1

تهكلىماكانغا دۈملهنگهن روھ

دوكتور ئهسئهت سۇاليمان

قايتا ئويلىنىش ئۇيغۇر مهدەنىيىتىنىڭ پىسخىكىسى ئۈستىدە

1

ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ئاخىرالشقاندىن كېيىن، ياۋروپاد چىقىدىغان نوپۇزلۇق بىر گېزىتته مۇنداق بىـر

:قىزىقارلىق پهرەز بېسىلغان

ئۆيـدە ئىتالىيىلىـك، فرانـسىيىلىك ۋە . بىر تال يىڭنه يهرگه چۈشـۈپ كهتـكهن مهلۇم بىر ئۆيدە تۇيۇقسىز

: گېرمانىيىلىك ئۈچ كىـشى بولـۇپ، ئـۇالر بـۇ كىچىككىـنه ئىـشقا ئوخـشاش بولمىغـان ئىنكاسـالرنى قايتۇرغـان

ئىتالىيان مۈرىسىنى قىسىپ قويۇپال پهرۋاسىزالرچه ئۆيدىن چىقىپ كهتكهن؛ فرانـسۇز رەسـمىيهت يۈزىـسىدىنال

ئىككـى قېـتىم سـىالپ قويغـانيۇ، يىڭنىنـى تېپىۋېلىـشقا كـۈچهپ كهتمىـگهن، پهقهت _ قولى بىلهن يهرنى بىـر

ئىزدەپ كۆردۈم، دېگهن روھى تهسهللى بىلهنال بولدى قىلغان؛ گېرمان قولىغا بىر سىزغۇچ بىلهن بـورنى ئېلىـپ،

ــا كىچىــك ــبهر ئى -پولغ ــدىن ھهربىــر چهم ــى ســىزغان، ئان چىنــى ئهســتايىدىللىق بىــلهن كىچىــك چهمبهرلهرن

ناھايىتى ئاددى بۇ بايان نېمىنى چۈشـهندۈرىدۇ؟ ئهمهلىيهتـته، . كۆزىتىپ، ئاخىرى ھېلىقى يىڭنىنى تېپىۋالغان

گېزىتكه بېسىلغان بۇ كىچىككىنه مىسسال ئۈچ دۆلهتنىڭ ئىككىنچـى دۇنيـا ئۇرۇشـى جهريانىـدىكى ئوخـشاش

. ۇ ئۈچ مىللهتنىـڭ خـاراكتېر ئاالھىـدىلىكىگه سـىمۋول قىلىنغـان بولمىغان ئىپادىسىگه، تېخىمۇ توغرىراقى، ب

دەرۋەقه، دۇنيا تارىخى سهھىپىلىرىگه نهزەر تاشلىغىنىمىزدا، ئىتالىيه جۇغراپىيىلىك جايلىشىـشى يـاكى دۇنيـا

2

قهدىمكـى . ئىـدى » بىـر پـاي ئۆتـۈك «تارىخىدىكى سىياسى ئورنى جهھهتته ياۋروپادىكى ئىسمى جىـسمىغا اليىـق

تهكتىدىن ئېيتقانـدا، يـېقىن -قالر بىر مهزگىل زور گۈللىنىشكه ئېرىشكهن بولسىمۇ، لېكىن ئۇالر تېگى رىملى

ئوتتـــۇرا ئهســـىر . يۇنانلىقالرنىـــڭ ئالهمـــشۇمۇل مهدەنىيىـــتىگه ۋارىـــسلىق قىلغانىـــدى، خـــاالس_ قوشنىـــسى

ــات ــا ئهدەبىي ــيىن، ياۋرۇپ ــدىن كې ــى گهرچه ئىتال -جاھالىتى ــويغىنىش ھهرىكىت ــهنئهت ئ ــالنغان س ــدىن باش ىيى

شۇڭا ئىتالىيانالر ياۋروپـادىكى . بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ ھهقىقى زىلزىلىسى غهربى ياۋروپادا مهيدانغا كهلگهنىدى

باشقا مىللهتلهرگه نىـسبهتهن ئېيتقانـدا چېچىالڭغـۇ، بوشـاڭ، ئىچكـى ئۇيۇشـۇش كـۈچى ئـاجىز مىلـلهت ئىـدى؛

كېـسىللىكى ئـاجىز مىلـلهت بولـۇپ، ئۇالرنىـڭ ناپولىئونغـا -لفرانسۇزالر ھېسـسىياتچان، ئۆزگىرىـشچان، ئـۈززۈ

فرانـسۇز مهدەنىيىتىنىـڭ نـازاكىتى ۋە مىللـى . مىسلىسىز دەرىجىدە چوقۇنۇشى ئهجهپلىنهرلىـك ئهمهس ئىـدى

گېرمـانالر گېگىلنىـڭ سـۆزى . خاراكتېرىنىڭ التاپىتى ئۇالردا ئهدەبىياتنىـڭ گۈللىنىـشىگه سـهۋەپ بولغانىـدى

دىكـى ئهقلـى تهمكىـنلىككه يهتـكهن، پهلـسهپىۋى كاللىغـا » ئىنـسانىيهتنىڭ پىـشقان دەۋرى «ا، بىلهن ئېيتقاند

بىز دۇنيا پهلسهپىسىنىڭ يۈكسهك چوققىسىنىڭ گېرمـانىيهدە . ئىگه، سوغۇققان، ئهمهلىيهتچىل مىللهت ئىدى

ــسى ئ ــۇبىيىتى ۋە خارابى ــىنىڭ مهغل ــا ئۇرۇش ــق دۇني ــى قېتىملى ــدىن، ئىكك ــدانغا كهلگهنلىكى ــدىكى مهي ىچى

گېرمانالرنىڭ قايتا قهد كۆتۈرۈپ ئىقتىسادى گۈللهنگهن، ئىلغار سهۋىيهگه ئىگه مىللهتـكه ئايالنغانلىقىـدىن بـۇ

.نۇقتىنى چوڭقۇر ھېس قىالاليمىز

خوش، يىڭنه تىمسالىدىن قوزغالغـان ئۇالنمـا تهسـهۋۋۇرىمىز بىزنـى مۇنـداق بىـر سـوئالغا جـاۋاپ بېرىـشكه

الغان ئاشۇ سورۇندا بىر ئۇيغۇر بولغان بولسا، ئۇ بۇ ئىـشقا قانـداق ئىنكـاس قايتۇرغـان يىڭنه چۈشۈپ ق : قىستايدۇ

تاقهت بىلهن ئهستايىدىل ئىـزدەپ -پۇچقاقلىرىغىچه سهۋر-بوالتتى؟ ئۇ قولىغا لوپا ئهينهك ئېلىپ، ئۆينىڭ بۇلۇڭ

....؟!كۆرەرمۇ ياكى ئاشۇ ئۆيدە بىر ئۆمۈر يىڭنىگه پۇتلىشىپ بىلله ياشارمۇ

بــۇ خىــل تهھلىلنىــڭ قانچىلىــك دەرىجىــدە تــوغرا خاتــا . ەقه، بــۇ بىــر ناھــايىتى ئــاددى مىــسال، خــاالسدەرۋ

بولىشىدىن قهتئىينهزەر، بىز ھهر قايسى مىللهتلهرنىڭ ئوخشاش بولمىغان مهدەنىيهت مۇھىتىـدا ئىپـادىلىگهن

مىـسالالرنىڭ ئىلهامىغـا مهدەنىيهت پىسخىكىسىنى ئوپىراتسىيه قىلىشتا ھامان مۇشۇ تۈردىكى ماھىيهتلىـك

.موھتاج بولىمىز، ئهلۋەتته

3

شۈبهىــــسىزكى، جۇغراپىيىلىــــك مۇھىــــت ۋە ياشــــاش شــــارائىتىنىڭ ئوخــــشاشماسلىقى ھهر قايــــسى

ئۇزاق تارىخى تهرەققىيات . مىللهتلهرنىڭ مهدەنىيهت پىسخىكىسىنىڭ ئوخشاشماسلىقىنى كهلتۈرۈپ چىقارغان

هت پىسخىكىــسىدا نۇرغــۇن ئۆزگۈرۈشــلهر يــۈز بهرســىمۇ، ئهممــا شــۇ جهريانىــدا مهلــۇم بىــر مىللهتنىــڭ مهدەنىــي

ــا ــۇددى پاخت ــا خ ــسخىك جۇغالنم ــان پى ــۇپ تېرىلغ ــۇرۇق بول ــتىگه ئ ــدائىي روھــى مهدەنىيى مىللهتنىــڭ ئىپتى

تۆت مىڭ يىللىق قهدىمىي مهدەنىيهتكه ئىگه ھىندىـستاننىڭ . ئىچىدىكى چوغدەك ھامان ساقلىنىپ كېلىدۇ

ــا كهلگ ــى زامانغ ــشى يېقىنق ــۈپ قېلى ــسىگه چۈش ــيه مۇستهملىكى ــارتۇق ئهنگىلى ــدىن ئ ــچه يىل ــۈز نهچ ــدە ي هن

دولقۇنىغا ئۇچرىغـان بولـسىمۇ، لـېكىن ئۇالرنىـڭ مهدەنىـيهت پىسخىكىـسىدىكى <غهرىپلىشىش>نهتىجىسىدە

. شهرقچه سۈكۈناتقا بـاي ئايـاللىق نـازاكىتى ۋە غـايىۋى پىنهانلىققـا تهشـنا ھـۆل خـاراكتېرى ئـۆزگهرگىنى يـوق

ــ ــانلىق ش ــق سهرس ــڭ يىللى ــچه مى ــشاشال، نهچ ــتىن -ۇنىڭغا ئوخ ــارىخنى باش ــك ت ــهرگهردانلىق ۋە ھاالكهتلى س

ــدە مىللــى تىــرىلىش ھهرىكىتــى قوزغــاپ مــۇۋەپپهقىيهت كهچــۈرگهن يهھۇدىيالرنىــڭ ھــازىرقى زامانغــا كهلگهن

ۇغالنمىنىـڭ ھهر قازىنىشى دەل ئۇالرنىڭ تومۇرىدىكى مىللى قېنى بىلهن روھـى قاتلىمىـدىكى ماھىيهتلىـك ج

.ۋاقت كۇۋەجهپ تۇرغانلىقىدىن بولغان

ــشۇناسلىقىنىڭ گۈللىنىـــشى بىزنـــى ــشتۇرما مهدەنىيهتـ ــلهن سېلىـ ــشۇناسلىقى بىـ ــيهت ئىنسانـ مهدەنىـ

مىللهتلهرنىڭ ئوخشاشمىغان مهدەنىيهت مۇھىتىدا ئىپـادىلىگهن پىـسخىك مـاھىيىتىنى تولـۇق ئوپېراتـسىيه

ئىنـسانىيهتنىڭ نـۆۋەتتىكى ئىزدىنىـشلىرىنىڭ مـاددى دۇنيـادىن . تـى قىلىش ئىمكانىيىتى بىلهن تهمىـن ئهت

ئادەمنىڭ ئـۆزىگه مهركهزلىشىـشى بىـزگه كهلگۈسـىدىكى ئىزدىنىـشلهرنىڭ ئاجايىـپ ئـازاپلىق _ روھى دۇنياغا

. دەۋرىگه كىرىدىغانلىقىدىن دېرەك بهردى

اراتقــان بــارلىق مــاددى ۋە مهنىــۋى دەرۋەقه، بىــز بــۇ يهردە ســۆزلهۋاتقان مهدەنىيهتــشۇناسلىق ئىنــسانىيهت ي

ئــۇنى ئىــنچىكىلهپ تهھلىــل قىلغانــدا، مهدەنىيهتنىــڭ تاشــقى قــاتلىمى، ئوتتــۇرا . مهدەنىيهتلهرنــى كۆرســىتىدۇ

مـاددى مهدەنىيهتنـى، ئوتتـۇرا _ مهدەنىيهتنىڭ تاشقى قـاتلىمى . قاتلىمى ۋە ئىچكى قاتلىمى دەپ بۆلۈشكه بولىدۇ

بىــلهن ئاڭالشــقان مــاددىنى، يهنــى ھهرىــكهت، نهزەرىــيه، تــۈزۈملهرنى، ئىچكــى ئاددىيالشــقان پىــسخىكا_ قــاتلىمى

ــاتلىمى ــاتالم نىــڭ جۇغلىنىــشى نهتىجىــسىدە شــهكىللهڭهن پىــسخىك _ ق تاشــقى قــاتالم بىــلهن ئوتتــۇرا ق

4

بىزنىـــڭ مۇھـــاكىمه قىلمـــاقچى بـــولغىنىمىز دەل مىللىتىمىزنىـــڭ ئاالھىـــدە . تىنـــدۇرمىنى كۆرســـىتىدۇ

ــا ــۋى ۋە ت ــى جۇغراپىيى ــاتلىمى، يهن ــى ق ــسىنىڭ ئىچك ــيهت پىسخىكى ــهكىللهڭهن مهدەنى ــارائىتى دە ش رىخى ش

.تهكلىماكان غا دۈملهنگهن روھى تىندۇرمىسىددۇر

2

ئاسىيا چوڭ قۇرۇقلۇقىدىن ئىبارەت بۇ كونا قۇرۇقلۇقتا ئىنسانىيهتنىڭ ئهڭ قهدىمى ۋە ئهڭ بۈيـۈك -ياۋرۇپا

ســهنهت ئويغىنىــشنىڭ تۈرتكىــسى بىــلهن -تــاكى ياۋرۇپــا ئهدەبىيــات. مهدەنىــيهت لىــرى ئاپىرىــدە قىلىنغانىــدى

يېڭىدىن گۈللىنىـشكه ئېرىـشكهن ياۋروپـالىقالر يهلكهنلىـك كېمىلىـرىگه تايىنىـپ يېڭـى دېڭىـز يـوللىرىنى

يهنه كېلىپ، . ئاچقان غا قهدەر، قهدىمكى دۇنيانىڭ چهكسىز ئۇزاق تارىخى مۇشۇ كونا قۇرۇقلۇقتا يارىتىلغان ئىدى

كهرەشمىــسىدە، دېڭىــز مهدەنىيىتىنىــڭ -ارىخ ئــۆز مهنىــسى بىــلهن تېــرىم مهدەنىيىتىنىــڭ ســىرلىق نــاز بــۇ تــ

. تىنىمسىز دولقۇنلىرىدا، يايالق مهدەنىيىتىنىڭ دەھشهتلىك ۋەھىمىسىدە ئـۆز مهزمـۇنىنى تولۇقلىغـان ئىـدى

ز مهدەنىيىتىنىــڭ بىزنىــڭ قهدىمكــى ئهجــدادلىرىمىز شــهرقتىكى تېــرىم مهدەنىيىتــى بىــلهن غهربتىكــى دېڭىــ

ــۇر ــۈپ، ئۇچق ــشىپ، تىنىمــسىز كۆچ ــوت، ســۇ مهنبهلىرىنــى قوغلى ــدا ئ ــۇزاق بهل باغ ــدىكى چهكــسىز ئ ئارىلىقى

ئاتلىرىنىڭ تۇياقلىرىدا ئۆزلىرىنىڭ مهدەنىيهت تارىخىنىـڭ بىرىنچـى بېتىنـى، مهدەنىـيهت پىسخىكىـسىنىڭ

خاراكتېرىــدىكى ئــات تۇياقلىرىنىــڭ ئۇالرنىــڭ پىــسخىك. ئىپتىــدائىي خېمىــر تــۇرۇچىنى ھازىرلىغــان ئىــدى

ــان ــاراملىق ۋە ئاسـ ــانلىق، قـ ــق قـ ــۇرلۇق، قىزىـ ــاۋايى جهسـ ــدىغان يـ ــلهن خاراكتىرلىنىـ ــلىرى بىـ دۈپۈرلهشـ

غىدىقلىنىشچانلىق دەل تېرىم مهدەنىيىتىنىڭ ئاياللىق نازاكىتى بىلهن دېڭىز مهدەنىيىتىنىڭ تهۋەككـۈالنه

ــسىدا ــۈچ سېلىشتۇرمى ــسىدىكى ك ــارىتى ئوتتۇرى ــدى جاس ــهكىللهڭهن ئى ــا . ش ــۈل كون ــا، پۈتك ــۇنداق بولغاچق ش

-قۇرۇقلۇقنىڭ مهدەنىيهت تارىخى گويا ئۈچ پۇتلۇق داڭقان غا ئوخشاپ كېتىـدىغان ئاشـۇ سـهھنىدە ئـۆز ئـارا بىـر

. بىرىنى تارتىشىپ، تىركىشىپ تۇرۇشتهك تىنىمسىز ۋەزىيهت داۋامىدا روياپقا چىققان ئىدى

5

يهت پىسخىكىسىنىڭ شهكىللىنىشىدىكى ھهل قىلغۇچ پىسخىك جهريـان دەرۋەقه، مىللهتلهرنىڭ مهدەنى

مهلـۇم بىـر مهدەنىـيهت . ھامان ئۆزىگه نىسبهتهن مۇقىم ۋە ئۇزاق بولغـان مهدەنىـيهت مـۇھىتىنى تهلهپ قىالتتـى

مۇھىتى گهرچه سىرتقى يات مىللهتلهرنىڭ تىنىمسىز غىدىقلىشىغا ئۇچرىسىمۇ، لېكىن ئۇ ئۆزىدە ئهزەلدىن بار

لغان روھى ئهندىزىنى ياكى پىسخىك تىندۇرمىنى ساقالپ قىاللىسا، شۇ خىـل مهدەنىـيهت چهمبىرىكـى دىكـى بو

يىــراق قهدىمكــى . مىللهتــلهر ئــۆز خــاراكتېرىنى ئــۆز مهدەنىيىتىنىــڭ كــونتىروللىقى بىــلهن تۇتــۇپ تۇرااليــدۇ

ه بولغان ئۇزاق تارىخى جهريان دەل سهنهت ئويغىنىش دەۋرىگىچ - ئهسىردىكى ئهدەبىيات زامانالردىن تارتىپ تاكى

مۇشــۇ ئوخــشاش بولمىغــان ئــۈچ خىــل مهدەنىــيهت تىپىنىــڭ ئــۆز ئــارا كــۈچ سىنىــشىش، ئۈســتۈنلۈك تالىــشىش

ــدۇر ــسى . جهريانى ــۈك ، ۋەھىمى ــك كۈچ ــسى قانچىلى ــارىختىكى زىلزىلى ــڭ ت ــايالق مهدەنىيىتىنى ــرىيهت، ي خهي

م مهدەنىيىتىنىڭ ئۈنسىز جىلۋىسى ۋە ناز كهرەشمىـسىگه قانچىلىك قورقۇنچلۇق بولىشىدىن قهتىي نهزەر، تېرى

