Upload
hoangbao
View
307
Download
7
Embed Size (px)
Citation preview
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI
MERZİFON’DA TÜRK DEVRİ MİMARİ ESERLERİ
Cilt I
(Metin)
Doktora Tezi
Murat Çerkez
Ankara-2005
2
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI
MERZİFON’DA TÜRK DEVRİ MİMARİ ESERLERİ
Doktora Tezi
Murat Çerkez
Tez Danışmanı Doç.Dr. Mehmet Tunçel
Ankara-2005
3
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ
I- GİRİŞ…………………………………………………………………………... 1
II- MERZİFON TARİHİ İLE İLGİLİ KISA BİLGİLER………………....……… 7
III- MERZİFON’DA TÜRK DEVRİ MİMARÎ ESERLERİ............................... 11
A) KÜLLİYELER.................................................................................... 11
1- Taceddin İbrahim Paşa Külliyesi.................................................. 11
a) Cami.................................................................................. 11
b) Çeşme............................................................................... 24
c) Şadırvan............................................................................ 25
2- Sofular Külliyesi............................................................................ 28
a) Cami................................................................................... 28
b) Türbe.................................................................................. 38
c) Çeşme ............................................................................... 42
3- Kara Mustafa Paşa Külliyesi......................................................... 43
a) Paşa Camii.......................................................................... 50
a1) Şadırvan.................................................................... 87
a2) Dershâne.................................................................. 96
a3) Kütübhâne................................................................101
a4) Muvakkithâne...........................................................104
a5) Dükkânlar.................................................................107
b) Taş Han.............................................................................113
c) Bedesten...........................................................................147
4
ç) Paşa Hamamı....................................................................155
d) Su Maksemi.......................................................................175
B) MÜSTAKİL ESERLER......................................................................179
1- CAMİLER......................................................................................179
a) Sultan II. Murad Camii........................................................179
b) Bozacı Camii......................................................................194
c) Odun Pazarı Camii.............................................................205
ç) Alaca Minare Mescidi.........................................................216
d) Dobak Minare Camii...........................................................230
e) Eyüp Çelebi Camii..............................................................242
f) Çay Camii............................................................................250
g) Hacı Hasan Camii..............................................................264
ğ) Buğdaylı Camii...................................................................274
h) Hanife Hatun Camii............................................................279
ı) Dedeoğlu Camii...................................................................281
i) Aşağı Hacı Hasan Camii.....................................................283
j) Akkaş Camii.........................................................................290
k) Hacı Murteza Camii............................................................292
l) İstanbulluoğlu Mescidi.........................................................296
m) Çorbacı Camii....................................................................299
n) Yahya Baş Camii................................................................300
o) Denizli Camii......................................................................301
ö) Şerbetçi Camii....................................................................303
p) Erikçi Camii........................................................................305
5
r) Piri Baba Camii...................................................................306
s) Aşut Camii..........................................................................307
ş) Fenerli Camii......................................................................308
t) Şişli Camii...........................................................................310
2- MEDRESELER.............................................................................311
a) Çelebi Sultan Mehmed Medresesi.....................................311
3- TÜRBELER..................................................................................327
a) Künbet Hatun Türbesi........................................................327
b) Piri Baba Türbesi................................................................329
c) Ahi Kerim Sultan Türbesi....................................................341
4- HAMAMLAR.................................................................................342
a) Eski Hamam.......................................................................342
b) Çifte Hamam......................................................................354
c) Konak Hamamı...................................................................374
ç) Tuz Pazarı Hamamı............................................................378
d) Belediye Hamamı...............................................................391
5- DARÜLKURRALAR.....................................................................398
a) Darülkurra...........................................................................398
C) GÜNÜMÜZE ULAŞAMAMIŞ ESERLER..........................................402
1- Kale...................................................................................402
2- Çelebi Sultan Mehmed Sarayı..........................................403
3- Eski Cami..........................................................................403
4- Hoca El-Hâc Hasan Çelebi Camii.....................................404
5- Hacı Bahşi (Yahşi) Mahallesi Camii..................................404
6
6- Hacı Ahmed Camii............................................................404
7- Mirza Bey Camii................................................................404
8- Hâmid Efendi Camii..........................................................404
9- Hasan Ağa Camii..............................................................404
10- Kadı Emin Mehmed Efendi Camii.....................................404
11- Sofizâde Hacı Süleyman Camii.........................................404
12- Tuzbazarı Camii................................................................404
13- Hoca Ali Camii...................................................................404
14- Nusrettin Camii..................................................................405
15- Naççar Camii.....................................................................405
16- Piroğlu Camii.....................................................................405
17- Seydî Çelebi Mescidi.........................................................405
18- Halil Bey Mescidi...............................................................405
19- Hacı Ahmed Fakih Mahallesi Mescidi...............................405
20- Hacı Adil ve Bahtiyar Mescidi............................................405
21- Harmanlar Mahallesi Mescidi............................................406
22- Osman Bey Mescidi..........................................................406
23- Hacı Kasım Ağa Mescidi...................................................406
24- Araste Mescidi...................................................................406
25- Erzincan Mahallesi Mescidi...............................................406
26- Hoca Süleyman Mahallesi Mescidi...................................406
27- Selam Ağası Mescidi.........................................................406
28- Çile Hâne Mescidi.............................................................407
29- Muslihiddin Çelebi Mescidi................................................407
7
30- Kale Mescidi......................................................................407
31- Kara Dilsizoğlu Mehmed Ağa Mescidi...............................407
32- Seydi Bölük Mahallesi Mescidi..........................................407
33- Toşak Tarla Mahallesi Mescidi..........................................407
34- Südçü Mahallesi Mescidi...................................................407
35- Abdulbaki Mescidi.............................................................407
36- Debbağhâne Mescidi........................................................408
37- Karagözoğlu Mehmed Ağa Mescidi..................................408
38- Tarakçı Mescidi.................................................................408
39- Davud Halife Mescidi........................................................408
40- Göz Göz Mescidi...............................................................408
41- Feroz Dede Mescidi..........................................................408
42- Çayoğlu Mescidi................................................................408
43- Kerimoğlu Mescidi.............................................................408
44- Hoçet Mescidi....................................................................408
45- Kaydıran Mescidi...............................................................408
46- İmam Ali Mescidi...............................................................409
47- Hacı Muslu Mescidi...........................................................409
48- Müftü Cafer Mescidi..........................................................409
49- Tatar Mescidi.....................................................................409
50- Devlet Hatun Zaviyesi, Camii ve İmârethânesi.................409
51- Şeyh Abdurrahim Rumî Zaviyesi.......................................410
52- Şeyh Ali Çelebi Tekkesi....................................................410
53- Sırrî Baba Tekkesi.............................................................410
8
54- Ramazâniye Medresesi.....................................................411
55- Süheyliye Medresesi.........................................................411
56- Dürrî Mehmed Efendi (Dürrîye) Medresesi.......................411
57- El-Hâc Ali Ağa Medresesi.................................................411
58- El-Hâc Hasan Ağa Medresesi...........................................411
59- Kapan Hanı.......................................................................411
60- Hacı Halil Ağa ibn Abdullah bin Abdurrahman Hanı.........411
61- Tilkioğlu Hanı....................................................................411
62- Çukur Han.........................................................................412
IV- KARŞILAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRME.........................................413
V- SONUÇ................................................................................................507
ÖZET....................................................................................................513
SUMMARY...........................................................................................516
BİBLİYOGRAFYA................................................................................520
ÇİZİMLER ve FOTOĞRAFLAR
9
ÖNSÖZ
Anadolu’nun Türkleşmesiyle beraber siyasî, ticarî ve kültürel boyuttaki
yoğun hareketlilik bunlara paralel mimarîde de kendisini hissettirmiş ve
hemen her şehirde döneminin kimliğini yansıtan pek çok eser meydana
getirilmiştir. Günümüzde Türk mimarîsi ile ilgili yayınların hızlı bir şekilde
arttığını memnuniyetle izliyor ve daha çok bir yapı türü veya yüzyılla sınırlı
belli bir konuya yönelik gerçekleştirildiğini görüyoruz. Öte yandan sayıları
gittikçe azalan Anadolu Türk Mimarî eserlerinin bir bütün halinde
envanterlenip, sanat ve mimarlık tarihi değerlendirmesine sunulmasında
büyük katkı sağlayacağını düşündüğümüz monografik çalışmalar ise henüz
yeterli ilgiye sahip değildir.
Araştırmamızın kapsamını teşkil eden Merzifon, her ne kadar Amasya
gibi “şehzadeler sancağı” na yakınlığı nedeniyle gölgede kalmış görünse de
bir taşra kenti perspektifinde, çoğunluğu Osmanlı dönemine ait olmak üzere
küçümsenemeyecek sayıda ve farklı türde esere sahiptir. Bunların bazıları
mimarî veya süsleme sanatları ile ilgili genel çalışmalara, bazıları da
münferit yayınlara konu edilmiştir. Ancak hepsini belli bir sistematikle ele alıp
ayrıntılı olarak inceleyen bir çalışma mevcut değildir.
Bu düşüncelerden hareketle ve söz konusu eksikliği giderebilmek
amacı ile beni böyle bir çalışma yapmaya yönlendirerek araştırmamızın her
aşamasında büyük bir sabırla yardımlarını, ilgilerini eksik etmeyen,
kütüphanelerini kullanmamıza izin veren tez danışmanım Sn. Doç. Dr.
Mehmet TUNÇEL’e sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
10
Tez sürecinde değerli görüşleriyle katkı sağlayan bölüm hocalarım Sn.
Prof. Dr. H. Örcün BARIŞTA, Sn. Prof. Dr. Hakkı ACUN ve Sn. Prof. Dr. Halit
ÇAL’a, manevî desteklerinden dolayı Sn. Yrd. Doç. Dr. Gül TUNÇEL’e,
rölöve çalışmalarında ve çizimlerin bilgisayar ortamına aktarılmasında büyük
emek harcayarak bana yardımcı olan arkadaşım Sn. Arş. Gör. Serkan
SUNAY’a, kitabelerin transkripsiyonu ve günümüz Türkçe’sine çevrilmesinde
bilgi ve zamanını esirgemeyen Sn. Prof. Dr. K. Yaşar KOPRAMAN, Sn. Yrd.
Doç. Dr. A. Hamit ARBAŞ, Sn. Öğr.Gör. Dr. İbrahim BÜLBÜL ve Sn. Tahsin
SAATÇİ’ye, arşiv belgelerinin okunmasında vaktinin önemli bir bölümünü
ayıran Sn. Yrd. Doç. Dr. Abdülkadir DÜNDAR’a, daha önce elle çizdiğimiz
yapıların Merzifon şehir plânındaki yerlerini belirleyen haritayı bilgisayara
aktaran arkadaşım Sn. Gürbüz BEYDİZ’e, ayrıca araştırmamızın başından
sonuna kadar maddî-manevî hiçbir fedakârlıktan kaçınmayarak bana destek
veren sevgili aileme ve kıymetli eşim Sn. Meryem ÇERKEZ’e teşekkür
ederim.
Tez çalışmamızı proje kapsamında destekleyen Gazi Üniversitesi
Rektörlüğü’ne, Merzifon’da bulunduğumuz süre içerisinde her türlü konuda
kolaylık gösteren Belediye Başkanlığı ve Müftülük çalışanları ile
yardımlarından dolayı şehir halkına şükranlarımı sunarım.
Murat Çerkez
11
I- GİRİŞ
Merzifon, mimarî miras bakımından Anadolu şehirleri arasında çok
sayıda ve farklı türde anıtlara sahip zengin bir yerleşimdir. Araştırmamızın
konusunu şehirdeki 14. yüzyıl sonundan 20. yüzyıla kadar geniş bir zaman
diliminde inşa edilen ve çoğu Osmanlı dönemine ait Türk mimarî eserleri teşkil
etmektedir.
Merzifon’daki eserlerin bir kısmı Anadolu Türk mimarîsine yönelik genel
kapsamlı çalışmalara1, bir kısmı belli bir yapı grubunu inceleyen veya belli bir
alana yönelen araştırmalara2 konu olmuş, bazıları yalnız ismi ve banisi ile ilgili
1- Mevcut yayınlar arasında eserlerin bir kısmına dair derlenmiş bazı bilgiler için bkz., A.
Gabriel, Monuments Turcs d’Anatolie, II, Paris 1934, s.70-74, Eski Cami, Çelebi
Sultan Mehmed Medresesi, Sultan II. Murad Camii, Çifte Hamam, Paşa Camii, Taş
Han ve Bedesten; G. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, London 1971,
s.70, 78, 145, Medrese, s.362, Cami ve Taş Han; S. Erken, Türkiye’de Vakıf Abideler
ve Eski Eserler, I (İlâveli II. Baskı), Ankara 1983, s.299-334, Paşa Camii, Bozacı
Camii, Çay Camii, Sofular Camii, Sofular Türbesi, Hacı Hasan Camii, Sultan II. Murad
Camii, Taceddin İbrahim Paşa Camii, Alaca Minare Mescidi, Medrese, Künbet Hatun
Türbesi, Bedesten, Taş Han, Paşa Hamamı, Çifte Hamam, Tuz Pazarı Hamamı, Piri
Baba Türbesi; E. H. Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri
806-855 (1403-1451), II, İstanbul 1972, s.185-190, Medrese, s.191-194, Eski Hamam,
s.523-527, Sultan II. Murad Camii; aynı yazar, Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri 855-
886 (1451-1481), IV, İstanbul 1989, s.821-822, Çifte Hamam; İ. Aydın Yüksel,
Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid Yavuz Selim Devri (886-926/1481-1520), V, İstanbul
1983, s.350-352, Alaca Minare Mescidi, s.352, Bozacı Camii; M.Sözen-R.Arık-
K.Asova v.d., Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan, İstanbul 1975, s.111,
Medrese, s.262, Paşa Camii, s.273, 276, Paşa Hamamı, s.274-275, Taş Han, s.324,
326-327, Paşa Camii Şadırvanı; Z. Nayır, Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmet
Külliyesi ve Sonrası (1609-1690), İstanbul 1975, s.234-236, Taş Han, s.243, Paşa
Hamamı, s.253, 265, Paşa Camii; O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarîsi, İstanbul
1986, s.35-37, Medrese, Eski Hamam, s.361, Paşa Camii ve Taş Han.
2- M. Akok, “Merzifonda Çelebi Mehmet Medresesi”, Mimarlık, Güzel Sanatlar ve
Şehircilik Dergisi, Yıl:IX, S.1-2, İstanbul 1952, s.29-37; Y. Demiralp, Erken Dönem
Osmanlı Medreseleri (1300-1500), Ankara 1999, s.63-70, Medrese; M. E. Yurdakul,
12
olarak3 anılırken bazıları da mimarî özellikleri hariç, süsleme programları4
“Tacüddin İbrahim Paşa’nın Vakıfları ile Vâkıfın Merzifon’da İnşa Ettirdiği Hana Bitişik
Mescidinde Yapılan Restorasyon Çalışmaları”, VIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara: 11-
15 Ekim 1976), Kongreye Sunulan Bildiriler, III.C., Ankara 1983, s.1619-1626,
Taceddin İbrahim Paşa Camii; M. Tunçel, “Merzifon Bedesteni”, Merzifonlu Kara
Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon), Ankara
2001, s.383-398 ve krşl., aynı yazar, Osmanlı Mimarisinde Bedestenler (A.Ü.D.T.C.F.,
yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1980, s.98-101; K. Kreiser, “Bedesten-Bauten
im Osmanischen Reich”, Istanbuler Mitteilungen, Band 29, Tübingen 1979, s.367-400
(s.391); M. Cezar, Typical Commercial Buildings of Ottoman Classical Period and the
Ottoman Construction System, İstanbul 1983, s.189-190; aynı yazar, Tipik Yapılariyle
Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi, İstanbul 1985, s.253-
254, Bedesten; C. Güran, Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi,
İstanbul 1978, s.57, 62, Taş Han; S. Bayram, “Merzifon’da Bilinmeyen Bir Türbe:
Künbet Hatun”, IX. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.III, Ankara
1989, s.1355-1361, Künbet Hatun Türbesi; A. Yeşil, “Merzifon-Kara Mustafa Paşa
Külliyesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran
2000 Merzifon), Ankara 2001, s.331-344 ve krşl., aynı yazar, Merzifon-Kara Mustafa
Paşa Külliyesi (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi
Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1992, Kara Mustafa Paşa
Külliyesi.
3- Abdi-zâde Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, I.C., İstanbul 1327-1330, s.401-406;
krşl., aynı yazar (Sadeleştirenler: A. Yılmaz-M. Akkuş), Amasya Tarihi, C.l, Ankara
1986, s.326-329; A. Taşan, Dün’den-Bugün’e Merzifon, İstanbul 1979, s.26-30; Ş.
Uygun, Merzifon İlçesi (basım yeri yok), 1938, s.23-28.
4- Bunların bir kısmı Paşa Camii Şadırvanı’na yönelik (bkz., M. Aksel, Anadolu Halk
Resimleri, İstanbul 1960, s.113-114; R. Arık, “Anadolu’da Bir Halk Ressamı: Zileli
Emin”, Türkiyemiz, S.16, İstanbul 1975, s.8-13 (s.9-12); aynı yazar, Batılılaşma
Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara 1988; s.68-80; G. Renda, Batılılaşma
Döneminde Türk Resim Sanatı 1700-1850, Ankara 1977, s.159-160; B. Tanman,
“Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii Şadırvanının Kubbesinde Zileli Emin’in Yarattığı
Osmanlı Dünyası ve Bu Dünyaya Yansıyan Kişiliği”, ‘Sanat Tarihinde İkonografik
Araştırmalar’, Güner İnal’a Armağan, Ankara 1993, s.491-522); bazıları da tavan
süslemeleriyle ilgilidir, bkz., C. Nemlioğlu, 15., 16. ve 17. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde
Kalem İşleri (T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış
Doktora Tezi), İstanbul 1989, s.42-45, Eyüp Çelebi Camii, Çay Camii; M. Daştan
Özkan, Amasya İli Yapılarındaki Kalem İşi Süslemeler (T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Arkeoloji-Sanat Tarihi Anabilim Dalı Sanat Tarihi Bilim Dalı
13
veya kapı kanatları5, mihrap6, kitabe7 vb. detay arz eden muhtelif çalışmalara
konu teşkil etmiştir. Bu çalışmalar arasında sadece Medrese8 ve Bedesten9,
haklarında ayrıntılı bilgiler sunulan iki eser olarak karşımıza çıkarken, genel
konulara yönelik diğerlerinde ise eserlerin kısa bilgilerle bazen de birkaç plân
ve fotoğraf eşliğinde ele alındığını görüyoruz. Ayrıca Tahrîr Defterleri10,
yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2001, s.121-162, Çay Camii, Sultan II.
Murad Camii, Hacı Hasan Camii, Taceddin İbrahim Paşa Camii ve Piri Baba Türbesi.
5- Sultan II. Murad Camii kapı kanatları için bkz., M. Ağaoğlu, “Unpublished Wooden
Doors of the Seljuk Period”, Parnassus, Vol.10, Number:1, New York 1938, s.24-25; İ.
Bilgin, “Merzifon’da Bulunan Bir Çift Ahşap Kapı Kanadı”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya
Armağan, Ankara 1976, s.411-414; R. Bozer, 15. Yüzyılın Ortasına Kadar Anadolu
Türk Sanatında Ahşap Kapılar (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji
ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1992, s.226-229;
Medrese kapı kanatları için bkz., Bozer, a.g.t., s.217-220; aynı yazar, “Kemerli
Şemaya Sahip Selçuklu Devri Ahşap Kapı Kanatları”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları
Kongresi, 1.C., Ankara 1995, s.407-421(411-412); aynı yazar, “Amasya ve
Çevresinde Erken Osmanlı Dönemine Ait Üç Ahşap Kapı”, Osmanlı, C.11, Ankara
1999, s.285-293 (s.285-287).
6- Sultan II. Murad Camii mihrabı için bkz., A. Karaçağ, Beylikler Devri Mimarisinde Alçı
Süslemeler (T.C. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim
Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya 2002, s.249-251.
7- A. Tüfekçioğlu, Erken Dönem Osmanlı Mimarîsinde Yazı, Ankara 2001, s.123, 193,
Medrese ve Sultan II. Murad Camii kitabeleri.
8- Akok, a.g.m., s.29-37; Demiralp, a.g.e., s.63-70.
9- Tunçel, a.g.m., s.383-398; aynı yazar, a.g.t., s.98-101.
10- Merzifon’un 16. yüzyıldaki genel yapısı ile eserlerden bazıları hakkında kısa bilgilerin
de bulunduğu Tahrîr Defterleri’ne dayalı çalışmalar için bkz., M. Çolak, XVI. Yüzyıl
Başlarında Merzifon Kazâsı (1515-1520), (Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Eğitimi Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Samsun 1991; aynı yazar, “XVI. Yüzyıl Başlarında Merzifon’a Ait İki Tapu Tahrir
Defteri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6, Samsun 1991, s.43-
59; A. Gürbüz, Toprak-Vakıf İlişkileri Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya Sancağı
(Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı yayınlanmamış
Doktora Tezi), Ankara 1993.
14
Cevdet Evkaf, Şer’iyye Sicilleri, Temettuat ve Hurufat Defterleri11, Hatt-ı
Hümâyun, Salname gibi arşiv belgelerinde yerleri, banileri, görevlileri, sayıları
vb. çeşitli yönlerini aydınlatıcı kısa bilgiler mevcuttur. Özellikle tarihlendirme
konusunda büyük katkı sağlayacağına inandığımız vakfiye kayıtlarına, daha
önce elde ettiğimiz Kara Mustafa Paşa’nın vakfiyesi12 dışında (V.G.M.
tarafından çalışmaların yasaklanması nedeniyle) ne yazık ki ulaşılamamıştır.
Öte yandan monografik çalışmalar için önemli birer kaynak teşkil eden
seyahatnamelerde13 ise daha çok şehrin coğrafi konumu, genel yapısı,
mahalleleri veya nüfusu hakkında bilgiler verilmektedir.
Bu durumda görülmektedir ki eserlerin bir bölümü ile ilgili kısa bilgiler
içeren, genellikle doyurucu olmaktan uzak, fakat kısmen fikir verici nitelikte
bazı yayın ve çalışmalar bulunmakla birlikte, hepsini bir arada ele alan, derli
toplu sistematik bir çalışma gerçekleştirilmemiştir.
“Merzifon’da Türk Devri Mimarî Eserleri” başlıklı tezimizde Merzifon
merkezindeki halen mevcut anıtsal Türk mimarîsi eserlerin mümkün
11- Temettuat ve Hurufat Defterleri’ne istinaden Merzifon’daki eserlerin yerleri ve
görevlileriyle ilgili kısa bilgilerin bulunduğu bir çalışma için bkz., G. Eken, “XIX.
Yüzyılda Merzifon Vakıflarına Dair”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası
Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon), Ankara 2001, s.345-361.
12- Vakfiye ile ilgili fotokopileri tarafıma ulaştıran Sn. Yrd. Doç. Dr. A. Gürbüz’e sonsuz
teşekkürlerimi sunarım.
13- Merzifon şehir dokusu ve eserlerin bazıları hakkında kısmen bilgi verenlerin başında
Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Haz.Z. Kurşun-S.A.Kahraman-Y.Dağlı, Seyahatnâme,
2. Kitap, İstanbul 1999, s.205-208) gelmektedir; diğerleri için bkz., W. Ainsworth,
Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea And Armenia, Vol. II, London 1842, s.33; A. D. Mordmann (Nşr. Franz Babinger), Anatolien, Skizzen und
Reisebriefeaus Kleinanaisen (1850-1859), Hannover 1952, s.88; H. D. Andreasyan,
Polonyalı Simeon’un Seyahatnâmesi, İstanbul 1964, s.81, 86; V. Cuinet, La Turquie
d’Asie, C.VI, İstanbul 2001, s.387-390.
15
olabildiğince ayrıntılı bir şekilde tanıtılıp değerlendirilmesi ve Türk sanatındaki
yerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Ancak üzerinde başka bir tez daha
yapılabilecek kapasitedeki sivil yapılardan okul ve konutlar ile müstakil
çeşmeler çalışma kapsamına dahil edilmemiştir.
Bu amaç doğrultusunda, kütüphane ve arşiv araştırmalarına öncelik
verilerek yayın, belge, çizim ve ulaşılabilen eski fotoğraflar taranmış, konuyla
ilgili bilgilerin derlemesi yapılmıştır. Binaları yerinde görüp derlenen bilgilerle
mevcut durumlarını karşılaştırmak üzere 1999-2004 yılları arasında Merzifon’a
gidilmiş; eserler tek tek incelenerek günümüzdeki durumları rölöve çizimleri ve
fotoğraflarla belgelenmiştir. Böylece her bir eserin tarihi kaynaklardan, arşiv
belgelerinden ve yayınlardan elde edilen bilgiler yanı sıra çizim ve fotoğraf
yardımıyla bütün özellikleri dikkate alınarak mimarî tanıtımları tarafımızdan
gerçekleştirilmiştir. Çalışmamız, biri metin, diğeri çizim ve fotoğraflardan ibaret
iki ayrı ciltte toplanmıştır.
Tezimizin sunuluşunda “Giriş”, “Merzifon Tarihi ile İlgili Kısa Bilgiler”,
“Merzifon’da Türk Devri Mimarî Eserleri”, “Karşılaştırma ve Değerlendirme”,
“Sonuç” başlıkları altında belli bir düzen takip edilmiştir. Giriş’ten sonraki
Tarihçe bölümünde Merzifon’un adı, konumu ve tarihi hakkında kısa bilgiler
verilmiştir. “Merzifon’da Türk Devri Mimarî Eserleri” başlığı altında tanıtılan
eserler, “Külliyeler”, “Müstakil Eserler” ve “Günümüze Ulaşamamış Eserler”
şeklinde üç alt bölüme ayrılmıştır. “Külliyeler” ve “Müstakil Eserler” alt başlıklı
bölümlerde yapılar işlevlerine göre sınıflandırılmış14 ve her biri kendi içerisinde
14- “Müstakil Eserler” bölümündeki Alaca Minare Mescidi esasen cami olmakla birlikte
yayınlarda ve halk arasında eskiden beri “Alaca Minare Mescidi” olarak anıldığı için
biz de aynı adı kullanmayı uygun gördük, öte yandan İstanbulluoğlu Mescidi ise
16
kronolojik bir sırayla anlatılmıştır. Eserlerin anlatımında çizim ve fotoğraf
numaraları ile inceleme tarihleri verildikten sonra, şehirdeki yeri, konumu,
tarihi, banisi, geçirdiği onarımlar ve günümüzdeki durumu belirtilmiş, ardından
plân, malzeme, mimarî ve süsleme özellikleri ayrıntılı olarak ele alınmıştır.
Günümüze ulaşamamış eserler ise yine fonksiyonlarına göre ve tespit
edilebildiği kadarıyla kronolojik sıra dahilinde bir liste haline getirilmiş; her biri
hakkında kaynaklarda bulabildiğimiz bilgiler aktarılmıştır. “Karşılaştırma ve
Değerlendirme” bölümünde halen mevcut eserler esas alınarak plân tipleri,
örtü sistemleri, cephe, malzeme ve süsleme özellikleri itibariyle önce kendi
içlerinde benzer ve farklı yanları belirlenmiş, daha sonra diğer yapılarla
karşılaştırılarak Türk mimarîsi içerisindeki yerleri ortaya konulmuştur.
“Sonuç” bölümünde elde edilen bilgilere dayanılarak eserlerin durumu,
belli başlı özellikleri ve gelişim çizgisindeki yerleri genel bir yorum ile
belirtilmiştir.
Tezimizde yararlandığımız bütün kaynaklar ilgili yerlerde
numaralandırılarak sayfa altlarındaki dipnotlarda gösterilmiş, tamamına ait
liste ise yazar soyadları alfabetik sırasına göre “Bibliyografya” başlığı altında
sunulmuştur. Mevcut eserlerin Merzifon şehir plânındaki yerleri ve Merzifon’un
üzerinde yer aldığı Osmanlı dönemine ait yolları gösteren birer harita ile
incelediğimiz eserlerle ilgili çizim ve fotoğraflar ikinci ciltte topluca yer
almaktadır.
Bu araştırmamız ile Merzifon’daki Türk devri mimarî eserleri ilk defa
derli toplu incelenip sanat tarihi açısından değerlendirilmiş olmaktadır.
katalogdaki tek mescid olduğundan ayrı bir grup açılmamış “Camiler” başlığı altında
ve kronolojik sıraya dahil edilerek ele alınmıştır.
17
II- MERZİFON TARİHİ İLE İLGİLİ KISA BİLGİLER
Orta Karadeniz bölgesinin iç kesiminde, büyük bir ova üzerinde yer alan
ve İç Anadolu ile Karadeniz bölgelerini birbirine bağlayan bir köprü
konumundaki Merzifon15, bu günkü idarî bölünmeye göre Amasya’ya bağlı bir
ilçe olup, doğusunda Suluova, güneydoğusunda Amasya, batısında
Gümüşhacıköy, güneybatısında Çorum, güneyinde Mecitözü, kuzeyinde de
Havza ve Vezirköprü yer almaktadır. “Merzifon” adının kaynağı ile ilgili pek çok
farklı görüş16 ileri sürülmüştür.
15- S. Erer, “Merzifon’un Depresyonunun Jeomorfolojisi”, Merzifon’un Monografyası,
İstanbul 1980, s.5-29 (s.5).
16- S. Erer (Merzifon Depresyonu ve Çevresinin Jeomorfolojik Yapısı, İstanbul 1983,
s.11), tarihin hangi dönemlerinde kullanıldığı bilinmemekle birlikte, ilk olarak Güneş
Şehri anlamına gelen Heliapolis adıyla anıldığını belirtir. Strabon (Çev. Adnan
Pekman, Coğrafya, Kitap XII, İstanbul 1991, s.38), “Benim ülkem” dediği Amasya
(Amaseia)’dan söz ederken, Roma komutanlarından Pompeius’un Phazemonitis
bölgesinde bulunan Phazemon köyündeki yerleşmeyi bir kent olarak ilan ettiğini ve
Neapolitis adını verdiğini ifade eder, dolayısıyla Merzifon, bu köyün yerinde kurulmuş
ve adını buradan almış olmalıdır, bkz., B. Darkot, “Merzifon”, İslâm Ansiklopedisi,
7.C., İstanbul 1972, s.785-787 (s.785); A. Taşan, a.g.e., s.13. W. M. Ramsay (Çev. M.
Pektaş, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, İstanbul 1961, s.70) de aynı coğrafyadan
Phazemanitis şeklinde bahseder. Bu köy, M. S. V. yüzyılda Bizans topraklarına dahil
edilerek Mazifon (Merzifon) adıyla anılmaya başlamıştır, bkz., A. Taşan, “Tarih
Açısından Merzifon’a Bir Bakış”, Önasya, S.2 (basım yeri yok), 1965, s.4-5, 18 (s.4).
H. Hüsameddin (Amasya Tarihi, II.C., İstanbul 1329-1332, s.141), Merzifon’un ikibin
yıllık bir mazisi olduğundan bahisle Bozok Türklerinin Amasya Valisi Barsevinç
tarafından şimdiki Merzifon Kasabası’nın doğusunda, Marınca Köyü yerinde bir
kasaba kurularak Barsevinç adı verildiğini ve kasabanın adının daha sonra
Marsevinç, Marınca, Marsivan şekillerinde değişikliğe uğradığını, fakat bunların
Merzifon isminden bozulma meşhur bir galat olduğunu ifade etmektedir; H.
Hüsameddin (a.g.e., s.159), ayrıca Pont hükümdarı 5. Mitridat’ın Amasya’nın
kuzeyinde bulunan Barsevinç (Marınca) Kasabası’nın batısında, şimdiki Merzifon’un
yerinde bir kale yaptırarak Osmancık ve Amasya boğazlarını kontrol altına aldığını ve
buraya “Merzipon” denildiğini ileri sürerek, “Merz” kelimesinin Farsça “sınır, yerleşme
mahalli” anlamına geldiğini, Pon kelimesinin de Pont Hükümdarlığına işaret ettiğini
18
Arkeolojik araştırmalar, yöredeki ilk yerleşimin ilk tunç çağına kadar
uzandığını göstermektedir17. Yörenin Amasya ile beraber izlenebilen yazılı
tarih dönemi Hititlerle (M.Ö.1900-1200) başlamış ve bölgeye “Amasid”
denilmiştir18. Daha sonra Frigler (M.Ö.1200-700), Kimmerler (M.Ö.700-650),
Lidyalılar (M.Ö.650-585) ve Persler’in (M.Ö.585-334) hakim olduğu19 bölge,
M.Ö.291’de kurulan Pontus krallığının başşehri olmuştur20. Bu arada
Merzifon’un da Bozok Türklerinden Amasya Valisi Barsevinç, Pontus kralı V.
Mitridat ve Roma komutanlarından Pompeius tarafından kurulduğuna dair
çeşitli görüşler21 ileri sürülmüştür. Dolayısıyla Milattan birkaç yüzyıl önce
kurulduğu anlaşılan şehir, M.S.395 yılında Roma İmparatorluğu’nun ikiye
ayrılmasıyla birlikte Bizans (Doğu Roma) topraklarına dahil olmuştur22.
dolayısıyla Merzipon’un “Pont sınırı-Pont yurdu” demek olduğunu yazar. Bu kelime
zamanla tahrife uğrayarak Merzifon şeklini almıştır. Kentin adı Türk dönemine ait
kaynaklardan, Kitab-ı Diyarbakriyye’de “Marzuban” olarak geçmektedir, bkz., Yeşil,
a.g.t., s.1. Halk arasında Marsivan ismi de verilmiş olan şehir, tapu tahrir defterleri,
şer’iyye sicilleri ve sâlnâme gibi Osmanlı kayıtlarında daima Merzîfûn (مرزيفون), yani
günümüzdeki okunuşuyla Merzifon şeklinde karşımıza çıkmaktadır.
17- Merzifon ve çevresindeki arkeolojik araştırmalar için bkz., M. Özsait, “1995 ve 1996
Yıllarında Amasya-Merzifon ve Gümüşhacıköy Yüzey Araştırmaları”, XV. Araştırma
Sonuçları Toplantısı, II (26-30 Mayıs 1997 Ankara), Ankara 1998, s.143-161(s.149-
151 Merzifon); Ş. Dönmez, “1997-1999 Yılları Yüzey Araştırmalarında İncelenen
Samsun-Amasya İlleri İ.Ö. 2. Binyılı Yerleşmeleri”, Belleten, C.LXV, S.244, Ankara
2001, s.879-904 (s.881-882, 888).
18- Ş. Günaltay, Yakın Şark II (Anadolu En Eski Çağlardan Ahamenişler İstilasına Kadar),
Ankara 1987, s.67.
19- Ş. Günaltay, Yakın Şark IV/1 (Persler’den Romalılara Kadar), Ankara 1987, s.213.
20- Ş. Günaltay, Yakın Şark IV/2 (Romalılar Zamanında Kapadokya, Pont ve Artaksiad
Krallıkları), Ankara 1987, s.289.
21- Merzifon’un kuruluşuna dair farklı görüşler için bkz., tezimizin 16. dipnotu.
22- A. Taşan, a.g.m, s.4; Darkot, a.g.m., s.785.
19
Merzifon’un tarihi, Anadolu’nun Türkler tarafından fethedilmesiyle daha
rahat takip edilebilmektedir. Nitekim 1074 yılında Kutalmışoğlu Süleyman
Şah’ın dayısı Gümüştekin Ahmet Gazi’nin Sivas, Tokat, Niksar, Amasya,
Merzifon, Çorum, Kayseri ve Malatya civarını ele geçirmesiyle23 bölgenin
Danişmendoğulları hakimiyetine girdiğini görüyoruz. Sultan II. Kılıçarslan
1175’de Danişmendoğulları’na son verince Merzifon ve havalisi önce Anadolu
Selçuklularına bağlanmış; yüzyıl kadar sonra ise Moğol istilasıyla beraber
İlhanlı idaresine geçmiştir24. Şehir, 14. yüzyıl ortalarına kadar Sivas emiri
Eretna Bey’in hakimiyetinde kalmış, aynı yüzyılın sonlarında ise emir Şad
Geldi ve Kadı Burhaneddin arasında el değiştirmiştir25. Bu tarihlerde Merzifon
ve Havza civarında Osmanlılarla birlikte Anadolu’ya gelen ve bir Türkmen
ailesi olan Taşanoğulları hüküm sürmekteydi. Sultan Yıldırım Bâyezid’in 1393
yılında bölgeyi ele geçirmesi sırasında Taşanoğulları’ndan Hasan ve Ali Bey,
Yıldırım Bâyezid’e bağlılığını bildirmiş böylece Merzifon ve çevresinde de
Osmanlı dönemi başlamıştır26.
Merzifon, Osmanlılar zamanında Sivas Eyaleti, Amasya Sancağı’na
bağlı büyük bir kaza niteliğine kavuşmuş; coğrafi konumu ve ticarî yollar
üzerinde bulunması nedeniyle önemi gittikçe artmış, halkın her türlü ihtiyacına
cevap verebilecek nitelikte sosyal ve dini fonksiyonlara yönelik farklı türdeki
23- O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1984, s.112 v.d.; A. Sevim,
Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Ankara 1990, s.27.
24- Darkot, a.g.m., s.785.
25- Darkot, a.g.m., s.785.
26- K. Dilcimen, Canik Beyleri: Hacı Emir ve Evlatları, Taceddin ve Evlatları, Altınbaş
Evlatları, Taşan Oğulları, Samsun 1940, s.143; Darkot, a.g.m., s.786.
20
yapıların çarşı bölgesine inşa edilmesiyle zenginleştirilmiş; bunun neticesinde
özellikle ticarî açıdan güçlü bir şehir olarak gelişmiştir.
21
III- MERZİFON’DA TÜRK DEVRİ MİMARİ ESERLERİ
A) KÜLLİYELER
1- Taceddin İbrahim Paşa Külliyesi
İnceleme Tarihi: 22-23.07.2001, 14.04.2002, 05.10.2003
Gazi Mahbub Mahallesi’nde, Taş Han’ın güneydoğu, Bedesten’in
doğusunda, doğuya meyilli bir araziye inşa edilmiştir27 (Harita: 1). Batı yanında
Çarıkçılar, doğu yanında Kelleci Sokak uzanır; kuzey ve güney yanları ise
pazar yeri olarak kullanılmaktadır. Külliye, esas itibariyle bir cami ve bunun
kuzeyinde yer alan daha alçak kottaki avlusunun güneydoğusunda bir çeşme
ile ortasındaki bir şadırvandan ibarettir.
a) Taceddin İbrahim Paşa Camii
Çizim No: 1-2
Fotoğraf No: 1-19
Kitabesi bilinmeyen28 eserin, 27 Şaban 900 Hicrî/25 Nisan 1494 Milâdî
tarihinde düzenlenen vakfiye kaydı29 dikkate alındığında, Taceddin İbrahim
27- Külliye, Merzifon imar plânına göre, 211 Ada ve 3 Parselde yer almaktadır.
28- Camiye ait herhangi bir inşa kitabesi bulunmamasına rağmen A. Taşan, a.g.m., s.5 ve
Dün’den-Bugün’e Merzifon, İstanbul 1979, s.43’de kapısındaki bir kitabeden bahisle
yağlı boya ile sıvanması ve önündeki bir direk nedeniyle okunamadığını ileri
sürmektedir.
29- V.G.M.A. 731 No’lu defterin 16. sayfasının 15. sırasında Tacüddin İbrahim Paşa
adına kayıtlı vakfiye hakkında bkz., Yurdakul, a.g.m., s.1619, 1626; A. Gürbüz,
Toprak-Vakıf İlişkileri Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya Sancağı (Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora
Tezi), Ankara 1993, s.239-240; vakıf hakkında ayrıca bkz., H. Hüsameddin
(Sadeleştirenler: A. Yılmaz-M. Akkuş), Amasya Tarihi, C.l, Ankara 1986, s.305; BOA,
Cevdet Evkaf, Sıra No:23780, 21.S.1217, Arz.
22
Paşa30 tarafından 1494 yılından önce inşa ettirildiği anlaşılmakla birlikte,
kuzey cephesinin karşısında yer alan şadırvan ile kuzeydoğusundaki çeşmeye
istinaden farklı tarihlendirilmeler de yapılmıştır31. Arazi meylinden dolayı
30- H. Hüsameddin (a.g.e., s.307), Taceddin İbrahim Paşa’nın (Tâcî Bey) 1491 yılında
Amasya valisi şehzâde Sultan Ahmed’in divan kâtibi olduğunu ve Vezirköprü’de bir
cami-i şerif, bir imârethâne, bir hamam ve İstavlaz Çayı’nın kenarında Sultan Ahmed
Çelebi namına bir saray yaptırdığını yazar; Yurdakul da (a.g.m., s.1619-1626)
Taceddin İbrahim Paşa’nın aynı vakfa ait olmak üzere ayrıca Çorum, Vezirköprü ve
Zile’de başka eserler de yaptırdığına değinerek vakfiyenin başında “…büyük emir,
önemli vezir, sadrazamların büyüğü…” şeklindeki sıfatlarla anıldığını, buradan
hareketle vakfiye tarihi olan Hicrî 900 senesine isabet eden Taceddin İbrahimler için
pek çok tarihi kaynağı incelediğini fakat hiçbirisinin vakfiyedeki İbrahim Paşa ile
intibak etmediğini, yalnızca bunlardan bir tanesinin aynı tarihlerde Merzifon,
Karahisar, Amasya’da müderrislik yaptıktan sonra Amasya kadılığına tayin edildiğini
belirtmekle birlikte, vakıf sahibi Taceddin İbrahim Paşa ile aynı kişi olup olmadığının
kesinleşmediğini ifade etmektedir.
31- Cami, şadırvan ve çeşme esas itibariyle bir külliye teşkil etmekle birlikte, tezimizin 24-
25. sayfasında ayrıntılarıyla değindiğimiz çeşme, Sultan Mehmed zamanında,
H.818/M.1415 yılında Hacı Yusuf tarafından, şadırvan ise vakfiyenin düzenlenme
tarihi olan H.900 senesinden dört yıl sonra, yani H.904/M.1498 yılında Hacı Süleyman
tarafından inşa ettirilmiştir, ayrıca çeşme kitabesinde belirtilen sultan ve tarih ibaresi,
Çelebi Sultan Mehmed dönemine isabet etmektedir; buradan anlaşılacağı üzere
çeşme camiden daha önce, şadırvan ise daha sonra ve üstelik her ikisi de farklı kişiler
tarafından yaptırılmıştır; halbuki S. Erken (Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I
(İlâveli II. Baskı), Ankara 1983, s.312-313), şadırvan ile çeşmenin camiye ait
olduğunu her ikisinin de H.828 (M.1452) yılında yapıldığını hatalı bir şekilde öne
sürmekte ve caminin de 15. yüzyıl içerisinde inşa edildiğini belirtmektedir, öte yandan
belirttiği H.828 yılı yanlış olmakla beraber M.1424 senesine tekabül etmektedir (krşl.,
F.R. Unat, Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Yedinci Baskı, Ankara 1994,
s.56); A. Taşan (a.g.m., s.5) ve S. Bayram, “Merzifon Ulu Camisinin Yeri: Merzifon’da
Türk-İslam Eserleri”, Kültür ve Sanat, S.5, Ankara 1990, s.69-77(s.74)’de benzeri bir
hata ile çeşmenin camiye ait ve H.828 (M.1425) tarihli olduğunu ifade ederek caminin
de aynı yıllarda inşa edilmiş olabileceğini yazar; bir başka yayında ise (Anonim,
Merzifon Guide 2000, İzmir 2000, s.36) büyük ihtimalle yine yanlış okunmuş ve
çevrilmiş olan H.828 senesi esas alınarak caminin 1452’de inşa edildiği
belirtilmektedir.
23
şadırvanın düşük kotta kalması sebebiyle eser, halk arasında “Çukur Şadırvan
Camii” şeklinde de anılmaktadır.
Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan ve alt katı depo
olmak üzere fevkâni bir kuruluş sergileyen caminin doğu cephesi ile güney
cephesinin doğu yarısına bitişik iki katlı kârgîr bir han, güney cephesinin batı
yarısı ile batı cephesine bitişik olarak ta dükkânlar inşa edilmiştir32. Cami,
1939 depreminde33 harap olmuş, dükkânlar ile han bütünüyle yıkılmıştır.
Bunların yeri zaman içerisinde muhdes binalarla doldurulmuş34 ve Vakıflar
Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilen 1974 yılı onarımında35 çevresi
temizlenerek batı-güney cephesine bitişik dükkânlar yeniden inşa edilmiş36,
hanın bitiştiği güney cephe bölümü ile doğu cephesine de muhdes dükkânlar
yapılmıştır(Çizim:1, Fotoğraf:1-2). Halen doğu ve güney cephede dükkânların
üst seviyesinde kalan duvar bölümlerinde hana ait izler seçilebilmektedir ve
bunlara göre hanın iki katlı olduğu anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 3). Dükkânlar,
her biri farklı boyut ve plânda düzenlenmiş; güneybatı köşe ile güneydoğu
köşedeki çift cephelilerle beraber doğuda bir, batıda iki, güneyde üç adet
32- Yurdakul (a.g.m., s.1624), caminin esas itibariyle hana ait bir mescid şeklinde inşa
edildiğini ve bu nedenle de vakfiyede adının geçmediğini belirtir.
33- Yurdakul, a.g.m., s.1624; Bayram, a.g.m., s.74; Erken ise (a.g.e., s.313) deprem tarihi
olarak 1941 yılını vermektedir.
34- S. Evrenos tarafından hazırlanan bir çalışmada, 1967 yılı itibariyle caminin çok harap
bir durumda olduğu, etrafının da evler ve dükkânlarla kapatıldığı belirtilmektedir, bkz.,
Evrenos. Merzifon’daki Türk Mimari Eserleri (İ.Ü. Edebiyat Fakültesi San’at Tarihi
Enstitüsü Türk-İslam San’atı Kürsüsü yayınlanmamış Lisans Tezi), İstanbul 1967,
s.35; ayrıca V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/08 No.’lu dosyada mevcut bazı
fotoğraflar da yapının onarım öncesindeki bu durumunu açıkça göstermektedir.
35- Yurdakul, a.g.m., s.1624-1625.
36- Yurdakul (a.g.m., s.1624), dükkânların restorasyon sırasında gerçekleştirilen kazılar
sonucu ortaya çıkarılan temel duvarlarına göre yeniden inşa edildiğini belirtmektedir.
24
olmak üzere toplam sekiz adettir ve ayrıca güneydoğu köşedeki dükkân
kuzeyindekiyle bitişik iki mekân halindedir. Bu iki mekâna birer çapraz tonoz,
güneybatı köşedekine çift yönlü beşik tonoz, diğerlerine ise beşik tonoz örtü
sistemi uygulanmıştır (Çizim: 1).
Cami, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen bir plân şeması içerisine,
orta bölüme kubbe, iki yana ise enli birer kemer yerleştirilerek kubbeli kübik bir
mekânı genişletmek çabasını yansıtmaktadır (Çizim: 1). Minaresi, doğu
cephenin kuzey kenarında beden duvarları ile kaynaşmış bir kaide üzerinde
yükselir. Harim kütlesi, dikdörtgen bir prizma biçiminde genişletilen ortadaki
kübik gövdenin üst köşelerde pahlanmasıyla elde edilmiş sekizgen prizmal bir
kasnak üzerine oturan tek kubbe ile örtülüdür. Kuzey cephedeki kapısı, harim
aksına göre biraz doğuya yerleştirilmiştir.
Eserin kuzey yanında, yol seviyesinden oldukça aşağıda küçük bir avlu
meydana getirilmiştir (Fotoğraf: 4). Avlunun, kuzey ve batı kenarları pazar
yerinin istinat duvarlarından ibarettir, doğudaki ise belirgin malzeme
farklılığına göre bütünüyle muhdestir. Avlu duvarları doğu ve batıda, takriben 3
m.lik bir aralıktan itibaren kuzey cepheye dik doğrultuda uzanmakla birlikte,
batıda ilki dik, diğeri ise geniş açı ile iki defa kademelendikten sonra tekrar
birer köşe yaparak birbirine ulaşır. Kuzey kenara, sırtları pazar yeri istinat
duvarına bitişik uzanan yan yana bir dizi halinde hela mekânları sıralanmıştır
(Fotoğraf:5). Doğu duvarının37 güney ucuna yakın konumla küçük bir çeşme
mevcuttur. Avlunun güneybatısında, caminin kuzey cephesine yaklaşık 3 m.
37- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/08 No.’lu dosyada yer alan ve E. Yurdakul
tarafından hazırlanmış rölövede avlu doğu duvarına bitişik, basit bir sundurma altında
abdest musluklarının bulunduğu anlaşılmakla birlikte onarımda kaldırılmıştır.
25
mesafede ve kuzeybatı köşesi itibariyle avlu batı duvarı ilk kademesinin
taşıntılı köşesine bitişik konumla yapılmış şadırvan yer almaktadır. Cami
kuzey cephesinin batı kenarı ile pazar yerine ait istinat duvarı arasındaki
boşluğa ise biri harim kapı açıklığına çıkan, diğeri avluya inen birbirine paralel
iki merdiven hazırlanmıştır.
Hela mekânları kareye yakın dikdörtgen plânlıdır ve aynalı tonoz
örtülüdür (Çizim: 1). Tonoz aynaları kare biçiminde yapılarak ortalarına birer
delik açılmıştır. Kapıları, her birinin güney duvar aksı ortalanarak yerleştirilmiş
yarım daire kemerli birer açıklıktır. Duvarları moloz taş, tonozları ise tuğla ile
örülerek düz sıva tabakasıyla kaplanmış ve sarıya boyanmıştır. Daha önce
alaturka kiremit kaplı örtü sistemi onarımda yıkılarak şimdiki görünüşle düz
yüzeyli bir saçak biçiminde taşıntıya sahip çimento harcı ile sıvanmıştır38.
Binanın onarım sırasında beden duvarlarındaki taşların yenilenmesi
sonucu asıl cephe görüntüsünü büyük ölçüde kaybettiği ilk bakışta
anlaşılmakla beraber, günümüze ulaşabilmiş bazı kısımlardaki duvar
örgüsünden az miktarda kaba yonu, moloz taş ve tuğla, çoğunlukla ise düzgün
kesme taş kullanıldığı belirlenebilmektedir. Yapı genellikle düzgün kesme
taşlarla inşa edilmekle birlikte hana bitişik yüzeylerinde yer yer kaba yonu ve
moloz taşlar da görülebilmektedir. Alt katı teşkil eden depolar moloz ve kaba
yonu taşlarla örülmüştür. Minare tamamen düzgün kesme taşlardan inşa
edilmiştir. Kuzey cephenin batı kenardaki küçük bir bölümü ile depolara açılan
kapıların kemer alınlarında tuğla malzemeye de yer verilmiştir. Caminin
38- Restorasyon öncesine ait (V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/08 No.’lu dosyada
mevcut) fotoğraflarda, hela mekânlarının şadırvana kadar uzanan alaturka kiremitlerle
kaplı büyük bir çatı ile örtüldüğü görülmektedir.
26
mihrabında ise alçı kullanılmıştır. Asıl halinde alaturka kiremitlerle kaplı örtü
sistemi onarım esnasında kurşun levhalarla kaplanmıştır.
Cepheler, kuzeydeki hariç biri harim, diğeri dükkânlara ait olmak üzere
iki kütle halinde algılanır (Fotoğraf: 1-2). Dükkânlar, düzgün kesme taşlarla
yeniden inşa edildiğinden aslî özelliklerini yansıtmayan birer mekândır ve
yarım daire kemerli açıklıklara sahip bir dizi eyvan görünümünde sıralanırlar.
Bunlardan hanın yerine yapılanların kütlesi, diğerlerine göre daha basık
görünüşlüdür. Güney cephede, yenilenen dükkânlarla muhdes dükkân
mekânlarını birbirinden ayıran duvar güneye doğru kısmî taşıntılıdır ve
güneybatı köşesinde tabelalarla kapatılmış vaziyette muhtemelen bir söveye39
ait çıkıntı mevcuttur. Doğu cephede, kuzey kenardaki dükkân daha büyük bir
kütle ile doğuya taşıntılı40 biçimde yapılmıştır.
Harim kütlesine ait cepheler, birbirinden farklı kademelenmeleri
yansıtmakla birlikte görünüş bakımından ortak özelliklere de sahiptir. Her
cephe esas itibariyle harimin kübik gövdesine ait üç kademeden müteşekkildir.
Kuzey ve güney cephelerde ilk kademe kübik kütlenin üst köşelerde
pahlanmasıyla ortaya çıkan, üçgen biçimi çatı yüzeylerine ait saçak frizlerinde
son bulur (Fotoğraf: 6-7). Bunların arasında yükselen ikinci kademe, sekizgen
prizmal kasnaktan meydana gelir ve üst kenarları çepeçevre dolanan saçakla
sınırlıdır. Üçüncü kademeyi tek kubbeden ibaret örtü sistemi oluşturur. Batı
cephe, yine aynı kademelenmeyi sergilemekte fakat diğerlerinden farklı
39- Yurdakul’un (a.g.m., Levha: 503, Plân:8) çizdiği rölövede hana ait alanın sınırları
kısmen belirtilirken bu bölüme bir kapı açıklığının işaretlendiği seçilebilmektedir.
40- Yurdakul’un çizdiği aynı rölövede mekâna (hanın bu bölümüne) ait kuzey ve güney
duvarlarının doğuya doğru uzayıp gittiği ve kuzey duvarın batı kenarına yakın
konumla iki adet mazgal pencere açıklığının bulunduğu görülmektedir.
27
olarak; daha alt seviyede ve ön plânda olmak üzere, harim mekânını
genişletme çabasının, yanları düz, ortası beşik çatılı bir kütle biçiminde dışa
yansıtıldığı görülmektedir (Fotoğraf: 2, 6). Doğu cephede, harimi genişletmek
için yapılan hacim, batı cephedeki gibi taşıntılı bir kütle ve beşik çatı şeklinde
değil, asıl halinde camiye bitişik han kütlesinden doğan zorunluluk nedeniyle
kübik gövdenin ilk kademesini meydana getiren çatı yüzeyine kadar
yükseltilerek, onun bir uzantısı biçiminde yapılmıştır (Fotoğraf:1); dolayısıyla
burada ikinci kademeyi oluşturan sekizgen prizmal kasnak ta cepheleri biraz
geriye çekilerek oturtulmuş bir görünüme bürünmüştür. Kuzey ve güney
cephelerin batı kenarında, batı cepheye ait beşik çatılı kütle de daha düşük
seviyede ayrı bir kademe teşkil eder. Bütün kademeleri sınırlayan saçaklar,
düzgün kesme taşlarla yapılmış profilasyonlu silmelerden ibarettir.
Cephe yüzeyleri41 genellikle masif görünümlü duvar örgüsünü
yansıtmakla beraber, kasnak ve beden duvarlarına yerleştirilmiş az sayıdaki
pencere açıklıklarına da sahiptir. Kasnakta yer alan pencereler, ana aksları ile
ortalanmak suretiyle saçak seviyesine yakın konuma oturtulan, küçük boyutlu,
fil gözü (oculus) birer açıklıktır ve her birine daire biçimi deliklere sahip birer
alçı şebeke hazırlanmıştır (Fotoğraf:1, 3, 6). Beden duvarlarındaki pencereler,
doğu batı ve güney cephede ikişer adettir. Güney ve doğu cephedeki
pencereler, ilk kademeyi sınırlayan saçak hizasına yakın konumla yan yana
yerleşiktir ve kasnaktakilerle aynı görünüştedir (Fotoğraf: 1, 3). Batı cephedeki
pencereler ise üçgen biçimi çatı alınlığına yerleştirilmiş sivri kemerli birer
41- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/08 No.’lu dosyada mevcut fotoğraflar,
restorasyon öncesinde duvar örgüsünün son derece tahrip olduğunu ve büyük
çatlakların varlığını göstermektedir.
28
açıklıktır (Fotoğraf: 2). Güney ve doğu cephenin yukarı seviyelerinde hana ait
tonoz kalıntılarının bir kısmı halen görülebilmektedir ve bunlardan duvar
örgüsünün kaba yonu-moloz taş, örtü sisteminin ise tuğla malzemeli olduğu
belirlenebilmektedir (Fotoğraf: 3).
Binanın doğu cephesinde, kuzeydeki dükkânın üzerinden yükselen ve
kuzey duvarı devam ettirerek kısmî taşıntı yapan minare kaidesine ait kütle
bulunmaktadır (Fotoğraf: 1). Doğuya doğru 2 m. kadar taşıntıyla ve binanın
kuzeydoğu köşesini de teşkil eden kütle, beden duvarları boyunca yükselir.
Beden duvarlarında kullanılan saçak profili ile sınırlandırıldığı anlaşılan kaide
üzerinde yukarı yükseldikçe daralan, kare plânlı bir pabuç vardır. Pabuç, sarı
renkli düzgün kesme taş örgüsü ile yapının asıl inşa malzemesini göstermesi
bakımından ayrı bir önem taşımaktadır. Minare gövdesi, silindirik forma
sahiptir ve hem aşağıda hem de yukarıda aynı biçimde birer bilezikle sınırlıdır.
Şerefe altı, profilasyonlu silmelerin üst üste ve dışa doğru peş peşe
taşırılmasıyla genişletilmiş; yan yana bitiştirilen taş plakalarla da poligonal
görünüşlü şerefe korkuluğu yapılmıştır. Petek kısmı, 1939 depreminde
şerefeden itibaren yıkılmış ve 1974 yılında gövdeye benzer biçimde düzgün
kesme taşlarla yeniden örülerek42 üzerine kurşun levhalarla kaplı konik külah
örtü sistemi oturtulmuştur.
Caminin kuzey cephesi diğerlerine göre daha hareketli ve iki katlı bir
görünüm sergiler (Fotoğraf: 8-9). Duvar örgüsü burada da diğerleri gibi
düzgün kesme taşlardan oluşmaktadır, ancak batı kenarın orta seviyelerinde
muntazam olmayan sıralar halinde bir veya iki sıra tuğla dizisi ile kaba yonu
42- Yurdakul, a.g.m., s.1625.
29
taşlar da görülmektedir. İlk bakışta hemen hissedilen fevkâni kuruluşta üst katı
teşkil eden harim ile alt katı oluşturan depoları birbirinden ayıran herhangi bir
unsur bulunmamakla birlikte, kapı ve pencere açıklıkları bu ayırımı
kendiliğinden ortaya koyar (Fotoğraf: 8-9). Cephede esas itibariyle dört adet
kapı açıklığı ile beş adet pencere mevcuttur, ancak üç adet küçük birer
aydınlatma deliği de görülmektedir. Kapı açıklıklarından üçü aşağı seviyededir
ve bunlardan ikisi alt kattaki depolara, diğeri de minareye aittir (Fotoğraf: 8).
Depolara ait kapılar, cephe aksına göre simetrik bir düzenle ve eş aralıklarla
yerleştirilmiş yarım daire kemerli birer açıklıktır. Kemerleri tuğla, diğer
kenarları farklı boyutlarda düzgün kesme taşlarla örülen sövelere sahip kapı
açıklıklarına onarım sırasında betonarme birer dikdörtgen çerçeve
yerleştirilerek kemer formuna uygun biçimde yüzeysel taşıntılı bir alınlık
yapılmıştır. Minare kapısı doğu kenara yakın konumla beden duvarının
devamı niteliğinde uzanan kaide yüzeyine yerleştirilmiş sivri kemerli bir
açıklıktır ve hem kemer hem de söveler kırmızı renkli yekpare blok taşlardan
hazırlanmıştır. Harim kapısı, depolara ait kapı açıklıklarının biraz yukarısına
ve her ikisinin tam orta hizasına rastlayacak şekilde yerleştirilerek önüne “C-S”
kıvrımlı üç adet taş konsol üzerine bindirilen bir çıkma43 yapılmıştır
(Fotoğraf:8-9). Konsollar arasında kalan duvar yüzeylerine, tek sıra tuğla dizisi
ile tamamen dekoratif amaçlı birer sivri kemer teşkil edilmiş; ayrıca tuğla dizisi
üzengiden itibaren yukarı devam ettirilerek dik açılı bir kırılma ile birbiriyle
birleştirilmiş ve yatay bir tuğla sırasıyla da kemer ikiye bölünmüştür
43- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/08 No.’lu dosyada mevcut fotoğraflar,
restorasyon öncesinde bu çıkmanın üzerinde ve caminin kuzey cephesinin doğu
kenarına bitiştirilmiş vaziyette, ahşap direkler arasına kerpiç malzeme ile örülmüş,
alaturka kiremit kaplı sundurma çatılı muhdes bir mekânın varlığını göstermektedir.
30
(Fotoğraf:10). Fevkâni kuruluştan dolayı avlu zemini yol kotunun aşağısında,
harim kapısı ise yukarısında kalmıştır. Bu nedenle yapının kuzey cephesine
bitişik uzanan ve biri harim kapısı önündeki çıkmaya diğeri avluya irtibatlı iki
merdiven hazırlanmıştır (Fotoğraf: 8-9). Avluya inen merdiven, iri bloklar
halindeki düzgün kesme taşlardan yapılmış sekiz basamaktır, harim kapısına
çıkan merdiven44 ise demir iskeletlere oturan dokuz adet ahşap basamaktan
ibarettir. Pencere açıklıkları harim kütlesine aittir ve ikisi simetrik bir düzenle
harim kapısının iki yanına, diğer ikisi beden duvarlarının yukarısına ve alt
seviyedekilere göre biraz daha birbirine yakın konumla, beşincisi kasnak
yüzeyine yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 9). Bunlardan kasnaktaki, kasnağın diğer
cephelerindekilerle aynı görünüştedir; orta seviyedeki sivri kemerli pencereler,
batı cephede üçgen alınlık yüzeyindeki pencerelerle aynı görünüşü
yansıtmakla birlikte, onlardan farklı olarak kemer örgüsü, kırmızı ve sarı renkli
kesme taşların devri sıra yerleştirilmesiyle elde edilmiştir (Fotoğraf:11). Harim
kapısının yanlarındaki pencere açıklıkları, yekpare düzgün kesme bloklar
halindeki söve taşlarına sahip boyuna dikdörtgen biçiminde yapılarak profilli
silmelerle çerçevelenmiş ve her birine uçları sövelere saplanan çubuk
demirlerle birer şebeke yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 9). Şebekeler, yatay ve
düşey konumlu kalın çubuk demirlerin kare biçimi gözler oluşturacak şekilde
eşit aralıklarla sıralanmasından elde edilerek düğüm noktaları prizmatik
lokmalarla bağlanmıştır. Pencerelerin yukarısına, dış kenarları bir sıra tuğla ile
kuşatılan sivri kemerli birer alınlık yapılmış ve alınlık yüzeyi kemer formuna
44- Ahşap basamaklı bu merdivenin onarım sırasında yapıldığı anlaşılmakla beraber,
restorasyon öncesine ait (V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/08 No.’lu dosyada
mevcut) fotoğraflardan daha öncekinin de aynı özelliklere sahip fakat harap olduğu
belirlenebilmektedir.
31
uygun bir kütle halinde hafifçe taşırılmıştır. Pencere açıklıkları dışındaki
aydınlatma deliklerinden ikisi boyuna dikdörtgen şeklinde küçük birer açıklıktır
ve depolara ait kapı açıklıklarının dış yanlarında, kemer üzengilerinin biraz
yukarı seviyesinde yer alır. Cephede görülen diğer aydınlatma deliği, minare
kapısının aksında, kaide yüzeyinin yaklaşık orta seviyesinde bulunmaktadır ve
basık kemerli, dar-uzun küçük bir açıklıktır.
Harim kapısı, dış ve iç yüzleri kemerli, çift söveli bir açıklığa sahiptir.
Dış yüzdeki açıklık, yekpare düzgün bloklar halindeki söve taşlarına oturan
segment kemerlidir (Çizim:2, Fotoğraf:12). Kemer, silindirik profillerle birbirine
geçirilen düzgün kesme taşlarla örülmüştür; ayrıca ince bir profil, üzengi
hizasından itibaren yukarı doğru devam ettirilerek enine dikdörtgen şeklinde
bir alınlık meydana getirilmiştir. Alınlık, esasen kısa kenarları dilimli kaş kemer
biçiminde kavislendirilmiş bir kitabelik halindedir. Kemer köşelikleri de düz
yüzeyli bir kütle biçiminde kabartılmıştır. Kapı açıklığına yerleştirilen bir çift
ahşap kanat, sanat değerinden yoksun, tamamiyle yeni bir elemandır ve daha
öncekilerin akıbeti bilinememektedir. Dış ve iç söveler arasında, kapı
kanatlarının eni kadar bir boşluk bırakılarak üzerine zengin profilli bir
kemer/tonoz örtü sistemi uygulanmıştır. Kapı açıklığının harime yönelen yüzü,
üzengiden itibaren “C-S” kıvrımlarıyla yükselen bir sivri kemer biçiminde
yapılmıştır.
Harim mekânı, esas itibariyle ortadaki kare plânlı, kubbe örtülü kübik bir
şemanın doğu ve batı yanlarına enli birer sivri kemer yerleştirilmesiyle elde
edilen enine dikdörtgen bir plâna sahiptir (Çizim: 1, Fotoğraf: 13-14). Kubbe,
kuzey ve güney cephelerde diğerleri ile aynı görünüşte fakat yüzeysel çıkıntılı
birer sağır kemer üzerine, ufak bir kademe oluşturan; basık bir kasnak
32
görüntüsündeki etek kısmı ile oturtulmuş45 ve köşe geçişleri mukarnas dolgulu
pandantifle sağlanmıştır (Fotoğraf: 15). Kubbe eteği, yüzeysel girintiler halinde
daireye yakın biçimde bir dizi damla motifiyle çepeçevre kuşatılmıştır. Örtü
sistemi ve duvarları kaplayan düz sıvalı yüzeylere beyaz badana yapılmış,
duvarların alt kısmı ise yaklaşık 80 cm. yüksekliğe kadar lambri ile
kaplanmıştır. Güney duvarın yanlarına dikdörtgen biçiminde; doğu ve batı
duvarların kuzey kenarına yakın konumla da aynalı kemere sahip birer dolap
nişi yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 13-14). Pencereler, dış kütledeki düzeni
yansıtmakla birlikte, doğu ve güney cephe beden duvarlarındakiler sivri
kemerli birer açıklık olarak harime yöneldikleri için iç mekânda farklı bir
görünüşe sahiptir (Fotoğraf: 14). Dışta kasnak cephelerine açılmış pencereler
ise kubbe eteğini dolaşan damla motiflerinden ana aksa rastlayanların
içerisine yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 15). Kubbe eteği ve üst seviyedeki
pencerelerde görülen palmet motifli alçı şebekeler ile renkli camlar onarım
sırasında yapılmış birer süslemedir. Harim kapısı, enli, düz yüzeyli üç adet
bordürle hareketlendirilmiş kısmî taşıntılı dikdörtgen bir kütle biçiminde
mekâna yönelir (Fotoğraf: 16). Ortadaki bordür, kenarları ince profillerle
kademelendirilerek girintili bir yüzey şeklinde düzenlenmiştir. Kapı kütlesinin
üst bordürü, alçıdan hazırlanmış, palmet ve rumîlerden müteşekkil bitkisel
süslemeli bir tepelikle sonuçlandırılmıştır.
Mihrap, güney duvar aksına oturtulmuş yedi kenarla girinti yapan bir niş
biçimindedir (Fotoğraf: 17); yüzeyi kalın bir boya tabakasıyla kaplandığından
45- Yurdakul (a.g.m., s.1624), onarım öncesinde kubbe ve kemerlerde yırtılmaların
bulunduğunu fakat onarım esnasında dikildiğini ayrıca kubbenin dağılmasını
engellemek amacıyla etek kısmına betonarme kasnak yapıldığını ifade etmektedir.
33
malzemesi tam belirlenememekle birlikte muhtemelen alçıdan yapıldığını
düşünmekteyiz. Harim tarafındaki iki köşesine, kum saati görünümünde
başlığa sahip birer sütunce yerleştirilmiş ve kavsarası altı sıra mukarnasla
hareketlendirilmiştir. Mukarnasları oluşturan prizmatik dilimlerin yüzeyi yeşile
boyanarak üzerine beyaz, mavi ve kırmızı renklerle çiçek, dal motifleri
işlenmiştir. Mihraba dikdörtgen bir çerçeve teşkil etmek üzere dört kenarı da
dolaşan bordürler yapılmıştır. Mihrap çerçevesinin dış bordürü diğerlerinden
daha taşıntılı, düz bir yüzeye sahiptir ve iki ince profilden sonra süslemeli enli
bir bordüre geçilmiştir. Kompozisyon, boya tabakası nedeniyle tam
belirlenememekle beraber, kırık hatların meydana getirdiği çok kollu muhtelif
geometrik şekillerin arasına düzenli aralıklarla yerleştirilmiş sekiz yapraklı
çiçekler ve aralardaki beş kollu yıldızlar ile altıgenler seçilebilmektedir
(Fotoğraf: 18). Bordürün üst kenar ortasında kompozisyonu bölen bir yazı
kartuşu mevcuttur. Niş gövdesine, yeşil ve kırmızı renkler kullanılarak Türk
süsleme sanatına batı etkisiyle giren perde motifi işlenmiş ve bunun ortasına
da bir lamba tasviri yapılmıştır. Mihrap çerçevesinin üstü palmet, rumî ve
kıvrım dallardan oluşan bir tepelikle taçlandırılmıştır. Mihrap yüzeyi tarihini
belirleyemediğimiz bir dönemde kırmızı, yeşil ve mavi renklerle yapılan bu
motiflerle beraber sarı yağlı boya tabakasıyla kaplanmıştır.
Minber, harimin güneybatı köşesinde yer alır; ahşap malzemeyle
muhtemelen onarım sırasında yapılmıştır ve sanat açısından her hangi bir
özelliği yoktur (Fotoğraf: 13).
Caminin alt katını teşkil eden yan yana yerleştirilmiş iki adet depo
kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânla inşa edilerek, ağaç gövdelerinden
34
ibaret ahşap silindirik kirişleme ile yapılan düz tavanla örtülmüştür
(Fotoğraf:19). Duvar yüzeylerinde kalın derzli moloz taş örgü görülmektedir.
b) Çeşme
Çizim No: 3
Fotoğraf No: 20-21
Ayna taşındaki sülüs hatlı üç satırlık kitabesine46 göre, H.818/M.1415
yılında Hacı Yusuf tarafından camiden daha önceki bir dönemde yaptırılmakla
birlikte onarım geçirmiştir47. Avlu duvarına bitişik vaziyette, kuzey-güney
yönünde dikdörtgen plânlı (Çizim: 3), prizmal bir kütle teşkiliyle inşa edilmiş;
onarım sırasında düzgün kesme taşlar kullanılarak yenilenmiştir (Fotoğraf:
20). Batı yönündeki ön cephesi üç taraftan düz yüzeyli iki bordürle kuşatılmış,
teğetli sivri kemer biçiminde yüzeysel bir nişten ibarettir. Ayna taşı beyaz
mermerdendir ve ortasında üçgen alınlıklı bir kitabe levhası bulunmaktadır
(Fotoğraf: 21). Kitabe, etrafı oyularak kabartılan harflerle ince-düz bordürler
46- Bu kitabenin transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi şöyledir:
- Enşee hazihi’l-‘ayn fi
- Eyyâm es-sultân Muhammed hullide mülkehû
- El-hâc Yusuf bin el-hâc Bahşâyiş fi senete semâne ‘aşere ve semânimie
“Bu çeşmeyi Sultan Mehmed -mülkü daim olsun- zamanında Hacı Bahşayiş
oğlu Hacı Yusuf yaptırmıştır” Sene 818
Kitabe sayın Prof. Dr. Kazım Yaşar Kopraman tarafından okunmuştur, kendilerine
sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Çeşme, kitabede açıkça belirtildiği üzere Sultan
Mehmed (Çelebi) zamanında H.818/M.1415 senesinde yaptırılmıştır; fakat E.H.
Ayverdi (Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri 855-886/1451-1481, IV, İstanbul 1989,
s.822), çeşmenin H.868/M.1463 yılında Sultan Mehmed (Fatih) zamanında
yaptırıldığını hatalı şekilde ifade etmektedir, oysa kitabedeki “senete semâne ‘aşere
ve semânimie” ibaresi H.818 senesine tekabül etmektedir ki bu tarih, Fatih Sultan
Mehmed dönemine değil, Çelebi Sultan Mehmed zamanına rastlamaktadır.
