən heç də geri qala bilməz. Buranın mülayim qışı, hamar relyefi, münasib torpaqları, bol təbii sərvətləri və s. insanları özünə daha çox cəlb etmişdir. Bunun nəticəsində burada təbii landşaftlar öz formasım dəyişmiş

143

və bunun yerində antropagen landşaft formalaşmışdır. Antropagen təsirlər Mil düzünün hər yerinə təsir etdiyi kimi Ağgölə və onun ətraf sahələrinə də öz təsirini göstərmişdir.

Respublikamızda Qızılağac Dövlət qoruğundan sonra ikinci orintoloji qoruq hesab olunan Ağgöl Dövlət qoruğunun ekoloji vəziyyəti o qədər də qənaətbəxş deyil.

Əsasən köçəri quşların toplandığı bu unikal ərazi bu və ya digər səbəblərdən öz təbiliyini itirir. Qoruğa gələn «qonaq» quşlara həvəskar ovçularımız həddindən artıq «qonaqpərvəllik» göstərirlər ki, onların sayı ilbəil azalır. Burada təbii faktlar da vardır ki, bunların qarşısı alınmazdır filtirasiya, yağıntının azlığı, torpağın şorlaşması, şirin su hövzələrinin get - gedə quruması və duzlaşması və s. təbii proseslərdir. Bu proseslərin güclənməsində antropogen təsirlərin də rolu vardır. İllik yağıntının miqdarı mümkün buxarlanmadan az olduğundan ərazidə aıidləşmə güclü bir prosesə çevrilir. Buxarlanmanın güclü getməsi torpağın və suyun meşdir şorlaşmasına səbəb olur.

Qoruğun ekoloji şəraitini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə bir neçə meliorativ tədbirlərin keçirilməsi vacibdir. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Ağgöl qoruğunda köçəri quşların həyat şəraitini yaxşı təmin etmək üçün hökməıı qoruqu və yaşaqlıqı antropogen təsirlərdən tam azad edilməlidir. Bunun üçün mühafizə olunan ərazinin ətrafında 8-10 km-lik bufer zona yaratmaq məqsədəuyğundur. Burada köçəri quşların hamısı qoruq

144

ərazisinə düşmür, bunun da səbəbi mühafizə olunan ərazi ilə ətraf sahələrin eyni şəraitə malik olmasıdır.

Ətraf ərazilərdə köçəri quşların həvəskar ovçular tərəfindən kütləvi ovlanmasının qarşısını ancaq yaradılacaq bufer zonası ala bilər.

Qoruğun sərhəddinin olmaması onun ekoloji şəraitinin pisləşməsinə səbəb olur. Belə ki, mühafizə olunan ərazinin ətraf sahələrdən ayrılmasının vacibliyi tekstdə deyildiyi kimi aktual problemdir. Qoruğun heyvanat aləminin normal həyat şəraitinin pozulmasına yırtıcı heyvanların da təsiri az deyil. Ovçuluq təsərrüfatları bu işin aktuallığını nəzərə alıb ərazidə yırtıcı heyvanların ovlanmasını tənzimləməlidir.

Ərazini şirin su ilə təmin etmək vacibdir. Bunun üçün Kür çayından kanal çəkib qoruğun həm heyvanat aləminin, həm də bitki örtüyünün ekoloji şəraitini yaxşılaşdırmaq olar. Bu göstərilən tədbir qoruğun ən «xəstə» - aktual problemini, yəni Ağgöl Dövlət qoruğunun göllər sisteminin səviyyəsini tənzimləmək prolemini həll etmək mümkündür.

Bu, həmçinin qoruqda təşkil olunacaq fitomeliorativ işlərin yaxşı getməsinə kömək göstərir.

145

VI FƏSİL. MIL DÜZÜ LANDŞAFTLARININ TRANSFORMASİYASI VƏ REKONSTRUKSİYASI

Respublikamızın ərazi antropogen komplekslərin formalaşmasına görə ən qədin mərkəzlərdən biri hesab olunur. Onların məkan-zaman və zonal amillərdən asılı olaraq diferensiasiyası ayrı-ayrı regionlarda özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Belə ki, əlverişli təbii şəraitə malik çay dərələri və dağətəyi maili düzənliklər daha qədimdən mənimsənilməyə başlanmışdır. İlkin antropogen komplekslər lokal xarakterli olmuş və bir- birindən aralı yerləşmişdir. Respublikamızın düzən regionlarından biri olan Mil düzündə əkinçilik və heyvan­darlığın inkişafı burada aqrolandşaftların, seliteb, seliteb- bağ komplekslərinin genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Bu komplekslərin formalaşmasına relyef şəraiti geniş imkanlar açsa da, meliorativ şəraitin mürəkkəbliyi çətinliklər yaradır. Arid iqlim şəraiti aqrolandşaftların formalaşması üçün əlavə xərclərin ortaya çıxmasına səbəb olur.

Mil düzündə antropogen landşaftların strukturunda aqroirriqasiya landşaftlarının xüsusi çəkisi kifayət qədərdir. Belə ki, ərazi arid olduğundan irriqasiya- melioıasiya tələblərinə ciddi ehtiyac var. Bu tədbirlər isə landşaftlarda köklü (əsaslı) komponent dəyişikliklərinə gətirib çıxarır. Ona görə də, bioekoloji müxtəlifliyi qorumaq, dayanıqlı landşaftlar yaratmaq üçün təbii

146

şərait ətraflı araşdırılmalı, su resurslarının idarə olunması probleminə ciddi fikir verilməlidir.

Mingəçevir su anbarı istifadəyə verilənə qədər düzənlik ərazilərin aqroirriqasiya landşaftlarının arealları o qədər də geniş deyildi və neqativ hallar kəskin xarakter daşımırdı. Lakin, bu ərazilərin intensiv suvarılmasına başlanması ilə magistral, paylayıcı kanalların, drenaj və kollektorların sıx şəbəkəsi yaranmışdır. Geniş mühəndis-tikinti işlərinin aparılması ilə ərazidə landşaftların siması xeyli dəyişmişdir. Çoxillik suvarma, meliorasiya və digər tədbirlər nəticəsində torpaq-bitki örtüyü dəyişmiş, yeni mikıotexnogen relyef formaları yaranmışdır. Aparılan bu tədbirlər aqıolanşaftların dayanıqlığının artırılmasına, onların məhsuldarlığının yüksəldilməsinə yönəlmiş olsa da, həmişə nəzərdə tutulan effekti vermir.

Mil düzündə ekoloji cəhətdən dayanıqlı məhsuldar aqroirriqasiya landşaftları yaratmaq üçün ərazinin hidrogeoloji, gemorfoloji və torpaq-iqlim şəraiti diqqətlə araşdırılmalıdır. Respublikamızın mürəkkəb meliorativ şəraitə malik olan düzənlik ərazilərində rejim parametrlərinə (suvarma rejimi və norması, mineral və üzvi gübrələrin verilməsi və s.) əməl olunması aqroirriqasiya landşaftlarının məhsuldarlığının saxla­nılmasına və onların özü-özünü tənzimləməsinə imkan verir. Bu regionda ekoloji cəhətdən dayanıqlı kompleksləri yaratmaq üçün vacib olan əsas amillər relyef, süxurların bioloji tərkibi, qrunt sularının dərinliyi

147

və minerallaşma dərəcəsi, təbii və süni drenlənmə və s.-dir (Mikayılov N.K., 2000).

Mil düzündə relyefin dəyişməsi qədim zamanlara təsadüf edir ki, bu da əkinçiliyin başlanması ilə əlaqədardır. Həmin vaxtdan səth sularından istifadə edən əkinçilər əvvəllər sadə kanallar və drenajlar çəkmiş, sonralar isə mürəkkəb kanallar və bəndlər çəkmişlər. Bu kanallar, drenajlar, bəndlər və s. ölçülərinə görə kiçik olmuş, relyefə zəif təsir göstərmişdir. Ona görə də onların izləri müasir landşaftlarda demək olar ki, saxlanılmamışdır. Daha sonralar müntəzəm suvarmanın inkişafı ilə əlaqədar relyefin dəyişməsi kəskin artmışdır. Bir çox suvarma kanallarının müasir relyefdə qalıqları yastı tirələr və mikroçökəkliklər şəklində, həmçinin basdırılmış kurqanlar şəklində qalmışdır.

Mil düzündə intensiv əkinçiliyin başlanması ilə relyefdə dəyişiklik xətti qalxma və enmə istiqamətdə gedir ki, bu da aqrolandşaftlarm morfoloji differerensasiyasına kifayət qədər təsir göstərir. Ərazi təbii cəhətdən zəif parçalandığından, son zamanlar burada aparılan irriqasiya-meliorasiya tədbirləri süni parçalanmanı artırmışdır. Bunu Mil düzünün süni parçalanma xəritə-sxemini təhlil etdikdə aydın görmək olar. Tədqiqatlar göstərir ki, relyefin süni parçalanması ərazinin meliorativ cəhətdən mənimsənilməsinin intensivliyindən asılıdır. Ərazinin meliorativ vəziyyətindən asılı olaraq orada müxtəlif sağlamlaşdırıcı tədbirlər, suvarma üsulları həyata keçirilir.

148

Mil düzündə süni parçalanma izoxətləri Araz çayı, Yuxarı Qarabağ kanalı və Orcenekigze adma kanalları boyunca daha sıxdır və həm də ən yüksək qiymət alırlar. Araz çayının sol sahilində olan məhsuldar torpaqlar daha intensiv suvarılır ki, bunun da nəticəsində süni parçalanmanın sıxlığı 5-6 km/km-2ə çatır. Orcenikidze adma kanal boyunca izoxətlər kanal istiqamətində uzanır və sıxlıq 3,5-4,0 km/km2 -i keçmir. Burada parçalanmanın qiymətinin çox da yüksək olmaması ərazinin meliorativ vəziyyətinin nisbətən əlverişli olması ilə əlaqədardır və əsasən suvarma kanalları hesabına artır. Kollektor-dıenaj şəbəkəsinin zəif inkişaf etməsi süni parçalanmanın qiymətini aşağı salır.

Yuxarı Qarabağ kanalından suvarılan ərazilərdə süni parçalanmanın qiyməti 4,0-5,0 km/km2-ə qədər artır. Bu ərazilərdə meliorativ şərait əlverişsizdir. Ona görə də parçalanma həm suvarma kanalları, həm də kollektor- drenaj şəbəkəsi hesabınadır.

Mil düzündə müasir relyefin irriqasiya-meliorasiya tədbirləri nəticəsində dəyişməsi həm də hamarlanma (planirovka), irriqasiya gətirmələrinin qeyri- bərabər paylanması və tikinti fəaliyyəti nəticəsində baş verir. Ərazinin suvarılan torpaqlarında bu və ya digər suvarma üsullarını tətbiq etmək üçün mikrorelyef formaları hamarlanır, dağıdılır. Relyefin dəyişməsinin dərəcəsi hamarlanmanın miqyasından asılıdır.

Yuxarı Qarabağ kanalı çəkilərkən aparılan hamarlanma işləri zamanı relyef xeyli dəyişmişdir.

149

Müəyyən edilmişdir ki, torpaq işləri zamanı aqroirroqasiya landşaftları daxilində mikrotexnogen qalxmalar və enmələr formasında səthlər yaranır. Əgər əvvəllər hamarlanma zamanı suvarılan torpaqlarda işlərin həcmi 600mVha təşkil edirdisə, hazırda bu rəqəm 2,0-2,5 min m3/ha-daıı çoxdur. Bu onunla əlaqədardır ki, yaxşı məhsuldar ərazilər artıq mənimsənilmişdir, indi mənimsənilən ərazilərin relyefi isə daha mürəkkəbdir. Hamarlanma suvarma və yuma zamanı rütubətin bərabər paylanmasını təmin edir. Orta mürəkkəblikdə hamarlanma zamanı mikroçökəkliklərdə torpaq qatı 60- 80% pozulur (40 sm-lik qat kəsilir) ki, bu da aqrolandşaftların məhsuldarlığında özünü göstərir.

Mil düzündə relyefin dəyişməsi həm də irriqasiya- meliorasiya tikintisi işlərində, yəni kanal, kollektor, bəndlərin tikilməsi və yenidən qurulması üçün torpaqların götürülməsi zamanı baş verir. Ona görə də ərazinin aqroirriqasiya landşaftlarında özünəməxsus antropogen mənşəli relyef formalaşmışdır. Burada 3-5m (bəzən 6m) hündürlüyündə kollektorboyu və kanalboyu yüksəkliklər, kanallararası və dıenlərarası çökəkliklər növbələşir. Relyefdə yaranan nahamarlıqlar irriqasiya gətirmələrini həm mexaniki tərkibinə, həm də həcmimə görə sahəvi paylanmaya səbəb olur.

Suvarma sularının bulanıqlığı l,5-2,0q/i təşkil etdiyindən, çoxillik ərazidə kanalların yatağı yavaş-yavaş qalxır. Kanalların təmizlənməsi nəticəsində kanalboyu

150

və kollektorboyu xətti formada tirələr yaranır ki, onların da hündürlüyü 5-6m-ə çatır.

Mil düzü suvarma sularındakı gətirmələrin hesabına hər il cüzi olsa da qalxır. Ona görə də çoxillik suvarma nəticəsində ərazidə qalın aqroirriqasiya təbəqəsi yaranmışdır.

Tədqiqatlar göstərir ki, yeni torpaqlarınmənimsənilməsinin ilk dövrlərində “planlaşdırılmış” antropogen relyef formaları ilə yanaşı arzuolunmaz proseslər də (irriqasiya eroziyası, yuyulma, şoranlaşma, kanal yataqlarının genişlənməsi, dren və kollektorların dərinləşməsi) inkişaf etməyə başlayır.

Düzənlik ərazilərdə ekoloji cəhətdən dayanıqlı landşaftların yaradılmasına ərazinin lilologiyası, qrunt sularının dərinliyi və minerallaşma dərəcəsi, relyefin az meylli olması və antropogen amillər mühüm təsir göstərir. Bu amillər ərazidə təbii və antropogen landşaftların struktuıasını mürəkkəbləşdirir və rəngarəngliyini artırır. Landşaftların dəyişmə dərəcəsini nizamlayan amil isə irriqasiya-meliorasiya tədbirləridir.