سـۈرەنلىرى ئـاخىرقى -تولغان غىدىقالش لىرى بىلهن دېڭىز مهدەنىيىتىنىڭ توسۇۋالغىلى بولمايدىغان شاۋقۇن

لـېكىن، مهيلـى تېـرىم مهدەنىيىتـى بولـسۇن يـاكى دېڭىـز . ھېسابتا ئۇنى تارىخ سهھنىسىدىن سىقىپ چىقاردى

، ئۇالرنىڭ غالىبانه ئهسلىمىلىرىدە يايالق مهدەنىيىتىنىڭ سـهلتهنهتى ئاخىرالشـقان ئـۇزاق مهدەنىيىتى بولسۇن

يىلالرغىچه ئات تۇياقلىرىنىڭ دۈپۈرلهشلىرى دە ئهكس ئېتىدىغان ۋەھىمىلىك تۇيغـۇالر ئـاداققىچه سـاقلىنىپ

لمىغىچه جاھــان ھــون الر يوقـا >شــهرقى تېرىمچىلىرىنىـڭ بۈگــۈنكى كـۈگىچه ســاقلىنىپ كېلىۋاتقـان . قالـدى

دېــگهن ماقـاله دەل ئاشــۇ <يۇنــان ياسـايدۇ، تــۈرك بۇزىـدۇ > دېــگهن ماقـاله بىــلهن ياۋروپالىقالرنىـڭ <تىنجىمـاس

.ۋەھىمىلىك ئهسلى مىنىڭ يالدامىسى دۇر

_ كىچىك ھىنگان تاغلىرىدىن تارتىپ غهربته قارا دېڭىزغىچه بولغان چهكسىز ئۇزاق دالىـدا -شهرقته چوڭ

ى ئاسـىيانىڭ شـىۋاق ھىـدى گۈپۈلـدەپ تۇرغـان بىپايـان يايالقلىرىـدا ھهم شـهرقتىكى تېـرىم ئىچكى ۋە شـىمال

مهدەنىيىتىگىمۇ، ھهم غهربتىكى دېڭىز مهدەنىيىتىگىمۇ ئوخشىمايدىغان كـۆچمهنچى مىللهتلهرنىـڭ ئـاتلىقالر

ــدى ــان ئىـ ــى يارىتىلغـ ــاھىال . مهدەنىيىتـ ــسىز، جـ ــڭ ئۈزلۈكـ ــر مىللهتنىـ ــۇم بىـ ــيهت مهلـ ــل مهدەنىـ ــۇ خىـ نه بـ

داۋامالشتۇرىـــشىدا ئهمهس، بهلكـــى بىرىنىـــڭ كهينىـــدىن بىـــرى كۈچىيىـــپ، شـــاللىنىپ تۇرىـــدىغان يـــايالق

شـۇڭا، . مىللهتلىرىنىڭ كۈچ ئۇالش شـهكلىدىكى نۆۋەتلىـشىپ تۇرىـدىغان سـهلتهنىتىدە ھاسـىل بولغـان ئىـدى

ىيانپىالر، تۈركلهر، ئۇيغـۇرالر، شىمالدا بىرىنىڭ كهينىدىن بىرى تارىخ سهھنىسىگه چىققان ھون الر، رۆرەنلهر، س

6

قىرغىزالر، كىدان الر، موڭغۇلالر ۋە مـانجۇ الرنىـڭ ھـېچ قايسىـسى يـايالق مهدەنىيىتىنىـڭ تهنهـا ياراتقۇچىـسى

شـۇڭا، بـۇ خىـل مهدەنىـيهت ھهر . ئۇالرنىڭ ھهر قايسى سىنىڭ ئـۆزىگه چۇشـلۇق ئۈلۈشـى بـار ئىـدى . بواللمايتتى

نجىرسىمان ھالهتتىكى ئۇلىنىـشى ۋە ئاڭـسىز رەۋىـشتىكى داۋامالشتۇرىـشى قايسى كۆچمهنچى مىللهتلهرنىڭ زە

لــېكىن، تارىختــا شۇنىــسى ئېنىقكــى، شــىمالى ۋە ئىچكــى ئاســىيا . جهريانىــدا بىــر پۈتۈنلــۈككه ئىــگه بولغانىــدى

ه رايونىدىكى بۇ بهلبـاغ نۇرغۇنلىغـان كـۆچمهنچى مىللهتلهرنـى پهيـدا قىلغـان، ئاۋۇنـدۇرغان ۋە تـارىخ سهھنىـسىگ

چىقارغان بولسىمۇ، ئهمما ئۇالرنىـڭ مهۋجـۇتلىقىنى ئـۇزاققىچه كاپـالهتكه ئىـگه قىالاليـدىغان جـۇغراپىيهئى زونـا

بىر مهزگىللىك قىزىققان لىق ئارىالشقان سهلتهنهتتىن كېيىن يا كۆچۈشكه مهجبۇرى بولۇش، يا . ئهمهس ئىدى

شــىمالىي . ئورتــاق قىــسمىتى ئىــدىتېــرىم مهدەنىيىتىنىــڭ ســىرلىق قوينىغــا ســىڭىپ كېــتىش ئۇالرنىــڭ

ئاسىيانىڭ تارىخ سهھنىسىدە ئۇزۇن مهزگىل سهلتهنهت سۈرگهن ھون الرنىڭ ئهڭ ئاخىرى ئۆزى ئاۋۇغان زېمىندا

ئاسـتا غهربـكه سـۈرۈلۈپ ياۋروپـادىكى دو نـاي دەرياسـى ۋادىـسىغا سـىڭىپ كېتىـشى؛ -پۇت تىرەپ تۇرالماي، ئاسـتا

ىمالى ئوتتۇرا ئاسىيانى بىـرلىككه كهلتـۈرگهن كۆكتۈركلهنىـڭ ئـاخىرقى ئۆتۈكهن تاغلىرىنى مهركهز قىلىپ ش

ھېسابتا ئۇزاق كۆچۈشلهرنى بهشىدىن كهچۈرۈپ كىچىك ئاسىيادىكى ئاناتولىيه يېـرىم ئارىلىغـا ماكانلىشىـشى؛

ىغـا يىل-840ئورخۇن دەرياسى بويىدا باش كۆتۈرۈپ شىمال نى بىر مهھهل ئىدارە قىلغان ئۇيغۇرالرنىـڭ مىالدىـيه

كهلگهندە غهربكه كۆچۈشكه مهجبۇرى بولۇپ، تهڭرىتاغ ئېتهكلىرى بىلهن تـارىم ۋادىـسىغا يهرلىشىـشى؛ يېنـسهي

سوغۇقالرنى بېـشىدىن ئۆتكـۈزۈپ -دەرياسىنىڭ باش ئېقىمىدا كۈچهيگهن قىرغىز الرنىڭ نۇرغۇنلىغان ئىسسىق

پ، غهربىـي شـىمال نـى بىـر مهھهل ئىسسىق كۆل بويىغا قايتىپ كېلىشى؛ سهددىچىن نىڭ شىمالىدا كۈچىيى

ئهسـىردىن كېـيىن، تىـز سـىز غايىـپ بولىـشى؛ -پاراكهندە قىلغان كىدانالرنىڭ كېيىنچه تـارىخ يۈزىـدىن ئىـز

ئاسرا تارىخ سهھنىسىدىن چۈشۈپ قېلىشى نېمىنى -ئاسىيا دالىلىرىنى تىترەتكهن موڭغۇلالرنىڭ ئاستا -ياۋرۇپا

ئاسىيا چوڭ قۇرۇقلۇقىنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى ئاشۇ سىرلىق زونىـدا -ياۋروئۇالر نېمه ئۈچۈن .....چۈشهندۈرىدۇ؟

؟!پهيدا بولۇپ ۋە گۈللىنىپ، يهنه ئاشۇ سىرلىق زونىدا پۇت تىرەپ تۇرالمايدۇ

ئهمهلىيهتته، كۆچمهنچى ئاتلىق قوۋملهرنىڭ چاقماقتهك تېز سـۈرەت بىـلهن تـارىخ سهھنىـسىگه چىقىـپ،

بولىـشىنى يـايالق مهدەنىيىتىنىـڭ سـىرتقى پوسـتى كۈچتۈڭگۈرلـۈك كه ۋە يهنه شۇنداق سۈرەت بىلهن غايىـپ

ــرى ــاراك تى ــاجىز خ ــاددى، پىــسخىك جۇغالنمىــسى ئ ــاتلىمى ئ ــا ئىچكــى ق ــان، ئهمم ــا تولغ ــاۋايى جهســۇرلۇق ق ي

7

قهله ۋە دېڭىـز مهدەنىيىتـى ئـۇزاق -چۈنكى، شهرقتىكى تېرىم مهدەنىيىتى بىلهن غهربتىكى شهھهر . بهلگىلىگهن

ــ ــايالق مۇددەتلى ــى، ي ــسخىك ئېنىرگىيىن ــان پى ــدا توپلىغ ــۆز ۋۇجۇدى ــدا ئ ــات جهريانى ــمه ھاي ــۇقىم، يهرلهش ك، م

يايالق مهدەنىيىتىنىڭ پۈتكۈل تهرەققىيات تـارىخى تـۈپ نېگىـزى . مهدەنىيىتىنى ھېچقاچان ھازىرلىيالمايتتى

كۆرسـىتىپ تۇرىـدىغان، دىن ئېيتقاندا، ئۇچقۇر ئاتلىرىنىڭ ھهيۋىسىگه تايىنىـپ، ئۆزىنىـڭ ئهرلىـك قهھـرى نـى

تېرىم مهدەنىيىتىنىڭ ئاياللىق زىباسـى ۋە سـىرلىق جۇالسـىن تهرىپىـدىن تىنىمـسىز غىدىقلىنىـدىغان، ئـۆز

مهۋجــۇتلىقىنى ئــۆز مهدەنىيىتىنىــڭ كــونتروللىقى بىــلهن ئــۇزاققىچه تۇتــۇپ تۇرالمايــدىغان، پهقهت قۇيۇنــدەك

شـارائىتقا ماسلىـشىش ئـارقىلىقال ئـۆزىگه ھايـاتلىق تېزلىك بىلهن ھهرىكهتچان ياشـاش، تىنىمـسىز كۆچـۈش،

ئۇالرنىـڭ سـىرتقى مهدەنىيهتنىـڭ غىدىقلىـشىغا بولغـان ئىچكـى . ئىمكانىيىتى ھازىرالپ كهلگهن تـارىخ ئىـدى

ــارائىتى ــۇداپىئه شـ ــۆزىگه مۇۋاپىـــق مـ ــۇپ، ئـ ــاجىز بولـ قارشـــىلىق كـــۈچى ۋە روھـــى جۇغالنمىـــسى خـــېلىال ئـ

گنىت قۇتۇبىغـا ئاققـان تۆمـۈر ئۇۋاقلىرىـدەك تېـرىم مهدەنىيىتىنىـڭ جهلپكـار ھازىرلىيالمىغان، ھامان گويا ما

ياۋرۇپا قۇرۇقلۇقىنىڭ كۆپ قىسمىنى ئىستىال قىلغان چىڭگىـز قۇشـۇنى نـېمه -ئاسىيا. قوينىغا ئهسىر بوالتتى

ا جۇڭگو نى ئۈچۈن جۇڭگو ئوتتۇرا تۈزلهڭلىكى دە يۈز تىلمۇ پۇت تىرەپ تۇرالمىدى؟ يۈئهن سۇاللىسى نامى ئاستىد

نىـڭ ھهيۋەتلىـك ئـوردا ) ھازىرقى بېيجىـڭ (بىرلىككه كهلتۈرگهن قۇباليخان ۋە ئۇنىڭ ئهۋالدلىرى چوڭ ئاستانه

پـۇر قـاچىالر دىكـى خۇشـپۇراق -قهسىرلىرى دە شاپتۇل گۈللۈك يهلپۈگۈچ تۇتقـان نـازىنىنالر نىـڭ قولىـدىن پـار

ھارماس ئات تۇياقلىرى غا تايىنىپ تېـرىمچىالر جىياڭنهن چېيىنى ئىچىۋېتىپ شۇنى چوڭقۇر ھېس قىلدىكى،

تىنـسىز سـىڭىپ -ماكانىدا تىكلىگهن سهلتهنهت ئۇزاققا بارمايدۇ، ئۇالر يا ئېكىن مهدەنىيىتىنىڭ قوينىغا ئـۈن

كېتىشى كېرەك، ياكى شىپاڭلىق قهسـىرلهردىن ئايرىلىـپ ئۆزلىرىنىـڭ شـىمالدىكى چېـدىرلىرىغا قايتىـشى

ــرەك ــۇل . كې ــرىيهت، موڭغ ــالپ، خهي ــتانىنى تاش ــوڭ ئاس ــال چ ــا يهتمهي ــۈز يىلغ ــدى، ي ــولنى تاللى ــى ي الر كېيىنك

چۈنكى، بۇ ئۇالرنىڭ مهۋجۇتلىقىنى سـاقالپ قاالاليـدىغان بىردىنبىـر . چۆللۈكنىڭ شىمالىغا چېكىنىپ چىقتى

ددىچىن سـه . ئارىدىن بىر قانچه ئهسىر ئۆتتى، شهرقنىڭ تارىخىدىكى بىر خىللىق تهكرار داۋامالشـتى . يول ئىدى

نىڭ شهرقىي شىمالى قىسمىدا كۈچهيگهن مانجۇالر سـهردارى نۇرخـاج زور ئـاتلىق قوشـۇننى باشـالپ جۇڭگونىـڭ

. ئوتتــۇرا تــۈزلهڭلىكى گه، ئوتتــۇرا ئاســىيادا كــۈچهيگهن بــابۇر ۋە ئۇنىــڭ قوشــۇنى ھىندىــستانغا بېــسىپ كىــردى

ئـۇالر شـهرقتىكى قهدىمـى . پېرىيىسىنى قۇردى مانجۇالر بېيجىڭدا چىڭ خاندانلىقىنى، بابۇر دېهلىدا موغۇل ئىم

8

ــى ــۇيۇقالندۇرۇلغان روھ ــشاڭغۇ، س ــۆل، يېپى ــىغا، ھ ــارەڭ جۇالس ــڭ رەڭگ ــرىم خهلقلىرىنى ــۇ تې ــك ب مهدەنىيهتلى

جۇغالنمىسىغا، ھهننىۋا مىللى پهرقلهرنى ئېزىپ ئۇن قىلىۋېتىـدىغان مهدەنىـيهت تىندۇرمىـسىغا ئۆزلىرىنىـڭ

نىهايهت، بىر قانچه ئهسىر ئۆتمهيال ئۇالرنىـڭ شـىمالى ۋە . سمى بىلهن رام بولدى قوپال، كۇچتۇڭگۇر، قىزىققان جى

ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ يايالق مهدەنىيىتـى مۇھىتىـدا يېتىلـدۈرگهن ئهرلىـك ھهيۋىـسى ئوتتـۇرا تۈزلهڭلىـك بىـلهن

لهرنىــڭ چــۈنكى مىللهت. ھىنــدى تــۇپرىقى نىــڭ ئايــاللىق جهزبىــگه بــاي قوينىــدا تولــۇق كۆنــدۈرۈلۈپ تاشــالندى

قوشۇلىشىدىكى پىسخىك ھالهت ھامان ھېسسىيات جهھهتـتىن ئـۆزىگه قارشـى جىنـسلىق خـاراكتېرنى تهلهپ

قوڭى دەريا ۋادىلىرىنـى ئاسـاس قىلىـپ مـۇقىم، ئولتـۇراق تۇرمـۇش كۆتۈرىـدىغان، ئهنئهنىـۋى ، جاھىـل .قىالتتى

كىن، ھۆل خاراكتېرگه ئىگه تـارىم لېكىن مهدەنىيىتى ماھىيىتىدە روھى جۇغالنمىسى پىشىپ يېتىلگهن ، تهم

مىللهتلىرىنىڭ يۇمـشاق مهدەنىيىـتىگه نىـسبهتهن يايـاق مىللهتلىرىنىـڭ مهدەنىيىـتىگه ئىچكـى قارشـلىق

شۇڭالشقا، شهرقتىكى تېرىم مهدەنىيىتى بىـلهن غهربتىكـى . كۈچى ۋە تاقابىل تۇرۇش ئىقتىدارى كهمچىل ئىدى

ىدىقلىـشى، سۈركىلىـشى ۋە زەرەتلىـشى نهتىجىـسىدە، ئـۇزۇن دېڭىز مهدەنىيىتىنىـڭ تىنىمـسىز قىستىـشى، غ

ئهسـىرگه كهلگهنـدە يـايالق مىللهتلىرىنىـڭ سـهلتهنىتى ۋە ئـات مهزگىللىك تىركىـشىش تىـن كېـيىن،

ئۈستىدىكى يېڭىدىن تولۇپ تاشقان ھاياتى كۈچكه ئىگه دېڭىز مهدەنىيىتىنىڭ كۆكـۈش دولقـۇنلىرى ئۈسـتىدە

.هلكهنلىك كېمىلىرىگه ئورۇن بهردىلهيلهپ ئۈزۈۋاتقان ي

دېمهك، مۇشۇ مهنىدىن ئېيتقاندا، كونا قۇرۇقلۇقنىڭ يېڭى دېڭىز يولى ئېچىلىشتىن ئاۋالقى ئۇزاق تارىخى

شهرق تېرىمچىلىرى، يايالق چهۋەندازلىرى ۋە غهرب دېگنىزچىلىـرى ئوتتۇرىـسىدىكى تىنىمـسىز مۇناسـىۋەتلهر

م مهدەنىيىتىنىـڭ سـىمۋولى بولغـان سـاپان، يـايالق مهدەنىيىتىنىـڭ ئـات ۋە شۇڭا، تېرى . جهريانىدا دەۋر قىلدى

دېڭىز مهدەنىيىتىنىڭ سىمۋولى بولغان يهلكهنلىك كېمه پار ماشىنىـسى كهشـىپ قىلىـنغىچه بولغـان ئـۇزۇن

، ساپانى ئۆزىگه سىمۋول قولغان تېرىم مهدەنىيىتـى جاھىـل، ئاسـان ئۆزگهرمهيـدىغان . تارىخقا ۋەكىللىك قىالتتى

ئهنئهنىۋى ئاڭغا باي، سىرتقى يات مهدەنىيهتكه نىسبهتهن ئىچكى قارشـىلىق كـۈچى كۈچـۈك مهدەنىـيهت بولـۇپ،

ئۇالر ئۆز ئېهتىياجىنى ئۆز زېمىنىنىڭ نېسىۋىلىرى بىلهن تهمىنلىيهلهيـدىغان، سـىرتقى مهدەنىيهتنـى ھامـان