47- Yurdakul, a.g.m., s.1625.
35
kullanılarak üç satır halinde yazılmıştır. Kemer açıklığının önüne yekpare blok
taşlarla yapılmış, kısa boylu, dikdörtgen prizmal bir tekne yerleştirilmiştir.
c) Şadırvan
Çizim No: 1
Fotoğraf No: 22-24
Güney cephesindeki sülüs hatlı dört satırlık kitabesine48 göre
H.904/M.1498 yılında Hacı Süleyman tarafından Lütfullah oğlu Pir Ahmed’e
inşa ettirilmiştir. Çeşme gibi şadırvan da camiyle beraber 1974 yılında
onarılmıştır. Kare bir plânla köşelere yerleştirilen “L” kesitli dört adet ayağın
taşıdığı sivri kemer açıklıklı baldaken bir kuruluşa sahiptir ve gövdenin üst
köşelerde pahlanmasıyla elde edilmiş sekizgen prizmal bir kasnak üzerine
oturan tek kubbe ile örtülüdür (Çizim: 1, Fotoğraf: 22). Ortasında poligonal
plânlı, prizmal gövdeli bir havuz bulunmaktadır.
Şadırvanın inşa malzemesi, az miktarda mermer, çoğunlukla düzgün
kesme ve kaba yonu taşlar ile tuğladır. Havuz ve kitabe mermerdir. Ayaklar
tamamen düzgün kesme taş malzemelidir. Gövde, kaba yonu taş-tuğlaların
alternatif örgüsünü yansıtır. Kemer, kubbe ve geçişler ile saçaklarda tuğla
kullanılmış, asıl haliyle alaturka kiremitlerle kaplı örtü sistemine onarım
esnasında kurşun levhalar kaplanmıştır.
Şadırvan kütlesi üç kademeli bir görünüş sergilemektedir (Fotoğraf:22).
Alt kademe, sivri kemerli cephe açıklıklarından ibarettir ve gövdenin üst
köşelerde pahlanması sonucu meydana gelen, üçgen şeklindeki çatı
48- Şadırvan kitabesinin Osmanlı alfabesiyle yayını ve transkripsiyonu için bkz., Yurdakul,
a.g.m., s.1625.
36
yüzeylerine ait saçak frizlerinde son bulur. İkinci kademeyi, bunlar arasından
yükselen sekizgen prizmal kasnak oluşturur ve üst kenarları çepeçevre
dolanan saçak tarafından sınırlandırılmıştır. Üçüncü kademeyi ise kubbe teşkil
eder. Saçaklar, testere dişi biçiminde yerleştirilen bir sıra tuğla dizisiyle elde
edilmiştir. Cephe yüzeyleri üç sıra tuğla, bir sıra kaba yonu taştan oluşan
alternatif duvar örgüsü ile tamamen masif karakterlidir. Kemerler, yatay
profillerle kademelendirilerek hazırlanmış konsollar halindeki üzengi taşlarına
oturur ve bunların üzerine yerleştirilen kare kesitli birer ahşap gergiyle
birbirlerine bağlanırlar. Dört yönde de cephe yüzeyine göre biraz içerlek
örülerek bir sıra tuğla ile kuşatılmıştır. Güney cephedeki kemer açıklığının
yukarısında, üst üste iki levha halinde bani ve usta kitabeleri yer alır (Fotoğraf:
23). Her ikisi de enine dikdörtgen birer mermer levhadan hazırlanmakla birlikte
alttaki baniye aittir ve daha uzuncadır. Bani kitabesi, esasen kısa kenarları “C-
S” şeklinde kavislendirilmiş bir kartuş içerisine, etrafı oyularak kabartılan
harflerle ince-düz bordürler kullanılarak iki satır halinde yazılmış, bu bölümü
sınırlandırıcı düşey bordürlerden itibaren iki yandaki yüzeylere de simetrik bir
kompozisyonla palmet ve rumîlerden ibaret bitkisel süslemeler işlenmiştir.
Kartuşun her iki yanındaki düz yüzeye de kazınmak suretiyle stilize birer
palmet yapılmıştır. Usta kitabesi, alttakinin aksı ortalanarak yerleştirilmiş ve
yuvarlak satıhlı profille çerçevelendirilmiştir. Harfler yine etrafı oyularak
kabartılmış iki satır halindedir ve yuvarlak satıhlı ince profilasyonla dilimli kaş
kemer görünüşünde kuşatılarak köşeliklerine de kıvrım dallardan oluşan
bitkisel bezeme işlenmiştir.
Şadırvanın kuzeybatı köşedeki ayağına bitişik konumla doğuya,
kuzeydoğu köşedeki ayağına bitişik olarak ta kuzeye doğru uzanan kaba yonu
37
taş örgülü birer duvar kütlesi görülmektedir (Fotoğraf: 22). Bunların ne olduğu
belirlenememekle birlikte, kuzeydoğu köşedeki kütlenin batı tarafında ve
ayağa bitişik konumla yer alan tuğla örgülü bir kemer kalıntısı burada daha
önce başka bir mekân/ünitenin bulunduğunu göstermektedir. Kubbe geçişleri
pandantiflerle sağlanarak kemerlerle birlikte bütün yüzey sıvanmış; ayaklar
mavi, kemerler sarı, pandantifler yeşil ve kubbe beyaz renkte boyanmıştır.
Şadırvanın ortasında yer alan havuz, poligonal plânlı, kısa boylu, prizmal bir
gövdeye sahiptir (Fotoğraf: 24). Her kenarında farklı boyut ve biçimlerde
mermerden kesilmiş kalın levhalar kullanılarak üst kısımları ince profillerle
sınırlandırılmıştır. Kenarların ortasına birer delik açılmış ve bunların bazılarına
günümüz malzemesiyle musluk takılmıştır. Havuzun doğuya yönelen
kenarında üst kenara yakın konumla yüzeyden kazınarak işlenmiş H.1329
(M.1911) ibaresi görülmekte (Fotoğraf: 24) ve bu da bir onarım ihtimalini
düşündürmektedir. Havuzun üzerine bütün kenarları boydan boya dolaşan
demir bir şebeke yapılmıştır. Şebeke, kare kesitli çubuk demirlerin dikdörtgen
gözler oluşturacak şekilde yatay ve düşey sıralanmasıyla elde edilerek
bağlantıları perçinlerle sağlanmıştır. Dikdörtgen biçimi gözlerin her birine “S”
kıvrımlı lama demiri yerleştirilerek süslenmiştir. Çubuk demirler ok ucu
şeklinde sonuçlandırılarak her birinin arasına da ağzı yukarı bakan ve uçları
helezoni kıvrımlı “C” biçiminde birer lama demiri bağlanmıştır. Lama
demirlerinin şebeke ile bağlantılarında demir kelepçeler kullanılmıştır.
38
2- Sofular Külliyesi
İnceleme Tarihi: 10-11.07.2001, 16.04.2002, 12.10.2003
Sofular Mahallesi’nde, Spor Sokak’ın kuzey, Soysal Sokak’ın batı
tarafında, düz bir araziye yerleştirilmiştir49. Bir cami ile kuzeybatısında yer alan
bir türbe ve güneybatısındaki bir çeşmeden ibarettir.
a) Sofular Camii
Çizim No: 4
Fotoğraf No: 25-34
Kitabesi bilinmemekle birlikte50 15.yüzyıl sonu veya 16. yüzyıl
başlarında Abdullah Paşa51 tarafından inşa ettirildiğine dair bilgiler52
bulunmaktadır.
49- Külliye, Merzifon imar plânına göre, 26.30.Z.b. Pafta, 23 Ada ve 59 Parseldedir.
50- Kitabenin varlığına dair herhangi bir belge tespit edilememekle birlikte, uzun süre
caminin müezzin ve kayyumluğunu yaptıktan sonra emekli olan sayın Hasan Aktar,
vaktiyle harim kapısı yukarısında bir kitabenin bulunduğunu ancak 1943 depreminde
kaybolduğunu belirtmiştir.
51- Abdullah Paşa hakkında Sicil-i Osmanî’de şu bilgilere yer verilir: “…ümerâdan ve
sonra beylerbeyilerinden olup asr-ı Sultan Bayezid Hân-ı Sân’i’de irtihâl eylemiştir.
Mahdûmu Abdülkerim Çelebi Haleb fethinde defterdar ve sonra tahrir memuru olup,
evâil-i Sultan Süleyman Hânîye yetişmiştir…”, bkz., M.Süreyya (Haz.: A.Aktan-
A.Yuvalı-M.Hülagü), Sicill-i Osmanî yahud Tezkire-î Meşâhir-i Osmaniyye, C.III,
İstanbul 1996, s.413.
52- Anonim, Merzifon Guide…, s.35’de, eserin 16. yüzyıl Beylerbeyi olan Abdullah Paşa
tarafından inşa ettirildiği belirtilmektedir; Erken, a.g.e., Ankara 1972, s. 302’de yapıyı
Apdullah Paşa Camii şeklinde nitelendirmekte ve s.301’de de cami avlusu içinde
banisine ait bir türbenin bulunduğunu ifade etmektedir; ayrıca Eski Eserler ve Müzeler
Genel Müdürlüğü, “Doğal ve Kültürel Varlıkları Koruma Envanterleri” fişlerinde Gökçe
Günel tarafından tutulan bir kayıtta Sofular (Abdullah Paşa) Camii olarak
zikredilmektedir. Mevcut bilgiler yanı sıra plân ve mimarî özelliklerini esas alarak
caminin, II. Bâyezid zamanında (1481-1512) (Sultan II. Bâyezid dönemi için bkz., İ.H.
Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II. C., 5. Baskı, Ankara 1988, s.161-248; R. Mantran,
Çev. S. Tanilli, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi I, İstanbul 2000, s.129-143) beylerbeyi
39
Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan cami, 1939
depreminde53 işlevini yitirerek buğday deposu olarak kullanılmış; 1943
depreminde büyük hasar görmesi üzerine uzun süre bakımsız kalmış54 ve
1960’lı yıllarda Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından55 geniş çaplı bir
restorasyon geçirerek tekrar ibadete açılmıştır.
Cami, kare plânlı, kübik gövdeye sahiptir ve kuzey yanındaki son
cemaat yeri ile birlikte “L” plânla uzanır (Çizim:4, Fotoğraf:25). Minare, harim
batı cephesinin kuzey kenarında, beden duvarları ile kaynaşmış bir kaide
üzerinde yükselir. Harim kütlesi, kübik gövde üzerine dar bir kademe halinde
biraz içeri çekilerek yerleştirilmiş ikinci bir kütlenin, üstteki takriben ⅔
bölümünün köşelerde pahlanmasıyla elde edilen sekizgen prizmal bir kasnağa
oturtulmuş tek kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yeri, doğu-batı yönünde
dikdörtgen plânlıdır. Sivri kemerli üç büyük açıklıkla kuzeye yönelen üç
bölümlü revak şeklinde düzenlenerek, eş büyüklükte üç adet kubbeyle örtü
sistemi sağlanmıştır. Harim kapısı bina aksına yerleştirilerek son cemaat
yerine açılmıştır.
olan Abdullah Paşa tarafından 15.yüzyıl sonu, 16. yüzyıl başlarında inşa ettirildiği
söylenebilir.
53- Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.73.
54- Bu bilgiler sayın H. Aktar’dan alınmıştır, kendisine sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
55- Anonim, Cumhuriyetin 50. Yılında Vakıflar (basım yeri ve tarihi yok), s.18’de yapının
1963-1972 yıllarında onarıldığı yazar; sayın H. Aktar ise onarımın 1960’da başladığını
ve 1963 yılında tamamlanarak yapının ibadete açıldığını şifahi olarak ifade etmiştir;
öte yandan 1967 yılında hazırlanan bir çalışmada (Evrenos, a.g.t., s.33) caminin
1961-1963 yıllarında onarıldığı belirtilmekte ve onarım sonrasına ait birkaç fotoğraf
verilmektedir; ayrıca V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/01 No.’lu dosyada rölöve
çizimleri ile restorasyon projelerine ulaşılabilmektedir.
40
İnşa malzemesi, az miktarda mermer, düzgün kesme ve moloz,
çoğunlukla ise kaba yonu taşlar ile tuğladır. Harim kapısı ile revak sütunları
mermerden yapılmıştır. Beden duvarları kaba yonu taş ve tuğlanın alternatif
yerleştirilmesiyle örülmüştür. Minare kaidesinde kaba yonu ve moloz taş,
kubbelerle geçiş elemanları, saçaklar ve minare gövdesinde tuğla kullanılmış,
örtü sistemi kurşun levhalarla kaplanmıştır.
Cepheler, son cemaat yerinin bulunduğu kuzeydeki hariç, dört kademeli
bir görünüm sergilemektedir (Fotoğraf:26-28). İlk kademe, harim beden
duvarlarından ibarettir ve bir sıra testere dişi, bir sıra düz tuğla dizilerinden
oluşan saçak frizlerinde son bulur. İkinci kademe, kübik gövde üzerine kare
plânla cepheleri biraz geriye çekilerek yerleştirilen ve bina kütlesinin
kuzeybatıdaki hariç, diğerlerindeki üçgen biçimi çatı ile örtülü bölümlerden
meydana gelir. Bu kademe bir sıra testere dişi, bir sıra düz tuğla dizisinin iki
defa tekrarlanması ile yapılmış saçak kornişi tarafından sınırlandırılmıştır.
Kuzeybatıda bulunan dördüncü köşedeki bölüme ise minarenin pabuç kısmı
oturtulmuştur. Üçüncü kademeyi üçgen biçimindeki çatı bölümlerine ait saçak
frizleri hizasından itibaren yükselen sekizgen prizmal kasnak teşkil eder ve
bunlarla aynı tarzda yapılmış, üst kenarlarını çepeçevre dolanan saçak
kornişinde son bulur. Bina görüntüsündeki dördüncü kademe ise kubbe örtü
sisteminden ibarettir.
Duvar yüzeyleri56, batı cephe alt seviyesindeki küçük bir kısım hariç
genellikle üç sıra tuğla, bir sıra kaba yonu taş örgünün alternatif kuşaklar
56- Sayın Aktar, 1943 yılı depreminde harim kubbesi ile beden duvarlarının yarı
seviyesine kadar yıkıldığını ifade etmiştir; Erken ise (a.g.e., s.300) yapının tamamına
yakın bir kısmının yıkıldığını ve V.G.M. tarafından eski durumuna uygun biçimde
41
halinde tekrarını yansıtmakla birlikte, kaba yonu taşların derzlerine dikey
konumlu tuğlaların yerleştirilmesiyle çerçevelendikleri de görülmektedir. Batı
cephenin alt seviyesinde sadece kaba yonu taş örgü hakimdir ve 1960’lı
yıllardaki onarım değişikliğini ortaya koymaktadır.
Cepheler, masif görünümlü duvar örgüsünün yanı sıra pencere
açıklıklarına da sahiptir. Pencereler her üç cephede de beşer adettir ve
bunlardan dörder tanesi alt kademeyi teşkil eden beden duvarlarının alt ve üst
seviyelerine aynı aksı paylaşan ikişerli sıra halinde simetrik bir düzenle
yerleştirilmiştir; diğer pencereler ise alt kademeyi sınırlayan saçak
seviyesinden itibaren ikinci kademenin cephe akslarına açılmıştır (Fotoğraf:
26-28). Beden duvarları alt kısmına aynı hizada yerleştirilmiş pencereler,
boyuna dikdörtgen biçiminde birer açıklık olduğu gibi, hepsi de yekpare
düzgün kesme bloklar halindeki söve taşlarıyla çerçevelenmiş ve demir uçları
sövelere saplanarak yapılan birer şebekeye sahiptir. Eşit aralıklarla yatay ve
düşey sıralı kalın çubuk demirlerle kare biçimi gözlerden oluşan şebekelerin
düğüm noktaları prizmatik lokmalarla bağlanmıştır. Pencerelerin her birine
doğudakiler düzgün kesme taş, batı ve güneydekiler ise tuğla örgülü, sivri
kemerle kuşatılan, yüzeysel derinlikte birer alınlık yapılmış; alınlıkları da tuğla
restore edildiğini belirtir; restorasyon öncesine ait (V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.
05.04.01/01 No.’lu dosya muhteviyatındaki) rölöve çizimlerinden de harim kubbesi ile
doğu cephenin büyük ölçüde yıkıldığı ve diğer cephelerde oldukça büyük çatlakların
meydana geldiği belirlenebilmektedir. Mevcut bilgiler ışığında depremde yıkılan
bölümler dışında çatlaklar nedeniyle kullanılamayacak durumdaki diğer bölümlerin de
onarım esnasında yıkılarak yeniden inşa edildiği anlaşılmaktadır, nitekim aynı
dosyada mevcut, onarım sırasında güneyden çekilmiş bir fotoğrafta alt kademeyi
sınırlandıran saçak seviyesinden itibaren üst kısımların henüz örülmemiş hali
görülebilmektedir.
42
kullanılarak örülmüştür. Üst kısımdaki pencereler alttakilere göre daha küçük,
sivri kemerli birer açıklıktır. Kemerleri simetrik yerleştirilmiş birer düzgün
kesme taş, diğer kenarları ise duvar örgüsünden ibarettir. Her birine petek
görünüşlü deliklere sahip birer alçı şebeke yerleştirilmiştir. Ayrıca batı
cephedekiler hariç, üzengi hizasından itibaren her kemerin çevresi bir sıra
tuğla ile sınırlandırılmış ve bir dizi tuğla ile de çerçevelenerek birer köşelik
meydana getirilmiştir. İkinci kademede yer alan pencere açıklıkları yarım daire
kemerlidir. Kemerleri tuğla örgülü bu pencerelerde diğer kenarlarını teşkil
eden söveler için bir sıra taş, üç sıra tuğla kullanılmış ve hepsine de beden
duvarları üst kısmındakilerle aynı görünüşte birer alçı şebeke hazırlanmıştır.
Binanın batı cephesinde, harimin kuzey duvarını devam ettirerek 1,5 m.
kadar taşıntı yaparak yükselen minare kaidesine ait kare plânlı kütle vardır
(Fotoğraf: 28). Kaide, tamamen moloz taşlarla örülmüş ve köşe bağlantıları
kaba yonu taşlarla sağlanmıştır. Kaidenin boyu, harim kütlesine ait ilk
kademeyi sınırlandıran saçak seviyesine ulaşır ve düz yüzeyli saçak kornişi ile
son bulur. Mevcut duruma göre yukarı yükseldikçe daralan ve silindirik forma
dönüşen kare plânlı pabuç, onarım sırasında çimento harcıyla sıvanmış olarak
günümüze ulaşmıştır. Halen üstteki bir bölümü görülebilen silindirik yüzeyden,
kaideyle benzer nitelikte moloz taşla örüldüğü anlaşılmaktadır. Bir bilezikle
sınırlı pabuç üzerinde silindirik forma sahip minare gövdesi57 yükselmektedir
(Fotoğraf: 28). Düz tuğla sıralarıyla örülen gövdenin şerefeye yakın
57- Kubbe ile beden duvarlarının depremlerde hasar görüp büyük bir kısmının yeniden
yapılmasına rağmen minarenin onarımdan önce de aynı görünüşe sahip olduğu tespit
edilebilmekle birlikte, Erken (a.g.e., s.300) sadece alt kısmının eski olduğunu ileri
sürmektedir; ancak minarenin asıl şeklini yansıtıp yansıtmadığı veya bir onarım
geçirmiş ise dönemi ve niteliği hakkında herhangi bir bilgi şimdilik mevcut değildir.
43
bölümünde de bir bilezik vardır. Şerefe altı, beş sıra testere dişi ve
aralarındaki birer sıra düz tuğla dizisinin nöbetleşerek, üst üste ve dışa doğru
peş peşe taşırılmasıyla genişletilmiş; yan yana bitiştirilen taş plakalarla
poligonal görünüşlü şerefe korkuluğu yapılmıştır. Petek, gövdedeki gibi düz
tuğla sıralarıyla örülmüş ve konik külah örtü sistemi kurşun levhalarla
kaplanarak, tepesine üç boğumlu alem yerleştirilmiştir.
Son cemaat yeri58, kuzeyde eşit mesafelere yerleştirilmiş dört adet
mermer sütuna oturan sivri kemerli üç büyük açıklık ile doğu ve batı yanlarda
da kuzeydoğu-kuzeybatı köşelerdeki sütunlarla beden duvarı arasına örülmüş
sivri kemerli birer açıklıkla revak şeklinde hazırlanmıştır (Fotoğraf:25). Batı
yandaki kemer açıklığı minare kaidesinin batı kenarına göre cephesi biraz geri
çekilerek yerleştirilmiştir. Kemerler, kuzeyde yatay profillerle kademelenerek
taşıntı yapan, düz yüzeyli mukarnas görüntüsü verilmiş başlıklara sahip,
yukarı doğru gittikçe daralan mermer sütunlara oturur, ayrıca sütunların alt ve
üst kısımlarında birer bilezik mevcuttur; kemerlerin güneydeki ayakları ise
duvar örgüsünden ibaret üzengilere oturtulmuştur. Kemerlerin örgüsünde
kırmızı ve beyaz renkli düzgün kesme taşların kullanıldığı59 bilinmekle birlikte,
muhtemelen geç bir dönemde yüzeylerine aynı renklerle boya yapılmıştır.
58- Sayın Aktar’ın belirttiğine göre, 1943 depreminde caminin kullanılamayacak duruma
gelmesi üzerine kuzey cephe önüne son cemaat yerini de kapsayacak biçimde hımış
duvarlı muhdes bir mekân inşa edilmiş ve ibadete uzun yıllar burada devam edilmiştir.
Nitekim V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/01 No.’lu dosyada mevcut rölöve
çizimlerinden anlaşıldığına göre, restorasyon faaliyetleri öncesindeki vaziyeti ile sayın
Aktar’ın ifadelerine uygun şekilde “L” plânlı muhdes bir bölümün bulunduğu ve
caminin V.G.M. tarafından onarımı esnasında ortadan kaldırıldığı tespit
edilebilmektedir.
59- Erken, a.g.e., s.300-301; Evrenos, a.g.t., s.34.
44
Kemer alınları cephe yüzeyine göre biraz içerlek örülmüştür. Kemer açıklıkları
dışındaki yüzeyler çimento harcı ile tamamen sıvanıp kırmızı renkli badana ile
kapatıldığından inşa malzemesi belirlenememektedir. Binanın genel
görünüşüne hareket kazandıran son cemaat yeri revakına ait açıklıkların
tamamında halen demir iskeletli bir camekân60 bulunmaktadır. Cepheleri her
üç yönde de sınırlandıran saçaklar, harim kütlesindeki ikinci kademeye ait
üçgen biçimi çatıların saçak hizasına kadar yükselmektedir ve onlarla aynı
görünüşe sahiptir (Fotoğraf: 25).
Son cemaat yerinde revak sütunları ile harim kuzey duvarı arasına
örülen sivri kemerlerle dikdörtgen plân eş boyutlarda enine dikdörtgen biçimi
üç bölüme ayrılmış ve her birine pandantif geçişli birer kubbe örtülmüştür
(Fotoğraf: 29). Sütunlardan beden duvarına uzanan kemerlerle aynı biçimde,
fakat daha yüzeysel görünüşlü kemerler de son cemaat yerinin güney
cephesine yerleştirilmiş ve ayrıca doğu-batı yanlara da yüzeysel birer kemer
daha hazırlanarak kubbenin oturması için kare bir şema sağlanmıştır. Kubbe
göbeği ile etek ve pandantif yüzeylerinde görülen kalemişi bitkisel süslemeler
onarım sırasında yapılmış olabileceği gibi bütünüyle yenilenmiş olması da
muhtemeldir. Harim duvarından ibaret güney cephesine yapı aksı ile
ortalanarak bir kapı ve her iki yanına da aynı hizada birer pencere açıklığı61
yerleştirilmiştir. Pencereler eş boyutlarda boyuna dikdörtgen biçimi birer
60- Son cemaat yerinin camekânla kapatılması, geç dönemde gerçekleştirilmiştir.
61- Onarım öncesine ait (V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/01 No.’lu dosyada
mevcut) rölöve çizimlerinde, doğudaki pencere açıklığının yerinde bir mihrabiyenin
varlığı görülmekle birlikte, burada daha önce mevcut pencerenin 1943 yılındaki
depremden sonra son cemaat yerinin ibadet mekânı işlevinde kullanılması nedeniyle
mihrap haline dönüştürüldüğü ve onarım esnasında tekrar eski görünüşüne
kavuşturulduğu anlaşılmaktadır.
45
açıklıktır ve basit birer demir şebekeleri vardır; batıdaki pencere şebekesi,
harim kütlesi alt bölümüne ait penceredekilerle aynı tarzda fakat gözleri
boyuna dikdörtgen şeklindedir, doğudaki pencere şebekesinde ise bağlantı
noktaları prizmatik lokmalarla değil yatay çubukların düşey çubuklardaki
deliklerden geçirilmesiyle elde edilmiştir. Her iki pencerenin biraz yukarısına
yüzeysel derinlikte yarım daire kemerli birer niş teşkil edilmiştir. Son cemaat
yeri zemin seviyesi kapı açıklığı hizasından itibaren doğu ve batı yanlarda bir
basamak kadar daha yükseltilerek birer seki haline getirilmiştir. Kapı ve
pencere açıklığı haricindeki duvar yüzeyleri geç bir dönemde takriben 0,60 m.
yüksekliğe kadar lambri ile kaplanmıştır.
Harim kapısı, bütünüyle mermer malzemeden yapılmış; cephe yüzeyine
göre hafif taşkın düz satıhlı dar bir silme ile boyuna dikdörtgen biçiminde
çerçevelenmiş, yekpare mermer söveler ve segment kemerli bir açıklığa
sahiptir (Fotoğraf: 30). Kemer köşelikleri birbiriyle bitişik taşıntılı düz bir yüzey
olarak biraz kabarıktır. Kapı kemerinin biraz yukarısında da çok az derinliğe
sahip, enine dikdörtgen biçiminde bir kitabelik mevcuttur.
Kapı açıklığına yerleştirilen bir çift kanat ahşap olmakla birlikte yüzeyleri
ince sac levhalarla kaplanmış ve eşit aralıklı altışar adet dövme demirden
ince-dar şeritler kullanılarak kabara başlı mıhlarla tutturulmuştur(Fotoğraf: 30).
Her iki kanadın da yukarı seviyesinde damla biçimi birer halka bulunmaktadır.
Kanat yüzeylerine mavi renkli yağlı boya yapılmıştır.
46
Caminin iç mekânı62 kübik ve kubbeyle örtülü bir hacimden ibarettir
(Fotoğraf: 31-33). Kubbe, dört cephede yüzeysel çıkıntılı yayvan-sivri birer
sağır kemer ve köşe geçişleri de üç dilimli tromplarla teşkil edilmiş sekizgen
kaideye oturur (Fotoğraf: 34). Tromp ağızları teğetli sivri kemer biçiminde
yapılmıştır ve bütün kemerler köşelik yüzeylerine göre biraz içerlektir. Örtü
sistemi, geçiş elemanları, köşelikler, üst seviye pencere kenarları ile mihrap
nişi yukarısında yer alan bitkisel bezemeli kalemişleri tamamen onarım
sırasında yapılmıştır; ancak yapının onarımdan önceki halinde de barok
karakterli zengin bir bezeme programına sahip olduğu63 ve bu süslemelerin
önemli bir kısmının Zileli Emin tarafından H.1292/M.1875 yılında yapıldığı
bilinmektedir64. Onarım öncesine ait eski bir fotoğrafta65 süslemeler arasında
kemer üzengileri hizasına kadar yükselen büyük bir pano içerisinde manzara
tasvirlerine yer verildiği ve muhtemelen “Mekke/Medine” şehrinin konu edildiği
görülmektedir. Kubbe eteğini dolaşan bordürde içi yazı dekorlu palmet
motiflerinin kıvrık dal ve rumîlerle birlikte sık bir şekilde sıralandığı, kemer
köşelikleri arasında İslâm büyüklerinin isimleri yazılı barok karakterli
madalyonların yer aldığı, bir tanesinin altına meyve tabağı içerisinde karpuzlu
bir natürmort işlendiği, bunların dışında başka tasvirlerin ve natürmortların da
62- Caminin beden duvarları ile kubbesi restorasyon sırasında tamamen yenilendiğinden
harim mekânının daha önceki şekli hakkında ne yazık ki daha fazla bilgi elde
edilememektedir.
63- Erken, a.g.e., s.301.
64- Onarım öncesindeki süslemeler hakkında bkz., G. Cantay, “Zile’li Emin Usta’nın
Bilinmeyen İki Eseri”, Bedrettin Cömert’e Armağan, Ankara 1980, s.497-507(s.497-
498, 502, R.1).
65- Fotoğraf için bkz., V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/01 No.’lu dosya.
47
yapılmış olabileceği belirtilmektedir66. Duvarların alt kısmı 1 m. yüksekliğe
ulaşan lambri ile kaplıdır. Batı duvarda, bir yanı ile kuzey duvara bitişik boyuna
dikdörtgen şeklinde minare kapısı açılmıştır. Doğu, batı ve kuzey duvarlara
bitişik olarak kadınlar mahfili (Fotoğraf: 33), güney duvarın orta bölümüne
mihrap (Fotoğraf: 31), güneybatı köşeye de minber (Fotoğraf: 32)
yerleştirilmiştir. Doğu ve batı duvar akslarında alt seviyedeki pencere
açıklıkları ile aynı hizada boyuna dikdörtgen biçiminde birer dolap nişi67
mevcuttur. Pencereler, dış kütledeki düzen ve görünüşü yansıtmakla birlikte,
dışta kasnak cephelerine açılmış pencereler iç mekânda tromplar arasındaki
sivri kemerle kuşatılmış duvar bölümlerine, kemer eksenini paylaşarak
oturmaktadır. Duvarların üst seviyesine açılan pencerelerde alçı şebeke
gözlerine yerleştirilmiş renkli camlar bulunduğu iç mekândan bakıldığında
görülebilmektedir (Fotoğraf: 31-34).
Mihrap nişi68 alçı, minber ve kadınlar mahfili ise ahşap malzemeyle
onarım sırasında yapılmış yeni birer unsurdur (Fotoğraf: 31-33) ve sanat tarihi
bakımından değerlendirilebilecek nitelikte değildir.
66- Cantay, a.g.m., s.498.
67- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/01 No’lu dosyada mevcut rölöve çizimlerinden,
restorasyon öncesindeki halinde bu nişlerin esasen alt seviyedeki diğer pencerelerle
aynı özelliklere sahip birer pencere iken onarım sırasında kapatılarak dolap nişine
dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır.
68- Onarım öncesine ait (V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/01 No’lu dosyada
mevcut) rölöve çizimlerinden mihrap nişinin yarım daire biçiminde olduğu ve yine aynı
dosyada yer alan bir fotoğraftan da harim tarafındaki iki köşesine birer sütunce
yerleştirilerek etrafının barok karakterli bitkisel süslemelerle kuşatıldığı
anlaşılmaktadır.
48
b) Sofular Türbesi
Çizim No: 5
Fotoğraf No: 35-38
Caminin kuzeybatısındaki düz bir arazide yer alır (Fotoğraf: 35); halk
arasında “Üçler Türbesi” adıyla da anılmaktadır69.
Kitabesi bulunmayan eser, bazı yayınlarda Abdullah Paşa’ya maledilir70
ki, yanı başındaki Sofular Camii’nin bu paşa tarafından yaptırıldığı
bilinmektedir71. Ancak türbenin de aynı kişiye ait bir eser olduğu şimdilik
belgelenememektedir72. Bununla birlikte mimarî özelliklerini dikkate alarak
camiyle aynı dönemde, 15.yüzyıl sonu, 16. yüzyıl başlarında inşa edilmiş
69- Türbede üç adet ahşap sanduka vardır ve “Üçler Türbesi” adı da buna bağlı olmalıdır;
ayrıca A. Taşan (a.g.e., s.30), türbenin halk tarafından “Softa Baba Türbesi” diye
anıldığını belirterek, Davud Halife’nin evlâdı elinde bulunan ve günümüze kadar
korunarak ulaşabilmiş el yazması, tezhipli bir Kur’ân-ı Kerim’den bahisle “…bu
Kur’an’ın Davud Halife bin-i Suhte Halife tarafından vakfedildiği bildirilmekte ve altında
arabca tarih kelimeleriyle 887 yılı yazılı bulunmaktadır. Bizzat kendimin görüp
okuduğum bu kayda göre hayatı hakkında bilgiye sahip olamadığımız Davud
Halife’nin, Softa Baba diye söylenen Suhte Baba’nın oğlu olduğu ve H.887’de sağ
olduğuna göre H.9, M. 15. yüzyılda yaşamış olduğu anlaşılmaktadır…” şeklinde bazı
bilgiler vermektedir.
70- Erken, a.g.e., s.301; Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.73.
71- Sofular Camii’nin banisi hakkında bkz., tezimizin 51-52. dipnotu.
72- Araştırmamız sırasında türbedeki sandukaları görmemize rağmen, kimlere ait
olduklarını öğrenebileceğimiz herhangi bir yazılı belgeye ulaşamadık. Ancak daha
önce caminin müezzini ve kayyumu olan sayın Hasan Aktar, “vaktiyle her sandukanın
bir yazı levhası bulunduğunu, bunların onarımlar sırasında kaybolduğunu” ifade
etmiştir. Daha önce naklettiğimiz, A. Taşan (a.g.e., s.30) tarafından verilmiş
bilgilerden anlaşıldığına göre, H.887/M.1482 yılında bir Kur’ân-ı Kerim’in vakfedildiği,
türbenin de aynı tarihlerde mevcudiyeti sonucuna ulaşılabilir; ancak bu ifadelerde
Kur’ân-ı Kerim’in nereye vakfedildiği açıkça belirtilmemektedir ve türbe, o tarihte var
ise camiden önce inşa edildiği, Abdullah Paşa’nın da, daha sonra buraya defnedildiği
gibi bir ihtimal belirmektedir.
49
olabileceğini düşünmekteyiz. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından73 1969-
1972 yıllarında geniş çaplı bir onarım geçirmiş ve bu sırada aslî özelliklerinden
bir kısmını da kaybederek günümüze gelmiştir.
Kütlesi, altıgen plânlı74 prizmal gövde (Çizim: 5) ve aynı biçimde ikinci
bir kademe oluşturan kasnak üzerindeki tek kubbeden ibaret örtü sisteminden
müteşekkil iken, onarım esnasında kasnağın dış yüzlerine dolgu yapılarak,
türbenin iki kademeli görünüşü değişikliğe uğratılmıştır75. Girişi doğuya açılan
kapıyla sağlanmıştır.
İnşa malzemesi az miktarda tuğla, düzgün kesme ve kaba yonu,
çoğunlukla ise moloz taştır. Binanın beden duvarları kaba yonu, moloz taş,
73- Türbenin onarım tarihleri kesin olarak belirlenememektedir. V.G.M. Abd. Yp. İş. Dai.
Bşk. Arş. 05.04.01/09 No.’lu dosyada mevcut 5/12/1969 tarihli rölöve çizimlerinden bu
sırada henüz onarılmadığı anlaşılmakta, fakat Sofular Camii’nin 1963-1972 yıllarında
onarıldığına dair bilgiler (Anonim, Cumhuriyetin 50. Yılında…, s.18) bulunmaktadır.
Rölöve çizimlerinin tarihi ile camideki restorasyonun bitiş tarihi dikkate alındığında,
türbe onarımının da 1969-1972 yıllarına ait olabileceği görülmektedir. Buna karşılık,
onarım çalışmalarına bizzat şahit olduğunu öğrendiğimiz sayın H. Aktar, türbenin
camiyle beraber 1960-1963 yıllarında onarıldığını ve ziyarete açıldığını şifahen ifade
etmiştir. Bu duruma göre rölöve çizimlerinin onarım öncesi gerçekleştirildiğini, fakat
paftalara kayıtlı tarih ve yayınlanmış bilgilerin (Anonim, Cumhuriyetin 50. Yılında…,
s.18) de doğru olmadığını düşünmekteyiz.
74- Erken (a.g.e., s.303), onarımdan önceki döneme ait bir fotoğraf ile plân, kesit ve
cephe çizimlerini yayınlamıştır. Bu çizimlerden türbe plânı, altıgen biçiminde doğru
verilmesine rağmen, s.301’de sekizgen plânlı olduğu belirtilerek yanlış ifade edilmiştir.
75- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/09 No.’lu dosyadaki fotoğraf ve çizimlerde,
cepheleri biraz geriye çekilerek gövde üzerine oturtulmuş, altıgen plânlı bir kasnaktan
oluşan ikinci bir kademenin varlığı çok net görülmektedir; ancak onarım sırasında bu
kısmın etrafına moloz taş örgüyle çepeçevre dolgu yapılarak, beden duvarlarının
kalınlığı devam ettirilmiş ve testere dişi biçimindeki iki sıra saçakla sınırlandırılmıştır.
Bu fotoğraflarda, türbenin kuzey-kuzeybatı kenarlarına bitiştirilerek yapılmış,
muhtemelen yakınındaki bir konuta ait depo olarak kullanılan, briket malzemeli
muhdes bir bina da görülmekle beraber onarım esnasında ortadan kaldırıldığı
anlaşılmaktadır.
50
kubbe, geçiş elemanları ve saçaklar tuğla kullanılarak örülmüş; örtü sistemi
ise asıl haliyle alaturka kiremitlerle kaplı iken onarım esnasında kurşun
levhalarla kaplanmıştır.
Türbe cepheleri, eski fotoğraflarda açıkça görüldüğü (Fotoğraf: 36)
üzere esasen iki kademelidir; fakat onarım esnasında kasnak bölümünde
gerçekleştirilen değişiklik sonucu halen tek kademeli ve masif görünüşlü
yüzeylere dönüşmüştür. Şimdiki haliyle beden duvarlarının üst kenarlarını
çepeçevre dolanan bir sıra düz, bir sıra testere dişi tuğla dizisinin iki kere
tekrarı ile elde edilmiş kademelerle dışa taşıntılı saçak kornişi, cepheleri
sınırlandırarak örtü sistemini ayırmaktadır (Fotoğraf: 35, 37).
Cepheler, genellikle moloz taşlarla örülen masif duvarlardan ibarettir ve
köşe bağlantılarında saçak seviyesine yakın bir yüksekliğe kadar iri bloklar
halinde kaba yonu taşlar da kullanılmıştır. Kapı açıklığına sahip doğudaki
hariç her birinde birer adet olmak üzere, cephe akslarına ortalanarak
yerleştirilen toplam beş tane pencere açılmıştır (Fotoğraf: 35). Çevredeki
zemin seviyesine yakın konumda eş boyutlara sahip boyuna dikdörtgen
biçimindeki pencereler, aynı hizada sıralanarak düzgün kesme ve kısmen
kaba yonu taş örgülü yan söveler ve yekpare kesilen blok taş lento ile
kuşatılmıştır. Pencere açıklıklarına onarım öncesi yerleştirildiği anlaşılan, geç
dönemlere ait demir şebekeler, bir çerçeveye kısa birer parça ile tutturulmuş
boyuna dikdörtgen biçimi üçer göz meydana getirecek şekilde, oldukça basit
bir geometrik kompozisyonla birbirine kaynaklanan ince çubuklar kullanılarak
hazırlanmıştır.
Doğu cephede genellikle iri boyutlu kaba yonu taş örgü kullanılmış, kapı
açıklığı aksa göre ortalanarak yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 37). Büyük boyutlu
51
düzgün kesme ve kısmen de kaba yonu taşlarla örülen kapı söveleri üzerine
düzgün kesme taş örgü ile bir segment kemer oturtulmuştur. Beden duvarının
üst kısmında, esasen kasnak olarak hazırlanmış bölümün onarım sırasında
asıl cephe yüzeyi hizasına kadar örülerek doldurulması için, ufak ölçülere
sahip moloz taşlar kullanılmıştır. Esas cephe duvarı ile kasnak çevresini
kapatan sonraki dolgu arasında açıkça beliren malzeme farkı da, bina
bünyesindeki değişikliği yansıtmaktadır. Ayrıca kapı kemerinden biraz
yukarıya yerleştirilen oluklu sac malzemeyle yapılmış alelade sundurma ile
düz tahtalardan imal edilmiş, halen yeşil yağlıboyalı kapı kanadı muhtemelen
onarım dönemine ait, sanat değeri taşımayan basit unsurlardır.
Türbenin iç mekânı, kubbeyle örtülü altıgen bir hacimden ibarettir
(Fotoğraf: 38). Kubbe, prizmatik üçgenlerle oluşan baklava dilimleri
görünüşündeki geçiş kuşağı ile beden duvarlarına oturmaktadır. Kubbe göbeği
ve prizmatik üçgen yüzeyleri onarım sırasında yapıldığı anlaşılan sarı, yeşil ve
lacivert renklerle çirkin bir şekilde boyanmıştır. Pencere açıklıkları, dış
cephelerdeki ile eş boyut ve görünüşlere sahip birer dikdörtgen biçiminde
mekâna yönelmektedir. Kapı ise dıştaki segment kemerli açıklığa karşılık iç
cephesinde lento kullanılarak dikdörtgen şeklinde yapılmıştır. Mekânın zemini
kapı açıklığından itibaren bir basamak kadar düşük kottadır ve halen düz
tahtalarla kaplıdır.
Türbe mekânındaki sandukalar üç adettir ve yapı aksından biraz
doğuya kaydırılarak birbirine paralel konumla aynı hizada yerleştirilmiştir.
Kuzeydeki diğerlerinden biraz enlidir ve yanı başındaki ile ara mesafesi de
daha fazladır.
52
c) Çeşme
Çizim No: 6
Fotoğraf No: 39-40
Cami kütlesinin güneybatı köşesine bitişik konumla yer alan çeşme ise
muhtemelen camiden daha sonra fakat ona yakın bir döneme ait olmalıdır
(Fotoğraf: 39).
Doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plân ve prizmal bir kütle teşkiliyle
inşa edilmiştir (Çizim: 6).
Güney yönündeki ön cephesi yayvan-sivri kemer biçiminde yüzeysel bir
nişten ibarettir (Fotoğraf: 39). Cephede aşağıdan yukarı doğru iki sıra kırmızı,
iki sıra beyaz ve daha sonra bir sıra kırmızı, bir sıra beyaz düzgün kesme taş
şeklinde devam eden örgü sistemi görülmektedir. Kemer de kırmızı ve beyaz
renkli kesme taşların alternatif yerleştirilmesiyle örülmüştür. Ayna taşında
ağırlıklı olarak iri bloklar halinde beyaz kesme taş kullanılmıştır. Cephenin alt
seviyesindeki musluk tablası, boyuna dikdörtgen şeklinde yekpare blok bir
beyaz mermere sivri kemerli küçük bir niş biçiminde oyularak hazırlanmıştır
(Fotoğraf: 40). Kemer köşelikleri birbiriyle bitişik taşıntılı düz bir yüzey olarak
biraz kabarıktır. Nişin yukarısında yan yana iki palmet kabartması mevcuttur.
Yol kotunun zamanla yükselmesi nedeniyle teknesi görülememektedir.
53
3- Kara Mustafa Paşa Külliyesi
Merzifon şehir merkezine, Sadrazam Kara Mustafa Paşa76 tarafından
inşa ettirilmiştir.
76- Osmanlı Devleti’nin yetiştirdiği en önemli sadrazamlardan biri olan Merzifonlu Kara
Mustafa Paşa, 1634 yılında Merzifon’un yaklaşık 2 km. doğusundaki Marınca
Köyü’nde doğmuştur. Babası timarlı sipahilerden Oruç Bey, IV. Murad’ın Bağdat
kuşatmasında şehid düşünce, Köprülü Mehmed Paşa, kendisini himaye altına almış
ve oğlu Fazıl Ahmed ile birlikte yetiştirmiştir. Osmanlı Devletinin siyasî tarihi
bakımından bir dönüm noktası teşkil eden ve iki ay süren Viyana kuşatmasındaki
başarısızlık, Kara Mustafa Paşa’nın 1683 yılında Belgrad’daki sarayında idam
edilmesiyle sonuçlanmıştır. Kesilen başı, Edirne’ye getirilerek Sarıca Paşa Camii
haziresine defnedilmiş; gövdesi ise önce Belgrad’da bir cami haziresine gömülmüş
fakat daha sonra İstanbul Çarşıkapı’daki külliyesinin medrese avlusuna nakledilmiştir.
Kara Mustafa Paşa hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Fındıklılı Mehmed Ağa, Silâhdar
Tarihi, C.II, İstanbul 1928, s.13, 119-120, 123; M. Aktepe, “Mustafa Paşa”, İslâm
Ansiklopedisi, 8.C., İstanbul 1960, s.736-738; Y. Öztuna, Devletler ve Hânedanlar
Türkiye (1074-1990), C.II, Ankara 1969, s.727-728; İ.H. Danişmend, İzahlı Osmanlı
Tarihi Kronolojisi, C.I, İstanbul 1948, s.473-474; A. Taşan, a.g.e., s.89-109; J.V.
Hammer (Çev. V. Bürün), Osmanlı Devleti Tarihi, C.XII, İstanbul 1986, s.7-8, 23, 29,
59, 67, 78-79, 82, 90; A. Galland, İstanbul’a Ait Günlük Anılar (1672-1673), II.C.,
Ankara 1998, s.129-145; R.F. Kreutel (Çev. M. Kayayerli), Viyana Önlerinde Kara
Mustafa Paşa, İstanbul 1994; M. Süreyya (Haz. M.Keskin-A.Öztürk-H.Savaş-H.Kurt),
Sicill-i Osmanî yahud Tezkire-î Meşâhir-î Osmaniye, C.IV/I, İstanbul 1997, s.478;
Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.III/1, Ankara 2000, s.417, 424, 428-459, 461, 482, 484;
G. David, “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa ve Dönemi Hakkında Yeni ve Az Bilinen
Kaynaklar”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran
2000 Merzifon), Ankara 2001, s.75-90; A. Semerci, “Merzifonlu Kara Mustafa
Paşa’nın Memleketi, Yetişme Şekli, Yükselmesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa
Uluslararası…, s.129-138; Kara Mustafa Paşa’nın mezarı hakkında bkz., H.T.
Dağlıoğlu, “Edirne Mezarları”, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, S.3,
İstanbul 1936, s.163-192 (s.179-180); A. Cemal, Edirne, İstanbul 1932, s.56-57; O.N.
Peremeci, Edirne Tarihi, İstanbul 1940, s.147-151; C. Özer, “Edirne’deki Osmanlı
Dönemi Mezartaşlarının Korunmaları Üzerine”, A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, C.36, S.1-2,
Ankara 1993, s.367-372(s.370); aynı yazar, “Edirne Sarucapaşa Camii Haziresindeki
Bir Grup Mezartaşı”, A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, C.XXXVII, S.1-2, Ankara 1995, s.101-126
(s.103-104).
54
Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon yanı sıra Osmanlı coğrafyasının birçok
şehir ve kasabasında çok sayıda vakıf tesis77 inşa ettirdiği bilinmektedir.
Yapıların tamamını içeren Vakfiye Defteri78 23 Safer 1089 Hicrî (Mart 1678
77- Vakıf müessesesinin Türk-İslâm medeniyetinin oluşumunda oynadığı rol ve vakıf
vesikalarının önemi hakkında bkz., M.F. Köprülü, “Vakıf Müessesesi ve Vakıf
Vesikalarının Tarihî Ehemmiyeti”, Vakıflar Dergisi, S.I, Ankara 1938, s.1-6; B.
Yediyıldız, “Müessese-Toplum Münâsebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır Türk Toplumu
ve Vakıf Müessesesi”, Vakıflar Dergisi, S.XV, Ankara 1982, s.23-53. 78- Vakfiye Defteri, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde 641 Numara ile kayıtlıdır ve ilk
haliyle H.1089/M.1678 yılında düzenlendiği ancak daha sonra muhtelif tarihlerde
eklemeler yapıldığı, H.1108/M.1696 yılında İzmir, Halep, Cidde ve Mudanya’daki
eserlerin de eklenip bütün hayratın sayımının yapılmasıyla son şeklini aldığı
anlaşılmaktadır, bkz., A. Yeşil, “Merzifon’lu Kara Mustafa Paşa ve Hiç Bilinmeyen
Vakfiyesi Hakkında Bazı Notlar”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.2, 1996, Isparta 1996, s.264-270(s.269). Söz
konusu defterin yalnızca konumuzu kapsayan bölümlerini değerlendirmemize rağmen
esas itibariyle başlı başına geniş bir çalışma alanı teşkil ettiğini söylemek mümkündür.
Bu eksikliği kısmen gidererek defterle ilgili bugüne kadar gerçekleştirilmiş ve
muhteviyatını esas alan bazı çalışmalar ile vakıfların belli bir kısmını incelemekle
birlikte defter hakkında da genel bilgiler veren bazı araştırmalar mevcuttur; bkz., S.
Kaya, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Vakıfları (A.Ü.Dil ve Tarih-Coğrafya
Fakültesi yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1986; Yeşil, “Merzifon’lu Kara
Mustafa Paşa ve Hiç Bilinmeyen...”, s.264-270; aynı yazar, a.g.t., aynı yazar,
“Merzifon-Kara Mustafa Paşa Külliyesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa
Uluslararası…, s.331-344; A. Gürbüz, “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın
Kayseri/İncesu Vakıfları”, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu (6-7 Nisan 2000),
Kayseri 2000, s.229-237; aynı yazar, “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon
Vakıfları”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran
2000 Merzifon), Ankara 2001, s.319-329; H. Babacan, “Merzifonlu Kara Mustafa
Paşa’nın Vakfiyesi ve Merzifon’daki Vakıflarına Dair Bazı Bilgiler”, Merzifonlu Kara
Mustafa Paşa Uluslararası…, s.363-370; fakat bu çalışmalar da belirttiğimiz gibi ya
genel özelliklerini içermekte yahut ta vakıf eserlerin belli bir kısmını kapsamaktadır,
ancak sadece vakfiye üzerine yoğunlaşarak yapılacak detaylı bir çalışmanın başta
Türk sanat-tarihi olmak üzere her bakımdan çok daha kazançlı olacağı muhakkaktır.
55
Milâdî) tarihinde düzenlenmiş ve beş bölümde tasnif edilerek vakıf eserlerin79
kayıtları sıralanmıştır. Kısm-ı Evvel bölümünde çalışmamız içerisinde önemli
bir yer teşkil eden Merzifon’daki eserlerin fizikî tanımlamaları “…bir cami,
mâ’bed içinde bir çeşme, caminin harimine bitişik arsa ve binâsı Paşa’nın
kendi mülkü olup birbirine bitişik kırk dükkân ve yine aynı çarşıda bulunan üç
79- Vakfiyedeki bilgiler dışında, Kara Mustafa Paşa’nın inşa ettirdiği eserler hakkında bazı
belge ve yayınlar bulunmakla birlikte bunların bir kısmı sadece eserlerin adı ve yerini
zikretmekte, bazıları ise ayrıntılı bilgiler vermektedir. Mevcut araştırmalardan elde
edilen bilgiler ışığında Merzifon’dakiler hariç Kara Mustafa Paşa’ya ait vakıf eserler
şöyle sıralanabilir: Çorum’da Kabban Hanı (BOA, Cevdet Evkaf, Sıra No:7257,
Ev.375, 28.Ra.1219; Yeşil, “Merzifon’lu Kara Mustafa Paşa ve Hiç Bilinmeyen…”,
s.270; Babacan, a.g.m., s.366); Tokat’ta bir han (Yeşil, “Merzifon’lu Kara Mustafa
Paşa ve Hiç Bilinmeyen…”, s.270); Kayseri İncesu’da bir cami, bir medrese, bir
tabhane, bir hamam, bir arasta, bir kervansaray ve su kanalları ile çok sayıda çeşme
(A. Kuran, “Orta Anadolu’da Klâsik Osmanlı Çağı Sonlarında Yapılan İki Külliye”,
Vakıflar Dergisi, S.IX, Ankara 1971, s.239-247; M.Denktaş, “İncesu Merzifonlu Kara
Mustafa Paşa Külliyesi”, Vakıflar Dergisi, S.XXVI, Ankara 1997, s.193-224; Gürbüz,
“Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Kayseri/İncesu…”, s.229-237); İstanbul
Çarşıkapı’da Divanyolu üzerinde bir mescid, bir medrese, bir sıbyan mektebi, bir
darülhadis, bir sebil, bir açık türbe ve bunlara bitişik dükkânlardan ibaret bir çarşı
(BOA, Cevdet Evkaf, Sıra No:16646, s.928, 26.Za.1198; Nayır, a.g.e., s.188-191;
Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.260-262, 266-267, 270, 272), Sirkeci’de bir
mescid (Öztuna, a.g.e., s.727), Hoca Paşa’da bir mescid (BOA, Cevdet Evkaf, Sıra
No:36, Ev.2, 27.Ş.1247; aynı eser, Sıra No:5898, Ev.309, 11.Ş.1206 ) ve bir han,
Galata’da Köprü başında ve Yedikule dışında birer mescid, Yedikule’deki mescidin
yanında bir çeşme, bir han, Süleymaniye’de bir saray ve bir çeşme, Topkapı dışında
ve Eyüp’te birer köşk (Aktepe, a.g.m., s.738; Öztuna, a.g.e., s.727); Edirne’de bir
cami, Selimiye yakınında bir saray, su yolları ve çeşmeler (Yeşil, “Merzifon’lu Kara
Mustafa Paşa ve Hiç Bilinmeyen…”, s.270); İzmir’de bir hamam, bir cami, bir han ve
bir çarşı (BOA, Cevdet Evkaf, Sıra No:493, Ev.21, 26.R.1185; aynı eser, Sıra
No:7257, Ev.375, 26.Ra.1219; Yeşil, “Merzifon’lu Kara Mustafa Paşa ve Hiç
Bilinmeyen…”, s.270); Halep’te bir han (BOA, Cevdet Evkaf, Sıra No:5136, Ev.321,
21.S.1230); Kamaniçe’de (Moldova sınırları içerisinde) bir cami ve bir sıbyan mektebi,
Cidde ve Halep’te su yolları-çeşmeler, Çorlu yakınında bir köprü (Yeşil, “Merzifon’lu
Kara Mustafa Paşa ve Hiç Bilinmeyen…”, s.270).
56
tarafı yol ve bir tarafı Veli Efendi odaları ile sınırlı altlı-üstlü altmışiki oda ve
dört dükkânı içine alan han ve bu daire dışında otuzbeş dükkân ve bir kahve
dükkânı ve yine üç tarafı yol ve bir tarafı eski hamama bitişik iki ekmekçi fırını
ve yine aynı çarşıda dört tarafı yolla sınırlı birbirine bitişik yüzonyedi adet üstü
kurşun örtülü bezz-istân…” şeklinde yapılmıştır80.
Külliye, mevcut durum itibariyle Gazi Mahbub Mahallesi sınırları
içerisinde yer alan ve hem arşiv belgelerinde81 hem de günümüzde halen aynı
isimle anılan “çarşı” ya inşa edilmiş; bir cami, bir dershâne, bir kütübhâne, bir
muvakkithâne, bir şadırvan, bir han, bir bedesten ile bu yapı bloklarından
uzakta, Hacı Balı Mahallesi’ndeki bir hamam ve Sofular Mahallesi’nde yer alan
bir su makseminden müteşekkil büyük bir taşra imâr hareketidir. Vakfiyedeki
tanımlamada hamamdan hiç bahsedilmemektedir, zira defterin ilk haliyle
düzenlendiği 1089 Hicrî (1678 Milâdî) yılında inşasının henüz
tamamlanmadığı kitabesindeki H.1092 (M.1681) tarihinden açıkça
anlaşılmaktadır; bu durumda külliyenin inşasına, ilk tesisindeki cami harim
kapısının yukarısına yerleştirilmiş kitabeye istinaden H.1077/M.1666 yılında
başlandığı ve Paşa Hamamı kitabesine göre de H.1092/M.1681 yılında
tamamlandığı ortaya çıkmaktadır.
Cami, han ve bedesten binaları, kuzey, güney, batı yönlerden gelen
eğimlerin kesiştiği ve doğu yönü nispeten düz bir arazi üzerine topoğrafik yapı
80- Vakfiye defterindeki tanımlamanın bir benzeri Hicrî 1304 (M.1886) yılına ait
salnamede de ana hatlarıyla belirtilmiştir, bkz., Sivas Vilâyeti Sâlnâmesi, Sivas Vilâyet
Matbaası, H.1304 (M.1886), s.235.
81- Bkz., V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri, s.55, 56, v.d; Sivas Vilâyeti Sâlnâmesi,
Sivas Vilâyet Matbaası, H.1304 (M.1886), s.235; Şer’iyye Sicil Defteri, H.1301-
1305/M.1883-1887, s.20, v.d; Şer’iyye Sicil Defteri, H.1305-1307/M.1887-1889, s.50,
v.d.
57
değerlendirilmek suretiyle üç ana blok halinde tesis edilerek külliyenin
tanziminde yalnızca cami ve müştemilatı (şadırvan, dershâne, kütübhâne,
muvakkithâne) avlu ile sınırlandırılmış, han ve bedesten sokaklarla
kuşatılmıştır. Blokların kuzeyinde Çifte Hamam, kuzeydoğusunda Eski
Hamam, güneydoğusunda Taceddin İbrahim Paşa Camii, güneybatısında ise
Odun Pazarı Camii bulunmaktadır. Meyli fazla olan batıdaki yüksek tarafa,
külliye ve çevresindeki bütün yapılara hakim konumla avlu içerisindeki cami ve
müştemilatı yerleştirilmiş, daha alt seviyede bulunan doğudaki kısmen düz
arazi üzerine de cami avlu aksına göre kuzeydoğuya han, güneydoğuya da
bedesten oturtulmuştur. Cami avlusunun zemin seviyesine nazaran alt kottaki
kenarları ile hanın alt kat hizasında ve bedestene bitişik konumla eyvan
biçiminde sıralanan bir dizi dükkân ünitesi, oldukça dar sokaklarla82 homojen
bir bütünlük içerisinde birbirine bağlanarak arasta teşkiliyle üstü açık büyük bir
çarşı83 meydana getirmiştir. Cami, han ve bedesteni kuşatan dükkânların
sayısı halen mevcut durum itibariyle toplam doksanaltı adettir, halbuki vakfiye
kayıtlarında84 “üstü kurşun örtülü yüzonyedi dükkân”dan bahsedilmekte;
82- Caminin kuzeyi Yokuşbaşı Caddesi, güneyi, Dellal, batısı kendi adını verdiği sokakla
kuşatılmıştır; doğusunda yer alan ve boydan boya uzanan Kuyumcular Sokağı ise
han ve bedestene ait dükkânları da irtibatlandıran bir merkez teşkil eder; ayrıca hanın
kuzey yanında Tahmisciler, doğusunda Kunduracılar; bedestenin doğusunda
Çarıkçılar, güneyinde Terziler Sokak ile han ve bedesten arasındaki Taş Han Sokak
çarşının bütünlüğünü sağlayan diğer kollarıdır.
83- Osmanlı şehirciliğinde çarşı ve özellikleri hakkında bkz., M. Cezar, “XIV-XVI. Yüzyıllar
Türk Şehrinde Çarşının Konumu ve Çarşıların En Tipik Yapısı”, Akademi 10, Mimarlık
ve Sanat, İstanbul 1981, s.11-26; aynı yazar, Typical Commercial Buildings of
Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, İstanbul 1983; aynı
yazar, Tipik Yapılariyle Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi,
İstanbul 1985; G. Özdeş, Türk Çarşıları, Ankara 1998.
84- V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri, s.56.
58
dolayısıyla yirmibir adet dükkânın zaman içerisinde uğradığı değişiklikler ve
tahribat neticesinde günümüze ulaşamadığı anlaşılmaktadır. Bunların onbir
adedinin caminin batı kenarında yer aldığı ancak sokak zemininin devamlı
yükselmesi sebebiyle kot altında kaldığı mevcut izlerden belirlenebilmektedir.
Diğer dükkânların yeri tam kestirilememekle beraber hanın kuzeydoğusundaki
Eski Hamam’a bitişik konumla85 batıya doğru sıralanmış olabileceğini
söyleyebiliriz. Külliye çevresindeki sokaklar, bugün dahi fonksiyonlarına uygun
olarak, “Kunduracılar, Kuyumcular, Tahmisçiler, Dikiciler, Terziler, Çarıkçılar,
Çakmakçılar”, v.b. isimleri taşımaktadır.
Kara Mustafa Paşa’nın şehrin kuzeyinde yer alan Taşan Dağı’ndan
külliye binalarına su getirebilmek için kârgîr su yolları tesis ettirdiğini yine
vakfiye defterinden86 öğrenmekteyiz. Öte yandan su yollarının bakım ve
85- Vakfiye’de (V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri, s.55) Eski Hamam’a bitişik iki
ekmekçi fırınından söz edilmekte ise de bugün mevcut değildir, fakat hamamın batı
kenarında günümüzde döşeme dükkânı fonksiyonuyla kullanılan binanın cephesinde
kemer izleri seçilebilmektedir, dolayısıyla fırınların burada yer aldığı (ayrıca bkz.,
tezimizin 182. dipnotu) ve bahsedilen dükkânların da batıya doğru aynı hizada
sıralandığı düşünülebilir.
86- Gürbüz’ün (“Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon...”, s.325) vakfiye kaydına
istinaden, “…kasaba-i mezbûrun ondört mahallesinde çeşme olmayub sunun
kılletinden nâşi ümmet-i Muhammed usret çekmeleriyle destûr-u mükerrem müşir-i
müfehham nizâmu’l-alem vezirim kaimmakam Mustafa Paşa Edâmallahu Teâlâ
iclâlehû kasaba-i mezbûrede ondört çeşme ve hamam ve han ve câmi binâsına şürû
itmekle Taşan nam dağdan gelüb kasaba-i mezbûre kurbunda cereyân idecek su
kârgîr-i kârîz ile yine kasaba-i mezbûrede vâki vezirim müşârünileyh kendü
bağçelerinde binâ eyledüğü maksime icrâ itmek içün mâbeyninde kârgîr su yolları
binâ ve su icrâ itmek üzere mübaşeret idüb lâkin Zekaioğlu değirmeni kurbunda
kenar-ı nehrden maksime gelince mâbeyninde olan arâzi-i hadeka-i hâliye vakf-ı
mezbûrdan olmağla vakfa zararı olmadığı müslimîn muvâcehesinde hüccet
olunduğundan gayri ahâli-i kasaba-i mezbûr i’lâm itmeğin vezir-i müşârünileyh
binâsına şürû eylediği çeşmelere su icrâ itmek içün kârgîr künkler binâ olunmak ve
59
onarımı için bir de su yolcu görevlendirilmiştir87. Halk arasında “Paşa suyu”
adıyla anılan su, önce günümüzde askerî alan içerisinde kalan ana maksemde
depolanmış, sonra küçük ölçülerdeki mahalle maksemlerine aktarılarak
oradan da künk sistemi vasıtasıyla külliye binaları başta olmak üzere çeşmeler
ile meskun mahallere dağıtılmıştır88. Külliye binalarında kullanılan su, kaba
yonu ve moloz taşlarla yapılmış ayrı bir kanalla belli merkezlerde toplanarak
şehrin doğusundaki Paşa Deresi’ne akıtılmıştır. Halen mevcut bu
kanalizasyonun alt yapısı, cami avlusunun ortasında yer alan şadırvandan
başlayarak avlunun kuzeydoğu köşesindeki hela mekânlarına ve oradan hanın
kuzeybatı köşesine bitişik hela-banyo ünitelerine ulaştıktan sonra, Taceddin
İbrahim Paşa Camii hela mekânlarının altından geçerek şehir kanalizasyon
şebekesine bağlanmaktadır.
cümle mezbûra mâ mürûr ü ubûra ruhsat ve…” şeklinde verdiği bilgiler, inşa edilen su
tesisatının niteliğini açıkça ortaya koymaktadır; krşl., V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye
Defteri, s.117; bilgi için ayrıca bkz., H. Hüsameddin, Amasya Tarihi, I.C., İstanbul
1327-1330, s.403; krşl., aynı yazar (Sadeleştirenler: A. Yılmaz-M. Akkuş), Amasya
Tarihi, C.l, Ankara 1986, s.327; İ. Hâkî Engin, “Merzifon Tarihine Genel Bir Bakış”,
Taşan, S.10-34, Merzifon, 1 Mart 1937, s.3; A.Taşan, a.g.e., s.107; Bayram,
“Merzifon Ulu...”, s.77; Yeşil, a.g.t., s.14-16, R.2.
87- V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri, s.65.
88- Yeşil (a.g.t., s.24, 71.not), bu su tesisatının 1952 yılına kadar kullanıldığını fakat daha
sonra iptal edilerek şehir şebekesine bağlandığını ifade etmektedir; ayrıca Anonim,
Merzifon, İstanbul 1954, s.22’de, Kara Mustafa Paşa’nın yaptırdığı su yollarından hiç
bahsedilmemekle birlikte, kasaba içme suyunun 1940 yılında işletmeye açıldığı ve
1950 yılından sonra takviye edildiği belirtilmektedir.
60
a) Paşa Camii
Çizim No: 7-10
Fotoğraf No: 41-80
İnceleme Tarihi: Haziran 1999, 10.06.2000, 17-19.07.2001, 14-
15.04.2002, 10.10.2003, 20.06.2004
Kara Mustafa Paşa Külliyesi’nin önemli bir tesisi halinde inşa edilen
eserin89 (Fotoğraf: 41) harim kapı açıklığı yukarısına yerleştirilmiş, celî sülüs
hatlı iki satırlık kitabe kaydına90 göre, Sultan İbrahim oğlu Sultan Mehmed
89- Cami, Merzifon imar plânına göre, 30-27.A.a. Pafta, 199 Ada, 1 Parseldedir. Yapının
mimarî özellikleri hakkında bilgi veren başlıca yayınlar için bkz., A. Gabriel,
Monuments Turcs d’Anatolie, II, Paris 1934, s.71; G. Goodwin, A History of Ottoman
Architecture, London 1971, s.362; Erken., a.g.e., s.293-296; Sözen-Arık-Asova ve
diğerleri, a.g.e., s.262; Nayır, a.g.e., s.234, 265; O. Aslanapa, Osmanlı Devri
Mimarîsi, İstanbul 1986, s.361; Yeşil, “Merzifon-Kara Mustafa Paşa Külliyesi”,
Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası…, s.335-336.
90- Kitabenin metni, ilk olarak Gabriel (a.g.e., s.71) tarafından Fransızca’ya çevrilerek
yayınlanmıştır. Bayram “Tarihin Derinliklerinde Merzifon”, Merzifonlu Kara Mustafa
Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon), Ankara 2001, s.493-
514 (s.506)’ın Akyurt’tan naklederek verdiği bilgiler arasında kitabenin Osmanlı
alfabesiyle metni de yer alır; Bu kitabe metninin transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi
ile yazılışı şöyledir:
- Vukıa inşâu’l-câmiü’ş-şerîf fî zemeni es-sultân Muhammed Hân bin es-sultân
İbrahim Hân
- bi emri sâhibü’l-hayrât el-vezirü’l-ali Mustafa Paşa el-Merzifônî li senetin
seb’a ve seb’în ve elf sene 1077
“Bu camii şerifin inşası Sultan İbrahim Han oğlu Sultan Mehmed Han
zamanında hayırlar sahibi büyük vezir Merzifonlu Mustafa Paşa’nın emriyle
gerçekleşmiştir sene 1077”.
Kitabe, sayın İbrahim Bülbül tarafından tekrar okunarak kontrolü ve transkripsiyonu
yapılmıştır, kendisine sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Kitabenin farklı okunuş ve
transkripsiyonu için bkz., Yeşil, a.g.t., s.58; R. Gün, Amasya ve Çevresindeki Mimarî
Eserlerde Yazı Kullanımı (Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam
Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun 1993,
s.41; H. Gülgen, Merzifon Kara Mustafa Paşa Câmii ve Hamamı ile Nârince Abide
61
zamanında Merzifonlu Kara Mustafa Paşa tarafından H.1077/M.1666 yılında
yaptırıldığı anlaşılmaktadır; banisi ve şehrin en büyük camii olmasından dolayı
halk arasında “Paşa Camii” ve “Cami-i Kebir” adlarıyla bilinmektedir.
Mimarîsi bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan binanın 1840,
1851/1852, 1875, 1952, 1975, 1990 ve son kez 1997 yılında yapılmış
onarımlara91 ait izleri ve çeşitli değişiklikleri yansıtarak günümüze ulaştığı
açıkça anlaşılmaktadır. Halen ibadete açık camideki bu onarımlar, esas
itibariyle iç süslemeler, mihrap, minber, pencere açıklıkları, harim kuzey
duvarı, son cemaat yeri, minare ve şadırvanda gerçekleştirilmiştir.
Cami, prizmal gövdeye sahiptir ve kuzey yanındaki muhdes son cemaat
yeri ile birlikte kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânla92 uzanır (Çizim:
Hâtun Câmii (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları
Anabilim Dalı Türk-İslam Sanatları Bilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
İstanbul 1996, s.11.
91- R. Arık, “…kitabelerinde de belirtildiği üzere 1840 ve 1851/1852 yıllarında iki esaslı
onarım görerek bugünkü özelliklerini kazanmıştır…” şeklinde ilk onarımlar hakkında
kısa bilgi vermektedir, bkz., Arık, “Anadolu’da Bir Halk Ressamı: Zileli Emin”,
Türkiyemiz, S.16, İstanbul 1975, s.8-13 (s.12); aynı yazar, Batılılaşma Dönemi
Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara 1988, s.64; ancak esas itibariyle tezyinata ait
olduğunu düşündüğümüz bu kitabeler, günümüzde mevcut değildir ve çeşitli
dönemlerde defalarca gerçekleştirildiği anlaşılan sıvalar neticesinde bütünüyle
ortadan kaldırılmış olmalıdır; 1875 yılındaki onarımın şadırvanda ve yine cami içi
tezyinatında gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır, bkz., Arık, a.g.e., s.64, 68; V.G.M.
tarafından yapılan 1952 ve 1975 yılı onarımları için bkz., Yeşil, “Merzifon-Kara
Mustafa Paşa Külliyesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası…, s.335-336;
krşl., V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No.’lu dosya; yapıdaki son onarımın
1997 yılına ait olduğunu harim mekânının kuzeyindeki orta bölümü örten oval plânlı
yarım kubbe eteğinin kuzeyinde yer alan tarih ibaresinden öğrenmekteyiz.
92- Yapının plânı Gabriel (a.g.e., s.71) tarafından yayınlanmakla birlikte bazı eksiklikler
mevcuttur. Söz konusu eksiklikler metin içerisinde bahsi geçtikçe belirtilecektir.
Goodwin (a.g.e., s.362) ve Erken (a.g.e., s.294), Gabriel’den aldıkları plânı aynı
eksikliklerle tekrar yayınlamıştır.
62
7-8, Fotoğraf: 42). Minaresi, harim batı cephesinin kuzey kenarında beden
duvarları ile kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir. Harim mekânı, esasen
kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânda tasarlanmakla birlikte, kuzey
kenarına yakın konumla yerleştirilen iki ayak ve doğu-batı duvarlar arasında
uzanan sivri kemerler sayesinde örtü sistemi itibariyle iki bölüme ayrılmış,
güneydeki kare plânlı, kübik hacimli ana mekân, sekizgen prizmal bir kasnağa
oturan tek kubbe ile örtülmüştür. Kuzeydeki bölüm ise kendi içerisinde,
ayaklarla kuzey duvar arasına örülmüş iki sivri kemerle üç hacme ayrılarak
yanlardakine birer aynalı tonoz, ortadaki geniş hacme ise oval plânlı bir yarım
kubbe şeklinde örtü sistemi uygulanmıştır. Doğu-batı yönünde dikdörtgen
plânlı son cemaat yeri, dört adet ahşap sütun arasına örülen perde duvar
yüzeyine açılmış altlı üstlü bir dizi pencere ile kuzeye yönelmektedir ve örtü
sistemi bu sütunlarla harim kuzey duvarı arasına yerleştirilen birer ahşap
kirişle eş büyüklükte üç bölüme ayrılmış, yanlardakiler düz ahşap tavanla,
ortadaki hacim basık, küçük bir kubbe ile örtülmüştür. Harim ve son cemaat
yeri kapısı bina aksına yerleştirilmiştir.
