MILICA MATIĆ-BOŠKOVIĆ - Beograd

P R E S L I C E N A N A D G R O B N I M S P O M E N I C I M A U U Ž I Č K O M K R A J U

Stavljanje preslice; na grob, njeno sahranjivanje s pokojnicom, vezi­vanje za nadgrobni spomenik kao i urezivanje na kameni nadgrobni spomenik davnašnjeg je porekla.1

Najstariji pomeni sahranjdvanja preslice s pokojnicom nalaze se u slovenskim i skitskim nekropolama, gde se skoro uvek javlja preslica sa pršljenom.

Pomena o toj pojavi nalazimo fragmentarno u literaturi. Najstariji pisani pomen je iz 1745. godine. Mitropolit karlovački Pavle Nenadović izdao je 24. juna u Gomirju »Pravila za klir«. U tim »Pravilima« stoji da se na grobove meću krstovi, ai ne kao što je običaj »простал дрвеса и преелицБГ водружати Јгћга.кл шарв! прегрежденвш д-ћлати«, kao i da se iz starih grobova povade drva i preslice i stave krstovi.2

Isti običaj postojao je i kod Dalmatinaca rimokatoličke vere u oko­lini Šibenika u 18. stoleću. Tamo su stavljali ženama po kraju grobnice u malteru okićene preslice. Protiv toga običaja negodovale su crkvene vlasti.3 Taj običaj zadržao se i u predelu Gruži do današnjih dana, gde se na povratke (prvo jutro po sahrani) nosi preslica okićena cvećem onako kako se zatekla iza smrti žene koja je na njoj prela, s vunom ili bez vune, i pobada se mal grob zajedno sa vretenom koje se zabode u vunu ili se i ono zabada u grob. Isti običaj javlja se i kod Pećanaca u Kosanici.4

1 Pojavu stavljanja preslice na grob kao nadgrobni spomenik, njeno sahranji­vanje s pokojnicom obuhvatio je u svom radu »Preslice i predenja u Drenici« Ta-tomir Vukanović, Godišnjak skopskog filozofskog fakulteta, knj . I I , Skoplje 1938* 229, 265. - O preslicama uopšte ima više radova: Arthur Haberlandt: Volkskunst der Balkanländer, Wien 1919, 57-60; Dr Milovan Gavazzi: Oko tipa praslovenske preslice; Lud Slowianski, I, Krakow 1929^-1930, B 3 - B 10; Cvetko Popović: Bo-sansko-hercegovačke preslice i vretena, P, o. Glasnika Zemaljskog muzeja, Sarajevo 1953, 159-186; Dr Bor;, Drobnjaković: Preslice kao predmet narodne umetnosti, Umetnički pregled I I I , Beograd 1940, 48-51

2 Tatomir Vukanović: Preslice i predenja u Drenici, Godišnjak skopskog filozof­skog fakulteta I I , Skoplje 1938, 247

3 Isti, navedeno delo, 245, 246 4 Isti, navedeno delp, 247

343

U Drenici postojalo je običaj kod Srba i Arbanasa pre primanja isla­ma da su stavljali preslice kao nadgrobne spomenike samo ženama, izu­zev bačici, čija je preslica ostajala u nasledstvo bačici koja je nasleđi-vala umrlu.5

Na grobljima u Orevcu (srez niski) drvene su krstače u vidu preslica s lepim urezima.6

»U Brankovini valjevskoj se preslica sahranjivala sa nejakom (trud­nom) ženom. Kada umre naprave joj malu preslicu, ako je teška sa ženskim detetom, pa metnu pored nje u sanduk, pa kad hale navedu grad, neka bije samo grob.«7

Pojavu preslice na grobovima možemo posmatrati u nekoliko faza: stavljanje preslice na grob umesto nadgrobnog spomenika, sahranjiva-nje preslice s pokojnicom, vezivanje preslice za nadgrobni spomenik i najzad urezivanje preslice u kameni nadgrobni spomenik.

Proučavanje pojave preslice na grobovima vršeno je u užičkom кга^ ju, u kome je nađeno više faza te pojave, koje se ovde spajaju ili dodi­ruju, a u literaturi su fragmentarno pomenute u pojedinim krajevima.