Kiiı-Araz ovalığının hidroloji şəraitini S.A.Zaxarov (1912), V.F.Milner (1925), F.N.Saverenski (1929,1931), H.Y.İsrafilov (1972), A.K.Alimov (1996) və başqaları tədqiq etmişlər. Mil düzündə landşaftların formalaşmasında hidroloji şəraitin rolu respublikamızın digər regionlarına nisbətən daha çoxdur. Belə ki, burada qrunt sularının minerallaşma dərəcəsi nisbətən yüksək, səviyyəsi isə səthə daha yaxındır.

151

Mil düzündə qrunt sularının səviyyəsi 0-10 m arasında dəyişir. Onların səviyyəsi ön dağlığa doğru aşağı düşür. Kürboyu və Arazboyu zonada qrunt sularının səviyyəsinin yüksək olması intensiv suvarma tədbirləri ilə əlaqədardır. Şərq istiqamətdə qrunt sularının səviyyəsi 3- 5 m və l-3m-ə qədər qalxır.

Tədqiq olunan ərazinin böyük hissəsində qrunt sularının səviyyəsi 3m-dən yüksəkdir. Çökək hissələrdə göl və bataqlıqlar əmələ gəlir. Ərazinin az bir hissəsində səviyyə 5 m-dən aşağıdır. Mil düzünün şimal-qərbində isə qrunt sularının səviyyəsi 5-10 m arasında dəyişir. Qeyd olunduğu kimi, ən yüksək səviyyə isə Kürboyu və Arazboyu zolaqda müşahidə edilir.

Mil düzündə qrunt sularının səviyyəsi get-gedə güclənən suvarma və drenaj şəbəkəsinin təsiri altmda formalaşır. Nəhəng irriqasiya sistemlərinin tikintisindən sonra qrunt sularının səviyyəsi kəskin qalxmış və müasir aqroirriqasiya landşaftlarının karkasının formalaşmasına ciddi təsir göstərmişdir. Suvarılan ərazilərdə yaranan aqrolandşaftlarda səhralaşmanın qarşısı alınmış, məhsuldarlıq artmışdır. Suvarılmayan ərazilərdə səhralaşma prosesi güclənmiş, məhsuldarlıq və bitkilərin növ tərkibi azalmışdır. Respublikamızda qrunt sularının səviyyəsi və miııerallaşmasına aid müntəzəm müşahidələr XX əsrin 30-cu illərindən başlamışdır. 50-ci illərdən sonra suvarmanın intensiv inkişafı qrunt sularına daha çox təsir göstərmişdir (Cədvəl 1).

152

Mil düzündə qrunt sularının səviyyəsinin çoxillik dəyişməsi

(A.K.Alimovun materialları əsasında, 1996)Cədvəl l

Ümumu arazıya nisbatan %-laUlar < 1 1-2 2-3 3-4 4-5 " 5 - / 0 > 10

1930 4,6 6.7 11.8 20,0 16,8 24.3 16,3

1955 6,1 8,1 12,5 19,3 16,2 23,2 14,6

1960 13.1 28,6 24,0 11.4 11.2 5,6 6.2

1965 16,8 32.5 25,0 9.0 8.1 4,1 4.5

1970 20,0 35.6 26.3 6.4 5,2 3,1 3,4

1975 22,2 37.4 26,0 4.0 4,1 2.8 2.9

1980 23.0 39.5 27,0 3,2 3,0 2,2 2,1

1985 23,7 40.0 27.1 2.8 2,6 1.9 Г 1-91990 25.5 41.7 27,2 2.0 | 1.8 1.5 - o : , ~ |

Mil düzündə 1930-cu illərdə 3-5 m dərinlikdə yerləşən qrunt suları 36,8% təşkil edirdisə, 1955-ci ildə bu rəqəm 35,5% olmuşdur. 5-10 m dərinlikdə yerləşən sular və bu illərdə uyğun olaraq 24,3% və 32,2% təşkil etmişdir. 1975-ci ildə isə 3-5 m dərinlikdəki qrunt suları 8%. 5-10 m dərinlikdəki sular isə 2,8% olmuşdur. 1990-cı ildə isə bu dərinlikdə olan sular uyğun olaraq 3,8% və 1,5% təşkil etmişdir.

Mil düzündə 3 m dərinliyə qədər olan qrunt suları 1930-cu ildə 22,6% sahə tuturdusa, 1955-ci ildə o artıb 26,7% olmuşdur. Sonrakı illərdə bu proses daha intensiv

153

getmiş və 1975-ci ildə 3 m-ə qədər dərinlikdə yerləşən qrunt suları ərazinin 86,4%-ni təşkil etmişdir. 1990-cı ildə bu dərinlikdəki qrunt suları artıq ərazinin 94,4%-də yayılmışdı. Mil düzünün Yuxarı Qarabağ kanalından hündürdə yerləşən aqrokomplekslərində qrunt sularının səviyyəsində dəyişiklik nisbətən az olmuşdur. Kanaldan aşağıdakı komplekslərdə qrunt sularının səviyyəsinin çox dəyişməsi isə burada intensiv suvarmanın aparılması ilə əlaqədardır.

Mil düzünün ayrı-ayrı landşaftlarında qrunt sularının səviyyəsinin irriqasiya meliorasiya tədbirləri başlamamışdan və hazırkı dövrlə müqayisəsi müxtəlif ərazilərdə bu təsirlərin fərqli olmasını göstərir. Belə ki, qrunt sularının səviyyəsinin 1-2 m aşağı düşdüyü landşaftlar böyük olmayan ləkələr şəkilindədir. Səviyyənin 2 m-dən çox düşdüyü landşaftlar daha az yer tutur. Bu landşaftlar meliorasiya işlərini çox aparıldığı və kollektor-drenaj şəbəkəsinin sıx olduğu ərazilərdir. Qrunt sularının səviyyəsinin 1-2 m qalxdığı landşaftlar daha çox ərazi tutur (40%-ə qədər). Suların səviyyənin 2 m-dən çox qalxdığı sahələr nisbətən az olsalar da, qrunt sularının yaxın olduğu sahələrdə bu öz mənfi nəticələrini daha çox göstərir. Qrunt sularının səviyyəsinin praktiki olaraq dəyişmədiyi landşaftlar adətən suvarma aparılmayan ərazilərdədir.Deməli, Mil düzündə aparılan irriqasiya-meliorasıya tədbirləri gözlənilən nəticəni verməmiş və ərazidəki

154

aqroirriqasiya landşaftlarının 80%-dən çoxunda qrunt sularının səviyyəsi bu və ya digər dərəcədə qalxmışdır.

Mil düzünün qrunt sularının minerallaşma dərəcəsi və kimyəvi tərkibi yalnız təbii amillərlə deyil, həm də irriqasiya-meliorasiya tədbirlərinin təsiri ilə formalaşır. Ən çox minerallaşma dərəcəsi kontakt depressiyalarda, konuslararası çökəkliklərdə və gətirmə konuslarınm kənar hissələrində müşahidə edilir və 25-50 qr/l-ə qədər qalxır (Cədvəl 2).

Mil düzündə qrunt sularının minerallaşma dərəcəsinin çoxillik dəyişməsi

(A.K.Alimovun materialları əsasında, 1996)Cədvəl 2

İlhrÜmumu uraziya gör,ı %-fo (q/l)

< I 1-3 3-5 5-10 10-25 25-50 10 .3 “

50-75 > 751930 9.8 18.4 18,3 15.5 10,7 9,8 1 1.

61950 6,6 İ 3,9 16.1 15,8 11.2 11.0 12,7 12.

71960 5,1 1 1,4 13.0 13,2 12,4 15.6 14.8 14.

51965 6.9 15,0 15,4 16,5 11,7 ТПГ ..11.2 " ) 1 .

81970 7.1 17.6 16.9 16.4

L

11.9 9.7 10.3 10.1

1975 8.5 19,2 17,7 17,0 12,3 7,9 8.6 8,8

1980 9,6 20,0 18,1 18,1 13,0 6.8 7,5 6.9

1985 io; 21.2 16.9 17.8 12.4 5.7 6,5 5.99 1

1990 12,9__

22,7 20,8 18,3 13,6 3.9 4.3 3,8_____ 1

155

Mil düzünün şərq hissəsində qrunt suları daha çox minerallaşmışdır. Belə ki, Ağgöl və Mehmangöl çökəkliklərində qrunt sularının minerallaşması 50-100 q/l-dən artıq qiymət alır (İsrafılov,1972). Ərazidə qrunt sularının minerallaşmasının qiyməti ön dağlıqdan Kürboyu zolağa doğru artır. Ən az minerallaşma (2 qr/l-ə qədər) Araz və Qarqarçayın gətirmə konuslarının yuxarı hissələrində müşahidə edilir. Bu sular tipinə görə natrium və kalsium kationlarının üstünlük təşkil etdiyi hidrokarbonatlı-xloridli və sulfatlı tipə aiddir. Orcenikidze? adma kanalla kollektor arasında yerləşən suvarılan torpaqlarda qrunt sularının minerallaşması 1- 25 qr/l-ə qədər olsa da, kimyəvi tərkibində sulfat ionları üstünlük təşkil edir. Cədvəldən göründüyü kimi, müşahidə illəri ərzində minerallaşma l-25qr/l olan qrunt sularının yayıldığı ərazilər nisbətən genişlənmiş, lakin 25qr/l-dən çox duzluğu olan qrunt sularının sahəsi isə azalmışdır.

Ayrı-ayıı landşaft tiplərinə qrunt sularının minerallaşma dərəcəsi müxtəlif diapazonda dəyişmişdir. Ərazinin 35%-də qrunt sularının minerallaşma dərəcəsi nisbətən azalmış, lakin tipi dəyişməmişdir. Kürboyu zolaqda daha çox minerallaşmış qrunt suları nisbətən az minerallaşmış qrunt sularına (10 qr/1) çevrilmişdir. Belə landşaftların ərazisi 20%-ə yaxındır. Ərazidə ayrı-ayrı ləkələr şəklində qrunt suların minerallaşma dərəcəsi artmışdır. Belə landşaftların ərazisi isə 15%-dən çoxdur.

156

Mil düzündə qrunt sularının səviyyəsinin və mineral­laşma dərəcəsinin dəyişməsi bilavasitə torpaqlarda öz əksini tapır. Heç də həmişə qrunt sularının səviyyəsinin qalxması torpaqların şoranlaşmasına səbəb olmur. Bu, torpaqların litoloji tərkibindən, kapillyar qaldırma qabiliyyətindən, strukturasmdan asılıdır. Belə ki, düzənlik ərazilərdə dayanıqlı aqroirriqasiya landşaftlarının formalaşmasında və biomüxtəlifliyin qorunmasında qrunt sularının minerallaşma dərəcəsinin və yerləşmə dərinliyinin rolu çoxdur. Bu zaman qrunt sularının kritik səviyyəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ayrı-ayrı aqrolandşaftlarda qranulometrik tərkibdən asılı olaraq qrunt sularının kritik səviyyəsi müxtəlif ola bilər. Belə ki, intensiv suvarma dövründə Mil düzündə gilli torpaqlarda qrunt sularının səviyyəsinin 1,2-1,3 m dərinlikdə olması kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün təhlükə yaradır. Gillicəli torpaqlarda isə təhlükəli səviyyə 1,3-1,5 m-dir (N.K.Mikayılov, 2000). Qrunt sularının minerallaşma dərəcəsinin çox olması səthə yaxın yerləşən suların təhlükəliliyini bir' qədər də artırır. Çox minerallaşmış qrunt suları hətta 1,5-1,8 m dərinlikdə yerləşdikdə belə torpaqlarda duzların toplanmasına səbəb ola bilər. Ona görə də, qrunt sularının səviyyəsinin cüzi qalxması aqroirriqasiya landşaftlarında mənfi hallara gətirib çıxara bilər.

Mil düzündə irriqasiya-meliorasiya tədbirlərinin başlamadığı dövrlə müasir dövrün landşaftlarının torpaqlarının şorlaşma xəritələrinin müqayisəsi aşağıdakı

157

nəticələrə gəlməyə imkan vermişdir. Kürboyu zolaqda, Kür və Arazın birləşdiyi az ərazidəki (3%-ə qədər) landşaftlarda şorlaşmamış, zəif və orta şorlaşmış torpaqlar çox şorlaşmış torpaqlara çevrilmişdir. 20%-ə qədər landşaftlarda torpaqların şorlaşma dərəcəsi dəyişməmiş, lakin şorlaşma artmışdır. 8%-ə qədər ərazidəki landşaftlarda çox şorlaşmış torpaqlar orta və zəif şorlaşmış torpaqlara çevrilmişdir. Bir qrup landşaftlarda torpaqların şorlaşması azalmış, lakin şorlaşma dərəcəsi dəyişməmişdir (15%). Torpaqların şorlaşmasının əsaslı dəyişikliyə uğramadığı landşaftlar da təxminən bu qədər ərazi tutur. Meliorativ tədbirlərin aparılmadığı və ya az aparıldığı ərazilərin landşaftları barədə məlumat azdır.

Mil düzündə irriqasiya-meliorasiya tədbirləri təbii yarımsəhra və quru-çöl landşaftlarının xeyli hissəsini aqrolandşaftlara çevirmişdir. Ərazinin əlverişsiz meliorativ şəraiti bütün antropogen təsirlərin optinıallaşdırılmasını, təbii komplekslərin vacib təsərrüfat dəyişikliklərini səmərəli istifadə ilə uzlaşdırma­ğı tələb edir. Müəyyən edilmişdir ki, suvarmanın təsiri ilə aqroirriqasiya komplekslərinin xarici quruluşu mürəkkəbləşmiş və landşaftların qeyri bərabər üfüqi strukturası formalaşmışdır.