Arazinin topoğrafyası doğuya doğru fazlaca meyillendiğinden bina
kütlesinin düz bir zemine oturtulabilmesi amacıyla inşa faaliyetleri esnasında,
yoğun bir hafriyatın gerçekleştirildiği ve fevkâni kuruluş gösteren yüksek bir
platform hazırlandığı anlaşılmaktadır. Cami kütlesinin kuzey yanına üç tarafı
duvarlarla çevrili dik yamuk biçiminde bir avlu teşkil edilmiştir (Çizim: 7,
Fotoğraf: 43-44). Avlu zemin seviyesine göre daha alt kotta kalan doğu ve
güneydeki sokak kenarlarına boydan boya, batıdaki sokak kenarına ise son
cemaat yerinin kuzeybatı köşesiyle bitişen avlu duvarına kadar uzanan bir dizi
63
dükkân ünitesi yerleştirilerek (Çizim: 9) yapının topoğrafya ile intibakı
sağlanmıştır.
Caminin güney yanında, güneydeki dükkân sırası ile doğudaki
dükkânların güney kısmındaki bir kaçının beden duvarları, muhtelif tarihlerde
gerçekleştirilmiş tadilat sonucu yükseltildiğinden bunların arka duvarlarınca
sınırlı, yamuk plânlı küçük bir avlu oluşmuş (Çizim: 7, 9), dolayısıyla cephe
görünümü kısmen engellenmiştir. Bu avluya, batıda yer alan ve kuzey kenarı
cami batı duvarının güney ucuna dik bir şekilde bitişen, doğu-batı yönünde
beşik tonoz örtülü, yarım daire kemerli birer açıklığa sahip bir dehlizle
geçilmektedir. Avlu zemini iri bloklar halindeki döşeme taşlarıyla kaplanmış,
kuzeybatı köşeye yakın konumla, biriken suların tahliyesini sağlamak
amacıyla yapıldığı anlaşılan künk sistemine ait küçük bir delik yerleştirilerek
zemin bu gidere göre meyillendirilmiştir.
Cami kütlesinin doğu ve batı yanları ise dükkânların örtü sisteminden
ibaret avlu zeminine paralel düz bir yüzey halindedir. Cami aksı dikkate
alındığında avlu ile dükkânların kuzeydoğu-güneybatı yönünde uzanan
kabaca dikyamuk plânla konumlandığı belirlenmektedir (Çizim: 7, 9).
Caminin kuzeyinde yer alan esas avlu ünitesi oldukça büyük bir alanı
kaplamaktadır (Fotoğraf: 44). Avlu duvarları batıda, son cemaat yerinin
kuzeybatı köşesine bitişik konumla eksenden hafif bir kayma ile düz bir şekilde
kuzeydoğuya devam etmekte; doğuda ise yine son cemaat yerinin kuzeydoğu
köşesine bitişmekle birlikte güneydoğuya doğru kısa bir pah yaptıktan sonra
doğuya uzanıp geniş bir açı ile kırılarak, bu cephedeki dükkânların arka
duvarları üzerinde yükselen bir konumla kuzeydoğuya yönelmekte ve ortasına
yakın bir hizada yine doğuya doğru L biçiminde küçük bir kırılma ile
64
kuzeydoğuya uzanmakta ve tekrar birer köşe yaparak birbirine ulaşmaktadır.
Duvar yükseklikleri arazinin meylinden dolayı üç yönde de farklıdır ve ön yüzü
düz, altı pahlı kesilen ince-uzun prizmal taş blokların yan yana dizisiyle elde
edilmiş, az çıkıntılı bir saçak profiliyle sınırlandırılarak üzerine halen çimento
harcıyla kaplı93 harpuşta biçiminde bir örtü yapılmıştır. Duvarlar, doğu cephe
ile kuzey cephenin doğu kenarında görüldüğü üzere esasen üç sıra tuğla, bir
sıra kaba yonu taşın dönüşümlü yerleştirilmesinden meydana gelen
muntazam bir örgüye sahipken, batı cephenin hemen hemen tamamı ile kuzey
kenarın büyük bir bölümü, tarihini belirleyemediğimiz geç dönemlere ait bir
onarım esnasında irili ufaklı parçalar halindeki kaba yonu, moloz taşlarla
yenilenmiş ve çimento harcıyla derzlenerek asıl halini kaybetmiştir (Fotoğraf:
45). Yenilenen bölümlerin alt seviyesindeki bazı kısımlar, eski duvar örgüsüne
ait izleri taşıyarak günümüze ulaşabilmiştir. Avlunun kuzeydoğu köşesi,
düzgün kesme taşla örülerek yarı yüksekliğine kadar pahlanmıştır.
Avlu ünitesine biri kuzey duvarının aksında, biri batı duvarının güney
kenarına yakın konumda ve diğeri doğu duvarının güney ucuna bitişik olmak
üzere üç adet kapı açıklığından geçilmektedir. Duvarlar, bu kapı açıklıkları
dışında üçü batı kenarda, ikisi kuzeyde toplam beş adet pencere açıklığına da
sahiptir. Batıdaki pencereler, kapının kuzey tarafına, kuzeydekiler ise her iki
yanına aynı hizada, eş boyut ve mesafelerde yerleştirilmiş boyuna dikdörtgen
biçimi birer açıklıktır (Fotoğraf: 43, 45). Üst ve alt kenarları yekpare, yan
kenarlarını teşkil eden söveler ise iri blok düzgün kesme taşlarla örülerek
hepsine de demir çubuklarla basit birer şebeke yapılmıştır. Kalın çubuk
93- Duvar örtüsünün daha önceleri alaturka kiremitlerle kaplı olduğu, V.G.M. Abd. Yp. İş.
Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No’lu dosyada mevcut fotoğraflardan belirlenebilmektedir.
65
demirlerin kare gözler oluşturacak şekilde yatay ve düşey sıralanmasıyla
hazırlanan şebekelerde, çubukların düğüm noktaları prizmatik lokmalarla
bağlanmıştır (Fotoğraf: 46).
Avlunun üç kapısı da plân ve düzenleme itibariyle benzer özellikler
sergileyen, yaklaşık eş boyutlarda, her biri iki yüzü de segment kemerli
açıklığa sahip çift söveli birer portal niteliğindedir ve tuğla malzemeli örtü
sistemleri hariç, düzgün kesme taşlardan inşa edilmiştir. Kuzey ve batıdaki
kapı açıklıkları, duvar yüzeyinden hem yüksek hem de kısmî taşıntılı boyuna
dikdörtgen biçimi birer kütleden ibarettir ve ön yüzü düz altı pahlı kesilen basit
bir saçak profiliyle sınırlandırılmıştır (Fotoğraf: 47-48). İki kapının da üst
kısımları itibariyle onarım geçirdikleri halen görülebilen malzeme farklılığından
anlaşılmaktadır. Doğudaki kapı açıklığının önüne diğerlerinden farklı olarak,
alt seviyedeki dükkânların arasından yükselişi ile yapıya ilk bakışta dikkati
çeken, beşik tonoz örtülü ve adeta eyvan görünümünde anıtsal bir giriş ünitesi
teşkil edilerek üzerine muvakkithâne binası oturtulmuştur (Fotoğraf: 49). Bu
portal, aynı zamanda yapının diğer külliye binaları ve çarşı ile irtibatını da
sağlamaktadır ve düşük kottaki sokak seviyesine inmek üzere önüne dokuz
basamaklı bir merdiven hazırlanmıştır. Giriş ünitesi, cephe yüzeyine göre biraz
içerlek örülmüş segment kemerli bir açıklığa sahiptir ve dükkân cephelerini
sınırlayan pahlı saçak profili burada da devam ederek cepheyi üç yönden
kuşatır, ayrıca aynı profil, giriş mekânının içinde üzengi hattı boyunca
uzanarak tonoza geçişi belirginleştirmiştir. Öte yandan kemer örgüsündeki
taşların her biri ile tonozun ağız kenarındaki bir bölüm sarı, kırmızı ve mavi
66
renklerle, tonoz yüzeyi ise mavi renkle boyanmıştır94. Cepheyi kuşatan profilin
iç kenarları, kemer kavsi ve tonoz kenarları, kırmızı, mavi renklerle ince bir
şerit biçiminde çerçevelendirilmiştir. Mekânın iki yan kenarında simetrik
düzenle karşılıklı yerleştirilmiş, dikdörtgen girintili, sivri kemerli büyükçe birer
niş mevcuttur (Fotoğraf: 50). Kemerleri biraz içerlek örülmüş nişlerin ikisi de eş
boyutlardadır ve batı kenara yakın konumla aynı hizada yer almaktadır. Kapı
kemerlerine ait kilit taşlarında oyularak kabartılmış ve doğudaki Mühr-ü
Süleyman (Fotoğraf: 51), diğerleri altı kollu yıldız çiçeği içeren birer rozet
bulunmaktadır. Giriş ünitesinin kemer kilit taşında ise kırmızı taştan kesilmiş
ve yüzeyi işlemesiz bırakılmış bir kabara görülmektedir. Her üç yöndeki kapı
açıklığı hacmi, iç ve dış söveler arasında kapı kanatlarının eni kadar bir aralık
bırakılarak tanzim edilmiş ve kemer/tonoz sistemi ile örtülmüştür. Kapı
kanatları, kalın keresteden yaklaşık eş boyutlarda95 imâl edilmiş birer çifttir
(Fotoğraf: 52). Kanatların alt ve üst kısımlarında uçları palmet motifi şeklinde
hazırlanmış dar, uzun sac levhalar vardır. Eşit aralıklarla beş noktadan
mıhlanmışlar ve merkezdeki ile sonuncu mıhların çevresi fistolu kenarlar
biçiminde kavislendirilerek çiçek görünüşü verilmiştir. Şimdiki duruma göre,
doğudaki kapının güney kanadına ait bu levhalardan alttaki yarısına kadar
kırılmıştır. Kanatların yaklaşık orta seviyeleri yüksekliğine simetrik bir düzenle
kapı kolu niteliğinde kullanılan iri birer halka yapılmıştır. Halka aynası,
kenarları delikli fisto şeklinde kavislendirilmiş dairevi biçimdedir ve üst kısmı
ince bir boynun ucuna yerleştirilmiş palmetle sonuçlanmaktadır (Fotoğraf: 53).
94- Boyama işlemi daha sonraki bir dönemde yapılmış olmalıdır.
95- Kapı kanatlarının her biri, doğuda 77x245 cm., batıda 81x241 cm., kuzeyde ise
81x253 cm. ölçülerine sahiptir.
67
Kanatların köşelerine dövme demirden hazırlanmış L biçiminde ince birer
levha çakılarak sağlamlaştırılmak istenmiştir.
Avlunun ortasında, asıl halini muhafaza eden onaltıgen bir havuzu
çevreleyen sekiz adet ahşap sütun üzerine kaş kemerlerle oturtulmuş, içten
kubbe, dıştan piramidal külah örtülü ve 19. yüzyıl onarımlarında yenilendiği
anlaşılan bir şadırvan yer almaktadır. Kuzeybatı köşede daha önceleri
dershâne işlevi gördüğünü düşündüğümüz ancak aslî özelliklerini büyük
ölçüde yitirmiş, her kenarı farklı boyutta ongen plânlı, düz tavanlı, kırma çatılı
küçük bir bina bulunmaktadır. Avlu doğu duvarının güneyine yakın konumdaki
portal kuruluşunun üzerine, esasen muvakkithâne işlevinde kullanıldığını
tahmin ettiğimiz doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı, ahşap tavanlı, kırma
çatılı küçük bir yapı oturtulmuştur. Bu portal ile son cemaat yeri arasında
uzanan duvarın güneyine kütübhâne olduğunu düşündüğümüz, avlu
zemininden daha düşük seviyede, dik yamuk plânlı, tonoz örtülü bir mekân
yerleştirilmiştir. Avlu doğu duvarının ortasından itibaren kırılma yapan
kuzeydeki bölümü hela şeklinde değerlendirilmiştir. Hela mekânları, duvarın
bu bölümde kırılması sonucu meydana gelen L biçimindeki bir şemanın batı
kenarına, sırtları aynı zamanda avlu cephesinde doğu duvarının devamını
teşkil edecek şekilde kuzeye doğru yan yana bir dizi halinde sıralanmış, her
biri kare plânlı, aynalı tonoz örtülü küçük birer hacimden ibarettir ve kırılma
noktasına hazırlanmış, duvar örgüsünden ibaret bir üzengiye oturan abanık
kemerli kapı açıklığı vasıtasıyla da irtibatı sağlanmıştır (Çizim: 7). Hela
ünitesinin batı kenarını teşkil eden duvar, avlu doğu duvarının devamı
niteliğinde uzanmakla birlikte, avluya doğru kısmen taşıntılıdır ve yarı
yüksekliği seviyesine kadar pahlanmıştır. Kapı açıklığından geçilen L
68
biçimindeki dehlizin duvarları 1,5 m. yüksekliğe kadar mermer levhalarla kaplı,
yukarısı ise yeşil boyalıdır. Zemin muhtemelen son onarımlarda kırık mermer
parçalarıyla kaplanmıştır. Dehlizin batı kenarı boyunca uzanan hela
mekânlarına ait kapı açıklıkları yarım daire kemerlidir ve her birinin yukarısına
kemer aksları ortalanarak yarım dair kemerli küçük birer havalandırma deliği
açılmıştır (Fotoğraf: 54). Mekânların duvarları düz sıvalı yüzeyler halinde yeşil
boyalıdır ve tonoz aynalarında da künklü birer delik mevcuttur. Hela ünitesinin
tam altından bir kanalizasyon şebekesi geçmekte ve kullanılan pis su buraya
aktarılmaktadır96. Hela mekânları ve dehliz ahşap iskeletli, alaturka kiremit
kaplı beşik çatı ile örtülmüştür. Bu hela kütlesine ait batı duvarının kuzey
bölümü ile avlu kuzey duvarına bitişik ikinci bir hela ünitesi daha mevcuttur ve
belirgin dilatasyon hatları ile malzeme farklılıklarından tamamiyle muhdes
olduğu anlaşılmaktadır. Kuzey cephedeki kapı açıklığının doğu kenarından
itibaren kuzey duvarına bitiştirilerek yerleştirilmiş, bir birine eş mesafelerde
abdest muslukları vardır. Abdestlikler, kuzey duvar ortasında yer alan
günümüz Türkçesi ile yazılmış mermer bir levhadan anlaşıldığına göre 1952
yılı onarımı esnasında eklenmiş ve önüne de Marsilya tipi kiremit kaplı beşik
çatılı basit bir sundurma yapılmıştır (Fotoğraf: 55).
Cami inşa malzemesi, az miktarda kaba yonu taş, tuğla, mermer,
çoğunlukla ise düzgün kesme (sarı kum taşı) taşlardır. Cami kütlesi esas
itibariyle düzgün kesme taşlarla, son cemaat yeri ise tuğladan inşa edilmiş ve
örtü sistemlerine kurşun kaplama uygulanmıştır. Şadırvanın havuzunda
mermer malzeme kullanılmakla birlikte kubbesi “bağdadi” tarzda örülerek
96- Kanalizasyon şebekesi hakkında bkz., tezimizin 49. sayfası.
69
kurşun kaplamalı piramidal külahla örtülmüştür. Dershâne, muvakkithâne tuğla
ile örülmüş; hela, dükkân mekânlarında ise kaba yonu taş-tuğla dönüşümlü
kullanılmıştır. Dershâne, muvakkithâne ve hela mekânlarının üzeri alaturka
kiremitlerle örtülürken, asıl halinde kurşun kaplamaya sahip kütübhâne ile
dükkân ünitelerinin üzeri, güney ve doğu kenar güney kısımdaki alaturka
kiremit örtülü birkaçı dışında bloklar halinde düzgün kesme taşlarla
kaplanmıştır. Avlu duvarlarında alternatif sıralar biçiminde kaba yonu taşlarla
beraber tuğla malzeme, zemininde ise geç dönem döşeme taşları
kullanılmıştır.
Cami kütlesi, genel görünüm itibariyle alt kademedeki sokak
kenarlarına sıralanmış dükkân mekânlarının üzerinde ve çevresindeki diğer
yapı bloklarından daha yüksek bir seviyede bulunması nedeniyle anıtsal bir
etki bırakmaktadır (Fotoğraf: 41-42). Ayrıca avlu zemininden yaklaşık 1,20 m.
yükseklikte bir su basman üzerine inşa edilmesi bu etkiyi artırmaktadır.
Caminin cepheleri, kuzeydeki son cemaat yeri hariç, esasen aynı
beden duvarları içerisinde bir bütün halinde tertiplenmekle birlikte, biri harimin
kübik gövdeli ana mekânına, diğeri ise kuzeyindeki üç bölümlü üniteye ait
olmak üzere birbirine bitişik iki kütle halinde algılanmaktadır(Fotoğraf:56-57).
Binaya hakim konumdaki ana kütlenin beden duvarları daha yüksektir ve üç
kademeli bir görünüm yansıtır. İlk kademe, kübik gövdeli ana mekânın beden
duvarlarından ibarettir ve cepheleri çepeçevre dolanan, ön yüzü düz, altı pahlı
kesilen ince-uzun prizmal taş blokların yan yana dizisinden oluşan az çıkıntılı
saçak profiliyle sonuçlanmaktadır. Kübik gövde üzerine cepheleri biraz geriye
çekilerek oturtulmuş sekizgen prizmal kasnak, ikinci kademeyi meydana
getirmektedir. Burada, kasnağın ara aksları ortalanarak yerleştirilmiş ve yine
70
sekizgen prizmal gövdeli birer ağırlık kulesi, anıtsal etkiyi artırmakla birlikte,
statik yönden herhangi bir işlevi olmayan97 sembolik mimarî unsurlardır
(Fotoğraf: 42, 57). Kasnak ve kulelerin üst kenarları aynı tarzda saçakla
sınırlandırılmıştır. Üçüncü kademe, ana mekân ve ağırlık kulelerine ait kurşun
kaplamalı kubbeli örtü sisteminden müteşekkildir; ayrıca hepsine üç boğumlu
birer alem yerleştirilmiştir. Kuzey yanındaki üç bölümlü üniteye ait kütle ise
ana kütlenin devamı niteliğinde uzanmakla birlikte, biraz daha basık
görünüşlüdür ve cephe kenarları pahlı bir friz halinde taşırılan aynı saçak
profiliyle kuşatılmıştır. Örtü sistemi, harim mekânının kuzeyindeki oval kubbe
ve tonozların biçimlenişine paralel düzenlenerek kurşun levhalarla
kaplanmıştır98.
Cepheler, genellikle masif görünümlü duvar örgüsünü yansıtır; ancak
kasnak, sembolik kuleler ve beden duvarlarına yerleştirilmiş pencere
97- Nayır, a.g.e., s.265.
98- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No’lu dosyada mevcut belgeler dikkate
alındığında, cami örtüsündeki kurşun kaplamaların tarihi kesin belirlenememekle
beraber muhtelif dönemlerde tamir edildiği veya değiştirildiği anlaşılmaktadır. Bu
belgelere istinaden Yeşil (a.g.t., s.47, 56), kurşun kaplamaların 1975 yılında; Gülgen
(a.g.t., s.36) ise 1990 yılında değiştirildiğini ifade etmektedir. Söz konusu dosya
tarafımızdan da incelenmiş, yapıyla ilgili durum tespit ve yapılması gereken
faaliyetlere dair pek çok rapor-belgenin bulunduğu görülmüş fakat onarımların tarihleri
ile nitelikleri tespit edilememiştir. Bunun üzerine görüştüğümüz cami hocası sayın
İlyas Dinç şifahen Gülgen’in verdiği tarihi doğrulayarak kurşun kaplamaların 1990
yılında tamir edildiğini belirtmiştir. Öte yandan aynı dosya muhteviyatındaki bir
raporda, cami kurşun kaplamalarının yine erime ve bozulmalar nedeniyle acilen aslına
göre yenilenmesi gerektiği belirtilmekte, başka bir belgede de 1994 yılında yapılacak
işler sıralanırken, cami üst örtüsü olan kurşun kaplamaların toplanarak yenileneceği
ifade edilmektedir. Raporda belirtilen faaliyetlerin gerçekleştirildiğini ve halen mevcut
kurşun kaplamaların son şekliyle 1996-97 yılında yenilendiğini yine sayın İlyas Dinç
ifade etmiştir, verdiği bilgilerden dolayı kendisine teşekkürlerimi sunarım.
71
açıklıkları ile taşın rengi masif etkiyi kısmen hafifletmektedir (Fotoğraf: 42, 56-
57). Bina kütlesinin bütününde düzgün kesme taş malzemeli, ince derzli
muntazam bir duvar örgüsü uygulanmıştır. Duvar yüzeylerinin muhtelif
tarihlerde temizlenerek eriyen taşların değiştirildiği mevcut izlerden ve eski
fotoğraflardan99 belirlenebilmektedir. Cephe kompozisyonuna hareketlilik
kazandıran pencere açıklıkları, benzer özellikler yansıtarak simetrik bir düzen
sergilemesine karşın boyut, biçimleniş ve şebeke bakımından bazı farklılıklar
da göstermektedir. Kubbe kasnağının kuzey, kuzeydoğu ve kuzeybatı kenarlar
hariç diğer kenarlarında, mevcut durum itibariyle ikişer adet olmak üzere
toplam on adet pencere açıklığı bulunmaktadır; ancak asıl halinde diğer
kenarların da aynı düzende pencere açıklıklarına sahip olduğu fakat onarımlar
sırasında kapatıldığı yine mevcut izlerden ve eski fotoğraflardan100
anlaşılmaktadır. Simgesel ağırlık kulelerinin ara yönlerine tekabül eden
kenarlarında da birer pencere açıklığı vardır. Beden duvarlarındaki pencereler,
iki sıra halinde doğu ve batı cephede dokuzar adet, güney cephede ise beş
adettir. Kasnak yüzeyindeki pencereler, aynı hizada, eş boyutlarda sivri
kemerli birer açıklıktır. Ağırlık kulelerindeki pencereler, daha küçük ebatta,
segment kemerli birer açıklık şeklindedir (Fotoğraf: 42, 57). Doğu ve batı
99- Fotoğraf için bkz., Evrenos, a.g.t., R.1-2, 5; C. Sevener, Merzifon Mimarî Eserleri
(A.Ü.D.T.C.F. Sanat Tarihi Kürsüsü yayınlanmamış Lisans Tezi), Ankara 1967-68,
R.33-34; Erken, a.g.e., s.295; V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No’lu
dosya. Kasnak yüzeyindeki duvar örgüsünün eridiği gerekçesiyle 1989/90 yılında
Kayseri’den getirilen taşlarla yenilendiğini sayın İlyas Dinç’in verdiği bilgilerden
öğrendik. Ayrıca aynı dosyadaki bir belgede, taşların bozuk olanlarının 1994 yılında
değiştirileceği ve raspa edileceğine dair bilgiler bulunmakla beraber mevcut durum
itibariyle bu işlemlerin de gerçekleştirildiği tespit edilmektedir.
100- Fotoğraf için bkz., Erken, a.g.e., s.295.
72
cephede yer alan pencerelerin yerleşim düzeni birbirinin tekrarı niteliğindedir.
Beden duvarlarının üst kısmında dörder adet pencere vardır ve bunlardan
üçü, ana kütlenin aksı ortalanarak üçlü kompozisyon halinde birbirine yakın
konumla sivri kemerli birer açıklık; diğeri ise cephenin kuzey kenarına yakın
konumla küçük fil gözü (oculus) bir açıklık biçiminde yerleştirilmiştir. Alt
kısımda esasen beşer adet pencere bulunmakla birlikte, dördü aynı hizada, eş
boyutlarda ve sivri kemerli birer açıklığa sahiptir. Bu pencerelerden üçü yine
ana kütleye, birbirine eş aralıklarla, diğeri ise cephenin kuzey kenarına yakın
konumla ve üst kısımdaki daire biçimi pencerenin aksında olmak üzere
açılmıştır. Beşinci pencere açıklığı, kuzeye doğru üçüncü pencerenin kuzey
yanında, üzengi seviyesi hizasında yer almaktadır ve diğerlerinden farklı
olarak daha küçük ebatta, boyuna dikdörtgen biçimindedir (Fotoğraf: 58-59).
Güney cephede, doğu ve batıdakilerle aynı özelliklerde, üst kısımda üçlü
pencere kuruluşu, alt kısımda cephe aksına göre kenarlara kaydırılmış
vaziyette iki pencere açıklığı bulunmaktadır. Bina kütlesindeki bütün
pencereler dikkate alındığında, alt seviyede sıralanan sivri kemerli
pencerelerin, diğerlerinden daha büyük ebatta olduğu ilk bakışta fark
edilmektedir. Üst kısım pencerelerinden ortadaki, yanlardaki ikisinden biraz
daha yüksektir ve alt sövesi de aşağı seviyededir. Buradaki yan pencerelerle
kasnaktaki pencereler yaklaşık aynı ölçülere sahiptir. Sivri kemerli bütün
pencere açıklıklarında kemerler, duvar örgüsündeki aynı cins, fakat küçük
boyutlu blok taşlarla, yan söveler ise yine duvar örgüsünün devamı niteliğinde
düzgün kesme taşla örülerek hazırlanmıştır. Alt seviyedeki pencere
açıklıklarının kemer alınları cephe yüzeyine göre biraz içerlek örülmüştür.
Doğu cephede, güneyden ikinci pencerenin kilit taşında, içine çiçek motifi
73
işlenmiş bir rozet kabartması101 görülmektedir (Fotoğraf: 60). Öte yandan
kemer açıklıklarının içerisine, farklı cins ve renkte yekpare blok taşlardan
hazırlanarak kenarları pahlanmış sövelere sahip, yarım daire biçiminde ikinci
birer kemer102 oturtulmuştur. Doğu, batı cephedeki dikdörtgen biçimi pencere
sövelerinde bloklar halinde yekpare düzgün kesme taşlar kullanılmıştır.
Pencere açıklıklarının hepsine birer şebeke uygulanmıştır. Kubbe kasnağı,
sembolik kuleler ve beden duvarlarının üst kısmındaki pencereler,
muhtemelen 1970’li yıllara ait onarımlar sırasında yapılmış altıgen biçimi
gözlerden oluşan birer alçı şebekeye103 sahiptir ve daha öncekiler hakkında
herhangi bir bilgi edinilememektedir. Doğu, batı cephedeki dikdörtgen biçimi
pencere açıklıklarına, asıl halini muhafaza ettiğini düşündüğümüz, uçları
sövelere saplanan ince demir çubuklarla basit birer şebeke yerleştirilmiştir
(Fotoğraf:59). Yatay ve düşey konumlu demirlerle kare biçimi gözler oluşturan
şebekelerde, çubukların düğüm noktaları prizmatik lokmalarla bağlanmıştır.
101- Alt seviyedeki diğer pencerelerde de benzer kabartmaların bulunduğu fakat duvar
yüzeyindeki taşların zaman içerisinde aşınmasıyla beraber kaybolduğu düşünülebilir.
102- Sivri kemer açıklığına yerleştirilmiş bu ikincil kemerler, hem biçim hem de malzeme
özellikleri itibariyle yapının genel karakterine uymamaktadır; ayrıca Gabriel (a.g.e.,
s.71)’in 1934 yılında yayınladığı plânda, söz konusu pencerelerin mevcut durumun
tersine, içte ve dışta köşeli sövelere sahip olduğu belirlenmektedir, dolayısıyla bu
kemerlerin, onarımlar sonucu asıl formlarını kaybederek günümüze ulaştığı
söylenebileceği gibi sonradan eklendiği de düşünülebilir.
103- Yeşil (a.g.t., s.35), alçı şebekelerin 1952 yılında, s.46, 56’da ise çelişkili olarak 1975
yılında V.G.M. tarafından yapılan onarımlar sırasında yenilendiğini, Gülgen de (a.g.t.,
s.31) yine 1975 yılı onarımlarında değiştirildiğini belirtmektedir. Erken’e ait eserin
1972 yılındaki ilk baskısında (a.g.e., s.295) yer alan fotoğrafta alçı şebekeler
görünmemektedir, ancak aynı eserin 1983 yılındaki ilâveli ikinci baskısında (a.g.e.,
s.301) şebekelerin mevcudiyeti belirlenebilmektedir. Bu durumda belirtilen 1975
yılının doğru olduğunu düşünüyoruz.
74
Alttaki pencere açıklıklarına ait şebekeler104, uçları sövelere saplanan demir
çubuklarla iki bölüme ayrılarak diğerlerinden farklı bir görünüm
sergilemektedir. Alttaki bölüm; birbirine perçinlerle tutturulmuş, yatay ve düşey
sıralı kalın çubuklarla boyuna dikdörtgen biçimi gözlere ayrılmış ve her birine
“S” kıvrımlı, simetrik bir çift lama demiri bağlanarak süslenmiştir. Üst bölüm ise
üzengiden itibaren kemer açıklığına uygun biçimde tasarlanmıştır. Merkeze
yerleşik yarım daire şeklinde bir yaydan dağılan ve uçları sövelere saplanan
eşit aralıklardaki yedi adet demir çubukla ışınsal dağılımlı, adeta sembolik bir
güneş kompozisyonu teşkil edilmiştir. Kollar arasında kalan her dilimin orta
kısmına yine “S” kıvrımlı, simetrik bir çift lama demiri, yukarı kısmına ise sırtı
kemer kenarına dayanacak biçimde, uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde
birer lama demiri bağlanmıştır. Lama demirleri, şebekenin esasını oluşturan
çubuk demirlere aynı malzemeden hazırlanmış küçük halkalarla kenetlenmiştir
(Fotoğraf: 60).
Doğu ve batı cephelerde, üst sıra pencere açıklıklarının hemen alt
seviyesinde, işlevi tam kestirilememekle beraber, cephe boyunca uzanan
sundurma şeklinde bir gölgelik/yağmurluğa ait olabileceğini düşündüğümüz,
104- Şebekelerin asıl halinde dikdörtgen biçimli pencere açıklıklarındakilere benzer
özelliklerde olduğunu ve mevcut duruma göre onarım sırasında yapıldığını
düşünmekteyiz. Gülgen (a.g.t., s.32, 36), bu şebekelerin 1987 yılında takıldığını
belirtmektedir; ancak yapıya ait bir fotoğrafta (Erken, a.g.e., İlâveli II. Baskı, s.301)
1983 yılında şebekelerin varlığı anlaşılmaktadır. Bunların dışında, son cemaat yeri
pencereleri ile şadırvan havuzundaki şebekelerin de aynı özellikler sergilediğini
dikkate aldığımızda hepsinin aynı onarım döneminde yapıldığını söylemek
kanaatimizce yanlış olmayacaktır. Başka bir fotoğrafta (Anonim, Merzifon, İstanbul
1954, s.4), şadırvan havuzunun 1954 yılı itibariyle aynı şebekeye sahip olduğu
görülmektedir, dolayısıyla bu şebekeler daha önceki bir onarım döneminde yapılmış
olmalıdır.
75
duvara saplanmış “L” biçimi bir dizi demir çubuk görülmektedir (Fotoğraf:58-
59). Cephe yüzeylerinin yukarı kısımlarında rast gele yerleştirilmiş küçük
oyuklar halinde kuş yuvaları bulunmaktadır. Doğu, batı ve güney cephelerin
saçak seviyesinde, yekpare blok taşlardan üzeri oluk şeklinde, ön yüzü pahlı,
altı ise içbükey kavisle kesilerek hazırlanmış çörtenler mevcuttur
(Fotoğraf:58). Doğu ve güney cephede ikişer, batıda bir adet çörten vardır ve
bunlardan güneydekiler cephenin her iki kenarına, doğudakiler basık kütlenin
kenarlarına yakın konumla yerleştirilmiştir. Batıdaki ise yine basık kütlenin
güney kenarına yakın konumdadır.
Batı cephenin kuzey kenarında, beden duvarlarındaki aynı malzeme
kullanılarak aynı işçilikle örülen ve çeşitli dönemlerde yapılmış onarımlara ait
izleri taşıyarak günümüze ulaşan tek şerefeli minare kütlesi yer almaktadır.
Son cemaat yeri ile harim bölümlerini birbirinden ayırıyor gibi görünen, kuzey-
güney yönünde dikdörtgen plânlı kısmî taşıntıya sahip minare kaidesinin boyu
harim kütlesine göre biraz daha düşük seviyede yapılan son cemaat yeri
duvarlarının seviyesine ulaşır ve duvar yüzeyinden pahlı bir şerit halinde
taşırılan saçak profilinde son bulur. Kaide üzerinde yer alan pabuç, aynı gövde
içerisinde iki farklı biçimde düzenlenmiştir; alt kısmı prizmal kütleli olmakla
birlikte, yukarı yükseldikçe daralır ve harimin kuzey yanındaki basık kütlenin
saçak hizasında silindirik forma dönüşür. Yüzeyden taşkın bir bilezikle sınırlı
pabuç üzerinde yükselen silindirik görünüşlü minare gövdesi, esasen düzgün
kesme taşların muntazam sıralar halinde örülmesiyle poligonal bir plân arz
etmektedir. Gövdenin güney kenarında, aynı aks üzerine eşit mesafelerde
açılmış, dört adet boyuna dikdörtgen biçimi küçük aydınlatma deliği
bulunmaktadır. Şerefeye yakın konumla bir bilezik daha vardır. Bu bilezikten
76
itibaren şerefe ve petek kısımlarının çeşitli onarımlara maruz kaldığı mevcut
izlerden ve belgelerden105 anlaşılmaktadır. Şerefe altı, yukarı doğru
genişleyen içbükey kavis biçimindedir ve halen çimento harcıyla sıvanmış
durumdadır. Şerefe korkuluğu, yan yana bitiştirilen taş plakalarla poligonal
görünüşte yapılmıştır. Petek kısmı, şekil itibariyle gövdenin devamı niteliğinde
örülmüş, üzerine içten ahşap kaburgalı dıştan ise adeta miğfer gibi başlayan
ve ortası boğumlu, ince-uzun sivri külahla sonuçlanan kurşun kaplamalı bir
örtü106 oturtulmuş, bunun ucuna da üç boğumlu bir alem yerleştirilmiştir
(Fotoğraf: 57).
Son cemaat yeri, doğu ve batı yanda beden duvarlarının devamı
şeklinde uzanmakla birlikte, malzeme ve teknik özellikleri ile belirgin
105- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No’lu dosya muhteviyatındaki
belgelerde, “…petek ve şerefe altı taşları bozulmuştur, şerefeyle beraber yıkılarak
yeniden yapılması lâzımdır. Minare kaide ve gövdesi muntazam kesme taşla yapılmış
olup sağlamdır. Minarenin taştan yapılmış olan külahını ahşaba tahvil etmek
lâzımdır…” şeklinde yer alan bilgilerde minarenin onarım öncesine ait durumu tarif
edilmektedir. Mevcut durum dikkate alındığında bahsedilen onarımın gerçekleştirildiği
anlaşılmakla birlikte tarihi belirlenememektedir; ancak Gülgen (a.g.t., s.26, s.35),
caminin emekli imamı Eşref Akçay’dan aldığı bilgilere istinaden minare petek kısmının
1943 depreminde yıkıldığını ve 1950-55 yıllarında Merzifon’un Esentepe (Yuvala)
Köyü’nden getirilen taşlarla onarıldığını ifade etmektedir. Yeşil (“Merzifon-Kara
Mustafa Paşa Külliyesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası…, s.335-336),
şerefe kısmı dahil yukarısının 1975 yılında V.G.M. tarafından onarıldığını belirtir.
Bunların dışında V.G.M. arşivindeki aynı dosyada yer alan başka bir belgede, 1994
yılında minare gövdesi ile petek kısımlarının raspa edileceğine dair bilgiler
bulunmakta ve bu tamiratın da yapıldığı anlaşılmaktadır.
106- Mevcut belge ve bilgilere göre minarenin birkaç kez onarıldığı anlaşılmakla beraber,
yapıya ait yayınlanmış eski fotoğraflar dikkate alındığında asıl halinin muhafaza
edildiği belirlenebilmektedir; resim için bkz., Ş. Uygun, Merzifon İlçesi (basım yeri
yok), 1938, s.24; Anonim, Merzifon, İstanbul 1954, s.3; A. Demiray, Resimli Amasya,
Ankara 1954, s.278; E. B. Şapolyo, “Merzifon’lu Kara Mustafa Paşa”, Önasya, S.2
(basım yeri yok), 1965, s.7-8, 21 (s.8).
77
dilatasyon hatlarından tamamen muhdes olduğu açıkça anlaşılmakta, aynı
zamanda yapının genel karakterine zıt bir görünüm sergilemektedir107
(Fotoğraf: 61). Cepheleri, kütle tertibi itibariyle iki kademe halinde algılanır. Alt
kademe, yaklaşık harime ait basık kütle saçak hizasına kadar yükselen perde
duvarlardan ibarettir ve cepheleri çepeçevre dolaşan sundurma şeklinde
oldukça enli ahşap bir saçakla sınırlandırılmıştır. Saçaklar, köşelerde pahlı
yüzeyler halinde, kuzey cephe aksında ise üçgen alınlıklı çatı biçiminde
düzenlenmiş ve bu bölümlerde içbükey kavisli birer konsolla desteklenmiştir.
107- Son cemaat yerinin asıl hali hakkında herhangi bir bilgi edinilememekle beraber,
bazı çalışmalardan birkaç kez yenilendiği tespit edilebilmektedir. Erken’in (a.g.e.,
Ankara 1972, s.295) yayınladığı eski bir fotoğrafta, son cemaat yerinin daha önceleri
kalın kare ayaklara oturan yarım daire kemerli üç açıklıkla revak biçiminde
düzenlendiği, örtü sistemi ile duvarların büyük bir kısmının yıkılmış durumda
bulunduğu, ayrıca batı cephesinin alt ve üst seviyelerinde aynı aksa yerleştirilmiş
yarım daire kemerli birer pencere açıklığı yer aldığı görülmektedir. Son cemaat yerinin
tarihi belirsiz fotoğraftaki görüntüsü ile şu anki durumu arasında hiçbir benzerlik
bulunmamakla birlikte bu fotoğraftaki görüntünün asıl şeklini yansıtıp yansıtmadığı da
anlaşılamamaktadır. Öte yandan Gabriel’in (a.g.e., s.71) 1934 yılına ait plânında,
halen mevcut sekiler belirtildiği halde taşıyıcı ve örtü sistemine dair herhangi bir iz
gösterilmemiştir. Gabriel’in sadece sekileri çizip te burada mevcut bir son cemaat
yerini plânına işlememesi çok düşük bir ihtimaldir, dolayısıyla Gabriel’in yapıyı ziyareti
sırasında son cemaat yerini yıkılmış vaziyetiyle belgelediği akla uygun gelmektedir.
Başka fotoğraflarda (Evrenos, a.g.t., R.7; Sevener, a.g.t., R.33) ise 1967 yılı itibariyle
son cemaat yerinin günümüzdeki yapısını yansıttığı görülmektedir. Mevcut bilgiler
ışığında, daha önceleri yan cepheleri kapalı, kuzeyde ise dört adet kare ayağa
oturtulmuş yarım daire kemerli üç açıklıkla revak sisteminde tertiplendiği, tarihi
belirlenemeyen bir dönemde yıkılarak bir müddet bakımsız kaldığı ve 1934 yılından
sonra yeniden inşa edilerek bugünkü şeklini aldığı söylenebilir. Bunların dışında, Kara
Mustafa Paşa’nın Kayseri-İncesu ve Merzifon-Marınca’da yaptırdığı camilerin plân
özellikleri ile ayrıca sekilerin orijinalliği ve ahşap sütunların oturduğu taş kaideler
dikkate alındığında, Paşa Camii son cemaat yerinin yıkılıp yeniden yapılmış
hallerinden farklı biçimde asıl şekliyle dört sütun üzerine oturan kemerlerle taşınan
kubbe örtülü, üç gözlü bir revak düzeninde inşa edildiğini düşünmekteyiz.
78
İkinci kademeyi örtü sistemi meydana getirmektedir. Yandaki bölümler kırma
çatı, ortadaki bölüm beşik çatı ile örtülerek kurşun levhalarla kaplanmıştır
(Fotoğraf: 42). Halen mevcut duruma göre, kuzeye yerleştirilmiş eşit
mesafelerde dört adet kalın ahşap sütun ve harim kuzey duvarı arasında
uzanan ahşap kirişlerle esasen üç gözlü bir revak biçiminde düzenlenmiş,
ancak sütun aralarının tuğla malzeme kullanılarak perde duvar şeklinde
dolgulanmasıyla üç yönü de kapalı bir mekâna dönüştürülmüştür. Duvarlar,
sütunlara nazaran biraz içerlek örülmüş, üzerlerine düz sıva kaplanarak
pembe badana yapılmış yüzeyler halindedir. Sütunlar, köşeleri pahlı taş
kaidelere oturur ve yukarı doğru gittikçe daralan gövde ile yatay profillerle
kademelenerek taşıntı yapan başlıklara sahiptir. Doğu ve batı cepheler
kütlesel bir etki yansıtırken, kuzey cephe çok sayıdaki pencere açıklıkları ve
simetrik cephe düzenlemesi ile binanın görünüşüne hareket kazandıracak
nitelikte tasarlanmıştır. Pencereler, altlı üstlü ikişer sıra halinde doğuda üç,
kuzeyde ondört adettir. Batı cephede pencere açıklığı mevcut değildir. Üst
pencereler, saçak seviyesine bitişik sıralanmış boyuna dikdörtgen biçimi,
alttakiler ise aynı hizada yer alan, daha büyük ebatta segment kemerli birer
açıklıktır ve harim kütlesine ait alt seviye pencere açıklıklarında görülen
şebekelerle benzer özelliklerde birer şebekeye sahiptir, ancak onlardan farklı
olarak çubuk demirlerin üst uçları sövelere saplanmayıp, pencere
yüksekliğinin orta hizasında ok ucu şeklinde sonuçlanmaktadır. Öte yandan
dikdörtgen gözlerin her birine “S” kıvrımlı demirler yerine, sırtları alt ve üst
kenarlara yaslanan, uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde birer lama demiri
bağlanmıştır. Doğu cephedeki pencerelerden ikisi üst kısma birbirine yakın
konumla, alttaki güney kenara yakın yerleştirilmiştir. Kuzey cephe çok farklı bir
79
kompozisyonda tanzim edilmiştir. Ahşap sütunlardan meydana gelen üçlü
revak sisteminin yanları perde duvarlarla, orta bölümü ise ahşap iskeletli
camekânla kapatılmıştır (Fotoğraf: 62). Her iki yanda alt ve üst kısımlarda aynı
aksı paylaşarak yerleşen üçer adet pencere açıklığı mevcuttur. Ortadaki revak
gözü, görünüş bakımından üç ayrı taksimatla hazırlanmıştır. Alttaki bölüm, bu
seviyede sıralanan pencere kemerlerinin tepe noktası hizasına kadar yükselir
ve yatay profillerle kademelenerek taşıntı yapan bir ahşap frizle sınırlanır.
Kendi içerisinde yine üç kısım halinde tertiplenen alt bölümün ekseninde kapı,
yanlarında da birer pencere açıklığı bulunur. Pencere açıklıkları alt seviyedeki
diğer pencerelerle aynı özellikleri yansıtır. Kapı, kareye yakın boyuna
dikdörtgen biçimi açıklığa sahiptir ve yanındaki pencerelerin yarı seviyesi
hizasında profilli bir saçakla sınırlandırılarak yukarısına pencerelerle aynı
yükseklikte yarım daire kemerli bir camekân yapılmıştır. Kapı kanatları
alüminyumdan hazırlanmış, sanat değerinden yoksun birer unsurdur. Alt
kısmın üzerinde yarım daire kemerli büyük bir açıklık içerisinde, yatay ve
düşey sıralı ahşap dar çıtalarla kare gözlere ayrılmış camekân mevcuttur.
Camekânın yukarısı, üçüncü bölümü teşkil eden üçgen alınlıklı çatı
yüzeyinden ibarettir. Doğu ve batı cephenin kuzey kenarına yakın konumla
boyuna dikdörtgen şeklinde birer kapı açıklığı daha bulunmaktadır ve
bunlardan doğudaki muvakkithâneye çıkışı sağlayan merdivenlere (Fotoğraf:
61), batıdaki avluya irtibat sağlamaktadır. Kapı kanatları onarımlar sırasında
ahşaptan yapılmış birer adettir ve herhangi bir özelliği yoktur. Son cemaat yeri
mahalli, avlu zemininden yaklaşık 1 m. yüksekte yer aldığından kapı açıklığı
önüne beş basamaklı ve üç yönlü bir merdiven hazırlanmıştır.
80
Son cemaat yeri iç mekânında doğu-batı yönündeki dikdörtgen plân,
sütunlarla beden duvarları arasında uzanan kalın ahşap kirişlerle eş
boyutlarda kare biçimi üç bölüme ayrılmıştır (Çizim: 8). Yan bölümler, üstteki
mahfil olmak üzere iki katlı düzenlenmiş ve her biri, kenarları içbükey kavisli
saçak görünüşünde enli silmelerle çerçevelenen ahşap birer tavanla örtülmüş,
ortadaki bölüme ise küçük, basık bir kubbe yerleştirilerek etrafında kalan düz
yüzeylere de ahşap kaplanmıştır (Fotoğraf: 63-64). Kubbe yüzeyi sıvanmış ve
üzerine de mavi, kırmızı, yeşil, sarı renklerin hakim olduğu kalemişi bitkisel
süsleme uygulanmıştır (Fotoğraf: 63). Mevcut duruma göre çeşitli dönemlere
ait onarım izlerini taşıyarak günümüze ulaşan ve esasen harim kuzey
cephesini teşkil eden güney duvar, diğer cephelerle aynı vasıflarda inşa
edilmekle beraber, alt ve üst seviyelerde iki sıra halinde simetrik düzenle
yerleştirilmiş kapı ve pencere açıklıkları ile mihrabiye nişlerine108 de
sahiptir(Fotoğraf:64). Alt seviyede yapı aksında harim kapısına ait yüzeysel
taşıntılı dikdörtgen biçimi kütle bulunmaktadır. Duvar yüzeyinde özellikle kapı
ve pencere açıklıkları ile mihrabiye nişlerinin üst kısımlarında halen çatlaklar
mevcuttur. Kapının her iki yanına eşit mesafeyle birer pencere açıklığı, bunlar
ile kapı arasında kalan duvar yüzeyine birer mihrabiye, batı kenarına yakın
konumla da kısmî taşıntılı kütleye sahip minare kapısı yerleştirilmiş, ayrıca
mihrabiyelerle pencereler arasına mihrabiyelere daha yakın ve biraz yukarıda
olmak üzere küçük birer sivri kemerli mazgal pencere açılmıştır. Üst seviyede,
sivri kemerli üç adet pencere açıklığı mevcuttur ve ortadaki harim kapı açıklığı,
yandakiler ise alt pencerelerle aynı aksı paylaşmaktadır. Pencereler, harim
108- Gabriel, plânında mihrabiye nişlerini göstermemiştir, bkz., a.g.e., s.71.
81
beden duvarlarındaki diğer pencere açıklıkları ile benzer özelliklerde yapılmış
ve alt sıradakilere yine ana kütle alt pencerelerinde görüldüğü gibi sivri kemer
açıklığı içerisine yarım daire şeklinde ikinci bir kemer açıklığı oturtularak aynı
tarzda demir şebeke hazırlanmış, kilit taşlarına da içerisine çiçek motifi
işlenmiş birer rozet kabartılmıştır. Mihrabiyeler, kapı kütlesi ile pencere
açıklıkları arasına yaklaşık eş mesafelerde yerleştirilmiş 34 cm. derinliğinde
beş kenarlı girinti yapan, 68 cm. genişliğinde, 252 cm. yüksekliğinde,
kavsarası teğetli sivri kemer biçiminde kavislendirilmiş birer niştir. İkisinin de
köşelik ve alınlıkları, muntazam bir taş işçiliğiyle yüzeyden oyularak
kabartılmış, birbirinden farklı bitkisel, geometrik motiflerle bezenerek,
üzengiden itibaren kavsarayı üç yönde kuşatan dikdörtgen biçimi bir çerçeve
ile sınırlandırılmış ve üzengi hizası küçük prizmatik üçgenlerden meydana
gelen ince bir şeritle vurgulanmıştır. Doğudaki mihrabiyede kavsara kemeri,
yüzeyi burgulu ince bir profille aynı kaviste çerçevelenmiş ve profil her iki
yanda yukarı doğru devam edip birbiriyle birleşerek köşelik teşkil edilmiş,
içerisine de simetrik düzenle aynı kıvrım dal ve yapraklara sahip gövdeden
çıkan, kemerin tepe noktasına bakar vaziyette birer lâle ile köşeliğin
köşelerine bakan dokuz yapraklı birer çiçek motifi işlenmiştir. Alınlık kısmında
enine dikdörtgen bir çerçeve içerisine yan yana dekoratif kemer biçiminde iki
pano teşkil edilerek yüzeyleri rumî ve kıvrım dal kabartmalarıyla
dolgulanmıştır. Her iki kemerin arasında, üst üste birer daire içerisine işlenmiş
ve merkezinde düz yüzeyli rozet kabartması bulunan birer altı kollu yıldız
motifi görülmektedir. Kemer köşelikleri ile alınlıktaki süslemelerden meydana
gelen bu kompozisyon, “z” biçiminde geometrik motiflerden ibaret ince bir
bordürle üç yönde de kuşatılarak; sırtları bordüre yaslanmış, ortasında birer
82
kabara bulunan, yandakiler yarım olmak üzere esasen dokuz adet hilal motifi
ile bunları birbirine bağlayan altta fisto, üstte ise kaş kemer kavisli ara
motiflerden müteşekkil bir taçla sonuçlandırılmıştır (Fotoğraf: 65). Nişin doğu
kenarında alt seviyedeki mevcut izlerden silmeli bir profilasyona başlandığı
ancak yarım kaldığı belirlenebilmektedir. Batıdaki mihrabiye de aynı şemada
düzenlenmekle birlikte motifler belirgin farklılıklar taşımaktadır. Kemer
köşeliklerini teşkil eden burgulu profil yerini ortası boş, kenarları küçük üçgen
prizmalardan oluşan ince bir frize bırakmış, köşelik yüzeylerine ise sadece
kıvrım dal ve rumîlerden ibaret bitkisel bezeme uygulanmıştır. Bunun
yukarısında yer alan alınlık kısmındaki panolar, düz yüzeyler halinde
işlenmeden bırakılmış ve diğerinde görülen altı kollu yıldız tasvirleri burada
kullanılmamıştır. Kompozisyon, içleri oyuk üçgen dilimlerden elde edilen bir
bordürle çerçevelenmiş ve en yukarda yan yana bir dizi şeklinde, yandakiler
yarım toplam on adet palmetten oluşan bir taçla sınırlandırılmıştır. Doğudaki
mihrabiyenin alt kenarında yer alan silmeli profilasyonun benzeri burada da
görülmektedir ve yine aynı şekilde yarım bırakılmıştır (Fotoğraf:66). Pencere
kemerleri, söveleri ile mihrabiyelerin kavsara, gövde ve kenarlarında daha
önceleri geç dönem özellikleri yansıtan kalemişi bezemelerin yer aldığı
bilinmekle109 birlikte, 1997 yılındaki onarım sırasında yüzeylerin temizlenmesi
sonucu ortadan kalktığı anlaşılmaktadır. Minare kapısı110, batı kenara yakın
konumla duvar yüzeyinden hafif taşıntı yapan dikdörtgen bir kütle ile
vurgulanmış düzgün kesme taş sövelere oturan segment kemerli bir açıklıktır
109- Pencere ve mihrabiye nişlerindeki bezeme fotoğrafları için bkz., Yeşil, a.g.t., R.8;
Gülgen, a.g.t., R.18.
110- Gabriel’in plânında minare kapısı gösterilmemiştir, bkz., a.g.e., s.71.
83
ve kilit taşında içerisinde çarkıfelek motifi bulunan bir rozet kabartması vardır.
Kapı kanadı düz tahtalardan imal edilmiş muhtemelen onarım dönemine ait,
sanat değeri taşımayan basit bir elemandır. Kapı açıklığından itibaren minare
çekirdeği ile taş basamaklara kadar uzanan boşluğa kemer/tonoz örtü sistemi
uygulanmıştır. Doğu ve batı duvarlar herhangi bir süsleme unsuru taşımayan
düz sıvalı yüzeyler halinde beyaz badanalıdır. Kapı ve pencereler, dış
görünüşlerine benzer biçimde yapılmışlardır. Son cemaat yeri zemini, harimin
kapı kütlesinden itibaren her iki tarafta bir basamak kadar yükseltilerek birer
seki meydana getirilmiş, asıl halinde düzgün kesme taş kaplamalı iken
onarımlar sırasında ahşap malzemeyle kaplanmıştır (Fotoğraf: 64).
Son cemaat yerinin doğu ve batı yanları, üst katı sütunlarla harim
duvarı arasına yerleştirilmiş kare kesitli ahşap kirişlere oturan mahfil olmak
üzere iki katlı düzenlenmiştir ve günümüzde bulunmayan ancak halen mevcut
bazı izlerden batı duvara bitişik bir merdivenle ulaşıldığı anlaşılmaktadır
(Fotoğraf: 64). Harim kapısının üzerine rastlayan ufak bir bölüm, mahfilin
devamı niteliğinde mekâna doğru yarım daire şeklinde genişletilerek hem
müezzinlik teşkil edilmiş hem de iki yan bölüm arasında bağlantı sağlanmıştır.
Mahfilin doğu, batı ve güney kenarlarında baştan başa uzanan, eşit aralıklarla
yan yana sıralanarak düşey konumda yerleştirilmiş tahtalardan ibaret
korkuluğa sahip olduğu, korkuluğun alt kısmının adeta ayaklı bir vazo, üst
kısmının ise boğumlu bir şekilde kesilerek hazırlandığı eski bir fotoğraftan111
anlaşılmakla beraber muhtemelen 1997 yılı onarımlarında merdivenle birlikte
söküldüğü ve böylelikle işlevini yitirdiği ortaya çıkmaktadır.
111- Fotoğraf için bkz., Gülgen, a.g.t., R.19-20.
84
Harim kapısı, duvar yüzeyinden biraz çıkıntılı olarak iki yan ve üst
kenarı dolaşan profilli silmelerle boyuna dikdörtgen biçiminde çerçevelenerek
yekpare blok taştan hazırlanmış çift söveli ve kilit taşı kırmızı olmak üzere ufak
boyuttaki taşlarla birbirine geçmeli örülmüş segment kemerli açıklığa sahip bir
portal niteliğinde düzenlenmiştir (Çizim: 10, Fotoğraf: 67). Kemerle üst bordür
arasındaki düz yüzeye de enine dikdörtgen biçiminde inşa kitabesi
yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 68). Portal çerçevesinin dış bordürü diğerlerinden
daha enli düz bir yüzey halindedir ve içeri doğru sırasıyla dik açılı bir kanal, bir
kaval silme, düz bir silme, bir içbükey kesitli silme, enli bir şerit halinde; yanları
düz, ortası çapraz ve boyuna doğrultulu profillerle elde edilen altı kollu
yıldızlardan oluşan altıgen biçimindeki ana motiflerle süslenmiş bir bordür, bir
içbükey kesitli silme, dik açılı bir kanal, bir kaval silme, dik açılı bir kanal, bir
kaval silme ve tekrar altı kollu yıldızlarla süslenmiş bir bordürden sonra
sövelerden ibaret düz yüzeye geçilmiştir, kompozisyon yukarıda ön yüzü
içbükey kesitli bir silmeye sahip altı ise pahlı kesilen saçak görünümlü
tepelikle sonuçlandırılmıştır. Tepeliğin pahlı yüzünün orta bölümü, iç içe
geçmiş yarım daire kavisli ince profillerin yan yana sıralanmasından elde
edilmiş bir bordürle süslenmiştir. Aynı motif, bu bordürün aşağısında daha
ufak boyutta tekrar edilmiştir, yukarısında ise prizmatik üçgenlerden oluşan
fakat büyük bir kısmı silinmiş ince bir friz bulunmaktadır. Öte yandan kemer
kavsinin her iki yanında dış kenardan itibaren düz satıhlı bir silme daha yukarı
doğru devam ettirilmiş ve kitabe levhasını dikdörtgen biçiminde
çerçevelemiştir. Bu çerçevenin içerisinde dikkatlice bakıldığında aslında
kitabelik olarak hazırlandığı anlaşılan ve kısa kenarları dekoratif kaş kemer
şeklinde kavislendirilmiş birer panoya sahip iki bölümlü ikinci bir çerçevenin
85
daha bulunduğu görülebilmekte ve halen mevcut kitabenin ise bunun üzerine
sanki sonradan yerleştirildiği izlenimi uyanmaktadır. Kitabe levhası112 beyaz
mermerdir ve etrafı oyularak kabartılan harflerle ince, düz bordürler
kullanılarak iki satır halinde yazılmış; bu bölümü sınırlandırıcı kısa kenarlar ise
dekoratif kemer biçiminde kavislendirilmiştir. Levha, sağ kenara yakın bir
bölümden itibaren kırılmış vaziyettedir. Kapı açıklığını örtmek üzere, sarı renkli
ipliklerle oval bir kartuş biçiminde nakşedilmiş celî sülüs hatlı beş satırlık
kitabesine göre H.1293/M.1876 yılında deriden imal bir perde113 hazırlanmış
(Fotoğraf: 67), uzun yıllar kullanıldıktan sonra 2001 yılında kaldırılmıştır114.
Kapı kanatları115 ahşaptır ve simetrik düzenli bir çift halinde, farklı şekil,
ebattaki levhaların birbirine geçirilip mıhlarla tutturulmasıyla taklit kündekarî
tekniğinde hazırlanmış; ana hatları itibariyle yatay konumlu ikişer kayıt
kullanılarak üst ve alttaki enine, ortadaki ise boyuna dikdörtgen şeklinde üç
panoya ayrılmış, halen yeşil renkte yağlı boya tabakasıyla kaplı bakımsız bir
vaziyette günümüze ulaşmıştır (Fotoğraf: 69). Panolar kare, dikdörtgen ve
112- Kitabe köşelikleri ile kısa kenarlarında daha önceleri muhtemelen diğer
kalemişleriyle aynı dönemde yapılmış barok karakterli çiçeklerden oluşan bitkisel
bezemelerin yer aldığı ve zeminin yeşil, harflerin ise yaldızla boyandığı bazı
çalışmalardaki bilgi ve fotoğraflardan (Sevener, a.g.t., R.36; Yeşil, a.g.t., s.49, R.57;
Gülgen, a.g.t., s.11, R.14-15) öğrenilmekle birlikte 1997 yılı onarımları sırasında
kitabeyi asıl haline kavuşturmak amacıyla temizlendiği anlaşılmaktadır.
113- Perdenin yukarısında dua kitabelerini içeren, kısa kenarları kaş kemer biçiminde
kavislendirilmiş beş adet pano vardır. Bunun biraz aşağısına boyuna doğrultuda oval
bir kartuş içerisine yapım kitabesi ile kitabenin üst yanlarına da aynı teknikle yine birer
dua kitabesi işlenmiştir. Kitabelerin Osmanlıca metinleri, transkripsiyonu ve günümüz
Türkçesi ile okunuşları için bkz., Gülgen, a.g.t., s.18-20.
114- Camiyi 1999 yılı Haziran ayındaki ilk ziyaretimizde perde halen asılı idi, fakat
17.07.2001 tarihli sonraki ziyaretimizde kısa bir süre önce depoya kaldırıldığını
öğrendik.
115- Kapı kanatlarının her biri 239x80x6 cm. ebadındadır.
86
altıgenlerden oluşan geometrik bezemeli yüzeyler halinde tanzim edilmekle
birlikte, hem bini ve kayıtlar üzerinde hem de altıgenlerin köşelerinde mıhlarla
tutturulan, çeşitli biçimlere ve büyüklüklere sahip madeni süs elemanları da
kullanılmıştır. Üst panolar, kenarları pahlanarak inceltilmiş sathi derinlikte düz
yüzeyli birer dikdörtgenden ibarettir. Alt panolar, üsttekilerden biraz daha
büyüktür ve enine dikdörtgen birer çerçeve içerisinde aynı geometrik
taksimata sahip iki kare şemanın yan yana tekrarıyla hazırlanmıştır. Her kare
şemanın merkezi yine kare biçimindedir ve yanlarına da bir misli daha büyük
ölçülere sahip, her kenarı hizasından kayıtlara paralel uzanacak şekilde devri
bir sırayla birbirine bitişik dikdörtgen bölümler yerleştirilerek dört yanı
dikdörtgenlerle çevrili kare biçimi birer göbek meydana getirilmiştir. Ayrıca bu
kompozisyonu oluşturan bölümlerin hepsi de etrafı derin, orta kısmı biraz
yüksek düz yüzeyli birer levha halinde bırakılmıştır. Kapı kanatlarının orta
panoları boyuna dikdörtgen biçiminde ve diğerlerinden çok daha büyük
ebattadır. Panoların her birinde ince hatlı profillere sahip kısa parçalar
halindeki çıtalarla esasen üç büyük altıgen teşkil edilmiş, her bir parçanın
kenar ortasından aynı şekilde hazırlanmış boyuna ve çapraz doğrultuda ince
çıtalar geçirilerek sonsuza doğru devam edecekmiş gibi görünen geometrik bir
kompozisyon elde edilmiştir. Parça çıtaların bağlantı noktaları, küçük mıhlarla
tutturulmuş, arada kalan üçgen ve baklava dilimi görünümlü geometrik
parçalar işlemesiz116 düz yüzeyler halinde bırakılmıştır.
Kapı kanatlarının metal süslemeleri yatay doğrultuda uzanan kayıtlara
ve bini üzerine prizmatik başlı iri mıhlarla, ortadaki panoyu oluşturan çıtaların
116- Kalın yağlı boya tabakasından dolayı bu parçaların yüzeylerinde olası bir
süslemenin mevcudiyeti de belirlenememektedir.
87
bağlantı noktalarına ise kabara başlı küçük mıhlarla tutturulmuştur. Kanatların
alt-üst kenarlarını sınırlayan kayıtlar ile bini ve altıgenlerin bağlantı
noktalarında, her birinin çevresinde altışar delik bulunan fistolu kenarlara
sahip rozetler kullanılmıştır. Alt ve üst kayıtlarda altışar, binide ise ortadaki
merkez teşkil etmek üzere yedi adet rozet mevcuttur ve hepsi de eşit
aralıklarla yerleştirilmiştir. Aradaki iki kayıt için, gövdesi yine aynı biçimde
beşer adet rozetten oluşan ve uçları palmet motifi şeklinde kesilmiş, dar, uzun
sac levhalar hazırlanmıştır. Orta panonun üst kısmındaki altıgenlerin göbeğine
simetrik bir düzenle kapı kolu niteliğinde kullanılan iri birer halka yapılmıştır.
Halka aynalarının orta bölümü kabara şeklinde, kenarları halkadan biraz daha
geniş, kavisleri delikli fistolu bir yaprak biçimindedir, üst kısımları ise yukarı
doğru dar bir boyunla devam ederek palmet yaprağı şeklinde kesilmiş birer
uçla son bulur. Bini göbeğinin iki yanına doğudaki yatay, batıdaki düşey
doğrultuda yerleşik kilit levhaları, gövdesi dar, uçları diğerleri gibi palmetle
sonuçlanan, sacdan kesilmiş simetrik birer uzantıdır (Fotoğraf: 70).
Kapı açıklığından itibaren iç ve dış söveler arasındaki boşluk,
kemer/tonoz sistemi ile örtülmüş duvar kalınlığı kadar bir aralıktır. Segment
kemerli ikinci kapı açıklığına bütünüyle yeni ve herhangi bir sanat değeri
taşımayan bir çift kanat yapılmıştır.
Caminin iç mekânı, tamamen simetrik bir görünüş yansıtmakla beraber,
esasen kuzey-güney doğrultudaki dikdörtgen plân, kuzeye yakın konumla
yerleştirilmiş kare kesitli iki ayak ile doğu ve batı duvarlardan kısmî taşıntılı
birer ayağa oturan sivri kemerli üç açıklıkla örtü sistemi itibariyle iki farklı
hacme ayrılmıştır (Çizim: 8). Öte yandan kuzeydeki bölüm de kendi içerisinde
ayaklarla kuzey duvar arasına örülen birer sivri kemerle tekrar üç bölüme
88
ayrılmış, böylelikle güneyde kare plânlı kübik bir hacme (Fotoğraf: 71),
kuzeyde ise adeta endonarteks biçiminde117, doğu-batı yönünde dikdörtgen
plânlı ikinci bir üniteye sahip büyük bir kütle elde edilmiştir (Çizim: 8, Fotoğraf:
72). Ortadaki kemer açıklığı, diğerlerine göre bir misli kadar daha yüksek ve
geniş tutulmuş, dolayısıyla da kuzeydeki bölümlerden ortadaki kare,
yandakiler eş boyutta, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânla
şekillenmişlerdir. Yan bölümlerin örtü sistemleri plânlarına paralel aynalı
tonozdur (Fotoğraf: 73) ve kemer açıklıklarının kısa-basık olması nedeniyle
ana mekândan kopuk gibidir (Fotoğraf: 74), ancak orta bölüm, oval plânlı
yarım kubbe şeklinde bir örtü sistemine sahip olmakla beraber, güney kenarı
sanki beşik tonozlu bir eyvan ağzı görünümünde ana mekâna açılmaktadır
(Fotoğraf: 72, 75). Orta bölümün kuzeydeki her iki köşesinde, yan bölümlerin
ise dış köşelerinde üzengi hatlarının biraz alt seviyesinde, sivri kemer
biçiminde keskin sırtlı küçük birer kavsara/tromp bulunmaktadır ve bunlardan
itibaren üst kısım pahlı bir yüzey halindedir.
Güneyde yer alan ana mekânı örten kubbe, dört cephede yayvan birer
sivri kemer ve köşe geçişleri üç dilimli birer tromp ile teşkil edilmiş sekizgen
kaideye oturur (Fotoğraf: 76). Kubbe eteği oldukça dar bir kademe ile
girintilidir ve silindirik bir profil bütün eteği boydan boya dolanır. Tromp ağızları
dört cephedeki kemerle aynı biçimde yapılmakla birlikte, her birinin köşesinde
üzengi seviyelerinin hemen altında keskin sırtlı küçük birer trompçuk daha
mevcuttur ve üçgen dilimler bunların üzengilerinden itibaren yükselmektedir,
ayrıca üzengi hatları ön yüzü düz altı pahlı kesilen saçak görünümlü bir silme
117- Arık, a.g.e., s.64.
89
ile vurgulanmıştır118. Bütün kemer alınları köşelik yüzeylerine göre biraz
içerlek tutulmuştur.
Harim mekânı, plân özelliğinin getirdiği farklılığa paralel biçimde çok
sayıdaki kapı, pencere açıklıkları ile duvar bünyesinde hazırlanmış
merdivenler, vaiz kürsüsü ve dolap nişleriyle de hareketli bir cephe
düzenlemesi sergilemektedir. Pencereler, dış kütledeki düzeni yansıtmakla
birlikte, alt sıradakiler yüzeyden az girintili sivri kemerli birer niş içerisinde ve
yine sivri kemerli açıklık halinde harime yöneldikleri için iç mekânda farklı bir
görünüşe sahiptir (Fotoğraf: 71-72). Ayrıca doğu ve batı duvarlardaki bu
pencerelerin üçü eş aralıklarla cephe aksı ortalanarak ana mekâna
yerleştirilmiştir. Dikdörtgen biçimli küçük pencere açıklıkları ise bunların
hemen kuzeyinde, kısmî taşıntılı ayaklara bitişik konumdadır (Fotoğraf: 72).
Aynı duvarlara ait diğer büyük birer pencere ile bunların yukarısındaki dairesel
pencereler de aynalı tonoz örtülü yan bölümlere açılmaktadır (Fotoğraf: 74).
Dışta beden duvarlarının üst kısmına açılmış pencereler, iç mekânda tromplar
arasındaki sivri kemerle kuşatılmış duvar bölümlerine kemer eksenini
paylaşarak oturmaktadır. Öte yandan dış görünüş itibariyle kasnak
cephelerine yerleştirilmiş pencere açıklıkları ise içerde basık bir kasnak
görünümündeki kubbe eteğine sıralanmıştır (Fotoğraf: 76).
118- Onarım öncesine ait (Yeşil, a.g.t., R.16; Gülgen, a.g.t., R.31) fotoğraflarda
seçilebilen izler, tromp kemer açıklıklarının üzengi hatlarında mukarnaslı bir kornişin
bulunduğunu, ancak 1997 yılı onarımında üzeri sıvanarak bitkisel bezemeli tepelikten
ibaret kalemişi bir bordür haline dönüştürüldüğünü göstermektedir, ayrıca aynı
fotoğraflarda söz konusu silmenin tromp üzengileriyle beraber kuzeydeki oval plânlı
yarım kubbe eteğini de boydan boya dolandığı görülmekle birlikte, şimdiki duruma
göre kubbe eteğindeki silmelerin kemer karnından itibaren onarım sırasında kazınmak
veya sıvanmak suretiyle ortadan kaldırıldığı anlaşılmaktadır.
90
Harim kapısının her iki yanında yer alan aynı hizada ve eş boyuttaki
segment kemerli birer kapı, esasen mahfile çıkışı sağlamak amacıyla duvar
kütlesi içerisine simetrik düzenle yapılmış, beşik tonoz örtülü, onar basamaklı
birer merdiven boşluğuna açılmaktadır (Fotoğraf: 77). Merdivenler119, üç
basamaklı kısa koldan sonra dik açı ile kırılarak “L” plânla doğu ve batıya
yönelir ve yine birer kapı açıklığı ile mahfile irtibatlanır. Mahfile açılan bu
kapıların asıl halinde segment kemerli birer açıklık olduğu anlaşılmakla
beraber batıdaki, onarımlar sonucu deforme edilerek dikdörtgen biçimde
günümüze ulaşmıştır, diğer kapı açıklıklarının kemer kavislerinde de biçim
bozuklukları meydana gelmiştir.
Harimde duvar bünyesindeki mimarî elemanlardan biri de doğu
cephenin güneyinde, alt seviyedeki ilk iki pencere arasına yerleştirilen ve ikinci
pencerenin güney duvarı içerisine hazırlanan merdivenle ulaşılan vaiz
kürsüsüdür120. Kürsü, ilk pencereye biraz daha yakın konumla, zeminden
yaklaşık 1,7 m. yüksekte, sivri kemerli derin bir niş121 teşkil edilerek önüne,
duvar yüzeyinden 56 cm. taşıntı yapan ve “C-S” kıvrımlı profilasyona sahip iki
konsola oturtulmuş çıkma şeklinde tasarlanmıştır (Fotoğraf: 78). Konsollar ve
kürsü zemini yekpare düzgün blok taşlardan kesilmiştir. Korkuluk, enli, düz
yatay çıtalar arasına düşey yerleştirilmiş çıtalarla kısa kenarlarda iki, mekâna
cepheli kenarda ise boyuna dikdörtgen biçiminde üç göze ayrılmış ve
aralarındaki ince tahta yüzeyleri de “C-S” kıvrımları şeklinde dekoratif kemer
119- Merdivenler esasen düzgün kesme taş malzemelidir, fakat onarımlarda mermer
levhalarla kaplanmıştır.
120- Duvar kütlesi içerisindeki bu kuruluş, Gabriel’in plânında belirtilmemiştir, bkz.,
a.g.e., s.71.
121- Niş, 1,11 m. derinliğinde, 1 m. genişliğindedir.
91
görünümünde kesilerek ahşap malzemeden hazırlanmış bütünüyle yeni122 bir
unsurdur. Kürsüye çıkabilmek için niş ile pencere açıklığının güney kenarı
arasındaki duvar kütlesi içerisine beşik tonoz örtülü, beş basamaklı bir
merdiven dehlizi teşkil edilmiştir, ancak mevcut durum itibariyle pencere
açıklığı harim zemininden yüksektir ve dolayısıyla kürsüye geçişi sağlayan bu
pencere açıklığına çıkabilmek için muhtemelen ahşaptan yapılmış küçük bir
seyyar merdiven123 kullanıldığı söylenebilir.
Ana mekânın doğu ve batı duvarlarında kısmî taşıntılı ayaklara yakın
konumla, pencerelerle aynı hizada fakat küçük ebatta birer dolap nişi
bulunmaktadır. Nişler duvar yüzeyine dikdörtgen plânla girintilidir ve herhangi
bir özelliği yoktur (Fotoğraf: 72).