ۋە كىـشىلىك مۇناسـىۋەتلهر گه قـاتتىق ئۆزىگه ئۆزلهشتۈرۈش نى ئىـستهيدىغان، فىئـودال لىـق ئهخـالق، ئـائىله

ئهھمىيهت بېرىدىغان، گۈلدۈرمامىدەك ھهيۋىنى ئهمهس، بهلكـى پىنهـان سـۈكۈتنى ۋە غـايىۋى ئـوي پىكىرلهرنـى

9

ئۇالرنىڭ گۈزەللىـك . ئاخىرى يوق ئاسىياچه ھۆل ئازاپقا خۇشتار مهدەنىيهت، تىپى ئىدى -ياخشى كۆرىدىغان، باش

-شــۇڭا، ئــۇالردا يىلنــامه . تــارىخى شــهكىلدە ئــۆز ئىپادىــسىنى تاپــاتتى ئىــستىكى ۋە ئېــستېتىك خاھىــشى

.تهزكىرىچىلىك تهرەققى قىلغان بولۇپ، ئۇنى مىللى مهدىنىيىتىنىڭ ئهڭ يوقىرى شهكلى دەپ قارايتتى

يهلكهنلىك كېمىنى ئۆزىگه سىمۋول قىلغان دېڭىز مهدەنىيىتى قهدىمكى يۇنان رىم مهدەنىيىتىنى ئۆزىگه

ان، تىنىمسىز دېڭىز دولقۇنلىرى بىلهن ئارال، تاقىم ئارال ۋە يېرىم ئـارال الرنىـڭ ئهبهدىـي سۆيۈشـۈپ مهنبه قىلغ

تۇرۇشىدىن ھاياتى كۈچ ئالغان، ئادەم بىـلهن تهبىئهتنىـڭ مۇناسـىۋىتىنى جىمـى ئىزلىنىـشلىرىنىڭ مهركىـزى

ىغا ئىــگه؛ ھــۆل، پىنهــان، قىلغــان، ئــۇ رىقــابهت ئېڭىغــا، تهۋەككۈلچىلىــك روھىغــا ۋە ئېچىــۋېتىش پىسخىكىــس

لهخـته -يېپىشاڭغۇ ئاسـىياچه ئـازاپ تىـن كـۆرە يـۈرەكنى تىترىتىـدىغان، كىـشىنىڭ روھـى دۇنياسـىنى لهخـته

ئۇالرنىـڭ گـۈزەللىككه بولغـان . قىلىۋېتىدىغان ئودىپوسچه كۆيۈش مه ئازاپ قا خۇشـتار مهدەنىـيهت تىپـى ئىـدى

ئۇالر ئىجتىمـايى توپقـا قارىغانـدا شهخـسنىڭ . ىلىناتتىقىممىتىدە ئىپادە ق -ئىنتىلىشلىرى شهخسنىڭ قهدىر

گــۈزەل خـانىش ھهلىننىــڭ باشــقىالر . ئـورنى، رولــى، قىممىتـى ۋە ئهركىــنلىكىگه كـۆپرەك ئهھمىــيهت بېرەتتـى

تهرىپىدىن ئېلىپ قېچىلىشى تۈپهيلىدىن كېلىپ چىققان شهخسى خورلۇق سهۋەبى گه پارتلىغان ئون يىللىق

. ا ئۇرۇشى شهرق تېرىمچىلىرىنىڭ نهزىرىدە ئۆتۈپ كهتكهن ئهخمهقلىق ھېـسابلىناتتى تىروي-دەھشهتلىك يۇنان

قهدىمكــى يۇنــان ســهنىتىدە يالىڭــاچ ھهيكهلتىراشــلىنىڭ ئاجايىــپ تهرەققــى قىلىــشى، ئهپــسانىلهردە ئۇشــشاق

ــۈپىتىد ــادەم س ــرىم ئ ــالھ، يې ــرىم ئى ــسنىڭمۇ يې ــسى زېۋى ــڭ تهڭرى ــرىلهر نى ــا تهڭ ــقا ھهتت ــن باش ــالر دى ە ئىالھ

قىسـسىلىرى دىكـى پهيغهمبهرلهرنىـڭ رەسـىمىنى سـىز مـاي، بهلكـى <ئىنجىل>تهسۋىرلىنىشى، داۋىنچىنىڭ

ئىنساننىڭ يوشۇرۇن گۈزەللىكى مۇجهسسهملهشكهن ئاددى شـهھهر پۇقراسـى مۇنالىزانىـڭ سـۈرىتىنى سىزىـشى

سىنى نامــايهن دەل ئۇالرنىــڭ شهخــسنىڭ قىممىتىنــى ھهممىــدىن ئۈســتۈن قويىــدىغان مهدەنىــيهت پىسخىكىــ

.قىلغان

ــق، ــۆپ قىرلى ــىيانىڭ ك ــزى ئاس ــۇرا، مهركى ــى ئوتت ــايالق مهدەنىيىت ــان ي ــىمۋول قىلغ ــۆزىگه س ــاتنى ئ ئ

ئۆزگىرىــشچان ھــاۋا كىلىماتىــدا ئــوت، ســۇ مهنبهلىرىنــى قوغلىــشىپ، تىنىمــسىز كۆچــۈپ، قۇيۇنــدەك ئۇچقــۇر

زدەش جهريانىدا، قىزىققان، تېز ھاياجانلىنىـپ ئاتلىرىغا تايىنىپ ئۆزلىرىگه زۆرۈر بولغان ھاياتلىق شارائىتى ئى

10

ئۇالرنىـڭ ئهنـئهنه ۋە تارىخقـا بولغـان قارىـشى تېـرىم . تېز سوۋۇيدىغان، قارام، جهسۇر خـاراكتېرىنى يېتىلـدۈرگهن

ــا، ھهم ــدەك ئاســىياچه ھــۆل ئازابق ــۇالر ھهم شــهرق تېرىمچىلىرى مىللهتلىــرى دەك جــاھىالنه تــۈس ئالمىغــان؛ ئ

للهتلىرىــدەك ئودىپوســچه كۆيــۈش مه ئــازاب غــا ياقمايــدىغان؛ پهقهت يــايالق مىللهتلىرىــدە غهربتىكــى دېڭىــز مى

بولۇشقا تېگىشلىك يا قهھرىمانالرغا ياشايدىغان، يـا قهھرىمانالرغـا ئۆلىـدىغان، قىلـچه ئـارىلىق قالدۇرمايـدىغان

للىسى قهھرىمانلىق ئېڭىـدا شۇڭا، ئۇالرنىڭ گۈزەللىك ئىستىكى ۋە ئۇنىڭ يوقىرى په. ئازاپ ئېڭىگه ئىگه ئىدى

ئهڭ گۈزەل، ئهڭ بۈيۈك قهھرىمانلىق ئېپوسلىرىنىڭ پهقهت يـايالق خهلقلىرىنىـڭ ئـاغزاكى . ئىپادە قىلىناتتى

ــهۋەبتىندۇر ــۇ س ــى ش ــدانغا كهلگهنلىك ــدا مهي ــادىيىتى داۋامى ــوس. ئىج ــات _ ئېپ ــرى ئهدەبىي ــايالق مىللهتلى -ي

لنىڭ سۆزى بىلهن ئېيتقانـدا، قهھرىمـانلىق ئېپـوس لىـرى گېگى. سهنىتىنىڭ ئهڭ يوقىرى شهكلى بوالاليتتى

قهھرىمــانلىق دەۋرىــدە تۇرغــان مىللهتنىــڭ ســاپ ئىپتىــدائىي ھايــاتى كــۈچىنى ۋە مىللــى روھىنىــڭ ھهمــمه >

بىـر مىلـلهت روھـى >شۇنداقال بىر مـۇنهۋۋەر مىللـى ئېپـوس . <تهرەپلىرىنى تولۇق نامايان قىلىپ بېرەلهيتتى

دەريـا ) ۋولگـا (شهرقته ئۇلـۇغ ئوكيانـدىن تارتىـپ غهربـته ئېـدىل . بوالاليتتى <ىخانىسى ماھىيىتىنىڭ كۆرگهزم

دەل . ۋادىلىرىغىچه بولغان كۆچمهن چارۋىچى مىللهتـلهر ئىچىـدە ئېپـوس بولمىغـان مىللهتـلهر يـوق دىيهرلىـك

رنى يېزىپ قالدۇرغان كۈچلۈك تارىخ ئېڭىغا ئىگه خهنزۇ مىللىتى دۇنيادا ئهڭ باي تارىخنامه ال >بۇنىڭ ئهكسىچه

.<يۇ، لېكىن بىر مۇ قهھرىمانلىق ئهپوسى قالدۇرمىغان

يايالق مهدەنىيىتى شهرقتىكى تېرىم مهدەنىيىتـى بىـلهن غهربتىكـى دېڭىـز مهدەنىيىتىنىـڭ ئارىلىقىـدا

چۈنكى تېـرىم . كۆۋرۈكلۈك رول ئوينىغان ھهمدە ئىككى مهدەنىيهتنىڭ ئوخشاشمىغان تهسىرىگه ئۇچراپ تۇرغان

ــر ــز مهدەنىيىتىنىــڭ بى ــلهن دېڭى ــى بى ــۋى -مهدەنىيىت ــداق جۇغراپىيى ــشىدىغان ھېچقان ــلهن ئۇچرى ــرى بى بى

-بىـرى بىـلهن ئـاز -ئىمكانىيىتى يوق بولۇپ، پهقهت ئارىدىكى يايالق مهدەنىيىتىنىڭ ۋاستىسى ئارقىلىقال بىـر

رى بىـلهن غهربتىكـى دېڭىـز يـايالق مىللهتلىرىنىـڭ شـهرقتىكى تېـرىم خهلقلىـ . توال ئۈچـۈر ئالماشـتۇرااليتتى

ئهللىرىگه قىلغان شىددەتلىك يۈرۈشلىرى نۇرغۇ ۋەيرانچىلىق الرنى كهلتۈرۈپ چىقارغان بولـسىمۇ، لـېكىن ئـاز

موڭغۇلالرنىـڭ ياۋروپاغـا قوزغىغـان ئۇرۇشـى يـاۋرو پـادا -تـۈرك . بولمىغان ئىجابىي تهسـىرلهر نىمـۇ پهيـدا قىلـدى

ــۇلىنى تهۋرىتىــ خــۇددى تارىخــشۇناس . پ، كاپىتالىزمنىــڭ بىخلىرىنــى تېزلهتتــى فىئــودال لىــق تۈزۈمنىــڭ ئ

ياۋروپا مهدەنىيىتـى ياۋروپالىقالرنىـڭ ئاسـىيادىكى كـۆچمهن مىللهتلهرنىـڭ تاجاۋۇزىغـا >: ماكېندې ئېيتقاندەك

11

ھهتتـا ياۋروپانىـڭ نۇرغـۇن ئېپوسـلىرى ئاسـىيا . <قارشى ئۇزۇن مۇددەتلىك كۈرىشى نهتىجىـسىدە شـهكىللهڭهن

ھونالرنىـڭ . " ئۇرۇشـالرنى ئـۆزىگه ئارقـا كۆرۈنـۈش قىلغـان ۋملىرىنىڭ شىددەتلىك ھۇجۇمىغا قارشـى يايالق قو

ــان مىللىتىنىــڭ ــدا گىم ــۇملىرى داۋامى ــشاتقۇچ ھۇج ــسى <قاخ ــوڭگېن ناخشى ــىنىڭ > نېپول ــاملىق ئېپوس ن

گهن تـۈركلهر ئالتاي تـاغلىرى ۋە موڭغـۇل ئېگىزلىكىـدىن غهرپـكه سـۈرۈل . دەسلهپكى ئۈلگىسى مهيدانغا كهلگهن

ئوتتــۇرا ئاســىيا ۋە قــارا دېڭىــز بــويلىرىنى بــازا قىلىــپ، ئهرەبــلهر بىــلهن بىــرلىكته جهنــۇبىي ياۋروپــا ئــارقىلىق

، >رولالنـــد ناخشىـــسى<بۇنىـــڭ نهتىجىـــسىدە فرانـــسۇزالرنىڭ . ئىـــسپانىيه، فرانـــسىيىلهرگه ھۇجـــۇم قىلغـــان

تـۈركىي قوۋملهرنىـڭ ۋولگـا . شهكىللهڭهن ناملىق قهھرىمانلىق ئېپوسلىرى > كېد ناخشىسى <ئىسپانالرنىڭ

ئىگورنىڭ < ئهدەبىياتىنىڭ باشلىنىشى بولغان دەرياسىدىن ئۆتۈپ شهرقىي ياۋروپاغا كىرىشى نهتىجىسىدە رۇس

شۇنىڭ بىلهن بىر ۋاقتتا تۈركىي قوۋملهرنىڭ . ناملىق قهھرىمانلىق ئهپوسى بارلىققا كهلگهن > يىراققا يۈرۈشى

’’.ئېپوسلىرىمۇ مهيدانغا كهلگهنقاتارلىق > ئوغۇزنامه<

3

بىــر مىللهتنىــڭ بۈيــۈك تالالشــقا دۇچ كهلــگهن دەقىقىلىــرى ھامــان شــۇ مىلــلهت تارىخىنىــڭ بۇرۇلــۇش

ئاســتا -ئــۇزاق دەۋرلهر مابهينىــدە مىللهتنىــڭ ئىجتىمــائىي گهۋدىــسى ئىچىــگه ئاســتا . نۇقتىــسى بولــۇپ قالىــدۇ

غىرىلىپ كهلــگهن يوشــۇرۇن پىــسخىك جۇغالنمــا دەل ئاشــۇ بۈيــۈك توپالنغــان ، ئىچكــى مهنىــۋى قــۇرۇلمىنى ســۇ

تالالشقا دۇچ كهلگهن ھهل قىلغۇچ پهيتته گويـا يهر تېگىـدە مىليـون يىلـالر ئـۇخالپ ياتقـان ماگمىـدەك بىـراقال

يهھۇدىيالرنىڭ ئهجدادى بولغان ئىبرايالرنىڭ مىسىر فىرەۋىنىنىڭ بىر قـانچه يـۈز .. چىقىشى مۇمكىن پارتالپ

مۇشــهققهتلهرنى يېڭىــپ، ئانــا -ىــق قــۇل قىلىــشىدىن كېــيىن، مۇســانىڭ يېتهكچىلىكىــدە مىڭبىــر جاپــايىلل

كهنــان چۆللــۈكلىرىگه قايتىــپ كېلىــشى ئۇالرنىــڭ تارىخىغــا قانچىلىــك زور ئۆزگىرىــشلهرنى ئېلىــپ -ۋەتىنــى

ۋروپا سـازلىقلىرى كهلمىدى؟ غهربى ھونالرنىڭ ئالتاي تاغلىرىدىن ئايرىلىپ، ئېدىل سۈيىنى كېچىپ، شهرقى يا

12

ــدا ــالرنى پهي ــك زور داۋالغۇش ــدە قانچىلى ــى ۋەزىيىتى ــڭ قهدىمك ــشى ياۋروپانى ــسىغا كىرى ــاي ۋادى ــارقىلىق دون ئ

....؟!قىلىندى

تارىختـــا شۇنىـــسى ئېنىقكـــى، ھهر قانـــداق مىللهتنىـــڭ بىـــر ئۇلۇغـــۋار تالالشـــقا دۇچ كېلىـــشى، تـــارىخى

ى مهلــۇم بىــر ســىرتقى مهدەنىيهتنىــڭ قــاتتىق خاراكتېرلىــك چــوڭ كۆچــۈش كه مهجبــۇر بولىــشى ۋە يــاك

غىدىقلىــشىغا ئۇچرىــشى ھامــان ئۇنىــڭ ۋۇجۇدىــدىكى يوشــۇرۇن ھايــاتىي كــۈچىنى ۋە پىــسخىك قۇرۇلمىــسىنى

دەرۋەقه، چــوڭ كۆچــۈش ۋە تــالالش الرنىــڭ ھهممىــال .قايتىــدىن يېڭىاليــدۇ ۋە ئۇنىڭغــا يېڭــى مهزمــۇن قوشــىدۇ

سـىرتقى غىـدىقالش تۈپهيلىـدىن . ىلهرنى ئېلىـپ كېلىـشى ناتـايىن مىللهتنىڭ تارىخىغا بۈيـۈك پروگرېسـسىي

كېلىپ چىققان ھهر قانداق ئۇلۇغۋار پروگرەسسىۋە ئهڭ ئالدى بىـلهن شـۇ مىلـلهت ۋۇجۇدىـدىكى م ئىللـى گىـن

بىــلهن پىــسخىك ئېنېرگىيىنىــڭ ئىككــى مهدەنىيهتنىــڭ ئۇچرىشىــشىدىن قانچىلىــك رول ئوينىغــانلىقىنى

.ۇتهرىپىدىن بهلگىلىنىد

بـۇ . يىلىدىكى چوڭ كۆچۈش مىللىتىمىز تارىخىـدا مىـسلى كـۆرۈلمىگهن زور ۋەقه بولـدى -840مىالدىيه

.قېتىمقى كۆچۈش ئۇيغۇر تارىخى نىال ئهمهس، بهلكى پۈتكۈل ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تارىخى نىمۇ ئۆزگهرتىۋەتتى

ڭ پايانــسىز قوينىــدا، ئۇچقــۇر تولغــان دالىلىرىــدا، ئانــا تهبىئهتنىــ ســهرەڭه-شــىمالى ئاســىيانىڭ شــاۋقۇن

ئاتالرنىڭ كىشنهشلىرى دە ،ئوقيا نىڭ كۈرەشلىرىدە يېتىلگهن بۇ روھ قانداق قىلىپ تارىم ئويمانلىقىنىڭ ئانـا

بالىياتقۇسىغا ئوخشاپ كېتىـدىغان پىنهـان چوڭقۇرلۇقىغـا جهلـپ قىلىنـدى؟ ئېغىـر تـاالپهتكه ئۇچرىغـان، بىـر

ــارىم ۋادىــسىدىكى پۈتــۈن مىلــلهت گهۋدىــسى بىــلهن ھاالكه تلىــك ســىن ئاققــا دۇچ كهلــگهن بــۇ خهلقــى پهقهت ت

ئهسلىدىن بار بولغان قېرىنداشلىرىنىڭ قوينىدىال مهۋجۇت بولۇپ تۇرۇش ۋە ياشـاش شـارائىتىنىڭ ئهبهدىيلىـك

ئارىدىن مىغ يىلدىن ئـارتۇق ۋاقتـى ئۆتكهنـدىن كېيىنكـى بۈگـۈنكى كۈنـدە، بىـز . ئىمكانىيىتىنى بايقىغانىدى