Fəaliyyətdə olan hər bir aqrokompleks xarici amillərə, o cümlədən antropogen təsirlərə müxtəlif cür reaksiya göstərir. Bunun nəticəsində landşaftlarda uzun illər ərzində yaranan tarazlıq bir çox hallarda pozulur.

158

Aqroirriqasiya landşaftlarının formalaşması 'zamanı hər şeydən əvvəl maddələri və enerjinin paylanması, biokimyəvi proseslər dəyişir.

Mil düzü Azərbaycanın mühüm aqrar rayonlarından biridir. Burada çoxsahəli təsərrüfat sahələri içərisində pambıqçılıq daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. O, taxılçılıq və heyvandarlıqla yanaşı suvarma şəraitində inkişaf edir. Torpaq fondunun istifadə səviyyəsi təbii şəraitdən, irriqasiya-meliorasiya tədbirlərinin intensiv­liyindən asılıdır. Ərazinin çox hissəsində aqroirriqasiya komplekslərinin yaradılması şorlaşmış torpaqların əvvəlcədən meliorasiyasından sonra aparılmalıdır.

Tədqiqatlar göstərir ki, Mil düzü şorlaşmış torpaqların meliorasiyası kompleks meliorativ tədbirlər sisteminin həyata keçirilməsi ilə olmalıdır. Bu tədbirlər həm şorlaşmanın gələcək inkişafına yol verməmək üçün xəbərdarlıqedici tədbirlərdən, həm də torpaq-qıuntun duzlardan təmizlənməsi üçün görülən köklü meliorasiya tədbirlərindən ibarətdir. Xəbərdarlıqedici tədbirlərə həmçinin qrunt sularına müxtəlif mənbələrdən lazımsız daxilolmaların azaldılması, kənd təsərrüfatı bitkilərinə yüksək aqrotexniki qıılluq, əkinlərin düzgün aparılması və s. aiddir.

Köklü (əsaslı) meliorasiyanın əsası drenajların çəkilməsi və torpaqların duzlardan yuyulmasıdır. Ona görə də, meliorasiya landşaftların funksiyasını, təbii- resurs potensialını, dayanıqlığını, etibarlılığını və estetikliyini idarə edən tədbirlər sistemidir (Şişenko,

159

1985). Aqroirriqasiya komplekslərinin məhsuldarlığını artırmaq üçün torpaqdan istifadə əmsalını, suvarma və drenaj kanallarının faydalı fəaliyyət əmsalını yüksəltmək lazımdır. Su resurslarından istifadəninoptimallaşdırılması irriqasiya sistemlərinin faydalı fəaliyyət əmsalından, təsərrüfatlaıarası və təsərrüfatdaxili kanalların istifadəsinin xarakterindən, suvarma normasından, hidrotexniki qurğularla təchiz olunma dərəcəsindən asılıdır.

Yuxarı Qarabağ kanalı istifadəyə verilən ilk illərdə Mil düzündə kanaldan intensiv filtrasiya baş vermişdir. Bu da, kanalətrafı zolaqda qrunt sularının səviyyəsinin qalxmasına səbəb olmuşdur. Ancaq, kanalın çoxillik istifadəsi zamanı kalmatasiya nəticəsində infiltrasiya itkisi xeyli azalmışdır. Buna həm də, magistral və paylayıcı kanallara beton üzlüklərin çəkilməsi, yağış üsulu ilə suvarmanın artırılması köməklik etmişdir. Əgər, Yuxarı Qarabağ kanalının faydalı fəaliyyət əmsalı 0,8- 0,9-a qaldırılsa, kanalboyu ərazilərdə meliorativ şərait yaxşılaşar, həm də qənaət olunmuş su hesabına əlavə 15- 20 min ha yeni torpaq sahəsi suvarmaq olar. Deməli, Mil düzündə kanalların faydalı fəaliyyət əmsalının artırılması qrunt sularının filtrasiya hesabına qidalanmasını xeyli azaldır. Drenaj sisteminin qurulması əlverişli meliorativ və hidroloji fəaliyyətin yaradılmasına səbəb ola bilər. Onun parametrləri isə geofiltrasiyanın intensivliyinə uyğun olmalıdır. Mil düzü təbii cəhətdən az drenlənmiş ərazi olduğundan, orada dayanıqlı aqrokomplekslərin

160

yaradılması üçün süni drenlərin çəkilməsi vacibdir. Məlum olmuşdur ki, açıq drenlərdən istifadə zamanı yararlı ərazilərin 15-20%-i drenlərin və çöküntülərin altında qalır. Ona görə də təbii drenlənməmiş ərazilərdə imkan olduqda qapalı drenlərin yaradılması vacibdir. Belə ki, onlar normal fəaliyyət göstərdikdə kifayət qədər suvarılan torpaqlar mühafizə olunur. Kürboyu zolaqda maili düzənliklərdə qapalı drenli ərazilərin sahəsini bir neçə dəfə artırmaq olar. Belə ki, burada torpaq-qrunt az şoranlaşmışdır və yüksək filtrasiya qabiliyyətinə malikdir. Az minerallaşmış qrunt suları isə əsasən kritik səviyyədən aşağıda yerləşir.

Tədqiqatlar göstərir ki, Mil düzünün agrolan- dşaftlarında təbiəti mühafizə tədbirləri regional landşaft əsasında qurulmalıdır. Bu, o deməkdir ki, bütün təsərrüfat və təbiəti mühafizə tədbirləri yerli təbii şəraitə uyğun aparılmalıdır. Təsərrüfat tədbirlərini düzgün həyata keçirməklə landşaftlarda insanın fəaliyyətinin nəticələrini əvvəlcədən görmək və mənfi nəticələrdən qaçmaq olar (Budaqov, Qəribov, 1986).

Təbiətin optimallaşdırılması təbiətdən düzgün istifadənin ayrılmaz hissəsi olmaqla, landşaftların səmərəli istifadəsi, bərpası, qorunması və dəyişdirilməsini əhatə edir (Milkov, 1986).

Meliorativ tədbirləri həyata keçirərkən aqroir­riqasiya komplekslərinin meliorativ vəziyyətini dəqiq analiz etmək lazımdır. Bu da, özündə çoxlu müxtəlif xarakterli təbii və təsərrüfat amillərini birləşdirir. Onların

161

içərisində vacibləri relyef, torpaq-qrunt, hidrogeoloji şərait, torpağın su-duz rejimi, komplekslərdə baş verən fiziki-coğrafi, geokimyəvi və biokimyəvi proseslərdir. Bütün bu amillərin birlikdə öyrənilməsi aqroirriqasiya komplekslərinin məhsuldarlığını müəyyən etməyə və ayrı-ayrı landşaftların torpaq-meliorativ vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün tədbirlər hazırlamağa imkan verir.

Arid komplekslərdə çoxillik və müxtəlif metodlarla suvarılma meliorativ şəraiti dəyişir. İlk növbədə torpağın su-duz rejimi pisləşir. Ona görə də, suvarmanın miqyasının genişlənməsi uyğun olaraq meliorativ tədbirlərin artırılmasına tələbatı gücləndirir.

H.Y. İsrafilovun (1978) məlumatlarına görə torpaq məcrada olan suvarma sistemləri və açıq drenlərin 300- 400 m-dən çəkildiyi Mil düzünün Kürsahili zolağında torpaqların şoranlaşmasının kifayət qədər artması müşahidə edilir. Suvarma sistemlərinin beton üzlüklər çəkilmiş analoji aqrokomplekslərində torpaq-qruntun şoranlaşmasının nisbətən azalması müəyyən edilmişdir. Çox və daha çox şoranlaşmış torpaqlar tədricən orta və zəif şoranlaşmış torpaqlara çevrilmişdir. Drenlərarası məsafə 200 m olan ərazilərdə torpaq - qruntun şoranlaş­masında nəzərə çarpacaq dəyişiklik olmamışdır. Drenlərarası məsafə 600-800 m olan aqroirriqasiya komplekslərinin hər yerində torpaqların şoranlaşması artmışdır.

Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq “Mil düzünün aqroirriqasiya landşaftlarının rekonstruksiyası” xəritə

162

sistemini tərtib etmişik (xəritə 1.) Həmin xəritənin və legendanın tərtibi zamanı ərazinin meliorativ mürəkkəblik dərəcəsi nəzərə alınmışdır. Bu zaman səthin meylliyi, ərazinin şaquli və üfüqi parçalanma dərəcəsi, relyefin forması və hipsometriyası, torpaq - qruntun mexaniki tərkibi, şoranlaşması, su - fiziki xüsusiyyətləri, qrunt sularının minerallaşması, səviyyəsi və s. əsas götürülmüşdür. Aparıcı təbii komponentlər və meliorativ cəhətdən mürəkkəblik dərəcəsi əsasında ayrı-ayrı landşaft qrupları ayrılmışdır.

Onların vəziyyəti, formalaşma mərhələsi və insanların təsərrüfat fəaliyyətinin istiqaməti nəzərə alınaraq təbiəti mühafizə və meliorativ tədbirlər sistemi işlənib hazırlanmışdır.

Xəritənin analizi göstərir ki, ayrılmış müxtəlif aqroirriqasiya kompleksləri aparılacaq meliorasiya tədbirləri və görüləcək rekonstruksiya işlərinə görə bir - birindən fərqlənir:

Təbii cəhətdən zəif drenlənmiş məcra düzən­liklərində (I) nisbətən az məhsuldar aqroirriqasiya kompleksləri formalaşmışdır. Onlar meliorativ şəraitinin əlverişsiz olması ilə xarakterizə olunur. Ona görə də hər yerdə su-duz rejiminin tənzimlənməsinə, hamarlanmaya və bataqlıqlaşmaya qarşı mübarizə aparmaq lazımdır. Bu kompleks tədqiq olunan ərazinin az bir hissəsini əhatə edir.

163

164

MİL

DÜZÜ

AQR

OİRR

İQAS

İYA

LAND

ŞAFT

LARI

NIN

REKO

NSTR

UKSİ

YASI

XƏR

İTƏ

SXEM

İ(Y

unus

ov M

.İ. 2

000)

‘MİL DÜZÜ AQROİRRİQASİYA LANDŞAFTLARININ REKONSTRUKSİYASI”

XƏRİTƏ -SXEMİNİN LEGENDASI:

I. Z ə if dreniənmiş allüvial - məcra düzənliklərin əlverişsiz meliorativ şəraitə malik müntəzəm su-duz rejimini tənzimləmək tələb edən meliorativ tədbirlərə ehtiyac olan aqroirriqasiya landşaftları.1. Dalğalı və qabarıq düzənliklərin hamarlanmaya ehtiyacı olan, bataqlılaşmaya qarşı tədbirlər tələb edən qədim və yeni su varı lan kompleksləri.

II. Təbii zə if dreniənmiş alluvial - proluvial düzənliklərin irriqasiya eroziyası, təkrar şoranlaşma və balaqlıqlaşmaya qarşı mübarizə aparmaqla meliorativ tədbirlərə ehtiyac olan aqroir­riqasiya landşaftları.2. Z ə if meylli, az dalğalı düzənliklərin suvarma normasına əməl etməklə, hamarlanmaya, üfüqi (600-800 ru; 3,0-3,5 m), bəzi hallarda şaquli drenaja (800 m; 35- 40 Usan) ehtiyac olan yeni su varılun к ompleksləri.3. Radial tirəli, qalıq güllü düzənliklərin şoranlaşmanın və bataqlıqlaşmanın qarşısını almaq üçün filtrasiyaya qarşı tədbir­lər görülməsi, hamarlanmaya, üfüqi drenajlara (400 m; 3,0- 3,5 m) ehtiyacı olan yeni suvarılan kompleksləri.4. Z ə if meylli hamar düzənliklərin filtrasiyaya qarşı tədbirləri nəzərə almaqla hamarlanmaya, üfüqi drenaja (400 m; 3,0-3,5 m) ehtiyacı olan qədimdən suvarılan kompleksləri.

III. Təbii cəhətdən zə if dreniənmiş alliivial düzənliklərin relyefi dəyişdirilmiş, keyfiyyətcə yeni bitki qruplarına malik suvarma eroziyasına, təkrar şoranlaşmaya, bataqlıqlaşmava qarşı işləri nəzərə almaqla meliorativ tədbirlərin aparılmasına ehtiyac olan aqroirriqasiya landşaf tları.

165

5. Z ə if meyilli, dalğalı, bəzi yerlərdə hamar düzənliklərin filtrasiyaya qarşı tədbirlər görməklə, üfüqi drenaja (500 - 600 m; 3,0 - 3,5 m ) ehtiyac olan qədimdən suvarılan kompleksləri.6. Z ə i f meyilli, dalğalı, bəzi yerlərdə hamar düzənliklərin filtrasiyaya qarşı tədbirlərə, suvarma normasına əmə! etməklə, hamarlanmaya, üfüqi (500-600m; 3,0-3,5 m) və şaquli drenaja (900-1200 m; 50-60 l/san) ehtiyac olan yeni suvarılan kompleksləri.7. Hamar, bəzi yerlərdə zə if tirəli və da/ağalı düzənliklərin suvarma normasının gözlənilməsinə, üfüqi drenaja ehtiyacı olan yeni suvarılan kompleksləri.8. Hamar, qabarıq, dalğalı düzənliklərin yumaya, üfüqi drenaja (200 m; 3,0-3,5 m), təkrar şoranlaşmaya qarşı tədbirlərin görülməsinə ehtiyac olan yeni suvarılan kompleksləri.9. Üfüqi, hamar, dalğalı düzənliklərin filtarsiyaya qarşı tədbirlərə, üfüqi drenaja (400 m; 3,0- 3,5m) və bataqlıqlaşnıaya qarşı tədbirlərə ehtiyac olan qədimdən suvarılan kompleksləri.