Harim mekânı daha önceleri örtü, geçiş elemanları, kapı, pencere ve
vaiz kürsüsü kenarları itibariyle 19. yüzyılda yapıldığı bilinen kalemişi
bezemelere sahip iken, 1997 yılındaki onarımda124 sıva tabakalarının
bütünüyle kazınması sonucu125 hepsi de yok edilerek yerlerine eskisiyle hiçbir
122- Korkuluğun daha önceki haliyle alt seviye pencere şebekelerine benzer özelliklerde,
ince demir çubuklardan imal edilerek her bir göz arasının, sırtları üst ve alt kenarlara
yaslanan, uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde birer lama demiri ile süslendiği eski
(Sevener, a.g.t., R.42) fotoğraflardan belirlenebilmekle birlikte, 1997 yılı onarımında
söküldüğü anlaşılmaktadır.
123- Yapının asıl halinde, pencere açıklığının önüne taş malzeme ile birkaç basamaktan
ibaret bir merdivenin yapılmış olabileceği de düşünülebilir, fakat bunu ileri sürebilecek
herhangi bir iz tespit edilememiştir.
124- Kuzeydeki orta bölümü örten oval kubbenin kuzey eteğinde yer alan “Nakkaş Naci
Altıntaş Van 1997” ibaresine göre halen mevcut kalemişi süslemelerin 1997 yılındaki
onarımlarda yapıldığı açıkça anlaşılmaktadır.
125- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No’lu dosya muhteviyatındaki bir
belgede caminin kurşun kaplamasındaki erime ve bozulmalar nedeniyle içteki sıvalar
ve kalemişi süslemelerde bozulmalar meydana geldiği belirtilmektedir. Aynı dosyadaki
92
ilgisi bulunmayan şimdiki kalemişi süslemeler yapılmıştır. Önceki
süslemelerde, kompozisyonun esasını tamamen minyatür geleneğine bağlı bir
üslupla işlenen cami, manzara ve natürmort tasvirleri ile çeşitli bitkisel
bezemelerin teşkil ettiği bilinmektedir 126. Mevcut bilgilere göre; alt seviyedeki
pencere açıklıklarının dekoratif sütuncelere oturan bitkisel bezemeli kemer
tasvirlerinden ibaret bordürlerle çevrelendiği, üst sıradaki pencerelerle birlikte
kemer alınları ve üzengi hizalarında sütunce tasvirleri hariç, aynı motiflerden
oluşan bordürlerin bulunduğu, köşeliklerde içerisinde “Allah”, “Muhammed” ve
dört halifenin isimleri yazılı barok karakterli kartuşların yer aldığı127
anlaşılmaktadır. Kubbe eteğinde ise daha farklı konu ve kompozisyonda
kalemişleri bulunmaktaydı. Eski fotoğraflarda128, kubbe eteğinde halen mevcut
pencere açıklıkları arasında kalan yüzeylere de yan yana bir dizi halinde
dekoratif pencere tasvirleri yapıldığı ve yine bitkisel bezemeli bordürlerle
kuşatılmakla beraber, her birinin yukarısına, içerisinde meyve tabağında elma,
armut gibi yiyeceklerden oluşan çeşitli natürmortlar, cami, ev ve şematik ağaç
T.C. Kültür Bakanlığı Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun
12.7.1996 gün ve 4770 sayılı yazısını içeren başka bir belgede ise “…gerekli yerlerde
sıva raspalarının yapılarak orjinal taş kaplamasının açığa çıkarılmasına, kalem işi
süslemelerden sağlam olanların korunmasına, bozulan kısımların mevcuduna göre
tamamlanmasına,…” karar alındığı anlaşılmakla birlikte, onarım sırasında iç
mekândaki bütün sıvaların kazındığı, taş kaplamanın açığa çıkarılarak tekrar
sıvandığı ve dolayısıyla daha önceki süslemelerin hiç birisinin korunamadığı
belirlenebilmektedir, ayrıca sayın İlyas Dinç de, yaptığımız görüşmelerde, camideki
sıvaların temizlenerek duvar örgüsünün açığa çıkarıldığını ve horasan harcı ile
yeniden sıvandığını ifade etmiştir.
126- Daha önceki kalemişi bezemeler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Arık, “...Zileli
Emin”, s.8-13; aynı yazar, a.g.e., s.64-68.
127- Söz konusu bezemeler hakkında bkz., Yeşil, a.g.t., s.52, R.12-13, 16, 23, 48-49.
128- Arık, a.g.e., R.59-61, Yeşil, a.g.t., R.23, 48; Gülgen, a.g.t., R.29-30.
93
tasvirleri yer alan, batı etkili kıvrım dallar, çiçekler, “C”, “S” kıvrımları ile
kuşatılmış ve uçları palmetle sonuçlanan birer tepelik işlendiği görülmektedir.
Söz konusu tasvirlerin en ilgi çekici olanı, ana mekânı örten kubbe eteğinin
kuzeyinde dekoratif iki pencere arasındaki, Süleymaniye Camii olarak kabul
edilen129 tasvirdi. Kompozisyonun temel öğesini teşkil eden caminin soluna ev
topluluğunu kuşatan ağaçlıklı bir tabiat görüntüsü, sağ tarafına da cami
avlusunun önünde yer alan baldaken tarzında bir türbe işlenmiştir. Resmin
altında sol kenara yakın ve kırmızı boya ile yazılmış H.1292 ibaresinden 1875
yılında yapıldığı anlaşılmakta ve bu tasvirle beraber cami içindeki diğer
resimlerin de şadırvanda imzası bulunan Zileli Emin’in elinden çıktığı ifade
edilmektedir130. Doğu duvarda, vaiz kürsüsüne ait nişin kenarları,
penceredekilere benzer bordür ve tepelikle sınırlanmasına rağmen kürsüyü
taşıyan konsolların arasındaki duvar yüzeyinde dokuzu beş geçeyi gösteren
bir saat tasvirinin yer aldığı söylenmektedir 131.
Harimde başka bir süsleme grubu da kuzey bölümün ortasındaki oval
yarım kubbede bulunmaktaydı. Kubbe eteğinin mekâna yönelen güney kenarı
hariç diğer yüzeylerinde, uçları püskül biçiminde çeşitli çiçeklerle sonuçlanan
palmetlerden ibaret bir bordür ve seyrek aralıklarla yerleştirilmiş vazodan
çıkan çiçek motifleri ile bitkisel bezemelerden oluşan bir göbek mevcuttu. Öte
yandan kuzeyde, kubbe kavsinin orta hizasında, kenarları aynı karakterde
129- Arık, a.g.m., s.12; aynı yazar, a.g.e., s.66.
130- Tezimizde daha sonra değineceğimiz şadırvanın kubbesindeki süslemeler,
kitabesine göre Zileli Emin tarafından H.1292/M.1875 yılında yapılmıştır. Camideki
tasvirlerin tarihi de aynı yıla aittir. Arık (a.g.m., s.12; a.g.e., s.68), bu tasvirlerin
şadırvanın kubbesindeki kalemişleriyle üslup benzerliği bakımından tam bir uyum
sergilediğini ifade ederek Zileli Emin’e atfetmektedir.
131- Yeşil, a.g.t., s.43.
94
çiçeklerle süslü yatay bir kartuş içerisinde H.1257/M.1841 ibaresi yazılıydı132.
Bu bağlamda kuzeydeki orta bölümde yer alan bezemelerin harim ana
mekânındaki kalemişlerinden daha önce yapıldığı ihtimali belirmekte ve
buradaki süslemelerin konu ve kompozisyon itibariyle belirgin farklılıklar
taşıması bu ihtimali güçlendirmektedir. Öte yandan, 1841 tarihinin kuzey
duvardaki onarımlarla ilişkilendirilmesi de muhtemeldir.
Günümüzdeki kalemişleri (Fotoğraf: 71-76), kompozisyon şeması ve
kubbe eteğinde sıralanan dekoratif pencere görüntülerinin biçimsel tasvirleri
dışında, daha öncekilerle hiçbir benzerlik taşımaz. Eski halinde pencere
tepeliklerinde yer alan barok karakterli çiçekler, natürmortlarla cami, ev, ağaç
ve tepelerden müteşekkil manzara tasvirleri yerine tamamiyle birbirinin aynı ve
yalnızca bitkisel kıvrımlarla dolgulu tepelikler yapılmıştır. Tromp üzengi
hatlarında bulunan mukarnaslı bordürler yerine bitkisel bezemeli tepelikler
sıralanmıştır. Geçiş sistemine ait kemerlerle kubbe eteğini dolanan silindirik
profilasyon, kırmızı ve beyaz renkte boyanarak iki renkli taş işçiliği görüntüsü
verilmek istenmiştir. Alt seviye pencere kenarlarındaki dekoratif sütunce
tasvirleri ile yine barok tarzlı tepelikler yerine, pencere açıklıklarını dikdörtgen
biçiminde kuşatan kıvrım dallarla dolgulu bordürler işlenmiştir. Köşeliklerde,
“Allah”, “Muhammed” ve dört halife isimleri yine tekrarlanmakla birlikte, barok
kartuşlar yerine çiçek motifleri arasına yerleştirilmiş madalyonlar içerisine
yazılmışlardır. Bu bezemeler dışında, duvarları kaplayan düz sıvalı yüzeylere
beyaz badana yapılmış, alt kısımlar ise 90 cm. yüksekliğe ulaşan lambri ile
kaplanmıştır.
132- Kuzey bölümdeki kalemişi süslemeler ve kitabe için bkz., Yeşil, a.g.t., s.50-51, 55,
R.47; Gülgen, a.g.t., s.33, 35, R.23, 25.
95
Harimin tuğla döşemeli zemin seviyesi, güneyde ikinci pencere
açıklığına yakın bir konumdan, kuzeyde ise mahfile irtibatlı kapı açıklıklarının
her iki yanından itibaren ayaklarla doğu ve batı duvarlar arasını kapsayacak
biçimde biraz yükseltilerek sekiler meydana getirilmiştir (Fotoğraf: 71-72).
Kuzeydeki sekilerin dört köşesine yakın konumla ve ayaklarla kuzey duvarı
ortasına kare kesitli birer ahşap direk yerleştirilmiş, üzerine de ayaklar ile
kuzey duvar arasında doğu ve batı duvarlara bitişik uzanan kadınlar mahfili133
oturtulmuştur. Mahfilin güney kenarı boyunca, yan yana bir dizi halinde
sıralanan enli düz çıtalar arasındaki ince tahta levhaların “C-S” kıvrımları
şeklinde dekoratif kemer görünümünde kesilmesiyle elde edilmiş bir korkuluk
yerleştirilmiştir. Aynı biçimdeki birer korkuluk sekileri de boydan boya
dolanmaktadır. Mahfil katında harim kapısının aksında yer alan pencere
açıklığının geç dönem müdahalesi ile muhdes bir mükebbire kürsüsüne134
dönüştürüldüğü ve 1997 yılı onarımında kaldırıldığı bilinmektedir.
133- Mahfil, halen mevcut duruma göre 1997 onarımında yapılmış tamamen yeni bir
unsurdur. Onarım öncesine ait (Sevener, a.g.t., R.38; Erken, a.g.e., İlâveli II. Baskı,
s.302; Yeşil, a.g.t., s.42-43, R.38; Gülgen, a.g.t., s.26, R.23) bilgi ve fotoğraflardan bir
önceki haliyle yalnızca ortadaki iki ayak ile kuzey duvarı arasında uzanan, kare kesitli
direklerle taşınan ahşap konstrüksiyona sahip olduğu, güney kenarının mekâna doğru
oval plânlı bir taşıntı yaptığı ve mekâna yönelen kenarlar boyunca baştan başa
uzanan korkuluğun, yan yana sıralanmış ahşap levhaların, adeta ince-uzun boyunlu
bir vazo biçiminde kesilmesiyle meydana getirildiği belirlenebilmektedir. Mahfilin daha
önceki haliyle dahi geç dönemde yapıldığı anlaşılmakla birlikte, orijinali hakkında
hiçbir bilgi edinilememektedir, ancak duvar kütlesine açılan merdivenlerin asıl halinde
de bir mahfile irtibatlandığı kesindir.
134- Bazı çalışmalardaki (Sevener, a.g.t., R.38-39; Yeşil, a.g.t., s.42, R.36; Gülgen,
a.g.t., s.25, R.23) bilgi ve fotoğraflardan, kürsünün yekpare blok taştan oyularak
küçük bir çıkma şeklinde, dört adet ince ahşap sütunceye oturtulmuş, “C-S” kavisli
dekoratif kemerlerle barok tarzda süslenmiş köşeliklere ve düz bir örtüye sahip
baldaken kuruluşta yapıldığı öğrenilmekle birlikte, son cemaat yeri mahfilinden
96
Mihrap, güney duvar aksı ortalanarak boyuna dikdörtgen şeklinde kısmî
taşıntılı bir kütle halinde yerleştirilmiş ve 1997 yılı onarımında yapılan
değişikliklerle asıl halinden uzaklaşmış bir elemandır (Fotoğraf: 79). Esasen
kütle yüzeyinden beş kenarla girinti yapan bir niş ile onun devamı niteliğinde
beş dilimden ibaret sivri kemerli bir kavsaraya sahip olduğu, harim tarafındaki
iki köşesine mukarnaslı başlığa sahip ve adeta silindirik silme biçiminde
incecik birer dekoratif sütunce oturtulduğu, üç yönden de harim
kapısındakilere benzer özelliklerde süsleme bordürleri ve kaval silmelerle
kuşatılarak, ön yüzü düz altı pahlı bir tepelikle sınırlandırıldığı, niş gövdesini
teşkil eden kenarların yukarısında taşa oyularak işlenmiş birer yıldız çiçeği
kabartmasının bulunduğu, üzengi hattının son cemaat yeri mihrabiyeleri gibi
prizmatik üçgenlerden oluşan ince bir şeritle vurgulandığı ve kavsara ile
köşeliklerinde ağaç görünümlü çiçeklerden müteşekkil geç dönemde yapılmış
kalemişi süslemelerin yer aldığı, geri kalan yüzeylerin ise sarı, kahverengi
yağlı boya ile boyandığı bazı çalışmalardan135 öğrenilmekle birlikte, son
onarımda bütün yüzeyin sıvanması sonucu yarım daire plânlı bir niş şekline
dönüştürülmüş ve daha önceki süslemeler ortadan kaldırılarak, yerlerine
şimdiki kalemişi bezemeler yapılmıştır. Halen mevcut süslemeler, mihrap
yüzeyindeki bordür ve silmelerin sıvanmasıyla meydana gelen düz yüzeylere,
pencere açıklığı vasıtasıyla geçildiği ve bir çift sade ahşap kanada sahip olduğu
belirlenebilmektedir.
135- Mihrabın daha önceki haline ait bilgi ve eski fotoğraflar için bkz., A.Taşan, “A
Glimpse at Merzifon in History”, Önasya, S.2 (basım yeri yok), 1965, s.12-13 (13);
Sevener, a.g.t., s.18, R.44; Yeşil, a.g.t., s.40, R.32. Ayrıca mihrap, Gabriel’e ait
(a.g.e., s.71) plânda da kısmî taşıntılı bir kütle halinde ve beş kenarlı bir niş biçiminde
gösterilmiştir.
97
nişi üç yönden kuşatacak şekilde bitkisel desenli bordürler halinde işlenmiş ve
kavsaranın yukarısına yatay bir şerit halinde yazı kuşağı yerleştirilmiştir.
Minber, mihrabın batısındaki pencere açıklığının doğu kenarına
bitişik136 konumla yer alan ve eskisi137 1997 yılı onarımında kırılarak yerine
ahşap malzemeyle yapılmış tamamen yeni bir elemandır (Fotoğraf: 80).
a1) Şadırvan
Çizim No: 11
Fotoğraf No: 81-90
Avlunun ortasında yer almaktadır (Çizim: 7, Fotoğraf: 81).
136- Yeşil (a.g.t., s.41-42), Gabriel’in plânında (a.g.e., s.71) minberin yerini ve ölçülerini
farklı verdiğini, mihrapla minber arasındaki 1,05 m.lik mesafeyi yok saydığını, aynı
hatayı Gabriel’den yararlanan Goodwin (a.g.e., s.362) ile Erken’in de (a.g.e., Ankara
1972, s.294) tekrarladığını ifade etmektedir, halbuki Gabriel’e ait plânda, çizimin
altındaki ölçek cetveline göre minberin mihraba ait kısmî taşıntılı kütleden itibaren
yaklaşık 1,10 m. mesafede ve yine pencere açıklığının doğu kenarına bitişik konumla
yer aldığı, ayrıca 4x0,75 m. ölçülerine sahip olduğu açıkça görülmektedir.
137- Minber, onarım öncesine ait durumu itibariyle bazı çalışmalardaki (Sevener, a.g.t.,
R.45; Yeşil, a.g.t., s.41-42, R.34-35; Gülgen, a.g.t., s.24, R.34; V.G.M.Abd.Yp.İş.
Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No’lu dosya) bilgi ve fotoğraflardan anlaşıldığı kadarıyla
düzgün kesme blok taşlardan inşa edilmişti. Yan aynalıkları, dik açılı üçgen şeklinde
düz yüzeylerden ibaretti ve sathi silmelerle çerçevelenip ortasına büyükçe bir kabara
yerleştirilmiş, muhtemelen daha geç bir dönemde de çiçek motiflerinden oluşan
kalemişleriyle süslenmişti. Korkuluklar, yüzeysel silmelerle konturlanmış düz bordürlü
kesme taşlardan ibaretti; kapısı, segment kemerli bir açıklıktı ve söveleri kare kesitli
yekpare blok taştan yapılmıştı. Külahı sekiz kenarlı sivri piramidal biçimde yapılmış
köşk kısmında, üç cephe de dekoratif birer kaş kemer şeklinde açılarak çapraz
yerleştirilmiş ince çıtalarla kafeslenmişti ve ayrıca kuzey cephe üstü kafesli, altı
boyuna dikdörtgen panolu basit bir çift kanattan müteşekkil ahşap kapıya sahipti.
Köşkün altında bulunan geçit açıklığı yarım daire kemerli idi ve kapı kanatları yoktu.
Süpürgelik kısmı, boyuna dikdörtgen biçiminde beş panoya ayrılmıştı ve her iki
yandaki hariç diğer üçünde dilimli kemer/üç yapraklı yonca şeklinde açıklıklar
mevcuttu. Yakın bir tarihte süsleme dışındaki yüzeyleri sarı, yeşil ve kahverengi yağlı
boya ile tamamen boyanmıştı.
98
Camiyle beraber yapıldığı bilinmekle birlikte, aslî özelliklerini koruyan
havuzu dışında taşıyıcı ve örtü sistemi itibariyle 19. yüzyıl onarımlarında
tamamen yenilenerek günümüze ulaşmıştır ve halen işlevini sürdürmektedir.
Eser, merkezdeki onaltıgen bir havuzu çevreleyen sekiz adet direk
üzerine kaş kemerlerle oturtulmuş, içten kubbe, dıştan piramidal külah örtülü
sekizgen bir plâna sahiptir (Çizim: 11).
İnşa malzemesi mermer ve ahşaptır. Havuz, sütun kaideleri
mermerden, direk, kemer ve saçaklar ahşaptan yapılmış, kubbe ise
bağdadidir. Piramidal külahlı örtü sistemi kurşun levhalarla kaplanmıştır.
Şadırvan kuruluş itibariyle baldaken biçimindedir ve iki kademeli bir
görünüş sergilemektedir. Alt kademe, mermer kaidelere oturan ahşap
direklerin taşıdığı kaş kemerli birer açıklıktan ibarettir ve kemerlerin hemen
tepe noktaları seviyesine bindirilmiş geniş bir saçakla sınırlanmaktadır. İkinci
kademe, saçaktan itibaren başlayan ve az meyilli kısa bir yüzeyden sonra
piramidal külahla sonuçlanan örtü sisteminden müteşekkildir, ayrıca külahın
tepesine de üç boğumlu bir alem yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 81). Saçakların alt
yüzü, içten dışa doğru bir dar, bir geniş düz yüzeyli bordürlerin gittikçe
yükselen kademeler halinde iki kere tekrarından oluşmakta, ön yüzü ise
kenarları fistolu ince bir şeritten meydana gelmektedir. Cephe açıklıklarını
teşkil eden kemerler ahşaptır ve yatay profillerle kademelenerek taşıntı yapan
beş kenarlı başlıklara sahip, yukarı doğru hafifçe daralan ahşap direklere
oturur. Direklerin yukarısında burmalı birer bilezik yer alır. Direklerin oturduğu
kaideler mermerden yapılmış ve büyük ihtimalle devşirme olmakla birlikte
yapının asıl halinden günümüze ulaşabilmiş birer parçadır ve şadırvanın ilk
99
şeklinin de sekizgen plânlı baldaken tarzda inşa edildiğini göstermektedir138
(Fotoğraf: 82). Kuzeybatı ve güneybatı yöndekiler hariç, her bir kemer açıklığı
arasına dinlenmek amacıyla sade parmaklıklı birer ahşap seki yerleştirilmiştir.
Eşit aralıklarla düşey sıralı, kare kesitli, kalın düz çıtalardan ibaret
parmaklıklar, direklerin dış yüzleri boyunca uzanmaktadır ve direklerle
bağlantıları, uçları yarım palmet biçiminde kesilmiş ince tahtalarla
sağlanmıştır. Direkler beyaz, kemerler yeşil, seki ve parmaklıklar kahverengi,
saçakların ise ön yüzü yeşil, alt yüzü beyaz yağlı boyalıdır. Şadırvanın zemini
muhtemelen son onarımlarda çimento harcıyla yapılmış iki basamaklı bir
sekiyle yükseltilmiş ve güneybatıdaki kemer açıklığı arasına üç basamaklı
beton bir merdiven hazırlanmıştır.
Şadırvanın ortasında kaidesi de dahil onaltıgen plânlı, prizmal gövdeye
sahip bir havuz-su haznesi bulunmaktadır (Fotoğraf: 83). Havuz, beyaz
mermer malzemeyle yapılmıştır; her kenarında boyuna dikdörtgen biçiminde
kalın levhalar kullanılarak üst kısımları ince profillerle sınırlandırılmıştır.
Kenarların ortasına devri sıra birer delik açılmıştır. Havuzun merkezine de
mermerden oyularak yapılmış, daha yüksek konumda yarım küre şeklinde
kaideli bir fıskiye çanağı yerleştirilmiştir. Çanağın kaidesi yan yana sıralanmış
138- Yayınlanmış eski bir fotoğraftan (Anonim, Merzifon, İstanbul 1954, s.4), şadırvanın
1954 yılından önceki halinde de şimdiki görünüşe sahip olduğu anlaşılmakla birlikte,
güneydoğu yöndeki kemer açıklığının önünde yere yatık vaziyette bir sütun
gövdesinin bulunduğu görülmektedir. Bu sütun ile fotoğrafta da görülen ve halen
mevcut kaideler, şadırvanın sekiz destekli baldaken biçiminde yapıldığını ortaya
koymaktadır; ayrıca Gülgen’in (bkz., a.g.t., s.29), caminin yaşlı cemaatinden
duyduğunu belirterek, şadırvanın asıl mermer sütunlarının yirmi sene evveline kadar
avluda bulunduğu ve onarımlar sırasında avlu zeminine gömüldüğüne dair verdiği
bilgiler de fotoğraflardaki görüntüleri doğrular niteliktedir.
100
“<” biçimli nervürle hareketlendirilmiş, gövdesi ise sathi derinlikte yarım daire
kemerli küçük nişçiklerle donatılmıştır. Havuzun üzerinde bütün kenarları
boydan boya dolaşan demir bir şebeke görülmektedir. Büyük ihtimalle daha
önceki bir onarım dönemine ait şebeke139, yatay ve düşey konumlu kare kesitli
çubuk demirlerin altta boyuna dikdörtgen, üstte ise kare gözler oluşturacak
şekilde sıralanmasından elde edilmiştir. Çubukların bağlantıları perçinlerle
sağlanmıştır. Dikdörtgen biçimi gözler üst üste iki sıra halindedir ve her birine
“S” kıvrımlı lama demiri yerleştirilerek süslenmiştir. Üst sıradaki kare gözlerin
içine ve yukarısına, sırtları aradaki yatay demire dayanarak yerleştirilen, uçları
helezoni kıvrımlı “C” biçiminde birer lama demiri bağlanmıştır. Lama
demirlerinin şebeke ile bağlantılarında demir kelepçeler kullanılmıştır. Çubuk
demirler ok ucu şeklinde sonuçlandırılmıştır. Havuzun üzeri yakın bir tarihte
ince demir iskeletli camekânla kapatılmıştır.
Kubbe, kaş kemerler üzerine etrafında tavan niteliğinde düz bir yüzey
oluşturacak biçimde biraz içeri çekilerek oturtulmuş bağdadi tarzdadır.
Çevresindeki tavan yüzeyi yan yana sıralı düz tahtalar ile derzlerine çakılmış
ince çıtaların oluşturduğu profillere sahip ahşap malzemeden hazırlanmış ve
üzerine sarı yağlı boya yapılmıştır.
Şadırvanın sanat tarihi açısından en önemli özelliği, 1875 yılında Zileli
Emin tarafından kubbe yüzeyine yapılan kalemişi süslemelerdir (Fotoğraf: 84),
ayrıca sanatçının imzasını taşıması bu önemi daha da artırmaktadır. Kubbe
yüzeyini bütünüyle dolduran süslemeler hakkında bugüne dek yayınlanmış bir
139- Yukarıdaki notta bahsettiğimiz fotoğrafta, şebekenin 1954 yılı itibariyle
günümüzdeki halini yansıttığı görülmekte, dolayısıyla 1954 yılından daha önceki bir
tarihte yapıldığı anlaşılmaktadır.
101
hayli eser140 mevcuttur ve bunların bazıları detaylı bilgiler içerdiğinden burada
fazla ayrıntıya girmeden konu, kompozisyon ve üslup özelliklerini ana
hatlarıyla belirtmenin daha yerinde olacağı kanaatindeyiz. Kubbe kavsinin
kuzey ortasına yakın konumla, üstünde soyut çiçeklerden oluşan bir tepelik
yer alan ayaklı bir masa aynası141 görünümündeki oval bir madalyon içerisinde
Zileli Emin142 imzası ile H.1292/M.1875 tarihini veren kitabesi bulunmaktadır
(Fotoğraf: 85). Kitabe, siyah zemin üzerine beyazla yazılmış celî sülüs hatlıdır.
Süsleme kompozisyonları esas itibariyle üç şemadan meydana gelir. Birinci,
ikinci şemalar sınırlayıcı niteliktedir ve biri kubbe göbeğindeki bitkisel
bezemelerden, diğeri ise eteği boydan boya kuşatan yazı kartuşlarından
ibarettir. Üçüncü şema, göbek ile yazı kuşağı arasındaki kubbe kavsinde
görülen ve şadırvana kimliğini kazandıran esas süslemelerdir. Göbek kısmı iç
içe yerleştirilmiş iki daire halindedir ve kirli sarı zemin üzerine açık kahve,
mavi, yeşil renklerle yapılmış barok etkili bitkisel motiflerden müteşekkildir,
ayrıca göbeği sınırlayan palmet biçimi motiflerin arasına elma, armut, kavun,
140- Süslemeler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., M. Aksel, Anadolu Halk Resimleri,
İstanbul 1960, s.113-114; Y. Önge, “Anadolu Sanatında Cami Motifi”, Önasya, C.4,
S.38, Ankara 1968, s.10-11, 22(s.11); R. Arık, “Camilerde Resim ve İslâm’da Tasvir
Sorunu”, Köken, S.4, Ankara 1974, s.10-14(s.12); aynı yazar, “Camide Resim...”, s.7-
9; aynı yazar, “...Zileli Emin”, s.9-12; aynı yazar, Batılılaşma Dönemi Anadolu..., s.68-
80; G. Renda, Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı 1700-1850, Ankara 1977,
s.159-160; B. Tanman, “Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii Şadırvanının Kubbesinde
Zileli Emin’in Yarattığı Osmanlı Dünyası ve Bu Dünyaya Yansıyan Kişiliği”, ‘Sanat
Tarihinde İkonografik Araştırmalar’, Güner İnal’a Armağan, Ankara 1993, s.491-522.
141- Arık, a.g.e., s.77.
142- Sanatçının isminin sonunda henüz tam açıklığa kavuşturulamamış bir ibare yer
almaktadır; bu ibareyi Aksel (a.g.e., s.113), “Nabıt”; Arık ise bir yayınında (“…Zileli
Emin”, s.9), “Enbat”; başka bir yayınında (Arık, a.g.e., s.77) “Nabıt” şeklinde
okumuştur.
102
üzüm, kiraz, karpuz, incir, patlıcan vb. gibi meyve ve sebzeler işlenmiştir
(Fotoğraf: 86). İkinci bölümü teşkil eden yazı kartuşları yan yana sıralanmış
altı adettir ve kısa kenarları dekoratif kemer şeklinde kavislendirilerek
birbirlerine düğümlerle bağlanmıştır. Her birinin içerisinde siyah zemin üzerine
beyaz renklerle yazılmış celî sülüs hatlı hadîs-i şerîf143 yer almaktadır
(Fotoğraf: 84). Yazı araları yine beyaz renk kullanılarak ince dallı çiçeklerle
dolgulanmıştır. Üçüncü şemayı meydana getiren kompozisyon, yukarıda
gökyüzü, aşağıda yeryüzü144 tasviri olmak üzere kendi içerisinde iki kısımda
tanzim edilmiştir (Fotoğraf: 84). Gökyüzü, göbeğin hemen kenarından itibaren
koyu mavi renkle başlayıp aşağıdaki yeryüzüne doğru gittikçe açılmakta ve
kirli sarı zeminle sonuçlanmaktadır. Gökyüzü tasvirinde kümeleşmiş bulutların
yanı sıra, güneş, ay ve yıldızlarla ifade edilen gündüz ve gecenin, zaman
mefhumu gözetilmeksizin birlikte işlenmesi çocuksu bir etki uyandırmıştır.
Güneşin koyu sarı ışıklar saçarcasına parlaması bu etkiyi daha da
belirginleştirmiştir. Gökyüzü ile yeryüzü ufuk çizgisi şeklindeki sıra dağlar-
tepeler dizisiyle birbirinden ayrılmıştır. Dağ-tepeler mavi, kahverengi tonlarıyla
belirtilmiş ve daha koyu renklerle konturlanarak basit bir ışık-gölge denemesi
yapılmış, ayrıca tepeler yeryüzünü meydana getiren tasvirlerin aralarına ve
yer yer kompozisyonun önlerine de yerleştirilerek her ne kadar başarılı olmasa
bile belirli bir derinlik ifadesi sağlanmıştır. Yeryüzünü teşkil eden resimler
ağırlıklı olarak büyük bir İstanbul panoramasını yansıtır. Başta Süleymaniye
camii olmak üzere çeşitli camileri, Beyazıd Kulesini, eski Galata köprüsünü,
Unkapanı Köprüsünü, evleri, bahçeleri, ağaçları, türbeleri, havuzları, İstanbul’a
143- “‛Accilû bi’s-salâti kable’l-fevt ve ‛accilû bi’t-tevbeti kable’l-mevt”.
144- Arık, “…Zileli Emin”, s.9; aynı yazar, a.g.e., s.69.
103
yeni gelen tramvay ve treni, buharlı gemiyi, masa ve sandalye gibi Avrupa tipi
eşyaları, yangın tulumbası gibi çeşitli manivelaları içeren bu resimde
İstanbul’un o günkü yaşantısı her yönüyle tasvir edilmiştir145 (Fotoğraf: 87).
İstanbul tasviri dışında kuzeydeki kitabenin hemen solunda yer alan ve altında
açıkça adı yazan “Horasan Cami-i Şerifi” ile Merzifonluların “Hayber Şehri” ve
“Hayber Kalesi” olarak adlandırdıkları146 başka yerlere ait tasvirler de
(Fotoğraf: 88) konu edilmiştir. Öte yandan kubbe kavsinin kuzeydoğusunda,
eteğe yakın konumla, tepedeki kaleye ulaşan kıvrımlı yol, yamaçlarda kaleyi
savunan toplar ve ağaçlarla yine farklı bir yer, “Karadağ”147 işlenmiştir
(Fotoğraf: 89). Belli bir yeri konu alan bütün bu tasvirler dışında bazı kurum ve
zümreleri simgeleyen resimler de kompozisyona farklı bir anlam
kazandırmıştır. Kitabenin sağında yer alan tuğralı bir otağ ile Karadağ’ın
sağında bulunan ve Merzifonlular tarafından “Harbiye” olarak nitelendirilen148
davul, boru, tüfek, kılıç ve miğferden oluşan bir arma (Fotoğraf: 89) Osmanlı
saltanatının ifadesidir149. Karadağ’ın sol tarafındaki çadır, top, tüfek ve
cebhâne gibi öğelerin Osmanlı ordusunu simgelediği altındaki ordu-yu
145- Renda, a.g.e., s.160; Arık, resimlerin İstanbul’a ait olduğunu ifade etmekle birlikte,
bütün ayrıntılar dikkatlice incelendiğinde buradaki her şeyin ille de İstanbul’a
yerleştirilemeyeceğini ve başka yörelerin de tasvir edilmiş olabileceğini belirtir bkz.,
Arık, a.g.e., s.69.
146- Arık, a.g.e., s.78; Tanman, a.g.m., s.500-502.
147- Tanman (a.g.m., s.493-494), resmedilen bu yerin Karadağ olduğunu ifade ederek,
toplardan çıkan dumanlardan hareketle yöreyi kuşatan Osmanlı ordusu ile yöre
arasında savaş halinin hüküm sürdüğünü belirtir; Arık (a.g.e., s.75), aynı tasvirden
bahisle kaleyi şato olarak nitelendirmekte ve aradaki vadi ile karşıdaki topların
bulunduğu tepelerden ibaret bölgeye Merzifonluların “Çanak Boğazı” dediklerini ifade
etmektedir.
148- Arık, a.g.e., s.74.
149- Tanman, a.g.m., s.494-495.
104
hümayûn yazısından anlaşılmaktadır. Kitabenin sağı ile İstanbul
panoramasının solunda kalan yüzeylerde konunun tamamen değiştiği ve
tarikatları simgeleyen bazı tasvirlerin işlendiği görülür. İstanbul panoraması ile
Karadağ tasviri arasındaki küçük alana, dört sütuna oturan baldaken bir türbe,
türbenin sağına iki sancakla bir teber, soluna keşkül asılı başka bir teber,
bunun soluna üzerinde makas, divit, hokkalar bulunan bir yazı çekmecesi,
nefir asılı bir hurma ağacı ve kesme taş örgülü kaide üzerine yerleştirilmiş bir
derviş sikkesi işlenmiştir (Fotoğraf: 89). Merzifonlular, bu gruptaki tasvirlerden
baldaken türbeyi “Seyyid Ahmet-i Rufaî”; keşkül, teber ve yazı çekmecesi
grubunu “Abdülkadir Geylânî” olarak nitelendirmektedir150. Kitabenin hemen
sağındaki otağın iki yanında, baş taraflarına sikke asılı birer sanduka yer alır
(Fotoğraf: 90). Sağdaki Mevlevî, soldaki Bektâşi tarikatlarını ifade eden bu
grup ta Merzifonlular tarafından “Konya” diye anılır151. Anlamları bilinen bu
tasvirlerin yanı sıra açıklığa kavuşturulamamış bazı öğeler de mevcuttur.
Karadağ’ın yukarısında yer alan ulu ağaç bunlardan biridir. Ağaç gövdesinin
alt seviyesine açılmış bir kapı, dalların arasına gizlenmiş bir konut, dala asılı
vaziyette büyük bir kılıç ve ağacın biraz sağında boşlukta duran bir tesbih
açıklanamayan unsurlardır (Fotoğraf: 89). Ayrıca İstanbul tasviri dahilinde
resmedilmiş, yanındaki konutların arasından yükselerek dikkati çeken ve
üzerine büyük bir kulübe oturtulmuş abidevi sütun ise yine Merzifonlularca
150- Arık, a.g.e., s.74; Tanman (a.g.m., s.496-498) ise türbenin gerçekten de Rifaiyye
tarikatını temsil ettiğini ifade etmekle birlikte derviş sikkesinin Kadiriyye tarikatını,
türbenin her iki yanındaki teber, keşkül ve hurma ağacına asılı nefirin Kalenderiyye
tarikatı ile bunun 14. yüzyıl Anadolu’sundaki bir türevi olan Rûm Abdallarını
simgelediğini belirtir.
151- Arık, a.g.e., s.77; Tanman, a.g.m., s.495-496.
105
“Konstantin’in Kızının Köşkü” olarak tanımlanmakla152 birlikte gerçekte varlığı
doğrulanamayan bir nesnedir. Başka bir grup resim de Osmanlı dünyasında
başlayan değişime işaret etmektedir. Kitabeyi içeren masa aynası, onun
altındaki kupa arabası ile tramvay, bunların sağındaki masa ve sandalye
(Fotoğraf: 90), Hayber şehrinin solundaki fabrika, İstanbul panoraması
bünyesindeki tren ile buharlı gemiler Osmanlı insanının günlük yaşamına yeni
giren öğelerin tasvirleri olarak ayrı bir önem taşımaktadır. Bunlardan
tramvayın altına, fabrikanın da yanına isimleri yazılmıştır. Baldaken türbenin
iki yanında her hangi bir konuya ait olmayan ve yine isimleri yazılı bir havuz ile
şadırvan bulunmaktadır. Horasan Camii’nin solunda, leğenli ibrikten çıkan
çiçek demeti ile Osmanlı armasının sağında, kantaros biçimi bir kasenin içinde
dilimlenmiş karpuz ve bıçaktan müteşekkil natürmortlar kompozisyonun
geneliyle hiçbir ilgisi olmayan, boşluğa yerleştirilmiş motiflerdir (Fotoğraf: 88-
89). Bütün bunların dışında, tasvirlerin arasına rast gele serpiştirilmiş selvi,
hurma, vb. gibi meyve ağaçları ile küçük konutlar, tepeler kompozisyonu
tamamlayıcı unsurlardır. Kubbe kavsinin tüm yüzeyini boşluk
bırakmamacasına dolduran bu resimler, ilk bakışta birbirlerinin devamı
niteliğinde ve birbirleriyle bağlantılı belli bir konunun tasviri gibi algılanmasına
rağmen dikkatlice bakıldığında İstanbul panoraması, ordu, saltanat, tarikat
sembolleri, farklı şehir-tabiat manzaraları, natürmortlar, muhtelif mimarî ve
fantastik öğelerden ibaret birbirleriyle ilgisiz çok farklı konulardan oluştuğu
anlaşılmaktadır, ancak sanatçının konuları çerçevelerle sınırlandırmadan aynı
üslup ve yöntemle işlemesi böyle bir bütünlüğün ortaya çıkmasını sağlamıştır.
152- Arık, a.g.e., s.70, 71.
106
Bu resimler genellikle sarı, yeşil, mavi ve kahve renklerinin çeşitli tonlarıyla
yapılmış, koyu renklerle de konturlanmışlardır. Pek fazla başarılı olmasa da
belli bir perspektif anlayışı ile yer yer ışık-gölge oyunlarının denendiği
tasvirlerdir. Sanatçı, resimlerin hepsini de doğrudan doğruya gördüğü gibi
değil de sanki aklında kalanları sadıkça yansıtmaya çalıştığı hayali görüntüler
niteliğinde ve minyatür geleneğine bağlı çocuksu bir bağımsızlıkla, soyut
denilebilecek bir üslupla vermiştir153.
a2) Dershâne
Çizim No: 7
Fotoğraf No: 91-94
Cami avlusunun kuzeybatı köşesinde yer alan bina154, kuzey ve batı
cepheleri itibariyle avlu duvarlarına bitişik konumdadır (Fotoğraf: 91).
153- Arık, “…Zileli Emin”, s.10; aynı yazar, a.g.e., s.74.
154- Vakfiye defterinde (a.g.d., s.119), müstakil bir dershâne binasından açıkça
bahsedilmemekle birlikte “…kasaba-i mezbûrede vâki câmi-i şerîf ve ma’bed-i
lâtiflerinde fünûn-i şettâda mâhir ve tedrîs-i talebe-i ulûme kâdir bir âlim ve fâzıl
kimesne ders-i âmm olub haftada dört gün talebe-i ulûme tedrîs ve tefhîm eyliye…”
şeklindeki bilgilerden ilim tahsil etmek isteyen talebelere haftada dört gün ders
vermek amacıyla bir hoca tayin edildiği anlaşılmakta ve eğitimin yürütülebilmesi için
avlu dahilinde ayrı bir mekânın mevcudiyeti ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla eğitim için
en uygun yerin bu bina olduğunu düşünüyoruz. H. Hüsameddin (a.g.e., s.327), Kara
Mustafa Paşa’nın Merzifon’daki eserlerinden bahisle cami ve müştemilatından söz
ederken önünde bir dershânesinin bulunduğunu da belirtmektedir. Yeşil (“Merzifon-
Kara Mustafa Paşa Külliyesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası…, s.336) ve
Gülgen (a.g.t., s.30), dershâneyi sıbyan mektebi olarak nitelendirmektedir. Gürbüz
(“Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon...”, s.323) ise bir medrese kavramından
bahisle ayrı bir medrese binası olmadığını ve eğitimin cami içerisinde verildiğini kabul
etmektedir.
107
Muhtelif dönemlerde geçirdiği onarımlar nedeniyle aslî özelliklerini
büyük ölçüde yitirmiştir. Uzun yıllar müftülük hizmetinde kullanıldığından halk
arasında fetvahâne olarak adlandırılmakta ve halen cami görevlilerine hizmet
vermektedir.
Bina, esasen avlu batı duvarının kuzey kenarına yakın konumla her
kenarı farklı ölçülere sahip ongen plânlı inşa edilmekle birlikte, doğu
cephesinin kuzeyindeki kapı kütlesinin avlu kuzey duvarına bitiştirilmesiyle
oval bir görünüm meydana gelmiştir (Çizim: 7). Mekân, sekizgen göbekli
ahşap tavanla; avlu duvarları ile bina kütlesi arasında oluşan boşluk ise düz
ahşap tavanla örtülmüş, yapının bütününe ait üst örtü de kırma çatı ile
kapatılmıştır.
İnşa malzemesi ahşap ve tuğladır. Beden duvarları, köşelere
yerleştirilen ahşap sütunlar arasına tek sıra halinde tuğla155 malzeme ile
örülerek geç bir tarihte çimento harcıyla tamamen sıvanmıştır. Örtü sistemi
alaturka kiremit kaplıdır.
Cepheler kapı, pencere açıklıkları dışında son derece masif bir
görünüm sergiler. Ahşaptan yapılmış enli bir saçak cepheleri sınırlandırarak
örtü sistemini ayırmaktadır. Kapı açıklığına sahip kuzeydoğudaki ile avlu batı
duvarına bitişik güneybatıdaki hariç avluya yönelen kenarları itibariyle her
birinde birer adet olmak üzere, cephe akslarına ortalanarak açılmış toplam
dört adet pencere mevcuttur (Fotoğraf: 91). Pencereler aynı hizada sıralanan,
eş boyutlarda, boyuna dikdörtgen biçimi birer açıklıktır ve uçları kenarlara
saplanarak yerleştirilen basit birer şebekeye sahiptir. Şebekeler, yatay ve
155- Yapı onarımlar neticesinde esas özelliklerini kaybettiğinden daha önceki inşa
malzemesi hakkında herhangi bir bilgiye ulaşamadık.
108
düşey sıralı kalın çubuk demirlerin kare biçimi gözler oluşturacak şekilde eşit
aralıklarla yerleştirilmesiyle elde edilmiştir ve düğüm noktaları; cephe
görünüşüne göre soldakinde prizmatik lokmalarla bağlanmış, diğerlerinde ise
düşey çubukların yatay çubuklardaki deliklerden geçirilmesiyle sağlanmıştır.
Doğu cephenin kuzey kenarındaki kapı açıklığının önüne, güneyde kare kesitli
birer ayağa, kuzeyde avlu duvarına ait saçak profiline oturtulmuş kirişlerle
taşınan, sundurma şeklinde düz tavanlı beton bir örtü yapılarak üzeri doğuya
meyilli, oluklu sac levhalarla kaplanmıştır. Bu sundurmanın muhdes olduğu
günümüz malzemesiyle yapılmasından anlaşılmakla birlikte, asıl halinde de bir
sundurmanın bulunması muhtemeldir. Kapı konstrüksiyonu, boyuna
dikdörtgen biçiminde ahşap malzeme ile çerçevelenerek iki bölümde tanzim
edilmiştir (Fotoğraf: 92). İlk bölümü teşkil eden kapı açıklığı, yekpare ince
tahta levhadan dekoratif kemer biçiminde kesilerek hazırlanmıştır. Kemer,
üzengiden itibaren “C-S” şeklinde kavislerle başlayıp yarım daire biçiminde bir
yayla sonuçlanmaktadır. Kapı açıklığının yukarısındaki bölüm ise enine
dikdörtgen bir panodan müteşekkildir ve içerisine yüzeyden hafifçe taşırılarak
ince profilli kenarlara sahip bir baklava dilimi yerleştirilmiştir. Baklava diliminin
ortasında, oyularak yapılmış büyükçe bir altı kollu yıldız çiçeği motifi
bulunmaktadır ve bunun da her iki yanına oniki yapraklı küçük birer çiçek
işlenmiştir. Kapı çerçevesinin dış bordürü enli, düz bir yüzeye sahiptir ve
meanderli ince bir şeritten sonra alt ve üst bölümleri sınırlayan ince profillere
geçilir. Kapı kanadı, simetrik düzenli, üç bölümlü bir taksimatla ahşaptan
hazırlanmıştır. Üst ve ortadaki bölüm boyuna dikdörtgen biçiminde ikişer adet,
alt bölüm ise enine dikdörtgen biçimi bir panodan oluşmaktadır. Panolar enli,
düz yüzeyli birer bordürle birbirinden ayrılarak, yine ince profillerle
109
çerçevelenmiş, kenarları pahlı ve ortası az taşıntılı düz yüzeylerden ibarettir.
Üst ve orta panoları birbirinden ayıran kayıtın merkezinde kapıyı çekme
amacıyla kullanılan, kabara başlı küçük mıhlarla tutturulmuş ve muhtemelen
dövme demirden yapılmış bir halka mevcuttur. Halka aynası, kenarları delikli
fisto şeklinde kavislendirilmiş dairevi biçimdedir ve üst kısmı ince bir boynun
ucuna yerleştirilmiş palmetle sonuçlanmaktadır. Kapı günümüzde bütünüyle
beyaz yağlı boyalıdır.
Kapı açıklığından dershâne ile avlu duvarları arasında kalan antre
biçimli bir üniteye geçilir. Bu ünite, esasen dershânenin avlu batı duvarının
kuzey kenarına yakın konumla yerleştirilmesi sonucu ortaya çıkan ve
dershâne kütlesinin kuzey, kuzeydoğu, kuzeybatı kenarları ile avlunun
kuzeybatı köşesi tarafından sınırlandırılmış bir hacimdir. Düz ahşap tavanla
örtülü hacmin duvarları yaklaşık 1,5 m. yüksekliğinde fayansla kaplanmış,
yukarı kısımlara ise beyaz badana yapılmıştır. Mekân, dershâne kuzey
cephesinin batı kenarı ve avlu kuzey duvarı arasına sonradan yapılmış,
herhangi bir sanat değeri taşımayan kapı ile iki bölüme ayrılarak batıdaki
bölüm, batı duvarı boyunca uzanan bir tezgâh yerleştirilmesiyle mutfak haline
dönüştürülmüştür.
Dershânenin iç mekânı, sekizgen ahşap tavanla örtülü, her kenarı farklı
ölçülerde, düzgün olmayan ongen plânlı bir hacimden ibarettir (Fotoğraf: 93-
94). Duvarlardan tavana geçişler köşelerin yüzeysel taşıntılı bir kademeden
itibaren içbükey biçimde pahlanmasıyla sağlanmıştır. Tavan enli, düz yüzeyli,
sekizgen bir bordürden sonra az bir girinti ile çökertilerek ortasına profilli ince
çıtalarla çerçevelenen, yüzeyden hafif taşkın oniki kenarlı göbek
yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 93). Göbek, profilli ince çıtalarla yapılmış kırık
110
hatlardan meydana gelen oniki kollu yıldızdan gelişen ve yine oniki kollu
geometrik bir kompozisyona sahiptir. Her bir kol ile arada oluşan altıgen,
beşgen, ok ucu biçimindeki yüzeyler yaldız ve koyu yeşil renkte boyanmıştır.
Göbeğin etrafındaki yüzey ise yatay sıralar halindeki ince çubukların arasına
çapraz yerleştirilmiş çıtalarla elde edilen geometrik şekillerle
hareketlendirilmiştir. Göbek dışındaki yüzeylere beyaz yağlı boya yapılmıştır.
Duvarlar herhangi bir süsleme unsuru taşımayan düz sıvalı, beyaz badanalı
yüzeyler halindedir ve alt kısımları son onarımda yaklaşık 80 cm.
yüksekliğinde lambri ile kaplanmıştır. Pencere açıklıkları dış cephedeki
görüntü ve düzeni yansıtmaktadır. Mekânın kuzey, kuzeydoğu kenarları profilli
başlıklara sahip ahşap sütunlara oturan kemerli birer açıklık şeklinde
düzenlenmiştir (Fotoğraf: 94). Kemerler, üzengiden itibaren “C-S” kavisleriyle
başlayıp daralarak devam etmekte ve yarım daire yay biçiminde
sonuçlanmaktadır. Sütun başlıkları, üç bölümden meydana gelmektedir. Alt
bölüm ortası şişkin bir kum saati görünümünde, orta bölüm düşey şeritlerle
dilimlenmiş bir gövde formundadır, üst bölüm ise yatay profillerle
kademelenerek taşıntı yapmaktadır. Kuzeydeki açıklığa ahşap malzemeli, tek
kanatlı yeni bir kapı yerleştirilmiş, kuzeydoğudaki de alt kısmı diğer
pencerelerin hizasına kadar tuğla ile örülerek ahşap iskeletli bir camekânla
kapatılmıştır156. Güneybatı köşede boyuna dikdörtgen biçiminde bir ahşap
dolap yer almaktadır (Fotoğraf: 93). Dolap esasen üç ana bölümden
oluşmaktadır. İlk bölüm dolabın geneline hakim konumdaki boyuna dikdörtgen
büyük bir gözden müteşekkildir ve simetrik düzenli bir çift kanada sahiptir.
156- Bu değişikliklerin tamamı 1997 yılı onarımında gerçekleştirilmiş olmalıdır.
111
Kanatların her birine sathi derinlikte birer dekoratif kemer işlenmiş ve
kemerlerin içerisi de ince çizgiler halindeki baklava dilimleri ile dolgulanmıştır.
Bunun sağ kenarında ve yukarı kısmında dekoratif kemerli niş benzeri gözler
bulunmaktadır. Sağ kenardaki gözler üst üste sıralanmış dört adettir. Yukarı
kısımdaki gözün uzunluğu ise altta bir çift kanatla kapatılmış ana gözün eni
kadardır. Dolabın sol kenarı arkasındaki duvardan dolayı içe doğru
pahlanmıştır. Mekânın zemini halen düz tahtalarla kaplıdır.
a3) Kütübhâne
Çizim No: 9
Fotoğraf No: 95-98
Son cemaat yerinin doğu kenarı ile avlu doğu kapısının güneyindeki iki
dükkân arasında adeta sıkışmış bir vaziyette ve avlu zemin kotundan yarım
kat aşağı seviyede yer almakta157, dolayısıyla da kuzeydeki tek cephe ile
avluya açılmaktadır (Çizim: 9, Fotoğraf: 95).
157- Günümüzde depo vazifesi gören bu mekânın asıl halinde kütübhâne işlevinde
kullanılmış olması bir ihtimalden öte gitmemektedir. H. Hüsameddin (a.g.e., s.327),
Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon’daki eserlerinden bahisle cami ve müştemilatından
söz ederken önünde bir kütübhânesinin bulunduğunu da belirtmektedir; Erünsal (Türk
Kütüphaneleri Tarihi II Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri,
Ankara 1988, s.55), Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın bu camide bir kütüphane
kurduğunu ve hafız-ı kütüb tayin edildiğini söyler; Gürbüz de (“Merzifonlu Kara
Mustafa Paşa’nın Merzifon...”, s.323), Erünsal’a istinaden Osmanlı kütübhâne
geleneğine uygun olmak üzere müstakil bir kütübhâne binası bulunmayıp, kitapların
câminin bir köşesinde kapalı bir dolap içinde saklandığını ifade etmekte ve vakfedilen
kitapların isimlerini vermektedir; H.1304/M.1886 yılına ait salnamede (Sivas Vilâyeti
Sâlnâmesi, Sivas Vilâyet Matbaası, H.1304, s.235), caminin otuzbeş cild kitabı olan
bir kütübhânesi bulunduğu yazmaktadır; öte yandan Vakfiye defterinde (a.g.d., s.119),
müstakil bir kütübhâne binasından bahsedilmemekle birlikte “…ve bir kimesne dahî
112
Cephesi tamamen düzgün kesme taşlarla örülmüş, örtü sistemi ise
esasen kurşun kaplamalı iken onarımlar sırasında dükkân örtüleriyle birlikte iri
bloklar halindeki döşeme taşlarıyla kaplanmıştır (Fotoğraf: 96).
Cephe, örtü sisteminden itibaren 1 m. kalınlığında bir duvar şeklinde
son cemaat yeri pencere açıklıkları hizasına kadar yükseltilerek doğu
kenarının üzerine muvakkithâneye geçişi sağlayan merdiven oturtulmuş ve ön
yüzü düz altı pahlı bir şerit halindeki saçak profiliyle sınırlandırılmıştır
(Fotoğraf: 95). Örtü sistemine kuzey-güney yönünde dikdörtgen bir tepe
penceresi açılarak demir konstrüksiyonlu piramidal bir camekânla örtülmüştür.
Cephe yüzeyinde aynı hizada ve eşit aralıklarla yerleştirilmiş, doğudaki
pencere, batıdaki kapı olmak üzere iki adet boyuna dikdörtgen biçimi açıklık
mevcuttur ve her ikisi de yek pare blok taşlardan örülmüş söve ve lentolara
hâfız-ı kütüb olub alâ vechi’l-icmâl zikr olunan kütübden kasaba-i Merzifon’da talebe-i
ulûmun intifa’ları içün vakf olunan bir Mushaf-ı Şerîf ve bir Ma’lumu’l-Tenzîl…(ve diğer
kitaplar tek tek zikredilmekte)…bu cümleyi hâfız-ı kütüb dolabında hıfz ve beher hafta
dolabı erken açub kütüb-ü mevkûfeyi müstefîdine arz idüb talebenin arzları hâsıl ve
müşkilleri âsân ve muradları hal-i hâsıl olduktan sonra yine mahalline vaz’ ve hıfz
eyleye ve iktizâ ider ise mütevelli marifetiyle rehn-i kavî alub kütüb-ü mücelledeyi
müderrise ve talebeye vire, ama altı aydan ziyade komaya…” şeklindeki bilgilerden
çeşitli ilim dallarına ait pek çok kitabın vakfedildiği, bunların bir kütübhâneci tarafından
dolap içerisinde saklandığı ve ilim ehli talebelerin faydalanmaları için her hafta
erkenden açılarak talebelere verildiği, işleri bittikten sonra yine yerine konulduğu,
ayrıca gerektiği zaman cildli kitapların altı ayı geçmemek üzere müderrise ve talebeye
ödünç verildiği anlaşılmakta, dolayısıyla da bir kütübhâne kavramı ortaya çıkmaktadır.
Kitaplar, Erünsal ve Gürbüz’ün belirttiği şekilde cami içerisinde herhangi bir köşedeki
dolapta muhafaza edilmiş olabileceği gibi H. Hüsameddin’in ifadesine uygun biçimde
ayrı bir mekânın kütübhâne işlevinde değerlendirilmiş olması da muhtemeldir. Söz
konusu dolap ve kitaplar günümüzde mevcut değildir ve bu nedenle de kütübhânenin
yeri tam belirlenememektedir, ancak müstakil bir kütübhâne tahsis edilmiş ise avlu
içerisindeki en uygun binanın burası olduğunu düşünmekteyiz. Yeşil (a.g.t., s.130),
kütübhâne olarak avlu doğu kapısı üzerinde yer alan binayı (muvakkithâne)
göstermektedir.
113
sahiptir. Pencere açıklığı, kareye yakın dikdörtgen şeklindedir ve daha
büyüktür, ayrıca esas itibariyle uçları dört kenara saplanan yatay ve düşey
konumlu demirlerle dikdörtgen biçimi gözler oluşturan basit bir şebekeye
sahipken muhtemelen son onarımda ince çubuk demirlerle, aynı tarzda yeni
bir şebeke daha yerleştirilmiştir158. Kapı açıklığı, 1997 yılında düz bir levha
halinde demirden yapılmış tek kanatla159 kapatılmıştır. Kapı açıklığından beş
basamaklı taş bir merdivenle iç mekâna inilmektedir.
Kütübhânenin iç mekânı, kuzey, güney kenarları hemen hemen
birbirine paralel uzanmakla birlikte kuzey kenarı biraz daha uzun, doğu kenarı
bunlara dik doğrultulu, batı kenarı ise güneybatı köşede geniş açı ile birleşen
kuzey-güney doğrultuda dik yamuk şeklinde plânlanmış ve tonozla örtülmüştür
(Çizim:9). Tonoz biçimi, defalarca yapıldığı anlaşılan sıvalardan dolayı tam
kestirilememekle beraber, dört köşede de izlenebilen kavislerden hareketle
kuzey-güney yönünde aynalı tonoz olduğunu düşünmekteyiz. Tonoz, duvar
yüzeyleri herhangi bir süsleme unsuru taşımayan düz sıva tabakasıyla kaplı
ve beyaz badanalıdır. Kapı ve pencere açıklığının üst kenarları formu
bozulmuş kemerler halinde tonoz karnına doğru genişletilerek penetrasyon
yapılmıştır (Fotoğraf: 97). Örtü sistemindeki pencere açıklığı dış görünümüne
paralel dikdörtgen biçiminde olmakla birlikte, tonoz kavsinin doğu kenarı
158- Kütübhâne mekânı günümüzde depo niteliğinde kullanıldığından yeni şebekenin,
olası hırsızlıklara karşı yapıldığı anlaşılmaktadır.
159- Onarım öncesine ait bir fotoğrafta (Gülgen, a.g.t., R.40) kapı açıklığının yukarısında
oluklu sac levhadan hazırlanmış basit bir sundurma çatı bulunduğu; kapı kanadının
daha önceki halinde ahşaptan yapılarak iki bölüme ayrıldığı, alt bölümün düz yüzeyli
dikdörtgen biçimi bir panodan ibaret bırakıldığı, üst bölümün ise kare formlu camlı bir
pencere şeklinde düzenlendiği ve yanındaki pencere açıklığında görülen şebekeyle
benzer özelliklerde bir şebekeye sahip olduğu anlaşılmaktadır.
114
ortasına yakın konumdadır. Doğu duvarının üst seviyesinde aynı hizaya eşit
aralıklarla ve eş boyutlarda yerleştirilmiş yarım daire kemerli küçük birer dolap
nişi mevcuttur (Fotoğraf: 98). Zemin, ince-uzun tahtalarla kaplıdır.
a4) Muvakkithâne
Çizim No: 12
Fotoğraf No: 99-102
Cami avlusunun doğusundaki eyvan biçimli portal kuruluşu üzerinde
yükselmekte (Fotoğraf: 99-100), bu nedenle de avluyla doğrudan bağlantısı
bulunmamaktadır.
Halk arasında muvakkithâne olarak adlandırılan ve işlevini uzun yıllar
önce kaybeden bina, tarihi belirlenemeyen bir dönemde muhtemelen
bütünüyle yenilenmiş160 ve daha sonraki onarımlara ait izleri de taşıyarak
günümüze ulaşmıştır. Halen depo vazifesinde kullanılmakla birlikte cemaatin
160- Malzeme, teknik ve cephe düzenlemesi gibi bazı özellikler göz önüne alındığında
yapının gerek cami gerekse külliyenin diğer binalarına göre belirgin farklılıklar
sergilediği açıkça görülmektedir. Öte yandan son cemaat yeri, dershâne ve şadırvan
gibi yenilenmiş üniteleriyle de yakın benzerlikler taşımaktadır. Özellikle ahşap direkler
arasına tek sıra tuğla ile örülen perde duvarlar, ahşap söveli dikdörtgen biçimi
pencereler, köşeleri kavisli ahşap tavan ve süslemesi külliyenin genel mimarî
karakteriyle hiçbir şekilde uyuşmamakta dolayısıyla da tamamen yenilendiği
anlaşılmaktadır. Vakfiye defterindeki kayıtlarda muvakkithâneden hiç bahsedilmemesi
sonradan eklendiği ihtimalini de akla getirmekle birlikte, H. Hüsameddin (a.g.e.,
s.327), Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon’daki eserlerini zikrederken cami ve
müştemilatından da söz etmekte ve bir muvakkithânesinin bulunduğunu
belirtmektedir. Biz de ilk tesiste böyle bir muvakkithânenin bulunduğunu fakat zaman
içerisinde tahrip olarak yerine şimdiki binanın yapıldığını düşünmekteyiz. Yeşil (a.g.t.,
s.130) ise muvakkithâneden “…içerisinde hâlen bozuk, arap harfli saatler
bulunmaktadır…” şeklinde bahsetmekte ve binanın ilk halinde kütübhâne olarak
kullanıldığını daha sonraları muvakkithâneye dönüştürüldüğünü ifade etmektedir.
115
çok fazla olduğu bayram ve kandil gecesi gibi özel günlerde bazen ibadete
açılmaktadır.
Yapı, doğu-batı yönünde kareye yakın dikdörtgen plânlıdır (Çizim: 12)
ve içte ahşap tavan, dışta ise kırma çatı ile örtülüdür. Örtü sistemi, köşelerdeki
profilli başlıklara sahip kare kesitli ahşap dikmelere oturan ve kemer
görünümünde “C” kavisli konsollara bindirilmiş ahşap kirişlerle taşınmaktadır.
Girişi batı cepheye açılmış kapıyla sağlanmıştır.
İnşa malzemesi ahşap ve tuğladır. Beden duvarları, dört köşeye
yerleştirilen ahşap dikmeler arasına tek sıra halinde tuğla malzeme ile örülmüş
ve örtü sistemi alaturka kiremitlerle kaplanmıştır.
Cepheler, alttaki portal kütlesinden dolayı iki katlı bir etki bırakır ve kat
ayrımı dört yönde de portale ait ön yüzü düz altı pahlı kesilen saçak
profilasyonuyla vurgulanmıştır (Fotoğraf: 99-100). Profil, kuzey ve güney
cephelerde doğu kenara yakın bir konumla yukarı doğru dik açı ile kırılıp kısa
bir yükseklikten sonra tekrar doğuya yönelmekte ve birbiriyle birleşmektedir.
Saçak profili, üzerine aynı düzenle kare kesitli ahşap hatıl yerleştirilerek daha
da belirginleştirilmiştir. Cepheler, düz sıva kaplanarak pembe badana yapılmış
oldukça masif görünüştedir. Ahşap malzemeli enli bir saçak üst kenarları
boydan boya dolanmaktadır; ön yüzü düz bırakılmış, alt yüzlerine kenarlara
paralel uzanan ikişer sıra halinde ince çıtalar çakılmıştır. Doğu cephe üç, batı
cephe ise bir adet pencere açıklığıyla nispeten belli bir hareketlilik
kazanmasına rağmen kuzey ve güney cephelerde herhangi bir açıklık mevcut
değildir. Pencereler, aynı hizada ve eş boyutta boyuna dikdörtgen biçimi birer
açıklıktır. Doğudaki pencereler simetrik bir düzenle eş mesafelere
yerleştirilmişlerdir, söve-lentoları ahşaptır ve üst kenarları, enli tahtaların “C”
116
şeklinde kesilip, ön yüzleri düz iki kademeli saçak biçiminde birer frizle
sınırlandırılmasıyla adeta bir tepelik görünümü meydana getirilmiştir (Fotoğraf:
99). Batıdaki pencere cephe aksına göre biraz kuzeyde yer almaktadır. Kapı
açıklığı güney kenara bitişik konumla boyuna dikdörtgen biçimindedir ve düz
tahtalardan imal edilmiş kapı kanadı sanat değeri taşımayan basit bir
elemandır (Fotoğraf: 100). Kapı kanadı ile birlikte cephede görülen bütün
ahşap yüzeyler yeşil yağlı boyalıdır. Avludan kopuk olması nedeniyle
muvakkithâneye ulaşım son cemaat yerinin doğu cephesindeki kapıdan
sağlanmaktadır. Son cemaat yerine ait bu kapı açıklığından kütübhânenin örtü
sistemini oluşturan zemine geçilir. Buradan yaklaşık 1 m. mesafedeki batıya
yönelen üç basamaklı taş bir merdivenle son cemaat yeri ile portalin güney
kenarı arasında uzanan, aynı zamanda kütübhânenin kuzey cephesini teşkil
eden, muvakkithâneyle irtibatlı ve her iki kenarı başları ok ucu şeklinde
yapılmış ince çubuk demirlerden ibaret sade bir parmaklıkla çevrili duvarın
üzerine çıkılır (Fotoğraf: 100). Duvarın doğu kenarına da muvakkithâne
kapısına çıkabilmek için yine düzgün kesme taştan altı basamaklı bir merdiven
hazırlanmıştır. Kapı açıklığının önünde kare biçimi küçük bir sahanlık
mevcuttur (Çizim: 7).
Muvakkithânenin iç mekânı, duvar üst kenarları içbükey biçiminde
kavislendirilerek ortadaki büyük bir kısmı ahşap tavanla örtülmüş kuzey-güney
yönünde kareye yakın dikdörtgen bir hacimden ibarettir(Fotoğraf: 101). Tavan
aynı zamanda plâna paralel doğrultuda az bir girinti ile çökertilerek adeta
aynalı tonoz görünümü meydana getirilmiştir. Tavana çerçeve teşkil eden dış
bordürler düz yüzeyli enli tahtalardan kesilmiştir. Çökertilen bölümün alt
kenarları fisto, üst kenarları ise “C-S” kavisli konsol şeklinde kesilmiş küçük
117
tahta parçacıklarıyla hareketlendirilmiştir. Çökertmenin yüzeyi, profilli ince
çıtaların iç içe iki baklava dilimi oluşturacak biçimde yerleştirilmesiyle
hazırlanmış geometrik süslemeye sahiptir. Kompozisyon, köşelerinde yine
birer baklava dilimi bulunan profilli ince çıtalarla çerçevelenerek etrafının düz
yüzeyli dar bir bordürle kuşatılmasıyla tamamlanmıştır (Fotoğraf: 102). Duvar
yüzeyleri herhangi bir süsleme unsuru taşımayan düz sıva tabakasıyla kaplı
ve yeşil badanalıdır. Pencereler dış görünüşlerine benzer biçimde mekâna
yönelmektedir. Kuzey ve güney duvarların doğu kenarlarında daha önceleri
diğerleriyle aynı özelliklere sahip karşılıklı birer pencere yer aldığı fakat
muhtemelen onarım sırasında kapatıldığı mevcut izlerden anlaşılmaktadır
(Fotoğraf: 101). Mekânın zemini kapı açıklığından itibaren bir basamak kadar
düşük kottadır ve halen düz tahtalarla kaplıdır, ancak doğu duvarının önüne
kuzey ve güney duvarlara bitişecek şekilde iri bloklar halindeki düzgün kesme
taşlarla alçak bir seki yapılmıştır. Kapı açıklığının önünde tahta malzeme ile
sonradan yapılmış küçük bir seki daha bulunmaktadır.
a5) Dükkânlar
Çizim No: 9
Fotoğraf No: 103-110
Dükkân üniteleri, cami avlusunun doğu ve güney kenarları boyunca bir
dizi eyvan biçiminde simetrik düzenle yan yana uzanırlar (Fotoğraf: 103-104).
Dükkânlar, güney kenarda beş, doğu kenarda portalin kuzeyinde on (Fotoğraf:
105), güneyinde ondört (Fotoğraf: 106) adet olmak üzere toplam yirmidokuz
adettir. Asıl halinde cami kütlesinin batı kenarına bitişik onbir adet dükkânın
118
yer aldığı161 fakat zaman içerisinde yol seviyesinin devamlı yükselmesi
nedeniyle kot altında kaldığı mevcut izlerden anlaşılmaktadır (Çizim: 9,
Fotoğraf: 107). Bu bağlamda dükkânların toplam sayısı kırkı bulmakta ve
vakfiyede belirtilen sayı162 ile tamamen uyuşmaktadır. Avlu, cami kütlesinin
konumu ve sokak dokusu dükkânların yerleşim düzenini, biçimlenişini ve
boyutlarını da etkilemiştir. Bu etki özellikle doğu kenardaki dükkânlarda daha
fazla hissedilmektedir. Nitekim kuzeyden güneye doğru ilk beş dükkân, üst
seviyedeki hela ünitelerinin doğu duvarı ile sınırlandığından küçük ebatta
yapılmak zorunda kalınmıştır (Çizim: 9). Portale kadar sıralanan diğer beşi,
avlu zemini altına rastladığından daha uzun derinlikte yapılabilmiştir. Portalin
güneyinde yer alan ilk iki dükkân, arkasındaki kütübhâne kütlesinden dolayı
yine kısa boyutlardadır, diğerleri ise sokağın bu kısımda genişlemesi
nedeniyle cami kütlesi ile sınırlı ve sırtları ona paralel bir şekilde güneye doğru
gittikçe daralan kenarlara sahiptir. Dolayısıyla bu dükkânların plânları, güney
kenarları kısa birer dikyamuk şeklinde tasarlanmıştır. Ayrıca sokağın, portalin
güneyindeki altıncı dükkânın güney kenarından itibaren güneybatıya doğru
daha fazla kırılarak devam etmesi, caminin güneydoğu köşesine bitişik iki
dükkânın çok küçük boyutlarda ve yamuk plânlı yapılmasına neden olmuştur
(Çizim: 9). Caminin güneyindeki dükkânlar ise yaklaşık eş boyutta ve aynı
hizada muntazam sıralar halindedir.
161- Mahallenin yaşlı esnafından vaktiyle bakırcı, tenekeci ve lehimcilerin çalıştığını
öğrendiğimiz bu dükkânlar, halen mevcut duruma göre kemer açıklıklarının yarı
yüksekliğine kadar yol seviyesinin altında kalmış ve cami zeminine su gitmemesi
amacıyla kemer açıklıkları örülerek kapatılmış, ancak her birine küçük havalandırma
delikleri açılmıştır.
162- Dükkân sayılarının belirtildiği fizikî tanımlama için bkz., tezimizin 45-46. sayfası.
119
Doğu ve güney kenar boyunca sıralanan dükkânların her biri beşik
tonoz örtülüdür163 (Fotoğraf: 108) ve yamuk plânlılar ile güneydoğu köşedeki
dışında, cephe akslarına paralel dikdörtgen plânlıdır, güneydoğu köşede yer
alan dükkân da kare plâna sahiptir (Çizim: 9).
Dükkân hacimlerini birbirinden ayıran duvarların örgüsünde kaba yonu
taş, tonozlarda ise sadece tuğla kullanılmış ve yüzeyleri sıvanarak beyaz
badana yapılmıştır. Örgü sistemi cepheye de yansımış, ayaklar kaba yonu taş,
kemerler ve köşelikler ise tuğla ile örülmüştür. Ayrıca üzengi hizasından
itibaren her kemerin çevresi bir sıra tuğla ile sınırlandırılmıştır.
Dükkânların cephe açıklıkları tonoz formuna bağlı olarak esasen yarım
daire kemerli bir görünüm sergilemekle birlikte, büyük bir kısmı muhtelif
dönemlerde yapılmış birtakım ilave ve tadilat sonucu asıl halinden
uzaklaştırılmıştır. Bazıları üzengi hattından itibaren gözleri doldurulmuş ve
alttaki dikdörtgen yüzleri de kepenk, camekân vb. ilavelerle kapatılmıştır
(Fotoğraf: 104-106). Özellikle güneydoğu köşeden kuzeye doğru beş dükkân
ile batıya doğru ilk dükkân üzengi hattından itibaren günümüze ait tuğla
malzeme ile örülerek yükseltilmiş ve yüzeyleri bütünüyle sıvanarak yeşil
renkte boyanmış, böylelikle de külliye görünümündeki tarihi doku
zedelenmiştir(Fotoğraf: 106). Tahribat bununla da kalmamış, doğu kenarda
portalin güneyindeki ilk iki dükkân, aradaki duvar tamamen kaldırılarak
birbiriyle birleştirilmiş, güneydoğu köşeye yakın konumdaki ikinci ve üçüncü
163- Tonozlar, dükkânların büyük bir çoğunluğunda bilinçsizce yapılan müdahaleler
sonucu aslî özelliklerini yitirmiştir, bir kısmı da ahşap, metal, v.b. maddelerle
kapatılmıştır.