. ھىـس قىلـدۇق دىكى ئاشۇ قېتىملىق زور قوشـۇلۇش نىـڭ نهقهدەر تـوغرا تـالالش بولغـانلىقىنى چوڭقـۇر تارىم

تىلـسىز -سهددىچىن نىـڭ ئىچىـگه كـۆچكهن ئهجـدادلىرىمىز قانـداق قىلىـپ ئىـز -ئورخۇن ۋادىسىدىن جهنۇبقا

ئۇيغۇرالر نىمه ئۈچۈن ئۇزاقغايىپ بولدى؟ خوشى كارىدورغا كۆچۈپ، گهنجۇ ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇرغان بىر بۆلهك

ئۆتمهيال ئۆزلىرى ئۇچراشقان يهرلىك تېرىم مهدەنىيىتىنىڭ چوڭ تۈگمىنىگه سىڭىپ كېتىشتى؟ ئۆز مهنىـسى

13

تـاقهتكه ۋە ئىچكـى -بىلهن ئېيتقاندا، تېرىم مهدەنىيىتىنىڭ سۇيۇقالندۇرۇلغان جىلۋىـسى بىـلهن شـهرقچه سـهۋر

گرانـت « تىنىمسىز غىدىقلىشى قىزىققان، تهنتهك خاراكتېرىغا ئىـگه سۈكۈناتقا باي خاراكتېرىنىڭ ئۈزلۈكسىز،

بۇ ئاتلىقالرغا ئۆز مهۋجۇتلىقىنى ئۆز مهدەنىيىتىنىڭ روھى ئېنىرگىيىسى بىلهن تۇتـۇپ تۇرغـۇدەك » كاللىلىق

ھالبۇكى، بۇخىل ئىمكانىيهتنى مىللىتىمىزنىڭ غهربكه كۆچكهن زور بىـر قىـسمى . ئىمكانىيهت بهرمىگهنىدى

.لىماكاننى قۇچاقالپ ياشاشقا باشلىغان دەقىقىلهردىن باشالپ رەسمى ئىشقا ئاشۇردىتهك

ئهتراپنى ھهيۋەتلىك تهڭرى تېغى بىلهن قۇرۇم تاغلىرى ئوراپ تۇرغان، دېڭىز ئوكيانالردىن يىراق، ئىقلىمى

تـارىم ئويمـانلىقى _قۇرغاق، ھۆل يېغىن مىقدارى ناھايىتى ئاز بولغان ئاسـىيا رايونىـدىكى پىنهـان چوڭقۇرلـۇق

-بۇنىڭـدىن بهش مىـڭ يىلـالر مـۇقهددەم ياۋروپـا . ئاسىيا چوڭ قۇرۇقلۇقىـدىكى بىـر بالياتقۇغـا ئوخـشايدۇ -ياۋروپا

ئاسىيا يايالقلىرى دىنتانغا سۈرۈلگهن ئېگىز بوي، كۆك كۆز، قاڭشارلىق ۋە بۇرۇت سـاقاللىق كهلـگهن ئارىيـانالر

شـۇندىن باشـالپ . ىق بالىيـاتقۇدا ئـۆز ئىزلىرىنـى قالـدۇرغان ئىـدى تهڭرى تاغلىرىدىن ھالقىپ ئۆتۈپ بـۇ سـىرل

ياۋروپا ئىرقىغا مهنسۇپ بىر قىسىم كۆچمهنچى قوۋملهر تـارىم ئويمانلىقىـدىكى يهرلىـك ئاھـاله بىـلهن ئـۆز ئـارا

قوشۇلۇپ نىسبهتهن مۇرەككهپرەك بولغان ئىرقى تهركىبىنـى، تېـرىم ئىگىلىكىـگه مهنـسۇپ بولغـان مهدەنىـيهت

مىالدىيه ئىخ ئهسىردىكى بۈيـۈك ئۇچرىـشىش تىـن خېلـى زامـانالر ئىلگىـرىال تـارىم . ۇلمىسىنى بهرپا قىلدى قۇر

ئويمانلىقىــدىكى شــهرق بــۇددىزم روھىــدىن تويۇنغــان، ئايــاللىق خــاراكتېرگه ئىــگه يهرلىــك مهدەنىــيهت خېلــى

بولغــان بوســتانلىق ھايــاتى يهنه كېلىــپ، مهزكــۇر مهدەنىــيهت نىــسبهتهن مــۇقىم . دەرىجىــدە يۈكــسهلگهن ئىــدى

داۋامىدا ئۆزىدە يۇمشاق، خۇشخۇي، زىلۋا خاراكتېرنى يېتىلدۈرگهن بولۇپ، ئـۇزاقتىن بۇيـان ئهرلىـك خـاراكتېرگه

يىلـدىن - 840نهتىجىـدە مىالدىـيه . ئىگه كۇچتۇڭگۇر بىر مهدەنىيهتنىڭ ئۆزىگه ئۇرۇلۇشى ئىستهپ كهلگهنىدىم

. ر بالىياتقۇ ئىچىدىكى تۆرەلمىنى يېپيېڭى ھاياتى كـۈچكه ئىـگه قىلـدى كېيىنكى بۈيۈك قوشۇلۇش بۇ غايهت زو

بـۇرۇتلىرىنى قويـۇق -موڭغۇل ئېگىزلىكىدىن غهربكه داۋامالشقان بۇ ئۇزۇن مۇددەتلىك كۆچۈش جهريانىدا، ساقال

تــوزان باســقان، ئــاتلىرى ھارغــان، قــاتتىق ھــاردۇق يهتــكهن ئهجــدادلىرىمىز تــارىم ئويمانلىقىغــا يېتىــپ -چــاڭ

كهلگهنـدىن كېــيىن، بـۇ ســىرلىق بالىياتقۇنىـڭ قوينىــدا قـانغۇچه ئۇخلىۋېلىــشقا، ئـۆز ۋۇجۇدىــدىكى ھالــسىراپ

بۇنىـڭ نهتىجىـسىدە ئۇالرنىـڭ روھـى . قالغان پىسخىك ئېنىرگىيىنى قايتا تولۇقلىۋېلىشقا ئىمكانىيهت تـاپتى

ى بىـلهن رادىئاتـسىيىلىنىپ، چوڭقۇرلۇقىدىكى ئىچكى پىسخىك جۇغالنما يهرلىـك مهدەنىيهتنىـڭ سۈركىلىـش

14

يهنه بىر تهرەپتىن، بۇ . تارىم ۋادىسىدا ئهزەلدىن كۆرۈلۈپ باقمىغان مهدەنىيهت گۈللىنىشىنى كهلتۈرۈپ چىقاردى

ــۇرا تۈزلهڭلىــك ــاي، شــهرقته ئوتت ــا بولۇشــىغا قارىم ــان زون ــاتقۇ ئىچكــى ئاســىيادىكى بىــر پىنه ســىرلىق بالىي

پــارىس مهدەنىيىتــى ۋە يۇنــان مهدەنىيىتــى، شــىمالدا -تــى، غهربــته ئهرەبمهدەنىيىتــى، جهنۇبقــا ھىنــدى مهدەنىيى

يايالق مهدەنىيهتلىرىنىـڭ ئـۆز ئـارا ئۇچرىشىـشىغا، ئۆتۈشىـشىگه، سۈركىلىـشىگه كۆۋرۈكلـۈك رول ئوينايـدىغان

شۇڭا، قۇرۇقلۇقتىكى يىپهك يولىنىڭ ئالتۇن دەۋرىنىڭ كېلىشى، ئىخ ئهسـىردىن كېـيىن . مۇھىم تۈگۈن ئىدى

. امهن ئۇيغۇنالشقان تارىم ۋادىسىدىكى بوستانلىق مهدەنىيىتىنى يوشۇرۇن ئېنرتـسىيه بىـلهن تهمىـن ئهتتـى تام

ــۇرۇق قوۋملهرنىــڭ ئوموميۈزلــۈك ــارىم ۋادىــسىدىكى بۈيــۈك قوشۇلۇشــنىڭ مــۇقهررەر نهتىجىــسى ھهر قايــسى ئ ت

نهتىجىـدە بـۇ بۈيـۈك . رلهنـدى يۇغۇرلۇشى ۋە ئۇيغۇر گهۋدىسىنىڭ ئېتنىك تهركىبىگه ئۇيۇشىشى بىـلهن خاراكتې

بىـر «: خۇددى ياپونىيه ئالىمى خانىدا تورو ئېيتقاندەك . قوشۇلۇش ئۇيغۇر مهدەنىيىتىنىڭ ئالتۇن دەۋرىنى ئاچتى

مىللهت مهدەنىيىتىنىڭ گۈللىنىشى كـۆپىنچه ھـالالردا شـۇ مىللهتنىـڭ باشـقا مىللهتـلهر بىـلهن قانچىلىـك

يىل 300كولومبو ئامېرىكا قۇرۇقلۇقىنى تاپقاندىن كېيىنكى . »ەتلىكدەرىجىدە ئۇچراشقانلىقى بىلهن مۇناسىۋ

مابهينىدە ئهنئهنىۋى ئاساسى بولمىغان ئامرىكا مهدەنىيىتى نېمىشقا كىشى ھهيران قالدۇرغۇدەك دەرىجىـدە تېـز

هنلىرى تهرەپتىن بۇ يېڭى قۇرۇقلۇققا ئاققان تهۋەككۈلچىلىك روھىغا بـاي ياۋروپـا كـۆچم -تهرەققى قىلدى؟ تهرەپ

نى بۇزۇپ تاشلىدى؟ بىر قېتىملىـق خهلقئـارالىق چـوڭ »مهدەنىيهت ۋاكۇئۇمى «قانداق قىلىپ يېڭى دۇنيادىكى

زىياپهت سـورۇنىدا يـۈز بهرگهن مۇنـداق قىزىقـارلىق ۋەقه بىـزگه يېڭـى قۇرۇقلۇقنىـڭ تهرەققىيـات تىلـسىمىنى

ته جۇڭگولۇقالر، رۇسالر، فرانسۇزالر، گېرمانالر ئېيتىشالرغا قارىغاندا، ئاشۇ قېتىملىق زىياپهت : كۆرسىتىپ بهردى

. كـۆز قىلىـپ مـاختىنىپتۇ -بهس بىلهن ئۆزلىرىنىڭ مىللى مهدەنىيهت ئهنئهنىسىنى كـۆز -ۋە ئىتالىيانالر بهس

ئـۇالر ئۆزلىرىنىـڭ مهقـسىتىنى تېخىمـۇ . پهقهت ئامېرىكىلىقالرال پىسىڭڭىدە كۈلـۈپ قويـۇپ ئېغىـز ئاچمـاپتۇ

ــۇزۇن ئوبرازلىــق ۋە قايىــل ق ىالرلىــق قىلىــپ ئىپــادىلهش ئۈچــۈن مىللــى ئاالھىــدىلىكىنى، مىللىتىنىــڭ ئ

جۇڭگولـۇقالر پـۇرىقى : بىـرىگه قهدەھ تۇتۇپتـۇ -تارىخىنى گهۋدىلهندۈرىدىغان داڭلىق ھاراقلىرىنى چىقىرىپ بىـر

، ئىتالىيـانالر دىماقنى غىدىقالپ تۇرىدىغان ماۋتهي ھارىقىنى، رۇسالر ۋودكىسىنى، فرانـسۇزالر شـامپان ھـارىقىنى

نۆۋەت ئامېرىكىلىقالرغـا كهلگهنـدە، . ۋىنوسىنى، گېرمانالر ۋېسكىسىنى رومكىلىرىغا قۇيۇپ، قهدەھ كۆتۈرۈشۈپتۇ

. مانا بۇ ئهبجهش كوكتېيل ھـارىقى «دە، _ ئازدىن قۇيۇپ، ئارىالشتۇرۇپ، قهدەھ كۆتۈرۈپتۇ -ھهرخىل ھاراقالردىن ئاز

15

» دېگهن مىللى روھىنى گهۋدىلهنـدۈرۈپ بېرىـدۇ » ئىجادىيهت دېمهكتۇر _ ئۇنۋېرساللىق «بۇ ئامېرىكىلىقالرنىڭ

.دەپتۇ

ــارىخى ــۇرۇپتىمىزكى، ت ــمهك، كــۆرۈپ ت ــا مهدەنىيىتــى 300دې ــاش ئامېرىك ــدىغان ي ــا يهتمهي يېڭــى _ يىلغ

. قۇرۇقلۇق بايقالغاندىن كېيىنكى مىللهتلهرنىـڭ چىـڭ قوشۇلۇشـىدىن شـهكىللهڭهن ئارىالشـما مهدەنىيهتتـۇر

نىڭ مىللى مهدەنىيىتىنى بىر پۈتۈنلۈككه ئىگه قىلىپ تۇرغان پىسخىك تىندۇرمىسىدا تهۋەككۈالنه روھقا ئۇالر

باي ياۋروپا كۆچمهنلىرىنىڭ، ياۋايى جاسارىتى ئۇرغۇپ تۇرغان قىزىل ئهتلىك ئىندىئانالرنىڭ، دېڭىز ئوكيـانالرنى

. رلىرىنىـڭ مهدەنىـيهت گېنلىـرى مهۋجـۇت كېچىپ، يېڭى قۇرۇقلۇققا قۇللۇققا ئېلىپ كـېلىڭهن ئافرىقـا نېگى

شۇڭالشقا، كۆپ خىل ئېرىق ۋە مىللهتلهرنىڭ چىڭ قوشۇلۇشىدىن يوشۇرۇن ئېنېرگىيىگه ئېرىشكهن ئامېرىكا

. مهدەنىيىتى پارتالش خاراكتېرلىك تهرەققىياتالرغا ئېرىشتى

ۇشى مۇ ئۆزىگه دەل شـۇنداق ئهسىردىكى تارىم ۋادىسىدا يۈز بهرگهن مىللهتلهرنىڭ چوڭ قوشۇل IXمىالدىيه

چۆللۈكنىــڭ شــىمالىدىن كۆچــۈپ كهلــگهن ئۇيغــۇر مهدەنىيىتىنىــڭ . يوشــۇرۇن ئېنىرگىيىنــى ئۇچرىغانىــدى

گهۋدىسىگه تارىم ۋادىسىدىن ساك، تۈرى قاتارلىق ياۋروپا ئارقىغا مهنـسۇپ قهدىمقـى مىللهتـلهر، چـارۋىچىلىقىنى

خېلـى بالـدۇرال تۈركلهشـكهن تهۋە قـوۋم الر ، ۇل ئارقىغـا ئاساس قىلىپ، كۆچمهن تۇرمـۇش كۆچۈرىـدىغان موڭغـ

نهتىجىدە، تارىم دىكى بـۇ بۈيـۈك ئۇچرىشىـشى .ئوتتۇرا ئاسىيا توپىغا مهنسۇپ يهرلىك خهلقلهر زىچ يىغالشقانىدى

يېڭىدىن ھاياتى كۈچكه ئېرىشكهن ئۇيغۇر مهدەنىيىتىگه نىسبهتهن مۇقىم بولغان ئىچكى ماھىيهتلىك قۇرۇلمـا

دۇنيـا مهدەنىـيهت تـارىخى شـۇنى ئىـسپاتلىدىكى، مىللهتلهرنىـڭ بۈيـۈك . پىسخىك جۇغالنمـا تهگـدىم قىلـدى ۋە

قوشۇلۇشــىدىن شــهكىللهڭهن پىــسخىك ئهنــدىزە ھامــان ســىرتقى مهدەنىيهتلهرنىــڭ غىدىقلىــشىغا نىــسبهتهن

شامان دىنـى . لىدۇيهكلهش پوزىتسىيىسىنى ئهمهس، بهلكى قوبۇل قىلىش، مايىل بولۇش خاھىشىنى ئىپادە قى

بىــلهن خاراكتېرلىنىــدىغان ئالتــاي مهدەنىــيهت چهمبىرىكــى ئىچىــدە ھايــاتلىق پائــالىيىتىنى داۋامالشــتۇرۇپ

كهلگهن ئورخۇن ئۇيغۇرلىرى قانداقالرچه شامان دۇنياسى ئىچىـدە تـۇرۇپ مهنىـي دىننـى قوبـۇل قىاللىـدى؟ مىـڭ

ويۇنۇپ كهلگهن تارىم ۋادىسىدا ئىـسالم دىنـى نىـمه ئۈچـۈن يىلالردىن ئارتۇق ۋاقتى شهرقى بۇددىزم روھى بىلهن ت

شــۇنچه تىــز ئومۇمالشــقانلىرى؟ بىزنىــڭ قارىــشىمىزغا، بــۇددىزمى مهدەنىيىتــى چوڭقــۇر يىلتىــز تارتقــان تــارىم

16

ۋادىسىدا ئىسالمىيهتنىڭ تىز سۈرەت بىلهن كېڭىيىشىنى ئهرەب خهلىپىسى مىڭ ۋالىلداپ تۇرغان شهمـشهرنى

يۈك قوشۇلۇش تىن كېيىنكى ئۇيغۇر مهدەنىـيهت پىسخىكىـسىدىكى تـاش مـايىللىقى ئهنـدىزە ئهمهس، بهلكى بۈ

بىـرىگه باغلىغـان يىـپهك يـولى ئېلىـپ كهلـگهن -ئاسـىيا چـوڭ قۇرۇقلـۇقىنى بىـر -چۈنكى ياۋروپـا . بهلگىلهڭهن

ه قارىتىـپ ئهسـىرلهردىكى تـارىم ئورمـانلىقىنى، تـۆت تهرەپـك IX - VIIIئالهمشۇمۇل جۇغراپىيىـسى ئهۋزەللىـك

پۇرىقىغــا قارىمــاي شــىرنه يىغىــدىغان ھهســهل ھهرىــسىگه -دەرىزىــسى ئېچىــۋېتىلگهن ئــۆيگه، گۈللهرنىــڭ رەڭ

شۇڭالشقا، بۇ خىل ئىمكـانىيهت ئۇيغـۇر مهدەنىيىتىنىـڭ ئوتتـۇرا ئهسـىردىكى ئـالتۇن دەۋرىنـى . ئايالندۇرغانىدى

دەنىيىتى بىلهن بۇددىزمى روھىدىن تويۇنغان ئىدىقۇت ئىسالم تۈسى قويۇق بولغان قاراخانىيالر ئۇيغۇر مه . ئاچتى

ئۇيغۇر مهدەنىيىتى بۈيۈك قوشۇلۇشىدىن كېيىنكـى ھايـاتىي كـۈچى ئۇرغـۇپ تۇرغـان روھـى تىنـدۇرىمى ئىچىـدە