IV. Təbii drenlənməmiş və zə if drenlənmiş alluvial düzənliklərin mürəkkəb meliorativ tədbirlərə, xüsusilə təkrar şoranlaşmaya və bataqhqlaşmaya qarşı tədbirlərin həyala keçi­rilməsinə ehtiyac olan kompleksləri.10. Üfüqi, hamar, dalğalı düzənliklərin yuyulmaya, üfüqi drenaja (200 m; 3,0-3,5 m ) ehtiyac olan, qrunt sıdarı kriıik səviyyədən aşağı saxlamağın vacib olduğu qədimdən suvarılan kompleksləri.11. Hamar, qabarıq, tirəli, düzənliklərin suvarma normasına əməl edilməsinə, hamarlanmaya, qrunt sularının kritik səviy­yədən aşağı saxlamasına, üfiiqi drenaja (200 m; 2,0-3,5 m) ehtiyac olan yeni su var dun kompleksləri.

V. Təbii drenlənməmiş və axarsız a Uii via! düzənliklərin mürəkkəb meliorasiya tədbirlərinə, təkrar şoranlaşmaya və

166

bataqhqlaşmaya qarşı tədbirlərə ehtiyac olan aqroirriqasiya kompleksləri.12. Hamar, dalğalı, tirəli düzənliklərin hamarlanmaya, duzlar­dan yuyulmaya, suvarma normasına əməl olunmasına, üfüqi drenaja (400 m; 3,0-3,5 m) ehtiyac olan qədimdən suvarılan kompleksləri.

VI. Kənd təsərrüfatında istifadə olunmayan ərazilər.13. Şoranlıqlar, bataqlıqlar, göllər və. s14. Yaşayış məntəqələri.

Alluvial - prolüvial düzənliklərin zəif drenlənmiş aqroirriqasiya landşaftlarında (II) kompleks meliorativ tədbirlərə, yəni irriqasiya eroziyası, təkrar şoranlaşma və bataqhqlaşmaya qarşı tədbirlərə ehtiyac var. Ərazi təbii cəhətdən zəif drenləndiyindən uzun illər ərzində qədimdən suvarılan komplekslərdə əlverişsiz su - duz rejimi yaranmışdır. Ona görə də, burada ekoloji ta razılığı gözləmək üçün üfüqi (600 - 800 m; 3,0 - 3,5 m), ayrı ayrı hallarda şaquli drenajlar (600 - 700 m; 20 - 30 l/san) çəkmək lazımdır. Infiltrasiya tədbirlərinin də əhəmiyyəti böyükdür. Yeni suvarılan komplekslərdə qrunt suları çox da dərində olmadığından, üfüqi drenajların sıxlığı daha çox olmalıdır (300-400m; bəzən 2()0m). Torpaq- qruntun filtrasiya xüsusiyyətləri zəif olduğundan burada şaquli drenajların çəkilməsi məsləhət deyil.

Meliorativ tədbirlər içərisində suvarma normasına, rejiminə əməl edilməsi filtrasiyaya qarşı işlərin aparılması xüsusi yer tutur. Belə ki, bu tədbirlər qrunt, sularının kritik səviyyəyə qalxmasının, bu da öz növbəsində təkrar

167

şoranlaşmanın qarşısını alır. Dayanıqlı və məhsuldar aqroirriqasiya komplekslərinin yaradılması üçün meşə - meliorasiya tədbirlərinin miqyasını genişləndirmək lazımdır. Belə ki, iri kanallar, kollektorlar, yollar boyunca, həmçinin yaşayış məntəqələri ətrafında təsərrüfat, bəzək ağaclarından, kollardan ibarət 3- 4 sıralı meşə zolaqları salınmalıdır.

Alluvial düzənliklərin aqroirriqasiya landşaftları meliorativ cəhətdən daha çox dəyişdirilmişdir. Tələb olunan meliorativ tədbirlərdən asılı olaraq onlar üç qrupa bölünür və təqribən ərazinin üçdə bir hissəsini əhatə edir.

Bunlardan birincisi təbii cəhətdən zəif drenlənmiş allüvial düzənliklərin relyefi dəyişdirilmiş, keyfiyyətcə yeni torpaq - bitki qruplarına malik olan, suvarma eroziyasına, təkrar şoranlaşmaya, bataqlıqlaşmaya qarşı işləri nəzərə almaqla meliorativ tədbirlərin aparılmasına ehtiyac olan aqroirriqasiya landşaftlarıdır (III). Bu komplekslər Mil düzünün mərkəzi hissəsində və cənubunda yayılmışdır. Qədimdən suvarılan komplek­slərdə su - duz rejimini tənzimləmək üçün üfüqi drenajları 500-600 metrdən və hətta bəzən 300-400 metrdən keçirmək lazımdır.

Yeni suvarılan komplekslər kənd təsərrüfatı istifadəsinə nisbətən yuxarılarda daxil olduğundan, onlar yüksək məhsuldarlıq almaq üçün meliorativ cəhətdən əlverişsizdir və köklü (əsaslı) meliorasiya işlərinə ehtiyac- var (hamarlama, yuma, dıenləmə və s.). Ona görə də

168

üfüqi drenlər arasındakı məsafə 300-400 m və 200m, dərinliyi isə 3,0-3,5 m olmalıdır. Qrunt suları yer səthinə yaxın yerləşdiyindən (1,3-1,8 m) və kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün təhlükə yaratdığından fıltrasiyaya qarşı tədbirlər görülməli, suvarma normasına əməl edilməlidir.

Təbii drenlənməmiş və zəif drenlənmiş allüvial düzənliklərin mürəkkəb meliorativ tədbirlərə, xüsusilə təkrar şoranlaşmaya və bataqlıqlaşmaya qarşı tədbirlərin həyata keçirilməsinə ehtiyac olan kompleksləri (IV) Mil düzünün şimal hissəsində və az miqdarda Araz çayı sahilində yerləşir. Qədimdən suvarılan komplekslərdə mövcud olan üfüqi drenlər (keçən əsrin 50-60-cı illərində çəkilmişlər) ərazinin duz-su rejimini kifayət qədər tənzimləyə bilmir. Əvvəllər çəkilmiş drenlərin aralıq məsafəsi 300-400 m, dərinliyi 2,5-3,0 m olmuşdur. Hazırda onların bir hissəsinin fəaliyyət göstərməməsi geokomplekslərin vəziyyətinə mənfi təsir edir. Gələcəkdə aqroirriqasiya komplekslərinin su-duz rejimini tənzimləmək üçün drenləıarası məsafəni 200-300 metrə, dərinliyini 3,0-3,5 metrə çatdırmaq lazımdır. Ancaq bu halda onlar qrunt sularının səviyyəsini kritik səviyyədən aşağı saxlaya bilər. Bu qrup komplekslərin 50°/.- də dərinliyi 1,0-1.2 m, intervalı 40-50 m olan kiçik drenlər çəkilməlidir ki, bunlar da torpağın şoranlığının azalmasına səbəb ola bilər. Belə tədbirlərin görülməsi pambığın məhsuldarlığını yüksəltməyə xeyli imkan verər.

Təbii drenlənməmiş və axarsız allüvial düzənliklərin çox mürəkkəb meliorasiya tədbirlərinə, təkrar

169

şoranlaşmaya və bataqlıqlaşmaya qarşı tədbirlərə ehtiyac olan aqroirriqasiya kompleksləYi (V) Mil düzünün şərq hissəsində yerləşir. Bu komplekslər yayılan ərazilərdə gilli və gillicəli süxurlar üstünlük təşkil edir ki, onlar da filtrasiya əmsalının 0,5-2,0 m/sutka olması ilə xarakterizə olunur. Qrunt suları yer səthindən 1-3 m dərinlikdədir və minerallaşma dərəcəsi 25-50/1 təşkil edir. Pambığın məhsuldarlığı orta səviyyədədir. Qədimdən suvarılan komplekslərdə meliorativ şərait çox mürəkkəb olduğundan meliorasiya işləri müntəzəm olaraq digər profilaktiki tədbirlərlə birlikdə, yəni gipsləmə, əhəııgləmə və s. ilə birlikdə aparılır. Həmin ərazilərdə sıx (300-400 m) və dərin (3,0-3,5 m) üfüqi drenlərin çəkilməsi filtrasiya itkilərini azaltmaq üçün vacibdir.

Mil düzünün aqroirriqasiya landşaftlarında yuxanda göstərilən meliorativ tədbirlərdən başqa çox vacib praktiki və yaxşılaşdırıcı tədbirlər də görmək lazımdır. Belə tədbirlər həyata keçirilmədən ekoloji cəhətdən dayanıqlı aqrolandşaftlar yaratmaq olmaz. Bu tədbirlər içərisində qoruyucu meşə zolaqlarının salınması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin meşə zolaqları küləyin dinamik sürətini zəiflədir, torpağı su və külək eroziyasından, əkinləri quraqlıqdan qoruyur. Hazırda tədqiq olunan ərazidəki meşələr çox az olduğundan, onların sahəsini 5-7 dəfə artırmaq lazımdır. Mil düzündə ilk növbədə magistral kanallar, yollar boyunca həmçinin əkin sahələri arasında qoruyucu meşə zolaqları salınmalıdır. Meşə zolaqlarının eni, sıralarının sayı

170

suvarma kanallarının eni, su sərfi, qrunt sularının səviyyəsi, torpaq qruntun filtrasiya xüsusiyyətlərindən asılıdır. Magistral kanallar və iri kollektorların hər iki tərəfində meşə zolaqlarının eni 10-12 m, filtrasiya güclü olan ərazilərdə isə hətta 12-15 metrə qədər olmalıdır. Nisbətən kiçik kanallar ətrafında bu zolaqların eni 5-8 m, təsərrüfatlararası kanallar boyunca isə 3-5 m olsa yaxşıdır. Dəmir yolu və şose yolları boyunca meşə zolaqlarının eninin 5-8 m olması tövsiyə olunur.

Beləliklə, demək olar ki, Mil düzünün əksər hissəsində əsaslı meliorativ tədbirlərə ehtiyac var. Ərazinin 80% -ində üfüqi drenajlar, 15% -də şaquli drenajlar çəkilməlidir. Xeyli ərazidə torpaqlar duzlardan yuyulmalıdır. Lakin, müəyyən edilmişdir ki, ərazi axarsız və az meylli olduğundan, aparılan meliorativ tədbirlər gözlənilən nəticəni vermir.

171

VII FƏSİL. MIL DÜZÜNÜN TORPAQ ÖRTÜYÜNÜN AQROFIZIKI XÜSUSİYYƏTLƏRİNƏ

GÖRƏ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

XXI əsr elm və texnikanın sürətlə inkişaf etdiyi, insanların təbiət üzərinə yürüşünün genişləndiyi əsr hesab edilir. Təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı münasibəti, biosferin qorunub saxlanması, ekoloji mədəniyyət məsələsi bu gün elmi ictimaiyyət və ümumiyyətlə bütün insanların diqqətini cəlb edən bir problem kimi qiymətləndirilir. Bu problemin vacibliyi ondan irəli gəlir ki, artıq insanlar təbii sərvətləri torpaq, su, bitki, meşə və ya digər yaşayış vasitələrinin təbiətdə kəskin surətdə azaldığını dərk etməyə başlamışdır. Odur ki, torpaq, su kimi xalq təsərrüfatı əhəmiyyətli təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə, eyni zamanda zəhərli gübrələrdən az istifadə olunması və onun əvəzinə kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafında torpağın xassələrin geniş tətbiqi məhz ətraf mühitin qorunub saxlanması deməkdir.

Bu fəsildə torpağın müasir üsulda strukturunun əmələ gəlməsi və onun qiymətləndirilməsi torpağın şorlaşma dərəcəsinə görə düzəliş əmsalının hesablanması, torpağın aqrofiziki xassələrinə görə xəritə sistemini və torpağın aqro qruplaşdırmanın verilməsi ətraflı sürətdə öyrənilmişdir. Mil düzü torpaqları Kür-Araz dağarası çökəkliyi və orta Araz daxil olub, Xəzər sahilindən başlamış sıfır metr mütləq yüksəkliyə qədər olan Mil düzənlik sahəsinin əsas hissəsini əhatə edir. Ekoloji amil

172

kimi (makro-mezo-mikro) relyefin torpağın ekologiyasında rolu şübhəsizdir. Hələ V.V.Dokuçayev özünün Qafqaz tədqiqatları zamanı belə bir fikir irəli sürmüşdür, “dağlarda relyef torpaq taleyinin həlledicisidir”. Sonralar bu müddəa S.A.Zaxarovun çoxsaylı tədqiqatları vasitəsilə təsdiqlənmiş və İ.D.Davlyatişin tərəfindən daha da ciddiləşmişdir, son vaxtlar isə bu istiqamətlərdə gürcü alimlərin tərəfindən 1987-ci ildən başlayaraq yenidən genişləndirilməsi üçün şərait yaradaraq əsaslandırmışdır. Relyefin genetiv formalar və onların yüksəkliklə bağlılığı və meylliliyi ekoloji şəraitinin müxtəlifliyinə, torpağın qalınlığına, strukturuna, nəmliyinə, tempraturuna, fiziki və kimyəvi, istilik və hava rejiminə, son nəticədə isə torpağın münbitliyinə təsir edir. Digər tərəfdən torpağın ekoloji mühitinə əhəmiyyətli təsirə malik olan torpaq eroziyasının intensivliyi də yamacların meylliyindən və torpaq əmələ gətirən süxurların tərkibindən asılıdır. Torpaq hissəciklərinin və qida elementlərinin yuxarı sahələrindən yuyulub çökəkliklərdə toplanması nəticəsində burada zəngin bitki örtüyü və yaxşı inkişaf etmiş aqrosenorlar formalaşır. Açıq sahələrdə qurunt sularının səthə yaxın olması səbəbindən burada şorlaşmış torpaqlar da öz inkişafını tapmışdır. Bioloji proseslərin baş verməsi və bitkilərin kök atmasına şərait yaradan yer qabığının üst qatma torpaq deyilir.

Deməli Mil düzü torpaqlarının mexaniki və aqreqat tərkibi və strukturası torpaq xarekteristikalarm

173

əsaslandırır. Məhz buna görə də torpaq əmələgəlmə prosesində kiçik torpaq hissəciklərinin birləşməsi və iriləşməsi əməliyyatı gedərək daha iri hissəciklərin əmələ gəlməsinə səbəb olur ki, bu da torpaq aqreqatlarıdır. Adətən belə aqreqatların ölçüləri 0.25 mm-dən artıq olmayıb, bunlar mikro aqreqatlar adlanırlar. Mikro aqreqatlar və ya elementlər hissəciklər kimyəvi, fizik i- kimyəvi və mexaniki təsirlər nəticəsində birləşərək daha iri aqreqatlar əmələ gəlir, bunların ölçüləri 0.25-7 mm olub, makro aqreqatlar adlanırlar.