120
dükkânı ayıran duvar ise orta kısmı kırılmak suretiyle birbiriyle
irtibatlandırılmıştır (Çizim: 9).
Cepheler, ön yüzü düz, altı pahlı kesilen ince-uzun prizmal taş blokların
yan yana dizisiyle elde edilmiş, az çıkıntılı bir saçak profiliyle sınırlandırılmış
ve yüzeylerine kemer ayaklarının hizası ortalanarak basit birer oluktan ibaret
çörtenler yerleştirilmiştir. Dükkânların örtü sisteminin asıl halinde kurşun
kaplamalı olduğu ve onarımlar sırasında değiştirilerek kesme taş kaplamalı
düz yüzeyler haline dönüştürüldüğü bilinmektedir164. Fakat güney kenardaki
dükkânlar ile doğu kenarın güneyindeki ilk beş dükkânın örtü sistemleri
alaturka kiremitlerle kaplı kırma çatılıdır. Ayrıca her birinin önüne oluklu sac ve
plastik gibi muhtelif levhalardan çirkin birer sundurma yapılmıştır.
Dükkânların bazılarında farklı konumlarda ocak ve dolap nişi
bulunmaktadır. Doğu kenarda, portalin kuzeyindeki bütün dükkânların kısa
duvarlarının kuzeyinde, cami doğu duvarının güney ucuna bitişik konumdaki
dükkânın kuzey duvarının batısında birer ocak mevcuttur. Güney kenardaki
dükkânlardan doğudan batıya ilk dükkânın doğu duvarının güneyinde, ikinci ve
üçüncü dükkânların kısa duvarlarının batısında, doğu kenardakilerden portalin
güneyindeki dördüncü dükkânın da kuzey duvarının doğusunda birer dolap
nişi görülmektedir. Nişler herhangi bir özelliği bulunmayan oldukça basit
dikdörtgen biçimi birer girintiden ibarettir165 ve onarımlar sonucu formları
bozularak günümüze ulaşmıştır. Güney kenardaki dükkânlardan doğudan
164- Dükkânların asıl örtü sistemi hakkında bkz., tezimizin 46. sayfası.
165- Diğer dükkân ünitelerinde de benzeri ocak ve dolap nişlerinin bulunduğunu, fakat
günümüze ulaşamadığını düşünmekteyiz.
121
batıya birinci ve dördüncünün kısa duvarlarının yukarı seviyelerinde sonradan
açıldığı anlaşılan kare biçimi küçük birer pencere bulunmaktadır.
Güney cephenin doğu kenarı, aynı zamanda doğu cephenin güney
ucundaki dükkânın yan duvarını teşkil ettiğinden burada meydana gelen duvar
yüzeyine 1747 yılındaki müdahale ile bir çeşme166 eklenmiştir (Fotoğraf: 103,
109).
Çeşme, kareye yakın enine dikdörtgen duvar kütlesinin167 alt seviyesine
cephe aksı ortalanarak yerleştirilmiştir.
Celî ta’lik hatlı üç satırlık kitabe kaydına168 göre H.1160/M.1747
senesinde Yusuf Ağa tarafından yaptırılmıştır.
166- Yeşil (a.g.t., s.56-57), burada daha önce dükkân bulunduğunu ve sonradan
çeşmeye dönüştürüldüğünü ifade etmektedir, ancak bu duvar kütlesi 3,60 m.
uzunluğundadır ve zaten doğu cephenin güney ucunda yer alan 2,85 m. derinliğindeki
dükkânın güney kenarını oluşturmaktadır, dolayısıyla burada başka bir dükkân
hacminin bulunması mümkün değildir.
167- Duvar kütlesi, esasen diğer yüzeydekilere benzer biçimde kaba yonu taş ve tuğla
örgülü iken 1995 yılında mermer levhalarla kaplanmıştır.
168- Bu kitabenin metni, transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi şöyledir:
سنه ١١٦٠
انشا هذه العين
يوسف اغا لمواله قره مسلم
حان حسين اغا روحيچون ال فاتحه
- Sene 1160
- Enşe’e hâzihi‘l-‘ayn
- Yusuf Ağa li Mevlâ hu Kara Müslim
- Han Hüseyin Ağa ruhîçün el-fâtiha
“Bu çeşmeyi Yusuf Ağa efendisi Kara Müslim Han Hüseyin Ağa için yaptırmıştır
ruhu için Fâtiha” sene 1160/1747
Kitabe Sayın Tahsin Saatçi tarafından okunmuştur, kendisine teşekkür ederim. Kitabe
metninin farklı yazılışı ve transkripsiyonu için bkz., Yeşil, a.g.t., s.58-59; Gülgen,
a.g.t., s.34.
122
Cephesi, enine dikdörtgen biçiminde yekpare mermerden hazırlanmış,
sathi derinlikte sivri kemerli küçük bir nişten ibarettir (Fotoğraf: 110). Kemer
alnı cephe yüzeyine göre biraz içerlektir. Kemerin tepesinde sene 1160 ibaresi
yazılıdır. Ayna taşı olarak değerlendirilmesi mümkün nişin yüzeyi kitabe
levhası şeklindeki üç panodan müteşekkildir. Her satır, ince-düz bordürler
kullanılarak sınırlandırılmış ve iki kısa kenarı bileşik kaş kemer biçiminde
oyularak hazırlanmış birer pano içerisine, etrafı kazınmak suretiyle kabartılmış
harflerden oluşmaktadır. Panolar kemer kavsine paralel şekilde aşağı doğru
gittikçe genişlemektedir. Üstteki satırın hemen yukarısına çarkıfelek
görünümümde bir kabara, alt satırın aşağısına da birbirine bakar vaziyette,
ince-uzun gövdeli birer lâle kabartması işlenmiştir. Lâlelerin arasında asıl
halini muhafaza eden madeni bir boru bulunmakla birlikte, bu sistem iptal
edilmiş ve borunun içerisine günümüze ait bir musluk takılarak suyun tekrar
akıtılması sağlanmıştır.
Çeşmenin önünde tekne amacıyla kullanılan ve esas itibariyle Roma
dönemine ait olması muhtemel bir lahit mevcuttur (Fotoğraf: 109). Nereden
getirildiğini belirleyemediğimiz lahit, hemen hemen duvar kütlesi boyunca
uzanmaktadır. Ön yüzü, yatay bir sıra halinde girlandla hareketlendirilmiş ve
her kıvrımın arasına devri sıra birer adet çarkıfelek ve çiçek kabartması
işlenmiştir. Ayrıca girlandların pek çok lahitte muhtelif benzerlerini
gördüğümüz Medusa başına benzer birer kabartmaya sahip olduğu, fakat
kırılarak tahrip edildiği halen mevcut izlerden anlaşılmaktadır. Lahitin doğu
kenarındaki iri mermer blok dinlenme taşı niteliğinde kullanılmaktadır.
123
b) Taş Han
Çizim No: 13-16
Fotoğraf No: 111-160
İnceleme Tarihi: Temmuz 1999, Mayıs 2000, 27-31.07.2001,
19-20.04.2002, 08.10.2003, 20.06.2004
Paşa Camii’nin kuzeydoğu, bedestenin kuzeyinde yer alan eser169
(Fotoğraf: 41), Merzifon şer’iyye sicillerinde170 “Taş Han” adıyla geçmekte ve
ayrıca halk arasında “Paşa Hanı” şeklinde de anılmaktadır.
İnşa tarihi, kendisine ait kitabesi bulunmadığından kesinleşmemektedir
ve tarihlendirilmesi bakımından farklı görüşler171 vardır; ancak külliyenin ilk
169- Yapı hakkında bilgi veren başlıca yayınlar için bkz., Gabriel, a.g.e., s.73; Erken.,
a.g.e., s.316-318; Goodwin, a.g.e., s.362-363; Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e.,
s.274-275; Nayır, a.g.e., s.234-236; C. Güran, Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul
Hanları Mimarisi, İstanbul 1978, s.9, 14, 16, 57, 62, 66; Cezar, Typical Commercial...,
s.189-190; aynı yazar, Tipik Yapılariyle..., s.253-254; O. Aslanapa, Osmanlı Devri
Mimarîsi, İstanbul 1986, s.361-362; Yeşil, “Merzifon-Kara Mustafa Paşa Külliyesi”,
Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası..., s.336-338; M. Çerkez, “Merzifon Taş
Han”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000
Merzifon), Ankara 2001, s.415-449.
170- Bilgi için bkz., Sicil Defteri, 1301-1305/1883-1887, s.9, 20.
171- Gürbüz’ün vakfiye ve yapım hüccet kaydına istinaden “…Sultan Mehmed vakfına ait
olan câmiye gelir getirmesi için yaptırılan bazı dükkânların harabe haline gelmesi ve
kira gelirlerinin câmiin bakımını karşılayamaması üzerine harap durumdaki onbeş
oda, bir örtme ve bir ahır bulunan bina, vakıf mütevellisi İsmail Çavuş tarafından,
beşyüz esedî guruşa Kara Mustafa Paşa vakfı mütevellisi Ali Ağa’ya satılmıştır.
1082/1671 tarihinde yeniden inşa edilmeye başlanan han, Paşa Câmiine gelir
getirmesi için vakfedilmiştir…” şeklinde verdiği bilgilerden; Çelebi Sultan Mehmed
vakfına ait camiye (II. Murad Camii) gelir getirmesi için yapılan bir hanın kullanılamaz
duruma gelmesi sebebiyle Kara Mustafa Paşa vakfına satıldığı ve Taş Han’ın da şu
anki haliyle daha önce mevcut bir hanın yerine 1671 yılında yeniden inşa edildiği
ihtimali belirmektedir, bkz., Gürbüz, “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon...”,
s.324; Güran (a.g.e., s.9), hiçbir açıklama yapmadan 1681 yılında yapıldığını ifade
124
yapısı Kara Mustafa Paşa Camii’nin (H.1077/M.1666) tarihi ve vakfiye172
kayıtlarındaki bilgiler esas alındığında, camiden birkaç yıl sonra inşa edildiği
söylenebilir.
Yapı, plânı bakımından asıl halini büyük ölçüde korumakla birlikte,
depremlerde kısmen hasar görmüş, zaman içerisinde dükkân, oda sahiplerinin
çeşitli keyfî değişikliklerine maruz kalmış, bu sırada bazı bölümleri kapatılmış,
bir kısım ilaveler de yapılmış, ancak gerekli ve yıllarca yazışmaların devam
ettiği restorasyon çalışmaları173 gerçekleştirilememiştir. Eserin günümüze
etmektedir; G. Cantay da 1675-1681 yıllarını vermektedir, bkz., “Türkiye’de Osmanlı
Devri Kervansaray Yapılarının Tipolojisi”, IX. Türk Tarih Kongresi (Ankara 21-25 Eylül
1981), Kongreye Sunulan Bildiriler, C.III, Ankara 1989, s.1381-1390 (s.1387).
172- V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri, s.55, 124-125.
173- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No.’lu dosyadaki belgelerde binanın
1975, 1978, 1985 yıllarındaki durumu ve yapılması düşünülen faaliyetlerle ilgili bazı
bilgiler bulunmaktadır. Amasya Müzesi’nde görevli bir eleman tarafından 1975 yılında
hazırlanan raporda; hanın yarı harap bir durumda bulunduğu, odaların çoğunun
şahısların mülkiyetinde diğerlerinin ise Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne ait olduğu ve
bunların da 900 TL. karşılığında icara verildiği, dış odalarının dükkân, iç odalarının
keçeciler, pamukçular, hurdacılar tarafından depo olarak kullanıldığı, avlu içerisinde
batı duvarına bitişik, ikinci kat seviyesinde muhdes ahşap bir barakanın bulunduğu ve
yapının kuzeybatı cephesine, beden duvarlarına bitişik bir sıra yeni dükkânların inşa
edildiği belirtilmektedir. Kültür Bakanlığı, Gayrımenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek
Kurulu Başkanlığı’nın 14.7.1978 tarih, 1227 karar no’lu yazısında; yapının tescil ve
onarım projelerinin yapılıp Kuruldan geçirildikten sonra onarılmasının ve içindeki
şahıs mülkiyetinde bulunan dükkânların kamulaştırılmasının uygun olacağına karar
verildiği görülmektedir. Han, Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün 23.12.1985 gün ve
ABİYAP/05-00/85 sayılı emirleri gereğince 1986 yılında istimlak programına
alınmıştır. Yine bu tarihlerde hazırlanan raporda; eserin harap bir durumda olduğu,
şahsa ait otuziki tapu kaydı bulunduğu, bunlardan onyedisinin dükkân, onbeşinin ise
oda olduğu belirtilmektedir. Bu rapor ve kararlarda görüldüğü üzere, hanın durumu
ayrıntılarıyla ortaya konmuş, kurtarılması için öneriler sunulmuş ve yapılması gereken
onarım-projeler sıralanmıştır; ancak bu güne kadar restorasyon adına maalesef
herhangi bir müdahale yapılmamıştır. Eser, bütün raporlarda belirtilen mevcut
durumunu halen muhafaza etmektedir.
125
kadar yıpranarak gelebilen mekânlarından dış cephedeki dükkânların
çoğunluğu halen kullanılırken, ahır ünitesi ve içerdeki odaların bazıları ahali
esnafına depo vazifesi görmekte, bazıları da kapısına kilit vurulup terkedilmiş
durumdadır.
Hanın plânı174, kuzey, güney kenarları birbirine paralel uzanmakla
birlikte kuzey kenarı daha uzun, doğu kenarı bunlara dik doğrultulu, batı
kenarı ise güneybatı köşede geniş açı ile birleşen ve kuzeye yakın bir
noktadan doğuya doğru hafifçe kırılarak devam eden, ana hatlarıyla bir dik
yamuk biçimindedir (Çizim: 13-14). Ayrıca, binanın kuzeybatı köşesine, iki
kademeli kütle halinde her iki yöne de taşıntılı bir müştemilat yerleştirilmiştir.
Bina, prizmal bir kütle teşkiliyle inşa edilmiş kısmen üç katlı175, tek avlulu bir
düzenlemeye sahiptir176 (Fotoğraf: 111). Doğu, batı, güney kenarları iki katlı
binanın kuzey kenarı, avlu zemin kotundan yarım kat aşağısına yerleştirilen
174- Hana ait yayınlanmış herhangi bir plân mevcut değildir, ancak Güran (a.g.e., s.193-
194, çizim:24-25), güney cephe ve yapının dış görünümüne ait birer perspektif çizimi
vermiştir, fakat bu çizimler yanlış ve gerçekten uzaktır; G. Mandel ise eserin mimarî
özelliklerinden kısaca bahsederken son derece şematik bir krokisini ve birkaç
fotoğrafını yayınlamıştır, bkz., Mandel, I Caravanserraglı Turchı, 1988, s.142-143;
Yeşil, yüksek lisans tezinde plân ve kesit rölöveleri çıkarmış, ancak bunlarda da
büyük ölçüde yanlışlıklar yapmıştır, bkz., a.g.t., çizim: 4-7.
175- Güran (a.g.e., s.9, 16, 57, 62), yapıyı tanıtırken s.57’de üç katlı olduğunu ifade
etmekle birlikte, s.9 ve s.62’de çelişkili bir biçimde dört katlı olarak bahsetmektedir,
halbuki eserin herhangi bir şekilde dört katlı olması söz konusu değildir.
176- Yapı, plân özellikleri itibariyle çeşitli yazarlar tarafından farklı sınıflandırmalara tabi
tutulmuştur; Cantay, Osmanlı devri kervansaraylarıyla ilgili tipolojisinde hanı, “Bir avlu
etrafında iki katlı olanlar” başlığı altında “İki katlı olup cephelerinde dükkanların yer
aldığı kervansaraylar” sınıfında incelemektedir, bkz., Cantay, a.g.m., s.1386-1387; B.
Ersoy, eseri “Kısmen üç katlı avlulu hanlar” grubuna dahil etmektedir, ayrıntılı bilgi için
bkz., “Osmanlı Şehir-içi Hanları, Plan Tasarımı ile Cephe ve Malzeme Özellikleri”,
Sanat Tarihi Dergisi, VII, İzmir 1994, s.75-97 (s.79).
126
ahır bölümü sayesinde kısmen üç katlı olarak tasarlanmış, ancak bu
düzenleme yapının dış cephelerindeki iki katlı görünümüne hiçbir şekilde
yansımamıştır. Cephelerin tamamı, alt katta dükkân sıraları, üst katta ise
odalarla çevrelenmiştir. Girişi, güney cephe aksına yerleştirilmiştir. Kapı
açıklığının hemen yukarısında bir cumba mevcuttur. Geniş ve uzun bir koridor
vasıtasıyla bağlantılı avlu, dış hatlarına uygun biçimde plânlanmıştır. Alt katta
kuzey ve güney cephelerin tamamı, üst katta ise doğu ve batı cephelerin
tamamı ile kuzeydoğu, kuzeybatı ve güneybatı kenarlar revaklıdır. Bunların
dışında kalan diğer kenarlarda odalar mevcuttur. Avlunun kuzeyinde, revakın
gerisinde doğudan batıya meyilli bir rampa ile inilen ahır bölümü ve hemen
onun üzerinde alt kata ait odalar yer almaktadır. Bu odalara, revakın batı
ucuna yerleştirilmiş merdivenlerden çıkılmakla birlikte odaların önünde cephe
boyunca uzanan bir koridor bulunmaktadır. Üst katta, doğu ve batı kenarlarda,
revakların gerisinde odalar sıralanmaktadır; kuzey ve güney kenarlarda ise bir
koridorun iki yanında hem avlu hem de dış kenar boyunca uzanan odalarla,
orta koridorlu bir düzenleme meydana getirilmiştir. Yapıdaki taşıyıcı sistemin
esasını kalın duvarlar ve kare ayaklara oturan sivri kemerler teşkil etmekle
birlikte kapı açıklıklarında segment kemerler tercih edilmiştir. Alt ve üst kat
duvar kalınlıkları kendi kuruluşları içerisinde bir uyum göstermekle birlikte alt
kat duvarları biraz daha kalıncadır. Üst kat batı kenar ile cumbanın güney
kenarı diğerlerine oranla daha incedir. Örtü sisteminde aynalı tonoz, beşik
tonoz, sivri beşik tonoz, çapraz tonoz ve kubbe uygulanmıştır.
İnşa malzemesi, çoğunlukla düzgün kesme (sarı kum taşı) taşlar ve
tuğla, az miktarda kaba yonu taş, alçı ile ahşaptır. Beden duvarlarında, alt kat
seviyesinde genellikle kesme taş, üst katta ise taş ve tuğla dönüşümlü
127
kullanılmıştır. Avlu cephelerinde ağırlıklı olarak kesme taş duvar örgüsü
hakimken üst katta, doğu ve batı kenarlardaki revak kemerleri-köşelikleri ile
güney kenar batı ucundaki revak kemerinde tuğla malzeme esastır. Üst kat
seviyesindeki mekânları ayıran ara duvarlar, örtü sistemini teşkil eden tonoz,
kubbe ve geçiş elemanları ile kapı kemerleri dışındaki bütün kemerler tuğla
örgülüdür. Ahşap, kemer gergilerinde, alçı ise ocaklarda ve bazı dolap
nişlerinde görülür. Beşik çatı ve avlu akslarında yer alan odaların kubbeleri
alaturka kiremit örtülü, cumbalı odanın kubbesi ise kurşun levhalarla kaplıdır.
Binanın batı kenarının kuzeyine yakın konumla büyük bir mağaza,
kuzeybatı köşesine de küçük dükkânlar bitiştirildiğinden buradaki mimarî
biçimlenme görülememekte; hatta mağaza içerisinde kalan alt kat
seviyesindeki mekânların işlevi yapılan tadilattan dolayı anlaşılamamaktadır.
Hanın cepheleri, kuzeybatı köşedeki taşıntılı müştemilat dışında
simetrik düzenli görünüşe sahip olmakla beraber, iki kat halinde algılanır ve
katlar arası, ön yüzü düz, altı pahlı kesilen ince-uzun prizmal taş blokların yan
yana dizisiyle elde edilmiş az çıkıntılı bir profil halinde özellikle vurgulanmıştır.
Beden duvarlarından geniş bir şerit halinde taşırılan ve eşit aralıklarla
yerleştirilmiş yine ön yüzü düz, altı pahlı kesme taş konsollara oturan pahlı
saçak profilinin bütün cepheleri çepeçevre dolandığı mevcut kalıntılardan
belirlenebilmektedir. Cephe düzenlemesinde duvar örgüsü ve alt kat
seviyesinde sıralanan dükkânlar ile bunların yukarısına yerleştirilmiş pencere
açıklıkları müştemilat hariç, genel olarak bir uyum içerisindedir (Fotoğraf: 112-
115); ancak güney cephede bazı belirgin farklılıklar da izlenebilmektedir.
Duvar yüzeyleri, alt kat seviyesinde genellikle kesme taş, üst katta ise üç sıra
tuğla, bir sıra kesme taşın alternatif kuşaklar halinde yerleştirilmesiyle elde
128
edilen bir örgüye sahiptir (Fotoğraf: 116). Müştemilatın tamamı (Fotoğraf: 117-
118), dükkânları sınırlandıran ara duvarlar ile kuzeydoğu, güneydoğu ve
güneybatı köşeler kat ayırımını teşkil eden profile kadar bütünüyle taştır.
Dükkân açıklıklarına ait kemerler, tuğla ile örülmüş ve üzengi hizasından
itibaren her kemerin çevresi bir sıra tuğla ile kuşatılmıştır. Kemer köşelikleri,
üç/dört sıra tuğla, bir sıra taş dizilişinde örgülüdür. Kemer tepe noktaları,
boydan boya uzanan iki sıra tuğla dizisiyle sınırlandırılmış ve bunun hemen
yukarısına bir sıra taş dizisi daha yerleştirilmiştir. Profilden sonraki üst kat
duvar örgüsü, üç sıra tuğla bir sıra taş şeklinde tekrarlanarak tamamlanmıştır
(Fotoğraf: 113, 116). Cephelerin bazı bölümlerinde tuğla malzeme sıralarının
yer yer bozulduğu dikkati çekmekte ve bu değişikliklerin muhtelif zamanlarda
tahrip olmuş kısımların gelişigüzel doldurulmasıyla meydana geldiği
anlaşılmaktadır; ayrıca kesme taş ve tuğla yüzeyleri son derece yıpranmış,
kısmen erimiş durumdadır, doğu cephenin kuzey kenarında büyük çatlaklar
meydana gelmiştir (Fotoğraf: 113). Pencereler, çoğunlukla her bir dükkânın
aksına yaklaşık konumla muntazam bir dizi halinde, eş boyutta sıralanmış,
dikdörtgen biçimi birer açıklıktır (Fotoğraf: 116). Doğu cephede, her iki uçtaki
pencere açıklıkları, dükkân akslarından biraz kayacak şekilde binanın
kenarlarına yakın yerleştirilmiştir. Hepsi de yekpare düzgün kesme bloklar
halindeki söve taşlarıyla çerçevelenmiş ve demir uçları sövelere saplanarak
yerleştirilen birer şebekeye sahiptir (Fotoğraf: 119). Şebekeler, eşit aralıklarda,
yatay ve düşey sıralı çubuk demirlerle kare biçimi gözlerden oluşturulmuş,
düğüm noktalarında yatay çubuklar, düşey çubuklardaki deliklerden
geçirilmiştir. Pencere açıklıkları, ince demir levhalardan hazırlanmış, bir kısmı
tek, bir kısmı çift kanatla kapatılmış, fakat bunların çoğu kaybolmuştur. Kuzey
129
cephede batı uçtaki taşıntılı müştemilata kadar dokuz, müştemilatın kuzey ve
doğu cephelerinde birer, doğu cephede onbir, güney cephede üç tanesi
cumbanın her bir kenarında olmak üzere onbir, batı cephede müştemilata
kadar on, müştemilatın güney kenarında üç adet pencere açıklığı bulunmakta
ancak, batı cephe pencerelerinden kuzeydeki son ikisi ile müştemilata ait
pencere açıklıkları hana bitişik mağazadan dolayı görülememektedir. Üst
kattaki pencere açıklıkları dışında doğu cephenin kuzey ucundaki pencere ile
köşe arasına, pencere sövesinin üzerinden devam eden bir sıra kesme taş
yüzeyine yerleştirilmiş kübik gövdeli bir kuş evi177 cepheye estetik kazandıran
farklı bir elemandır. Kuş evinin ön yüzüne aynı hizada ve eş boyutta üç,
yanlarına ise birer adet küçük pencere açılmış, düz yüzeyli bir blok halindeki
tuğla ile de çatısı yapılmıştır (Fotoğraf: 120).
Alt kat boyunca yükselen dükkânların sivri kemerli cephe açıklıkları178,
bir eyvanlar dizisi izlenimi oluşturarak, cephe akslarına paralel uzanırlar
(Fotoğraf: 112-115). Güneydoğu ve güneybatı köşedekiler çift cepheli
tasarlanmışlardır (Fotoğraf: 116). Bunların güney cepheye aidiyeti kabul
edilirse, doğu cephede on, kuzey cephede batı kenardaki taşıntılı müştemilata
177- Kuş evleri hakkında genel bilgi için bkz., E. B. Şapolyo, “Kuş Köşkleri”, Önasya,
C.4, S.38 (basım yeri yok), 1968, s.12-13; Y. Önge, “Mimar Gözü ile Kuş Evleri”,
Kültür ve Sanat, S.5, İstanbul 1977, s.86-91; H. Ö. Barışta, “Kuş Evleri”, Dünden
Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.5, İstanbul 1994, s.133-134; aynı yazar,
“Anadolu’dan Bazı Kuş Evleri”, Aslanapa Armağanı, İstanbul 1996, s.29-36; aynı
yazar, “Osmanlı İmparatorluk Döneminden Kuşevleri”, Osmanlı, C.10, Ankara 1999,
s.476-479.
178- Dükkânların cephe açıklıkları, muhtelif zamanlarda çeşitli tadilat geçirmiş, kepenk,
camekân, tabela v.b. şekillerde ilaveler yapılmış, bazıları üzengiden itibaren farklı
malzemelerle kapatılmış ve bunların bir kısmının yüzeyine de küçük pencereler
açılmıştır.
130
kadar dokuz, müştemilatta bir, güney ve batı cephelerde sekizer dükkân
mevcuttur (Çizim: 13). Batıdaki yedinci ve sekizinci dükkânlar buradaki
muhdes mağazanın içerisinde kalmaktadır (Fotoğraf: 121). Çift cepheli
dükkânlar ve doğu kenar batı ucundaki dükkân aynı tarzda geçme tonoz
örtüye sahiptir; diğerleri ise sivri beşik tonoz örtülüdür. Dükkânlar çok az
farklılıklarla aynı boyutlara sahiptir. Güney cephede, köşedeki dükkânların
bitişiğindeki iki dükkân diğerlerinden belirgin bir şekilde dardır. Kuzey cephe
doğu kenarındaki dükkânın derinliği köşedeki şekillenmeden dolayı daha az,
batıya doğru ikinci ve sekizinci dükkânların derinlikleri ise daha fazla olmakla
beraber tonoz örtü, diğer dükkânların sırtını teşkil eden kısa kenarlar
hizasından itibaren mekânı daraltacak biçimde kademelenerek devam
etmekte, ayrıca sekizinci dükkânda bu kademelenme yan duvarlarda da
kendini hissettirmektedir (Fotoğraf: 122). Dükkânların çoğunda farklı
konumlarda ve sayılarda birer ocak ile en az birer adet dolap nişi
bulunmaktadır. Doğu cephede, kuzeye doğru dördüncü dükkâna ait
döşemelerin sökülmüş kısımlarından, zeminin altında küçük hacimler halinde
depoların varlığı tespit edilebilmektedir. Depoların duvarları aynı zamanda
temeli de teşkil etmektedir.
Cepheler, esas itibariyle simetrik bir düzenlemeye sahipken, batı
cephenin kuzey kısmı, yedinci dükkândan itibaren farklı özellikler
sergilemektedir. Binanın bu bölümüne sonradan bitiştirilen ve yedinci dükkân
ile müştemilat kütlesini büyük ölçüde içine alan mağaza, hana ait mimarî
kuruluşun asıl halini etkilemiş ve işlevsel olarak bir bütün halinde
algılanmasını engellemiştir (Fotoğraf: 121). Cephe düzeninde, yedinci
dükkânın hemen kuzeyinde, diğer dükkânları sınırlayan bir ara duvar
131
kalınlığından sonra yer alan ve hanla bağlantısı olduğu anlaşılan 1,5 m.
genişliğindeki açıklık179, tuğla örgüyle kapatılıp sıvanarak mağaza duvarlarının
geneline uygun şekilde beyaz renkte boyanmıştır. Açıklığın kuzeyinde, “L”
plânla bir mekân daha yer almakta ve batı cephedeki dükkânlara paralel
uzanan geniş kısmı doğu-batı yönünde, güneye doğru yönelen dar kısmı ise
kuzey-güney yönünde beşik tonoz örtülüdür (Çizim: 13); ayrıca bahsedilen dar
kısmın güney kenarının da hanla bağlantılı olduğu ve aynı biçimde örülerek
kapatıldığı belirlenebilmektedir180. Mekânın fonksiyonu kesin olarak
bilinmemekle birlikte, batı cephedeki son dükkân olduğu kabul edilirse,
vakfiyede bahsedilen dükkân sayısı181 doğrulanmaktadır. Asıl halinde hela-
banyo mekânlarını içeren müştemilat, bu mekânın kuzeybatı köşesinden
itibaren batıya doğru, kabaca dik yamuk halinde, güneybatı köşesi pahlı bir
kütle tertibiyle yaklaşık 8 m. uzunluğunda taşıntı yapmaktadır. Bütünüyle
kesme taş örgülü ve iki katlı kütlenin alt katında kuzey, batı duvarları dışa
kapalıdır. Alt kat kuruluşuna hakim ana mekân, büyük bir sivri kemerle güneye
179- Açıklık, esasen uzun bir koridorun ağzıdır ve iç mekânda üst kat ile ahıra irtibat
sağlayan merdivenlere bağlantılıdır.
180- Bu açıklığın asıl halinde söz konusu mekânın güney duvarını teşkil ettiği, sonraları
hanla bağlantı sağlamak amacıyla duvar örgüsünün kaldırıldığı, ancak tekrar asıl
şekline uygun biçimde örülerek kapatıldığı da düşünülebilir; zira yöneldiği koridorun
batı kenarında zaten dışarıyla irtibatlı bir açıklığı mevcuttur. Başka bir görüşle bunun
aksine, koridorun batı duvarının kırılmak suretiyle bir açıklık teşkil edildiği, fakat daha
sonra tuğla örgüyle kapatılmış olabileceği akla gelmektedir; her halükarda aynı yerde
iki farklı açıklığın bulunacağı ihtimal dahilinde görülmemektedir.
181- Vakfiyede (V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri, s.55), hanın oda ve dükkân sayıları
verilirken, “…bu daire dışında otuzbeş dükkân…” şeklindeki bir ifadeden hanın alt
katına ait otuzbeş dükkân bulunduğu anlaşılmakta; dolayısıyla doğu cephede on,
kuzey cephede dokuz, güney cephede sekiz ve batı cephede bu mekânı da kabul
edersek yine sekiz dükkân yer almakta, bunların toplamında otuzbeş dükkân sayısı
vakfiyedeki sayıyla eşitlenmektedir.
132
açılmaktadır. Ana hatlarıyla “L” plânlı mekânın geniş kısmı kuzey-güney, dar
kısmı doğu-batı yönünde beşik tonoz örtülüdür. Kuzeydoğu köşesinde, diğer
müştemilat kütlesinin güneybatı köşesine ait taşıntı hissedilmektedir. Taşıntı
hizasından batıya doğru devam eden ve dar kısmın güney kenarıyla birleşen
yüksekçe bir seki, mekânı kademelendirmektedir. Kemer açıklığının batısında,
güneye yönelen, sivri kemerli küçük bir niş mevcuttur. Nişin doğu kenarı uzun,
batı kenarı kısa olması sebebiyle kemerin karnı da batıya doğru
daralmaktadır. Nişin hemen arkasında, dik yamuk plânlı, ana mekâna paralel
beşik tonoz örtülü ve halen mağazanın helası olarak kullanılan ufak hacimli bir
ünite daha vardır ve buraya doğu kenarının kuzey ucundaki yarım daire
kemerli küçük kapı açıklığıyla girilir (Çizim: 13). Alt katın mevcut durumu,
handaki işlevinin anlaşılmasını güçleştirmekte ise de biçimleniş itibariyle üst
kattakine benzer şekilde hela-banyo fonksiyonu gördüğü ancak zaman
içerisinde ara bölümlerin tahrip edilerek ortadan kaldırıldığı düşünülebilir. Üst
katta, güney cepheye açılan üç adet mazgal pencere dışında herhangi bir
açıklık mevcut değildir. Pencere açıklıkları, mağaza çatısının engellemesinden
dolayı dışarıdan görülememektedir.
Kuzey cephenin batı ucunda yer alan ve her iki yöne de kısmî taşıntılı
diğer müştemilat ünitesi, doğu kenarı hafif pahlı, kuzey-güney doğrultuda
dikdörtgen bir kütle halinde kuzeybatı köşeye oturmaktadır (Çizim: 13,
Fotoğraf: 118). Doğu kenarındaki belirgin dilatasyon izlerinden yapıya
sonradan eklenmiş gibi görünmekle birlikte bina kütlesiyle homojen bir
bütünlük arz ettiği iç mekânda anlaşılmaktadır. Duvar örgüsü tamamiyle masif
karakterli kesme taş malzemelidir. Binanın genel yapısına uygun biçimde iki
katlıdır. Alt kat seviyesinde, kuzey cephedeki diğer dükkânlara paralel kuzeye
133
yönelen kapı açıklığı, aslen basık kemerli olmakla birlikte sıvalar neticesinde
formu bozulmuştur. Mekân, beşik tonoz örtülüdür ve önündeki yol kotunun
yüksekliğinden dolayı, aksa oturtulmuş üç basamaklı dar bir merdivenle
inilmektedir. Batı duvarına, güneye yakın konumla bir ocak, güneybatı
köşesine dolap nişi, güneydoğu köşesine ise geniş bir kemer açıklığı
yerleştirilmekle birlikte bu kısmın muhtemelen arkasındaki üniteyle bağlantılı
olduğu ancak sonraları farklı malzemeyle örülerek kapatıldığı
anlaşılmaktadır182. Üst kata ait mekânın kuzey ve doğu kenar akslarına, diğer
pencerelerle aynı hizada fakat daha küçük boyutta birer pencere açıklığı
yerleştirilmiştir. Pencerelerin biçimi ve şebekeleri de ötekilerle benzer
özellikleri yansıtmaktadır.
Hanın güney cephesi, ana hatlarıyla diğerlerinde görülen bütün
özellikleri yansıtmakla beraber, duvar örgüsü ve cephe düzenlemesi
bakımından birtakım farklılıkları da hemen hissettirmektedir. Eksene
yerleştirilmiş portal ve yukarısındaki cumba cephenin belirleyici özellikleridir
182- Mahalle esnafı bu mekânın daha önceleri fırın olarak kullanıldığını ifade etmiştir.
Ayrıca mekânın arkasındaki ünite de bir fırın için uygun yapıdadır. Zira başka hiçbir
yerle bağlantısı bulunmamaktadır. Öte yandan vakfiyede (V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye
Defteri, s.55), iki ekmekçi fırını ile bir tahmis (kahve) dükkânından bahsedilmektedir;
ancak fırınların yeri “…üç tarafı yol, bir tarafı eski hamam ile sınırlı iki ekmekçi fırını…”
şeklinde belirtilmektedir ki bu mekânın yeri tanımla tezat teşkil etmekte, dolayısıyla
fırınların yapıdan ayrı olarak düşünülmesi akla uygun gelmektedir. Bahsi geçen
hamamın hanın kuzeydoğusunda bulunan Eski Hamam olduğu gayet açıktır. Nitekim
hamamın hemen batı kenarına bitişik konumla günümüzde döşeme dükkânı işlevi
gören yapının cephesinde, kısmen görülebilen kemer izlerinden daha önce başka bir
eserin mevcudiyeti anlaşılmaktadır. Söz edilen fırınların yeri bu tanımlamaya uymakla
birlikte artık burada muhdes dükkânlar ile üzerinde konutlar yer almaktadır. Şu halde
mekânın tahmis dükkânı olma ihtimali belirmekte, ancak bir ihtimalden öte
gitmemektedir. Vakfiyede otuzbeş dükkân ve bir tahmis dükkânı olarak belirtilen
dükkân sayısı mevcut durumla tam uyumludur.
134
(Fotoğraf: 115, 123). Portal, alt kat seviyesinde yer alır ve her iki tarafındaki
dörder dükkân simetrik bir düzende sıralanır; ancak yanıbaşındaki dükkânların
kemer yüksekliği diğerlerinden daha düşük seviyededir. Portalin iki yanına
sivri kemerli, yedi kenarlı birer niş, yukarısına ise “C-S” kıvrımlı yedi adet
konsol üzerine bindirilmiş, tek kubbeyle örtülü cumba yerleştirilerek giriş
vurgulanmıştır (Fotoğraf: 123). Kat ayırımını belirleyen profil, cumbaya yakın
bir mesafede dik açı ile yukarı doğru kırılıp biraz yükseldikten sonra tekrar
yana doğru kırılarak cumbayı taşıyan konsolların üzerinde birleşmektedir.
Cephe yüzeyinde, bir yanları ile cumbaya bitişik olmak üzere pencere
hizalarından biraz daha yüksek konumla yer alan sivri kemerli, yüzeysel
derinlikteki birer niş, giriş kurgusunu tamamlayan elemanlardır. Alt kat
seviyesinde, portal ve kenarlarındaki iki dükkânın kemer köşeliklerinden
itibaren, üst katta ise nişlere yakın mesafedeki ilk pencereleri kapsayacak
biçimde bütün yüzeyler düzgün kesme taş malzemelidir. Bunun dışındaki
duvar yüzeyleri diğer cephelerdeki örgünün devamı niteliğindedir. Cumba, bir
sıra sarı, bir sıra kırmızı düzgün kesme taşın alternatif yerleştirilmesiyle ayrı
bir düzenlemeye sahip olmakla birlikte üst kenarlarındaki taşların tahrip olduğu
ve bunların yerine günümüz malzemesi tuğlalarla alelade bir dolgu yapıldığı
görülmektedir. Pencere açıklıkları, ötekilerden biraz daha yüksek seviyededir
ve söveleri de yekpare taşlardan değil, cumba duvar örgüsünün devamı
niteliğindedir. Cumbanın üzerinde cephesi biraz geri çekilerek oturtulmuş,
düzgün kesme taş örgülü, sekizgen prizmal kasnak ile dört köşesinde,
sekizgen kesitli sembolik ağırlık kuleleri bulunmaktadır (Fotoğraf: 124).
Portal, yüzeyden az bir girinti ile boyuna dikdörtgen biçiminde
çerçevelenmiş segment kemerli büyük bir açıklığa sahiptir. Kemer köşelikleri,
135
birbiriyle bitişik taşıntılı düz bir yüzey olarak biraz kabarıktır ve yukarısında
yine taşıntılı düz bir yüzey halinde enine dikdörtgen bir pano mevcuttur. Kapı
kanatları, kalın keresteden imâl edilmiş bir çifttir ve yüzlerine kabara başlı iri
mıhlarla yatay şeritler biçiminde tutturulan, dövme demir enli levhalar
kaplanmıştır (Fotoğraf: 123). Sövelerin alt kısmına, aynı malzemeden
kesilerek hazırlanmış, uçları palmet şeklinde sonuçlanan enli birer levha,
küçük mıhlarla tutturulmuş, bunların yukarısına da demir halka çakılmıştır.
Dükkânlara ait ocak ve dolap nişleri herhangi bir özellikten yoksun,
dikdörtgen birer girinti halindedir. Kuzey cephede, doğu kenardaki ilk
dükkânda, derinliği daha fazla olan dükkânların arasında kalan beş dükkânda;
güney cephede girişten itibaren batıdan birinci, üçüncü, doğudan ikinci,
üçüncü dükkânlarda; batı cephede ise ilk ve sekizinci dükkânda hiçbir niş
görülmezken183 diğer dükkânlarda en az bir adet olmak üzere iki veya üç nişe
rastlanmaktadır. Dolap nişleri, yarım daire kemerlidir. Konumlarında farklılık
görülmekle beraber ekseriyetle dükkânların uzun kenarlarından birine
yerleştirilmiştir. Bazıları muhtelif zamanlarda değişikliğe uğramış; kimisi
kapatılmış, kimisi genişletilmiş, hatta sırt kalınlığı kırılarak yandaki mekânla
bağlantı sağlanmıştır. Doğu cephede, güneyden kuzeye doğru ikinci, altıncı ve
yedinci dükkânlarda bu değişiklikleri görmek mümkündür. Güney cephede ise
batıya doğru üçüncü ve beşinci dükkânlarda tahribat biraz daha ileriye gitmiş,
kısa kenarların büyük bir bölümü kırılarak arkasındaki odalarla birleştirilmiştir.
Dükkânların çoğunda bulunduğunu düşündüğümüz ocaklardan sadece doğu
183- Dükkânların çoğu halen esnaf tarafından kullanıldığı için duvar yüzeyleri raflarla
veya ahşap, plastik, madeni v.b. levhalarla kapatılmış vaziyettedir. Bu sebeple rölöve
çalışmaları sırasında mevcut durum belgelendiğinden, bahsedilen dükkânlarda yer
aldığını düşündüğümüz nişler plânımızda gösterilmemiştir.
136
cephe kuzey uçtaki üç dükkân ile kuzey cephe doğu kenarından ikinci odadaki
varlığını koruyabilmiştir. Doğudaki dükkânlarda mevcut ocaklar kısa kenarlara,
diğer dükkândaki ocak ise uzun kenara ve doğu cephe kuzey uçtaki dükkânda
yer alan ocağa sırtını yaslayacak biçimde yerleştirilmiştir. Ocak kütlesinin ön
yüzündeki kemer, yanlarda birer konsola oturmakta ve duvar yüzeyinden
hafifçe taşıntı yapmaktadır. Mevcut izlerden birer davlumbaza sahip oldukları
belirlenebilen bu ocaklara ait bacalar örtü sisteminde izlenebilmektedir.
Hanın kapısı, kuzey-güney yönünde uzanarak avluya ulaşan,
dikdörtgen plânlı, çapraz tonoz örtülü geniş bir koridora açılır (Çizim: 13,
Fotoğraf: 125). Koridorun ilk bölümüne, kapı kanatlarının eni kadar bir aralık
bırakılarak segment kemerli, söveli ikinci bir kemer açıklığı yapılmış; iç ve dış
söveler arasına da kemer/tonoz örtü sistemi uygulanmıştır. Koridor, segment
kemerli ikinci söveden itibaren; ilk ikisi doğu-batı duvarları arasına, üçüncüsü
avlu cephesindeki kare ayaklar arasına örülen yayvan-sivri kemerler ile farklı
büyüklükte üç bölüme ayrılmış ve her biri çapraz tonozla örtülmüştür. İlk iki
bölüm yaklaşık aynı büyüklükte olmakla beraber ortadaki daha büyüktür;
avluya yönelen üçüncüsü diğerlerinden küçüktür. Baştaki bu iki bölümün doğu
ve batı yanlarına simetrik düzenle birer dükkân184 yerleştirilmiştir. Girişteki
dükkânlar, sivri kemerli, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı küçük birer
eyvan şeklindedir ve halen ahşap iskeletli bir camekânla genişletilerek
kullanılmaktadır. Orta bölüme açılan dükkânların ikisi de aynalı tonoz örtüye
sahiptir ve doğudaki kare, batıdaki doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır.
184- Vakfiyede (V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri, s.55) bahsedilen dört dükkân bunlar
olmalıdır.
137
Kapıları basık kemerli yapılmakla birlikte, sivri kemerli büyük birer açıklığın185
da camekân şeklinde değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Doğudaki dükkânın
kemeri tonoza geçmektedir. Bu dükkânın kuzey kenarının doğu ucunda,
batıdaki dükkânda ise aynı duvarın batı ucunda şimdiki haliyle kapatılmış birer
pencere açıklığı bulunmaktadır. Batıdaki dükkânın güney ve batı duvarlarının
büyük bir bölümü, bitişiğindeki mekânlarla bağlantı sağlamak amacıyla
kırılmış186 ve bu açıklıklar bir kapı şekline dönüştürülmüştür. Doğudaki
dükkânın güney duvarının doğusuna ocak, batısına birer dolap nişi açılmıştır.
Koridorun avluya mesafeli üçüncü bölümünde, doğu yanda revak, batı yanda
ise üst kata irtibat sağlayan merdivenler yer almaktadır.
Avluya, koridorun sonundaki sivri kemerli bir açıklıkla geçilmektedir.
Avlu zemini, yüzeyleri kısmen düz moloz parçacıkları halindeki taşlarla döşeli
olmakla beraber, dört yönden merkeze doğru hafif bir meyil yapmakta ve
merkezde ortasında küçük bir su gideri bulunan yekpare ince blok halindeki
dikdörtgen bir taş görülmektedir (Fotoğraf: 126). Avlu, dış hatlarına paralel, dik
yamuk plânla düzenlenmiş, kat ayırımları dıştakilerden farklı biçimde “C-S”
kıvrımlı konsolların taşıdığı bir dizi saçakla vurgulanmış, fakat günümüze
sadece birkaç konsol ulaşabilmiştir. Cephe duvarlarının da aynı tarzdaki
saçakla boydan boya sınırlandırıldığı mevcut izlerden anlaşılmaktadır. Alt kat
için kuzey ve güneyde sivri kemerli beşer göz revak hazırlanmış (Fotoğraf:
127-128), doğu ve batı yönlerde kullanılmamıştır. Üst katta, doğu, batı
cepheler yine beşer gözlü revak düzenlemesine sahiptir (Fotoğraf: 129-130).
185- Batı dükkâna ait açıklıklar, geç dönemde farklı bir örgü malzemesiyle kapatılmıştır.
186- Bu tahribatın, portalin batısındaki dükkânın hacmini genişletmek maksadıyla
yapıldığı rahatlıkla anlaşılmaktadır.
138
Kuzey ve güney cephelerin batı kenarları sofa biçimi, tek gözlü birer revak
halinde (Fotoğraf: 127-128); kuzey cephe doğu kenarındaki mekân sivri
kemerli bir eyvan şeklinde avluya yönelmektedir (Fotoğraf: 131). Aradaki
bölümler kapalı olmakla birlikte, cepheleri biraz geri çekilerek örüldüğünden
revakın devamı niteliğinde, sivri kemerli yüzeysel birer niş görünümündedirler.
Avlu beden duvarları esas itibariyle düzgün kesme taş örgülü iken üst katta,
doğu ve batı revak kemer-köşelikleri ile güney kenar batı ucundaki tek göz
açıklığın kemeri tuğladan örülmüş, dış kenarları da bir sıra tuğla ile
sınırlandırılmıştır; ayrıca revakı teşkil eden ayaklarda düzgün kesme taşlar
üzengiden itibaren birer sıra daha yükseltilerek kemerlerin oturması
sağlanmıştır (Fotoğraf: 129-130). Öte yandan cephede görülen bütün kemer
alınlıkları cephe yüzeyine göre biraz içerlek örülmüştür.
Avlu kenarlarının aksında yer alan bölümlerin üzerinde, iki katlı
görünümden sonra üçüncü kademe şeklinde yükselen, birer kasnak ve
simgesel ağırlık kuleleri cumbadakiyle aynı özelliklerde yapılmıştır. Kuzey
kenar ucundaki iki kemerin birbirine bakan köşeliklerinde, simetrik düzenle
yerleştirilmiş, plastik etki uyandıran birer kuş evi187 mevcuttur. Tahrip
olmalarına rağmen, duvar örgüsüyle aynı malzemeden, boyuna dikdörtgen
prizmal bir kütle tertibinde yapıldıkları anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 132). Alt
katta, ortadaki revak açıklığının önünde, sonradan eklenmiş bir çift çeşme ve
arkasında da hela bulunmaktadır (Fotoğraf: 127).
187- Yapıdaki kuş evleri hakkında bkz., Barışta, Osmanlı İmparatorluğu Dönemi
İstanbul’undan Kuşevleri, Ankara 2000, s.257-258; M. Doğanbaş, “Amasya Yöresi
Kuş Evleri”, Arkitekt, S.447 (basım yeri yok), 1997, s.70-72(s.72); aynı yazar, Kültürel
ve Sanatsal Boyutuyla Amasya, Amasya 2003, s.82; S. Ayan, “Kuş Evleri”, Bedesten
Kültür Sanat Edebiyat Dergisi, S.7, Merzifon 2000, s.23-25 (s.24).
139
Avlu, cephe düzeni bakımından iki katlı görünmekle birlikte, yapının
kuzey kenarı üç katlı bir kuruluşa sahiptir. Avlu alt katının doğu ve batı
kenarlarında cephe boyunca uzanan bir dizi oda üzerine üst kat revakı
oturtulmuş; revak gerisine de dükkânların üzerine gelecek biçimde odalar
sıralanmıştır. Güney kenarda revakın gerisine, alt kata ait köşe odaları
yerleştirilmiştir. Üst katta, mekânların dizilişi farklıdır. Revakın üzerine odalar,
alt kata ait köşe odaları ile giriş koridorunun orta bölümüne cepheli
dükkânların üzerine gelecek şekilde uzun bir koridor ve koridorun güneyine,
sokağa cepheli dükkân sıralarının üzerine oturacak biçimde tekrar odalar
sıralanarak mekân-koridor-mekân şeklinde bir düzenleme elde edilmiştir
(Çizim: 14). Kuzey kenar farklı bir düzenlemeye tabi tutulmuştur; revakın
gerisine, avlu zemininden yarım kat aşağıda bir ahır yerleştirilmiş, onun
üzerine, cephesi biraz geri çekilerek, sırtını arkasındaki dükkân sırasına
yaslayacak biçimde adeta ara kat niteliğinde188 bir dizi oda oturtulmuştur. Üst
katta, güney kenardakine benzer biçimde, revakın üzerine odalar, alttaki
odaların üzerine koridor, koridorun kuzeyine dükkânların üzerine rastlayacak
şekilde odalar dizilmiş, böylece üst kat itibariyle simetrik bir düzenleme
uygulanmıştır (Çizim: 14). Ahırın avlu zemininden yarım kat aşağıda yer
alması, kuzey kenar ile doğu, batı kenarlar arasında bir kot farkı meydana
getirmiştir. Ahırdan itibaren başlayan yükseklik, alt kat bünyesinde
değerlendirdiğimiz ara katta da devam etmiş ve üst kat kuzey kenar zemininin
1,14 m. daha yüksekte yer almasına yol açmış, ancak bu kot farkı üst kat örtü
188- Hana ait rölövelerimizde, plândaki bütünlüğün bozulmaması için ahır ayrı olarak
değerlendirilmiş ve ahırın üzerindeki mekânlar alt kat plânında, üçüncü katı teşkil
eden mekânlar ise üst kat plânında belirtilmiştir.
140
sistemine yansımamıştır. Şöyle ki; ahırdan kaynaklanan yarım kat kot farkı,
ara kat ve üst kat mekânlarının daha az yükseklikte yapılmasıyla çatı
seviyesinde eşitlenmiştir.
Revak ve koridorlar, genellikle ayaklar ile duvar arasına örülen yayvan
sivri kemerlerle çoğunluğu eş büyüklükte kare, bazıları da dikdörtgen ve dik
yamuk bölümlere ayrılarak her biri kubbe veya farklı tonoz çeşitleriyle
örtülmüştür (Çizim: 14). Revak kemerleri avlu cephelerinde ayaklara, diğer
uçları ise arka plândaki mekânlara ait duvarlara oturmaktadır. Üst kat
kuzeybatı ve güneybatı köşedeki ayaklar hariç hepsi kare kesitlidir.
Köşedekiler ise avlunun batı kenarındaki açılımını düzenleyen kemerleri
karşılayabilmek amacıyla plâna uygun biçimde dik yamuk olarak
kesilmişlerdir. Alt kat kuzey kenarı ile üst kata ait revaklar yaklaşık eş
büyüklükte beşer kare bölüme ayrılarak üst katta aksa yerleşen iki bölüm
pandantif geçişli kubbe, diğerleri çapraz tonozla örtülmüştür. Alt kat güney
kenarda, batıya doğru ilk bölüm kare, ikincisi kuzey-güney yönünde, üçüncü
ve girişe ait olan bölüm ise doğu-batı yönünde dikdörtgen şemada olup çapraz
tonoz örtülüdür. Girişin batısındaki kemer gözü, arkasındaki merdiven
kütlesinden dolayı sivri kemerli bir niş görünümündedir. Batı uçtaki revak gözü
dik yamuk plânlı, sivri beşik tonozludur (Çizim: 13). Üst katta, kuzeybatı ile
güneybatı kenardakiler yine birer dik yamuk plânda ve çapraz tonoz örtülü
olmakla birlikte kemerleri doğuda mekânlara ait duvarlara bitişik ayaklara,
batıda ise serbest ayaklara oturmaktadır.
Üst katta, koridorları bölümleyen kemerler, revaklarla bağlantılı
kenarları hariç mekânlar arasındaki duvar örgüsünden ibaret üzengilere
oturtulmuştur (Çizim: 14). Kuzey kenarda dokuz, güney kenarda yedi bölüm
141
mevcuttur. Bu bölümler genellikle eş boyutta kareye yakın şemada olmakla
birlikte güney kenarda batıya doğru üçüncü, kuzey kenarda sekizinci bölümler
diğerlerine oranla daha küçüktür ve kuzey-güney yönünde dikdörtgen
biçimindedirler. Güney kenarda yanlardaki bölümler çapraz tonoz, arada kalan
beş bölüm de aynalı tonoz örtü sistemine sahiptir. Kuzey kenarda doğu uçtaki
ilk bölüm çapraz tonoz, batıya doğru üçüncü, beşinci bölümler pandantif
geçişli kubbe, dokuzuncu bölüm sivri kemer/tonoz, arada kalan diğerleri aynalı
tonoz örtülüdür. Güney kenarda batıya doğru ikinci, dördüncü, beşinci
bölümün tonoz aynası kare, üçüncü ve altıncı bölümlerinki kuzey-güney
yönünde dikdörtgendir. Kuzey kenarda dördüncü bölüm kare, ikinci, sekizinci
bölümler kuzey-güney yönünde dikdörtgen, altıncı ve yedinci bölümler ise
doğu-batı yönünde dikdörtgen aynalı tonoza sahiptir. Revaklarla koridorları
birbirine bağlayan dört bölüm de çapraz tonozla örtülüdür ve bunlardan
batıdakiler, güneybatı köşedekiyle beraber yapının genel plânına uygun
şekilde dik yamuk olarak düzenlenmiştir (Çizim: 14).
Odalar, alt katta doğu kenarda altı (Fotoğraf: 129), batı kenarda beş
(Fotoğraf: 130) ve revak gerisinde olmak üzere kuzeyde altı, güneyde dört
adettir (Çizim: 13). Güneydekilerden birer tanesi köşelerde, diğer ikisi ise
esasen bunlara bitişik dükkân ünitesi olup cephe aksındaki giriş koridorunun
her iki yanındadır. Doğudaki odalardan kuzey ve güney uçtakilerin büyük bir
bölümü revakın doğu kenarını sınırlandıracak biçimde konumlanmışlardır.
Batıdakilerden güneydeki ilk oda da yine aynı biçimde revaka cephelidir.
Kuzeydeki odalardan beşi, revaka ait beş kemer gözü boyunca sıralanmış,
altıncısı ise üst katla irtibatlı 2 m. genişliğindeki merdiven aralığının batısına;
sırtı, diğer odalarınkiyle aynı hizada, cephesi ise ötekilerden 1,40 m. güneye
142
taşıntılı şekilde yerleştirilmiştir. Bir dizi halindeki beş odanın önüne de,
zeminden yüksekte yer almaları sebebiyle avlu ve üst katla irtibatını
kurabilmek için revak boyunca uzanan, 2 m. genişliğinde balkon biçimi bir
koridor yapılmıştır (Fotoğraf: 133). Düz yüzeyli levhalar halinde kesilmiş taş
korkuluğa sahip koridor, eşit mesafelerde dizilmiş yirmibeş adet “C-S” kıvrımlı
konsola bindirilmiş ve batı ucundaki ikinci konsoldan sonra önce güneye ve
tekrar doğuya dik açılı küçük bir kırılma yaparak devam edip revakın doğu
duvarına bitiştirilmiştir (Fotoğraf: 134). Öte yandan bu kısımdaki altıncı oda ile
batı kenarın kuzeyindeki oda arasına batıya doğru hafifçe daralarak uzanan,
beşik tonoz örtülü ikinci bir koridor yapılmış; batı duvarına ve kuzey kenar batı
ucuna birer açıklık189 teşkil edilerek muhtemelen müştemilat mekânlarıyla
irtibat sağlanmıştır (Çizim: 13, Fotoğraf: 135).
Alt kat odaları, kuzeydekiler ve batı kenar güney ucundaki hariç, avluya
paralel kenarları diğerlerinden daha uzun ve her biri diğerine yakın ölçülerde
dikdörtgen plânla yapılarak birbirine bitişik sıralanmıştır. Kuzeydeki odalar,
kısa kenarları avluya dik biçimde dikdörtgen plânlı, batı kenar güneyindeki oda
ise avluya paralel yönlenmekle birlikte, güneybatı köşesinde strüktürdeki
açılımdan dolayı dik yamuktur. Kuzey kenarda merdivenin batısındaki oda
hariç, yaklaşık eş büyüklükteki mekânlar, plânları doğrultusunda birer aynalı
tonozla örtülmüştür (Çizim: 13). Bu oda diğerlerinden hem hacim olarak daha
büyük hem de örtü sistemi bakımından farklıdır. Esas itibariyle kuzey-güney
yönünde dikdörtgen plânlı mekânın güney kenarına enli bir sivri kemer/tonoz
189- Koridorun batısındaki açıklık, dış cephedeki yedinci dükkânın hemen kuzeyine,
diğeri ise “L” plânlı sekizinci dükkânın güneyindeki dar bölüme tekabül etmekle birlikte
tahrip olduklarından formları belirlenememektedir.
143
örülmüş, diğer odalarla aynı hizadaki kuzey bölümüne de çapraz tonoz
örtülmüştür. Kapısı segment kemerlidir ve güney duvar batı ucuna yerleşerek
koridora açılmaktadır. Pencerelerden biri doğu duvar güney ucuna boyuna
dikdörtgen, öteki batı duvar eksenine büyük bir mazgal biçiminde açılmakla
birlikte söve araları tuğla ile örülerek kapatılmıştır; ayrıca odanın güney
duvarında, kapının hemen sağında duvar yüzeyine konik formla bir
mum/kandillik yerleştirilmiştir190. Diğer mekânların her birinde segment kemerli
birer kapı ve boyuna dikdörtgen biçimi birer pencere açıklığı vardır (Fotoğraf:
129-130, 133). Kapılar tek kanat halinde enli, kalın, düz yüzeyli tahtaların yan
yana sıralanıp mıhlanmasıyla yapılmıştır. Pencerelerin tamamı dış cephe üst
kat seviyesindeki pencere açıklıklarıyla benzer özelliklerde birer şebekeye
sahip olmakla beraber doğu ve batı kenar pencerelerinde tahfif kemerleriyle
çift lentolu bir uygulama teşkil edilmiş; ayrıca bu odaların kapı kemerleri, bir
sıra sarı, bir sıra kırmızı kesme taşın alternatif dizisiyle; pencereler ise
yekpare kesme taş lento dışında diğer kenarları duvar örgüsünün devamı
şeklinde kesme taş sıralarıyla örülmüştür(Fotoğraf: 136). Kuzey kenarda revak
boyunca uzanan beş oda ile batı kenardaki odaların pencereleri giriş yönüne
göre kapıların sağ tarafında, doğu kenarda ise sol tarafında yer alır; ayrıca
doğu kenarın kuzey ucundaki odanın penceresi, kuzey kenar odalarına ait
koridor kütlesinin bu cephedeki duvara bitişmesi nedeniyle diğerlerinden daha
190- Odanın, konum itibariyle hana (müştemilata) giriş-çıkışları kontrol ve denetim
altında tutabilmek amacıyla görevliler tarafından kullanıldığını düşünmekteyiz. Zira
hana bağlantı sağlayan koridor ile alt-üst kata irtibatlı merdivenlerin kenarında yer
alması, batı duvarındaki mazgal pencere açıklığının dışarıdan gelip gidenleri, doğu
duvar güney kenarındaki pencere açıklığının da ahır ile üst kata inip çıkanları
görebilecek şekilde yerleştirilmesi; ayrıca diğer mekânlardan daha büyük hacimde
yapılarak farklı şekilde çapraz tonozla örtülmesi bu ihtimali güçlendirmektedir.
144
küçük boyutta ve yüksek konumla koridora yönelecek şekilde açılmıştır.
Güney kenar ucundaki odalarda pencereler, yine odaların konumu itibariyle
kapı açıklıklarının yukarısına yerleştirilmek zorunda kalınmıştır. Üst katta,
kuzey ve güney kenardaki avluya cepheli kapalı mekânların her birinde de alt
kattakilere benzer biçimde aynı boyutta ve hizada birer pencere açıklığı vardır
ancak bunların söveleri yekpare kesme taştandır; ayrıca alt kat seviyesinde,
girişin hemen batısındaki niş biçimli kemer gözünün batı köşeliğinde
arkasındaki merdiven kuruluşuna ait segment kemerli küçük bir pencere
açıklığı daha dikkat çekmektedir. Avlu zemininden yarım kat aşağıda yer alan
ahırın revaka yönelen cephesinde eksenden biraz batıya kaydırılarak
yerleştirilmiş segment kemerli büyük bir kapı açıklığı ile kapı kemerinin üzengi
hizasından biraz daha yukarı seviyede konumla sıralanan her biri eş
büyüklükte, dört adet boyuna dikdörtgen biçimi küçük birer pencere açıklığı
bulunmakla beraber bunlardan biri kapının batısına diğer üçü doğusuna eşit
aralıklarda açılmıştır.
Güneydoğu ve güneybatı köşedekiler hariç odaların hepsinde
dikdörtgen plânla girintili birer ocak ile en az birer dolap nişi vardır. Odaların
beden duvarlarına yerleştirilen ocaklar; kuzeydekilerde eksene, doğu ve
batıdakilerde güney kenara yakın konumla açılmış; ancak bazıları çeşitli
dönemlerde farklı malzemelerle kapatılmıştır; Herhangi bir özellik
sergilemeyen dolap nişleri, mekân dizilerine göre yerleşim ve sayı bakımından
farklılık gösterir. Doğu, batı kenar odaları ile kuzey kenarda batıya doğru
beşinci odada ikişer, diğer odalarda birer adet dolap mevcuttur. İkişer dolap
bulunan odalardan, doğudakilerde biri doğu kenar kuzey ucuna diğeri güney
kenar doğu ucuna; batıdaki odalardan kuzey uçtakinde ocağın iki yanına,
145
ötekilerde biri kuzey kenar batı ucuna diğeri batı kenar kuzey ucuna;
kuzeydeki beşinci odada doğu kenarınki eksene batı kenardaki kuzey ucuna
açılmıştır; ayrıca bu beşinci odanın batı kenarının güney bölümü merdiven
altına rastladığı için burada yarım daire kemerli büyük bir niş daha teşkil
edilmiştir. Tek dolap ihtiva eden odalarda nişler, kuzey kenardakilerde doğu
duvar eksenine, güneydoğu köşedeki odada güney kenar batı ucuna,
güneybatı köşedekinde ise batı kenar kuzey ucuna yerleştirilmiştir.
Kuzey kenardaki odaların bazılarında seyyar merdivenlerle çıkıldığı
anlaşılan ranzalar mevcuttur (Fotoğraf: 137). Ranzalar, kuzey, güney ve batı
duvarlara bitiştirilerek, uçları kuzey ve güney duvarlara saplanan kare kesitli
birer ana kiriş üzerine, doğuya uzanan uçlarının alt yüzeyleri “C-S” kıvrımı
şeklinde birer profilasyonla kesilen diğer kirişlerin oturtulmasıyla ahşap
malzemeden yapılmıştır. Doğu kenar boyunca uzanan korkuluk, gövdeleri
ikişer boğumlu ince ahşap çubukların eş aralıklarla yan yana sıralanmasından
meydana getirilmiştir191.
Alt kata ait mekânlarda duvar, tonoz yüzeyleri sıvalıdır ve herhangi bir
süsleme unsuru taşımazlar. Oda zeminleri kare biçimi döşeme tuğlalarıyla
kaplanmıştır. Doğu ve batı kenar odalarının altında, seyyar merdivenlerle
inilen birer hücrenin varlığı döşemesi sökülmüş kısımlardan
anlaşılabilmektedir. Odalarla aynı plânda fakat daha küçük hacimde
191- Alt kat bünyesinde incelediğimiz kuzey kenardaki bu odaların, ahırın hemen
üzerinde yer alması ve ranzalı yatak düzeninde tasarlanmaları hana yük getirip
götüren yolcular tarafından kullanıldığını düşündürmektedir.
146
düzenlenmiş hücreler, dış cephe dükkânlarında olduğu gibi depo vazifesiyle
kullanılmış olmalıdır192.
Üst kata çıkış, güney kenarda giriş koridorunun avluya yönelen
bölümünün batısındaki (Fotoğraf: 138) ve kuzey kenarda ara kat önündeki
konsollarla taşınan koridorun başında yer alan odanın batısındaki
merdivenlerle sağlanmıştır(Çizim: 13). Giriş koridorunun batısındaki merdiven
boşluğu, doğu-batı yönünde beşik tonoz örtülüdür ve burada yirmi basamaklı
merdivenden sonra batı revakı ile güney kenarın orta koridoruna irtibatlı geniş
bir sahanlığa ulaşılır. Sahanlık, esasen avlu güney kenarının batı ucunda sofa
biçimi tek gözlü revak halinde düzenlenmiş çapraz tonozla örtülü bölümdür
(Çizim: 14, Fotoğraf: 139). Kuzey kenardaki merdiven boşluğu, batı uçtaki ilk
iki odanın arasına “L” plânla yerleştirilmiştir. Merdiven, beş basamakla kuzeye
yöneldikten sonra kare biçimi geniş bir sahanlıktan itibaren dik açı ile doğuya
yönelerek onüç basamakla üst kat orta koridoruna bağlanmaktadır (Çizim: 14).
Üst katta, koridor zeminindeki açıklığın batı kenarına eşit aralıklarla
sıralanmış, kare kesitli, kalın düz çıtalardan ibaret sade bir ahşap korkuluk,
kuzey kenarına ise düz yüzeyli, enli levhalar halinde kesilmiş taş korkuluk
yerleştirilmiştir.
Üst katta mekânlar, doğu ve batıda revak gerisine (Fotoğraf: 140-141),
kuzey ve güneyde ise ortadaki koridorun her iki tarafına simetrik bir düzenle
sıralanmışlardır (Fotoğraf: 142-143). Kuzeybatı köşeye de bu simetriyi
bozacak şekilde her iki yöne taşıntılı müştemilat yerleştirilmiştir (Çizim: 14).
Koridorun avluya cepheli kenarındaki mekânlar doğudan batıya doğru dörder
192- Söz konusu depolar, alt kata ait doğu, batı ve güneydeki mekânların tüccar
tarafından kullanıldığını göstermektedir.
147
adettir ve batı kenarlarındaki sofa biçimli birer bölüm de tek gözlü revak
şeklinde düzenlenmiştir. Kuzey, güney kenarda, köşeleri teşkil eden odalar
dahil dokuzar, bunlar arasında kalan kenarlarda doğuda dokuz, batıda ise
sekiz oda mevcuttur. Üst kattaki kırküç oda ile alt kattaki ondokuz odanın
toplam sayıları, vakfiyede193 belirtilen “altlı-üstlü altmışiki oda” sayısıyla
tamamen aynıdır. Kuzey kenardaki mekânlar, doğu uçtaki iki oda hariç, zemin
kotundan aşağıda yer alan ahır kütlesinin meydana getirdiği kot farkından
dolayı, doğu ve batıdaki odalardan 1,14 m. daha yüksek bir zeminde
sıralanmaktadır. Batı kenara ait kuzeye doğru sekizinci oda da kuzey
kenardakilerle beraber aynı yükseklikte(Fotoğraf: 144); fakat kuzey kenarın
doğu ucundaki ilk iki oda ise doğu kenardakilerle birlikte revak kotundadır
(Fotoğraf: 145). Katlar arasında bağlantıyı sağlayabilmek üzere batı kenarda
sekizinci odanın önündeki revak ile kuzey koridorunu birbirine bağlayan
bölümün güneydoğu köşesine, kuzeye yönelen; kuzey kenarda, avluya
cepheli odalardan doğu uçtakinin kuzeydoğu köşesine, batıya yönelen beşer
basamaklı birer merdiven yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 144-145). Üst kat odaları,
plân itibariyle alt kattakilere benzer özellikler taşımasına karşılık bazı
düzenlemelerde farklılıklar görülmektedir. Doğu, batıda revak gerisinde,
kuzey, güneyde koridorun dışa cepheli kenarlarında; dükkânların üzerinde yer
alan odalar, avluya paralel kenarları diğerlerinden daha kısa ve her biri
diğerine yakın ölçülerde dikdörtgen plânla yapılarak birbirine bitişik
sıralanmıştır. Yaklaşık eş büyüklükteki mekânlar(Fotoğraf: 146), güney kenar
eksenindeki kubbeli oda hariç, plânlarına uygun biçimde avlu kenarlarına dik
193- V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri, s.55.
148
doğrultuda uzanan birer aynalı tonozla örtülüdür (Fotoğraf: 147). Kuzeydoğu
köşedeki oda ile güney kenar eksenindeki oda diğerlerinden daha büyük
ölçülerdedir. Güney kenarda her iki köşedeki mekânlardan güneydoğudaki,
batısına bitişik oda; güneybatıdaki, doğusuna bitişik oda ile tek girişle
bağlantılı ikiz oda şeklinde plânlanmıştır. Bunlarda odalar arasındaki bağlantı,
her ikisini ayıran ara duvarın kuzey ucuna yerleştirilmiş birer kapı açıklığı ile
sağlanmıştır. Koridorun avluya cepheli mekânlarından kuzeydekiler, her biri eş
büyüklükte, avluya dik doğrultuda kareye yakın dikdörtgen plândadır ve
eksendeki pandantif geçişli kubbe, diğerleri çapraz tonoz örtülüdür.
Güneydekiler, avluya paralel doğrultuda dikdörtgen plâna sahip olmakla
birlikte; güneydoğu, güneybatı köşedekilere benzer biçimde ikiz oda halinde
düzenlenmelerine karşın bir ara duvar ile değil, kuzey-güney yönünde örülen
birer sivri takviye kemeriyle örtü sistemi itibariyle ikişer bölüme ayrılmışlardır.
Eksendeki bölüm yine pandantifli geçişe sahip kubbe, kenardakiler çapraz
tonoz örtülüdür. Bunlardan doğudaki odanın doğu bölümü kare, batıdaki
bölümü avluya dik doğrultuda dikdörtgen; batıdaki odanın eksendeki kubbeli
bölümü kare, diğeri avluya paralel doğrultuda dikdörtgen plânlıdır ve zemini bir
seki halinde yükseltilmiştir. Bu odalardan bazıları fonksiyonları dolayısıyla
farklı özellikler arz etmektedir. Kuzey kenarda avluya cepheli mekânlardan
doğudaki, sivri kemerli tek göz açıklıkla eyvan şeklinde avluya yönelmekle
beraber güneydoğu köşesine diyagonal konumla yerleştirilen düzgün kesme
taş malzemeli küçük bir mihrap nişi vasıtasıyla hanın mescidi haline
dönüştürülmüştür(Fotoğraf:131,148). Mihrap nişi, güneydoğu köşedeki kemer
açıklığının üzengi seviyesinden bir sıra yükseltilerek, 68 cm. genişliğinde, 33
cm. derinliğinde, beş kenarlı bir plânla yapılmıştır. Kavsarası sivri kemerli,
149
içbükey kesilmiş yekpare kesme taştandır. Odanın doğu kenarının esasen
sivri kemerli bir açıklık halinde düzenlendiği, ancak sonraları yatay, dikey ve
çapraz ahşap hatıllar arasına tuğlaların balık sırtı biçiminde yerleştirilmesiyle
dolgulandığı mevcut durumdan anlaşılmaktadır. Öte yandan kuzey kenarı da
ekseninde bir kapı açıklığı bırakılarak oldukça ince bir duvarla kapatılmıştır
(Çizim: 14); bu değişiklikler daha sonraki bir dönemde yapılmış olmalıdır.