ئهسـىردىن تارتىـپ يېقىنقـى زامـان ۋە ھـازىرقى زامـانغىچه ئوتتۇرا . ئاجايىپ گۈللىنىش مهنزىرىسىگه ئېرىشتى

ــۇرۇچىنى ۋە غــول ــۇر مهدەنىــيهت پىسخىكىــسىنى خېمىرت ــارىخى دەۋرلهردە شــهكىللهڭهن ئۇيغ ــۇزاق ت بولغــان ئ

ئۇنىـڭ . تومۇرىنى دەل ئاشۇ بۈيۈك قوشـۇلۇش تىـن كېيىنكـى جۇشـقۇن روھـى تىنـدۇرىمىز ھاسـىل قىلغانىـدى

ئهرلىك دىن بىلهن ئاياللىق دىننىـڭ، يـاۋايى جهسـۇرلۇق -يهتلىك ئاالھىدىلىكى ئىچكى تهركىبى بىلهن ماھى

بىلهن خۇشخۇي تهمكىن لىكنىڭ، شىۋاق ھىدى بىـلهن بـازار كۈيىنىـڭ ،سـاددا شـېئىرىيهت بىـلهن سـوغۇققان

هزمـۇن پهلسهپه نىڭ، شۇنداقال جاسارەت بىلهن نازاكهتنىڭ، ھېسىيات بىلهن ئهقىلنىڭ ئۆز ئـارا ئۇچرىشىـشىدا م

تارىم ئويمانلىقىدىن ئىبارەت بۇ سـىرلىق بالىيـاتقۇدا ئۇيغـۇر مهدەنىـيهت پىسخىكىـسىنىڭ كـۆپ . تاپقان ئىدى

خىل مهدەنىيهت گېنلىرىدىن رەڭ ئالغان؛ گاھ ھاياجانلىنىپ، گاھ پهسكويغا چۈشۈپ تۇرىـدىغان؛ قۇرغـاق ئهممـا

ان ئازابالرغـا مهپتـۇن بولـۇپ ئۆتۈشـتىن كـۆرە ئۆزىنى ھهر ۋاقت سۇغىرىپ تۇرۇشنى ئىـستهيدىغان؛ ئىچكـى پىنهـ

. ئاستا يېتىلمهكته ئىدى-سىرتقى، يىراقتىكى غايىۋى مهنزىرىلهرگه تهلپۈنىدىغان تۆرەلمىلىرى ئاستا

4

17

بـازارالر تهكلىماكـان باغرىغـا غهرق -شاۋقۇن سـۈرەڭه تولغـان قانچىلىـك شـهھهر . تاالي يىلالر ئۆتۈپ كهتتى

ويالپ تىنىمــسىز ئۆتــۈپ تۇرىــدىغان تــۆگه كارۋانلىرىنىــڭ كولــدۇرما ســادالىرى قايتــا يىــپهك يــولىنى بــ. بولــدى

تهكلىماكـان گىرۋەكلىرىـدىكى يېـشىل بوسـتانلىقالردىكى بىـر مهھهل گـۈللهنگهن قـارا . ئاڭالنمايدىغان بولـدى

رى ئىچىـدە تـوزانلى -خانىالر مهدەنىيىتى بىلهن تۇرپـان ئويمانلىقىـدىكى ئىـدىقۇت مهدەنىيىتـى تارىخنىـڭ چـاڭ

ــنه قىلىۋېتىلــدى ــارىم ئويمانلىقىنىــڭ پىنهــان ســۈكۈتلىرىمگه دەپ چىڭگىــز قوشــۇنلىرىنىڭ دەھــشهتلىك . ت

ۋەھىمىسى بىلهن قارا قوتانالرنىڭ شهپقهتـسىز ھۇجـۇملىرى بىـر مهھهل تىـنچ، مـۇقىم بولغـان تېـرىم ھاياتىغـا

ــۇزۇ ــۇقنى ب ــسىدىكى تهڭپۇڭل ــسخىك جۇغالنمى ــڭ پى ــۈككهن مىللىتىمىزنى ــلىدىكۆن ــز . پ تاش ــته دېڭى غهرب

مهدەنىيىتىنىڭ قايتا گۈللىنىشى قۇرۇقلۇقتىكى يىپهك يولىنىڭ ھهل قىلغۇچ ئهھمىيىتىنى بىكار قىلىـپ،

مهركىزى ئاسىيا چۆللۈكلىرىدە پېتىۋاتقـان . ئىچكى ئاسىيا رايونىنىڭ پاجىئهلىك تهغدىرىنى بهلگىلهپ قويدى

قـاراپ تىنىمـسىز ئـۇزاپ تۇرىـدىغان تـۆگه كارۋانلىرىنىـڭ كهچكى قۇياشنى قوغلىـشىپ، ئۇپـۇق چهمبىـرىكىگه

ئـاخىرى -خىۋ ئهسىرلهردىن تارتىپ ئوتتۇرا ئاسـىيا رايـونى بـاش -خۋ. ئىزلىرى ئهمدى قايتا كۆرۈنمهيدىغان بولدى

ئهرەپ چۆللۈكلىرىــدىن . يــوق ئىچكــى تهپرىقىچىلىــك ۋە سىياســى مۇقىمــسىزلىق پاتقىقىغــا پېتىــپ قالــدى

ئهتراپىغــا ئۇيۇشــۇپ، ئۇچقــۇر ئارغىماقلىرىغــا تايىنىــپ ئــۈچ قىتــئهگه كــېڭهيگهن ئهرەپ خهلىپىنىــڭ قىلىچــى

دۈككىـگه - دەكـكه ئىسالم مهدەنىيىتى ئهھلى سهلب يۈرۈشلىرىدىن كېيىن، زەئىپلىككه يۈز تۇتقان تهقـدىردىن

ا قهسـىرلىرىدىكى چۈشۈپ قالغان باغداد خهلىپىلىرى بىر زامانالردا ئۆزلىرىنىڭ ۋىزانتىيىنىڭ ھهيۋەتلىك ئـورد

كهرەشـــمىلىك تولغىمـــا -مهخـــمهل دىۋانلىرىـــدا ســـۇنايلىنىپ يېتىـــپ، شـــهھال كۆزلـــۈك رەققاســـالرنىڭ نـــاز

پۈتكــۈل شــهرقى . ئۇســۇللىرىنى تاماشــا قىلغــان چــاغلىرىنى تهســهۋۋۇرىغا ســىغدۇرالماي ئاتقــان بولــۇپ كهلــدى

مۇسـۇلمان دۇنياسـىدا ھۆكـۈم سـۈرىۋاتقان پۈتكـۈل شـهرق . مۇسۇلمان دۇنياسىدا ھۆكۈم سۈرۈۋاتقان بولۇپ قالـدى

ئۇنىـڭ ئۈسـتىگه، جۇڭغـار . مهنىۋى چۈشكۈنلۈك تـارىم ۋادىـسىنىڭ روھـى تهنهـالىقىنى تېخىمـۇ كۈچهيتىـۋەتتى

ئاقسۆڭهكلىرىنىڭ ھهربى كۈچىگه تايىنىپ سـهئىدىيه خانلىقىـدىن ھـاكىمىيهتنى تارتىۋالغـان ئاپـاق خوجـا ۋە

ــالمىش ــۇرىتلىرى ئات ــڭ م ــا <ئۇنى ــشانلىقخوج ــوپىلىق<، >ئى ــز > س ــارقىلىق مىللىتىمى ــاتلىرى ئ تهرغىب

ــا زۇلمهتــكه . ئىدېئولوگىيىــسىنى مهنىــۋى مهھكۇملۇققــا ئهســىر قىلــدى ــارىم ۋادىــسىدا گوي شــۇندىن باشــالپ ت

.ئوخشايدىغان قاباھهتلىك ئۇزۇن دەۋر ھۆكۈم سۈرۈشكه باشلىدى

18

ــم پاپاســى بىــلهن فىئــودال كىنهزلىرىنىــڭ مــۇدھىش ھۆكــۈمران لىقىنى ســىلكىپ تاشــالپ، چېركــاۋ رى

پهلسهپىسىنىڭ سـىرلىق سـىرتمىقىدىن قۇتۇلـۇپ چىققـان ياۋروپـا يهلكهنلىـك كېمىلىـرى ئـارقىلىق تولـۇپ

تاشقان ھاياتى كۈچكه ئىگه يېڭى دېڭىز مهدەنىيىتى بهرپـا قىلغـان چاغـدا، ئاسـىيا تولىمـۇ قېرىـپ كهتكهنىـدى،

گـاڭ ۋە -ئېفـرات، ھىنـدى -سۈرەنـسىز ئاققـان نېـل، دەجـله - شاۋقۇن ئۇزاق زامانالر مابهينىدە جىمجىت بىر خىل،

چاڭجىياڭ دەريـالىرى ئـۆز ھاۋزىـسىدىكى تېـرىم مهدەنىيىتىنـى قاتمۇقـات التقـا بىـلهن تىنـدۇرۇپ _ خۇئاڭ خې

بۇنىڭ نهتىجىسىدە كۈنسېرى ئالغا قاراپ كىتىۋاتقـان ياۋروپانىـڭ ئهكـسىچه، ئاسـىيا بارغانـسېرى . تاشلىغانىدى

.ە قالدىكهينىد

ئاســىيا چــوڭ قۇرۇقلۇقىــدىكى نۇرغۇنلىغــان چــوڭ دەريــاالر ئوتتــۇرا -شۇنىــسى قىزىقــارلىقكى، ياۋروپــا

مـــۇز بىـــلهن قاپالنغـــان ھهيۋەتلىـــك تـــاغ تىزمىلىرىـــدىن باشـــلىنىپ تـــۆت ئهتراپتىكـــى -قىـــسمىدىكى قـــار

ھـالبۇكى، ئىچكـى ئاسـىيا . ىـدۇ ئوكيانالرغـا قۇيۇل -تۈزلهڭلىكلهرگه قاراپ ئېقىپ، ئهڭ ئاخىرقى پايانسىز دېڭىز

ئېقىنالر تۆت ئهتراپنى قورشاپ تۇرغان ئېگىز تـاغالردىن باشـلىنىپ، -رايونىدىكى تارىم ئويمانلىقىدا بولسا، دەريا

دۇنيادىكى ھهر قانداق بىر جاينىـڭ . مهركهزگه قاراپ ئېقىپ ئهڭ ئاخىرى تهكلىماكان قوينىغا سىڭىپ كېتىدۇ

مۇھىــت بــۇ ماكانــدا ياشــىغۇچى وخــشىمايدىغان بــۇ خىــل تهتــۈر تاناســىپلىق جايلىــشىش غــا ئ جۇغراپىيىــۋى

ئىـستهيدىغان قۇرغـاق خهلقلهرنىڭ ئۆزىگه خاس خاراكتېر ئاالھىدىلىكىنى ۋە ھهر ۋاقت سۇغىرىلىپ تۇرۇشـنى

بولۇپمـۇ بـۇ رايـوننى شـهرق بىـلهن غهربنىـڭ يېنـى ئۈچـۈرلىرى . مهدەنىيهت پىسخىكىسىنى شـهكىللهندۈرگهن

تهمىنلهپ تۇرىدىغان يىپهك يولى خارابالشـقاندىن كىـيىن، ناھـايىتى ئۇزاققـا سـوزۇلغان، كىـشىنى بىـزار بىلهن

تهكلىماكاننى قۇچاقالپ، چۆل جىمجىتلىقىغا ئهسىر بولـۇپ تېنىچقىـنه . قىلىدىغان سىرلىق سۈكۈنات باستى

دەريـا التقىلىـرى ۋە چىرىنـدىلهرنى .ئاقىدىغان تارىم دەرياسى ئۆز ھهۋىسىنى چوڭقۇر التقىالرغا كۆمـۈپ تاشـلىدى

شهكىللهڭهن بوستانلىقالردا تهكلىماكان قۇملۇقىنىڭ مهڭگۈ توختاپ قالمايدىغان ھۇجۇمى بىـلهن ئېلىـشىپ،

چـاك يېرىلغـان پـۇتلىرىنى _بۇرۇقتۇم ھاياتقـا ئـۆگهڭهن بـۇ تـارىملىق تېـرىمچىالر قۇرغـاق، ئۆلـۈك توپىـدا چـاك

. تهكــرار ئېيتىــشىغا كۆنۈككهنىــدى-چاچرىتىــپ بىــر جهڭنــامىنى تهكــرارتــاتىالپ، مهدداھالرنىــڭ شــاللىرىنى

يىل مابهينىـدە، ئىچكـى ئاسـىيادىكى بـۇ سـىرلىق بالىيـاتقۇدا ھايـاتى كـۈچى تولـۇپ 500ناۋائىيدىن كېيىنكى

ــدى ــۆرەلمىلىرى بىخلىيالمى ــڭ ت ــى مهدەنىيهتنى ــقان يېڭ ــشىلىك . تاش ــدەك كى ــهرق تېرىمچىلىرى ــۇيهردە ش ب

19

قىدىكى چىگىش ئېتىكىلىق مهسىلىلهر ۋە ئائىله، نهسهپ ئهھكاملىرى مۇھاكىمه قىلىنمىدى؛ مۇناسىۋەت ھهق

خىيـالالر -ھىندىستانلىقالردەك مېتافىزىكىغا باي، پانى ئالهمنىڭ چهكـسىزلىكىگه مهھلىيـا بولىـدىهگان ئـوي

قىممىتىنـــــى، ئهقلـــــى يۈكـــــسهكلىكىنى، كهســـــكىن -بولۇنمىـــــدى؛ غهربلىكـــــلهردەك شهخـــــسنىڭ قهدەر

بۇ يهردە پهقهت . مهلىيهتچانلىقىنى ئۆز ئۇرۇنۇشلىرىنىڭ مىزانى قىلىدىغان پهلسهپه تېخىمۇ ۋۇجۇتقا كهلمىدىئه

سـاندا -قۇم بارخانلىرىنىڭ سۈررەڭ، زېرىكهرلىك جىمجىتلىقىغا ئوخشاش چىدىغۇسىز سـۈكۈنات؛ پىنهـان، ئانـدا

قى نۇقتىغــا يېتىــشنى ئويلىمايــدىغان كۆرۈنــۈپ قالىــدىغان غــۇۋا ھاياجــان؛ قۇرغــاق، چاڭقــاق ئىــستهك؛ ئــاخىر

تېخىمـۇ توغرىـسى، يېڭىـدىن گۈللىنىـشكه ئېرىـشكهن ياۋروپـالىقالر مهۋج ئـۇرۇپ . سهۋرسىزلىك ھۆكۈم سۈردى

ــان ــۈزۈپ كېتىۋاتق ــاراپ ئ ــلهن شــامال يۆلىنىــشىگه ق ــدا، تهۋەككــۈالنه قهدەملىــرى بى ــان ئاتالنتىــك ئوكيان تۇرغ

ــى ــرىگه يېڭ ــاق يهلكهنلى ــڭ ئاپ ــسى كېمىلىرىنى ــارىم ۋادى ــدا، ت ــلىغان چاغ ــشقا باش ــارىخىنى يېزى ــڭ ت دۇنيانى

غـا، يېقىنقـى زامـان » تهنهـا ئـارال «غـا، كونـا قۇرۇقلـۇقتىكى >ۋاكۇئـۇم بهلبىغـى <ئىنسانىيهت مهدەنىيىتىنىـڭ

گويا زۇلمهتكه ئوخشايدىغان بۇ خىل مـۇدھىش دەۋر تـاكى . ئايلىنىپ قالغان ئىدى > ئۇنتۇلغان زونا <تارىخىدىكى

.هسىرنىڭ تاڭ نۇرى يېتىپ كهلگۈچه داۋامالشتىخخ ئ

دەرۋەقه، جۇغراپىيىلىك مۇھىت ھهممىنى بهلگىلهيدۇ، دەيدىغان نهزەرىيه مۇتلهق ئىلمـى نهزەرىـيه ئهمهس،

لېكىن جۇغراپىيىلىـك جايلىشىـشنىڭ بىـر مىللهتنىـڭ مهدەنىـيهت تهرەققىياتىغـا كۆرسـىتىدىغان بىۋاسـته

چوڭ دەريا ۋادىلىرىدىكى التقىالردىن شهكىللهنگهن تۈزلهڭلىكلهردە ياشاپ . يدۇتهسىرىنى سهل چاغلىغىلى بولما

كهلگهن ھىندىالر بىلهن شىمالى ئاسىيانىڭ يهلپۈنۈپ تۇرغان پايانسىز يايالقلىرىدا ئات ئۈستىدە ياشاپ كهلگهن

ــق ــدە پهرقلى ــايىتى زور دەرىجى ــشىماسلىقىنى ناھ ــسىنىڭ ئوخ ــيهت پىسخىكى ــڭ مهدەنى ــان موڭغۇلالرنى بولغ

ياۋروپا مهرىپهتچىلىك دەۋرىدە ئۆتكهن فرانـسىيه پهيالسـوپى مۇنتېـسكىيۇ . جۇغراپىيىلىك مۇھىت بهلگىلىگهن

گهرچه ئۆز تهلىماتلىرىدا جۇغراپىيىلىك مۇھىتنىڭ ھهل قىلغۇچ رولىنـى ھهدەپ كـۆككه كۆتـۈرگهن بولـسىمۇ،

ىكى سهل قاراشقا بولمايدىغان تهرەپلىرىنىمـۇ ھهر قايسى مىللهتلهرنىڭ مهدەنىيهت تهرەققىياتىد لېكىن ئۇنىڭ

ــىتىپ بهردى ــسانه . كۆرس ــهۇر ئهپ ــالهمگه مهش ــۈن ئ ــېمه ئۈچ ــدا ن ــى يۇنان ــڭ _قهدىمك ــادەم بهدىنىنى ــۋايهتلهر، ئ رى

گۈزەللىكىنى ئىپادە قىلىدىغان ھهيكهلتىراشلىق شۇنچه تېز تهرەققـى قىلـدى؟ مـاركس بـۇنى گرېتـسىيىنىڭ

ئۇنىـڭ بۇلۇتـسىز كـۆك - گـۈزەل تهبىئىـي شـارائىتى يۇنانلىقالرنىڭ«: اغلىدىگۈزەل جۇغراپىيىلىك مۇھىتقا ب

20

ئۇالر ئۆزلىرىنىڭ . ئاسمىنى ، ئۇننى ئوراپ تۇرغان چهكسىز يېشىل زۈمرەت دېڭىزى ئۇالرنى گۈزەللىككه ئۈندىدى

زەل، گرېتــسىيىنى قــاپالپ تۇرغــان گــۈ. ئىالھلىرىنىمــۇ ئهڭ گــۈزەل، ئهڭ ئــالى كىــشى ســۈپىتىدە تهســۋىرلىدى