Makro aqreqatlar təkcə mikro aqreqatlardan deyil, həm də ilkin torpaq hissəciklərindən əmələ gəlir. Buna görə də onları iki hissəyə bölmək olar; ilkin hissəciklərinin formalaşması prosesi, mexanizmin makro və mikro aqreqatlar tərkibli ikinci dərəcəli mikro - aqreqatlardır.

Mil düzü şimaldan Kür çayı, cənubdan Kiçik Qafqaz dağlarının şimal ətəklərini əhatə edən yüksəklik, şərqdən Araz və qərbdən Qarqar çayı ilə sərhədlənən ərazini təşkil edir. Bu ərazi ümumiyyətlə düzənlikdən ibarət olub, cənubdan şimala və şərqdən qərbə doğru mailidir. Maillik düzənliyin cənubunda böyük (0.010) olub, şimala doğru xeyli kiçilir (0,006-0,005).

Dağətəyi zona yüksək olmayan təpəciklərdən, dərə və yarğanlardan ibarətdir. Bu zona şimala getdikcə tədricən düzənlik sahəyə keçir. Düzənliyi çoxlu miqdarda simlə örtülmüş dərələr, yarğanlar və ensiz Xonaşm çayı kəsir.

174

Geoloji quruluşuna görə Mil düzü çox da qədim deyildir. Buranın çox hissəsini hələ Strabonun dövründə dəniz altında olduğu söylənilir. Ərazinin cənub hissəsinin hazır ki, mövqeyi onun daha əvvəllər dəniz altından azad olduğunu göstərir. Bununla belə Mil düzünün dördüncü dövrdə dəniz altında olması heç cürə şübhə yaratmır. Bunu, V.E.Xain və A.N.Şardanovun son tədqiqatları xüsusilə təsdiq edir.

Beləliklə, haqqında danışdığımız düzənliyin əmələ gəlməsində Qədim Xəzər dənizinin fəaliyyətini və sonrakı dövrlərin epoyrogenik hadisələrin böyük təsiri olduğu aşkar edilir. Xəzər dənizinin reqressiyaya uğraması ərazidə bir sıra relyef formalarının əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdu.

Geomorfoloji quruluşuna görə Mil düzünü üç böyük rayona bölmək olar:

1. Ərazinin cənub hissəsini təşkil edən delüvial- provial düzənlik; 2. Araz və Qarqar çaylarının gətirmə konusu; 3. Kür sahili allüvial düzənlik.

Bu rayonlar özləri də ayrı-ayrılıqda müxtəlif geomorfoloji yarım rayonlara bölünür.

Delüvial-prolüvial düzənlik çox maili olub, hündürlüyü 0-160m olan ərazinin dağətəyi hissəsini əhatə edir. Bu sahədə Qədim Xəzərin fəaliyyəti nəticəsi olan bir sıra dəniz terrasları mövcuddur. V.R.Volobuyev, V.V.Yeqorov, V.S.Muratova və Q.V.Zaxarina burada dörd qədim dəniz terrasının olduğunu göstərirlər. Bu terrasların dəniz mənşəli olduğunu ərazidə tapılan

175

Didacna molyııskalarmm qalıqları sübut edir. Delüvial- prolüvial düzənlikdə bir sıra yarğan və qobuların olması ərazinin relyef formalarının müəyyən dərəcədə mürəkkəbləşməsinə səbəb olmuşdur. Burada iri və xırda makro yüksəklik və mikro çökəkliklər də vardır.

Belə bir şərait ərazidə yağıntıların qeyri bərabər paylanmasına və torpaq əmələgəlmə prosesinə müəyyən təsir göstərir.

Çayların, xüsusilə Arazın gətirmə konusu düzənlikdə özünəməxsus relyef forması yaratmışdır. Arazın gətirmə konusunu mənşə etibarilə 3 hissəyə bölmək olar: daha qədim xarakter daşıyan yuxarı hissə, bir qədər cavan olan mərkəzi hissə və müasir çöküntülərdən ibarət aşağı hissə. Bunlar özləri də ayrı-ayrılıqda genetik formalara bölünür.

Qarqar çayın gətirmə konusu nisbətən kiçik sahəni əhatə edib dar zolaq şəklində uzanmışdır. Kür sahili düzənlik müxtəlif relyef formasına malikdir. Burada külli miqdarda çala formalı çökəkliklər, düyün və barxanlardan ibarət qum təpələri vardır. Qədim Kürün yatağı olan Ağ göl çökəkliyi də burada yerləşir.

Ərazinin geomorfoloji quruluşunun müxtəlifliyi burada torpaq əmələgətirən süxurların da rəngarəngliyinə səbəb olmuşdur. Ərazidə əsas torpaq əmələgətirən süxurlar duzlu qədim çöküntülərdir. Bu çöküntülərin üzəri ayrı-ayrı sahələrdə müasir dövrün müxtəlif mənşəli çöküntüləri ilə örtülmüşdür.

176

Delüvial-prolüvial düzənlik üçün eynicinsli narın gillicələrin toplanması səciyyəvidir. Bunların tərkibi rayon daxilində şimala doğru daha da ağırlaşır. Belə bir qanuna uyğunluq əks tərzdə gətirmə konusları üçün də əlamətdardır. Gətirmə konusların yuxarı hissəsi əsasən müxtəlif böyüklükdə çay daşları ilə örtülmüşdür. Bəzən bunlar hətta yerin səthinə çıxırlar. Nadir hallarda bu yığınların üzəri çox az qalınlığı olan narın mexaniki tərkibli çöküntülərlə örtülmüş olur. Cənubdan şimala və cənub- şərqdən şimal-qəıbə doğru gətirmə konuslarında iri mexaniki tərkibli hissəciklərin səviyyəsi dərinləşir və onların üzəri qalın narın hissəciklərlə basdırılır. Kür sahili düzənlikdə torpaq əmələ gətirən süxurların yayılmasında qanunauyğunluluq çətinliklə müşahidə edilir. Belə ki, burada qumluqlarla yanaşı dağınıq şəkildə ağır mexaniki tərkibi olan çöküntülərində yayılması müşahidə edilir. Bəzi sahələrdə, xüsusilə Ağ göl çökəkliyində hətta dəniz çöküntülərinin üzə çıxmasına təsadüf edilir. Bu halı ayrı - ayrı tədqiqatçılar (V.V.Jeqorov 1951) sahə səthinin eroziyaya uğraması ilə əlaqələndirilər.

Beləliklə, Mil düzü şəraitində torpaq əmələ gətirən süxurların müxtəlif tərkibli olması aşkar edilir. Bu, sözsüz ki, ərazinin ayrı-ayrı hissələrində torpaq əmələgəlmə prosesinin müxtəlif istiqamətdə getməsinə səbəb olur.

Düzənlikdə torpaq əmələgəlmə prosesinə iqlim şəraitinin də böyük təsiri olmuşdur. Buranın iqlimi quru subtropik olub, yayı isti, qışı isə mülayimdir. Orta illik

177

temperatur 14°-dir. Yayda orta aylıq temperatur 26°-yə çatır. Şaxtalı günlər, demək olarki, yoxdur. Ən soyuq ay olan yanvarda belə müsbət temperatur müşahidə edilir.

Yağıntıların orta illik miqdarı 287,5 mm-dir. Burada sabit qar örtüyü olmur. Düşən qar tez əriyir. Qarın qalınlığı nadir hallarda 4-6 sm-ə çatır. Yaz və payız ayları yağıntılı keçdiyi halda, yay fəslində quraqlıq müşahidə edilir. Bəzən elə hallar olur ki, yay aylarında hətta 1 mm də olsun yağıntı düşmür.

Temperaturun yüksək və yağıntının azlığı ərazidə buxarlanma əmsalının böyüklüyünə səbəb olur. Bitkilərin transperasiyası da nəzərə alınarsa, illik buxarlanma dərəcəsi 1000-1100 mm təşkil edir. Bu, illik yağıntıya nisbətən təxminən 3,5 dəfə çoxdur. Beləliklə, ərazidə torpaq əmələgəlmə prosesi quru iqlim şəraitində keçir və torpaqda su çatışmamazlığı müşahidə edilir. Bütün bunlar Mil düzündə quraqlığa davamlı bitkilərin inkişafına səbəb olmuşdur. Sahənin delüvial - prolüvial hissəsində yovşan - qırtıc - kəvər bitki qrupunun yayılması səciyyəvidir. Çayların gətirmə konuslarında bu deyilənlərdən əlavə bir sıra şoran bitkilərin və sirkanın yayılması müşahidə edilir. Kür sahili allüvial düzənlikdə isə bir sıra yarımkol və çəmən bitkiləri yayılmışdır. Qumlu sahələrdə qarağana oxşar yarımkol bitkilərinin yayılması səciyyəvidir. Kürün subasar hissəsində isə tuqay meşələri yayılmışdır.

Bəzi bitkilər, xüsusilə halofitlər torpaqda müəyyən dərəcədə duzların toplanmasına təsir göstərir.

178

Torpaqların şorlaşma şəraitini təyin edən amillərdən biri də qrunt sularının yerləşmə dərinliyi və onların minerallaşma dərəcəsidir ki, bu haqda məlumat bir qədər sonra veriləcəkdir.

7.1 Mil düzü torpaqlarında duzların coğrafi yayılması

Torpaqların tərkibində suda asan həll ola bilən duzların miqdarını öyrənib bilmək üçün kənd təsərrüfatı mövqeyi - nəzərindən böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, torpağın tərkibindəki duzların miqdarına görə orada hansı kənd təsərrüfatı bitkisinin becərilməsinin mümkün olduğu və hansı melorasiya işlərinin aparılması ehtiyacı təyin edilir.

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin kök sistemi əksər hallarda torpağın bir metr dərinliyinə qədər gedə bilər. Buna görə də torpağa aqroekoloji qiymət verdikdə, duzların torpağın bir metr üst qatında paylanma qanunauyğunluğunun və onların miqdarını müəyyən­ləşdirmək lazımdır. Torpağın ikinci metrlik qatında da duzların öyrənilməsi məqsədə uyğundur. Belə ki, bu qalda duzlar çox olduqda, əlverişli şəraitdə onlar torpağın səthinə qalxaraq bitkilərin kök sistemi yayılan torpaq qatını təkrar şoranlaşdıra bilər.

Mil düzündə torpaqların şorlaşma dərəcəsi və onların profil boyu paylanması çox müxtəlifdir. Buranın torpaqlarının bir metrlik üst qatında duzların miqdarı orta hesabla 1,0%-dən 4%-ə qədər tərəddüd edir, bu

179

torpaqlar müəyyən qanunauyğunluğa tabe olaraq ərazinin bu və ya başqa hissəsində müxtəlif şəkildə paylanmışdır.

Ərazinin dağətəyi delüvüal yamaclarının torpaqları ümumiyyətlə, duzların miqdarının az olması ilə fərqlənir. Buranın suvarılmayan nisbətən daha yüksək hissəsində torpaqların bir metrlik üst qatında duzların miqdarı çox azdır. Bu halda dağətəyi zonanın (suvarılmayan hissəsində) yuxarı hissəsində duzlar torpağın bir metrlik qatında orta hesabla 0,1% və daha az miqdar təşkil edirsə, zonanın mərkəzi və xüsusilə onun aşağı şlef hissəsinə doğru duzların miqdarı bir qədər artaraq 0,2- 0,3%, bəzən isə hətta 0,5%-ə çatır. Mil düzünü Kür sahili aldüvial düzənliyində torpaqlarda duzların miqdarı xeyli çoxdur. Burada torpaqların əsasən orta dərəcədə şorlaşmışdır. Bununla belə burada yüksək, şiddətli dərəcədə şorlaşmış və hətta şoran torpaqlar da geniş sahədə yayılmışdır. Araz çayı gətirmə konuslarının əhatə edən sahənin torpaqlarında Kür - Araz ovalığının başqa sahələrinin çaylarının gətirmə konuslarının torpaqlarına xas olan coğrafi qanuna uyğunluq müəyyən edilir. Belə ki, burada duzlar gətirmə konusunun yuxarı hissəsindən aşağı hissəsinə doğru tədricən artır. Yuxarı hissədə onlar, demək olar ki, tamamilə şorandır. Yuxarı hissəsində torpaqların bir metrlik üst qatında duzların miqdarı çox hallarda 0,2%- dən artıq olmur. Gətirmə konusun orta hissəsində bu miqdar 1%-ə çatır. Aşağı hissədə isə çox sahələrdə duzların miqdarı torpağın bir metrlik qatında