Güneydeki mekânlardan alt kattaki giriş koridorunun üzerine
yerleştirilmiş oda, diğerlerinden iki basamak kadar yüksek kotta ve beden
duvarları kalınlığınca dışa taşıntılı cumbalı şekilde yapılmıştır(Fotoğraf: 149-
150). Diğer odalara göre daha büyük hacimle, daha uzun dikdörtgen plâna
sahiptir. Cumbanın güney bölümüne enli bir sivri kemer örülerek yarım aynalı
tonoz gibi şekillenen fakat aynası tam belirmeyen bir örtü yapılmış, diğer
odalarla eş hizalı koridor tarafındaki kısmına da pandantifli, kısmî derinlikte bir
göbeği bulunan kubbe oturtulmuştur. Kubbe eteği de oldukça az girintili ve dar
bir kademe halindedir. Odanın cumbalı bölümü bir seki ile yükseltilmiştir.
Mekânlar, dış cepheye her biri odanın aksı ortalanarak yerleştirilmiş birer
pencere ile açılırken kuzeydoğu, güneydoğu ve güneybatı köşe odaları ikişer
pencereye sahiptir. Güneydeki odalarda doğu, batı cephedeki pencere
açıklıkları güney kenara, kuzeydoğu köşedeki odada kuzey duvarının doğu
kenarına yakın konumdadır. Odaların revak ve koridora cepheli duvarlarına,
nöbetleşe bir dizi halinde birer kapı-pencere açıklığı yerleştirilmekle birlikte
(Fotoğraf: 140-143), köşe odalarıyla kuzeydoğu köşedekinin batısına bitişik
oda ve mescit mekânında sadece kapı açıklığı vardır. Pencere açıklıkları;
kuzey kenarda, koridorun kuzeyindeki odaların tamamında, batıdaki odaların
kuzeye doğru ilk yedisinde, güney koridorunun kuzeyindeki odalarda ve doğu
150
kenarda kuzeye doğru dokuzuncu odada mekâna giriş yönüne göre kapıların
solunda; güney kenarın tamamında, doğudaki odaların ilk sekizinde, kuzey
koridorun güneyindeki odalarda ve batı kenar kuzeye doğru sekizinci odada
ise sağında yer almaktadır. Üst kat odalarına ait bütün kapı ve pencereler, alt
kattakilerle aynı özelliklerde yapılmakla birlikte pencere açıklıklarının
bazıları194 muhtelif tarihlerde tuğla, vb. malzemelerle örülerek kapatılmıştır
(Fotoğraf: 140). Pencereler, iç mekânda özellikle üst kat odalarında mazgal
biçiminde yapılmakla birlikte bazıları yarım daire, bazıları da sivri kemerli birer
açıklık halinde mekâna yönelmektedir. Aynı düzenleme kapı açıklıkları için de
söz konusudur; ayrıca kemer alınlıkları duvar yüzeyinden biraz geri çekilerek
az girintili bir görünüşle vurgulanmışlardır (Fotoğraf: 149).
Mekânların büyük bir kısmında alt kattakilerle benzer şekilde ocak ve
dolap nişleri vardır, fakat odalara göre konumları ve sayıları değişmektedir.
Güney kenarda, cumbalı oda hariç, koridorun her iki yanında sıralanan
mekânlarda; doğu kenar kuzeye doğru sekiz, dokuzuncu; batı kenar kuzeye
doğru altıncı; kuzey kenar, koridorun kuzeyindeki odalardan batı uçtaki ilk
odada ocak görülmemiştir195. Ocaklar, odaların hepsinde de uzun duvarlardan
birine yerleştirilmiştir. Cepheleri, üzengi seviyesinden itibaren konsollara
oturan yarım daire kemerli bir kütle halinde taşırılmış, kemer alnı yüzeyden az
girintili bir kademe ile hafifçe geri çekilerek vurgulanmış ve yukarısı da yatay
194- Kuzey kenarda, koridorun kuzeyinde doğudan batıya doğru, köşe odası dahil
sekizinci; batı kenarda kuzeye doğru altı, yedinci; doğu kenarda ise kuzeye doğru iki,
altı ve yedinci odanın pencere açıklıkları kapatılmış vaziyettedir.
195- Esasen bu odalarda da birer ocağın yer aldığı fakat tadilât sonucu ortadan
kaldırıldığı düşünülebilir; ayrıca bazı odalarda duvar yüzeyleri farklı malzemelerle
kapatıldığından ocak veya dolap nişinin mevcudiyeti tespit edilememiştir.
151
ince bir kornişle sınırlandırılmıştır. Cephenin üzerine, kornişten itibaren üçgen
yüzeyli, piramidal görünüşlü bir davlumbaz kütlesi oturtulmuştur; ancak
bunların çoğu tahribata uğramış, bazıları kapatılmış, bazıları da deforme
edilmiştir (Fotoğraf: 146). Dolap nişleri, kuzey koridorun kuzey kenarında
batıya doğru ikinci, güney koridorun kuzeyindeki ikiz odalardan batıdakiler,
güneydoğu köşedeki ikiz odadan batıdaki ve mescit mekânı hariç her odada
en az birer tanedir. Herhangi bir özellik sergilemeyen nişler, çoğunlukla yarım
daire, kısmen de sivri kemerli cephe görünüşlerine sahiptir (Fotoğraf: 146,
151). Kemer alınları, ocaklardaki gibi az bir girinti halinde duvar yüzeyinden
geri çekilerek vurgulanmıştır. Bazıları bilinçsiz müdahalelerle deforme
edilmiştir.
Üst kat odalarının bazılarında da, alt kat kuzey kenar odalarındakilerle
benzer özelliklere sahip ranzalar mevcuttur; ancak bunlar odaların kısa
kenarları arasına yerleştirilmiştir.
Revak, koridor ve mekânlarda duvar, kubbe ve tonozlar çoğunlukla
herhangi bir süsleme unsuru taşımayan düz yüzeyler halinde sıvalıdır. Revak
ve koridorlara ait çapraz tonozların göbeğinde ortası kabara biçiminde taşıntılı,
yaprakları sıva üzerine ince çizgilerle işlenmiş stilize birer yıldız-çiçek motifinin
yer aldığı halen mevcut örneklerden anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 152). Bazı
tonoz aynalarında, kısa kenarların yüzeyine, yine sıva üzerine ince hatlar
halinde çizilerek simetrik düzenle meydana getirilmiş ters kavisli dekoratif
kemerler ile köşeliklerine işlenmiş birbirine bakar vaziyetteki ince belli, uzun
gövdeli lâle tasvirleri dikkat çekici süsleme unsurlarıdır. Öte yandan, handa
konaklayan yolcular tarafından bazı mekânların revak yada koridor cepheleri
152
ile oda duvarlarına grafitiler yapılmıştır196. Bunlarda genellikle, dalgalar
içerisinde büyüklü-küçüklü yelkenliler, balıklar, atlar tasvir edilmiştir (Fotoğraf:
153). Bu tasvirler özellikle güney koridorunun batı kenarında ve doğu
revakının orta bölümündeki duvar yüzeyinde yoğunlaşmıştır. Tasvirler
arasında belinde hançer/kaması, başında uzun birer başlığı olan, biri boynuna
bağladığı iple bir hayvanı (at?) çeken, diğeri ise kavala benzer bir müzik aleti
çalan iki figür de bulunmaktadır. Tasvirin altına 1815 tarihi atılmıştır (Fotoğraf:
154). Güneybatı köşedeki odanın batı duvarında tüfek tasvirleri ile 1768 tarihi
görülmektedir. Bunlardan başka 1822, 1828, 1857 gibi tarihler ile birtakım
imzalar, tahrip olduğu için dilini belirleyemediğimiz yazılar197 da önemli bir
grubu teşkil etmektedir. Sıvaları dökülmüş bölümlerden üst kat mekânlarının
ara duvarlarının da tuğla malzemeyle örüldüğü anlaşılmaktadır. Odaların
tabanı kare formlu tuğla (Fotoğraf: 149-150), revak ve koridorların tabanları
moloz parçacıklar halindeki yassı taşlarla kaplanmıştır (Fotoğraf: 141, 143).
Üst katta kuzeybatı köşede yer alan müştemilata, kuzey kenar batı
ucuna yerleştirilmiş enli yarım daire kemerli bir açıklıktan geçilmektedir
(Fotoğraf: 155). Müştemilat, esas itibariyle binanın kuzeybatı köşesine
konumlanmakla birlikte, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânla her iki yöne
de taşıntılı bir oda ile bu odanın batı duvarı aksından itibaren kuzey kenardaki
odaların güney duvarıyla aynı hizada batıya doğru uzanan, kabaca dikdörtgen
çerçeveli bir kütle içerisinde yan yana sıralanmış, yaklaşık kare biçimi üç
küçük mekândan ibarettir (Çizim: 14). Oda ile mekânların önüne doğu-batı
196- Çerkez, a.g.m., s.415-432 (s.432).
197- Söz konusu yazı ile tarihlerin, hana yabancı uyruklu yolcuların, özellikle denizcilerin
de geldiğini, hanın o tarihlerde yoğun bir biçimde faaliyette olduğunu göstermesi
bakımından ayrı bir önem taşıdığını düşünüyoruz.
153
yönünde beşik tonoz örtülü uzun bir koridor yapılmıştır (Fotoğraf: 156).
Mekânlar, odanın güney duvarı batı kenarından itibaren hafifçe geri çekilerek
yerleştirildiğinden bu kısımdaki koridor biraz daha geniştir. Koridorun güney
duvarına eşit mesafelerde sıralanan, eş boyutta, mazgal şeklinde üç adet
pencere açılmıştır. Oda ve mekânlar plânları yönünde birer aynalı tonoz örtü
sistemine sahiptir. Odaya güney duvarının doğu kenarındaki segment kemerli
kapı açıklığından girilir. Kuzey duvarının ekseninde ve doğu duvarının kuzey
ucunda birer pencere açıklığı, batı duvarının kuzey kenarına yakın konumla
dolap nişi, güney kenarına yakın konumla da bir ocak nişi mevcuttur. Pencere
açıklıkları, ocak ve dolap nişleri diğer odalardakilerle benzer özellikler
taşımakla birlikte, kemerleri tonozlara geçme yapmaktadır. Güney duvarının
batı kenarındaki dikdörtgen biçimi kapı açıklığı yapının damına çıkış sağlayan
merdiven boşluğuna yönelir (Fotoğraf: 157). Merdiven güneye doğru üçüncü
basamaktan sonra dik bir açı ile kırılarak duvar kalınlığı bünyesi içerisinde
doğuya doğru devam ederek çatıyla irtibatlanır. Merdiven boşluğu beşik
tonozla örtülmüştür198. Müştemilata ait diğer küçük mekânların güney
duvarlarının doğu kenarlarına yerleştirilmiş segment kemerli kapılarından
başka herhangi bir açıklıkları mevcut değildir (Fotoğraf: 158). Batı ve kuzey
duvarlarının alt seviyelerindeki künkler, dar sekiler ve ayak taşlarından hela-
banyo fonksiyonunda kullanıldıkları anlaşılmaktadır.
Alt kat seviyesinde, ahıra ulaşabilmek için revakın doğu kenarından
itibaren batıya meyilli, moloz taş döşemeli bir rampa hazırlanmıştır (Fotoğraf:
134). Ahır ile koridor ve üst katın bağlantısını sağlayabilmek amacıyla, batı
198- Oda, sahip olduğu konum ve düzenleme itibariyle han görevlilerine ait olmalıdır.
154
kenar kuzey ucundaki odanın kuzey duvarına bitişik konumla batıya yönelen,
1,60 m. eninde dokuz basamaklı bir merdiven yapılmıştır. Ahıra, cephe
aksından biraz batıya kaydırılarak yerleştirilmiş, yekpare düzgün bloklardan
ibaret yan sövelere oturan segment kemerli geniş bir kapı açıklığından girilir.
Ahır; güneydoğu köşesi ½ oranında kuzeye doğru girintili, doğu-batı
doğrultuda uzanan bir çerçevenin içerisine yerleştirilmiş, doğu-batı yönünde
sıralanan kare plânlı yedi ayak ile dört yöndeki duvarlar arasına örülen sivri
kemerlerle her biri haçvari şemada, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı
dört bölümden meydana gelmektedir (Çizim: 15, Fotoğraf: 159). Her bölüm de
güneydoğu köşedeki hariç, kendi içerisinde yine kuzey-güney yönünde
dikdörtgen plânlı, çapraz, geçme tonoz örtülü dörder küçük bölüme ayrılmış ve
böylece toplam onaltı bölümlü bir şema elde edilmiştir199. Güneydeki bölümler
doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen bir koridor biçiminde uzanmakta iken
kuzeydeki bölümler, ayaklarla kuzey duvar arasına devri sıra örülen ara
duvarlarla haçvari şemayı vurgular biçimde sınırlandırılmıştır. Güneydoğu
köşedeki bölüm, alt kata ait doğu kenar kuzey uçtaki odanın bir kısmının
ahırın bu köşesini işgal etmesinden dolayı daha küçük ölçülere sahiptir.
Kuzeydeki bölümlerin tamamı ile güneydeki bölümlerden her iki kenardakiler
geçme tonoz, aradakiler çapraz tonoz, güney doğu köşedeki ise beşik tonoz
örtülüdür. Güney duvara açılmış ve revaka yönelen dört adet pencere, dışta
dikdörtgen biçimli iken içte sivri kemerli mazgal biçimindedir ve her bir
bölümün aksı ortalanarak yerleştirilmiştir. Pencere açıklıkları dışında, batı
kenar güney ucuna yakın konumla mazgal biçiminde bir açıklığın mevcudiyeti
199- Ahır, halen bazı bölümleri briketle örülerek kapatılmış haliyle sebze-meyve
kasalarıyla dolu depo işlevinde kullanılmaktadır.
155
anlaşılmakla birlikte arkası örülerek kapatıldığından işlevi
belirlenememektedir. Ahıra ait ayaklar düzgün kesme taşlardan örülmekle
beraber, 1,66x1,66 m. ölçüleriyle yapıdaki diğer bütün ayaklardan daha
kalındır. Kuzey kenarın üç katlı bir kuruluşa sahip olduğu düşünüldüğünde
ayakların bu kenardaki ağır yükü taşıyabilmek amacıyla kalın yapıldıkları
anlaşılmaktadır. Kemer ve tonoz örgülerinde tuğla kullanılmış, kemerler
birbirine ahşap gergilerle bağlanmıştır. Ayakların bazılarında hayvanların
bağlandığı demir halkalar halen mevcuttur.
Avlu alt kat seviyesinde, kuzey revakının aksını teşkil eden kemer
açıklığının güneyine bitişik konumla ve ayakların doğu-batı kenarlarında
sınırlanan bir çift ikiz çeşme bulunmaktadır (Fotoğraf: 160). Çeşmelerin
arasında 1,30 m.lik bir mesafe bırakılmıştır. Batı taraftaki çeşmenin kilit
taşındaki tarih ibaresinden H.1282/M.1865 yılında yapıldığı anlaşılmakla
birlikte banisi bilinmemektedir.
Cephesinde yer yer bozulmalar bulunsa da halen kullanılmaktadır.
Çeşmeler, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı, cephe görünüşleri itibariyle
kare biçimli ve prizmal bir kütle teşkiliyle inşa edilmiştir (Çizim: 16).
Çoğunlukla iri bloklar halindeki kaba yonu taşlarla örülmüş, fakat kilit
taşları, musluk tablaları mermerden kesilmiş ve kemer ayakları ile kemer
kavsinin yanlarında şpolyen malzeme kullanılmıştır.
Cepheler, masif bir görünüme sahiptir ve gemi teknesi formunda sivri
kemerli yüzeysel birer nişten ibarettir. Kemer alınlıkları cephe yüzeyinden az
bir girinti ile geri çekilerek vurgulanmıştır. Cephelerin ön yüzeyleri düz, alt
yüzleri pahlı bir saçakla sınırlandığı mevcut izlerden anlaşılmaktadır. Batıdaki
çeşmenin kilit taşı, düz satıhlı profille çerçevelenmiş, yüzeyine de barok tarzda
156
bir akantüs yaprağı işlenerek altına ١٢٨٢ (1282) ibaresi yazılmıştır. Musluk
tablası, boyuna dikdörtgen biçiminde yek pare mermerden kesilmiş ve cephe
aksı ortalanmak suretiyle tekne yüksekliği hizasına, yerleştirilmiştir. Düz
yüzeyli dikdörtgen çerçeve içerisine, “V” kesitli bir kanaldan sonra, ince bir
profille dekoratif bir kaş kemer teşkil edilmiş, bu profil her iki kenarda kemer
üzengisinden itibaren devam ettirilerek yukarıda dik açı ile kırılarak dikdörtgen
bir çerçeve meydana getirecek biçimde birbirleriyle birleştirilmiştir. Dekoratif
kemerin içerisine aynı formda fakat daha yüzeysel, ikinci bir kemer profili
yapılmıştır. Köşelikler, üst-yan kenarları dik açılı köşebentleri ise kemer
formuna uygun şekilde profillendirilmiştir. Kemerin hemen aşağısına yüzeyi
işlemesiz bir rozet kabartılmıştır. Musluk tablasının ortasında suyun
akıtılmasını sağlamak amacıyla madeni bir boru içerisine yerleştirilmiş,
pirinçten imal yeni bir lüle mevcuttur.
Doğudaki çeşme de benzer özelliklerde inşa edilmiş ve her ikisinin
arasına, musluk tablaları seviyesinde blok taşlardan kütlesel bir duvar örülerek
bir lüle takılmış ve adeta üçüncü bir çeşme ünitesi meydana getirilmiştir.
Çeşmelerin önüne cepheleri boyunca uzanan, kesme taştan dikdörtgen plânlı
birer tekne hazırlanmıştır. Tekne, kemer ayaklarının önüne birer dinlenme taşı
konulması suretiyle üç bölümlü düzenlenmiştir. Çeşmeler, alaturka kiremit
kaplı muhdes bir sundurma ile örtülmüştür.
Çeşmelerin arkasına, revak ayaklarına bitişik konumla birer hela ünitesi
eklenmiştir. Bunlar yan yana sıralanmış kare biçimi basit birer mekândır ve
geç dönem ilavesidir.
157
c) Bedesten200
Çizim No: 17-19
Fotoğraf No: 161-173
İnceleme Tarihi: 01.08.2001, 15.04.2002, 09.10.2003
Paşa Camii’nin güneydoğu, Taş Han’ın güneyinde yer alır201
(Fotoğraf:41).
İnşa tarihi, kendisine ait kitabesi bulunmadığından kesinleşmemekle
birlikte, Paşa Camii (H.1077/M.1666) ile aynı yıllarda yaptırıldığına dair
bilgiler202 mevcuttur.
200- Eserle ilgili kapsamlı bir çalışma M. Tunçel tarafından yapılmıştır. Tunçel, doktora
tezinde bedestenlerin mimarî özelliklerini değerlendirip tipolojik tasniflerini
gerçekleştirirken Merzifon Bedesteni’ni de etraflıca inceleyip detaylı rölöve çizimlerini
hazırlamış ve geniş bir özetini fotoğraflar eşliğinde yayınlamıştır, tez için bkz.,
Osmanlı Mimarisinde Bedestenler (A.Ü.D.T.C.F., yayınlanmamış Doktora Tezi),
Ankara 1980, s.98-101; yayın için bkz., “Merzifon Bedesteni”, Merzifonlu Kara
Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon), Ankara
2001, s.383-398; yapı hakkında bilgi veren diğer yayınlar için bkz., Gabriel, a.g.e.,
s.73; Erken., a.g.e., s.315-316; K. Kreiser, “Bedesten-Bauten im Osmanischen
Reich”, Istanbuler Mitteilungen, Band 29, Tübingen 1979, s.367-400 (s.391); Cezar,
Typical Commercial..., s.189-190; aynı yazar, Tipik Yapılariyle..., s.253-254; S. Eyice,
“Bedesten”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, 5. C., İstanbul 1992, s.302-311 (s.308).
201- Yapı, Merzifon imar plânında, 30-27.A.a. Pafta, 214 Ada, 34 Parseldedir.
202- Bedestenin inşa tarihi ile ilgili iki farklı görüş bulunmaktadır; Gürbüz, vakfiye ve inşa
hüccet kaydına istinaden “…Seydi Bölüğü Mahallesi’nde oturan Esseyyid Pirî Çelebi
ibn Balı Çavuş tasarrufunda bulunan arsa ile o arsa üzerinde bulunan bakkal, bezaz
ve penbeci dükkanlarını otuzbirbinyediyüzelli akçeye Kara Mustafa Paşa’nın vekili Ali
Ağa’ya satılmış, Ali Ağa tarafından da 1075/1664 tarihinde buraya kargîr bezazistan
ve etrafına dükkânlar binası olan bedesten yaptırılmıştır. Bedestende bulunan
dükkânlar, câmi vakfına gelir kaydedilmek üzere her biri yıllık onikişer akçeye kiraya
verilmiştir…” şeklinde verdiği bilgilerde, bedestenin 1664 tarihinde inşa edildiğini
belirtir, bkz., Gürbüz, “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon...”, s.324;
Gürbüz’ün verdiği bilgiler doğru olmakla birlikte, inşa hüccet kaydının sonundaki
“…saâdetlü paşa hazretlerinin ol sûkda kadîm ve hâdis iştira eyledikleri dükkânların
158
Plânı itibariyle asıl halini büyük ölçüde koruyan bedesten, esas işlevini
yitirdikten sonra uzun yıllar belediye mülkiyetinde kalmış, 1949 yılında
Merzifon Dokumacılar Birliği’ne satılmış203, 1971-72 yıllarında V.G.M.
tarafından204 onarılmış ve müteakiben dokuma atölyesi olarak kullanılmış,
ardından tütün deposu fonksiyonu görmüş, bir müddet halı atölyesi hizmeti
yüklenmiş205, bu sırada muhtelif zamanlarda tadilat görmüş, bir takım ilaveler
her birine onikişer akçe icâre bağlayub defter-i vakfa kayd ve tekrar icâre-i tavîle-i
tecdid idüb ba’de’t-temâmül-akd alınan dükkânların binası hedm ve arsalarına kârgir
bezistân ve etrafına dükkânlar binası içün istizan oldukda ne mikdar dükkân olursa
her bir dükkâna senevî icâre-i kadîmesi olan onikişer akçeyi cânibi-i vakfa edâ şartıyla
binâya izn ve mahtum temessük virdim didikde…Rebiülâhir li sene hams ve seb’în ve
elf…” şeklindeki bilgilerden bedestenin, H.1075/M.1664 yılında inşa edilmediği; ancak
bu tarihte, satın alınan dükkânların yıktırılıp, arsalarına da kârgîr bedesten ve etrafına
dükkânların yapılması için karar alındığı anlaşılmaktadır, krşl., V.G.M.A., 641 No’lu
Vakfiye Defteri, s.121-123; Tunçel ise Kara Mustafa Paşa Camii kitabesini esas
alarak M.1666/67 veya civarında yaptırılmış olabileceğini belirtir, bkz., a.g.m., s.384;
biz de vakfiye kayıtlarındaki bilgilerden hareketle Kara Mustafa Paşa Camii ile aynı
yıllarda inşa edildiğini düşünüyoruz.
203- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/14 No’lu dosyada mevcut bilgilerden,
bedestenin 1890’lı yıllardan 1949 yılına kadar belediye mülkiyetinde bulunduğu,
içerisinde kırkbir parça dolap olduğu ve belediye tarafından sökülerek yerine altı adet
mağaza yapıldığı, daha sonra eski eser sayıldığı için aslî halini korumak ve mimarî
tarzına zarar vermemek şartıyla, 1949 yılında seksenbin lira karşılığında Merzifon
Dokumacılar Birliği’ne satıldığı tespit edilebilmektedir.
204- Bedestenin 1971-72 yıllarında onarıldığına dair bilgiler (Anonim, Cumhuriyetin 50.
Yılında…, s.18) bulunmakla birlikte, onarımın mahiyeti ve niteliği belirlenememektedir;
ayrıca V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/14 No’lu dosyadaki belgelerden,
bedestenin esaslı bir onarımı için hazırlanan ayrıntılı restorasyon projesi ve raporunun
T.C. Kültür Bakanlığı Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun
24.7.1997 gün ve 5388 sayılı kararıyla uygun bulunup onaylandığı anlaşılmakta fakat
henüz gerçekleştirilemediği görülmektedir.
205- Tunçel, 8.10.1978 tarihindeki ziyaretinde bez dokuma tezgâhlarına ait betonarme
temeller ile güney duvara bitiştirilen ahşap konstrüksiyonlu bir asma katın
bulunduğunu, 20.6.1984 tarihi itibariyle tütün balyalarıyla dolu olduğunu ve 10.6.2000
tarihindeki ziyaretinde ise dokuma atölyelerine ait kalıntıların sökülerek zeminin
159
yapılarak günümüze ulaşmıştır. Eser, çamaşır dokuma atölyesi durumunda
halen kullanılmaktadır.
Yapı, ana hatlarıyla kare plânlı, dört yönde de aksa yaklaşık konumla
yerleştirilmiş birer giriş ünitesi ve etrafına sıralanmış toplam otuziki adet
dükkân mekânı ile bunların gerisindeki prizmal ana binadan müteşekkil iki
kademeli bir kütle tertibinde inşa edilmiştir(Çizim: 17-18, Fotoğraf: 161)). İlk
kademeyi teşkil eden giriş ve dükkân üniteleri tonoz örtülü bir dizi eyvan
biçiminde simetrik düzenle ana kütleye bitişik yapılmıştır. İkinci kademe;
beden duvarlarından ibaret büyük bir kare şemanın merkezindeki ikinci bir
karenin köşelerine haçvari plânlı dört ayak yerleştirilip, bunların birbirleri ve
duvarlar arasına örülen sivri kemer açıklıkları ile bağlanması sonucu örtü
sisteminde hepsi eş boyutlarda dokuz kare bölüm meydana gelecek şekilde
düzenlenmiştir; böylece ortaya çıkan kübik üniteli her bölüm de pandantif
geçişli birer kubbe ile örtülmüştür (Çizim: 17).
İnşa malzemesi, düzgün kesme taşlar ile tuğladır. Beden duvarları, ince
ve kaba yonu taşlar ile tuğlaların alternatif yerleştirilmesiyle örülmüş, kapı,
pencere söveleri için bloklar halinde yekpare düzgün kesme taşlar
hazırlanmıştır. Tonoz, kubbe, pandantifler ve kubbe kasnakları tuğla, saçaklar,
ayaklar, iç mekândaki kemerler, portallerin iç ve dış yüzeyleri bütünüyle
düzgün kesme taş örgülüdür. Dükkân ve giriş ünitelerine ait kemerlerde de
çoğunlukla tuğla hakimdir; ayrıca bunların çatı örtüleri alaturka kiremitlerle,
ana mekânın örtü sistemi ise kurşun levhalarla kaplanmıştır.
tesviye edilmiş vaziyette halı atölyesine dönüştürüldüğünü belirtir; ayrıntılı bilgi için
bkz., a.g.m., s.384.
160
Bedestenin cepheleri kütle tertibindeki kademelenmeden farklı olarak
beş kademeli bir görünüme sahiptir (Çizim: 18, Fotoğraf: 162). İlk/alt
kademeyi, yan yana bir dizi halinde sıralanan ve eksenlerdeki giriş ünitelerinin
tonoz üzengi hizasına kadar yükselen dükkân sıraları oluşturur (Fotoğraf: 163-
164); ikinci kademe dükkânların meyilli çatıları ile bunları eksenlerde kesen
giriş ünitelerine ait tonoz örtülü kısmî taşıntılardır; üçüncü kademe, ana mekân
kütlesine ait beden duvarlardır ve ön yüzü düz, altı pahlı kesilen ince-uzun
prizmal taş blokların yan yana dizisiyle elde edilmiş, az çıkıntılı bir profil
halindeki saçaklarla sınırlandırılmıştır; dördüncü kademe, üst kenarları testere
dişi biçiminde bir dizi tuğla sıralı saçak kornişi ile son bulan sekizgen plânlı
prizmal kasnak yüzeyleridir (Fotoğraf: 165); beşinci kademe ise ana mekânı
örten kubbelerdir.
Alt kademedeki dükkân ve giriş ünitelerinin kazandırdığı hareketli cephe
görüntüsü, beden duvarlarında masif karakterli duvar yüzeylerine dönüşür;
ancak az sayıdaki pencere açıklıkları ile üç sıra tuğla, bir sıra düzgün kesme
taşın alternatif dizisiyle yapılmış muntazam duvar örgüsü bu kütleselliği
nispeten bozan unsurlardır. Pencereler, her cephede üçer tane olmak üzere
toplam oniki adettir ve kubbelerle aynı akslara yerleştirilmiş, boyuna
dikdörtgen biçimi birer açıklıktır. Her cephenin ortasındaki pencere açıklığı,
giriş ünitelerinin dükkân sıralarından yüksek olması dolayısıyla diğerlerinden
biraz daha yukarıda ve küçük boyuttadır (Çizim: 18, Fotoğraf: 161-162); her
birine tuğla örgülü sivri kemerle kuşatılan, yüzeysel derinliğe sahip birer alınlık
yapılmış; uçları düzgün kesme söve taşlarına saplanan demir çubuklarla basit
birer şebeke yerleştirilmiştir. Yatay ve düşey sıralı demirlerle kare biçimi gözler
161
oluşturan şebekelerde, çubukların düğüm noktaları prizmatik lokmalarla
bağlanmıştır (Fotoğraf: 165).
Dükkânlar, simetrik bir düzenle ana kütleye bitişik sıralanmakla
beraber, yapının dört köşesindeki kare, diğerleri ise cephe aksları yönünde
dikdörtgen plânlıdır; köşedekiler ve giriş ünitelerinin her iki yanındakiler çift
cepheli tasarlanmışlar ve geçme tonozla örtülmüşlerdir; arada kalan kuzey,
güneydeki dörder dükkân ile doğu, batıdaki altışar dükkân, sivri beşik tonoz
örtülüdür (Çizim: 17). Dükkânların tonoz örtüleri, cephe açıklıklarının formunu
da etkilemiştir; dolayısıyla köşelerdeki çift cepheli dükkânlar segment kemerli,
diğerleri ise sivri kemerli birer açıklığa sahiptir (Fotoğraf: 163); ayrıca kemer
alınları, cephe yüzeyinden biraz geri çekilerek tuğla ile örülmüş ve üzengi
hizasından itibaren her kemerin çevresi bir sıra tuğla ile kuşatılmıştır. Büyük
bir çoğunluğunun muhtelif zamanlarda tadilat geçirerek asıl halinden
uzaklaştığı ve bazı bölümlerinin bir takım ilavelerle kapatıldığı halen mevcut
durumdan206 anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 163, 166). Özellikle, batıdaki giriş
ünitesinin güney kenarında sıralanan dükkânlar ile güneybatı köşedeki
dükkânın tamamen yıkılıp, yerlerine ikişer katlı, betonarme yeni binaların inşa
edilmesi yapıdaki en önemli tahribattır (Fotoğraf: 167) ve bedestenin strüktür
bakımından bütünlüğünü bozmakla birlikte, külliyeye ait tarihî perspektifi de
zedelemiştir207; çünkü bedestenin batı cephesindeki dükkânlar, Paşa Camii
avlusunun doğu kenarındaki dükkânlarla (Fotoğraf: 106); kuzeyindekiler ise
206- Dükkân açıklıklarına ait cephe yüzeylerinin büyük bir kısmı sıvanıp boyanmak
suretiyle esas dokusunu kaybetmiş, bazıları tuğla, fayans gibi çeşitli malzemelerle
kaplanmış, bazı kemer açıklıkları da kepenk, camekân, tabelâ v.b. ilavelerle
kapatılarak, üzengi seviyesinden itibaren farklı malzemelerle dolgulanmıştır.
207- Tunçel, a.g.m., s.385.
162
Taş Han’ın güney kenarında sıralanan bir dizi dükkân ile (Fotoğraf: 115, 161)
simetrik bir düzende yerleştirilerek organik bir çarşı dokusu meydana
getirilmiş, fakat bu tarihî doku yapılan tahribatla önemli ölçüde bozulmuştur.
Giriş mekânları, dört yönde de dükkân sıralarından daha yüksek
yapılarak vurgulanmıştır(Çizim:18, Fotoğraf:164). Beşik tonoz örtülü ünitelerin
cephe açıklıkları, tonoz örtüsüne paralel yarım daire kemerlidir ve doğu
yöndeki hariç kemer alınları, dükkânlardakiyle benzer özelliklerde cephe
yüzeyinden az bir girinti ile geri çekilerek tuğladan örülmüş ve her kemerin
çevresi bir sıra tuğla ile sınırlandırılmış; ayrıca kemer köşeliklerinde de birkaç
sıra tuğla örgüye yer verilmiştir(Fotoğraf: 168). Doğu yöndeki ise hem kemeri
hem de cephe yüzeyi itibariyle, adeta ana giriş cephesi niteliği kazandırılmak
istenircesine diğerlerinden farklı biçimde bütünüyle düzgün kesme taşlarla
örülmüştür. Cephe yüzeylerinin her iki yanı ve üst kenarı, dükkân sıralarındaki
saçakların devamı niteliğinde, ön yüzü düz, altı pahlı kesilen az taşıntılı kesme
taş saçak profiliyle çerçevelenmişlerdir. Aynı tarzdaki birer profilasyon, giriş
ünitelerinin içinde, kısa ve uzun kenarlar boyunca tonoz üzengi hattına
yerleştirilerek, örtü sistemine geçiş vurgulanmıştır(Çizim: 19).
Portallerin dördü de plân, boyut ve düzenleme itibariyle aynı
özelliklerde inşa edilerek, çift söveli ve hem dış, hem iç yüzleri kemerli birer
açıklık şeklinde hazırlanmıştır(Çizim:19). Arazinin meylinden dolayı doğudaki
kapı açıklığına iki, kuzeydeki kapı açıklığına da üç basamaklı bir merdiven
yapılmıştır. Giriş ünitelerine yönelen dış yüzleri, sarı-kırmızı renkli düzgün
kesme taşların alternatif sıralar halinde, birbirine geçmeli silindirik profillerle
örülerek teşkil edilen segment kemerli birer açıklıktır (Çizim: 19, Fotoğraf:
169). Kapı açıklığı, tonoz üzengisine kadar yükselen profilli silmelerle
163
dikdörtgen biçiminde çerçevelenmiş ve kemerin biraz yukarısına da yüzeysel
taşıntıya sahip, enine dikdörtgen biçiminde bir pano yerleştirilmiştir. Her
portalin kemer köşeliklerinde, kilit taşlarında ve panoların alt köşelerine yakın
konumda birbirine benzer özelliklerde rozet ve kabaralar görülmektedir.
Kuzey, güney ve doğudaki portallerde, kemer köşeliklerine ve kilit taşlarına
birer rozet içinde altı kollu yıldız motifi işlenmiş, panolar süslemesiz düz
yüzeyler halinde bırakılmıştır. Kilit taşlarındaki rozetler kabara şeklinde,
köşeliklerdeki rozetler ise sathî oyma biçiminde işlenmiştir. Batı portalinde
ötekilerden farklı olarak kilit taşı ile kemer köşeliklerine kabara biçiminde
kırmızı taşlar kakılarak yerleştirilmiş, panonun alt köşesi yakınlarına da
diğerlerindekiyle aynı tarzda birer rozet işlenmiştir (Çizim:19, Fotoğraf:170).
Güney ve doğu kapılarındaki rozetler tahribata uğramıştır. Kapı kanatları birer
çifttir ve enli, kalın, düz yüzeyli tahtaların yan yana bitiştirilmesiyle yapılmış;
yüzeyleri de kabara başlı iri mıhlarla yatay şeritler halinde tutturulan dövme
demir enli levhalarla kaplanmıştır (Fotoğraf:169). Segment kemer açıklığının
hemen arka yüzüne, kısmen taşıntılı konsol biçiminde “C” kavisli üzengiye
oturtulan lento üzerine yüzeysel derinlikte dekoratif bir kaş kemer yapılmış ve
sağır yüzeyine de dıştakilerle aynı özelliklerde, rozet içinde altı kollu yıldız
motifi işlenmiştir (Çizim: 19).
Portalin iç yüzüne, kapı kanatlarının eni kadar bir aralık bırakılarak,
üzengi seviyesinden itibaren “C-S” kıvrımlı bir yaya sahip sivri kemerli, söveli
ikinci bir kemer açıklığı yapılmış; iç ve dış söveler arasına da profilli
kemer/tonoz örtü sistemi uygulanmıştır (Çizim: 19). Kapı açıklığı kütlesi, iç
mekâna doğru kısmen taşıntılıdır ve giriş ünitesindeki saçak profiline benzer
bir tepelikle sınırlandırılmış; ayrıca üç yönden de düz yüzeyli enli bir silme ile
164
çerçevelenmiştir (Fotoğraf: 171). Cephe düzenlemesi, bütün kapılarda aynı
özellikleri yansıtmaktadır; ancak kuzey ve doğudaki kapı açıklıklarına ait yan
silmelerin aşağısında, dış cephedeki profilli kuşağa benzer şekilde bir
profilasyon208 yapılmak istendiği fakat tamamlanamamış olduğu mevcut
izlerden anlaşılmaktadır.
Yapının geniş hacimli iç mekânının ortasında yer alan kare ünitenin
köşelerine, eşit aralıklarla haçvarî plânlı birer ayak yerleştirilmiş ve örtü sistemi
de bunlarla duvarlar arasına örülen sivri kemerlere oturtulmuştur. Her biri
kübik ünitelerden kurulu ve eş boyuttaki dokuz kare bölüm, pandantif geçişli
birer kubbe ile örtülmüştür (Çizim: 17-18, Fotoğraf: 172-173). Kubbe eteği,
silindirik kesitli taşlardan yapılmış kalın bir profile oturur. Örtü sistemi ve
duvarlar, herhangi bir süsleme unsuru taşımayan ince tabakalar halinde
sıvanarak kaplanmıştır. Sıva tabakasının kısmen döküldüğü bölümlerden,
duvarların dış cephelerdeki gibi alternatif yerleştirilmiş üç sıra tuğla, bir sıra taş
örgüye sahip olduğu, kubbelerle pandantiflerin ise tuğladan örüldüğü
belirlenebilmektedir. Kubbelerin tepelerinde, sonraki dönemlerde mekânı
aydınlatmak amacıyla 50-60 cm. çaplarında birer delik açıldığı; fakat kare
biçimi kalıplar halinde dökülen beton bloklarla tekrar gelişigüzel kapatıldığı209
görülmektedir.
Ayakların her biri oldukça kalın gövdelidir ve iri taş bloklarla örülmüş,
dört köşeli birer kaideye oturmaktadır. Kaideler, farklı büyüklüklerde ve
şekillerde örülmekle beraber bazılarında iri taş bloklar kurşun kelepçelerle
birbirine kenetlenmiştir. Ayaklar ve kemerler tamamiyle düzgün kesme taştan,
208- Profilasyonlar hakkında detaylı bilgi için bkz., Tunçel, a.g.m., s.386.
209- Tunçel, a.g.m., s.387.
165
itinalı bir işçilikle örülmüştür. Kemerler, ayaklarda yatay profillerle
kademelendirilerek hazırlanmış konsollar halindeki üzengi taşlarına; dört
kenardaki duvarlarda ise plaster biçiminde taşıntılı ve aynı profilasyona sahip
konsollara oturtulmuştur (Fotoğraf: 172-173). Pencere açıklıkları, kemerlerin
duvarlardaki sağır yüzeylerinin yukarısına, tepe noktaları pencerelerin üst
kenarını teşkil edecek şekilde yerleştirilmiştir. Pencereler, dış kütledeki düzeni
yansıtmakla birlikte, taban ve yan kenarları meyilli yapılarak, iç mekâna bakan
yüzleri genişletilmiştir.
ç) Paşa Hamamı
Çizim No: 20-21
Fotoğraf No: 174-198
İnceleme Tarihi: 01-02.08.2001, 16.04.2002, 11.10.2003, 19.06.2004
Kara Mustafa Paşa Külliyesi’ne ait olmakla birlikte, külliye tesisindeki
bina bloklarının yaklaşık 400 m. kuzeyinde, Hacı Balı Mahallesi sınırları
içerisindeki doğuya meyilli bir araziye yerleştirilmiştir210 (Fotoğraf: 174);
güneyinde kendi adını verdiği sokak, doğusunda Balı Caddesi, kuzeyinde
Reşit Bey Sokağı uzanmakta, batısında ise küçük bir tepe ve konutlar
bulunmaktadır. Kuzeyine yakın konumla Çay Camii, güneydoğusunda Alaca
Minare Mescidi yer alır.
210- Merzifon imar plânına göre, 30-30 T-d Pafta, 73 Ada ve 9 Parselde yer alan eserin,
külliye mahallinde iki hamam (Çifte Hamam ve Eski Hamam) daha mevcut olması ve
bu hamamın inşasına uygun bir arazinin bulunmaması sebebiyle külliyeye ait diğer
bina bloklarından uzakta inşa edildiği anlaşılmaktadır.
166
Vakfiye ve inşa ferman kaydına211 göre, Kara Mustafa Paşa’nın emriyle
H.1091/M.1680 yılında inşasına başlandığı, soyunmalık kütlesi batı
cephesindeki portalin yukarısına yerleştirilmiş celî sülüs hatlı iki satırlık kitabe
kaydına göre212 de H.1092/M.1681 yılında213 tamamlandığı anlaşılmaktadır.
211- Gürbüz (“Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon…”, s.323-324)’ün, vakfiye
kayıtlarına istinaden “…Sultan Mehmed Han tabe serahu evkafından olan kasaba-i
Merzifon’da vakfının iki hamamı olub lâkin icâresine kifayet itmeyüb kasaba-i
mezburede bir hamamın dahî lüzumu olduğuna…vakf-ı arazi üzerinde malıyla
müceddeden bir hamam bina itmek murad itmekle ol hamam bina olıncak mahallin
mütevellisi vakf ve marifet-i şer’ile ecr-i misli takdir olundukdan sonra bir hamam bina
itdirilmek bâbında emr-i şerifim virilmek recâsına arz itmeğin vech-i meşruh üzere
amel olunmak emrim olmuşdur. Buyurdum ki, vüsul buldukda bu bâbda sadır olan
emrim üzere amel idüb dahi ol hamam bina olıncak mahallin mütevelli-i vakf ve
marifet-i şer’ile ecr-i misli takdir olundukdan sonra malıyla müceddeden bir hamam
bina idüb min ba’de şer’i şerife ve emr-i humayunuma muhalif kimesneye iş
itdirmeyesiz, şöyle bilesiz, alamet-i şerife itimad kılasız. Tahriren f’i evâil-i şehr-i
Recebü’l-mücerreb lî sene ahadi ve tis’în ve elf (H.1091/M.1680)…” şeklinde verdiği
bilgilerden, Sultan Mehmed Han vakfına ait hamamların yetersiz kalması sebebiyle
hamamın inşasına M.1680 yılında başlandığı anlaşılmaktadır; krşl., V.G.M.A., 641
No’lu Vakfiye Defteri, s.59, 126.
212- Bayram (“Tarihin Derinliklerinde...”, s.508)’ın Akyurt’tan naklederek verdiği bilgiler
arasında kitabenin Osmanlı alfabesiyle metni de yer alır. Bu kitabe metninin
transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi ile yazılışı şöyledir:
- Vaka‘a enşee hâze’l-binâ fi zemeni Sultân Muhammed Hân bin es-sultân
İbrahim Hân
- ‘An yed el-sadr-el-âlî Mustafa Paşa el-Merzifônî li seneti’sneyn ve tis’în ve elf
mine’l-hicreti’n-nebeviyye
“Bu binânın inşâsı Sultan İbrahim Han oğlu Sultan Mehmed Han zamanında
büyük vezir Merzifonlu Mustafa Paşa eliyle vâki olmuştur (Sene 1092)”.
Kitabe, sayın Tahsin Saatçi tarafından tekrar okunarak kontrolü ve transkripsiyonu
gerçekleştirilmiştir, kendisine sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Kitabenin farklı okunuş ve
transkripsiyonu için bkz., Yeşil, a.g.t., s.116; Gün, a.g.t., s.56; Gülgen, a.g.t., s.37-38.
213- Binanın inşa tarihine dair Hicrî 1092, Milâdî 1681 senesine tekabül etmektedir (krşl.,
Unat, a.g.e., s.62); halbuki A. Taşan, Merzifon’u genel hatlarıyla tanıttığı iki farklı
çalışmasında H.1092 yılını doğru bildirmesine rağmen, karşılığını yanlışlıkla birinde
(a.g.e., s.30) M.1676, diğerinde (“Tarih Açısından...”, s.5) M.1678 olarak vermiştir;
167
Hamam, plânı bakımından asıl halini büyük ölçüde korumakla birlikte
tespit edemediğimiz muhtelif tarihlerde küçük onarımlar geçirmiş, 1971 yılında
Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce214 kısmen restore edilmiş ve yine birtakım
alelade yapılmış tamirata ait izleri taşıyarak günümüze ulaşmıştır; halen
V.G.M. mülkiyetinde müstecir tarafından işletilmektedir.
Hamam plânında mekânlar, büyük bir “L” şeması içerisine
yerleştirilmişlerdir (Çizim: 20, Fotoğraf: 174-175). Şemanın kısa kolu, kuzeye
yerleştirilmiş soyunmalık ile hemen güneyindeki soğukluk bölümlerinden
oluşur; uzun kolu ise soyunmalık-soğukluk mekânlarının doğu duvarı
hizasından itibaren doğudan batıya ılıklık-usturalık, sıcaklık, su deposu-külhan
olmak üzere sıralanmakta ve kabaca bir dikdörtgen biçiminde
uzanmaktadır215; ayrıca soyunmalık batı duvarının güneyine yakın konumla
yaklaşık 2 m. taşıntı yaparak sıcaklık kuzey duvarının doğu kenarına bitişen
hela ünitelerine ait kütle, plânda bir kademelenme meydana getirmektedir.
Soyunmalık, kare plânlı, kübik gövdeli, sekizgen prizmal bir kasnağa
Erken (a.g.e., s.318) ve Erken’e istinaden Nayır (a.g.e., s.243) da yanlış olarak
M.1678 karşılığını göstermiştir; kitabedeki hicrî yılı, Ş. Uygun (a.g.e., s.27), 1077
(M.1666); Yeşil (a.g.m., s.339) ise 1090 (M.1679) şeklinde hatalı okumuşlardır; ayrıca
Sözen-Arık-Asova v.d. (a.g.e., s.273) ile Aslanapa (a.g.e., s.361), yapıyı hicrî tarih
belirtmeden yine yanlışlıkla M.1676 senesine tarihlendirmişlerdir.
214- Yapının 1971 yılında onarıldığına dair bilgiler (Anonim, Cumhuriyetin 50. Yılında…,
s.18) bulunmakla birlikte, onarımın mahiyeti ve niteliği belirlenememektedir. V.G.M.
Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/22 No’lu dosya muhteviyatındaki belgelerde, binanın
onarım öncesinde çalışır vaziyette fakat tamire muhtaç olduğuna dair çok kısa bilgiler
ve birkaç eski fotoğraf ile rölöve çizimleri de vardır.
215- Yapının yerleştiği alan, kuzey ve doğuda yollarla, batıda kısmen bir tepe ve
konutlarla, güneyde ise bugün herhangi bir kalıntısı bulunmayan ancak mevcudiyeti
bilinen kale dış surları eteklerinden oluşan bir sınır hattıyla kuşatıldığı için, plânın
arazinin topografik yapısına uydurulmak amacıyla “L” şemasında tasarlandığını
düşünüyoruz.
168
oturtulmuş tek kubbe ile örtülü büyük bir mekândır. Soğukluk, soyunmalığın
güney kenarı boyunca doğu-batı yönünde uzanır ve kuzey-güney duvarları
arasında uzanan iki adet sivri takviye kemeriyle üç bölüme ayrılmış, batı
kenardaki bölüm kubbe, diğer ikisi birer aynalı tonozla örtülmüştür. Bu
mekânın batı duvarında güney kenarına yakın bir kapı ve kuzey-güney
doğrultuda dikdörtgen plânlı, çapraz tonozlu bir aralık vasıtasıyla bağlantılı
hela ise kuzey-güney doğrultusunda uzanarak uzun kenarı soyunmalık, kısa
kenarı sıcaklık yanına bitiştirilmiş dikdörtgen plâna sahip, beşik tonoz örtülü,
üç bölümlü bir hacimdir. Ilıklık, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen
plânlıdır ve doğu-batı duvarları arasına bir yayvan-sivri takviye kemeri örülerek
iki bölüme ayrılmış, kuzeydeki bölüm kubbe, güneydeki ise aynalı tonozla
örtülmüştür. Ilıklığın güneyine, kare plânlı, kubbe örtülü usturalık mekânı
yerleştirilmiştir. Sıcaklık, büyük bir kare çerçeve içerisine merkezi bir sekizgen
ve akslardaki dört eyvan ile köşelerdeki kare biçimi halvet hücrelerinin haçvari
şema düzeninde yerleştirilmesiyle plânlanmıştır. Merkezi mekân ve halvetler
kubbe, eyvanlar ise aynalı tonoz birer örtüye sahiptir. Su deposu, sıcaklığın
batı yanı boyunca iki bölüm halinde uzanır ve güneydeki küçük bir bölümü216
kare, diğeri ise kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı olup baştan başa bir
beşik tonozla örtülmüştür. Su deposunun batı kenarına bitişik konumla,
duvarları tuğla örgülü, batıya meyilli çatısı alaturka kiremit kaplı muhdes bir
müştemilat yapılmıştır ve halen odun-kömür deposu vazifesinde
kullanılmaktadır. Müştemilatın güneydeki küçük bir bölümü daha yüksektir ve
216- Bu ünitenin ikinci bir su deposu işlevinde kullanıldığı anlaşılmakla birlikte örtü
sistemi belirlenememektedir.
169
sac levhalarla örtülüdür. Yapının güney cephesi büyük ölçüde yol kotunun
altında kaldığından kısmen görülebilmektedir (Fotoğraf: 175).
İnşa malzemesi az miktarda mermer, çoğunlukla düzgün kesme ve
kaba yonu taşlar ile tuğladır. Soyunmalık beden duvarları, doğu ve güney
cepheler ile saçaklarda bütünüyle düzgün kesme taş; kubbeler, geçiş
elemanları, tonozlar ve kemerler tuğla; kubbe kasnakları, sıcaklığın kuzey
cephesi, su deposunun kuzey-batı cepheleri ile hela mekânına ait taşıntılı
kütlenin batı cephesinde kaba yonu taş-tuğla; külhan ağzında kaba yonu taş;
zemin kaplaması, kurnalar, havuz-su haznesi ve kitabede mermer
kullanılmıştır; örtü sisteminde soyunmalık bölümünün kubbesi kurşun
levhalarla, üçgen biçimi çatı yüzeyleri alaturka kiremitlerle kaplıdır, diğer
birimler ise asıl halinde yine alaturka kiremitlerle kaplı olduğu eski bir
fotoğraftan217 anlaşılmakla birlikte halen çimento harcıyla yapılmış beton
kaplamalıdır.
Hamamın yerleşim düzeninde, “L” şemanın kısa (kuzey) kolunu teşkil
eden soyunmalık ile doğu-batı yönünde uzun kolunu oluşturan öteki
mekânlara ait hacimler birbirine bitişik iki ayrı kütle halinde algılanmakla
birlikte, görünüş bakımından ortak özellikler sergiler. Soyunmalık, beden
duvarları daha yüksek kübik kuruluşlu kütlesiyle binanın bütününe hakim
görünümdedir. Güney yanındaki soğukluk dahil, doğu-batı yönünde sıralanan
diğer mekânlara ait kütle ise basık görünüşlüdür (Fotoğraf: 174). Soyunmalık
cepheleri ana hatlarıyla dört kademeli bir düzenlemeye sahiptir (Fotoğraf: 176-
177). Birinci kademeyi beden duvarları oluşturur ve kübik kütlenin üst
217- Fotoğraf için bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/22 No’lu dosya.
170
köşelerde pahlanmasıyla ortaya çıkmış üçgen biçimi çatı yüzeylerine ait saçak
frizlerinde son bulur. Bunlar arasında yükselen ikinci kademe, sekizgen
prizmal kasnaktır ve üst kenarlarını çepeçevre dolanan saçak frizi ile
sınırlandırılmıştır. Üçüncü kademe ise cepheleri biraz geriye çekilerek
yerleştirilen, onikigen prizmal ikinci bir kasnaktan ibarettir ve üst kenarları yine
aynı özelliklerde bir saçak dizisiyle çerçevelenmiştir (Fotoğraf: 178). Dördüncü
kademeyi, soyunmalık kütlesinin yapıya hakimiyetini vurgularcasına yükselen
tek kubbeli örtü sistemi meydana getirmiştir. Saçaklar, az çıkıntılı bir friz
halinde, ön yüzeyleri düz, alt yüzleri pahlı kesilen ince-uzun prizmal taş
blokların yan yana sıralanmasıyla elde edilmiştir. Hamamın soğukluk, ılıklık,
sıcaklık, ve diğer hacimlerinden müteşekkil kütle, soyunmalık bölümüne göre
alt seviyede, yayvan ve daha basık dikdörtgen prizmal bir görünüşe sahip
olmakla birlikte, sıcaklığın batı kenarındaki su deposuna ait kütle, hem
soyunmalık hem de diğer mekânlardan daha alçak seviyededir (Fotoğraf:
174). Soyunmalık kütlesini sınırlayan saçak frizleri, bütün cephe ve kubbelerin
üst kenarlarını da aynı şekilde çepeçevre dolanmaktadır. Soğukluk, ılıklık-
usturalık, sıcaklık ve halvet mekânlarına ait kubbelerin sekizgen kısa birer
kasnağa oturduğu, cephe görünüşlerinden algılanabilecek durumdadır; fakat
örtü sistemi itibariyle kubbeler ve diğer bölümlerde kullanılan tonozlar, çimento
harcından hazırlanmış kalın bir beton tabakasıyla kaplandığı için bazı
tümsekler şeklinde seçilebilmekte; hatta aralarındaki yüzeyleri örten tümseğin
meyli ortaya doğru gittikçe artmakta ve merkezdeki sıcaklığa ait kasnağı
neredeyse tamamen kapatmaktadır (Fotoğraf: 174-175). Bunlardan bir kısmı
arasında da tüteklikler yükselmektedir. Her bir bölüme ait ışık delikleri fil gözü
171
biçiminde taşıntılı yüzeyler halinde belirginleştirilmiştir. Su deposunun tonozu
ise kalın bir toprak tabakasıyla kaplıdır.
Soyunmalığın beden duvarları ile ikinci kütlenin doğu ve güney
cepheleri bütünüyle ince derzli düzgün kesme taş işçiliğine sahiptir (Fotoğraf:
177, 179). Kubbe kasnakları esasen üç sıra tuğla, bir sıra düzgün kesme-kaba
yonu taşın alternatif örgüsünü; ikinci kütleye ait kuzey ve batı cepheler ile
taşıntılı hela kütlesinin batı duvarının güneydeki büyük bir bölümü belli bir
yüksekliğe kadar kaba yonu taş, yukarısı ise iki-üç sıra tuğla, bir sıra kaba
yonu taşın dönüşümlü örgüsünü yansıtmakla beraber, bu kütlenin kuzey
cephesi ile batı duvarının kuzey kenarı soyunmalık duvar örgüsünün devamı
niteliğinde düzgün kesme taş örgülüdür (Fotoğraf: 174, 176). İkinci kütlenin
taş-tuğla örgülü duvar yüzeylerinde yatay tuğla sıralarının aralarına yer yer
dikey tuğla yerleştirilerek taşların çerçevelendiği ve köşe bağlantılarında kaba
yonu kesme taşlar kullanıldığı görülmektedir (Fotoğraf: 180). Ancak
duvarlardaki belirgin malzeme ve teknik farklılıkların, zamanla yapılmış tamirat
değişiklikleri sonucu ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Nitekim ikinci kütlenin
kuzey duvarındaki tuğla dolgular, soyunmalık kubbesine ait onikigen kasnağın
yenilenmiş tuğla dizileri ile doğu ve güney kenarlarındaki dökülmüş sıva izleri,
diğer kubbe kasnaklarının da esasen taş-tuğlanın dönüşümlü yerleştirilerek
örülmesine karşın, halen tuğla malzemeyle yapılmış dolgudan ibaret duvar
örgüsü ve bunların büyük bir kısmının üst örtüyle beraber çimento harcıyla
sıvanması geç dönem müdahalelerinin sonucu olmalıdır.
Cepheler, belirli bir kısımdaki taş-tuğla malzemenin dönüşümlü
yerleştirilmesiyle elde edilmiş duvar örgüsü dışında tamamen masif
karakterlidir ve sadece doğu cephede, beden duvarlarının orta kısmına, cephe
172
aksına göre simetrik bir düzenle aynı hizada yerleştirilmiş iki adet pencere
açıklığı bulunmaktadır (Fotoğraf: 177). Pencereler, kırmızı renkli yekpare
düzgün kesme söve taşlarıyla çerçevelenen boyuna dikdörtgen biçiminde, eş
büyüklükte birer açıklıktır ve duvar örgüsündeki malzemeyle aynı özelliklerde
fakat küçük bloklar halindeki kesme taşlarla örülmüş sivri kemerli yüzeysel
birer alınlığa sahiptir (Fotoğraf: 181). Pencere şebekeleri, eşit aralıklarla yatay
ve düşey sıralı, iki ucu sövelere saplanan kalın çubuk demirler kullanılarak ve
kare biçimi gözler oluşturacak şekilde hazırlanmış; düğüm noktaları ise
prizmatik lokmalarla bağlanmıştır. Soyunmalık kütlesinin kuzeydoğu,
kuzeybatı köşeleri ile binanın güneydoğu köşesi alt kısım itibariyle belirli bir
yüksekliğe kadar pahlanmış ve üst bölümüne üç sıra halinde mukarnaslı bir
kavsara yapılmıştır (Fotoğraf: 182); ayrıca soyunmalığın kuzey ve doğu
cephelerinin muhtelif yerlerine küçük oyuklar biçiminde kuş yuvaları açılmıştır.
Doğu cephenin soyunmalıktan itibaren ikinci kütleye ait beden duvarlarının üst
kenarlarında, birkaç sıra tuğla örgü ile yükseltilerek bunların yüzeyine eşit
mesafelerde yerleştirilmiş dört adet çörten bulunmakla birlikte asıl halinde
saçak seviyesinde oldukları mevcut izlerden anlaşılmaktadır. Güney cephenin
büyük bir bölümü, yolun doğudan batıya doğru artarak devam eden meylinden
dolayı toprak seviyesinden aşağıda kalmaktadır ve örtü sistemine geçişi
engellemek amacıyla beden duvar üzerine yaklaşık 2 m. yüksekliğinde, tuğla
malzemeyle bir parapet örüldüğü görülmektedir (Fotoğraf: 179). Batı cephede
alt seviyenin orta bölümüne, yarım daire kemerli büyük bir nişle kuşatılarak, iri
bloklar halindeki kaba yonu taş örgüyle yapılan külhan ağzı yerleştirilmiştir.
Külhandan kaynaklanan yoğun is tabakası ve bakımsızlıktan dolayı duvar
örgüsü zorlukla seçilebilmektedir. Daha önceleri soyunmalık kütlesinin batı
173
cephesinde, beden duvarının yarı seviyesine kadar yükselen ve hela kütlesine
bitiştirilmiş, alaturka kiremit örtülü sundurma çatılı, kerpiçten yapılmış muhdes
bir giriş mekânı bulunduğu eski fotoğraf ve rölöve çizimlerinden218
belirlenebilmekle birlikte geç bir dönemde ortadan kaldırıldığı anlaşılmaktadır.
Eserin kapısı, soyunmalık mekânının batı cephe aksı ortalanarak, az
taşıntılı, dikdörtgen biçimi bir kütle yüzeyine yerleştirilmiş; yekpare düzgün
bloklardan ibaret yan söveler ve birbirine geçmeli düzgün kesme taş örgülü
segment kemerle kuşatılmış bir açıklıktır (Çizim: 21, Fotoğraf: 183). Kemer
alnındaki taşların bir kısmı sökülerek buraya üç gözlü küçük birer pencere
açılmıştır. Kapı açıklığı, dikdörtgen biçimi bir bordür halinde iki yan ve üst
kenarı dolaşan silme kuşakları ile çerçevelenmiştir. Taşıntılı kütlenin silmeli
kuşağa kadar kenarlarını teşkil eden dış bordür, 80 cm. genişliğinde düz bir
yüzeye sahiptir. Profiller ise içeri doğru dik açılı bir kanal, bir kaval silme, bir
ince düz silme ve yan yana iki adet içbükey kesitli silme kademelerinden sonra
düz yüzeyli bir bordür şeklinde sıralanmıştır. Kapı kemerinin biraz yukarısına,
beyaz mermerden hazırlanmış enine dikdörtgen bir pano içerisine, yüzeyden
oyularak kabartılmış, iki dar kenarı dekoratif kaş kemer biçiminde yapılan,
simetrik görünüşlü iki kitabelik levhası yerleştirilmekle birlikte yüzeyi
işlenmeden bırakılmıştır. Kemer köşeliklerinin ortadaki hariç her iki kenarına
da düz yüzeyli ikişer adet rozet kabartılmıştır. Bu panonun etrafı kırmızı renkli
düzgün kesme taşlarla dar bir çerçeve halinde örülerek adeta vurgulanmak
istenmiştir. Silmeli kuşağın 25 cm. yukarısına ise enine dikdörtgen biçiminde
yine beyaz mermerden kesilmiş inşa kitabesi yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 184).
218- Bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/22 No’lu dosya.
174
Kitabe levhası, etrafı oyularak kabartılan harflerle ince-düz bordürler
kullanılarak iki satır halinde yazılmış; bordürlerin dar kenarları sathi derinlikte
ters kavisli dekoratif kemerlerle şekillendirilmiştir. Alttaki bordür tek bir yazı
şeridi halinde iken üstteki bordür simetrik görünüşlü iki kartuş biçiminde
düzenlenmiş ve kartuşların ortasına üst üste birer rozet kabartılmış, üstteki
rozete altı kollu yıldız çiçeği, alttakine oniki kollu bir çiçek motifi işlenmiştir.
Segment kemerli kapı açıklığına demirden hazırlanmış dikdörtgen bir
çerçeveye bağlantılı, ince demirden kesilmiş muhdes bir çift kapı kanadı219
yerleştirilmiş ve her biri simetrik düzenli bir çift halinde iki bölüme ayrılmıştır.
Boyuna dikdörtgen biçimindeki ikişer yüzeye sahip kapı kanatlarının üst
bölümü biraz daha kısadır ve bunlar camlı birer pencere şeklinde
değerlendirilerek lama demirlerinden yapılmış şebekeye sahiptir. Şebekeler,
üçer adet düşey konumlu ince demir çubuklarla boyuna dikdörtgen biçimi dört
göze ayrılmış ve her birinin alt kısmı “S” kıvrımlı, simetrik bir çift lama demiri
bağlanarak süslenmiş, yukarı kısmı ise sırtı üst çerçeveye dayanarak
yerleştirilen, uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde birer lama demiri ile
şekillendirilmiştir. Kanatların alt bölümü düz yüzeyli dikdörtgen biçimi birer
panodan ibarettir.
Soyunmalık, tek kubbeyle örtülü kübik hacimli büyük bir mekândır
(Fotoğraf: 185). Kubbe, üçer dilimli dört tromptan ibaret köşe geçişleri ve
cephelerdeki teğetli birer sivri kemer ile teşkil edilmiş sekizgen kaideye oturur.
Tromp ağızları dört cephedeki kemerle aynı formdadır ve bütün kemerler
yüzeysel taşıntıya sahiptir. Trompların alt bölümüne küçük birer köşe üçgeni
219- Kapı kanatları geç dönem eseridir ve daha öncekiler hakkında hiçbir bilgi mevcut
değildir.
175
yerleştirilmiştir. Kubbe eteği az girintili, dar bir kademe halindedir ve fistolu bir
kuşak ile bezenmiştir(Fotoğraf: 186). Kubbenin ortasına altıgen biçiminde
büyükçe bir aydınlatma deliği açılmıştır. Örtü sistemi ile duvarlar herhangi bir
süsleme unsuru taşımayan düz sıvalı yüzeyler halindedir. Duvarların üst kısmı
beyaz badanalı, alt kısmı ise mavi renkte boyalıdır ve az sayıdaki kapı,
pencere açıklıkları ile bir dolap nişi dışındaki yüzeyleri itibariyle oldukça masif
karakterli bir görünüşe sahiptir. Pencereler, dış görünüşlerine benzer
biçimdedir; soyunmalık kapısı, segment kemer ardındaki duvar kalınlığınca
yapılmış esasen sivri kemerli bir açıklığa sahip olmakla birlikte onarımlar
sonucu asıl görünüşü bozularak günümüze ulaşmıştır. Kemer alnı, az bir
girinti ile belirginleştirilmiştir. Kapı açıklığını kapatan alüminyum iskeletli, cam
pencereli bir çift kapı kanadı yakın tarihlerde yapılmış olmalıdır. Kapı
açıklığının kuzeyinde, duvar yüzeyinde dikdörtgen bir girinti yapan yarım daire
kemerli büyük bir dolap nişi mevcuttur (Fotoğraf: 185). Soyunmalık güney
duvarında batı kenara yakın konumla, üst kısmı basamak gibi kademelenen
ve tepede birbirine bağlanan sathi derinlikteki bir niş içerisinde sivri kemerli
açıklığa sahip soğukluk kapısı yer alır (Fotoğraf: 187). Soyunmalık zemini enli-
uzun mermer220 levhalarla kaplıdır ve ortasında asıl halinde mermerden
yapıldığı anlaşılan fakat halen fayans kaplı oniki kenarlı, prizmal gövdeli bir
havuz-su haznesi bulunmaktadır. Havuzun ortasına dışı yarı küre biçiminde
şekillendirilmiş ve içi de aynı formda oyularak yapılmış bir fıskiye çanağı
220- Hamamdaki eski mermer kaplamaların izinsiz bir müdahale ile son yıllarda
sökülerek, yenilerinin döşendiğine dair bazı bilgiler (V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.
05.04.01/22 No’lu dosyada) mevcuttur ve asıl halinde var olduğunu düşündüğümüz
havuzla bağlantılı su kanallarının da yeni mermerler döşenirken kapatıldığı
anlaşılmaktadır.
176
yerleştirilmiştir. Soyunmalık duvarlarının batı kenar kuzey bölümü ile kuzey
kenar batı bölümünün bir kısmı hariç dört kenarını da geç dönemlerde fayans
kaplanmış yüksek ve enli sekiler221 çevrelemektedir. Doğu kenardaki sekinin
üzerine ahşap iskeletli soyunma kabinleri oturtulmuştur. Kuzey, güney ve
doğudaki sekilere, doğu kenardaki sekinin her iki ucuna bitiştirilerek
hazırlanmış, zeminle aynı biçimde mermer kaplamalı, doğuya doğru dörder
basamakla yönelen birer merdivenle çıkılmaktadır; ayrıca güneydeki sekinin
orta bölümüne tek basamaklı, batıdaki sekinin kuzey kenarına da ortadaki
diğerlerinden daha yüksek üç basamaklı birer merdiven yapılmıştır. Kapı
açıklığının kuzey kenarına bitişik konumla yerleştirilen ahşap iskeletli
camekândan ibaret ufak hacimli bir bölme müstecir tarafından
kullanılmaktadır. Kuzeybatı köşede, döşeme kotundan alt seviyede yer alan,
doğu-batı yönünde dikdörtgen biçiminde uzanan havlu kurutma ocağına ait
ızgaralar görülmektedir (Fotoğraf: 185).
Soğukluk mekânı, soyunmalık hacminin güney duvarına paralel
biçimde, kapı açıklığının batı kenarına kadar doğu-batı doğrultusunda “L”
plânla uzanır. Kuzey-güney duvarları arasına simetrik bir düzenle örülen ve
doğudaki daha enli iki adet sivri kemer açıklığı ile üç bölüme ayrılmıştır. Kısa
kolu teşkil eden doğudaki bölüm, esasen doğu-batı yönünde kareye yakın
dikdörtgen plânlıdır ve güney kenarı, sıcaklık kütlesine ait kuzey duvarı
hizasından biraz geri çekilerek yerleştirildiğinden diğerlerine göre daha büyük
bir hacim elde edilmiş ve “L” biçimindeki plân şeması ortaya çıkmıştır. Bu
bölümlerden batıdaki kubbe, diğerleri ise birer aynalı tonozla örtülmüştür
221- Erken (a.g.e., s.319), sekilerin altında sıcak küllüklerinin bulunduğunu belirtir; ancak
bunlar, fayansla kaplanması sonucu günümüzde görülememektedir.
177
(Fotoğraf: 188). Batı bölümde kubbeyi oturtabilmek için kuzey, güney ve batı
yönlerde de aynı görünüşte, yüzeysel birer kemer kullanılarak kare kaide teşkil
edilmiştir. Kubbe, az girintili ve dar bir kademe ile oturtulmuş ve köşe geçişleri
ikişer üçgen yüzeyden meydana getirilmiş pandantifle sağlanmıştır. Göbek
kısmına daire biçiminde bir ışık deliği açılmıştır. Tonozlar, duvar kenarlarından
biraz içeride dar bir kademe ile yerleştirilmiş ve doğudaki doğu-batı yönünde,
ortadaki ise kuzey-güney yönünde dikdörtgen biçiminde birer ayna yüzeyi ile
tamamlanmıştır. Tonoz aynalarından doğudakine yan yana iki adet,
ortadakine ise merkezdeki daha büyük ve dört eksendeki küçük olmak üzere
beş adet daire biçimi ışık gözü yerleştirilmiştir. Örtü sistemi ve duvar yüzeyleri
düz sıvalı olmakla birlikte duvarların üst kısmına beyaz badana, alt kısmına
mavi renkte boya yapılmıştır. Batı duvarın yukarı kısmında mekânın aksı ile
ortalanarak yerleştirilen bir mazgal pencere vardır. Soğukluk mekânına açılan
kapılar, kuzey, güney ve batı duvarlarda olmak üzere üç adettir ve hepsi de
sivri kemerlidir. Kuzeydeki kapı batı kenara yakın yerleştirilmiştir ve
soyunmalık bağlantısını sağlar; ayrıca soyunmalık cephesindekine benzer
özelliklerde kademeli bir niş kompozisyonuyla hazırlanmıştır. İkinci kapı
doğudaki bölümün güney duvarının batı ucunda yer alır ve ılıklık mekânına
açılır. Batı duvarın güney kenarındaki kapı ile hela hacmine bağlantılı ufak bir
ara mekâna geçilir. Kapı açıklıklarının bulunduğu bölümler hariç soğukluk
mekânının kuzey, doğu duvarlarına “L” biçiminde bitiştirilerek biraz yüksekçe
yapılmış sekiler222 vardır ve alın duvarlarına derinlemesine dikdörtgen plânlı
222- Yeşil (a.g.m., s.339), sekilerin yüksek ve geniş olduğunu belirterek hamamda keçe
imalatı yapıldığını ileri sürmektedir; ancak bunu doğrulayacak hiçbir bilgi bulunmadığı
178
küçük nişler açılmış, yüzeyleri de geç dönemlerde çimento harcıyla
şaplanmıştır (Fotoğraf: 189). Sekinin batı kenardaki beden duvarına
yaslanmayan ucu sıvandığı için malzemesi belirlenemeyen kısa boylu,
yekpare bir blokla sınırlandırılmıştır. Aynı özellikteki bir blok kuzey kenar
ortasına da yerleştirilerek seki iki bölüme ayrılmıştır. Öte yandan güneydeki
kapı açıklığının doğu kenarına dinlenme taşı niteliğinde kübik bir mermer
kütlesi223, sekilerin orta hizası önüne de dikdörtgen şeklinde yekpare blok
mermerden kesilmiş birer basamak yerleştirilmiştir. Zemin, mermer levhalarla
kaplanmış ve güneydeki kapı açıklığının doğu kenarından itibaren doğuya
doğru bir basamak kadar yükseltilerek kademelendirilmiştir. Batı duvarındaki
kapı ile bağlantılı ara mekân, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı ve
çapraz tonoz örtülüdür. Tonoz yüzeyinde ortadaki bir ışık gözünün etrafına
akslar ile ortalanarak yerleştirilmiş birer adet olmak üzere toplam beş adet
dairesel görünüşlü ışık gözü mevcuttur. Mekânın batı duvarının kuzey
kenarındaki kademeli niş içerisinde yer alan sivri kemerli kapı açıklığı helaya
geçit verir. Hela, ana hatlarıyla kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlı,
beşik tonoz örtülü uzun bir mekândır. Kuzey ve güney kenarlara yakın
konumla doğu-batı duvarlar arasına örülen yaklaşık 2 m. yüksekliğinde ince
ara duvarlar ile yandakiler eş büyüklükte doğu-batı yönünde dikdörtgen,
ortadaki diğerlerinden daha büyük ölçülerde ve kuzey-güney yönünde
dikdörtgen plânlı üç hacim elde edilmiştir. Kuzey ve güneye simetrik düzenle
karşılıklı olarak yerleştirilmiş bu hela ünitelerine geçiş ise ara duvarlara
gibi sekilerin yapısının keçe imâl edildiğini göstermesine yeterli olamayacağını
düşünmekteyiz.