، دېڭىزىــدا لهھهڭــگه مىنىــپ، شــىددەتلىك دولقــۇنالر >بۈيــۈك ئاتــا<زەڭــگهررەڭ ئاســماننى ئــادەم قىياپىتىــدىكى

ئارىسىدا يۈرىدىغان زور بىر كىشى قىلىـپ تهسۋىرلىـسه ، قۇياشـنى ئـوت ئۇچقـۇنلىرى چاچىـدىغان بىـر ئاقـساق

»...تۆمۈرچى قىلىپ تهسۋىرلىدى

يــېغىن - تهكلىماكــان گىرۋەكلىــرىگىچه بولغــان قۇرغــاق، ھــۆل ىدىنۋائىزلىــق ئهرەب ســهھرالىر-مهدداھ

ساندا ئۇچ راپ تۇرىدىغان بوستانلىقالر ئۆز ئـارا گىرەلىـشىپ كهتـكهن ئىچكـى - بىلهن ئاندا جهزىرىلهر_سىز، چۆل

بـۇ يهردىكـى قۇيـاش نۇرىنىـڭ تونـۇردەك قىزدۇرۇشـى بىـلهن سۇسـىز چۆللهرنىـڭ . ئاسىيادا تهرەققـى قىلغانىـدى

ۇندەك يالىلدىشىدىن شهكىللهڭهن قۇرغاق، زېرىكهرلىك ھايات ئۇالرنى شېئىرىي تۇيغۇغا باي، ھىـسىياتچان، ئالت

ئېهتىمـال . تىل سـهنىتى ئـارقىلىق ئۆزلىرىنىـڭ چاڭقىغـان روھـى دۇنياسـىغا تهسـهللى تېپىـشىغا ئـۆگهتكهن

باشـقا گهر . ىـۋەر بولمىـسا كېـرەك ،دۇنيادا باشقا ھېچقانداق بىـر مىلـلهت ناتىقلىقتـا ئهرەبـلهردەك ئۇنچىلىـك چ

قانداق بىر تىل ئىپـادىلهش ئىقتىـدارى، قـاپىيه ۋە شـېئىرى تۇيغـۇ جهھهتـته ئهرەپ تىلىـدەك كۈچـۈك بولمىـسا

ــداق يازغــان ئىــدى . كېــرەك ــۇ ھهقــته مۇن ــۇزۇن يىــل تهتقىــق قىلغــان فىللىــپ ھىتتــى ب ــارىخىنى ئ : ئهرەپ ت

ارلىق تهرەپلىرىنى ئىپادە قىلىشتا ئهرەپ تىلىـدەك كۈچلـۈك دۇنيادىكى ھهرقانداق بىر تىل مىللى روھنىڭ ب «

شېئىرىي مىسراالر ئارقىلىق ھېسسىياتنى ئىپادىلهش ئىـسالمىيهتتىن ئـاۋالقى ئهرەبلهرنىـڭ . بولمىسا كېرەك

ئۇالرنىـــڭ تىـــل ئىقتىـــدارى پهقهت شـــېئىرىيهت ئـــارقىلىقال ئهڭ ياخـــشى . بىردىنبىـــر ئاالھىـــدىلىكى ئىـــدى

ئىــسالم دىنــى ئهرەب تىلىنىــڭ بــۇ خىــل ئاالھىــدىلىكىنى ۋە ئهرەب . تىگه ئېرىــشهلهيتتىئىپــادىلىنىش پۇرســى

ئىــسالم دىنىنىــڭ . مىللىتىنىــڭ بــۇ خىــل پىــسخىك ئــۆزگىچىلىكىنى ئۆزىــدە تولــۇق نامايــان قىلغــان ئىــدى

».غهلىبىسى مهلۇم مهنىدە بىر تىلنىڭ غهلىبىسى، بولۇپمۇ بىر كالسسىك دەستۇرىنىڭ غهلىبىسى ئىدى

. نىـڭ كاللىـسىغا )ياۋروپالىقالر(پهرەڭلهر _ ئهقىل ئۈچ نهرسىگه «: ڭا ئهرەبلهر ئۆزلىرىنىڭ بىر ماقالىدا شۇ

ئوتتـۇرا ئهسـىردىكى ئهرەب . دەيـدۇ » لۇقالرنىـڭ قولىغـا، ئهرەبلهرنىـڭ تىلىغـا مۇجهسـسهملهشكهن ) جۇڭگو(چىن

ڭ ئىپادە قۇدرىتى ئارقىلىق ئېرىشكهن مهدەنىيىتى ۋە پهلسهپىسىنىڭ گۈللىنىشى، ئهمهلىيهتته، ئهرەب تىلىنى

21

دەپ تهرىپلىگهن ئوتتۇرا ئهسـىر » شېئىرىيهت ئېلىنى ئىزدىسهڭ ئىرانغا بار «: گېگىل. شېئىرىي پهلسهپه ئىدى

بۈيــۈك . پــارىس شــېئىرىيىتىمۇ مۇســۇلمان شــهرقىنىڭ شــېئىرىي تۇيغۇســىدا يۈكــسهك پهلــله ياراتقــان ئىــدى

ۇق مۇساپىنى بېسىپ ئۆتكهن ئۇيغـۇر ئهدەبىيـاتى، ئهمهلىيهتـته، سـاپ قوشۇلۇشتىن كېيىنكى مىڭ يىلدىن ئارت

ــدى ــات ئى ــدىهگان ئهدەبىي ــلهن خاراكتىرلىنى ــدە . شــېئىرىيهت بى ــهھرالىرىنىڭ زېرىكهرلىــك تۈنلىرى ئهرەب س

رىۋايهتلىرىنىڭ ئهڭ نهپىس، ئهڭ » مىڭ بىر كېچه«توقۇلۇپ، پۈتكۈل شهرق مۇسۇلمان دۇنياسىغا كهڭ تارقالغان

بابلىرى نېمه ئۈچۈن ئىشرەت ۋەسۋەسىلىرى گۈپۈلدەپ پۇراپ تۇرغـان بايـانالر بىـلهن شـهھال كۆزلـۈك ھـۆر گۈزەل

ــاز ــاكى نېــل -پهرىلهرنىــڭ ن ــسىدىن ت ــارىم ۋادى ــسىنى تاپىــدۇ؟ ت ــۆز ئىپادى ــا بىــلهن تولغــان تهســۋىرلىرىدە ئ زىب

، »مهي«، »يـار «ىدە نـېمه ئۈچـۈن دەرياسىغىچه بولغـان ئوتتـۇرا ۋە غهربـى ئاسـىيانىڭ ئوتتـۇرا ئهسـىر شـېئىرىيىت

.....ۋەسلىگه تهشنا ئىشقىي شېئىرىيهت شۇنچه تهرەققى قىلىدۇ؟» گۈل«ۋە » جانان«

شۈبهىسىزكى، ئاسىيا چۆللۈكلىرىنىڭ تونۇردەك قىزىيدىغان تومۇز كۈنلىرى بىـلهن زېرىكهرلىـك -شهك

نىــڭ ئىــشق مــۇھهببىتى بىــلهن ئــۆز پهرىيلهر-تــۈنلىرى بــۇ يهردە ياشــايدىغان كىــشىلهرنىڭ ئــاي يۈزلــۈك ھــۆر

-توزان ئېسىلىپ تۇرغان قايناق بازار-كۆڭلىنى ئاۋۇندۇرۇشقا ئۈندىدى؛ قۇرغاق ئاسمىنىدا بىر قهۋەت نېپىز چاڭ

پال كۆرۈنـۈپ قالىـدىغان چۈمبهللىـك قىـز چوكانالرنىـڭ يوشـۇرۇن رۇخـسارى سـۆز سـهنىتىدە -رەستىلهردە غىل

ــۇ كىــشىلهرنىڭ تهســهۋۋۇرىنى غى ھىمايىــسى بىــلهن قهســىرلهرنىڭ_دىقلىــدى؛ ھهيۋەتلىــك ســېپىل چىــۋەر ب

سۇلتانالرنىڭ پىنهان ھهرەمخانىلىرىغا بهخشهندە قىلىۋېتىلگهن ياش كېنىزەكلهر تۇلپارغا مىنگهن سـۇباتلىق

..شاھزادىلهر ھهققىدە تاتلىق خىيالالرغا رام بولدى

نكى ئۇزاق تارىخى دەۋردە پۈتكۈل ئهرەب ئهرەب ئىسالم مهدەنىيىتىنىڭ چۈشكۈنلۈكه يۈزلىنىشىدىن كېيى

تهكرار ئېيتىلىپ تۇرىدىغان -سهھرالىرى، ئىران چۆللۈكلىرى ، ماۋارائۇننهھر ۋە تارىم ۋادىسى يېڭىالنماي تهكرار

. قۇرغاق ۋۇجۇدىغـا تهسـهللى تېپىـپ كهلـدى _مۇھهببهت داستانلىرىنىڭ مهست قىلىشى بىلهن چاڭقاق _ئىشق

-ىللىق، بهدىئىي تهسهۋۋۇرىدىكى قېلىپبازلىق، مهزمۇنىدىكى قۇرغاقلىق ۋە يېمـا تهپهككۈر ئۇسۇلىدىكى بىر خ

مـــوتېفالردىكى تهكرارلىـــق مۇســـۇلمان شـــهرقىي نىـــڭ يېقىنقـــى زامانغـــا كهلگهنـــدە ئهقلـــى تهپهككۈرىـــدىكى

بۇنىڭ نهتىجىدىدە ئهدەبىي ئويغىنىش دەۋرىدىن كېيىن، ئىجتىمائىي پهنـلهر . چېكىنىشنى كهلتۈرۈپ چىقاردى

22

بىلهن پهلسهپىدە يېڭى تهپهككۈرغا، تهبىئىـي پهنـلهردە پـارتىالش خاراكتېرلىـك مـۇۋەپپهقىيهتلهرگه ئېرىـشكهن

.ئاستا كهينىدە قالدى_ياۋروپالىقالرنىڭ ئهكسىچه، ئىچكى ئاسىيا دەۋرىدىن ئاستا

5

ڭ قوشۇلۇشــىنى كهلتــۈرۈپ چىقارغانــدىن غهربــكه كۆچــۈپ، تــارىم ۋادىــسىدا مىللهتلهرنىــڭ چــو ئۇيغــۇرالر

ــيهت ــدىلىكىنى ۋە مهدەنىـ ــاراكتېر ئاالھىـ ــان مىللىتىمىزنىـــڭ خـ ــارتۇق جهريـ ــدىن ئـ كېيىنكـــى مىـــڭ يىلـ

دەرۋەقه، بــۇ جهريانــدا مىللىتىمىزنىـــڭ . پىسخىكىــسىنى شــهكىللهندۈرگهن ئاساســلىق دەۋر ھېـــسابلىنىدۇ

ھـالبۇكى، بىـر مىللهتنىـڭ . ەككهپ ۋە كۆپ خىلـدۇر مهدەنىيهت پىسخىكىسىنى شهكىللهندۈرگهن ئامىلالر مۇر

مهلۇم مهدەنىيهت مۇھىتىدا شهكىللهندۈرگهن پىسخىك جۇغالنمىسى ھهل قىلغۇچ ئهھمىيهتكه ئىگه بىر قـانچه

. ئامىلنىڭ مۇھىم رول ئوينىشى، باشقا قوشۇمچه ئامىلالرنىڭ مۇئهييهن تۈرتكىسى نهتىجىـسىدە ئىـشقا ئاشـىدۇ

ەنىــيهت پىسخىكىــسىنى شــهكىللهندۈرگهن ئاساســلىق ئــامىلالر نــېمه؟ ئــۇالر قانــداق رول ئۇنــداقتا، ئۇيغــۇر مهد

ئوينىغان؟

بىرىنچى، تهكلىماكان روھى

بۇنىڭدىن بىر قـانچه يىلـالر ئىلگىـرى، تهكلىماكـان گىـرۋىكىگه جايالشـقان بىـر قـانچه قاينـاق بازارنىـڭ

شـهرقى <:يياھ ھاياجان ئىلكىدە مۇنداق دېگهنىـكهن شهنبىلىك ھاياتىنى تاماشا قىلىۋاتقان بۇر ياپونىيىلىك سه

ئاسىيانىڭ ياپيېشىل ئېكىنزارلىقالر بىلهن تولغان مۇنبهت زېمىنىدا، ئۈستىدە ئاقۇش تۇمـانالر لهيـلهپ تۇرغـان

گىرىمسهن تاغ دەريالىرى غا قاراپ مۇقىم، پىنهان تېرىم ھاياتى كهچۈرۈپ كهلـگهن خهلقـلهر ئۆزلىرىـدە مـۇاليىم،

ق، ئاياللىق نازاكهتكه بـاي ھـۆل خـاراكتېرىنى يېتىلـدۈرگهن؛ لـېكىن ئىچكـى ئاسـىيانىڭ تهبىئىـي سهۋرچانلى

بۇ يهرنىڭ مۇھىتى قۇرغاق، تاغلىرى قاقـاس، قۇملـۇقلىرى پايانـسىز . مۇھىتى بۇنىڭغا تۈپتىن ئوخشىمايدىكهن

23

غــۇپ تۇرغــان قۇرغــاق يــورۇق، قىزىققــان، ئهرلىــك جاســارىتى ئۇر -بولــۇپ، بــۇ ھــال يهرلىــك خهلقلهرنىــڭ ئوچــۇق

>..خاراكتېرىنى يېتىلدۈرگهن بولىشى مۇمكىن

بىزنىڭچه، ياپونىيىلىـك بـۇ سـهيياھنىڭ يـۇقىرقى تهھلىلـى ئـاددى بىـر سېلىـشتۇرما بولمىـسا كېـرەك،

بوۋىلىرىمىز تهكلىماكان چۆللۈكىدىن ئىبارەت بۇ سىرلىق _چۈنكى ئۇزۇن تارىختىن بۇيان بىزنىڭ ئاتا . ئهلۋەتته

بۇ سىرلىق بالىياتقۇغا مىللىتىمىز ئۆز بېشىدىن كهچۈرگهن تـاالي . نى قۇچاقالپ ياشاپ كهلگهن ئىدى بالىياتقۇ

تهكلىماكـان ئـۇالر ئۈچـۈن . خۇشاللىققىمۇ، ئازابمۇ، ۋەھىمىمۇ، گۈزەللىكمۇ يوشـۇرۇنغان ئىـدى _ سهرگۈزەشتىلهر

ئۇنىـڭ باغرىغـا . ەل رىـۋايهتلهرنى توقـۇيتتى ، ئۇالر ئۇنى ئۇلۇغاليتتى، ئۇ توغرىلىق گـۈز >مېهرىبان ئانا ئىدى <بىر

بهزىدە ئاڭلىنىـپ قالىـدىغان مۇڭلـۇق ناخـشا سـادالىرىدىن، توخۇالرنىـڭ -كۆمۈلگهن قهدىمى شهھهرلهردىن بهزى

چىلالشــلىرىدىن، تۇلپارالرنىــڭ كىــشنهشلىرىدىن، تــۆگه كارۋانلىرىنىــڭ كولــدۇرما ئاۋازلىرىــدىن ســۆيۈنۈپ

يغانغــان يىگىــت قىــزالر گويــا ئۇلــۇغ ئانىنىــڭ ئهمچهكلىــرىگه ئوخــشايدىغان قهلبىــدە مــۇھهببهت ئو. كېتهتتــى

. . سانجاق قۇم بارخانلىرىنىڭ ئۈستىدە ئوڭدىسىغا يېتىۋېلىپ، تولۇن ئاينىڭ كۆتۈرۈلىشىنى كۈتهتتى _سانجاق

ۆل شـۇڭا چۆلنىـڭ گـۈزەللىكىنى پهقهت چـ . ئۇالرنىڭ ۋەتىنى، ئانىسى، كۆڭـۈل خۇشـى ئىـدى _ چۆل «دەرۋەقه، . .