Užički kraj obuhvata desni sliv gornje Drine i levi sliv gornje Za­padne Morave. Uža oblast obuhvata manje celine kao Stari Vlah, Užičku crnu goru i Rujno. Ta oblast je planinska i siromašna, pretežno stočar­ska, sa slabije razvijenom zemljoradnjom, ali s razvijenom domaćom industrijom. Gaje se ovce, koze i zlatiborska goveda. Poznati su proiz­vodi tih krajeva: beli smok, pršut, slanina, vuna, kozina, drvenarija, katran itd.8

Stanovništvo užičkog kraja skoro isključivo pripada doseljeničkoj struji, i to: iz Bosne, Hercegovine, Polimlja i Crne Gore. Ono je dose­ljavajući se donosilo sa sobom svoju nošnju, dejove pokućstva, poljo­privredne sprave, tkalačke sprave (preslice), što se s vremenom deli-mično zadržalo i očuvalo.

U užičkom kraju rasprostranjena je umetnička obrada kamenih nad­grobnih spomenika, a oni svojom lepotom urezanih likova i simbola, koji označavaju zanimanje, pol, doba uzrasta, zauzimaju značajno me-sto u našoj narodnoj kulturi.

Sve te stilizovane predstave na nadgrobnim spomenicima najčešće su u celini samo dela narodne; umetnosti i domaće radinosti. One su obično dela samoukih seljaka, a u izvesnim slučajevima i dela profesionalnih zanatlija, kod kojih spontanost u stvaranju i svežina inspiracija i crte­ža čine od ovih dela umetničke spomenike od stvarnog interesa.

5 Isti, navedeno delo, 246 6 Jovan Erdeljanovie: Etnološka grada o Šumadineima, Srp. Etnografski zbornik,,

LXIV,< Beograd 1951, 172 7 Sima Trojanović: Glavni srpski žrtveni običaji, Srpski Etnografski zbornik

XVIII, Beograd 1911, 147 8 St. Stanojević: Narodna enciklopedija IV, Zagreb 1929, pod Užička oblast.

344

Nai žalost ovo veoma važno pitanje kod nas nije proučeno, već samo načeto.9

U nekoliko mahova, 1954, 1955 i 1958 godine, obišla sam groblja u užičkom kraju u srezovima: ariljski, požeški, ivanjički, užički, zlatibor-ski i dragačevski. Iako dragačevski srejZ ne ide u užički kraj, majstori su iz sela Lisica i Puhovo, odakle su i poznati i majdani za izradu spo­menika, a i velik broj1 spomenika na grobljima u, prije pomemitim sre­zovima je iz Puhova i Lisica. Zbog toga je i obuhvaćen ovaj srez u ra­du. Na grobljima užičkog kraja zapazili smo velik broj preslicai pobo­denih na grob pored nadgrobnog spomenika ili vezanih za drvene spo­menike ili urezanih na kamenim nadgrobnim spomenicima.

Preslica je urezivana na svim vrstama spomenika koji se nalaze na ovim grobljima: na srednjovekovnim stećcima, gde se javlja u orna­mentu spirale,10 na studeničkim spomenicima (si. 1) od belog mermera, koji su zvani tako u ovom kraju jer su donošeni iz Studenice i nalaze se po svim grobljima užičkog kraja; na spomenicima od peščera, zvanih u narodu »tociljaši«, koji su izrađivani u užičkom kraju (si. 2); na spo­menicima livenim od betona (si. 3) i na današnjim mermernim spomer nicima; ona se nalazi pored ženskog lika kao simbol pola i predenja, iako u ovim krajevima znači i simbol zanimanja. Na nadgrobnom spo­meniku jednog seljaka u selu Vranama (srez ariljski) nalazi se preslica zajedno s alatkama (si. 4). Preslica se javlja na spomenicima svih doba uzrasta, kako kod d'eteta od tri godine tako i kod starice od sedamde­set godina.

Posle oslobođenja ređei se rade spomenici na -kojima se urezuju sim­boli, već se gotovi dovoze iz Čačka, Aranđelovca i Beograda i na nji­ma je samo natpis i slika na porcelanu.

Preslica se u ovom kraju naijpre zabadala u grob i bila umesto nad­grobnog spomenika. Taj običaj se sačuvao do današnjih dana. Etno­grafski muzej u Beogradu poseduje preslicu inv. br. 26599, uzetu sa groba u selu Kosovica (Ivanjički srez) (si. 5).

Preslica se sahranjivala s pokojnicom. Ona se stavljala pored pokojnice u sanduk. Ženskoj deci takođe se

stavljala mala d'ečja preslica, koju dete u ovom kraju dobija od malena kao dečju igračku na kojoj se u isto vreme uči i da prede.