180

2-3% təşkil edir. Burada yüksək dərəcədə minerallaşmış qrunt sularının dayazda yerləşməsi həmin sahə torpaqlarının daima rütubətlə doymuş vəziyyətdə olmasına və səthi buxarlanma təsiri nəticəsində onların şorlaşmasına səbəb olmuşdur. Beləliklə, aydın olur ki. Mil düzündə torpaqlar şorlaşma dərəcəsinə görə müxtəlifdir. Mil düzü torpaqları onlarda toplanmış duzların kimyəvi tərkibinə görə də çox müxtəlifdir. Bu əlamətlərinə görə bu ərazinin torpaqlarını üç qrupa bölmək olar: hidrokarbonatlı, sulfatlı və xloridli tərkibdə şorlaşmış torpaqlar. Bu torpaqların tərkibində olan duzların təmizlənməsində su rejimində xüsusi rol oynayır. Belə ki, torpaqda maddələrin, o cümlədən duzların hərəkəti məhlul şəklində baş verdiyindən bu, orada (torpaqda) olan suyun hərəkəti ilə sıx sürətdə əlaqədardır. Ona görə də torpaqların su rejiminin təsviri böyük əhəmiyyətə malikdir. Müxtəlif təbii şəraitə, o cümlədən torpaq örtüyünə malik olan Mil düzü ərazisində torpaqların su rejimi onun bu və başqa hissəsində müxtəlif xarakter daşıyır. Ərazinin dağətəyi zonasında torpaqlarının su rejimində ən fəal rol oynayır atmosfer yağıntıları və bunların təsiri nəticəsində əmələ gələn səthi sulardır. Burada qrunt suları çox dərində yerləşdiyindən onlar torpaqların su rejimində müəyyən təsir göstərə bilmir. Bütün bunlar ərazi torpaqlarının su rejiminə müəyyən təsir göstərmiş və onların rütubətlənməsində və fəsillər üzrə dəyişilməsində özünə məxsus rejim yaratmışdır. Burada səthi sular torpaqların çoxda qalın

olmayan ancaq üst qatlarına müəyyən təsir göstərə bilər. Rütubətin miqdarına görə torpağın yarım metrlik üst qatı daha dinamikdir. Yaz - yay fəsillərində yüksək buxarlanma təsir nəticəsində torpağın bu qatında rütubətin miqdarı əhəmiyyətli dərəcədə azalaraq minimuma (5-10%) çatır. Payızda isə, əksinə torpağın rütubəti artaraq maksimuma çatır (20%). Torpağın alt qatlarında rütubətin miqdarı demək olar ki, sabitdir. Burada rütubətin praktiki olaraq dəyişilməməsi həmin qatlara səthi suların təsirinin olmaması və qrunt sularının çox dərində yerləşməsi ilə əlaqədardır. Təsvir edilən qatlar rütubətlənmə dərəcəsinə görə itin bütün fəsillərində quru olur. Burada rütubətin miqdarı əksərən 10%-dən az olur və əsasən 7-10% arasında tərəddüd edir, bütün bunlar Mil düzünün dağətəyi zonasının suvarılmayan torpaq üçün səciyyəvi olmasına baxmayaraq ərazidə mayillikdən asılı olaraq zonanın yuxarı hissəsindən aşağı hissəsinə doğru torpaqda rütubətin miqdarı tədricən artır, torpağın quru olan alt qatının qalınlığı xeyli azalır, həmin qatda rütubətin miqdarı nisbətən çoxdur. Bütün bunlar bu istiqamət də ərazinin mayilliyinin azalması ilə əlaqədar olaraq səthi axın sularının miqdarının artması qrunt sularının nisbətən dayazlaşması ilə edilə bilər. Beləliklə torpaqların daima rütubətlə təmin olunması və eləcədə duzların yuyulub təmizlənməsi, şübhəsiz ki, bitkilərin inkişaf etməsinə müsbət təsir göstərə bilər.

182

Mil düzü torpaqlarının şorlaşma dərəcəsinə görə paylanması

Cədvəl 1

T orpaq ların şo rla şm a daracasi

B ir m e tr to r ­p a q q a tın d a

olan du zların

T orpaq q a tın d a olun

du zla rın e h tiya tı, m /lıa -la

o r ta m iqdarı, % -la

0 - 1 m I - 2 m

1. şo rlaşm ış to rp a q la r <0,3 <40 <80

2. d ə r in d ə n şo rlaşm ış to rp a q la r

0 ,3-0,6 40 80-160

3.zəif şo rlaşm ış to rp a q la r 0 ,3-0 .6 40-80 8 0 -1 6 0

4. o r ta dərəcəd ə şo rlaşm ış to rp a q la r

0 ,6-1 .0 80-125 160-250

5. şiddətli d ərəcədə şo rla şm ış to rp a q la r

1-2 125-250 | 250-500

6. çox şiddətli dərəcədə şo rlaşm ış to rp a q la r

2-3 250-400 5 0 0 -8 0 0

7. ş o ra n la r 3-4 400-500 800-1000

8. şo ra n la r >4 >500 >1000

7.2 Aqrofiziki xüsusiyyətləri üzrə torpaqların qruplaşdırılması və bonitirovkası

Torpaqların bontirovkası (torpağın keyfiyyətinin təsiri) sahəsində həm bizdə (Sovet ittifaqında) post sovet ölkələrində və həm də xaricdə böyük tədqiqat işləri aparılmışdır.

Torpağın keyfiyyətcə qiymətləndirilməsi məşhur alimlərdən olan: S.S.Sobolev, N.F.Tymentsev,S.D.Çeremuşkin, F.Y.Qavrilyuk. İ.A.Krupenikov,H.Q.Blaqovidov, A.M.Mamitov, A.Q. Medved yev.

183

K.K.Brinkali, S.H.Tayçinov və s. tərəfindən qiymətləndirilmişdir.

1967-ci ildə S.S.Sobolevin rəhbərliyi ilə torpağın bontirovkası haqqında təlimat (keyfiyyət qiymətlən­dirilməsi) tərtib edilmişdir ki, əslində bu mahiyyətcə torpağın keyfiyyətinin müəyyən əsasını təşkil edir. Azərbaycanda torpağın müqayisəli xarakteristikasına dair tədqiqatlar: V.R.Volobuyev, M.E.Salayev,R.Q.Məmmədov, Ş.Q.Həsənov, Y.J.Kostyuçenko və b. məşğul olmuşdur.

Torpağın bontirovka edilməsində qarşıya qoyulan məqsəd və vəzifələr aşağıdakılardan ibarətdir.

rayonların kəndli torpaqları və təsərrüfatlarının yararlı torpaq sahələrinin məhsuldarlığına (münbitliyinə) görə müqayisə etmək və qruplaşdırmaq;

rayonların müxtəlif təbii şəraitinə görə kəndli təsərrüfatlarının təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrini obyektiv qiymətləndirmək və istifadə edilməmiş resursları meydana çıxarmaq;

bu və ya başqa kənd təsərrüfatı bitkiçiliyini ən əlverişli ərazilərdə əkilib becərilməsi üçün münbit torpaqları aşkar etmək;

torpaq iqlim şəraitini nəzərə almaqla düzgün köməklik göstərmək, kəndli təsərrüfatlarının idarə edilməsinin rasional sistemini (bitkilərin yerləşdirilməsi, təsərrüfatların ixtisaslaşması, təsərrüfat daxili yer quruluşunun təşkilini və s.) tətbiq etmək;

184

ən çox qəbul edilə bilən tədbirləri nəzərdə tutmaq və kəndli təsərrüfatlarının hər birinin ən müxtəlif, münbit torpaqlarında məhsuldarlığın yüksəldilməsi üçün onların istehsal planlarını tərkibinə şərait yaratmaq və müxtəlif torpaq sahələrində məhsuldarlığın artırılması üçün daha çox qəbul edilə bilən tədbirləri nəzərdə tutmaq;

kəndli-fermerlərin və kənd təsərrüfatı mütəxəs­sislərinin torpağın məhsuldarlığının saxlanılmasında və yüksəldilməsində maddi maraqlılığını artırmaq.

Torpağın qiymətləndirilməsində xüsusi diqqət onların aqrar-istehsal xüsusiyyətlərinə verilir, çiinki torpağın keyfiyyəti (bonitirovkası) dedikdə S.S.Sobolevin (66) göstərdiyi kimi bu torpağın dəqiqləşdirilmiş aqro istehsal xüsusiyyəti olub, müqayisə edilən kəmiyyət göstəricilərinə çatdırılır.

Bizim tərəfimizdən torpağın keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi Mil çöllərində daha geniş yayılmış torpaqlarda bir sıra kimyəvi və fiziki göstəricilər üzrə

aparılmışdır ki, bunların gələcəkdə daha etibarlı və obyektiv olması aparıcı kənd təsərrüfatı bitkiləri məhsuldarlığı ilə (ümumitlifaq təlimatına əsaslanan göstəricilərlə) MDB ölkələrinin ııyğıın göstəriciləri ilə tutuşdurulmasma imkan verir. Bonııitet (yeni əkilmiş torpağın yetişdirilmə göstəricisi) sabitlik və ya faizlilik müqayisə sisteminə əsasən aşağıdakı düstur ilə müəyyən edilir.

Br=ZnZb . 100kBurada, В - torpağın keyfiyyəti, balillə

185

Z-hərhansı əlamətin (çürümüş peyin ehtiyatına, karbohidratlılığm, udulmuş kökün cəmi, udulmuş Na - mun saxlanması duzun mexaniki tərkibin aqreqatların su saxlama möhkəmliyi, həcmi çəki, su keçicilik, QV, MQV, PV, məhsuldar rütubətin) qiymətidir;

Zb--isə-N.A.Kaçinskinin(104) və R.Q.Məmmədovun (121,122) qiymətləndirmə şkalasmdan götürülən ən yaxşı qiymətidir.

Duzlaşmış və şorlaşmış torpaqlar Mil çöllərində məhsul kəmiyyətinə kəskin mənfi təsir göstərir. Şorlaşma dərəcəsinin artması dar və yüksək qələvilik və şorlaşmış torpağın xoşagəlməz xüsusiyyəti həmin torpağın əhəmiyyətli dərəcədə pisləşməsinə səbəb olur. Elə buna görə də, torpağın bonitetinin (yetişmə göstəricisinin müəyyən edilməsində onun duzlaşmasında və şorlaşmasına qarşı düzəliş əmsalları çox mühüm rol oynayır. Bizim tərəfimizdən işlənilmiş düzəliş əmsallarından(2) müxtəlif dərəcədə duzlaşmış və şorlaşmış torpaqlarda istifadə edilmişdir, (bax cədvəl. 2-3)

D.E. Yusifov tərəfindən torpağın şorlaşma dərəcəsinə görə düzəliş əmsalının hesablanması.

Cədvəl 2.Udulmuş ünsürlər (kation)

Bütün məcmunda % - ləŞorlaşmadərəcəsi

Düzəlişəmsalı

Ca Mg Na>80 <20 <5 Ş orlaşm am ış 0.8-1.0

60-80 20-30 5-10 A z şorlaşm ış 0.6-0.8

186

50-60 30-40 10-15 O rta şorlaşm ış 0 .4-0 .6 i

40-50 40-50 15-20 A Ç ox şorlaşm ış 0 .2-0 .4 1

< 4 0 >50 >20 D uzlaq şo ran lıq 0.2 |

Bonitetin əsl qiymətini tapmaq üçün onun kəmiyyəti düzəliş əmsalına vurulur;

B 3sl — B s * K d [iz K-ştn

Burada BoSı = torpağın müxtəlifliyinin qiymətləndirilməsi, ball.

Bs - torpaq sahəsi, ha.К duz - duzluluğu ifadə edən düzəliş əmsalı, % - lə К ş0ı - şorlaşmanı ifadə edən düzəliş əmsalı, %- lə.

C ə d v ə l 3.

Duzlaşma tipləri üzrə düzəliş əmsalı

Duzlarıntərkibi%- lə

Duzlaşmadərəcəsi Xlorlu Sulfat it Sodalı

Xloridti-sulfatlı

rəsulfatlı

Xlorod-li-soda-h

vəsulfatlı-

xloridli. sodalı.<0.25 D uzlaş- 0.8-1.0 0.9- 1.0 0.6-0.8 0 .8-1 .0 0.8-0.9

m aın ış

0 .25 -0 .50 A z 0.6-0.8 0.8- 0.9 0.4-0.6 0.6-0.8 0.6-0.8d u z laşm ış

Ö.5Ö-0.75 O rta 0.4-0.6 0.7-0.8 0.2-0 .4 0 .4-0 .6 h(j.2-0.6du z laşm ış

0.75-1.00

1 1Ç ox

d u zlaşm ış0.2-0.4 0.6-0.7 0.1-0.2 0.2-0.4 0.2-Ö.4

1 >1 .00 D u z laq 0.2 0.5-0.6 0.1 0.2 0.2 j

187

Daha çox məhsuldar torpaqlar “etalon” xidmət götürülür. Nisbi qiymətləndirmə balları bütün tip və yarımtip və müxtəlif növlü torpaqlar üçün ən yaxşı torpaqlarla müqayisədə müəyyən edilmişdir. Bonitetin aqrofiziki və aqrokimyəvi məbləğlərindən orta bal hesablanılmışdır ki, bunlar Mil düzünün şimal hissəsi torpaqları aparıcı tipləri və yarım tiplərinin qiymətləndirilməsi üçün əsas bal qəbul edilir. Cədvələ əsasən demək olar ki, regionun qərb hissəsinin şabalıdı (şabalıd) torpaqları mütləq ifadədə an yüksək 90 bal qiymətinə və 100 nisbi bal qiymətinə malikdir. Bu göstəricilər öz verilənləri ilə kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını korrellyasiya edir, (bax cədvəl 2,3). Şərti yararsız torpaqlara çəmənli boz torpaqlar, boz torpaq - çəmənli şoran torpaqlar, çəmənli bataqlıq şoran duzlaqlar və şoranlıqlardır ki, bunların boniteti aşağıdır 20 baldan aşağıdır. Bu torpaqlar tədqiq edilən rayonun əsasən cənub - şərqi və şərq hissəsində geniş yayılmışdır.

Çoxsaylı tədqiqatlar göstərir ki, aqrofiziki xüsusiyyətlərin əsas kriteriyası (peyin ehtiyatı 165 t,kq- mineral və orqanik kübrələrin ehtiyatı olub, su keçirməyən aqreqatların ölçüsü 0,25 mm-dən-80%-dən çoxdur, lOq. torpağın udulma tutumu 35mq. ekv-dir. Layın sıxlığı 0-25 sm-l,lq.sm3 ,0-100 sm - l,2q.sm3 , su keçiriciliyi birinci saatda -500 ınm-dir, tarlada nəmlik tutumu torpağın çəkisinin 45%-nə bərabərdir. Tarlanın nəmlilik tutumunun ayrı-ayrı havalandırılması torpaq

188

həcminin 18%-ni təşkil edir, statistiki sürətdə kənd- təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı ilə əlaqədardır.