223- Yeşil (a.g.m., s.339), mermer bloğun üzerinde H.1215 (M.1800) yazdığını belirterek
bir fotoğrafını (a.g.t., R.107) vermekte ve onarımlarla ilişkilendirmektedir.
179
eksenden biraz batıya kaydırılarak açılan sivri kemerli birer kapı ile
sağlanmıştır (Fotoğraf: 190). Tonoz yüzeyine bir sıra halinde aynı ölçülerde ve
eşit mesafelerde, kuzey-güney yönünde dikdörtgen şeklinde üç adet pencere
açılarak bunların her birinin doğu kenar kuzey ucuna da daire biçimi birer ışık
gözü yerleştirilmiştir. Ara mekânın duvarları yarı seviyesine kadar mavi boyalı,
yukarısı beyaz badanalı, hela ünitesinin duvarları ise 1,5 m. yüksekliğe kadar
fayansla kaplıdır.
Ilıklık mekânı, soğukluk bölümüne dik uzanan kuzey-güney
doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Doğu-batı duvarları arasına örülen yayvan-
sivri kemer açıklığı ile yaklaşık eş büyüklükte iki kare bölüme ayrılmış ve
bunlardan güneydekine aynalı tonoz, kuzeydekine ise kubbe örtülmüştür
(Fotoğraf: 191). Kubbeyi oturtabilmek için doğu, batı ve kuzey duvarlarda
diğeri ile aynı görünüşte, yüzeysel birer kemer kullanılarak kare bir kaide teşkil
edilmiş; köşe geçişleri de ikişer üçgen yüzeyden meydana getirilmiş
pandantifle sağlanmıştır. Kubbe eteği az girintili dar bir kademe halinde
şekillendirilmiştir. Pandantiflerin üçgen yüzeylerine ait kırılma noktaları kubbe
kavsinde de kısmen devam etmiş ve ortaya yarı yüksekliğine kadar sekiz
dilimli bir kubbe görünüşü çıkmıştır. Merkezdeki ışık gözü etrafına bir
sekizgenin köşelerine rastlayacak biçimde yerleştirilmiş, eş büyüklükte sekiz
adet daire biçimi ışık gözü bulunmaktadır. Aynalı tonoz, duvar yüzeylerinden
biraz içeride dar bir kademe ile yapılmakla beraber, doğu-batı yönünde
dikdörtgen bir ayna yüzeyine sahiptir. Tonoz aynasına aynı hizada sıralanan
üç adet dairevi ışık deliği açılmıştır. Örtü sistemi ve duvarlar düz sıvalı
yüzeyler halinde olmakla birlikte alt kısım mavi boyalı, üst kısım beyaz
badanalıdır. Ilıklık mekânında kuzey, güney ve batı duvarlarda olmak üzere üç
180
adet sivri kemerli kapı açıklığı görülür. Kuzeydeki kapı, batı kenara yakın
konumdadır ve soğuklukla bağlantılıdır. Batı duvarın güneye yakın kısmındaki
kapıdan sıcaklık mekânlarına geçilmektedir; güney duvarın orta bölümündeki
kapı ise usturalık hacmine açılır. Batı ve güneydeki kapı açıklıkları, duvarın
her iki yüzünde de kademeli niş içerisinde yer almaktadır (Fotoğraf: 192).
Mekânın doğu duvarına bitişik konumla, güneydeki küçük bir bölümünün dik
açı ile kırılarak daralması sonucu “L” biçiminde uzanan bir basamak kadar
yüksekliğe sahip seki bulunmaktadır; ayrıca biraz yüksekçe yapılmış fakat çok
dar ikinci bir seki de yine aynı kenar boyunca uzanmaktadır ve bunlarla birlikte
zemin mermer levhalarla kaplanmıştır. Sıcaklık kapısının güney yanındaki
duvarda yarım daire kemerli ufak bir niş mevcuttur. Nişin orta seviyesine bir
musluk takılıp önüne de enli bir kaide üzerine yüksekçe bir tekne yapılarak
muhdes bir çeşme meydana getirilmiş ve hem yüzeyleri, hem de yaslandığı
duvar bölümüne fayans kaplanmıştır (Fotoğraf: 192). Ilıklığın güney kenarında
yer alan usturalık, kare plânlı, kübik hacimli bir mekândır ve ikişer üçgen
yüzeyden teşkil edilmiş pandantifli kubbe geçişleri ile örtü sistemi bakımından
ılıklık hacminin kubbeli bölümüyle aynı özelliklerde düzenlenmiştir. Duvarlar
1,20 m. yüksekliğe kadar fayansla kaplıdır. Kuzey duvarı ortasındaki kapı
açıklığının iki yanına dikdörtgen plânla girintili, oldukça yüksek sivri kemerli
birer niş yerleştirilmiştir. Mekânın güneydeki büyük bir bölümü, geç
dönemlerde gerçekleştirildiği anlaşılan tadilat sonucu, “T” biçiminde
yerleştirilen 2 m. kadar yükseklikteki tuğla örgülü ince ara duvarlar ile kuzey-
güney yönünde dikdörtgen plânlı iki eşit hacme224 ayrılmıştır. Bu hacimlere
224- Bu hacimlerin asıl halinde de bulunduğunu düşünmekteyiz.
181
geçiş ara duvar ortalarına açılmış düz atkılı birer kapı ile sağlanmıştır. Doğu,
batı ve güney kenarlarda olmak üzere “U” şeması ile yerleştirilen bir seki,
duvarlara bitişik uzanmaktadır.
Sıcaklık, esas itibariyle kare bir çerçevenin merkezini teşkil eden büyük
bir sekizgenin ana aksları ortalanarak yerleştirilmiş haçvari konumda dört
eyvan ile köşelere oturtulmuş eş büyüklükte birer halvet hücresinden meydana
gelen simetrik bir plânla düzenlenmiştir. Merkezi mekân ve halvet hücrelerinde
birer kubbe, eyvanlarda ise aynalı tonoz örtü sistemi kullanılmıştır. Sekizgen
şemanın ana akslardaki eyvanlara paralel uzanan kenarları, ara yönlerdeki
diğer kenarlardan yaklaşık bir misli daha uzundur. Kısa kenarları teşkil eden
duvarların orta bölümüne köşe halvetlerinin kapı açıklıkları ile iki yanına birer
niş yerleştirilmiştir. Uzun kenarlara bitişik eyvanlar ise dikdörtgen plâna
sahiptir ve merkezi mekânla bağlantısı teğetli birer sivri kemer açıklığı ile
sağlanmıştır (Fotoğraf: 193). Doğudaki eyvanın ekseninde ılıklıkla bağlantılı
kapı bulunmaktadır; bu açıklıkla aynı aksı paylaşmak üzere batıdaki eyvan ile
su deposunu ayıran ara duvarına yaklaşık 2 m. yükseklikte, yarım daire
kemerli küçük bir niş içerisinde ve aynı kemer formunda gözetleme penceresi
açılmıştır. Güneydeki eyvanın aksında takriben 1,5 m. yükseklikte, yüzeysel
taşıntılı boyuna dikdörtgen bir çerçeve ile kuşatılmış, sathi derinlikte sivri
kemerli bir niş görülmektedir. Üzengi hattının ortasına, muhtemelen yüzeyinde
altı kollu yıldız çiçeği bulunan bir rozet işlendiği yapılan badanalara rağmen
güçlükle seçilebilmektedir. Kısa kenarların orta bölümlerine, diğerleriyle
benzer biçimde üst kısmı basamak gibi kademelenen ve tepede birbirine
bağlanan sathi derinlikte birer niş hazırlanmış ve bunun yüzeyine sivri
182
kemerli225 halvet kapıları açılmıştır; ayrıca kapı açıklıklarının her iki yanına da
dikdörtgen plânla girintili, dar-uzun birer sivri kemerli niş yerleştirilmiştir
(Fotoğraf: 194). Niş kavsaraları, sırtları ince profillerle vurgulanmış dört adet
üçgen yüzeyle şekillendirilmiştir. Ara yönlere yerleşik konumdaki halvet
hücreleri birer kubbe ile örtülüdür. Her hücrenin, merkezî sekizgenin kısa
kenarlarına bitişik köşesi pahlanmış ve kubbe, dört tromptan ibaret köşe
geçişleri ile cephelerdeki birer sivri kemerden teşkil edilmiş sekizgen kaideye
oturtulmuştur (Fotoğraf: 195). Tromp sırtları, pahlı köşeler hariç diğer üç
köşede üçer üçgen yüzeyden meydana getirilmiş, ağızları da dört duvardaki
birer kemerle aynı formda yapılmıştır. Bütün kemerler yüzeysel taşıntıya
sahiptir. Kubbe eteği, az girintili bir kademe halindedir.
Sıcaklık mekânlarında duvarların alt kısmı takriben 1,5 m. yükseklikte
fayanslarla kaplıdır; üst kısımlar ile örtü sistemlerine ait bütün yüzeyler,
herhangi bir süsleme unsuru taşımayan beyaz badanalı ince bir tabaka ile
sıvanmıştır. Mekânlara ait bütün zemin kaplamasında mermer levhalar
kullanılmıştır.
Sıcaklık mekânında yer alan büyük boyutlu göbek taşı, tamamen
mermer levhalarla kaplanmış sekizgen prizmal bir gövde ile kenarları plâna
paralel olmak üzere merkezi kubbenin tam altına oturtulmuştur (Fotoğraf:
193). Göbek taşının merkezine yaklaşık 15 cm. derinliğinde oyularak küçük bir
havuz yapılmış ve suyun akıtılabilmesi için de buradan güneye doğru yönelen
yüzeysel derinlikte bir kanal açılmıştır.
225- Kemer biçimlerinin muhtelif dönemlerde gerçekleştirilmiş tamirat neticesinde önemli
ölçüde bozulduğu mevcut izlerden anlaşılmaktadır.
183
Doğu ve batı eyvanlarda kısa kenarlar boyunca karşılıklı uzanmakla
birlikte doğudakiler daha enli birer seki mevcuttur. Kuzey ve güney
eyvanlardaki sekiler ise üç kenar boyunca “U” biçiminde duvara bitişik
dolaşmaktadır. Sekiler, beden duvarlarına yaslanmayan uçlarda kısa boylu, ön
yüzü pahlı, yekpare ince birer mermer blokla sınırlandırılmıştır. Doğu eyvan
hariç, her eyvandaki seki üzerine, duvar aksı ile ortalanarak birer tane kurna
yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 193).
Kuzeydoğu, kuzeybatı ve güneybatı halvet hücrelerinde, kapı açıklığı
dışındaki bütün kenarlara her birinin aksında birer kurna olan sekiler
yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 196). Güneydoğu halvetinde asıl halinde aynı
düzende bulunduğunu tahmin ettiğimiz birer seki, geç dönemlerde
gerçekleştirildiği anlaşılan tadilat sonucu ortadan kaldırılarak yerine halen
mevcut, kuzey ve güney kenar arasına örülen ince ara duvar ile bir havuz
yapılmıştır. Güney kenar ortasına havuza bitişik konumla beş basamaklı bir
merdiven hazırlanmıştır. Kuzeybatı halvet ise yine yakın tarihlerde sauna
haline dönüştürülmüştür.
Kurnalar, dışta ön cephe köşelerinin pahlanması sonucu elde edilmiş
altıgen mermer gövdeye sahiptir ve içi de yarı küre biçimde oyularak su
haznesi yapılmıştır. Pahlanmış yüzeylerinin ağız kenarında simetrik bir çift
halinde baş aşağı miğfer şeklinde işlenmiş kabartma konsol kütleleri
bulunmaktadır (Fotoğraf: 196).
Merkezi mekân hariç köşe halvetlerine ait her kubbenin göbek kısmı
sekizgen birer bombe ile yükseltilerek hem bunlara, hem de karın yüzeyleri ile
eyvan tonozlarının aynalarına farklı boyutlarda ve düzende dairesel ışık
delikleri açılmıştır. Merkezi kubbenin göbeğinde, bir karenin dört köşesine
184
yerleşmiş gibi dört adet delik vardır; göbek çevresindeki karın kısmına da
eteğe doğru sırasıyla altı, sekiz, ondört ve yine ondört adetten oluşan toplam
kırkiki adet ışık gözü; iç içe ve farklı eksenlere sahip bir altıgen, iki sekizgen ile
iki ondörtgenin köşelerine rastlayacak biçimde yerleştirilmiştir. En dışta
sıralanan ışık gözlerinden ara akslardaki dört tanesi diğerlerinden daha büyük
birer açıklığa sahiptir (Fotoğraf: 197). Kuzeybatıdaki hariç halvet hücrelerinin
kubbelerinde yer alan ışık delikleri, simetrik bir düzenle yine göbekteki bir
karenin dört köşesine yerleşmiş birer adet ve bunun etrafındaki bir sekizgenin
köşelerinde olmak üzere sekizer tanedir (Fotoğraf: 198); ancak bu deliklerden
bir kısmının kubbe yüzeyinin sıvanması sonucu kapatıldığı226 anlaşılmaktadır.
Kuzeybatı halvet hücresinin göbeğinde büyükçe açılmış tek bir delik
mevcuttur. Göbek etrafındaki delikler ise diğerleriyle aynı görünüştedir. Tonoz
aynaları, eyvanların plânına paralel konumla dikdörtgen biçimdedir ve ışık
delikleri yüzeyin uzun ekseni boyuna farklı sayılarda dizilmiştir. Kuzeyde üç,
batıda iki, güney ve doğuda dörder adet delik mevcuttur; ancak doğu
eyvandaki tonoz aynasının doğu kenarı dışında, güneydeki iki deliğin ara
hizasına rastlayacak şekilde bir delik daha açılmıştır. Batı eyvandaki delikler
ile güney eyvandaki doğudan ikinci delik diğerlerinden daha büyük çaplıdır.
Su deposu, sıcaklığın batı kenarına bitişik konumla boydan boya beşik
tonoz örtülü dikdörtgen plânla uzanır ve güneydeki küçük bir bölümü, doğu-
batı kenarları arasına örülen duvarla kare plânlı ikinci bir depo şeklinde
düzenlenmiştir. Hamama gelen suyun227, muhtemelen ilk olarak bu küçük
226- Kapatılan bu ışık delikleri rölövemizde çizime dahil edilmemiştir.
227- Hamamın suyu, uzun yıllar Kara Mustafa Paşa tarafından Taşan Dağı’ndan
getirtilen kanallardan sağlanmış ve daha sonra şehir şebekesine bağlanmıştır.
185
depoda biriktirilip dinlendirildiği ve ana depoda ısıtıldıktan sonra asıl halinde
toprak künklerle mekânlara dağıtıldığı anlaşılmakla birlikte, bu sistem 1952
yılında iptal edilerek228 yerine halen mevcut demir tesisat döşenmiştir.
Kullanılan su, mekânların duvar dipleri boyunca uzanan kirli su kanalları
vasıtası ile helâ ünitesine oradan da şehir kanalizasyonuna aktarılmaktadır.
d) Su Maksemi
Çizim No: 22
Fotoğraf No: 199-200
İnceleme Tarihi: 26.07.2001
Sofular Mahallesi’ne, Kara Mustafa Paşa Külliyesi’nin bir tesisi halinde
fakat diğer yapı bloklarından uzakta inşa edilen eser, şimdiki duruma göre
askerî alan içerisinde kalmış düz bir arazi üzerinde yükselmektedir229
(Fotoğraf:199); batısında Mehmetçik İlköğretim Okulu bulunmakta, güneyinde
ise Mahmut Sürmeli Caddesi uzanmaktadır.
Kitabesi bulunmamakla birlikte, külliye tesisindeki cami ile hamamın
inşa tarihleri dikkate alındığında H.1077/M.1666-H.1092/M.1681 yılları
arasında yapıldığı söylenebilir.
Eser, plân özellikleri itibariyle asıl halini korumasına rağmen örtü
sistemi ve cephe yüzeylerindeki örgü malzemesi bakımından bir hayli tahrip
olmuş, duvar örgüsü tarihleri belirlenemeyen muhtelif dönemlerde gelişigüzel
elden geçirilmiştir. İşlevini çok eskiden yitirdiği anlaşılan yapı, uzun yıllar odun
deposu hizmetinde kullanılmıştır, günümüzde ise metruk bir vaziyettedir.
228- Gülgen, a.g.t., s.46-47.
229- Maksem, Merzifon imar plânına göre, 751 Ada ve 4 Parseldedir.
186
Bina, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânla yerleşmiş ve aynı
yönde aynalı tonozla örtülmüştür (Çizim: 22). Girişi güney cephenin doğu
kenarına açılan kapıyla sağlanmıştır.
İnşa malzemesi moloz ve düzgün kesme taşlar ile tuğladır. Güney
cephe, bütünüyle düzgün kesme taş örgüye sahipken diğer cepheler taş ve
tuğlanın alternatif yerleştirilmesiyle örülmüştür. Örtü sistemindeki yıkılmış
yüzeylerden dolgu malzemesi olarak moloz taş kullanıldığı da
belirlenebilmektedir.
Cepheler tek kademeden ibarettir ve sadece güney cephedeki kapı
açıklığı dışında oldukça masif bir karakter sergilemektedir. Doğu ve batı
cephelerde alt kısımların düzgün kesme taşlarla örüldüğü, üstteki daha büyük
bölümün ise esasen üç/dört sıra tuğla, bir sıra kesme taş örgüye sahip olduğu
fakat duvar örgüsünün son derece tahribata uğradığı görülmektedir. Özellikle
tonoz örtü ile batı cephenin güney kenarında ve doğu cephenin yine güney
kenarıyla birlikte orta kısmının yukarı bölümlerinde tahribatın yoğunlaştığı
gözlenmekte, ayrıca bozulan yüzeylerin bir kısmının muhtelif tarihlerde yapılan
müdahalelerde moloz taşlarla dolgulanarak günümüze ulaştığı mevcut
izlerden anlaşılmaktadır. Örtü sistemi, taş-tuğla kaplamaların bütünüyle yok
olmasından dolayı kalın bir harç kütlesinden ibaret ve kısmen otlarla kaplı bir
tümsek şeklinde algılanmaktadır. Kuzey cephe, geç dönemlerde tuğla
malzemeli muhdes bir binanın bitişik yapılması nedeniyle kapanmış ve
görünümü büyük ölçüde engellenmiştir, ancak duvar örgüsünün doğu ve batı
cephedekilerle aynı özelliklerde olduğu görülebilen yüzeylerden tespit
edilebilmektedir. Güney cephe ise tamamen düzgün kesme taşlarla
örülmüştür. Kapı, doğu kenara bitişik yarım daire kemerli ve duvar kalınlığında
187
büyük bir açıklıktır. Kemer, duvar örgüsünden ibaret üzengilere tuğla malzeme
ile örülerek oturtulmuştur. Yapıdaki tahribat burada da kendisini
hissettirmektedir, kapı açıklığının doğu kenarını teşkil eden kesme taşlar ile
kemerin bir kısmı yıkılmış, batı kenardaki duvar örgüsü ile örtü sistemine ait
örgü, taşların sökülmesi sonucu önemli ölçüde tahrip olmuş, diğer duvar
yüzeylerinde ise bozulmalar meydana gelmiştir.
Maksemin iç mekânı, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı, aynalı
tonoz örtüye sahip bir hacimden ibarettir (Fotoğraf: 200). Duvarların alt kısmı
düzgün kesme taş, yukarı kısmı ise örtü sistemiyle beraber bütünüyle tuğla ile
örülerek düz bir tabaka halinde sıvanmıştır. Batı duvarda eksene yakın
konumla boyuna dikdörtgen biçimde bir niş bulunduğu fakat daha sonra moloz
taşlarla örülerek kapatıldığı dikkati çekmektedir. Kuzey duvarın batı kenarına
yakın olarak yarım daire kemerli küçük bir açıklık yerleştirilmiştir. Bu açıklık
beşik tonoz örtülü dar ve uzun bir dehlizle irtibatlıdır. Batı duvarının alt
seviyesinde kuzey kenara yakın konumla 17 cm. çapında küçük bir künk
mevcuttur. Ayrıca maksemin zemini kuzeyde 72 cm. enindeki dar bir alan
dışında, yaklaşık 80 cm. yüksekliğinde bir seki biçiminde toprak dolguludur ve
sekinin kuzeye yönelen kenarında yan yana sıralanmış yirmibeş adet küçük
birer delik bulunmaktadır.
Kara Mustafa Paşa’nın Taşan Dağı’ndan kârgîr kanallarla getirttiği su,
önce bu maksemde toplanmış, daha sonra küçük mahalle maksemlerine
aktarılarak künk sistemi vasıtasıyla başta külliye binaları olmak üzere
çeşmelere ve evlere dağıtılmıştır230. Maksemin içindeki dehliz, doğu duvardaki
230- Taşan Dağı’ndan su getirilip şehre dağıtılması ve vakfiye defterinde geçen su
tertibatıyla ilgili bilgiler için bkz., tezimizin 48-49. sayfa, 86. dipnotu.
188
künk sistemi ve sekinin kuzey kenarındaki küçük delikler su şebekesiyle
bağlantılı olmalıdır.
189
B) MÜSTAKİL ESERLER
1- CAMİLER
a) Sultan II. Murad Camii
Çizim No: 23-26
Fotoğraf No: 201-229
İnceleme Tarihi: 13.07.2001, 17.04.2002, 05.10.2003, 18.06.2004
Camii Cedid Mahallesi231, Cumhuriyet Caddesi’nin batı tarafında, Eren
Sokak kuzey kenarındaki doğuya meyilli bir araziye inşa edilen cami, Çelebi
Sultan Mehmed Medresesi’nin güneydoğusunda yer alır232, batı yanında ise
konutlar mevcuttur (Fotoğraf: 201).
Harim kuzey kapısının yukarısına yerleştirilmiş, celî sülüs hatlı tek
satırlık kitabe kaydına233 göre, Çelebi Sultan Mehmed’in oğlu Sultan II. Murad
tarafından H.830/M.1426 yılında yaptırıldığı açıkça anlaşılmakla birlikte,
Çelebi Sultan Mehmed Vakfı adına kayıtlı234 olduğundan halk arasında ve
231- Mahallenin adını bu camiden aldığı 16. yüzyıla ait tapu tahrir defterlerinden
belirlenebilmektedir, bkz., M. Çolak, XVI. Yüzyıl Başlarında Merzifon Kazâsı (1515-
1520), (Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Eğitimi
Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun 1991, s.39; Gürbüz,
a.g.t., s.89; ayrıca Bayram da caminin inşasından beri bu bölgeye Camii Cedid
Mahallesi denildiğini ifade etmektedir, bkz., Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.73.
232- Cami, Merzifon imar plânına göre, 26.27.D.Pafta, 381 Ada ve 4 Parseldedir.
233- Kitabe metni ilk defa Gabriel (a.g.e., s.70) tarafından Fransızca’ya çevrilerek
yayınlanmıştır; Osmanlı alfabesiyle yayını için bkz., E.H. Ayverdi, Osmanlı
Mi’mârîsinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-855 (1403-1451), II, İstanbul 1972,
s.527; günümüz Türkçesi, transkripsiyonu ve Osmanlı alfabesiyle yayını için bkz., A.
Tüfekçioğlu, Erken Dönem Osmanlı Mimarîsinde Yazı, Ankara 2001, s.193-194;
günümüz Türkçesiyle yayını için bkz., A. Taşan, a.g.e., s.29; transkripsiyonu için bkz.,
Gün, a.g.t., s.31.
234- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/12 No.’lu dosyada caminin Sultan II. Murad
tarafından yaptırıldığı belirtilmekle birlikte, Çelebi Sultan Mehmed Vakfı adına kayıtlı
190
bazı çalışmalarda235 Çelebi Sultan Mehmed Camii diye adlandırılmakta, ayrıca
medresenin yanında bulunması nedeniyle “Medrese Önü Camii” ismiyle de
anılmaktadır.
Eser, plân bakımından aslî özelliklerini büyük ölçüde korumakla
beraber depremlerden hasar görmüş, evrak kayıtlarına rastlayamadığımız
muhtelif tarihlerde duvar örgüsü ve cephe görüntüsünü değiştirecek biçimde
onarımlar geçirmiş, uzun bir süre askerî depo hizmetinde236 kullanıldıktan
sonra harim mekânı batı duvarındaki tamir kitabesine göre 1946-1950 yılları
arasında tekrar onarılarak günümüzdeki halini almıştır.
Cami, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plâna sahiptir (Çizim: 23).
Mihraba dik uzanan iki sıra ayakla üç sahna ayrılarak ahşap kirişlemeli tavanla
olduğu görülmektedir; ayrıca Çolak (a.g.t., s.30-31), Çelebi Sultan Mehmed
zamanında inşa edilmeye başlandığını ve Sultan II. Murad döneminde ancak
tamamlanabildiğini ileri sürerek 1515 tarihli tahrire göre Hırka, Saru ve Samadolu
köyleri mâlikâne gelirlerinin bu cami ile birlikte Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’nin
vakfı olarak kaydedildiğini belirtir; Gürbüz, yine tapu tahrir defterlerine istinaden
yaptığı çalışmasında (a.g.t., s.231-232), Çolak’ın zikrettiği köylere İlemi Köyü’nü de
ilave ederek bunlardan elde edilen mâlikâne gelirlerinin Çelebi Sultan Mehmed
Vakfı’ndan olan medrese ile cami arasında pay edildiğini ifade eder; bir arşiv
belgesinde (BOA. Hatt-ı Hümâyun, C.15/17, 27235, 1254, Arz Tezkeresi), camiden
“…Merzifon’da kâin Çelebi Sultan Mehmed Camii Şerif ve hayratı…” şeklinde
bahsedilir; Halil Edhem ise caminin Sultan II. Murad tarafından yaptırılmasına rağmen
Çelebi Sultan Mehmed Vakfından idare edildiğini ve bu nedenle Çelebi Mehmed’in
adıyla anıldığını söyler, bkz., Halil Edhem, “Merzifon’da Pervâne Muînüddin
Süleyman Namına Bir Kitabe”, TOEM, VIII/43, C.4, İstanbul 1333, s.42-52(s.42);
ayrıca Ayverdi (a.g.e., s.24), vakıf kayıtlarında Çelebi Sultan Mehmed tarafından
yaptırılmış bir camiye rastlamadığını yazar.
235- Anonim, Merzifon, İstanbul 1954, s.26; Erken, a.g.e., s.305; Anonim, Merzifon
Guide..., s.24-25; M. Daştan Özkan, Amasya İli Yapılarındaki Kalem İşi Süslemeler
(T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji-Sanat Tarihi Anabilim Dalı
Sanat Tarihi Bilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2001, s.128.
236- A. Taşan, a.g.e., s.29; Ayverdi, a.g.e., s.527.
191
örtülmüştür. Minaresi harim kuzey cephesinin doğu kenarında, beden
duvarları ile kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir. Harime kuzey, doğu ve
batı kenar akslarında olmak üzere üç adet kapı açıklığından girilmekle birlikte
doğu ve batıdakiler esasen birer pencere iken sonradan kapıya
dönüştürülmüş olmalıdır. Kuzey yanındaki son cemaat yeri doğu-batı
doğrultuda dikdörtgen plânlı, ahşap tavanlı muhdes bir hacimdir. Harim kütlesi
ve son cemaat yerini müşterek bir şekilde örten ahşap iskeletli alaturka kiremit
kaplı kırma çatı muhtemelen onarım sırasında237 yapılmıştır.
Eserin kuzey ve doğu yanları, arazinin meylinden dolayı yüksek bir
platformdan ibaret avlu niteliğinde düzenlenmiştir. Her iki avlu da kabaca “U”
biçimindedir ve doğudaki avlunun güney duvarı ortası ile kuzeydeki avlunun
doğu cephesi güney kenarına birer merdiven teşkil edilmiştir; ayrıca son
cemaat yeri kuzey cephesinin batı kenarına bitişik uzanan üçüncü bir
merdiven de kuzeybatı köşede yer alan ve medreseyle ortak küçük bir
bahçeye geçiş sağlamak için hazırlanmıştır. Bitişik yapılmış konutlardan dolayı
cami batı cephesinin kuzey kenarı görülemeyecek derecede kapanmıştır.
Kuzeydeki avlunun batısında bir şadırvan mevcuttur. Şadırvan, ortasındaki
havuz dışında 1995 yılında Dr. Ahmet Cemal Uman tarafından yaptırılmış yeni
bir unsurdur ve asıl hali hakkında herhangi bir bilgi mevcut değildir. Şimdiki
görünüşe göre sekizgen plânla köşelere yerleştirilmiş kare kesitli sekiz adet
ahşap ayakla desteklenen, piramidal külahlı baldaken bir kuruluşa sahiptir
(Fotoğraf: 202). Havuz, kaidesi de dahil onikigen plânlı, prizmal gövdelidir. Her
237- Son cemaat yerinin sonradan eklendiği dikkate alındığında şimdiki görünüşe göre
her iki kütleyi de ortak bir şekilde örten kırma çatının onarım sırasında yapılmış
olması kuvvetle ihtimaldir, nitekim Ayverdi de (a.g.e., s.526) caminin daha önceleri
toprak damlı olduğunu belirtmektedir.
192
kenarında boyuna dikdörtgen biçiminde kalın mermer levhalar kullanılarak
yapılmıştır. Ortasında daha yüksek konumla gövdesi dilimli, içi yarım küre
şeklinde oyulmuş bir fıskiye çanağı vardır (Fotoğraf: 203).
Cephe yüzeyleri binanın son onarımı sırasında çimento harcı ile
tamamen sıvanıp boyandığı için duvar örgüsü görülememekle birlikte, kârgîr
malzeme ile inşa edildiği238 anlaşılmaktadır. Harim kuzey kapı açıklığında
düzgün kesme taş-mermer, kitabe levhasında mermer, mihrapta ise alçı
kullanılmıştır. Taşıyıcı sistem ve tavan bütünüyle ahşaptır.
Cepheler, beden duvarları ve örtü sisteminden ibaret iki kademe
halinde algılanır (Fotoğraf: 201). İkinci kademeyi teşkil eden kırma çatının
etekleri aynı zamanda alt kademeyi sınırlayıcı saçak görevini de yerine
getirmektedir.
Bina gövdesinin görünüşleri genellikle masif ve sarı badanalı düz sıvalı
duvar yüzeylerini yansıtmaktadır (Fotoğraf: 204, 205). Beden duvarlarının
köşe bağlantıları kalın bir sıva tabakası ile yüzeyden taşırılmış ve muntazam
aralıklarla derzlenerek düzgün kesme taş görüntüsü meydana getirilmiştir.
Cepheler, pencere ile kapı açıklıklarına da sahiptir. Muhdes son cemaat yeri
kuzey cephesi hariç, güney ve doğu cephelerde beşer adet, batı cephede dört
adet pencere açıklığı mevcuttur. Kapı açıklıkları ise doğu ve batı cephe
238- 1967 yılında hazırlanan bir çalışmada çatının 1950’li yıllarda askıya alınarak
duvarların yenilendiği belirtilmektedir, bkz., Evrenos, a.g.t., s.38; bir yıl sonra
hazırlanan başka bir çalışmada ise duvar örgüsünün moloz taş ve tuğla karışımı
olduğu ifade edilmektedir, bkz., Sevener, a.g.t., s.4. Halen mevcut duruma göre duvar
örgüsü görülemediğinden ve yapılan onarımlara dair başka bir belge tespit
edilemediğinden bu iki çalışmadaki bilgilerden de yararlanarak genel bir ifade ile
caminin kârgîr malzeme kullanılarak inşa edildiğini söyleyebiliriz.
193
akslarında olmak üzere birer adettir. Pencerelerden ikişer adedi cephelerin alt
seviyelerine, diğerleri yukarı kısmına yerleştirilmiş ve güney cephe üst sıra
pencerelerinden ortadaki dışında hepsi de sivri kemerli birer açıklıktır. Alt
seviyedekiler diğerlerinden daha büyük ölçülere sahiptir239. Güney cephedeki
sivri kemerli pencereler simetrik bir düzenle aynı aksı paylaşarak altlı üstlü
yerleştirilmiştir. Bu cephede üst sıradaki pencerelerden ortadaki ise boyuna
dikdörtgen biçimi bir açıklıktır ve hepsinden daha küçüktür. Doğu ve batı
cephe üst sıra pencereleri cephe aksına göre biraz kuzeye kaydırılarak
sıralanmıştır. Pencere kemer ve sövelerinin beden duvarı köşe bağlantıları ile
birlikte düz bir sıva tabakası ile duvar yüzeyinden hafifçe taşırılarak kırmızı
renkte boyanmak suretiyle vurgulandığı görülmektedir. Alt seviyedeki pencere
açıklıkları ile doğu cephenin kuzey kenardaki üst pencere açıklığına basit birer
demir şebeke hazırlanmıştır. Şebekeler, yatay konumlu lama demirlerindeki
deliklerden düşey konumlu çubuk demirlerin geçirilmesiyle boyuna dikdörtgen
biçimi gözlere ayrılmış ve her birine sırtları alt ve üst kenarlara kaynakla
tutturulmuş, uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde simetrik bir çift lama demiri
bağlanarak süslenmiştir (Fotoğraf: 206). Batı cephedeki pencerelerden kuzey
kenardaki alt pencere240, bitişik yapılmış konuta ait avlu duvarının perdelemesi
nedeniyle dışarıdan bakıldığında görülememektedir.
239- Ayverdi (a.g.e., s.526), pencerelerin aslında daha ufak olduklarını ve sonradan
genişletildiklerini ileri sürmektedir.
240- Bu pencere, 1968 yılında hazırlanan bir çizimde (Sevener, a.g.t., Plân1)
belirtilmemiştir; Ayverdi’nin (a.g.e., s.524) plânında ise dolap nişi olarak gösterilmiştir,
ancak 1967 yılında yapılan başka bir çalışmada (Evrenos, a.g.t., s.43), kapı ve
pencere açıklıklarından bahisle “…Doğu ve batı duvarları ortasındaki kapılar yanında
birer ve mihrap yanında da birer penceresi mevcuttur…” şeklindeki bilgilerle bu
pencerenin varlığı belirtilmektedir; dolayısıyla burada ilk şeklinde de pencere
194
Doğu ve batı cephe akslarında sivri kemerli birer kapı açıklığı mevcuttur
ve asıl halinde alt seviyedekilerle aynı özelliklerde birer pencere iken onarım
sırasında genişletilerek kapıya dönüştürüldükleri anlaşılmaktadır241. Her iki
kapı açıklığına da birer çift ahşap kanat yerleştirilmiş ve oluklu sac levhadan
hazırlanan basit bir sundurma ile örtülmüştür (Fotoğraf: 207-208). Bunlardan
doğu cephedeki kapı açıklığında yer alan bir çift kanadın daha önceleri “Eski
Cami”242 diye anılan başka bir yapıda bulunduğu, fakat 1902 yılında çıkan bir
yangında kurtarılarak buraya nakledildiği243 bilinmektedir. Kanatlar, ceviz
ağacı kullanılarak yaklaşık eş boyutta244 ikişer yekpare levhadan çakma
tekniğiyle yapılmıştır245. Şimdiki görünüşe göre her biri simetrik düzenli ikişer
olduğunu, sonra değiştirilerek dolap şekline getirildiğini ve yakın bir dönemde eski
görünüşüne tekrar kavuşturulduğunu düşünmekteyiz, zira Ayverdi’nin çizimindeki
dolap nişi neredeyse duvar kalınlığına yakın bir derinliğe sahiptir ve ayrıca yapıdaki
simetri dikkate alındığında burada bir pencere bulunması ihtimalinin daha fazla
olduğu görülmektedir.
241- Ayverdi, a.g.e., s.526. Kapı açıklıkları, kemer biçimleri ve yükseklikleri itibariyle
pencerelerle aynı görünüştedir, ayrıca daha sonra değineceğimiz kuzeydeki esas kapı
açıklığı ile karşılaştırıldığında pencereden dönüştürüldükleri açıkça ortaya
çıkmaktadır.
242- Bu cami yangında kurtarılan kitabesine göre H.663/M.1264 yılında Selçuklu veziri
Pervâne Muînüddin Süleyman tarafından yaptırılmıştır, bkz., Halil Edhem, a.g.m.,
s.43; Bayram, a.g.m., s.70.
243- Halil Edhem, a.g.m., s.42.
244- Halen mevcut duruma göre kanatlardan sağdaki 84x213 cm., soldaki ise 215x79
cm. ölçülerindedir.
245- Kapı kanatları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., M. Ağaoğlu, “Unpublished Wooden
Doors of the Seljuk Period”, Parnassus, Vol.10, Number:1, New York 1938, s.24-25; İ.
Bilgin, “Merzifon’da Bulunan Bir Çift Ahşap Kapı Kanadı”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya
Armağan, Ankara 1976, s.411-414; R. Bozer, 15. Yüzyılın Ortasına Kadar Anadolu
Türk Sanatında Ahşap Kapılar (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji
ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1992, s.226-229;
A. Ersoy, XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, İstanbul 1993, s.23-24.
195
panoya sahiptir ve üstteki panolar yazı, alttakiler ise bitkisel süsleme levhası
olarak değerlendirilmiştir (Çizim: 24, Fotoğraf: 209). Yayınlanmış eski bir
fotoğrafta246 alt seviyede bitkisel bezemeli enine dikdörtgen birer panonun
daha bulunduğu görülmekle birlikte, kanatların kapı açıklığına yerleştirilmesi
sırasında kesilerek atıldığı belirtilmektedir247. Üst panoların esasını enine
dikdörtgen birer yüzeye basık kemer biçiminde etrafı oyularak kabartılmış celî
sülüs hatlı bir yazı bordürü teşkil eder. Kemerin sağ bölümünde “Besmele”, sol
bölümünde “Ayet-i Kerime”248 yazılıdır. Kemer aynasında da aynı hatla
yazılmış başka bir “Ayet-i Kerime” yer alır (Fotoğraf: 210). Alttaki panolar
boyuna dikdörtgen şeklindedir ve kanatların hemen hemen bütün yüzeyine
hakim büyüklüktedir. Panoların ortasına daire biçimi merkezi bir madalyon ile
buna alttan ve üstten bağlanan damla biçimli küçük birer madalyon
yerleştirilmiştir249. Madalyonların içi yuvarlak satıhlı oyma tekniğiyle işlenmiş
palmet ve rumî motiflerinden ibaret bitkisel bezemeyle dolgulanmıştır
(Fotoğraf: 211). Madalyonları sınırlandıran düz yüzeyli ince şeritlerde dekoratif
amaçla çakılmış kabara başlı ufak mıhlar görülmektedir. Madalyonların
etrafındaki yüzeye düz satıhlı oyma tekniğiyle rumî ve kıvrım dallar işlenmiştir,
ancak bunların derinliği daha azdır. Kompozisyon, yine yuvarlak satıhlı oyma
tekniği kullanılarak işlenmiş, “S” biçiminde kavisler yaparak uzayan ve
rumîlerden ibaret boyuna dikdörtgen şeklinde bir bordürle çerçevelenmiştir. Alt
ve üst seviyelerde bu bordürlerin hemen yukarısında kabara başlı mıhlarla
tutturulmuş dövme demir ince birer levha yer almaktadır ve sonradan eklendiği
246- Fotoğraf için bkz., Ağaoğlu, a.g.m., s.24, fig.2.
247- Bilgin, a.g.m., s.414; Bozer, a.g.t., s.226, 228.
248- Yazılar için bkz., Bozer, a.g.t., s.227; Gün, a.g.t., s.31; Tüfekçioğlu, a.g.e., s.194.
249- Bozer, a.g.t., s.227.
196
anlaşılmaktadır. Kapı kanatlarının Ömer adlı bir usta tarafından yapıldığı ileri
sürülmekte ve göstermiş olduğu özellikler dolayısıyla 15. yüzyıl ilk çeyreğine
tarihlendirilmektedir250.
Batı kapı açıklığında yer alan kanatlar ise yatay konumlu ikişer kayıt
kullanılarak, üst ve alttaki enine ortadaki ise boyuna dikdörtgen şeklinde üç
panoya ayrılmış simetrik görünüşlü basit birer unsurdur. Panolar, kenarları
pahlı ve ortası az taşıntılı düz yüzeylerden ibarettir. Kanatlar bütünüyle beyaz
yağlı boyalıdır (Fotoğraf: 207).
Minare, esasen harim kütlesinin kuzey cephe doğu kenarındaki beden
duvarları ile kaynaşmış bir kaide üzerinde yer almakla beraber, son cemaat
yerinin eklenmesi nedeniyle genel görünüş bakımından binanın doğu cephesi
kuzey kenarına yakın konumla beden duvarlarının yukarısında biraz içerlek
olarak yükselmektedir (Fotoğraf: 201). Kare kesitli betonarme bir pabucun
üzerinde silindirik görünüşlü minare gövdesi251 yükselir ve poligonal plânla
düşey konumda yan yana sıralı düz tahtalar ile derzlerine çakılmış çıtaların
oluşturduğu profillere sahip ahşap malzemeden hazırlanmıştır. Şerefeye yakın
250- Bilgin (a.g.m., s.411-414) ve Bozer (a.g.t., s.228), geniş bir karşılaştırma ile kapı
kanatlarının 15. yüzyıla ait olduğunu belirtmektedir. Ağaoğlu (a.g.m., s.24) ise kapı
kanatlarını yanlış olarak 13. yüzyılın ikinci yarısına tarihlendirmektedir, çünkü yazar,
Halil Edhem’e (a.g.m., s.42) istinaden 1264 tarihli Eski Camide bulunan kapı
kanatlarının 1902 yılında çıkan yangında kurtarılarak şimdiki camiye nakledildiğini ileri
sürer. Kapı kanatlarının Eski Cami’den getirildiği doğrudur, ancak Halil Edhem,
caminin aslında Pervâne Muînüddin Süleyman tarafından yaptırıldığını fakat Çelebi
Sultan Mehmed Han’ın tekrar ihya ettiğini yazar; Ayverdi de (a.g.e., s.524) Çelebi
Sultan Mehmed’in camiyi tamir ettirmiş olabileceğini belirtmektedir. Dolayısıyla
mevcut bilgiler ışığında kapı kanatlarının sahip olduğu özellikler de dikkate alınarak
1264 tarihinde değil, Çelebi Sultan Mehmed’in camiyi tamir ettirdiği dönemde
yaptırıldığı söylenebilir.
251- Minare geç döneme aittir ve daha önceki hakkında bilgi edinilememektedir.
197
bölümündeki bilezik, şerefe altındaki içbükey silme kademeleri ile petek kısmı
da tamamen ahşaptır. Şerefe korkuluğu ince çubuk demirlerden yapılmıştır.
Şekil itibariyle gövdeye paralel görünüşlü petek üzerine kurşun levhalarla kaplı
sivri külah ve üç boğumlu alem yerleştirilmiştir.
Son cemaat yeri cepheleri, doğu ve batı yanda beden duvarlarının
devamı şeklinde uzanır. Tamamen muhdes olmakla birlikte binanın beden
duvarları ile beraber sıvanıp boyandığı için bir bütün halinde algılanır. Kuzey
cephede ikisi yukarda üçü aşağı seviyede olmak üzere toplam beş adet
pencere mevcuttur (Fotoğraf: 212). Hepsi de farklı boyuttaki pencerelerden
üsttekiler enine dikdörtgen, alttakiler kare biçiminde birer açıklıktır ve ince
çubuk demirlerle yapılmış basit birer şebekeye sahiptir. Üst seviyedeki
pencerelerden biri cephe aksında diğeri doğu kenarda yer alır. Alt seviyedeki
pencerelerden ikisi doğu kenara eşit aralıklarla, diğeri batı kenara açılmıştır.
Kapısı cephe aksı ile ortalanarak yerleştirilmiş enine dikdörtgen şeklinde
büyük bir açıklıktır. Kapı kanatları demir iskeletli camekân biçimindedir.
Son cemaat yeri doğu-batı doğrultuda dikdörtgen plânla iki katlı olarak
düzenlenmiş ve her iki kat ta ahşap tavanla örtülmüştür. Son cemaat yerinin
güneyindeki yüzey, aslında harimin kuzey cephesidir ve harim kapısı da
cephe aksı ile ortalanarak yerleştirilmiştir. Kapı açıklığının her iki yanına eşit
aralıklarla ve aynı ölçülere sahip boyuna dikdörtgen birer pencere açılmıştır
(Fotoğraf: 213). Pencerelere yatay ve düşey konumlu ince çubuk demirlerin
kare gözler oluşturacak biçimde sıralanmasıyla basit birer şebeke yapılmıştır.
Kapı açıklığının yukarısında aynı aksı paylaşan ve daha küçük ölçüde boyuna
dikdörtgen bir pencere açıklığı mevcuttur. Güneydoğu köşede minare
kaidesine ait, kare kesitli kısmî taşıntılı kütle vardır. Cephe yüzeyi herhangi bir
198
süsleme unsuru taşımayan düz sıva ile kaplı ve beyaz badanalıdır. Mekânın
iki yanına yaklaşık 50 cm. yüksekliğinde birer seki teşkil edilmiş ve batı kenar
ortasına da minare kaidesine bitişik konumla ikinci kata çıkışı sağlayan çift
kollu ahşap bir merdiven hazırlanmıştır.
Harim kapısı segment kemerli bir açıklığa sahiptir (Çizim: 25, Fotoğraf:
214). Sövelerin alt kısmı iki sıra beyaz mermer, daha yukarısı ise kemerle
birlikte kahverengi düzgün kesme taş ve beyaz mermerin alternatif
dizilmesiyle örülmüştür. Kilit taşının her iki yanındaki birer blok, alt kısmı
kahverengi düzgün kesme taş, üst kısmı ise beyaz mermerden kesilmiş, “C-S”
kıvrımlı yatay profillerle birbirine geçmeli ikişer parça halindedir. Üzengi
taşları, “S” profili konsollar şeklinde kısmî taşıntılıdır. Kapı kemerinin biraz
yukarısına yüzeysel derinlikte enine bir kartuş içerisinde inşa kitabesi
yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 215). Kitabe levhası beyaz mermerdir ve etrafı
oyularak kabartılan harflerle tek satır halinde yazılmıştır. Kartuşun kenarları
pahlı, ince bir bordür görünümündedir ve kısa yanları dilimli kaş kemer
biçiminde kavislendirilmiştir. Bordür ve harflerin yüzeyine geç dönemde siyah
yağlı boya yapılmıştır.
Kapı açıklığındaki bir çift kanat ahşaptır. Kanatlar yatay konumlu ikişer
kayıt kullanılarak, üst ve alttaki enine, ortadaki ise boyuna dikdörtgen şeklinde
üç panoya ayrılmıştır (Fotoğraf: 216). Panolar kayıtlara prizmatik başlı yedişer
adet mıhla tutturulmuştur. Bunların her biri yüzeyine de ahşap malzemeden
kesilmiş baklava biçiminde küçük parçacıkların altıgen ve sekizgenler
meydana getirecek şekilde dizilmesiyle geometrik süsleme uygulanmıştır. Her
parça pano yüzeyine kabara başlı minik birer mıhla tutturulmuştur. Üst ve
alttaki panolarda dörder adet baklava diliminin ortada dört kollu bir yıldız
199
oluşturacak biçimde yerleştirilmesiyle birbirine bağlı uzayıp giden sekizgenler
elde edilmiştir. Orta panoda ise altışar adet baklava dilimi kullanılarak altı kollu
birer yıldız etrafında gelişen altıgenler teşkil edilmiştir. Kanatların yüzeyi
defalarca yapılan beyaz yağlı boya tabakasıyla kaplanmıştır.
Harim, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı büyük bir mekândır
(Fotoğraf: 217-218). Mihraba dik iki sıra halinde beşer adet ahşap ayakla üç
sahna ayrılmış ve plân doğrultusundaki ana kirişlere oturan doğu-batı
yönünde kirişleme ahşap tavanla örtülmüştür; mihrap önündeki ikişer ayağın
taşıdığı küçük bir bölüm ile harim kapısı önündeki bölüm diğerlerinden farklı
olarak kuzey-güney yönünde kirişlemelidir. Orta sahın, yanlara göre daha
geniştir ve ana kirişler dışında konsollara bindirilmiş ikinci kirişlere oturtulmak
suretiyle yüksek tutulmuştur. Ana kirişler kare kesitli, diğerleri ise eşit
mesafelerdeki ağaç gövdelerinden ibaret silindirik biçimlidir. Kirişlerin
arasındaki yüzeylere de dik doğrultuda enli düz tahtalar sıralanmış ve
derzlerine ince çıtalar çakılmıştır. Ayaklar, kare kesitli olmakla birlikte köşeleri
hafifçe pahlanmıştır ve her sırada yaklaşık eşit aralıklarla aynı hizaya
yerleştirilmiştir. Her ayak üstteki daha uzun iki bölümlü birer yastığa sahiptir.
Alt bölümün kısa kenarları oyularak yapılmış geometrik motiflerle süslenmiştir.
Bu yüzeylerde çapraz ve enine çizgilerle altıgenler teşkil edilmiş, her bir
altıgenin esasını da oldukça küçük prizmal üçgen dilimler oluşturmuştur.
Yastıkların bazılarında bu kompozisyonun hemen yukarısında minik rozetler
biçiminde altı kollu yıldız çiçeklerinden müteşekkil ikinci bir süsleme grubu
görülmektedir. Üstteki bölümlerin uçları hafifçe pahlanmış ve bu kısımlara yine
oyulmak suretiyle altı kollu yıldız çiçekleri kabartılmıştır. Pahlı yüzeylerin daha
altındaki bölümler ise ikişer sıra mukarnasla hareketlendirilmiştir (Fotoğraf:
200
219). Kuzeydekiler hariç bütün kapı ve pencere açıklıkları dış görünüşlerine
benzer biçimde mekâna yönelirler. Kuzey cephede alt seviyedeki pencereler
onarım neticesi formları bozulmuş yarım daire şeklinde, harim kapısı ise düz
lentolu olarak dış görünüşlerinden farklılık arz eder.
Kuzey cephedeki açıklıklarla batı cephe kuzey kenarındaki alt pencere
dışında, diğer kapı ve pencere açıklıklarının kenarlarına 18. yüzyıl özelliği
sergileyen kalemişi bitkisel süslemeler252 yapılmıştır (Fotoğraf: 217-218);
ayrıca güney cephede üst seviyedeki pencerelerin aralarına da ortalarında
“Allah”, “Muhammed” ve dört halifenin isimleri yazılı madalyonlar işlenmiştir.
Aynı özellikte birer madalyon, doğu ve batı kapı açıklıklarının güney yanları ile
yine bu cephelerin güney kenarlarına yakın konumla üst seviyeye
yerleştirilmiştir. Bunlardan güney kenardaki madalyonların altına yüzeyinde
yazılar bulunan, doğuda uçları rulo biçiminde kıvrılmış bir kağıt (Fotoğraf:
220), batıda ise açık vaziyette büyük bir kitap tasvir edilmiştir (Fotoğraf: 221).
Duvarların üst kenarları yüzeysel taşıntılı bir fisto şeridi ile boydan boya
kuşatılmıştır. Süslemenin esasını natüralist üslupla işlenmiş çeşitli
büyüklükteki muhtelif çiçeklerle, kıvrımdal ve yapraklar teşkil eder; ancak doğu
ve batı cephelerde alt seviyedeki pencere açıklıklarının üst kenarlarına ikisi
yanda biri ortada olmak üzere üçer adet vazodan çıkan çiçek demetlerinden
ibaret natürmortlar yapılmıştır(Fotoğraf: 222). Kapı kemerlerini kuşatan
süslemelerin yukarısı, altı kollu bir yıldız çiçeğinin üzerinde yer alan ve bir
palmet ucuna yerleştirilmiş alemden müteşekkil tepelikle sonuçlanmaktadır
(Fotoğraf: 223). Süslemede kullanılan hakim renkler, daha çok mavi, yeşil,
252- Yapıdaki kalemişi süslemeler hakkında bkz., Özkan, a.g.t., s.128-135.
201
sarı, kırmızı, pembe ve tonlarıdır. Madalyonlar yine aynı özellikteki bitkisel
süslemelere sahiptir ve isimler siyah zemin üzerine beyaz renkle yazılmıştır.
Kağıt ve kitap tasvirlerinde zemin yeşildir, yazılar ise kağıtta sarı, kitabın bir
sayfasında siyah diğerinde kırmızı renklidir. Batı kapı açıklığının yukarısında,
sıva üzerine siyah renkle işlenmiş enine dikdörtgen bir pano içerisinde
Osmanlı alfabesiyle yazılmış tamir kitabesi mevcuttur (Fotoğraf: 224). Yazılar
son derecede yıpranmış olmakla birlikte yapının 19 Mayıs 1946-26 Şubat
1950 tarihleri arasında onarıldığını ifade eden satırlar güçlükle
okunabilmektedir. Onarımın muhteviyatı tam belirlenememekle beraber harim
mekânını süsleyen bezemelerin bu onarımda elden geçirildiği253
anlaşılmaktadır. Duvarların süslemeler dışındaki yüzeyleri düz sıvalı beyaz
badanalıdır ve alt kısmı geç bir dönemde yaklaşık 80 cm. yüksekliğe kadar
lambri ile kaplanmıştır.
Harimin zemin seviyesi onarımlar nedeniyle oldukça yükselmiş ve
döşemesi enli tahta levhalarla yapılmıştır. Zemin, güney kenardaki ikinci
ayaklardan itibaren güney duvara kadar biraz daha yükseltilerek bir seki
meydana getirilmiştir. Kadınlar mahfili, kuzey duvara bitiştirilerek, uçları doğu
ve batı duvarlara saplanan kare kesitli birer kirişe oturtulmak suretiyle ahşap
malzemeden yapılmış muhdes bir unsurdur (Fotoğraf: 225). Kuzeydeki
ayakların yanlarına sonradan yerleştirilmiş “S” kıvrımlı birer konsolla
desteklenmiştir. Mahfile çıkış, harim kapısının yanlarındaki pencere
açıklıklarının önünden başlayan ve kuzey duvara bitişik uzanan ondört
basamaklı simetrik birer merdivenle sağlanmıştır. Müezzin mahfili, kadınlar
253- Bayram (a.g.m., s.73), onarımın hattat şair İskender Hâki tarafından 1951 yılında
yapıldığını ve süslemelerin aslına uygun olarak yenilendiğini belirtir.
202
mahfilinin orta bölümünden güneye doğru yönelen, yanları “S” kıvrımlı hafif bir
taşıntıdan ibarettir. Mahfilin güney kenarı boyunca baştan başa uzanan
korkuluk, ayaklı bir vazo gibi görünen ahşap levhaların birbirine bitişik yan
yana sıralanmasıyla meydana getirilmiştir. Mahfil katında kuzey duvarın doğu
kenarında boyuna dikdörtgen biçiminde minare kapısı mevcuttur254. Mahfilin
altında kuzeydoğu köşeye bitişik ahşap iskeletli küçük bir bölüm cami
görevlileri tarafından kullanılmaktadır.
Mihrap, güney duvar aksına yerleştirilmiş dört kenarlı girinti yapan bir
niş biçimindedir ve bütünüyle alçı malzemelidir255 (Çizim: 26, Fotoğraf: 226).
Cephe yüzeyine göre boyuna dikdörtgen bir kütle halinde biraz taşıntılıdır.
Harim tarafındaki iki köşesine, iki sıra mukarnaslı başlığa sahip birer sütunce
yerleştirilmiş ve kavsarası yedi sıra mukarnasla hareketlendirilmiştir. Kavsara
hizasının biraz aşağısında iki yandaki bordürden yatay uzanarak mukarnas
sıralarına göre basamak gibi kademelenen ve tepede birbirine bağlanan ince
silindirik profille kavsaraya sınır çekilmiştir. Mihrap, iki yan ve üst kenarı
dolaşan biri dar diğeri geniş iki bordürle kuşatılarak bütün yüzeyi, kalıplama
tekniğiyle yapılmış yazı, bitkisel ve geometrik motiflerle süslenmiştir. Bordürler
birer yazı levhası şeklinde değerlendirilmiştir ve ikisi de Kelime-i Tevhîd
yazısının256 tekrarından ibarettir. Köşeliklerde kırık hatlarla teşkil edilmiş oniki
kollu yıldızlardan müteşekkil geometrik kompozisyon görülmektedir. Her yıldız
birer zencerekle çerçevelenerek merkezine çarkıfelekli birer kabara
254- Bu kapı açıklığı, yapının ilk şeklinde de bir mahfilin bulunduğunu göstermektedir.
255- Mihrap hakkında ayrıca bkz., A. Karaçağ, Beylikler Devri Mimarisinde Alçı
Süslemeler (T.C. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim
Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya 2002, s.249-251.
256- Yazılar için bkz., Tüfekçioğlu, a.g.e., s.195; Karaçağ, a.g.t., s.249-250.
203
yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 227). Aynı kompozisyon niş gövdesine de
uygulanmıştır, ancak gövdeyi üç yönden kuşatan meanderli bir bordür bu
kompozisyonu bölüntüye uğratmaktadır. Kavsaranın ilk sırasını oluşturan
mukarnasların aralarındaki yüzeylere palmet-rumî motifleri işlenmiştir.
Sütunceler doğudaki silindirik, batıdaki sekizgen olmak üzere iki farklı gövdeye
sahiptir ve bunlardan doğudaki üç dilimli palmet kabartmalarıyla257, batıdaki
ise zikzaklı çizgilerle süslenmiştir (Fotoğraf: 228). Mihrap yüzeyi defalarca
yapılmış beyaz renkli kalın yağlı boya tabakasıyla kaplanmıştır. Yazılar
yaldızla boyanmıştır. Mihrap nişi, zeminin yükselmesi nedeniyle hemen
hemen kavsarasına kadar gömülmüş durumdadır.
Minber, mihrabın hemen batı yanında yer alır ve ahşap malzemeyle
1953 yılında Ferhat Kılıçoğlu tarafından yapılmış sanat değeri taşımayan yeni
bir unsurdur258 (Fotoğraf: 229).
257- Karaçağ, a.g.t., s.251.
258- Sevener, a.g.t., s.7.
204
b) Bozacı Camii
Çizim No: 27
Fotoğraf No: 230-238
İnceleme Tarihi: 16.07.2001, 16.04.2002, 07.10.2003
Gazi Mahbub Mahallesi259, Tuz Pazarı Hamamı’nın güneydoğusunda,
kuzeydoğuya meyilli bir arazi üzerindedir ve kuzeyinde Arabacılar, doğu
yanında ise Horoz Sokak uzanmaktadır (Fotoğraf: 230).
Kitabesi hakkında bilgi edinilemeyen eserin banisi ve tarihlendirilmesine
dair farklı görüşler mevcut260 bulunmakla birlikte, kuzey cephesinin karşısında
259- Caminin bulunduğu mahalle, 1930 yılına kadar Bozacı Mahallesi şeklinde anılmış,
1930’da Cemiyet-i Umumiye-i Belediye kararı ile Gazi Mahbub Mahallesi’ne dahil
edilmiştir, bkz., A. Taşan, a.g.e., s.43; günümüzde ise Merzifon imar plânına göre,
230 Ada ve 3 Parselde yer alır ve bu mevkii Merzifon şer’iyye sicillerinde “Hınta
Pazarı” olarak geçmektedir (Sicil Defteri, 1301-1305/1883-1887, s.19) ki, hınta - حنطه-
kelimesi buğday anlamındadır (Ş. Sami, Kâmûs-ı Türkî, İstanbul 1987, s.560) ve halk
tarafından bugün dahi “Ekin Pazarı” şeklinde anılmaktadır.
260- H. Hüsameddin (a.g.e., s.326-327), Merzifon’un ileri gelenleri arasında Bozacı Ali
Çelebi adını zikretmekte ve kendi mahallesinde bir cami ile bir mektep yaptırdığını
ifade ederek H.900 yılını vermektedir (ancak H. Hüsameddin’in eseri günümüz diliyle
yayınlanırken, H.900 karşılığı M.1495 olarak belirtilmiş ise de M.1494’e tekabül
etmektedir, krşl., Unat, a.g.e., s.60); Yüksel (a.g.e., s.352), kitabesi olmadığını ve H.
Hüsameddin’e istinaden H.900/M.1494’de Bozacı Ali Çelebi tarafından yaptırıldığını
kaydeder; Yusuf Akyurt tarafından el yazması olarak hazırlanmış envanter
çalışmasında (bkz., Bayram, “Tarihin Derinliklerinde...”, s.500) Bozacı Çeşmesi’nden
bahisle H.856/M.1452 yılında Hoca Bedreddin Bozacı tarafından yaptırıldığı ve
karşısında da Bedreddin’in harab olmuş camiinin bulunduğu belirtilmektedir; Erken
(a.g.e., s.296), banisinden hiç bahsetmemekle birlikte bölgedeki diğer eserleri dikkate
alarak 16. veya 17. yüzyıllarda yapıldığı düşüncesindedir.
205
yer alan çeşme kitabesini261 de dikkate alarak 15. yüzyılın ikinci yarısında inşa
edildiğini düşünmekteyiz262.
Eser asıl halini büyük ölçüde korumakla beraber depremlerden263 hasar
görmüş ve tarihleri belirlenemeyen muhtelif onarım dönemleri264 geçirmiş,
1960’lı yıllarda bir süre farklı hizmetler265 için kullanıldıktan sonra onarılarak266
tekrar ibadete açılmıştır.
261- Bu kitabenin metni, transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi şöyledir:
لدين بناانشا هذه العين خواجه بدر
بوزاجى فى تاريخ سنه ست و خمسين و ثمانمايه
- Enşe’e hâzihi‘l-‘ayn Hâce Bedreddin bin
- Bozacı fi tarih sene sitte ve hamsîn semanimie
“Bu çeşmeyi Bozacı oğlu Hoca Bedreddin 856 senesinde yaptırmıştır”.
Kitabe, Yrd. Doç. Dr. Abdülhamit Arbaş tarafından okunmuştur, kendisine
teşekkürlerimi sunarım.
262- Mevcut bilgiler ışığında caminin banisi ve inşa yılı tam kestirilememekle beraber
Bozacı Sülalesi’ne mensup bir kişi tarafından yaptırıldığı ve ismini de buradan aldığı,
aynı sülaleye ait çeşme kitabesini dikkate alarak 15. yüzyılın ikinci yarısında inşasının
gerçekleştirildiği anlaşılıyor.
263- Merzifon’un, değişik dönemlerde şiddetli depremlere maruz kaldığı, yayınlardaki
bilgilerden (A. Taşan, a.g.e., s.27, 1668 depremi; Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.74,
1939 depremi; Bayram, “Merzifon’da Bilinmeyen...”, s.1356, 1943 depremi)
anlaşılmakla birlikte, binalarda meydana gelen tahribatın boyutları hakkında fikir
edinilemediği için, Bozacı Camii’nin de hangi depremden ne ölçüde etkilendiğini
söylemek zordur.
264- Merzifon şer’iyye sicillerindeki bir kayıtta M.1887 yılı itibariyle yapının harap bir
vaziyette bulunduğu, tamiri için vakıf gelirinin yetmediği, Hacı Hasan Ağa adlı bir
kişinin dükkânlarını bu vakfa bahşettiği, ayrıca mahalledeki cemaatin de maddi
yardımda bulunması gerektiği belirtilmekte ve binanın esasen bir mescid iken
Bıçakçıoğlu Ahmed Ağa tarafından bir minber, bir mahfil, bir kürsü yaptırılmak
suretiyle camiye dönüştürüldüğü ifade edilmektedir, bkz., Sicil Defteri, 1305-
1307/1887-1889, s.50. Mevcut bilgilerden hareketle caminin 1880’li yılların sonunda
esaslı bir onarım geçirdiği söylenebilir.
265- Caminin toprak ofisi tarafından kullanıldığı ve üst pencereleri hizasına kadar buğday
doldurulduğuna dair bilgiler (V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/05 No.’lu
206
Cami, kare plânlı kübik gövdeye sahip harim ve kuzey yanındaki son
cemaat yeri ile birlikte kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânla
yerleşmiştir (Çizim: 27). Minaresi harimin güneydoğu köşesinde, beden
duvarları ile kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir. Harim kütlesi, kübik
gövdenin üst köşelerde pahlanmasıyla elde edilmiş sekizgen prizmal bir
kasnak üzerine oturtulan tek kubbe ile örtülüdür. Harim kapısı bina aksına
yerleştirilerek son cemaat yerine açılmıştır.
Son cemaat yeri, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır. Sivri kemerli
üç açıklıkla kuzeye yönelen üç bölümlü revak şeklinde düzenlenerek, eş
büyüklükte üç adet kubbeyle örtü sistemi sağlanmıştır.
Eserin güney ve batı yanlarında olmak üzere “L” biçiminde plâna sahip
bir avlu meydana getirilmiştir. Avlunun güneybatı köşesinde küçük bir
müştemilat, son cemaat yerinin batı yanına bitiştirilerek yerleştirilen abdest
muslukları ve hela mekânlarından ibaret muhdes kısımlar vardır.
İnşa malzemesi binanın son onarımı sırasında iç ve dış yüzeylerin
tamamiyle sıvanmasından dolayı halen görülememekle birlikte, az miktarda
düzgün kesme ve kaba yonu, çoğunlukla ise moloz taşlar ve tuğla kullanıldığı
yayınlardaki bilgi ve fotoğraflardan267 anlaşılabilmektedir. Sıvanmamış
dosyada) mevcut bulunmakla beraber, ibadete kapalı kaldığı yıllar ve süresi tespit
edilememektedir.
266- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/05 No.’lu dosyada, hangi yılda yapıldığı
belirtilmeyen hasar tespiti bilgilerine yer verilmiştir. Binadaki onarımın 1972 öncesi
gerçekleştirildiği ise yayınlanmış eski fotoğraflardan anlaşılmaktadır; bkz., Erken,
a.g.e., s.297.
267- Beden duvarlarının kesme taştan yapıldığı ifade edilmektedir (Erken, a.g.e., s.296);
ancak, a.e., s.297’deki onarım öncesine ait bir fotoğrafta, doğu cephe ve minare
kaidesindeki duvar örgüsünün, üç sıra tuğla bir sıra kesme taş olduğu açıkça
görülmektedir; V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/05 No.’lu dosyada mevcut bir
207
durumda bırakılan son cemaat yeri sütunları ile başlıkları mermerdir;
edindiğimiz bilgilere göre beden duvarları ile minare kaidesinde taş ve
tuğladır. Halen alaturka kiremit kaplı kubbeler ve geçiş elemanları ile
kemerlerin malzemesi ise şimdilik tespit edilemese de, büyük ihtimalle tuğla
kullanıldığını söyleyebiliriz.
Cepheler, harim beden duvarlarının yukarısında uzanarak bütün
cepheleri çepeçevre dolaşan düz silmeli bir saçakla sınırlandırılmıştır. Son
cemaat yerinin bulunduğu kuzeydeki hariç, cepheler dört kademeli bir
görünüme sahiptir. Beden duvarlarından ibaret ilk kademeden sonra kübik
kütlenin üst köşelerde pahlanmasıyla ortaya çıkan, üçgen biçimi çatı
yüzeylerine ait, saçak friziyle sınırlanmış ikinci kademe vardır. Üçüncü
kademe, üst kenarları düz silmeli saçak kornişi ile teşkil edilen sekizgen plânlı
prizmal kasnak yüzeyleridir. Dördüncü kademe ise kubbe örtüden ibarettir
(Fotoğraf: 230). Kubbe kasnağının küçük boyutlara sahip, sivri kemerli
pencereleri, cephe akslarına göre ortalanarak ve beden duvarlarına ait saçak
seviyesi hizasından yükselecek şekilde doğu, batı, güney olmak üzere sadece
üç yöne yerleştirilmiştir. Bina gövdesinin görünüşleri genellikle masif ve düz
sıvalı duvar yüzeylerini yansıtmakla beraber, güney cepheye bir, doğu
cepheye beş, batı cepheye ise üç adet pencere açılmıştır (Fotoğraf: 231-233).
Batıdaki pencerelerden ikisi ile doğudaki iki pencere cephe aksına göre
simetrik düzenli ve beden duvarlarının üst kısmına aynı hizada yerleştirilen, eş
belgede, “...beden duvarlarının şark kısmı muntazam diğer aksamı moloz taşlarla
yapılmıştır...” ve diğer bir belgede ise “...beden duvarları kesme taştan yapılmıştır...”
şeklindeki iki ifade birbiriyle çelişmekte; Yüksel (a.g.e., s.352) ise duvarların kesme
taştan yapıldığını belirtmektedir.
208
boyutlara sahip, yarım daire kemerli268 birer açıklıktır. Batı cephede ayrıca,
pencerelerin güney tarafında olmak üzere boyuna dikdörtgen biçiminde açılan
bir kapı mevcuttur269. Doğu cephenin alt kısmında da üsttekilerle aynı aksı
paylaşarak, fakat daha büyük boyutlarda ve eş hizaya açılan sivri kemerli iki
pencere yer alır. Alttaki pencere açıklıklarına muhtemelen onarım sırasında,
uçları sövelere saplanan demir çubuklarla iki bölümlü birer şebeke
yerleştirilmiştir. Pencere şebekelerinin alt bölümü, yatay ve düşey konumlu
kalın çubuklarla boyuna dikdörtgen biçimi gözlere ayrılmış ve her birine “S”
kıvrımlı, simetrik bir çift lama demiri bağlanarak süslenmiştir. Şebekelerin üst
bölümü ise üzengiden itibaren kemer açıklığı içinde yer alır ve merkezdeki
yarım daire biçimi bir yay çevresine eşit aralıklarla onbeş adet demir çubuk
tutturulmuş; bunlar üçlü gruplar teşkili ile kemer kavsine doğru gittikçe birbirine
yaklaştırılıp birer uç halinde bitiştirilerek söveye saplanmıştır. Böylece
pencerelerin kemer gözü, ışınsal dağılımlı yıldızvari beş kol ile adeta sembolik
bir güneş kompozisyonu gibi düzenlenen şebeke hatları tarafından bölünerek
altı dilime ayrılmış ve her dilimi içine de kemer kenarına sırtı dayanarak
268- Bu pencereler, harim mekânına açılan yüzlerinde görüldüğü üzere, yapının asıl
halindeki bütün kemerler gibi sivri kemerli birer açıklıkla yapıldığı halde, onarımlar
sonucu ilk formlarını kaybetmiş olmalıdırlar.
269- Kapı eşiği, batı cephede avlu zemini ile aynı kotta, harim mekânında ise tabandan
yaklaşık 50 cm. yüksekte yer alır ve hiç bir basamak da mevcut olmadığı gibi doğu
cephenin alt sıra pencereleri ile aynı seviyede bulunması sebebiyle, aslında buradaki
bir pencerenin onarımlar sırasında kapıya dönüştürüldüğü ihtimalini de akla
getirmektedir; fakat Yüksel’in (a.g.e., s.352) 1980 yılına ait plânında, duvarın bu
bölümüne herhangi bir açıklık işaretlenmemiştir. Ayrıca şimdiki kapı açıklığı
pencerelerden daha geniş olduğu gibi doğudaki pencerelerin simetrik düzenine de
uymamaktadır. Bu duruma göre, muhtemelen bu kapı tamamiyle muhdes bir
elemandır.