9 O grobljima i nadgrobnim spomenicima za užički kraj pisali su: Dr Mirjana Čorović-Ljubinković: Nekropole i grobni belezi, Arheološki spomenici i nalazišta u Srbijii, I Zapadna Srbija, Beograd 1953, 170-198; Vojin Ivanović: Srednjevekovni nadgrobni spomenici u Podrinju, Glasnik Etnografskog muzeja XVII, Beograd 1954, 221-268; Bosiljka Radović: Srpski nadgrobni spomenici, Beograd 1955, 3—13 (kata­log); Mitar Vlahović-Predrag Milosavljević: Seoski nadgrobni spomeniici u Srbiji, Beograd 1956, 3-31

10 Spirala na ovim spomenicima označava simbol predenja. Ona je stari simbo­lični a i ornamentalni motiv. Od najstarijih vremena tkanje i predenje simbolizi­ralo se spiralom; Drago Vidović: Srednjevekovni nadgrobni spomenici u okolini Zvorndka, Naše starine III , Sarajevo 1956, 237

345

To je stari običaj sahranjivanja predmeta s pokojnicom i verovanje TI zagrobni život, verovanje da će joj trebati i na onom svetu.

U kasnijoj fazi ove pojave preslica se vezivala za drveni nadgrobni spomenik, i to samo mladim osobama ženskog pola. Kod stanovništva užičkog kraja postoji običaj da se nai četrdeset dana kada umrei mlado čeljade stavlja lepo izrezbaren drveni krst visine 3—5 metara, nazvan u ovom kraju »perjanica« ili »barjak«. Taj krst se ukrašavao cvećem, ogledalom, čarapama i peŠkirom, a kod osoba ženskog pola pričvršći-vala se i preslica s vunom ili bez nje (si. 6).

Preslica je našla svoje mesto i na epitafu nadgrobnog spomenika. U selu Latvici (ariljski srez) na spomeniku Savke Andrić uklesani su stihovi:

Draga majko, ti ni mnogo gladovala, a u školu si mene dala sa nadnicom i preslicom teško izdržala večito ti zato hvala.

Petko.

U užičkom kraju, koji je pretežno stočarski i u kojem gaje dosta ovaca, bilo je i vune, tako da su siromašne žene s dosta dece preko dana išle u nadnicu, a noću su prele da bi decu odgojile i iškolovale, o čemu najbolje govore ti stihovi na spomeniku.

Na većini spomenika u prije pomenutim srezovima najčešće se javlja urezana preslica na spomeniku. To je poslednja faza pojave preslice na grobovima. Iznećemo broj urezanih preslica na nadgrobnim spome­nicima od kamena u navedenim srezovima užičkog kraja. Groblja: Mi­lica Selo (56), a retlko se nađu dve istovetne preslice na groblju, Go-robilje (18), Visibaba (25), PbšeŠko groblj© (14) srez požeški; Ariljsko groblje (22), Vrane (19), Grdovići (27), Vigošte (16), Cerova (47), Vi-rovo (36), Bogojevići (24), Latvica dva groblja (39), srez ariljski; Ko-sovica (12), Sveštica (12), Ivanjičko groblje (9), Bukovica (17), Ku-šići (15) ivanjički srez; Uzice sa svojim starim »Bijelim grobljem« (2), Metaljka (17), Kriva Reka sa zaseocima (ima sedam grobalja) (62), Si-rogojno (14), Rožanstvo (14), Rudine (19), Čajetina (12) srez užički; Jablanica (27), Dobroselica (17), Stublo (26) srez zlatiborski; Puhovo (23), Lisice (26), Negrišor (16), Lučani (12), Donje i Gornje Kravarice (32) srez dragačevski.

Najstariji spomenik na komet je urezana preslica je iz 1862 godine. Spomenik je od peščera »tociljaš« na grobu Petre Mirkić iz Milica Sela (srez požeški).

Najveći broj preslica urezan je na kamene nadgrobne spomenike do 1932. godine (1915. godine je najviše urezano), a kasnije se sve rede javlja preslica na ženskim nadgrobnim spomenicima. Preslica je zame-njena kišobranom i šivaćom mašinom kao ornamentom na nadgrobnim spomenicima.

Л46

1/1938/ 2/19191 3/1913/ 4/1913/

5/1909/ 6/1915/ 7/1915/ 8/1906/

347

/1869/ 2/1901/ 4/1895/.