ئۇنىـڭ گويـا . يهنه بىـر تهرەپـتىن، تهكلىماكـان ئـۇالر ئۈچـۈن قورقۇنچلـۇق سـىر ئىـدى » ...پهرزەنتلىرىال بىلىدۇ

ــدىغان ــان زور شــىردەك ھهيۋەتلىــك جىــسمىغا جىمىكــى رەھىمــسىزلىك، ۋەھىــمه، مهڭگــۈ تويماي ــۇخالپ ياتق ئ

ــۇرۇنغانىدى ــاچكۆزلۈك يوش ــر . ئ ــسا، بى ــۈركىرەپ نهرە تارت ــۇق گ ــۇ قورقۇنۇچل ــهھهرلهرنى، ئ ــاق ش ــدىال قاين كېچى

تـارىم ۋادىـسىدىكى ئۇيغـۇر خهلقىنىـڭ بوسـتانلىق مهدەنىيىتـى . كىمخاپتهك بوسـتانلىقالرنى يۇتـۇپ كېتهتتـى

ئۆز . ئهمهلىيهتته تهكلىماكان بىلهن بولغان نهچچه نىڭ يىللىق جاپالىق كۆرەش جهريانىدا شهكىللهڭهن ئىدى

ىنىڭ مىجهزىمۇ سۇسـىز جهزىـرىلهردە كـۆكلهپ تۇرغـان ئاشـۇ تىكهنلىـك مهنىسى بىلهن ئېيتقاندا چۆل ئادەملىر

راھهتلىــك بــاغالر، شــهھهرنىڭ ســالقىن ســارايلىرىدا يىلــالپ ئاپتــاپ . ئوتالرنىــڭ تهبىئىــتىگه ئوخــشاپ كېتىــدۇ

چۆل ئادەملىرىنىڭ چىرايـى قۇياشـتا چاقنـاپ . كۆرمىگهن لهشتهك ئاق چىرايالرنى بۇ يهردە ئۇچراتقىلى بولمايدۇ

ئۇالرنىڭ كىيىم كېچهكلىرىنىڭ ئۆڭۈپ ئاشۇ قۇمالرنىڭ رەڭگىـگه ئوخـشاپ قالغـان؛ . ىستهك پارقىراپ تۇرىدۇ م

قۇياشنىڭ ئوتتهك قىزىق تهپتى، ئۈزۈلمهي چىقىپ تۇرغان چۆل شاماللىرى جاھىللىق، قوپاللىق، مهردانىلىك،

. قېنىغا سىڭدۈرىۋەتكهن_سادىقلىقتهك خىيالهتلهرنى ئۇالرنىڭ قان

24

داق، بۇ يهردە تهبىئهت ھېچ بىر ھاياتلىقنى پهپىلىمهيدۇ؛ ھهممه نىمه ئۆزىنىـڭ قايتمـاس، ئـېگىلمهس شۇن

شۇڭالشقا ئۇيغۇر روھـى تهكلىماكـان قۇملـۇقى ئوتتۇرىـسىدا بىـر > !....روھىغا تايىنىپال مهۋجۇت بولۇپ تۇرااليدۇ

قـۇم باسـقان «ىمىن ھوشـۇرنىڭ بىز بۇ خىـل روھـى باغلىنىـشنى مهمـت . خىل ئىچكى مۇناسىۋەت شهكىللهڭهن

، مـۇھهممهت »قۇرۇتالپ كهتـكهن كـۆل «، ئهختهم ئۆمهرنىڭ >قۇملۇقنىڭ چۈشى <، خالىدە ئىسرائىلنىڭ »شهھهر

ــرە«باغراشــنىڭ ــز » جهزى ــۇر ھــېس قىالاليمى ــۇ چوڭق ــارلىق ئهســهرلىرىدىن تېخىم ــز . قات ــمهك، مىللىتىمى دې

ــۇ خاراكتېرىنىــڭ يېتىلىــشى ۋە ئىچكــى پىــسخىك جۇغالنمىــسى ــارەت ب ــدىن ئىب نىڭ تهركىبىــدە تهكلىماكان

ــسىدىكى ــۈچ ئوتتۇرى ــى ك ــر ئىالھ ــقىرى بى ــتىن تاش ــلهن تهبىئهت ــسان بى ــاق، ئىن ــڭ قۇرغ ــىرلىق جهزىرىنى س

.بادھلىنىشنى ئۆز ئىزدىنىشلىنىڭ مهقسىتى قىلىدىغان مهنىۋى ھالهت ئۆز ئىزلىرىنى چوڭقۇر قالدۇرغان

ىندۇرمائىككىنچى، دېهقان مىللهتكه خاس مهنىۋى ت

دەرۋەقه، نىـسبهتهن مـۇقىم بولغـان . دەپتىكهن» دېهقىنى بار مىللهت يوقالمايدۇ «: قايسىدۇر بىر پهيالسوپ

ئهۋالدقـا -تېرىم ھاياتى داۋامىـدا دېهقـانالر شـۇ مىللهتنىـڭ ئهنئهنىـۋى مهدەنىيىتىنـى سـاقلىغۇچى ۋە ئهۋالدتىـن

ئالتۇن _ يهر<ىنى ئۆز يېرىنىڭ ھوسۇلىدىن ئېلىپ، چۈنكى ئۆز نىسىۋىس . داۋامالشتۇرغۇچى گهۋدە ھېسابلىنىدۇ

ــوزۇق ــى > ق ــوت مهنبهلىرىن ــۇ، ئ ــدا س ــڭ ۋۇجۇدى ــايدىغان دېهقانالرنى ــسىلىپ ياش ــاتتىق ئې ــدىگه ق ــگهن ئهقى دې

بېــسىق، ئهنــئهنه _قوغلىــشىپ، تىنىمــسىز كۆچــۈپ يۈرىــدىغان چارۋىچىالرغــا قارىغانــدا جاھىــل، مــۇقىم، ئېغىــر

الىمايـدىغان، ئـۆز نېسىۋىـسىگه شـۈكۈر قىلىـپ ياشـايدىغان خـاراكتېر ئۈسـتۈن ئۇدۇملىرىنى ئۈزۈپ قويۇشنى خ

ــى ــورۇننى ئىگىلهيتت ــڭ . ئ ــك قىلىۋاتقانالرنى ــتانلىقالردا تىرىكچىلى ــدىكى بوس ــان گىرۋەكلىرى ــز تهكلىماك بى

يېقىنقى بهش ئهسىر دىن بۇيان دېهقـانچىلىقنى ئاسـاس قىلىـپ، قـول ھۈنهرۋەنچلىـك ۋە ئۇشـشاق تىجارەتنىـڭ

ئـۆزىنى تهمىنلهيـدىغان تهبىئىـي ئىگىلىـك مۇھىتىـدا بىـر خىلـدا ياشـاپ كهلگهنلىكىنـى -دىمى بىلهن ئـۆز يار

سۈيى ئىنتايىن كهمچىل، ئىقلىمى قۇرغاق، ھهر ۋاقت قۇم بورانلىرىنىـڭ شـىددەتلىك . چوڭقۇر ھېس قىلىمىز

ان قـولى ئـارقىلىقال ھايـاتلىق ھۇجۇمىغا ئۇچراپ تۇرىدىغان بۇ جهزىرىدە پهقهت ئۇيغۇر دېهقانلىرىنىـڭ ئهمگهكچـ

پهقهت دەھقـانالر بـۇ ناچـار . ئېهتىياجىنى كاپالهتكه ئىگه قىلىـدىغان يېـشىل بوسـتانلىقالر ھاسـىل بولغانىـدى

شـۇڭا، ئۆلـۈك توپىلىـق يولـدا كهتمىنىنـى . مۇھىتقا بهرداشلىق بېرىپ ئـۈن تىنـسىز ياشاشـقا ئادەتلهنگهنىـدى

25

تلىرىدا توپا توزىتىپ كېتىۋاتقان تـارىملىق بوۋاينىـڭ ياشـاڭغىرىغان چاك يېرىلغان پۇ -مۈرىسىگه ئېلىپ، چاك

كۆزلىرى بىـلهن چاڭگـا سـاقاللىرىدا ۋۇجۇدىغـا تىنىـپ كهتـكهن بىـر چوڭقۇرلـۇق، يىـراق ئۆتمۈشـكه تۇتىـشىپ

دېـمهك، قـۇرۇم ۋە تهڭـرى تاغلىرىـدىن تـارىم ئويمانلىقىغـا قـاراپ ئاققـان . كهتكهن بىر كهيپىيات ئهكس ئېتىـدۇ

تارماقلىرىنىڭ التقىلىرىدىن شهكىللهڭهن بوستانلىقالردا مىللىتىمىزنىڭ مـۇقىم تېـرىم -غۇنلىغان دەريا نۇر

بـۇ تىندۇرمىـدا . ھاياتىغا كۆچكهنـدىن بۇيـانقى دېهقـان مىللهتـكه خـاس روھـى تىندۇرمىـسى يوشـۇرۇنغان ئىـدى

مهزگىللىــك بىــر خىللىقــتىن جاھانــدىن خــالى بېكىــنمه كهيپىيــات، قېرىلىققــا خــاس ئېهتىياتچــان ، ئــۇزۇن

ئۇنىـڭ ۋۇجـۇدى بىـر خىلـدا . شهكىللهڭهن بۇرۇختۇملۇق، سۈررەڭ قۇملۇقالرغا ئهسىر بولغان سۈكۈنات بار ئىـدى

ئــۇ قــاغجىرايتتى، ئهممــا ئىنــدىمهيتتى؛ يىراقالرغــا . بهزىرىــپ ياتىــدىغان تهكلىماكــان چــۆلىگه ئوخــشاش ئىــدى

. تهلپۈنهتتى، ئهمما ئۆزگهرمهيتتى

مىز تهكلىماكان چۆلىنىڭ ئۇزۇن ھهم زېرىكهرلىك تۈنلىرى بىلهن ئاتهش ئاپتاپلىرىنى دېهقانغـا مىللىتى

ئهگهر بىــر مىللهتنىــڭ دېهقــانلىرى . خــاس ســهۋرچان جىــسمىغا ســىڭدۈرۈپ، يىــراق تــارىخنى بۈگــۈڭه ئۇلىــدى

ۈ ئۈزۈلــۈپ مهۋجــۇتال بولىــدىكهن، شــۇ مىللهتنىــڭ مهنىــۋى تىندۇرمىــسىدىكى ماھىيهتلىــك ئېنېــرگىيه مهڭگــ

ئۆز نۆۋىتىدە شۇ مىللهتنىڭ دېهقانلىرى سىرتقى مهدەنىيهتنىڭ غىدىقلىشى رادىئاتسىيىلىشىگه ئـۆز . قالمايدۇ

ــدىكى جــاھىللىقى بىــلهن قارشــىلىق كۆرســىتىپ، ئىككــى مهدەنىيهتنىــڭ ئۇچرىشىــشىدىن كېلىــپ ۋۇجۇدى

ر ئىنقىالبىـدىن ئىلگىـرى ئـۆزبېكلهر ھهممىمىزگه مهلۇم، ئـۆكتهبى . چىققان تهڭپۇڭسىزلىقنى تىنىچالندۇرىدۇ

سىر ۋە ئامۇ دەرياسى ئارىلىقىدىكى بوستانلىقالر بىلهن پهرغانه ئويمانلىقىـدىكى مـۇنبهت ۋادىـدا دېهقـانچىلىقنى

قازاق قىرغىزالر بولسا دەشتى قىپچـاق دالىلىـرى بىـلهن . ئاساس قىلىپ ياشاپ كهلگهن تېرىمچى خهلق ئىدى

ئـۆكتهبىر ئىنقىالبىـدىن . قالردا چـارۋىچىلىق بىـلهن شـۇغۇللىنىپ كهلگهنىـدى ئىسسىقكۆل ئهتراپىدىكى يايال

كېـــيىن، چـــوڭ ئۆزگىرىـــشكه يـــۈز تۇتقـــان ئوتتـــۇرا ئاســـىيا ھـــازىرقى زامـــان مهدەنىيىتىنىـــڭ، بولۇپمـــۇ رۇس

بۇ خىل مۇرەسسهسىز مهدەنىيهت رادىئاتسىيىسى تـاكى . مهدەنىيىتىنىڭ قاتتىق رادىئاتسىيىسىگه دۇچ كهلدى

يىل داۋامالشتى، نهتىجىدە يايالق ھاياتىدىن بىۋاسته شهھهرلهشـكهن 70ېت ئىتتىپاقى پارچىالنغان غا قهدەر سوۋ

ــازاق ــسىيىدىگه -ق ــڭ رادىئات ــان رۇس مهدەنىيىتىنى ــۈك بولغ ــدە كۈچل ــۆپ دەرىجى ــدىن ك ــزالر ئۆزلىرى قىرغى

يىلالرنىڭ - 80ۇنىڭ بىلهن ب. تهڭپۇڭلىقىنى يوقىتىپ قويدى » ئېكىسپورت-ئىمپورت«بهرداشلىق بېرەلمهي

26

ئاخىرىغا كهلگهندە مىللـى جىـددى كرىزىـسقا ئـۇچراپ، مهدەنىيهتـته كهڭ كۆلهمـدە رۇسلىـشىش خهۋىـپىگه دۇچ

ــدى ــناپ كۆپهي ــۈن س ــانى ك ــساباليدىغانالرنىڭ س ــل ھې ــا تى ــى ئان ــته رۇس تىلىن ــدى، ھهت ــتهقىللىق . كهل مۇس

ته قىرغىز تىلىدا دەرس ئۆتۈلىـدىغان ئهڭ ) فرونزى(جاكارالشتىن ئىلگىركى قىرغىزىستان پايتهختى بېشكهك

...ئاخىرقى بىر ئوتتۇرا مهكتهپمۇ تاقىلىپ قېلىش خهۋپىگه دۇچ كهلگهنىدى

ئۆزبېكلهرمۇ ئوخشاشال رۇس مهدەنىيىتىنىـڭ كۈچلـۈك . لېكىن، ئۆزبېكىستاننىڭ ئهھۋالى باشقىچه ئىدى

ئهسلىدىنال مۇئهييهن ئهنئهنىۋى ئاساسقا ئىگه شـهھهر ۋە رادىئاتسىيىسىگه دۇچ كهلگهن بولسىمۇ، ئهمما ئۇالرنىڭ

تېرىم مهدەنىيىتى بولغاچقا، رۇس مهدەنىيىتىنىڭ كۈچلۈك ئېقىمىغـا قارشـى ئىنكـاس قايتۇرالىـدى، شـۇنداقال

بۇنىڭـدىكى سـىر دەل . . .سىرتقى مهدەنىيهت بىلهن مۇئامىله قىلىشتىكى تهڭپۇڭلىقىنى يوقىتىـپ قويمىـدى

ــا بـــاي تېـــرىم مىللىتـــى ئۆزبېكلهرنىـــڭ ئه نئهنىـــۋى شـــهھهر مهدەنىيىتـــى ۋە مىللـــى پىـــسخىك جۇغالنمىغـ

-تېخىمۇ توغرىسى ئۆزىگه جاھىل، قېرىالرچه ئېغىر بېسىق خاراكتېر يېتىلدۈرگهن، كولخوز . بولغانلىقىدىندۇر

هقانلىرىنىڭ قىشالقلىرىدىن ئايرىاللمايدىغان، پۈتۈن سوۋېت ئىتتىپاقىنى پاختا بىلهن تهمىنلىگهن ئۆزبېك دې

بولغانلىقىدىندۇر مىللهتكه خاس ئاسان ئۆزگهرمهيدىغان، جاھىل، سىغدۇرۇشچان روھـى تىنـدۇرما مىللىتىمىـز

.مهدەنىيهت پىسخىكىسىنى شهكىللهندۈرگهن مۇھىم ئامىلالرنىڭ بىرىدۇر

پىسخىكىسى» قايتىدىن قۇرۇش«ئۈچىنچى، كۆپ قېتىملىق ئېتىقاد كىرزىسىدىن كېلىپ چىققان

كېلىــشنىڭ كۈچىيىــشىگه ئهگىــشىپ، -ىنقــى يىلالردىــن بۇيــان، چهت ئهلــلهر بىــلهن بولغــان بېــرىشيېق

ئۈرۈمچى قاتـارلىق بىـر قىـسىم چـوڭ شـهھهرلهردە يوشـۇرۇنچه چېركـاۋالرنى زىيـارەت قىلىـپ تۇرىـدىغان، مىـالد

ــدىغان، ــا چۆمى ــقانلىقىدىن ھاياجانغ ــكه قاتناش ــايرىمىنى ئۆتكۈزۈش ــى <ب ــل تهرجىمىلىرىن ــشقا ئىنجى تارقىتى

شهكىللىك ئالتۇن رەڭ مىدالىئون ئېسىۋالىدىغان بىـر قىـسىم ياشـالر پهيـدا >كىرىست<ئۇرىنىۋاتقان، بوينىغا

بۇ ھال كىشىگه مىللىتىمىز يهنه بىر قېتىملىق ئېتىقاد كرىزىسىنىڭ يوشـۇرۇن خهۋپىـگه دۇچ . بولۇپ قالدى

شـۇنداق، تـوۋا دەيمىـز، . وۋا دېگۈسـىنى كهلتۈرىـدۇ قانداق؟ دېگهن ۋەھىمىنى سـېلىپ، ئادەمنىـڭ تـ -كېلىۋاتامدۇ

مىللىتىمىز ئۆز بېشىدىن كهچۈرگهن بىر قانچه قېتىملىق ئېتىقـاد كررزىـسى بىـزگه ئـاز ! ئهمدى بولدى، بهس

.بولمىغان ساۋاقالرنى قالدۇرۇپ كهتتى

27

خانلىقىـدا مىالدىيه ۋىئىئى ئهسـىرنىڭ ئـاخىرقى يېرىمىـدا، گـۈللهنگهن دەۋرگه كىـرگهن ئورخـۇن ئۇيغـۇر

لوياڭدىن چىققان تۆت نهپهر مانى دىنى راھىبـى يـوقىرى قـاتالم ئىچىـدە ھهدەپ دىـن تارقـاتتى، نهتىجىـدە ئـۇزاق

ئۆتمهيال خانلىق تهۋەسىدە مانى دىنى ئهۋج ئېلىپ، شـىمالى ئاسـىيانىڭ جهڭگىـۋار يـايالق ھاياتىغـا ماسالشـقان

ېتىقادىـدىن مـانى دىنىغـا كۆچـۈش پۈتكـۈل مىللهتنىـڭ شـامانىزم ئ . شامان دىنى قاتتىق خىرىسقا دۇچ كهلدى

روھــى دۇنياســىدا ئىلگىركــى ھهمــمه نهرســىنى ئىنكــار قىلىــپ، قايتىــدىن قۇرۇشــتهك مهنىــۋى ھــالهتنى

مــانى دىنــى ئــۆز <.شــهكىللهندۈرۈپ، مهدەنىــيهت تــارىخىمىزدىكى تــۇنجى قېتىملىــق كرىزىــسنى پهيــدا قىلــدى

بۇھال يايالق مۇھىتىدا ئۆزىدە يـاۋايى جهسـۇرلۇق . ى قهتىي مهنىي قىالتتى تهلىماتلىرىدا جانلىقالرنى ئۆلتۈرۈشن

ــشالمايتتى ــلهن سىغىـ ــى روھ بىـ ــدۈرگهن مىللـ ــۈك يېتىلـ ــۇر >ۋە كۈچتۈڭگۈرلـ ــۇن ئۇيغـ ــته، ئورخـ ، ئهمىلىيهتـ

.يىلىدىكى زور ھاالكىتىدە ئاشۇ قېتىملىق كرزىسنىڭمۇ مۇئهييهن تهسىر لىرى بار ئىدى-840خانلىقىنىڭ

ر كهڭ كۆلهمدە غهربكه كۆچكهندىن كېيىن، موڭغۇل ئېگىزلىكىدىن ئۆزلىرى بىلهن بىلله ئالغـاچ ئۇيغۇرال

كهلگهن شامان ۋە مـانى دىنلىرىنـى تاشـالپ، تـارىم ۋادىـسىدا زور گۈللىنىـشكه ئېرىـشكهن بـۇددىزم ئېتىقـادى ۋە

قـاد كرزىـسى يـۈز بېرىـپ، مهدەنىيىتىنى قوبۇل قىلىـشقا مهجبـۇر بولـدى، نهتىجىـدە يهنه بىـر قېتىملىـق ئېتى

چۈنكى ئۇيغـۇرالر غهربـكه كـۆچكهن مهزگىلـلهردە . يهنه باشالندى >قايتا قۇرۇش <مىللهتنىڭ روھىيهت دۇنياسىدا

تـارىم ۋادىـسىدا چـوڭ . تارىم ۋادىسىدا بۇددىزم ئاللىقاچان مىڭ يىلغا يـېقىن تارىخقـا ئىـگه بولـۇپ قالغـان ئىـدى

خ ئهسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىـدىكى بىـر نۇرلـۇق سـهھهردە ئـاتۇش تاكى>قايتا قۇرۇش <قوشۇلۇشتىن كېيىنكى

مىڭ يىلـدىن ئـارتۇق ۋاقتـتىن بۇيـان، . دىيارىدىكى بىر جىلغىدا تۇنجى ئهزان ئاۋازى ياڭرىغانغا قهدەر داۋامالشتى