Bu göstəricilərin düzgünlüyü 2,8-7,3% arasında olur. Taxılın və pambığın orta məhsuldarlığını hesabladıqda beş illik verilənlərlə yanaşı, bu bitkilərin daha tipik təsərrüfatlarda bioloji məhsuldarlığının birbaşa uçotu aparılır.

ilkin verilənlər statistiki variasiya metodunu tətbiq etməklə riyazi işlənməyə məruz qalmışdır. Orta məhsulun (+m) kvadratik səhvi və orta etibarlılığı (+p) hesablanılmış və bunların əsasında orta və nisbi məhsuldarlıq müəyyən edilmişdir, (bax cədvəl 4-5)

Torpağın xüsusiyyətləri və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin balla qiymətinin aşkar edilməsi ayrı-ayrı kəndli təsərrüfatlarının orta çəkili qiymətləndirmə balının müəyyən edilməsinə imkan verir ki, bu yerli şəraitin keyfiyyəti haqqında düzgün təsəvvür əldə etməyə imkan verir və beləliklə də torpaqdan səmərəli istifadə edilməsi məsələlərini uğurla həll etməyə şərait yaradır.

Bonitetin nisbi əhəmiyyətinə görə torpaqlar 10 sinfə bölünür, onlar üzrə ayrı - ayrı açar sahələri qruplaşdıraq, biz Mil düzünün Şimal hissəsinin aqrofiziki xüsusiyyətləri üzrə (karta sxem 1) bu torpağın bonitetiııin kartoqramını tərtib etmişik.

Torpaqlar boniteti üzrə 05 aqro istehsal qrupları üzrə birləşdirilmişdir.

189

Mil düzünün Şimal hissəsinin aqrofiziki və aqrokimyəvi göstəricilər üzrə torpaqlarının orta çəkili balları aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:

1. I-II sinif 81 -00 balla - ən yaxşı torpaqlar;2. III-IV sinif 61-80 balla - yaxşı torpaqlar;3. V-VI sinif 41-60 balla - orta keyfiyyətli torpaqlar;4. VII-VIII sinif 21-40 balla -aşağı keyfiyyətli

torpaqlar;5. IX-X sinif 20 balla - şərti yararsız torpaqlar.

Mil düzünün Şimal hissəsinin aqrofiziki və aqrokimyəvi göstəricilər üzrə xam və şumlanan torpaqların

orta çəkili ballarıCədvəl 4-5

ykasi- Bonitetyin ЛЬ-si

Torpaq, mülk Mütləqmənası

Nisbimənası

1 2 3 4

1 A di şab a lıd ı, xam to rp aq . 90 100

24 Ş abalıd ı su v arılan , p am b ıq çölü. 89 99

53A çıq şab a lıd ı su v arılan , pam bıq

tarlası.87 97

31 Eyni ilə. xam to rp a q , 87 97

3Ş abalıd ı su v an lan (b ecə rilən tu t

bağ ları).86 96

61A çıq şab a lıd ı su v arılan , pam bıq

tarlası.85

94 119 Eyni ilə üzüm lüklər. 84 9349 Ş abalıd ı, ad i xam to rp aq . 80 89

48 A çıq şab a lıd ı, xam to rp aq . 80 89 |

9Ç əm ənli -■ boz to rp a q ,

üzüm lüklər.80 89 j

190

52 A çıq şaba lıd ı, üzüm lüklər. 79 | 88

57A çıq şab a lıd ı, suv arılan , p am b ıq

ta la ları.79 88

63Ç əm ən lik , boz to rp a q , su v arılan

pam b ıq çölü.79 88

5B oz to rp a q çəm ənlik suv arılan .

77 86yonca.

4 E ləcədə xam to rp aq . 77 86

,0 .Ç əm ən li - boz to rp a q , xam

to rp a q .71 79

27. Ş ab a lıd ı ad i, x am to rp a q 68 76

54.B oz to rp a q çəm ənlik su lan an ,

p am b ıq ta lası68 76

6.B oz to rp aq - çəm ənlik .

S u v a rılan , p am b ıq tarlası.68 76

26 Ş ab a lıd ı becərilm iş, n a r b ağ lan 67 7562

Boz to rp a q - çəm ənli. S uvarılan , pam b ıq tarlası.

166

I "74

33A çıq şab a lıd ı su v arılan , buğda

tarlası.65 72

8Ç əm ən lik boz to rp a q suv arılan ,

p am b ıq ta rlası65 72

50Ş ab a lıd ı ad i, xam to rp a q ço x d an

60 70su v a rılan , p am b ıq tarlası

34 ' Ç əm ənli b a taq lıq , xam to rp a q . 55 64

44B oz to rp a q - çəm ənli suv arılan .

57 63p am b ıq ta rla sı.

51 Eyni ilə. şo ran lıq , xam to rp aq . 57 63

29Ç əm ənli - boz to rp a q su v arılan .

p am b ıq ta rla s ı. j55 1

|62

B oz to rp a q su v arılan , becərilm iş j28 p am b ıq ta rla s ı j

____________ _______ _________________ 1_

5562

_________ I191

65B oz to rp a q - çəm ənli suvarılan ,

p a m b ıq tarlası.54 60

41Boz to rp a q - çəmənli

şo ran laşm ış , p am b ıq tarlası.1 54!

60

251 Şabalıdı suvar ılan şoranlıq . | ^

p a m b ıq tarlası. 160

55Ç əm ənli - boz to rp aq , suvarılan

duz laq , meşə zolağı.54 60

35Ç əm ə n l ik - boz to rp a q , xam

to rp aq .50 56

38Boz to rp a q su var ılan şoranlıq ,

p a m b ıq tarlası.50 56

40Boz to rp a q suvar ılan pam bıq

tarlası50 56

11Ç əm ənlik - boz to rp a q şoranIı

becərilmiş, meşə zolağı.50 56

20Ç əm ənlik - boz to rp aq , pam bıq

tarlası.48 54

52 156Boz to rp aq suvarılan , buğda

tarlası.47

23Boz to rp a q şo ran lıq , buğda

tarlası.44

149 |

I47

Çəmənli şabalıd ı suvarılan şoranlı x am to rp aq la r .

4.3 47i

30Açıq - şaba lıd ı suvarılan

şo ran lıq , buğda tarlası39 43 1

1

36Ç əm ənli boz to rp a q suvarılan

şo ran lıq , p am b ıq tarlası34 38 |

39Boz to rp a q ço x d an suvarılan

şoran lıq , p am b ıq tarlası3.3 37 !

!

42Boz to rp a q çəmənli suvarılan

şoran , p am b ıq tarlası 321

36 i 1

_______ . )

192

22B oz to rp a q suvarılan duzlaq ,

pam b ıq tarlası30 33

21Çəm ənli bo z to rpaq , duzlaq ,

x am to rpaq30 33

58Boz to rp a q suvarılan duzlaq ,

pam b ıq tarlası30 33

43B oz yer çəmənli şoran lıq və xam

to rpaq29 32

.32 A çıq şaba lıd ı .şo ran . xam to rp aq 28 31

17 ^ Boz to rp a q şoranlıq , xam to rp aq 19 21

15 Ş oran lıq , kökii - nəmli 18 20

37Boz to rp a q - ba taq lıq şoran,

xam to rpaq12 13

13Ç əm ənli - ba taq lıq şoranlı, xam

to rpaq11 12

18 Şoran lı , kökü nəmli 8 9

46Çəm ənli boz to rpaq duzlu, xam

to rpaq8 9

14D u z la q , kökii nəmli çəmənli boz

to rp aq5 6

16 Ryni ilə 4 5

16 Ç əm ənli b a taq lıq , xam to rp a q 4 5

Tərəfimizdən torpağın banitirovkası üzrə apardığımız işlərin nəticəsi göstərir ki, bu ərazilərin torpaq kadastırının ancaq əsas manqalarından biridir.

193

Mil düzünün əsas əkilən torpaqlarında kənd təsərrüfatı bitkilərinin çoxillik orta məhsuldarlığı

Cədvəl 6

Torpaqlar

1971 - 1976 - cı illərdə orta məhsuldarlıq s/ha

Pambıqyetişdirilən Taxılçılıq

Şabalıdı 44,08 31,14

Boz to rp a q - çəm ənlik 27,56 20.53

Boz to rp a q 26,70 19,47Çəm ənli boz to rp a q 18.75 17.11

Mil düzündə torpaqların bonitet balları və aparıcı kənd təsərrüfatı bitkiləri məhsuldarlıqları

arasında asılılıqCədvəl 7

Torpaqlar

BonitetTorpaqlarınxüsusiyyəti

üzrə

Məhsuldarlıq üzrə

pambıqçılıq taxılçılıq

Şabalıd ı ıoo 100 100

Boz to rp a q - çəmənli

63 63 64

B oz to rp aq 61 61 63

Ç əm ənli boz to rp a q

60 43 55

Çəm ənlib a taq lıq

41 - -

Ş oran lı köklü -

nəmli14 -

194

Ağcabədi rayonunun əsas torpaqlarında (1971 - 1975 - ci illərdə) kənd təsərrüfatı

bitkilərinin məhsuldarlığıCədvəl 8

Torpaqlar

Tor­paqbal­ları

Orta məhsuldarlıq Nisbi məhsuldarlıq

Pambıq-çıhq

Taxılçılıq Pambıq­çılıq

Taxıl-çıhq

Ş abalıd ı 100 44.08+0,75 31,14+2.17 100+8,50 100+7,00Boz to rp a q - çəm ənli

63 27,56+2,81 20,53+1,93 63+10,18 64+9 .36

Ç əm ənli b o z to rp a q

61 26,70+93 19.47+1,38 61+7.23 63+7,08

Boz to r p a q 60 18.70+1.15 17,11 + 1.23 43+6 ,15 55+7,18

7.3 Mil düzü torpaqlarının məhsuldarlığının artırılması yolları

Bizim tədqiqatımızın obyektinin əsas məqsədi Mil düzünün əsas torpaq tipləri şabalıd və boz torpaqları təşkil edir, maraqlısı ondadır ki, çəmən -boz, boz - çəmən, çəmən - bataqlıq və bataqlıq torpaqları, humusu aşağı səviyyədə olmaqla kiçik sahəni əhatə edirlər

Bitkilərin qida maddələri ilə təchiz olunması, torpağa mineral və orqanik gübrələr olmadan, huınusun çürüməsi hesabına keçirilir. Bu proses Mil düzənliyində müxtəlif intensivliyi ilə aparılır. Təbii olaraq qida maddələrin torpaqlarda daimi meliorasiya işinin aparılması ilə əlaqədar onların əlavə bərpa olması, torpağın münbitliyinə təsir edərək məhsuldarlığı azaldır.

195

Bu hal daha aydın humusun az olduğu torpaqlarda müşayət olunur.

Mil düzənliyin müxtəlif zonalarının məhsul veriminin artırılmasının elmi əsasların hazırlanması zamanı torpaq - iqlim şəraitinin müxtəlifliyini nəzərə almaq lazımdır, xüsusən humusun ehtiyatlarını və onların minerallaşma sürətini.

Bizim tədqiqatımızın nəticələri göstərir ki, torpaqların aqrofiziki xüsusiyyətlərinin və kənd təsərrüfatı bitkilərin məhsul veriminin aşağı olmasının əsas səbəbləri kimi şoranlıq torpaqların eroziyaya düçar olması, onların çox saylı emalı, dərin şumlama, növbəli əkin sisteminin tətbiqi, çox aşağı rütubət səviyyəsi, düzgün suvarması və s.

Şoran torpaqların aqrofiziki xüsusiyyətlərin yaxşılaşdırılması üçün onları suyun minimal həcmi ilə suvarmaq lazımdır.

Mil düzənliyin Şimal hissəsinin şoran torpaqların suvarmadan sonra və onların çox cüzi dərəcədə suyu buraxmaq qabiliyyəti kimyəvi meliorantların tətbiqini zəruri edir.

Boz-çəmən, çox şoranlı, sulfat və maqnit torpaqların aqrofiziki xüsusiyyətlərinin yaxşılaşdırılması dərin şumlama hesabına, meşə zolaqların, üzüm və tut bağların salınması hesabına həyata keçirilməlidir.

Bəzi ərazilər, yaxşı torpaqlara malik olsa da, suyun qıtlığına görə istifadə olunmurlar. Onların suvarması üçün kanalların çəkilməsi və artezian suların istifadəsi zəruridir.

1%

Rütubəti kifayət olmayan torpaqların su rejimini süni suvarma hesabına tənzimləmək olar. Suvarılan torpaqlarda pambığın, üzümün, taxılın, qarğıdalının, şəkər çuğundurunun, günəbaxan bitkilərinin, tərəvəzin və s. bitkilərin əkilib becərilməsi üçün şərait yaradılmasını genişləndirmək məqsədi ilə tədbirlər görülməlidir.

Yuxarıda adları qeyd olunan kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkilib becərilməsi əhalinin gündəlik tələbatının ödənilməsinə müsbət təsir göstərər.

Mil düzənliyində kənd təsərrüfatının 70% suvarma əsasında fəaliyyət göstərir. Suvarmanın düzgün təşkil olunması halda suvarılan torpaqların məhsul verimini 8 - 10 dəfə arta bilər.

Boz-çəmən torpaqlar nəmişli və çəməıı-balaqlıq torpaqların aqrofiziki xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırmaq üçün dərin şumlama və qurudulma işlərini gücləndirməklə bərabər mineral və orqanik gübrələrin istifadəsindən başqa, torpaqların strukturuna, onların rütubətinə xüsusi diqqət ayırmaq lazımdır. Bu torpaqların «fiziki yetkinlik» vəziyyətində kənd təsərrüfatı bitkilərinin intensiv inkişafında yüksək rol oynaması ilə bərabər torpaqların fiziki və su-fiziki xassələrini yaxşılaşdırmağa şərait yaradar.Eyni zamanda şoranlığa qarşı tədbirlərin də aparılmasında mühüm rol oynamış olar.