7/1915/ Л:18Ш

348

1/1899/ 2/1892/ 3/1904/ 4/1928/

5J1928J 6/1870/ 7/19091

8/1897/

349

2/19127

A, 0

3/1886/

6/1912/

4/1912/

8fl862f

350

3/1890/ 4/1910/ U

S190W

Inv. br/26599 ;lnv. br. 16297

Inv. br. 15689'

i us im 5.

1 I ТТТГ Q • O D П П

Ok

352

VANJA RADAUŠ : Seljanka iz Jamnice

SI. 1. - Nadgrobni spome­nik - studenički, selo ßo-

gojcvići (ariljski srcs)

SI. 2. - Nadgrobni sporne-n k od pcščcra »tociljas«

iz g. ]876; selo Prr.njan

SI. 3. - Nadgrobni spome­nici selo Gorobilje (srez

požeški)

1г '> -'"

л *Јч***™'^А,>*-

2 3

WV'X

'* . — *~ "Л ,4* \

1

4 *' t . j П > ? .

N»', . * • • .

4

»äff Лг

г iA ;Si f i » I I

'-A • • , , , - • > . * . &

5J, 4. - Nadgrobni spome­nik iz g. 1919; selo Vrane

(srez ariijski)

SI. 5. - Preslica sa groba iz sela Kosovice (ivanjič-

ki srez)

SZ. 6. - »Perjanica« na grobu Dobrile P. Pavlovi-ća. Groblje u selu Kušić

srez ivanjički

Na grobljima užičkog kraja na nadgrobnim spomenicima javljaju se dva tipa preslica u nekoliko varijanata: kopljasto—lopatasti i lopatasti (uporedi table od 1—5), na kojima je i starost preslice, kada je klesan spo­menik. Najviše je zastupljen kopljasto—lopatasti tip u nekoliko varija­nata, i to: prema obliku vrha koji može biti piramidast i okrugao, pre­ma obliku.lopate, s okruglim gornjim i donjim završetkom, gornjim ko­sim, a donjim zaobljenim, i gornjim i donjim kosim završetkom i razli­čitom drškom.

Kod kopljasto—lopatastog tipa gornji pljosnati deio je u obliku poši-reg koplja. Taj tip preslice razvijen je u Bosni, Hercegovim, Crnoj Go­ri, Albaniji i užičkom kraju.

Kod lopatastog tipa preslice gornji đeo lopate je ravan ili zupčast. Taj tip preslice rasprostranjen je od Dalmacije do severne Albanije, Stare Srbije, Bosne, Hercegovine, a nalazi se i u užičkom kraju.

Oba tipa preslice doneli su doseljenici iz Bosne, Hercegovine, Crne Gore i Polimlja, a zadržala su se do danas kod stanovništva ovoga kraja.

Urezana ornamentika na preslicama na nadgrobnim spomenicima je stilizovana geometrijska i biljna; realističkih antropomorfnih i zoo-morfnih predstava nema (uporedi ornamentiku tabla VI), što se sreće na preslicama u drugim krajevima (Sumad'ija, istočna Srbija, Vojvo­dina itd.).

Etnografski muzej u svojoj zbirci preslica ima 41 preslicu iz užičkog kraja, i one se ne razlikuju po obliku i tipu od preslica na nadgrobnim spomenicima, sem što imaju bogatiju ornameptiku. Na njima se javlja ornamenat dvojni krst koji se ne sreće na preslicama na nadgrobnim spomenicima. (Tablai V od broja 6 do 8 su preslice iz zbirke Etnograf­skog muzeja iz Užičkog kraja, for. 6 je Inv. br. 26599 iz sela Kosovica (ivanjički srez), br. 7. Inv. br. 16297 selo Rudine (srez zlatiborski), br. 8 Inv. br. 15689 selo Vrane (srez aril jeki).

Ур. 5p ф

Pojava preslice na grobovima nije kod nas dosad proučavana, iako zaslužuje punu pažnju etnologa. Koreni ove pojave seižu u daleku pro­šlost, što se može ustanoviti na osnovu faza: preslica kao naidgrobni spomenik, njeno stavljanje u sanduk pored pokojnice i sahranjivanje, vezivanje za nadgrobni spomenik kao i urezivanje na kameni nadgrobni spomenik. Tome treba dodati i značaj preslice u narodnom životu, ne samo kao oruđa već vezane za mnogobrojne običaje i vqrovanja.

2 3 ZBORNIK ZA NAR. ŽIVOT I OBIČAJE 353