مىللىتىمىز روھى ماھىيىتىنى سۇغىرىپ كهلگهن بۇددىزم ئهقىدىسى ھاياتى كۈچى تولـۇپ تاشـقان يېڭـى بىـر

بـۇددىزم ئهقىدىـسىدىن ئىـسالمىيهتكه كۆچـۈش مىللىتىمىـز . ننىڭ كۈچلۈك خىرىسىغا دۇچ كهلگهن ئىـدى دى

قايتـا <تارىخىدا كۆلىمى ئهڭ زور، پوزىتسىيىسى ئهڭ كهسكىن ، تهسىرى ئهڭ چوڭقۇر بولغـان بىـر قېتىملىـق

تلهق كهسـكىنلىكنى تهلهپ ئىسالم دىنى بىر خۇدالىق دىن بولغاچقا، ئهقىدىدىكى مۇ . ھهركىتى بولدى > قۇرۇش

ــادنى ئىنكــار قىالتتــى ــداق ئېتىق ــدىن باشــقا ھهرقان ــى، شــۇنداقال ئۆزى قاراخــانىالر تېررىتورىيىــسىنىڭ . قىالتت

» قايتـا قـۇرۇش «بۇ قېتىمقـى . ئىسالملىشىشى تارىم ۋادىسىدىكى بۇددىزم مهدەنىيىتىگه قاخشاتقۇچ زەربه بهردى

ونى تامـامهن ئىـسالمالشقانغا قهدەر، بهش ئهسـىردىن ئـۇزاقراق ۋاقـت تاكى خۋى ئهسىرنىڭ باشـلىرىدا قۇمـۇل رايـ

28

ــدى ــپ بېرىل ــدا ئېلى ــه . جهريانى ــداق نهرس ــدىغان ھهرقان ــس ئهتتۈرى ــى ئهك ــۇددىزم مهدەنىيىتىن ــدا ب ــۇ جهريان ب

ئايالنغـان بـۇددا ئىبادەتخانىلىرىـڭ ئۈسـتىگه يېپيېڭـى ئىـسالم مۇرەسسهسىز رەۋىشته ئىنكار قىلىپ، خارابىگه

دەرۋەقه، ھهرقانداق بىر دىن ئۆزىدىن ئاۋالقى دىنالرنىڭ تهسىرىنى تامـامهن يـوق . نىيىتى تىكلهپ چىقىلدى مهدە

قىلىۋېتىشكه قادىر ئهمهس، بهلكى ئىلگىركى دىنالرنىڭ بىرقىسىم مهدەنىيهت ئامىللىرىنى ئۆزىگه سىڭدۈرۈپ

مهنـسۇپ نهرسـه بولـسىمۇ، ئـۆز نۆۋىتىـدە بىن بىر خىل ئېتىقاد تۈسىنى ئالغان ئاڭ فورماتسىيىـسىگه . تاشاليدۇ

شۇڭالشـقا تـارىخىمىزدا يـۈز بهرگهن نۇرغـۇن قېتىملىـق . يهنه بىر خىـل مهدەنىـيهت ھادىسىـسى ھېـسابلىنىدۇ

ھهركىتى ئهمهلىيهتته مهلۇم جهھهتتىن بىر خىل مهدەنىيهت كرىزىـسى ۋە » قايتا قۇرۇش «ئېتىقاد كرىزىسى ۋە

بۇنىــڭ نهتىجىــسىدە مىللىتىمىــز ھهر قېتىملىــق ئېتىقــاد . رىكىتىــدۇرھه» قايتــا قــۇرۇش«مهدەنىيهتتىكــى

ئالماشتۇرۇشقا دۇچ كهلگهنـدە، ئىلگىرىكـى ھهمـمه سهرگۈزەشـتىلىرىنى ، ئۆتمۈشـىنى، مهدەنىيىتىنـى، تهجـرىبه

ساۋاقلىرىنى بىراقال ئىرغىتىپ تاشلىۋېتىپ، نۆلـدىن باشـلىنىدىغان يېڭـى دۇنيـانى تىكلهشـكه ئۇرۇنىـدىهگان

شــۇڭا، مهدەنىــيهت تــارىخىمىزدىكى بۇخىــل ھــالهتنى گويــا . پىسخىكىــسىنى تهكــرارالپ تــۇردى» تــا قــۇرۇشقاي«

تهكلىماكان باغرىدىكى بىر كېچىدە قۇم ئاستىغا غايىپ بولىدىغان، ئۇنىڭ ئورنىغا باشقا بىر يېڭى بوستانلىقنى

.ۇمكىنروھىغا ئوخشىتىش م» قايتا قۇرۇش«قايتىدىن بهرپا قىلىشقا باشاليدىغان

. ئۇيغۇرالر بىلهن يهھۇدىيالرنىڭ تارىخى قىسمهتلىرىنى سېلىشتۇرساق نۇرغۇن ئوخشاشلىقالرنى بايقايمىز

ــارىخى خاراكتېرلىــك چــوڭ -ھهر ئىككــى مىلــلهت ئوخــشاشال چــۆل ــدە بوســتانلىق يارىتىــپ ئاۋۇغــان، ت جهزىرى

مانلىقىغـــا كـــۆچكهن بولـــسا، ئۇيغـــۇرالر ئورخـــۇن ۋادىـــسىدىن تـــارىم ئوي(كۆچۈشـــلهرنى بېـــشىدىن كهچـــۈرگهن

؛ھهر ئىككـى مىلـلهت )يهھۇدىيالرنىڭ ئهجدادلىرى مىسىردىن كهنانغا، قهدىمكى بابىلدىن ئېروسالىمغا كۆچكهن

تــارىختىن بۇيــان تىجــارەتنى ئۆزلىرىنىــڭ مــۇھىم ئىگىلىــك شــهكىللىرىنىڭ بىــرى قىلغــان، شــۇنداقال باشــقا

ئۇنداقتا، بۈگۈنكى دۇنيادا يهھۇدىيالر قانـداق قىلىـپ . لدۈرگهنمىللهتلهردە كهم ئۇچرايدىغان سودا ئېڭىنى يېتى

ئهڭ ئىلغــار مىللهتلهرنىــڭ بىــرى بولــۇپ قالــدى؟ ئاللىقاچــان ئــۆلگهن ئىبــراي تىلىنــى، قــاتتىق خىرىــسقا دۇچ

كهلگهن مهدەنىيىتىنى نېمه ئۈچۈن تىرىلدۈرەلىدى؟

29

مامــاتلىق تــارىخى قىــسمهتلهر -ايــاتئهمهلىيهتــته، يهھۇدىيالرنىــڭ بېــشىغا كهلــگهن تــاالي قېتىملىــق ھ

مهن <: ئۇالر ۋەتهنـسىزلىك، خورلـۇق ۋە ھـاالكهت تهقـدىر ئىچىـدە ياشـاۋېتىپ . بىزنىڭكىدىنمۇ ئېغىر بولغانىدى

دۇنيانىـڭ . دېـگهن ماقالىنىـڭ مهنىـسىنى مهڭگـۈ ئېـسىدە سـاقلىدى > مهندۈرمهن، مهندىن ئـاۋۋال يهھـۇدىيمهن

ــپ ــدەك چېچىلىـ ــا قۇمـ ــسى جايلىرىغـ ــل ھهرقايـ ــن، ھهرخىـ ــل دىـ ــۆچمهنلىرى ھهرخىـ ــۇدى كـ ــكهن يهھـ كهتـ

ــيهت ــى مهدەنى ــان مىلل ــارقىلىق جۇغلىغ ــۇدى دىنىنىــڭ روھــى ئ ــسىغا يهھ ــۈك خىرى مهدەنىيهتلهرنىــڭ كۈچل

ــۇردى ــارقىلىق تاقابىــل ت ســىرتقى مهدەنىيهتلهرنىــڭ ئىجــابىي تهســىرلىرىنى يهھــۇدىي دىنــى . تىندۇرمىــسى ئ

ئېهتىمـال، دۇنيـادا . هنىـۋى مهدەنىيهتلهرنىـڭ ئاساسـىغا قوبـۇل قىلـدى ئارقىلىق داۋاملىشىپ كېلىۋاتقـان ئهنئ

. تــارىختىن بۇيــان، دىنــى ئېتىقــادىنى ئىزچىــل ئــۆزگهرتمهي كهلــگهن مىلــلهت پهقهت يهھــۇدىيالر بولــسا كېــرەك

ناتسىسىتالرنىڭ جازا الگېرىدا، ياۋروپادىكى ئوخشىمايدىغان ئهللهرنىڭ ئوخشاش بولمىغان مهدەنىيهت مۇھىتىدا

ئۆســكهن يهھــۇدىي تۇتقۇنلىرىنىــڭ ناھــايىتى تېــزال ئىتتىپاقلىــشىپ بىــرلىكته كــۈرەش قىاللىــشى يهھــۇدىي

. مىللىتىنىڭ ۋۇجۇدىدىكى مۇستهھكهم مىللى روھىنىڭ سهۋەبىدىن بولغان

. »قايتــا قــۇرۇش« لــېكىن، بىزدىكــى كــۆپ قېتىملىــق ئېتىقــاد ئالماشتۇرۇشــالردىن كېلىــپ چىققــان

پىسخىكىسى مىللىتىمىزنىڭ ئاسان قىزىپ تېز سوۋۇيدىغان، ئۈزۈكلۈك » پ بۈگۈنى يارىتىش تۈنۈگۈننى ئۇنتۇ «

ــدى ــلهپ قويـ ــاراكتېرىنى بهلگىـ ــدىغان خـ ــپ تۇرىـ ــسىز تهۋرىنىـ ــستهيدىغان، تىنىمـ ــنى ئىـ ــدە چاقناشـ . ئىچىـ

گه بىـر شامان، مانى، بۇددىزم، زورۇئاستېر، نېستورى ۋە ئىسالم قاتـارلق دىنالرنىـڭ ھهممىـسى مىللىتىمىزنىڭ

قېتىمدىن ئېتىقاد قىلىپ باققانلىقى، تاالي قېتىم يېزىـق ئالماشـتۇرغانلىقى، ئـۆز تىلىـدا نۇرغـۇن تىلالرنىـڭ

ئېلىمىنتلىرىنــى ســاقلىغاندەك تــارىخى پــاكىتالر ئۇالرنىــڭ مــۇرەككهپ، كــۆپ قىرلىــق خــاراكتېرىنى ئېنىــق

.كۆرسىتىپ بېرىدۇ

غىدىقلىنىشنى شهرت قىلىدىغان روھى قۇرۇلماتۆتىنچى، ئارىالشما مهدەنىيهت ئهندىزىسى ۋە

ــۇل ــان قومـ ــسى ۋە تۇرپـ ــى ۋادىـ ــانلىقى، ئىلـ ــارىم ئويمـ ــسى تـ ــى گهۋدىـ ــڭ ئاساسـ ــۇر مهدەنىيىتىنىـ ئۇيغـ

ــان ــسىنى تاپق ــۆز ئىپادى ــدىكى يېــشىل بوســتانلىقالرنى مهركهز قىلغــان تېــرىم مهدەنىيىتىــدە ئ ئويمانلىقلىرى

چوڭ دەريـا ۋادىلىرىنـى ئاسـاس قىلغـان، ئهنـئهنىگه ھېرىـسمهن، بولسىمۇ، لېكىن بۇ خىل مهدەنىيهت شهرقنىڭ

30

تــارىم . ئىچكــى مــايىللىقى كۈچلــۈك، بېكىــنمه ھــالهتتىكى تېــرىم مهدەنىيىــتىگه تــۈپتىن ئوخــشىمايتتى

مهدەنىيىتىنىــڭ ئىچكــى تىندۇرمىــسىدا يــايالق مهدەنىيىتىنىــڭ جاســارىتى بىــلهن تېــرىم مهدەنىيىتىنىــڭ

پـۇراق - يىـپهك يـولى ئـارقىلىق شـهرق ۋە غهرب مهدەنىيهتلىرىـدىن ھهر خىـل رەڭ جاھىللىقىدىن يۇغۇرۇلغـان،

بوستانلىقالرنى يـاراتقۇچى دېهقـانالر مۆتىـدىل بهلباغنىـڭ . ئالغان ئارىالشما ئهندىزە مۇھىم ئورۇننى تۇتقان ئىدى

قىم، زىـل يېغىن مول، ئىقلىمـى ئىللىـق، تهبىـئهتكه تايىنىـپ كـۈن كهچۈرىـدىغان مـۇ -تېرىمچىلىرىدەك ھۆل

_ زىلىلهردىــن خــالى شــارائىتقا ئىــگه ئهمهس ئىــدى، تهبىــئهت ئــۇالرنى پهپىلىمهيتتــى، بهلكــى ئــۇالر تهبىئهتنــى

شـــۇڭا ، بـــۇ يهردىكـــى تېـــرىم . پايانـــسىز قۇملـــۇقالرنى، سۇســـىز چـــۆللهرنى، قۇرغـــاق ئىقلىمنـــى پهپىلهيتتـــى

ــان مىللهتنىــڭ قۇرغــاق روھــى ئ ــدىكى مهدەنىيىتىنىــڭ ئاالھىــدىلىكى ۋە دېهق اســىيانىڭ مۆتىــدىل رايونلىرى

ئۇنىـڭ ئۈسـىتىگه، تـارىم ئويمـانلىقى ئىچكـى . تېرىمچلىالرنىڭ ھۆل، يېپىـشاڭغۇ خـاراكتېرىگه ئوخـشىمايتتى

ئاســىيا رايونىــدىكى بىــر چوڭقــۇر بالىيــاتقۇ بولىــشىغا قارىمــاي، يىــپهك يــولى ئېلىــپ كهلــگهن جۇغراپىيىلىــك

شـۇڭا، . پ خىل مهدەنىيهتلهرنىڭ خۇرۇچلىرى بىلهن تىنـدۇرغان ئىـدى ئهۋزەللىكىگه تايىنىپ، ئۆز ۋۇجۇدىنى كۆ

مىللىتىمىــــز مهدەنىيىتىنىــــڭ ماھىيهتلىــــك خــــاراكتېرى ئىچــــى يېپىــــشاڭغۇلۇقتىن كــــۆرە ســــىرتقى

خــۋ ئهســىرگه كهلگهلــدە، كونــا . غىدىقلىنىــشىنى ئــۆز گۈللىنىــشىنىڭ پىلتىــسى ۋە ئالــدىنقى شــهرتى قىلغــان

يېڭـى دېڭىـز يولىنىـڭ ئېچىلىـشى ۋە پـار . ئالتۇن دەۋرى پۈتۈنلهي ئاخىرالشتى قۇرۇقلۇقتىكى يىپهك يولىنىڭ

. ماشىنىــسىنىڭ كهشــىپ قىلىنىــشى قېرىــپ، تىنىــپ كهتــكهن ئاســىيانى دەۋرنىــڭ كهيــنىگه تاشــالپ قويــدى

ى غا ئايالنغان تـارىم ۋادىـس >ئۇنتۇلغان زونا < يىل داۋامىدا 500شۇنىڭدىن كېيىنكى گويا زۇلمهتكه ئوخشايدىغان

ــشىگه ــڭ زەرەتلى ــىر نى ــقى تهس ــر تاش ــداق بى ــشىغا، ھېچقان ــڭ غىدىقلى ــى مهدەنىيهتنى ــر يېڭ ــداق بى ھېچقان

ــۆز كــۆڭلىنى ياشــارتىپ -ھهرخىــل گۈللهرنىــڭ رەڭ . ئۇچرىمىــدى ــۆنگهن ۋە ئ ــدىن بهھىــر ئېلىــپ ك پۇراقلىرى

ۋۇجـۇدى قېرىغـان بىـر ئاستا بهللىـرى مـۇكچهيگهن، سـاقاللىرى چاڭگىالشـقان، -ئاستا» بۈيۈك ئاتا «ئۆگهنگهن بۇ

» ۋاكۇئۇملــۇق« يىلغــا يــېقىن داۋامالشــقان مهدەنىيىتىمىزدىكــى 500ناۋائىيــدىن كېــيىن، . . .بوۋايغــا ئايالنــدى

مهھـسۇلى يىتىملىكنىـڭ -ئهمهلىيهتته ئىچكى جهھهتتىكى روھى مهھكۇملۇق بىلهن تاشقى جهھهتتىكى تهنها

.ئىدى

31

مهدەنىيهتلهرنىڭ ئۆز ئـارا يۇغۇرىلىـشىدىن كـۆزلهرنى دېمهك بىر مهھهل گۈللىنىشكه ئېرىشكهن ھهرخىل

قاماشتۇرغان، تارىمـدىكى ئارىالشـما مهدەنىـيهت ئهندىزىـسى يېقىنقـى زامانغـا كهلگهنـدە بېكىـك، تهنهـا مۇھىتقـا

مهشـهۇر تـارىخچى . قاغجىرىغان تهكلىماكان چۆلىنىڭ سـۈكۈتلىرىدەك چوڭقـۇر التقىالرغـا تىنىـپ كهتكهنىـدى

پۇرســهت تاپــسىال باشــقىالرنىڭ «: نــاملىق كىتابىــدا » ئهرەبلهرنىــڭ قىــسقىچه تــارىخى «ھىتتــى ئۆزىنىــڭ

ــارقىلىق ئــۆزىنى ســۇغۇرۇپ تــۇرۇش قۇملــۇق خهلقلىرىنىــڭ ئهڭ روشــهن ئاالھىــدىلىكى ئىــدى . مهدەنىيىتــى ئ

ا ئۇالرنىڭ بىرقانچه يۈز يىللىق ئىچكى مهنىۋى جۇغالنمىـسى مـۇئهييهن غىدىقلىنىـشقا ئۇچرىغـان ھامـان، گويـ

.دەپ يازغان ئىدى» ...تۇيۇقسىزال ئويغانغاندەك ھهممه يهرنى لهرزىگه كهلتۈرۈپ تاشاليدۇ

دەرۋەقه، تهكلىماكانغــا دۈملهنــگهن روھ قــۇم تېگىــدە ئــۇزاققىچه بېــسىلىپ يــاتتى، ئۇســسۇزلۇق ئازابىــدىن

.. چاك يېرىلدى، تىندۇرمىدىكى التقىالر چىرىدى-تاڭاليلىرى چاك

تاڭ نۇرى مۇدھىش تۈنلهرنىڭ پهردىسىنى قايرىغان چاغدىال، بالىياتقۇدا تولىمۇ ئۇزاق ئهسهرنىڭـ 20پهقهت

.....توال نهپهس ئېلىشقا باشلىدى-يېتىپ تۇنجۇقۇپ قاالي دەپ قالغان بۇ تورالمه يېڭى ھاۋادىن ئاز

:ئهسكهرتىش**

net.islamyoli.www تور بېكىتىدىن ئېلىندى