Odur ki, cədvəldən göründüyü kimi Mil düzü torpaqlarının məhsuldarlığının artırılması yolları torpağın fiziki xassələri bitkilərin həyatı və inkişafına müsbət təsir edir. Yüksək məhsuldarlığın artırılması üçün

197

yonca, taxıl, düyü, qarğıdalı, günəbaxan və s. bitkilərin əkilib becərilməsi üçün ən vacib məsələlərdən biri kimi nəzərə alınmalıdır. Onlar səmərəli əkilib becərilsə torpağın strukturu bərpa olunarsa hava, su və istilik rejimlərinin yüksək səviyyədə yaranmasına şəraityaratmış olar və torpağın fiziki xassələri daim dəyişər. Həmin dəyişikliklər təbii, mövsümi illik və aqrotexniki tədbirləri aparmaqla bərabər bitkiçiliyin intensivinkişafında rolunun yüksəldilməsinə şərait yaratmış olar və bütövlükdə ölkədə məhsuldarlığın artırılması üçün şərait yaratmış olar.

Mil düzünün aqrofiziki xüsusiyyətləri üzrə torpaqların aqro istehsal və kəmiyyət qruplaşdırılması, onların

yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlərCədvəl 9

QrupaTorpaqların aqro

ekolojixarakteristikası

Bu qrupa daxil torpaqlar

Torpaqların rasional

istifadəsi üçün təklijhr

1 2 3 4

I. ən y ax ­şı to r ­p aq la r

Y üksək m əhsul verimi o tens ia lm a m alik to rp a q la r ,

em ala yüksək cav ab verən şo ­

ran o lm ay an , m ünb it to rp a q la r aq ro fiz ik i xüsu­siyyətlərə m əruz

q a lan , 81-100 bal

Şabalıd , açıq şabalıd su v a­

rılan, çəm ən - boz, to rp a q la r

Bir çox kənd təsərrüfa tı b i t ­kiləri üçün, il­kin su v arm a

o lm a d a n , əkini 1 üçün yararlı j

to rp a q la r (y ə n i ı dəm yə)

198

1 2 3 4H ə m k ə n d tə­sərrüfatı . həm meşə bitkiləri

II. yaxşı to rp a q la r

T o rp a q la r ın is teh­sal q iym ətini a ş a ­ğı s a lan aqrofizik i

xüsusiyyətlərə m a lik to rp a q la r

6 1 -8 0 bal

A çıq-şabalıd ı, boz, suvarılan şaba lıd ı, suva­rılan boz, çə­

m ən-boz to rp a q la r

üçün yararlı- d ılar. M eşə və

a q ro m e lio ­ra tiv ( su v a r­

m a) tədbirləri tələb edir.

M inera l və or-

III. o r ta dəyərli

to rp a q la r

IV.

təyinlito rp aq la r .

A/, cüzi çürüntülü to rp a q la r , q ida m addələ r i ilə a/, təch iz o lan , o r ta şoraıılı . rütubəti

az o lan to rp aq la r 4 1 - 6 0 bal

Şabalıd ı, su­var ılan boz,

çəm ən-ba taq lıq boz-çəm ən şo ­ran to rpaq la rı .

Az çürüntü lü q id a m addələ r i ilə az təchiz o lan to r ­p a q la r , şoran , şo rak ə t l i tam b a ta q la n m ış

to rp aq la r .

A çıq şabalıdı.şorakətli .

suvar ılan boz. çəm ən-boz to rp aq la r .

q an ik g ü b rə ­lərə böyük

eh tiyac var. S u v a rm a tə d ­birlərin in q is­

m ən a p a r ı lm a ­sı əsasında , p am b ıq və joucə əkini

üçün yararlı to rp a q la r .

İlkin su v arm a tədbirlər in i tə­ləb edir, d r e ­na j-k o l lek to r

şəbəkəsin i, su- | v a rm a sistemi- |

j nı, m inera l və | I o rq a n ik gübrə- I lərin istifadəsini I nəzərdə tu tur.

1

199

1 2 3 4

V. in te n ­sive k ənd təsərrüfa t istehsalı

üçün yararlı

o lm ay an to rp aq la r .

Q eyri-m iinb it aq- rofiziki xüsusiy­yətləri çox aşağı o lan to rp aq la r ; şo ra n la r , şora-

kətli, b a taq l ıq la r 20 b a ld a n aşağı.

Şoran-boz, şo ran çəm ən - - ba taq lıq , şora - kətli to rp aq la r .

Bir sıra m ü rək ­k əb suvarm a

tədbirlər in kon- pleksinə eh ­

tiyac var. Y a ­xud başqa

sözlə torpağın yeni layının

yarad ılm asın ı tə ləb edir, həm ­

çinin kapital suvarm an ı tələb

ed ir və s. |

200

ƏDƏBİYYAT

1. A b d u y e v M .R .M il düzü to rp aq la r ın ın m eliorativ yaxşılaş­d ır ı lm ası. Bakı. «Elm » nəşr. 1973,-54 s.2. A z ə rb a y c a n S SR -in Atlası, Bakı, 19633. A lim o v А .К . , M a q a m e d o v A .M ., M ayılov Q .Ö .. Qid- ro q eo lo q içesk ie osnovı requ lirovan iə vodn o -so lev o q o rejima o ra şaem ıx zem elğ a r id n o y zom . B aku , «G lm ». 1995, 383 s.4. B ey d em an İ .N . « G k o loqo-qeobo ta ı ı içe sk iy oçerk rasti-te lğnosti M ilğ skoy stepi». « G k o lo q o -q eo b o tan içesk ie i a q ro m e lio ıa t iv n ıe iss ledovaniə K u ra -A ıa k s in s k o y n izm ennosti Z ak a v k az iə » M.-L. İzd-vo. A N SSR -19625. B u d a q o v B.Ə. Təbiəti q o ru y a q , Bakı, «Elm», 1977. 73 s6. B u d a q o v В .Л ., Q a ı ib o v Ə .A . O snovn ıe zadaçi k o n s t ru k t iv n o q olan d şa f to v e d en iə . / V kn.: O ptim izaüiə , p ro q n o z i ox ranap r i ro d n o y sredı. M ., 1986,- s. 96-987. Q a r ib o v Ə .A . İb raq im o v T .O .S ovrem enn ıe a n t ro p o q e n n ıe landşaf tı K u ra -A ıa z s k o y n izm ennosti . İzd-vo « M ars-P r in t» . B.2007, 138 s.8. Q e o m o r lo lo q iə A zerbayd jana . İzd-vo A N A z erb ay d ja n . SSR, В. 19599. Ə liyev H .Ə ., H əsənov X .N . T əbiə tin keşiyində. « M aarif» Bakı, 1993. 311 s.10. Ə liyev H .Ə , Xəlilov M .Y .Y aş ıl sərvətin keşiyində. Bakı. 1982. 98 s.11. Z a x a ro v S.A. Poçvı M ilğskoy stepi i soder jan ie v nix leq k o ra s tv o r im ıx soley. B aku . 1912.-76 s.12. İb r a h im o v T .O .K ü r -A ra z ovalığı landşaf tın ın mühafizəsi, « M ars -P r in t» nəşr. Bakı 2002. 215 s.13. İb r a h im o v T .O .A ğgöl q o ru ğ u . «M ars-P r in t» nəşr. Bakı. 2006. 6 0 s14. İb r a h im o v T .O . A zərb ay can q o ru q la r ın ın landşaftı . I hissə. « M ars-P r in t» nəşr. Bakı, 2010, 335 s.

201

15. İb rah im o v T .O . A zə rb ay c an q o ru q la r ın ın ekoloji p ro b le m lə r i . 1 hissə. « M ars -P r in t» nəşr. Bakı. 2011. 256 s.lb .İs ra fi lov Q .Ö .Q ru n to v ıe v o d ı K u ra -A rak s in sk o y n izm en n o s t i . İzd .-vo « M aa r if» , B aku , 197217. H acıyev V.C. A z ərb ay c an ın bitki xəritəsi. Bakı, 200718. M ə m m ə d o v Q.Ş. A z ərb ay can ın zoocoğraf i xəritəsi. B ak ı . 200319. M ik a i lo v N .K .. A lieva R .A .N e k o to r ıe voprosı o m e lio ra t iv n o y q ru p p i ro v k e zemelğ K u ra -A ra z sk o y n izm ennosti na o s n o v e ix b on it irovk i. B. 1983q.20. M ilğkov F .N . Ç elovek i landşaf t . M. 1973, s.22421. M üsey ibov M .A .A z ə rb a y can ın fiziki coğrafiyası. « M a a r i f» , B. 1998, 397 s.22. M u se ib o v M .A . K erem o v N .K . ı dr. L a n d şa f t ı ıa ə k a r ta A ze rb ay d ja n sk o y SSR . M .. Q U K K 197523. M u se ibov M .A . L andşa f t ı A zerbayd jana . BQIJ. B a k u . 200324. Xəlilov Ş.B. A zərb ay can ın ekocoğrafi p rob lem lər i . «N afta - Press» nəşr. Bakı, 2006. 158 s.25. G y ö u b o v A .D . T erm içesk iy rejim v eq e ta ü io n n o q o p e r io d a v A zerbayd jane . T r .Q eo q r . ob -vo A zerbayd jana . T o ın -3 , B aku . 196626. Ş ir inov N.Ş. N oveyşaə tek ton ika i razvitiə re lğefa K u ra - A ra k s in sk o y deprcssii. İzd-vo «G lm » B aku. 1975, 185 s.27. Şixlinskiy G .M . K lim a t A zerbayd jana . İzd -vo A N . A ze rb ay d ja n sk o y SSR . Baku, 1968. 340 s.28. Ö n u so v M .İ. Vliənie iır iqaüii na fo rm irovan ie a q ro ir r iq a ü io n n ıx la ı ıdşaftov K u ra -A ra z sk o y n izm ennosti . A C C -n in əsərləri, V II cild. B a k ı .2 0 0 329. Y u n u so v M .İ . K ü r-A ra z ovalığ ı m üasir lan d şa f t la r ın ın ekolo ji vəziyyəti. A zərb .coğr. cəm.əsərləri, X II cild. Bakı. 200830. Ö sifov D .G . X a ra k te r is t ik a aqrofiziçeskix svoystv poçv M ilğskoy stepi. İzd-vo «G lm ». B. 1986. 125 s.

202

MÜNDƏRİCAT

G i r i ş ...................................................................... 3

I təs i l . M il d ü z ü n ü n f iz ik i -c o ğ ra t ı s ə c iy y ə s i .................... 51 .1 .M i l d ü z ü n ü n c o ğ ra f i m ö v q e y i ,

1 s a h ə s i , s ə r h ə d l ə r i ........................................................................... 5! 1.2. O r o q r a f i y a s ı və re ly e f i ...................................................... ! (

1.3.G e o lo j i q u r u l u ş u və g e o m o r f o lo j i x ü su -

s iv y ə t l ə r i ............................................................................................ 131.4. İ q l i m x ü s u s iy y ə t l ə r i ........................................................... 23İ .5. H i d r o q r a f ı y a s ı və q r u n t s u l a r ı ......................................

321.6. T o r p a q v ə b i tk i ö r t ü y ü .................................... 411.7. H e y v a n a t a lə m i və o n l a r ı n m ü h a f i z ə s i ..............

57 iII fəsil. M il d ü z ü n ü n təb ii l a n d ş a f t l a r ı .................... 61 1I l l fəsil . M il d ü z ü n ü n m ü a s i r l a n d ş a f t l a r ı n ın i n k i ş a f

t a r i x i ...................................................................... 84IV fəsil. T ə b i i l a n d ş a f t l a r ı n i n s a n l a r t ə r ə f in d ə n

d ə y i ş d i r i l m ə s i .......................................................... 94V ləs i l . M il d ü z ü n ü n təb i i l a n d ş a f t l a r ı n ın M ü h a f i z ə s i ............................................................. 1065.1. A ğ g ö l q o r u ğ u və A ğ g ö l y a s a q l ığ ın ın fiziki

c o ğ r a f i s ə c iy y ə s i ..................................................... 106| 5.2. A ğ g ö l q o r u ğ u və A ğ g ö l y a s a q l ığ ın ın v ə o n u n

ə t r a f s a h ə lə r in in l a n d ş a f t ı ..................................... 1235.3. A ğ g ö l q o r u ğ u v ə A ğ g ö l y a s a q l ığ ın ın

l a n d ş a f t l a r ı n ı n m ü h a f iz ə s i və y a x ş ı l a ş d ı r ı lm a s ı

y o l l a n .................................................................... 134V I fəsil. M il d ü z ü l a n d ş a f t l a r ın ın t r a n s f o r m a s i y a s ı

və r e k o n s t r u k s i y a s ı ................................................. 146

203

V II fəsil. M i l d ü z ü n ü n t o r p a q ö r t ü y ü n ü n a q r o f i z i k i

x ü s u s iy y ə t l ə r in ə g ö r ə q i y m ə t l ə n d i r i lm ə s i ...........................1

1727.1. M il d ü z ü t o r p a q l a r ı n d a d u z l a r ı n c o ğ r a f i

y a y ı l m a s ı .............................................................................................. 1797 .2 . A q r o f i z i k i x ü s u s iy y ə t lə r i ü z rə t o r p a q l a r ı n

q r u p l a ş d ı r ı l m a s ı və b a n i t i r o v k a s ı .......................................

1183 |

7.3. M il d ü z ü t o r p a q l a r ı n ı n m ə h s u l d a r l ı ğ ı n ı n a r -

t ı r ı lm a s ı y o l l a r ı ............................................................................... 195

Ə d ə b i y y a t s i y a h ı s ı ....................................................................... 201

M ü n d ə r i c a t ........................................................................................ 203

204

T e x n ik i r e d a k to r .

K o m p y u te r y ığ ım ı

və dizayn:

Operatorlar:

V a l e h Ə sgərov

S ə n ı in ə H ü sey n o v a

E t ib a r İsm ayılov

A y n u r M ə m m ə d o v a

T ah ir İb rah im o v ,

M üsey ib Y u n u so v .

D ağıstan Y u s ifov

MİL DÜZÜ LANDŞAFTLARININ MÜHAFİZƏSİ

(Monoqrafiya)

Çapa imzalanıb. 16.02.2012 Sifariş 601. Formal A 5

Hoc m i 12. HS ç. г Tiraj 300 nüsxo

"Mars Print" NPF 2012-ci il