209
yerleştirilen, uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde birer lama demiri
bağlanmıştır (Fotoğraf: 232).
Binanın güney cephesinde, doğu duvarı devam ettirerek kısmî taşıntı
yapan minare kaidesine ait kare plânlı kütle vardır. Güneye doğru 1.5 m.
kadar taşıntıyla ve binanın güneydoğu köşesini de teşkil eden kütle, beden
duvarları boyunca yükselir. Beden duvarlarında kullanılan düz saçak profilinin
devamı ile sınırlandırılan kaide üzerinde de yukarı yükseldikçe daralan, kare
plânlı ve sanki bir pabuç270 gibi hazırlanmış ikinci bir kütle yapılarak silindirik
görünüşlü, ahşap minare gövdesi271 oturtulmuştur. Alt kısımlara göre daha dar
yapılan minare, düz tahtaların düşey konumla yan yana yerleştirilmesi ile
esasen poligonal plânlı bir gövdeye sahiptir ve tahta derzlerine çakılmış
çıtaların oluşturduğu profillerden ibaret süslemesi vardır. Şerefeye yakın
bölümündeki bilezik ile şerefe altındaki içbükey-dışbükey silme kademeleri
yine ahşaptır. Şerefe korkuluğu ise yatay ve düşey sıralı bir düzenle lama
demirlerinden yapılmıştır. Petek kısmı da şekil itibariyle gövdeye paralel bir
görünüşte ve ahşap malzeme kullanılarak hazırlanmış; kurşun levhalarla kaplı
sivri külahla örtülerek, tepesine alem yerleştirilmiştir(Fotoğraf: 231-232).
Son cemaat yeri, beden duvarının devamı şeklinde yapılan batı yanı ile
tamamen masif karakterli bir görünüşe sahiptir (Fotoğraf: 233). Kuzey cephesi
270- Onarım öncesine ait (Erken, a.g.e., s.297) fotoğraflarda seçilebilen izler, pabucun
asıl halinde prizmatik üçgenlerden meydana geldiğini, ancak yapılan son onarımda
sıvanarak günümüzdeki halini aldığını göstermektedir.
271- Yüksel (a.g.e., s.352), minarenin 1944’te yıkıldıktan sonra yeniden yapıldığını ve
pabucun bugün sakil bir tuğla kılıf içine alındığını belirtmektedir ki, bu bilgiye istinaden
1943 depreminde hasar gördüğü için yıkıldığını tahmin etmekteyiz; bununla birlikte,
onarım öncesine ait bir fotoğrafta (Erken, a.g.e., s.297), minarenin 1972 yılında da
şimdiki durumda bulunduğu görülmektedir.
210
ise biri kuzeydoğu köşede olmak üzere eşit mesafelerle sıralanan üç adet
mermer sütun ve batı yandaki duvar272 arasına örülmüş sivri kemerler
kullanılarak üç büyük açıklıkla bir revak şeklinde hazırlanmıştır (Fotoğraf:
230). Son cemaat yerinin doğu yanı da kuzeydoğu köşedeki sütunla beden
duvarına oturtulmuş sivri kemerli bir açıklıktır. Binanın şimdiki genel
görünüşüne dahi hareket kazandıran son cemaat yeri revakına ait açıklıkların
tamamında halen PVC iskeletli bir camekân273 bulunmaktadır. Daha önceleri
ise kuzey tarafına, altı adet ahşap sütun üzerindeki C-S kıvrımlı bağdadi
kemerler ve üçgen alınlıklı çatı kullanılarak bir dış son cemaat yeri eklendiğini,
yayınlanan eski bir fotoğraf274 göstermekle birlikte, muhtemelen 19.yüzyıl eseri
bu muhdes bölümün tarihini tespit edemediğimiz bir dönemde ortadan kalktığı
anlaşılmaktadır.
Son cemaat yerinde, sütunlarla beden duvarı arasında uzanan sivri
kemerler ile dikdörtgen plân eş boyutlarda kare biçimi üç bölüme ayrılmış ve
her birine pandantif geçişli birer kubbe örtülmüştür (Fotoğraf: 234).
Kubbelerden doğu ve batıdaki sekizgen, ortadaki ise yedigen biçiminde,
kısmen derinleştirilen birer göbekle yapılmıştır. Sütunlardan beden duvarına
272- Yüksel’in yayınladığı (a.g.e., s.352) 1980 yılına ait plânda, son cemaat yerinin batı
kenarı da, doğudaki gibi sivri kemerli bir açıklık halindedir ve kuzeybatı köşede bir
sütun bulunduğu görülüyor ki, bu durumda batı tarafta şimdi mevcut duvar her halde
onarım esnasında örülmüştür.
273- Son cemaat yerinin camekânla kapatılması, büyük ihtimalle onarım sırasında
gerçekleştirilmiştir.
274- Bu fotoğrafta (Uygun, a.g.e., s.25) görüldüğü üzere, giriş aksındaki kemer açıklığı
içine, muhdes revak kemerleri ile aynı görünüşe sahip ahşap bir kapı kompozisyonu
da yerleştirildiğini ve bu haliyle binanın bir süre kullanıldığını, fakat zamanla değişik
dönemlerde çeşitli şekillerde defalarca tadilat geçirdikten sonra günümüze ulaştığını
anlamaktayız.
211
uzanan kemerlerle aynı biçimde, fakat daha yüzeysel görünüşlü kemerler de
son cemaat yerinin güney ve batı cephelerine yerleştirilerek, kubbelerin
oturduğu kare birimlerin dört kenarı eşitlenmiştir. Harim duvarından ibaret
güney cephesine de, yapı aksı ile ortalanarak bir kapı ve her iki yanına da eşit
mesafeyle birer pencere açıklığı yerleştirilmiştir. Son cemaat yeri zemin
seviyesi kapı açıklığı hizasından itibaren doğu ve batı yanlarda bir basamak
kadar daha yükseltilerek birer seki haline getirilmiştir. Zeminin yüksek
kısımlarına yönelmiş her iki pencere de örtü sistemindeki kubbelerin aksına
göre biraz doğuda yer alan, sivri kemerli birer açıklıktır ve doğu cephenin alt
bölümüne ait pencerelerle aynı tarzda demir şebekeleri vardır.
Harim kapısı, profilli silmelerle boyuna dikdörtgen biçiminde
çerçevelenmiş segment kemerli bir açıklığa sahiptir ve kemer köşelikleri
birbiriyle bitişik taşıntılı düz bir yüzey olarak biraz kabarıktır. Ayrıca kapı
çerçevesini oluşturan profiller, yukarı doğru devam ettirilerek enine dikdörtgen
şeklinde düz yüzeyli bir pano275 meydana getirilmiştir (Fotoğraf: 235).
Kapı kanatları276 ahşaptır ve simetrik düzenli bir çift halinde, her biri iki
bölüme ayrılmıştır. Boyuna dikdörtgen biçimindeki ikişer yüzeye sahip kapı
kanatlarının üst bölümü biraz daha uzundur ve bunlara cam yerleştirilerek
birer pencere elde edilmiştir. Kanatların alt bölümü ise, etrafı pahlanarak
inceltilmiş ve orta kısmı da düz yüzeye sahip dikdörtgen biçimi bir panodan
ibaret bırakılmıştır.
275- Panonun asıl halinde bir kitabelik olarak hazırlandığını ancak yüzeyindeki yazıların
zaman içerisinde tahribata uğradığını veya onarımlar sırasında sıvanmış olabileceğini
düşünmekteyiz.
276- Kapı kanatları geç dönemlere aittir ve daha öncekiler hakkında hiçbir bilgi
edinilememektedir.
212
Harimin kübik mekânını örten kubbe, dört cephede teğetli birer sivri
kemer ve köşe geçişleri de üç dilimli birer tromp ile teşkil edilmiş sekizgen
kaideye oturur. Tromp ağızları dört cephedeki kemerle aynı biçimde
yapılmakla birlikte kemerlerin yüzeysel taşıntısı vardır. Kubbe eteği de oldukça
az girintili ve dar bir kademe halindedir. Örtü sistemi ve duvarları kaplayan düz
sıvalı yüzeylere herhangi bir süsleme unsuru taşımayan beyaz badana
yapılmıştır. Fakat duvarların alt kısmı 80 cm. yüksekliğe ulaşan lambri ile
kaplıdır (Fotoğraf: 236). Güney duvarda, bir yanı ile doğu duvara bitişik bir
dikdörtgen şeklinde minare kapısı açılmış; duvarın orta bölümüne mihrap, batı
tarafına da dikdörtgen biçiminde bir dolap nişi yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 237).
Batı duvarın orta bölümünde ise yüksek seviyede yer alan kapı açıklığı ve
buna yakın konumla kuzey tarafına yerleştirilmiş dikdörtgen biçiminde bir
dolap nişi vardır. Pencereler, dış kütledeki düzeni yansıtmakla birlikte, batı ve
doğu cephelerde üst sıradakiler sivri kemerli birer açıklık olarak harime
yöneldikleri için iç mekânda farklı bir görünüşe sahiptir. Dışta kasnak
cephelerine açılmış pencereler ise, tromplar arasındaki sivri kemerle
kuşatılmış duvar bölümlerine, kemer eksenini paylaşarak oturmaktadır ve
taban kısımları içeri doğru meyilli yapılarak, iç mekâna bakan yüzleri
genişletilmiştir (Fotoğraf: 236-237).
Kadınlar mahfili, doğu, batı ve kuzey duvarlara bitiştirilerek, uçları doğu
ve batı duvarlara saplanan kare kesitli bir ana kirişe oturtulmak suretiyle ahşap
malzemeden yapılmıştır (Fotoğraf: 236). Mahfil döşemesi, güneye uzanan
uçlarının alt yüzeyleri “C-S” kıvrımı şeklinde birer profilasyonla kesilen kirişlere
oturtulmuş ve mahfil merdiveni de “L” plânla kuzeydoğu köşeye
yerleştirilmiştir. Müezzin mahfili, kadınlar mahfilinin orta bölümünden güneye
213
doğru yarım daire plânlı bir taşıntıdan ibarettir ve güney kenar boyunca baştan
başa uzanan korkuluk, yan yana sıralanmış ahşap levhaların, birbirine bitişik
kenarları simetrik biçimde oyulmak suretiyle, alt ve üst uçları sivri kemer gibi
görünen bir dizi açıklık meydana getirilerek yapılmıştır.
Mihrap, güney duvar aksına yerleştirilmiş beş cepheli girinti yapan bir
niş biçimindedir (Fotoğraf: 238). Harim tarafındaki iki köşesine, kum saati
şeklinde başlığa sahip birer sütunce yerleştirilmiş ve kavsarası beş sıra
mukarnasla hareketlendirilmiş ve ayrıca mihraba dikdörtgen biçimi bir bordür
teşkil etmek üzere duvar yüzeyinden biraz çıkıntılı olarak iki yan ve üst kenarı
dolaşan silme kuşakları yapılmıştır. Mihrap çerçevesinin dış bordürü
diğerlerinden daha enli, düz bir yüzeye sahiptir ve içeri doğru sırasıyla “V”
kesitli bir kanal, bir kaval silme, dik açılı bir kanal ve içbükey kesitli silme
kademelerinden sonra niş çerçevesindeki düz yüzeye geçilmiştir. Ayrıca
kavsara hizasının biraz aşağısında iki yandaki bordürden yatay uzanarak
mukarnas sıralarına göre basamak gibi kademelenen ve tepede birbirine
bağlanan ince bir silindirik profille kavsaraya sınır çekilmiştir. Kavsara ile
mihrabın üst bordürü arasındaki bölüme de, simetrik görünüşlü iki dar kenarı
üç dilimli kemer biçiminde yapılan, yüzeysel derinliğe sahip bir pano277
yerleştirilmiştir. Mihrap yüzeyi pembe, nişi ise beyaz yağlı boyalıdır.
Minber, geç döneme ait, sade görünümle harimin güneybatı köşesinde
yer alan, şimdiki haliyle pembe yağlı boyalı ahşap bir eserdir (Fotoğraf: 237).
Yan aynalıkları harim duvarlarının devamı gibi 80 cm. yüksekliğe kadar lambri
277- Şimdiki görünüşe göre düz bir yüzey halindeki panoda vaktiyle Ayet-i Kerîme v.b.
yazıların bulunduğunu, ancak zaman içerisinde tahribata uğradığını veya onarımlar
sırasında sıvanmış olabileceğini düşünmekteyiz.
214
ile kaplı, düz yüzeylerden ibarettir. Düz bordürlü korkulukları ise “S” kıvrımlı
çıtaların birbirleriyle birleşmesinden oluşan geometrik kompozisyonla ajurlu bir
görünüşe sahiptir. Minber kapısı, yarım daire kemerli bir açıklıktır ve düz
yüzeyli bir çift kanadı vardır. Kapı kemerinin az yukarısında, biraz kabarık bir
yüzey halinde enine dikdörtgen bir pano vardır. Daha üstte ise kapı cephesinin
iki köşesine oturtularak yükselen, uçları palmet şeklinde kesilmiş birer süs
elemanı vardır. Külahı kare piramit biçiminde yapılmış köşk kısmında, doğu ve
batı cepheler oldukça basit birer dekoratif kemer şeklinde açılmıştır. Daha
altta ise etrafı pahlanarak orta kısmı düz bir yüzey halinde kabarık bırakılmış
dört panodan biri aşağı, biri yukarı olmak üzere ikisi yatay, diğer ikisi de
bunların arasındaki bölüme bir çift halinde düşey konumla yerleştirilmek
suretiyle basit bir geometrik kompozisyona yer verilmiştir. Bu kompozisyonun
altında bulunan geçit açıklığı ise dikdörtgen biçimindedir ve tek kanatlı ahşap
kapısı da, yan aynalıklarla birlikte lambri kaplanmıştır.
215
c) Odun Pazarı Camii
Çizim No: 28
Fotoğraf No: 239-248
İnceleme Tarihi: 21.07.2001, 20.04.2002, 05.10.2003
Gazi Mahbub Mahallesi, Kara Mustafa Paşa Külliyesi’nin güneybatı,
Tuz Pazarı Hamamı’nın kuzeybatısındaki düz bir araziye yerleştirilen eserin
(Fotoğraf: 239) batı yanında Cumhuriyet Caddesi, kuzey ve doğusunda ise
Ekin Pazarı Sokak uzanır278.
Oduncu oğlu Hasan Ağa Vakfına kayıtlı279 olduğundan bazı
belgelerde280 “Oduncu Camii” şeklinde geçen eser, halk arasında “Odun
Pazarı Camii”281 veya “Dönertaş Camii” adıyla da anılmaktadır.
İnşa kitabesi bilinmediğinden tarihi kesinleşmemekle beraber, harim
kapısının yukarısına yerleştirilmiş, celî sülüs hatlı üç satırlık tamir kitabesi282
278- Cami, Merzifon imar plânına göre, 222 Ada ve 1 Parselde yer almaktadır.
279- Eserin, Oduncu oğlu Hasan Ağa Vakfı adına kayıtlı olduğu tespit edilmekle birlikte,
arşivde belge çalışmasının V.G.M.’nce yasaklanması nedeniyle söz konusu vakfiyeye
ulaşılamamıştır.
280- Yapı, V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/36 No.’lu dosyada mevcut belgelerde
“Oduncu Camii” ve “Dönertaş Camii” adıyla kayıtlıdır.
281- Cami eskiden “Odun Pazarı” olarak bilinen bir mevkîde yer aldığından bu isimle
anılmaktadır; nitekim bu mevkii, Merzifon şer’iyye sicillerinde de “Odun Pazarı”
şeklinde geçmektedir (Sicil Defteri, 1301-1305/1883-1888, s.13); öte yandan 1967
yılında hazırlanan bir çalışmada (Evrenos, a.g.t., s.27), yangın sonucu cami
çevresinin tamamen yıkılmasıyla ortaya çıkan boş araziye odun yığılıp zamanla odun
pazarı haline dönüşmesi nedeniyle “Odun Pazarı Camii” denildiği belirtilmektedir,
ayrıca yörenin yaşlı kesimi tarafından da aynı sebepten dolayı “Odun Pazarı Camii”
veya “Oduncu Camii” diye anıldığı ifade edilmektedir.
282- Kitabenin metni, transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi şöyledir:
االمسجد الشريف الحاجهذجدد خواجه علي الشحير با بن صوفپى -1
هشا - خلد ملكه - فى بالداهللا و فاض 2- فى ايام سلطان سليم
مادالدينع يا عباداهللا 3- تاريحخه فى الصلوة
216
ve plân özelliklerinden hareketle 15. yüzyıl ikinci yarısına
tarihlendirebileceğimiz eser, muhtelif onarımlar neticesinde aslî özelliklerini
kaybederek günümüze ulaşmıştır. Bilinen ilk müdahale tamir kitabesine göre
1515 yılında Sofçı oğlu Hacı Hoca Ali tarafından gerçekleştirilmiştir; daha
sonra 1956 yılında V.G.M. tarafından ve 1964 yılında da halkın yardımı ile
onarılan283 yapı halen ibadete açıktır.
- Ceddede hâze’l-mescide’ş-şerîfe el-hâc hoca ‘Ali eş-şehîr bi ibn-i Sofçı
- Fi eyyâm-is-Sultân Selîm Şâh hullide mülkehû fi bilâdillâhi ve fâde
- Târîhihû fi es-salâtü ‘imâdü’d-dîn ya ‘ibâdallah
Bu mescidi şerifi Sofçı oğlu diye meşhur olan Hacı Hoca Ali, Sultan Selim Şah
- Allah O’nun devletini ebedi kılsın-'ın zamanında Allah’ın ülkesinde yeniletti
ve [bunun yapılışının] tarihi “Ey Allah’ın kulları! Namaz dinin direğidir”
[ibâresine] uygun düştü.
Kitabe, sayın Prof. Dr. Kazım Yaşar Kopraman tarafından okunarak günümüz
Türkçesine çevrilmiştir, kendisine sonsuz teşekkürlerimi sunarım, kitabenin farklı bir
okunuşu için ayrıca bkz., Gün, a.g.t., s.42. Kitabede yapının, Sultan Selim Şah
zamanında Sofçı oğlu Hacı Hoca Ali tarafından yenilettirildiği belirtilmekle birlikte, son
satırdaki الصلوة عمادالدين يا عباداهللا (es-salâtü ‘imâdü’d-dîn ya ‘ibâdallah-Ey Allah’ın kulları!
Namaz dinin direğidir) ibaresi, ebced hesabına göre H.921/M.1515 yılına tekabül
etmektedir; ayrıca “Şah” ünvanı da dikkate alındığında bahsedilen Sultan Selim’in, I.
Selim (1512-1520) olduğu anlaşılmaktadır; Yavuz Sultan Selim, Kemah’ın fethi için 19
Nisan 1515 tarihinde hareket ederek Karlı Göl, Karaca Çayır, Ortakabad, Sivas,
Merzifon, Elmalı yolu ile Kemah üzerine yürümüştür, bkz., J.V. Hammer (Çeviren:
Mehmet Ata), Osmanlı Tarihi, C.I, İstanbul 1991, s.385. Kitabedeki Sultan Selim Şah
ibaresi ile Sultan Selim’in Kemah’a giderken Merzifon’a uğraması ve bu seferin de
tamir tarihi (1515) ile aynı olması, tamiratın Sultan Selim’le ilgisinin olabileceği
ihtimalini akla getirmektedir. Mevcut bilgiler ve plân özelliklerinden hareketle yapının
1515 yılından önce, muhtemelen 15. yüzyıl ikinci yarısında inşa edildiğini
düşünmekteyiz; Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.74’de, herhangi bir belge veya özelliğe
işaret etmeden eserin XVI-XVIII. asıra ait olduğunu ileri sürer.
283- Eserin 1956 yılındaki onarımı için bkz., Anonim, Cumhuriyetin 50. Yılında..., s.18;
halkın yardımı ile 1964 yılında gerçekleştirilen tamir ve tadil hakkında bkz., Evrenos,
a.g.t., s.27.
217
Cami, kare plânlı kübik gövdeli harim ve kuzey tarafındaki son cemaat
yeri ile birlikte kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plâna sahiptir (Çizim:
28). Minaresi doğu cephenin kuzey kenarında, beden duvarları ile kaynaşmış
bir kaide üzerinde yükselir. Harim kütlesi, kübik gövdenin üst köşelerde
pahlanmasıyla elde edilmiş sekizgen prizmal bir kasnak üzerine oturtulan tek
kubbe ile örtülüdür. Harim kapısı bina aksına yerleştirilerek son cemaat yerine
açılmıştır. Son cemaat yeri, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır. Sivri
kemerli üç açıklıkla kuzeye yönelen üç bölümlü revak şeklinde tasarlanmış ve
örtü sistemi de eş büyüklükte üç adet kubbeyle sağlanmıştır.
Eserin kuzey, güney ve batı yanlarında olmak üzere “U” biçiminde
muhdes bir avlu meydana getirilmiştir. Avlunun batı duvarının kuzey tarafına
abdest muslukları, kuzey duvarının yapı aksına da kapı açıklığı
yerleştirilmiştir. Doğu cephesi ise yapıya bitiştirilmiş dükkan ve konutlardan
dolayı kısmen görülebilmektedir (Fotoğraf: 239).
İnşa malzemesi, mevcut duruma göre284 tuğla gövdeli minare dışında
tamamiyle kiremit rengi düzgün kesme taştır ve alaturka kiremitlerle kaplı285
örtü sistemine onarım esnasında kurşun levhalar kaplanmıştır.
Cepheler, beden duvarlarının yukarısında harim ve son cemaat yerine
ait bütün kütleyi çepeçevre dolaşan düz silmeli bir saçakla286 sınırlandırılmakla
284- Yapı, esaslı bir onarım geçirdiğinden asıl inşa malzemesi bilinememektedir.
285- Yapının, 1956 onarımı öncesinde alaturka kiremitlerle kaplı örtü sistemine sahip
olduğu (V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/36 No.’lu dosyada mevcut) eski
fotoğraflardan tespit edilebilmektedir.
286- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/36 No.’lu dosyada mevcut eski bir
fotoğraftan, cephe yüzeylerindeki bütün saçakların daha önceleri tuğla dizileriyle
yapılmış, testere dişi biçiminde birer sıra frizden teşkil edildiği ancak onarım sırasında
şimdiki biçime dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır.
218
beraber son cemaat yerinin bulunduğu kuzeydeki hariç, beş kademeli bir
görünüme sahiptir (Fotoğraf: 240). Beden duvarlarından müteşekkil ilk
kademeden sonra kübik kütlenin üst köşelerde pahlanmasıyla ortaya çıkan,
üçgen biçimi çatı yüzeylerine ait saçak friziyle sınırlanmış ikinci kademe
yükselir. Üçüncü kademe, üst kenarları düz silmeli frizle sınırlandırılmış
sekizgen plânlı prizmal kasnak yüzeylerinden meydana getirilmiştir. Dördüncü
kademe ise esasen kendi içerisinde iki kademeli bir görünüme sahip kasnağa
ait üçüncü kademenin devamı niteliğinde hazırlanmış ve enli bir korniş halinde
dışa taşırılmıştır. Beşinci kademeyi kubbe örtü sistemi teşkil eder. Kubbe
kasnağının doğu, batı ve güney kenarlarına, cephe aksları ile ortalanarak
beden duvarlarına ait saçak seviyesi hizasından yükselecek şekilde, küçük
boyutlarda sivri kemerli birer pencere açıklığı, yüzeysel derinlikte girinti
yapacak biçimde287 yerleştirilmiştir. Cephe yüzeyleri masif görünümlü duvar
örgüsünü yansıtmaktadır. Doğu ve güney cephede beden duvarlarına ait her
hangi bir pencere açıklığı mevcut değildir. Batı cepheye288 ise dört adet
pencere açılmıştır. Bu pencerelerden ikisi beden duvarlarının üst kısmına,
cephe aksına göre simetrik düzenli ve aynı hizada yerleştirilen, eş boyutlara
sahip sivri kemerli birer açıklıktır. Diğer ikisi ise alt kısma; biri yapı aksı
ortalanarak, öteki onun kuzeyine yakın şekilde yine aynı hizada ve eş
boyutlarda dikdörtgen biçiminde birer açıklıkla yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 240).
287- Pencere formlarının, asıl halinde girintili kenarlara sahip olmadığı, bu düzenlemenin
onarım esnasında yapıldığı (V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş .05.04.01/36 No.’lu
dosyada mevcut) eski bir fotoğraftan açıkça anlaşılmaktadır.
288- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/36 No.’lu dosyada mevcut eski bir
fotoğrafta, 1956 onarımı öncesinde batı cepheye bitişik birer konut ve dükkanın yer
aldığı görülmektedir.
219
Alttaki pencere açıklıklarına muhtemelen onarım sırasında, uçları söve ve
lentolara saplanan demir çubuklarla birer şebeke yapılmıştır. Şebekeler, yatay
ve düşey konumlu kalın çubukların boyuna dikdörtgen biçimi gözler
oluşturacak şekilde sıralanmasıyla elde edilmiş ve her birine “S” kıvrımlı,
simetrik bir çift lama demiri bağlanarak süslenmiştir.
Doğu cephede, kasnak yüzeyindeki pencere dışında her hangi bir
açıklık bulunmamakla birlikte ötekilerden farklı olarak kısmî taşıntılı minare
kaidesine ait dikdörtgen kesitli kütle vardır. Esasen harimin doğu cephesine,
kuzey duvarı devam ettirerek yerleştirilen ve son cemaat yeri ile harim
bölümlerini birbirinden ayırıyor gibi görünen kaide, genel duvar örgüsüyle
paralel biçimde aynı tarz taş örgüyle inşa edilmiştir. Minare kaidesinin boyu,
harim kütlesine göre biraz daha yüksek yapılarak beden duvarlarında
kullanılan düz saçak profili benzeri frizle sınırlandırılmıştır. Kaide üzerinde de
yukarı yükseldikçe daralan ve bir bilezikle sınırlanan, prizmatik üçgenlerden
teşkil edilmiş pabuç yer almaktadır. Minare gövdesi289 silindirik forma sahiptir.
Düz tuğla sıralarıyla örülen gövdenin şerefeye yakın bölümünde de bir bilezik
vardır. Şerefe altı, sekiz sıra testere dişi ve aralarındaki birer sıra düz tuğla
dizisinin nöbetleşerek, üst üste ve dışa doğru peş peşe taşırılmasıyla
genişletilmiş; yan yana bitiştirilen taş plakalarla poligonal görünüşlü şerefe
korkuluğu yapılmıştır. Petek, gövdede olduğu gibi düz tuğla sıralarıyla örülmüş
ve konik külah örtü sistemi kurşun levhalarla kaplanarak, tepesine iki boğumlu
alem yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 239).
289- Onarım öncesine ait (V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/36 No.’lu dosyada
mevcut) eski bir fotoğrafta, minarenin şerefe kısmından itibaren yıkılmış vaziyeti
görülmekte ve 1956 yılı onarımında yeniden inşa edildiği anlaşılmaktadır.
220
Son cemaat yeri290, doğu ve batı yanlarda kemer açıklığı dışındaki
kısımlar itibariyle beden duvarlarının devamı şeklinde aynı tarz duvar
örgüsünü yansıtmakla birlikte, bütün cepheleri düz silmeli saçakla
sınırlanmaktadır (Fotoğraf: 240). Doğu, batı ve kuzey olmak üzere üç yönde
de halen PVC iskeletli bir camekânla291 kapatılmış kemer açıklıklarına sahip
revak düzenlemesiyle, binanın masif karakterli kuruluşuna nazaran daha
hareketli bir görünüş sergilemektedir. Kuzey cephesi, eşit mesafelere
yerleştirilmiş dört adet mermer sütuna oturan sivri kemerli üç büyük açıklık
şeklinde hazırlanmıştır (Fotoğraf: 241). Doğu ve batı yanları da kuzeydoğu-
kuzeybatı köşelerdeki sütunlarla beden duvarına bitişik yapılmış birer sütuna
oturtulmuş sivri kemerli birer açıklıktır. Sütunlar, sekizgen kaide üzerinde
yukarı doğru daralarak yükselir ve her hangi bir üsluba benzemeyen konik
başlıklara sahiptir, ayrıca gövdenin aşağısında ve yukarısında birer bilezik
mevcuttur (Fotoğraf: 240).
Son cemaat yerinde, sütunlarla beden duvarı arasında uzanan sivri
kemerler ile dikdörtgen plân eş boyutlarda kare biçimi üç bölüme ayrılmış ve
290- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/36 No.’lu dosyada mevcut eski
fotoğraflarda, harimin kuzey tarafına tarihini tespit edemediğimiz bir dönemde, üçgen
alınlıklı çatı kullanılarak iki katlı hımış bir yapı eklendiği görülmektedir. Doğu ve batı
yanları, üçüncü kademeyi sınırlandıran friz hizasına kadar yükselen bu binanın kuzey
cephe alt kat eksenine dikdörtgen bir kapı açıklığı yerleştirilerek iki tarafına da aynı
hiza ve eş boyutta dikdörtgen pencere açıklıkları sıralanmıştır. Üst katta ise ortadaki
yarım daire kemerli, diğerleri dikdörtgen beş adet pencerenin mevcudiyeti
anlaşılmaktadır. Fotoğraflar yanı sıra Merzifon’lu yaşlıların verdiği bilgilerden, caminin
uzun bir süre ibadete kapandığı anlaşılmakta ve 1956 onarımı sırasında muhdes
kısımların yıkılarak yerine şimdiki son cemaat yerinin yapıldığı ortaya çıkmaktadır.
Son cemaat yerinin asıl hali bilinmemekle birlikte, plân şeması itibariyle üç kubbe ile
örtülü revaklı bir kuruluşa sahip olduğunu düşünmekteyiz.
291- Son cemaat yerinin camekânla kapatılması yakın bir tarihte gerçekleştirilmiştir.
221
her birine pandantif geçişli birer kubbe örtülmüştür (Fotoğraf: 242).
Sütunlardan beden duvarına uzanan kemerlerle aynı biçimde, fakat daha dar
görünümlü diğer kemerler de son cemaat yerinin güney cephesine doğu-batı
yönünde yerleştirilerek, her kubbe için dört kenarı da eşdeğer ölçülere sahip
birer taşıyıcı sistem hazırlanmıştır. Güney cephedeki kemerler, doğu ve batı
kenarlarda, esasen harimin kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerine bitişik olarak
yapılmakla birlikte, duvar yüzeyinden yarı silindirik bir taşıntı arz eden
sütunlara oturmakta, ortadaki kemer ise duvara bindirilmiş kısmî taşıntılı ve
diğerleriyle aynı formda birer sütun başlığına oturmaktadır. Harim duvarından
ibaret güney cephesi, yapı aksı ortalanarak yerleştirilmiş bir kapı ile her iki
yanında aynı hizada ve eşit boyutlarda birer pencere açıklığına sahip düz bir
yüzeydir. Ötekilerden farklı olarak sivri kemerli küçük bir pencere de kapının
biraz yukarısına, aks üzerinde yer alan kemer kavsinin duvar yüzeyine
açılmıştır. Son cemaat yeri zemini, kapı açıklığı hizasından itibaren doğu ve
batı yanlarda bir basamak kadar daha yükseltilerek birer seki meydana
getirilmiştir. Zeminin yüksek kısımlarına yönelmiş pencerelerden batıdaki,
kapıya daha yakın biçimde yerleştirilmekle beraber her ikisi de boyuna
dikdörtgen birer açıklıktır ve batı cephenin alt bölümüne ait pencerelerle aynı
tarzda demir şebekeleri vardır (Fotoğraf: 242).
Harim kapısı segment kemerli bir açıklıktır ve kalın sıva tabakası
nedeniyle yüzeysel girintili bir görünüşe sahiptir. Kapı kemerinin hemen
yukarısında aynı derinlikte, enine dikdörtgen biçiminde tamir kitabesi vardır.
Kitabe levhası mermerdir ve etrafı kazınarak kabartılan harflerle ince-düz
bordürler kullanılarak üç satır halinde yazılmıştır (Fotoğraf: 243).
222
Kapı açıklığına yerleştirilen bir çift kanat ahşaptır ve her biri simetrik
düzenle farklı boyutlarda kare ve dikdörtgen biçimi panolardan oluşan üç
bölüme ayrılmıştır. Yukarıda enine, ortada boyuna dikdörtgen, altta da kare
biçiminde tasarlanmış panoların yüzeyi yazı, bitkisel ve geometrik süsleme
levhası olarak değerlendirilmiştir. Yazılar kabartılarak, geometrik ve bitkisel
süslemeler ise sathi derinlikte oyularak meydana getirilmiştir (Fotoğraf: 244).
Kapı kanatlarının üst panoları ortasında yer alan enine dikdörtgen
biçimindeki bölümler, çevresinden taşıntılı yapılmış ve Ayet-i Kerime292
yazılmış birer levhadır. Yüzeyden kabarık yazı levhaları, oyularak işlenmiş kaz
ayağı motifli bir süs bordürü ile çerçevelenmiştir. Orta panoda, bütün olarak
bakıldığında bir halı deseni veya cilt kapağını andırmakla beraber şemse
motifine benzer bitkisel süslemeler görülür. Panonun üst ve alt kısımları boş
yüzeyler halinde bırakılmakla birlikte süslemeler, merkeze oturtulmuş elips
biçiminde bir kompozisyonda yoğunlaşmaktadır ve haçvari şemada
yerleştirilmiş birer palmet ile aralarındaki boşluklara serpilmiş rumîlerden
meydana gelmektedir. Haçvari şemanın üst ve altındaki palmetlerin arasında
birbirine bakar vaziyette küçük birer palmet daha dikkat çekmektedir. Elips
formlu kompozisyonun yukarısına ve aşağısına da oldukça şematik birer
palmet motifi işlenmiştir. Bu kompozisyon her iki kısa kenarda, köşeliklerinde
stilize motifler yer alan, S biçiminde ince bordürlerin birbiriyle birleşmesinden
meydana gelen ve adeta dekoratif birer kemer görünümüne sahip
süslemelerle tamamlanmaktadır. Alt seviyedeki panoların orta bölümü kare
292- Kapının batı kanadında “Ve İnne’l-mesâcide Lillahi”, doğu kanadında “Felâ Ted‘û
Ma‘allâhi Ahaden” yazısı vardır; bu yazılar sayın Yrd.Doç.Dr. Abdülhamit Arbaş
tarafından okunmuştur, kendisine teşekkür ederim.
223
biçiminde yapılarak etrafına, daha büyük ölçülere sahip dikdörtgen bölümler,
her kenarı hizasından bordürlere doğru uzanacak şekilde devri sıra
yerleştirilmiştir. Böylece dört yanı dikdörtgenlerle kuşatılan kare biçimi bir
göbek elde edilmiştir.
Harim, kubbe ile örtülü kübik bir mekândır. Örtü sistemi, dört cephede
teğetli birer sivri kemer ve köşe geçişleri de üç dilimli birer tromp ile teşkil
edilmiş sekizgen kasnağa oturan kubbe ile sağlanmıştır (Fotoğraf: 245).
Tromp ağızları dört cephedeki kemerle aynı biçimdedir ve kemerlerle beraber
yüzeysel taşıntıya sahiptir. Kubbe eteği de oldukça az girintili ve dar bir
kademe halinde biçimlendirilmiştir. Tromp ağızları, köşelikler ve kubbe
eteğindeki günümüze ulaşabilmiş geç dönem izlerini yansıtan geometrik ve
bitkisel bezemeli kalemişi süslemelerden vaktiyle zengin bir süsleme
programının mevcudiyeti anlaşılmakla beraber, büyük bir çoğunluğunun
muhtemelen onarımlar sırasında yapılan sıva veya boya tabakası altında
kaldığını düşünmekteyiz. Halen mevcut süslemelerden tromp ağzındakiler,
koyu yeşil bir zemin üzerine açık renklerle, bir dizi halinde yerleştirilmiş dal ve
yapraklardan ibarettir. Kubbe eteğini oluşturan silmeli kuşakta mavi, yeşil,
kahverengi, gri ve gri tonları ile renklendirilerek zikzaklarla yapılmış geometrik
süslemeli bordür bulunmaktadır. Bu bordürün altında, siyah ve gri renklerden
oluşan burmalı ince bir bordür de eteği çevrelemektedir. Sekizgen kasnağı
meydana getiren kemer köşeliklerinde “Allah”, “Muhammed” ve halife
isimlerinin yazılı olduğu madalyonlar yer almaktadır. Her madalyon, testere
dişi biçiminde üçgenlerden oluşan ince bir bordürle kuşatılmış ve yukarısına
da rumî veya stilize kuş figürüne benzeyen simetrik düzende birer motif
yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 246). Örtü sistemi ve duvarları kaplayan düz sıvalı
224
yüzeylere beyaz yağlı boya yapılmış, duvarların alt kısımlarına da 80 cm.
yüksekliğe ulaşan lambri kaplanmıştır. Pencereler, dış kütledeki düzeni
yansıtmakla birlikte, batı cephe üst sıradakilerle kasnak aksında yer alanların
iç mekâna bakan yüzleri dört yöne meyille genişletilerek yapılmıştır. Kuzey
duvarında, harim kapısı ile aynı aksı paylaşan ve yarım daire kemerli bir nişle
kuşatılan sivri kemerli küçük bir pencere açıklığı görülmektedir (Fotoğraf: 245).
Güney duvarın yapı aksına mihrap, güneybatı köşesine minber yerleştirilmiş
(Fotoğraf: 247); doğu duvarın293 kuzey ucuna da dikdörtgen şeklinde bir
minare kapısı açılmıştır.
Kadınlar mahfili, doğu, batı ve kuzey duvarlara bitiştirilerek, uçları doğu
ve batı duvarlara saplanan kare kesitli iki ana kirişe oturtulmak suretiyle ahşap
malzemeden yapılmıştır. Mahfil döşemesi, güneye uzanan uçlarının alt
yüzeyleri “S” kıvrımı şeklinde birer profilasyonla kesilen kirişlere oturtulmuş ve
mahfil merdiveni de “L” plânla kuzeybatı köşeye yerleştirilmiştir. Müezzin
mahfili, kadınlar mahfilinin orta bölümünden güneye doğru “U” plânlı bir
taşıntıdan ibarettir. Korkuluk, güney kenar boyunca baştan başa uzanan ve
yan yana sıralanmış ahşap levhaların, uzun boyunlu vazo biçiminde kesilerek
aralarında ters damla şeklinde bir dizi açıklık meydana getirilerek yapılmıştır
(Fotoğraf: 245).
Mihrap, güney duvar aksına yerleştirilmiş yarım daire şeklinde girinti
yapan bir niş biçimindedir ve geç dönem eseridir (Fotoğraf: 248). Harim
tarafındaki iki köşesine, kum saati şeklinde başlığa sahip birer sütunce
293- Doğu duvarının alt kısımlarında, vaktiyle batı duvar alt pencereleriyle aynı hizada
fakat daha küçük boyutta boyuna dikdörtgen birer dolap nişinin yer aldığı ancak
onarımlar sırasında kapatıldığı mevcut izlerden anlaşılmaktadır.
225
yerleştirilmiş ve kavsarası altı sıra mukarnasla hareketlendirilmiş ve ayrıca
mihraba dikdörtgen biçimi bordürler teşkil etmek üzere duvar yüzeyinden biraz
çıkıntılı olarak iki yan ve üst kenarı dolaşan; alçı malzemeli, kalıplama
tekniğiyle kabartma tarzında süsleme kuşakları yapılmıştır. Mihrap
çerçevesinin dış bordürü içbükey kesitli iken, iç ve orta bordür düz bir yüzeye
sahiptir. Dış bordürde uçları helezoni, gövdesi “S” kıvrımlı dallardan oluşan ve
lâle motifiyle sonuçlanan bir süsleme şeridi vardır. Diğerlerinden daha enli orta
bordürde bir ters bir düz yerleştirilmiş yaprak ve çiçeklerden meydana gelen
bitkisel bezeme ile bu kompozisyonu ayıracak şekilde aralarına oturtulmuş,
ortalarındaki bir yıldıza bakar vaziyette iki hilâl motifi yer almaktadır. İç bordür
hepsinden daha incedir ve baklava dilimlerinin bir dizi halinde
sıralanmasından oluşur. Her bir baklava dilimi, düz satıhlı ince bir şeritle
sınırlandırılarak göbeğine birer lâle motifi yerleştirilmiştir. Süsleme
bordürlerinden itibaren yer alan bir düz ve bir içbükey kesitli silme
kademelerinden sonra niş çerçevesindeki düz yüzeye geçilmiştir. Ayrıca
kavsara hizasının biraz aşağısında iki yandaki bordürden yatay uzanarak
mukarnas sıralarına göre basamak gibi kademelenen ve tepede birbirine
bağlanan ince bir silindirik profille kavsaraya sınır çekilmiştir. Mihrabın alt
kısmı duvarlardakiyle aynı tarzda lambri ile kaplanmıştır.
Minber, sade görünümle harimin güneybatı köşesinde yer alan geç
döneme ait, sanat değerinden yoksun ahşap bir eserdir (Fotoğraf: 247).
226
ç) Alaca Minare Mescidi
Çizim No: 29
Fotoğraf No: 249-264
İnceleme Tarihi: 13.07.2001, 15.04.2002, 06.10.2003
Hacı Balı Mahallesi294, Balı Caddesi’nin doğu tarafında, Alaca Sokak
kuzey kenarındaki, kuzeydoğuya meyilli bir araziye yerleştirilen eser (Fotoğraf:
249), Paşa Hamamı’nın güneydoğusundadır295.
Harim kapısının yukarısına yerleştirilmiş, sülüs hatlı üç satırlık kitabe
kaydına296 göre, Sultan Mehmed oğlu Sultan Bâyezid zamanında Hoca Ali bin
294- Mescidin yer aldığı mahalle Hacı Balı Mahallesi adıyla zikredilmekte ise de, bazı
bilgilere göre daha önceki isminin Alaca Minare Mahallesi olduğu anlaşılmaktadır ve
mescidin inşasından sonra mahallenin ismi de Alaca Minare Mahallesi şeklinde
değişmiştir. Nitekim 16. yüzyıl Merzifon mahallelerine bakıldığında Alaca Minare
Mahallesi’nin adı geçmemektedir. Merzifon mahallelerinin 16. yüzyıldaki isimleri için
bkz., Gürbüz, a.g.t., s.89; ayrıca hurufat defterlerini esas alan bir çalışmadaki Mayıs
1804 (Safer 1219) ve Ekim 1814 (Zilkaade 1229) tarihlerine ait bazı kayıtlarda Alaca
Minare Mahallesi Camisi vaizi ve müezziniyle ilgili olarak anılmaktadır, bu kayıtlardan
açıkça anlaşıldığı üzere, mahallenin adı 1804 tarihinde “Alaca Minare Mahallesi”dir, bkz., G. Eken, “XIX. Yüzyılda Merzifon Vakıflarına Dair”, Merzifonlu Kara Mustafa
Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon), Ankara 2001, s.345-
361 (s.349); bu mahalle 19. yüzyıla ait temettuat kayıtlarında da aynı isimle
geçmektedir, bkz., BOA.ML.VRD.TMT.14191 (H.1260-1261/M.1844-1845); H.
Hüsameddin de, Merzifon Kasabası’nın mahallelerini sıralarken Alaca Minare
Mahallesi’ni belirtmekte, ama mescidden söz etmemektedir, bkz., H. Hüsameddin,
a.g.e., s.326. Bu mahallenin 1979 yıllarında dahi Alaca Minare şeklinde anıldığı (A.
Taşan, a.g.e., s.43) anlaşılıyor; fakat daha sonraki yayınlarda mescidin Hacı
Süleyman Mahallesi’nde yer aldığı ifade edilmektedir; krşl., Yüksel, a.g.e., s.351;
Erken, a.g.e., İlâveli II. Baskı, s.314. Mevcut bilgiler ışığında, eski adıyla Hacı Balı
Mahallesi, mescidin inşasından sonra Alaca Minare Mahallesi şeklinde anılmış ve
1980’li yıllarda ise Hacı Süleyman Mahallesi olarak değiştirilmekle birlikte halen Alaca
Minare Mahallesi veya Hacı Süleyman Mahallesi adı yerine, eski adıyla “Hacı Balı
Mahallesi” diye anılmaktadır.
295- Mescid, Merzifon imar plânına göre, 529 Ada ve 47 Parselde yer almaktadır.
227
Kâsım tarafından H.906/M.1500 tarihinde297 yaptırıldığı anlaşılan eser, tuğla
örgülü minaresinin renginden dolayı halk arasında “Alaca Minare Mescidi”
olarak adlandırılmaktadır298.
296- Kitabenin Osmanlı alfabesiyle yayını için krşl., Yüksel (a.g.e., s.351); Bayram,
(“Tarihin Derinliklerinde...”, s.503), Osmanlıca metni Yusuf Akyurt’tan aynen aldığını
ifade ederek yayınlamıştır. Bu kitabenin transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi
şöyledir:
- Enşee hâzel-mescid el-mübarek fi eyyâm es-sultân
- El-azâm sultan Bayezid bin Muhammed Hân hullide mülkehû
- Hoca Ali bin Hacı Kâsım fi sene sitte ve tisa ma’e
“Bu mübarek mescidi büyük sultan Sultan Mehmed Han oğlu Sultan Bayezid-
mülkü daim olsun- zamanında Hacı Kasım oğlu Hoca Ali 906 senesinde
yaptırmıştır”.
Kitabenin tekrar okunarak kontrolü ve transkripsiyonu sayın Öğretim Görevlisi Dr.
İbrahim Bülbül ile sayın Tahsin Saatçi tarafından gerçekleştirilmiştir, kendilerine
sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Kitabede açıkça belirtildiği üzere, mescid Sultan
Bayezid zamanında Hoca Ali bin Kâsım tarafından yaptırılmıştır; fakat Bayram,
“Merzifon Ulu...”, s.74’de yapının 906 H/1501 M. tarihinde Sultan’ül Azam tarafından
(Sultan Beyazıd-ı Velî) yaptırıldığını; A. Taşan (a.g.e., s.30) ise kitabe metnini
günümüz Türkçesi ile “Bu mübarek mescit Sultan-ül âzam tarafından 906 yılında
yaptırılmıştır” şeklinde hatalı vermişlerdir.
297- Binanın inşa tarihine dair Hicrî 906, Milâdî 1500 senesine tekabül etmektedir (Unat,
a.g.e., s.62); halbuki Yüksel (a.g.e., s.351), H.906 yılının milâdî karşılığını, yanlışlıkla
1508 göstermiştir; ayrıca inşa senesi ve bani hakkında çeşitli yanlışlıklar da dikkati
çekmektedir: Erken (a.g.e., s.314), inşa için kitabedeki H.906 yılını doğru bildirmesine
rağmen, karşılığını M.1501 vermiş ve üstelik çok silik olduğundan dolayı kitabenin
okunamadığını belirterek, inşa tekniğine göre XVI. yüzyıla tarihlendirmiştir; bir başka
yayında da (Anonim, Merzifon Guide..., s.35) yine yanlış olarak 1501 yılı
gösterilmiştir.
298- Bu konuda ayrıca bkz., Anonim, a.g.e., s.35.
299- Eserin 1950 yılındaki restorasyonu hakkında bkz., Bayram, a.g.m., s.74; daha
sonraki restorasyon faaliyetlerinin 1965 yılında başlatılacağına dair bilgiler (V.G.M.
Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04/2 No.’lu dosyada) mevcut bulunmakla birlikte, mahiyeti
ve bitiş tarihi belirtilmemekte, yalnız onarım öncesi ve onarım sonrasına ait fotoğraflar
ile Akok tarafından 1965 yılında çizilen rölöve ve restorasyon projelerine
ulaşılabilmektedir; fakat 1967 yılında hazırlanan bir çalışma vesilesiyle yapının
228
Mimarîsi bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan mescid, 1950 ile
1965-1968 yıllarında299 geniş çaplı bir restorasyon geçirmiştir ve günümüzde
ibadete açıktır.
Mescid, kare plânlı, kübik gövdeye sahiptir ve kuzey yanındaki son
cemaat yeri ile birlikte kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânla uzanır
(Çizim: 29). Minaresi harimin kuzeybatı köşesinde, beden duvarları ile
kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir. Harim kütlesi, kübik gövdenin üst
köşelerde pahlanmasıyla elde edilmiş sekizgen prizmal bir kasnak üzerine
oturan tek kubbe ile örtülüdür. Doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı son
cemaat yeri, sivri kemerli bir çift açıklıkla kuzeye yönelen iki bölümlü revak
şeklindedir ve örtü sistemi eş büyüklükte iki adet kubbeyle sağlanmıştır. Son
cemaat yerine açılan harim kapısı yapı aksına göre biraz batıya
yerleştirilmiştir.
Eserin kuzey ve güney yanlarında, doğu ve batı beden duvarlar ile bir
hizada devam eden duvarlar örülerek dikdörtgen plânlı birer avlu meydana
getirilmiştir. Belirgin dilatasyon hatlarına göre ikisi de muhdes bu avlulardan
güneydeki diğerinden daha küçük boyutludur ve içindeki bir mezardan dolayı
hazire olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 249). Kuzeydeki avlunun
batı duvarında kapı açıklığı, kuzeybatı köşesinde hela mekânları vardır ve
bitişik yapılmış konutlardan dolayı kuzey cephesi kısmen görülebilmektedir.
İnşa malzemesi, az miktarda düzgün kesme ve kaba yonu, çoğunlukla
ise moloz taşlar ve tuğladır300. Beden duvarları ile minare kaidesinde taş,
restorasyon faaliyetlerinin o sırada devam ettiği anlaşılmaktadır, bkz., Evrenos, a.g.t.,
s.38.
229
kubbelerle geçiş elemanları, kemerler, saçaklar ve minare gövdesinde tuğla
kullanılmış; asıl haliyle alaturka kiremitlerle kaplı örtü sistemine onarım
esnasında kurşun levhalar kaplanmıştır.
Cepheler, son cemaat yerinin bulunduğu kuzeydeki hariç, üç kademe
halinde algılanır. İlk kademe, kübik kütlenin üst köşelerde pahlanmasıyla
ortaya çıkan, üçgen biçimi çatı yüzeylerine ait saçak frizlerinde son bulur.
Bunlar arasından yükselerek ikinci kademeyi teşkil eden sekizgen prizmal
kasnak ise üst kenarları çepeçevre dolanan saçak tarafından
sınırlandırılmıştır. Üçüncü kademe ise kubbe örtüden ibarettir. Saçakların
tamamı bir sıra testere dişi, bir sıra düz olmak üzere iki kere tekrarlanarak
dışa doğru gitgide taşırılan tuğla dizileriyle elde edilmiştir (Fotoğraf: 249).
Cephe yüzeyleri genellikle masif görünümlü duvar örgüsünü
yansıtmakla beraber pencere açıklıklarına da sahiptir. Pencereler güney
cephede301 dört (Fotoğraf: 250), doğu cephede üç (Fotoğraf: 251), batı
cephede ise iki adettir (Fotoğraf: 252). Batı cephedeki iki pencere ile güney ve
doğudaki ikişer pencere eş boyutlara sahip, sivri kemerli birer açıklıktır ve
beden duvarlarının üst kısmına, cephe aksına göre simetrik bir düzenle aynı
hizada sıralanmıştır. Kemerleri tuğla ile diğer kenarları kaba yonu iri taşlarla
örülmüş ve her birine birer alçı şebeke yerleştirilmiştir. Ayrıca üzengi
hizasından itibaren her kemerin çevresi bir sıra tuğla ile sınırlandırılmış ve bir
dizi tuğla ile de çerçevelenerek köşeli birer alınlık meydana getirilmiştir. Güney
300- Restorasyon öncesine ait (V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04/2 No.’lu dosya
muhteviyatındaki) fotoğraflarda, duvarların moloz taşları ile kubbe örgüsünde
kullanılan tuğlaların bir hayli tahrip olduğu dikkati çekmektedir.
301- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04/2 No.’lu dosyada mevcut fotoğraflar, güney
cephede restorasyon öncesi büyük çatlakların varlığını göstermektedir.
230
ve doğu cephelerin alt kısmına aynı hizada yerleştirilmiş pencereler,
dikdörtgen biçiminde ve üsttekilerden büyük birer açıklık olduğu gibi, doğu
cephedeki diğerlerine göre daha enlidir. Güneydeki pencereler302 cephe
aksına göre simetrik konumda olmakla birlikte, üstteki pencere hizalarına
nazaran doğu ve batı yanlara doğru açılmıştır. Doğu cephedeki pencere ise
cephe aksının biraz kuzey tarafında yer alır. Hepsi de yekpare düzgün kesme
bloklar halindeki söve taşlarıyla çerçevelenmiş ve demir uçları sövelere
saplanarak yerleştirilen birer şebekeye sahiptir. Eşit aralıklarla yatay ve düşey
sıralı kalın çubuk demirlerle kare biçimi gözlerden oluşan şebekelerin düğüm
noktaları prizmatik lokmalarla bağlanmıştır. Pencerelerin her birine tuğla
örgülü sivri kemerle kuşatılan, yüzeysel derinliğe sahip birer alınlık yapılmış;
güneydeki iki alınlık moloz taşlar, doğudaki ise tuğla kullanılarak örülmüştür
(Fotoğraf: 253).
Batı cephede ötekilerden farklı olarak silindirik minare kaidesine ait,
kısmî taşıntılı kütle vardır (Fotoğraf: 252). Aslında harimin kuzeybatı
köşesinde yer almakla beraber son cemaat yeri ile harim bölümlerini
birbirinden ayırıyor gibi görünen kaide, her iki tarafındaki duvarların devamı
şeklinde, aynı tarz taş örgüyle inşa edilmiştir. Minare kaidesinin boyu, harim
kütlesine göre biraz daha yüksek yapılan son cemaat yeri duvarlarının
seviyesine ulaşır ve çapı yukarı doğru çok az daraltılmış üst kısmında dört-beş
sıra tuğla da kullanılmıştır. Minare gövdesi, kaidenin üst çapına göre ufak bir
kademe yapacak şekilde daha dar, silindirik forma sahiptir. Düz tuğla
302- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04/2 No.’lu dosyada mevcut fotoğraflardan,
güney cephenin doğu yanındaki alt pencereye ait lento ve sövelerinin restorasyon
öncesinde yıkık vaziyette bulunduğu anlaşılmaktadır.
231
sıralarıyla örülen gövdenin şerefeye yakın bölümünde bir bilezik vardır. Şerefe
altı, beş sıra testere dişi ve aralarındaki birer sıra düz tuğla dizisinin
nöbetleşerek, üst üste ve dışa doğru peş peşe taşırılmasıyla genişletilmiş; yan
yana bitiştirilen taş plakalarla poligonal görünüşlü şerefe korkuluğu yapılmıştır.
Petek, gövdede olduğu gibi düz tuğla sıralarıyla örülmüş ve konik külah örtü
sistemi kurşun levhalarla kaplanarak, tepesine üç boğumlu alem
yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 249).
Son cemaat yeri303 cepheleri, doğu ve batı yanda beden duvarlarının
devamı şeklinde uzanır ve tamamen masif karakterlidir. Kuzeydoğu köşesi
yarı yüksekliğine kadar bitiştirilmiş yeni bir yapı tarafından kapanmakla
beraber genel durumu bozulmamıştır (Fotoğraf: 251). Binanın görünüşüne
hareket kazandıran kuzey cephesinde kare plânlı bir orta ayak ile doğu ve batı
yan duvarlar arasına örülen ikiz yayvan-sivri kemerle hazırlanmış, demir
konstrüksiyonlu camekâna sahip304 bir çift açıklık vardır (Fotoğraf: 254).
Kemerlerin ortaklaşa oturduğu ayak ve kaidesi büyük boyutlu beyaz mermer
bloklardan305 yapılmış; yatay profillerle kademelenerek taşıntı yapan bir başlık
kullanılmıştır. Batıdaki kemerin üzengisi yatay profillerle işlendiği halde şimdiki
303- Restorasyon faaliyetlerinden önceki vaziyette son cemaat yerine ait kubbeler ve
kuzey cephenin tamamı ile, doğu ve batı cephelerin kısmen yıkılmış olduğu (V.G.M.
Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04/2 No.’lu dosyada mevcut) eski fotoğraflardan tespit
edilebilmektedir.
304- Son cemaat yerinin camekânla kapatılması, büyük ihtimalle onarım sırasında
gerçekleşmiş olmalıdır.
305- Bu cephe onarımdan önce yıkılmış durumda bulunduğundan dolayı ilk halindeki
ayak şekli kesinlikle bilinmemekle birlikte, mermer kaide kullanılması, önceden beri
varlığını düşündürmektedir; çünkü onarımlar sırasında istense köşelerdeki gibi moloz
taş örgüyle bir ayak yapılabilirdi, fakat muhtemelen enkaz altında kalan esas
malzeme bulunarak tekrar kullanılmış olmalıdır.
232
yüzeyi hayli silik durumda bulunan mermer bir blokla sağlanmış; simetrik
konumlu diğer kemerin doğu ucu ise duvar örgüsünden ibaret bir üzengiye
bindirilmiştir. Orta bölümde yer alan ayak ve kaidesi, başlığı ile batı yan
duvardaki kemer üzengisi için kullanılan mermer malzeme büyük ihtimalle
devşirmedir; ancak daha önce hangi binaya ait olduğu ve nereden getirildiği
belirlenememektedir. Revak kemerleri tuğla ile örülmüş ve dış kenarları da bir
sıra tuğla ile sınırlandırılmıştır306. Kemer alınları cephe yüzeyine göre biraz
geri çekilerek örülmüş; köşeliklerde307 üç sıra tuğla ve bir sıra kaba yonu taş
nöbetleşerek kullanılmıştır. Ayrıca kemerlerin tepe noktası hizasından saçak
seviyesine kadar ulaşan üst kısımda süsleyici nitelikte bir işçilik vardır. Batı
cephede de minare kaidesine kadar devamlılık gösteren bu süsleme, yatay ve
çapraz doğrultulu tuğla dizileri ile elde edilen bordürler ile bunların oluşturduğu
çerçevelerle kuşatılmış üçgen ve altıgen biçimindeki sıvanmış yüzeylerden
meydana gelmiştir308 (Fotoğraf: 255).
Son cemaat yerinin iç mekânında, dikdörtgen plânı eş büyüklükte iki
kareye ayıracak şekilde revak ayağından güneye uzanan yayvan bir sivri
kemer kullanılmış ve ortaya çıkan kübik bölümlerin her ikisi de pandantif
306- Revak kemerlerinin dış kenarları, asıl halinde bir sıra tuğla ile çevriliyken, onarımlar
sırasında çimento ile tuğla kalınlığında sıvanarak sınırlandırılmıştır.
307- Orta ayağın yukarısındaki köşelikte ve doğu yandaki köşelikte düzgün kesme taş
kullanıldığı görülmekle birlikte bunun onarımlar sırasında bu şekilde yapıldığını
düşünüyoruz. Çünkü, binanın genel karakterinde düzgün kesme taş yalnızca pencere
ve kapı söve-lentolarında kullanılmıştır. Bunun dışında duvar örgüsünün esası moloz
taş ve kaba yonu taştır. Nitekim cephenin batı yanındaki kemer köşeliğinde düzgün
kesme taş değil kaba yonu taş dikkat çekmektedir.
308- Onarım öncesine ait (V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04/2 No.’lu dosyadaki)
fotoğraflarda seçilebilen izler, şimdiki cephe düzenlemesinin asıl haliyle aynı şekilde
olduğunu göstermektedir.
233
geçişli birer kubbeyle örtülmüştür. Mekânı iki bölüme ayıran sivri kemer
revakta olduğu gibi yayvandır ve aynı biçimde, fakat daha yüzeysel görünüşlü
diğer kemerler de son cemaat yerinin sağır cephelerine yerleştirilerek, her
kubbe için dört kenarı da eşdeğer ölçülere sahip birer taşıyıcı sistem
hazırlanmıştır (Fotoğraf: 256). Ayrıca güneybatı köşede minare kapısının
yerleştirildiği ufak bir kütlenin taşıntısı vardır. Bu kütle harim tarafındaki
(güney) duvara geniş açı batı duvara dik açı yapacak şekilde yamuk bir plânla
köşeye oturtulmuş ve kuzeybatıya yönelen uzun kenar üzerindeki cephesine
de, söveleri düzgün kesme taşlarla örülerek minarenin sivri kemerli kapısı
açılmıştır. Minare kapısına ait kütleden itibaren görülebilen güneydeki yüzey,
aslında harimin kuzey cephesidir ve harim kapısı da, batı kenarından itibaren
biraz taşıntılı dikdörtgen biçimindeki bir kütle halinde yerleştirilmiş (Fotoğraf:
257); doğu tarafındaki zemin seviyesi ise bir basamak kadar daha
yükseltilmiştir. Bir seki oluşturan doğu bölüm halen demir konstrüksiyonlu
camekânla ayrılarak doğu ve güney duvarlarının alt kısmına lambri
kaplanmıştır. Bu bölümün güney duvarında esasen bir pencere açıklığı ile bir
niş vardır. Pencere, doğu bölümü örten kubbe aksına oturtulan, boyuna
dikdörtgen görünüşlü bir açıklıktır; yüzeysel bir nişten ibaret yarım daire
biçiminde kemerli alınlığı ve diğer pencerelerle aynı tarzda yapılan demir
şebekesi vardır. Pencerenin batı yanındaki niş, dikdörtgen plânla yüzeysel bir
girinti halindedir ve üst kısmı pahlı birer üzengiden itibaren biraz daraltılarak
yükseltildikten sonra aynalı (Bursa tipi) kemer şeklinde yapılmıştır (Fotoğraf:
256).
Harimin kapısı, büyük boyutlu düzgün kesme taş örgülü söveler ve
segment kemerle kuşatılmış bir açıklıktır. Kapı kemerinin biraz yukarısına da
234
çok az derinliğe sahip, enine dikdörtgen biçiminde bir niş oluşturularak inşa
kitabesi yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 257). Kitabe levhası beyaz mermerdir ve
etrafı kazınarak kabartılan harflerle ince-düz bordürler kullanılarak üç satır
halinde yazılmış; bu bölümü sınırlandırıcı düşey bordürlerden itibaren iki
yandaki yüzeylere de simetrik bir kompozisyonla stilize bitkisel süslemeler ve
üst köşelere yakın birer Mühr-ü Süleyman ile bunların göbeğindeki altıgenlere
altı kollu birer yıldız motifi işlenmiştir. Bitkisel süslemeler yatay eksene göre de
simetrik düzenlenen, kazınmış yüzeyler halindeki bir tam ve iki yarım
palmetten ibaret çerçeve içerisinde kabarık bırakılmış tam ve yarım palmet
yapraklarının kompozisyonudur (Fotoğraf: 258).
Kapı açıklığına yerleştirilen bir çift kanat ahşaptır ve simetrik düzenle,
çeşitli büyüklükte kare ve dikdörtgen biçimi panolardan oluşan geometrik
taksimatla hazırlandığı gibi, her panonun orta kısmı çevresinden yüksek birer
yüzey halinde bırakılmış ve bazıları da yazı veya bitkisel süsleme levhası
olarak değerlendirilmiştir. Ayrıca her iki kanatta da yatay ve düşey kayıtlarla
bini üzerine mıhlanarak tutturulan, çeşitli biçimlere ve büyüklüklere sahip
madeni süs elemanları da kullanılmıştır (Fotoğraf: 259).
Kapı kanatları, yatay konumlu ikişer kayıt kullanılarak, üst ve alttaki
birer kare, ortadaki ise dikdörtgen şeklinde üç panoya ayrılmış ve bunların her
biri içine de yatay ve düşey konumlu, ince hatlarla profillenmiş kayıtlar
yerleştirilerek kare ve dikdörtgen biçiminde, ufak boyutlu pano bölmeleri elde
edilmiştir. Bu bölmelerin orta kısmı da, çerçeve oluşturan kayıtlarla paralel
kenarlara sahip kare veya dikdörtgen şeklinde taşıntılı birer yüzey olarak
hazırlanmış ve bunlardan büyük çoğunluğu düz bırakıldığı halde, çok az ve
235
belirli sayıdaki bazıları ayrıca işlenerek kabartma yazı veya bitkisel süslemeler
için değerlendirilmiştir.
Kapı kanatlarının üst panoları ortasında yer alan enine dikdörtgen
biçimindeki bölümler Ayet-i Kerime309 yazılmış birer levhadır. Çevresinde bu
yazı levhasının yarısı kadar ölçülerle hazırlanmış, toplam on bölüm vardır ve
dörder tanesi yazı levhasının alt ve üst tarafına sıralanarak, birer tanesi iki
yanına yerleştirilmiştir. Bu bölümlerin hepsi de etrafı biraz derinleştirilerek orta
kısmı taşıntılı düz bir yüzey bırakılacak şekilde işlenmiş birer dikdörtgenden
ibarettir (Fotoğraf: 260). Kapı kanatlarında alt panoların orta bölümü kare
biçimindedir ve etrafına da, bir misli daha büyük ölçülere sahip dikdörtgen
bölümler, her kenarı hizasından kayıtlara doğru uzanacak şekilde ve devri bir
sırayla birbirine bitişik yerleştirilmiştir. Böylece dört yanı dikdörtgenlerle
kuşatılan kare biçimi bir göbek elde edilmiş ve bu kompozisyonu oluşturan
bölümlerin hepsi de çevresi derin, orta kısmı biraz yüksek ve düz birer levha
olarak hazırlanmıştır. Kapı kanatlarının orta panoları, alt veya üst panolara
göre bir misli büyüklükte birer dikdörtgenden oluşmaktadır ve iç taksimat
bakımından alt panolardaki kompozisyonun üst üste, iki kere tekrarı ile her
pano için kare şeklinde bir çift göbek ortaya çıkarılarak düzenlenen bölümlere
ayrılmıştır. Ayrıca alttaki panolardan farklı olarak, kare biçimi göbeklerin
yüzeyi düz bırakılmamış; kabartma haçvari görünüşte stilize bitkisel motiflerin
dört defa tekrarı ve birbirine bağlantısı ile kabartma simetrik kompozisyona
sahip ufak birer süs levhası halinde işlenmiştir (Fotoğraf: 261).
309- Kapının batı kanadında “Ve İnne’l-mesâcide Lillahi”, doğu kanadında “Felâ Ted‘û
Ma‘allâhi Ahaden” yazısı vardır; bu yazılar sayın Yrd.Doç.Dr. Abdülhamit Arbaş
tarafından okunmuştur, kendisine teşekkür borçluyum.
236
Kapı kanatlarının metal süslemeleri yatay doğrultuda uzanan kayıtlara
ve bini üzerine, kabara başlı, iri mıhlarla tutturulmuştur. Kanatların alt ve üst
kenarlarını oluşturan kayıtlarda uçları palmet motifi şeklinde hazırlanmış dar,
uzun sac levhalar vardır. Eşit aralıklı dört noktadan mıhlanmışlar ve aradaki iki
mıh merkez olmak üzere her birinin çevresine altışar adet ufak delik açılarak
çiçek görünüşü verilmiştir (Fotoğraf: 259).
Kapı kanatlarının kare ve dikdörtgen şeklindeki panolarını ayıran
kayıtlarda eşit aralıkla çakılan üçer adet ajurlu rozet kullanılmıştır. Bunların
göbeğini teşkil eden mıh başının etrafındaki metal yüzeyi de stilize çiçek
yaprakları görünüşünde ajurlanmıştır. Fakat üçer rozetten iki baştakinin
kenarları, çiçek yaprakları arasından dışa uzanan sivri uçlarla yıldızvari
görünüştedir; orta kısma yerleştirilen birer rozet ise fistolu kenarlara sahiptir.
Kenarları fistolu rozetlerden beş tanesi de kapı binisinde kullanılmıştır. Bu
rozetlerin ikisi alt ve üst uçlara yakındır; diğerleri ise bunların arasındaki
uzunluğu üçe bölecek şekilde eşit mesafelerle çakılmıştır. Şimdiki duruma
göre, kapı rozetlerinden batı kanattaki beşi, doğu kanattaki biri ve binideki ikisi
halen mevcut değildir, sadece bunlara ait mıh başları yerinde kalmıştır.
Kanatlardan doğu taraftakinde, batı kanat ile simetrik olmayan ve biri kilit için,
diğeri kapı kolu gibi kullanılan iri bir halkaya ait aynaların ikisi de, sac
levhalardan kesilerek madeni birer süs unsuru olarak işlenmiştir. Kilit
aynasının orta bölümü boyuna dikdörtgen benzeri bir görünüştedir, alt ve üst
bölümleri ise biraz daha dar ve uçları palmet yaprağı şeklinde kesilmiş
simetrik birer uzantıdır. Ortadaki bölümün düşey konumlu uzun kenarları
fistoludur ve buna ait her bir kavis içine yerleştirilerek açılan delik sırası vardır.
Halkanın aynasında orta bölüm, halkadan biraz daha geniş çaplı bir daire
237
biçimindedir ve düşey ekseni üzerinde aşağı ve yukarı doğru devam ederek
şerit halinde uzanan alt ve üst bölümleri ise palmet yaprağı şeklinde kesilmiş
birer uçla son bulur. Aynanın yan kenarları fistoludur ve kilit aynasındaki gibi
kavislerin iç kısmına açılmış delik dizilerinden ibaret sade bir süslemeye
sahiptir (Fotoğraf: 259).
Caminin iç mekânı kübik ve kubbeyle örtülü bir hacimden ibarettir
(Fotoğraf: 262). Dört yönde teğetli birer sivri kemere oturan kubbeye geçiş
pandantiflerle sağlanmıştır. Kubbe eteği oldukça dar bir kademe ile girintilidir;
kemerler ise doğu, batı ve güneyde yüzeysel birer taşıntı yapmakla birlikte,
kuzeyde daha belirgin bir kütleye sahiptir. Kubbe ve pandantifler ile duvar
yüzeylerine herhangi bir süsleme unsuru310 taşımayan düz yüzeyler halinde
sıvanarak beyaz badana yapılmıştır. Geç dönemlerde duvarların alt kısmı
yaklaşık 80 cm. yüksekliğe kadar lambri ile kaplanmıştır. Pencere açıklıkları,
dış görünüşlerine paralel olarak üsttekiler sivri kemerli, alttakiler ise düz
lentolu şekilde harime yönelmektedir. Harimin zemin seviyesi kapı
açıklığından itibaren doğu duvara kadar biraz yükseltilerek bir seki meydana
getirilmiş; kuzeybatı köşeye ise ahşap bir merdiven yerleştirilmiştir. Sekinin
dört köşesi ile merdivenin güney ve kuzeyinde batı duvara bitişik yükselen
kare kesitli ahşap direkler üzerinde taşınmak suretiyle ve kuzey duvara
310- Harim duvarları, kubbe eteğini oluşturan silmeli kuşak, pandantifler ve mihrap
yüzeylerine yoğunlukla işlenmiş kalemişi bitkisel bezemenin mevcudiyetini (V.G.M.
Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04/2 No.’lu dosyada bulunan) onarım öncesine ait
fotoğraflardan öğrenmekteyiz. Hiç birisi günümüze ulaşamamış bu işlemeler arasında
özellikle mihrabın hemen iki yanındaki servi ağaçları, pandantiflerdeki çelenklerle
kuşatılmış kıvrımlı bitkisel motifler, vaktiyle zengin bir süsleme programının
uygulandığını açıklayıcı niteliktedir.
238
bitişerek doğu ve batı duvarlar arasına yerleştirilen kadınlar mahfili311
yapılmıştır. Kuzeydeki ahşap direkler harim kapı açıklığının iki yanında yer
alır. Mahfil döşemesinin güney tarafı, direkler üzerinde uzanan ana kirişten
itibaren, bir dizi ahşap konsolla taşınan çıkma halindedir ve ayrıca batı duvara
bitişik bir bölümü de biraz daha yüksek kademede bir tabanla yapılarak
müezzin mahfili meydana getirilmiştir. Mahfil çıkmasını taşıyan konsolların alt
yüzü genişçe birer içbükey kavisle kesilerek biçimlendirilmiş ve mahfilin güney
kenarı boyunca, kare kesitli, kalın düz çıtalardan ibaret sade bir parmaklık
yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 262).
Mihrap nişi, güney duvar eksenine yerleştirilerek beş kenarlı bir plânla
yapılmıştır. Kavsarası beş sıra mukarnaslıdır ve halen kavsaradan itibaren alt
kısmı lambri ile kaplanmış; kavsaranın muntazam sıvalı yüzeyleri ise yeşile
boyanmıştır. Günümüzde mukarnaslardan başka herhangi bir süsleme
unsuruna rastlanmamakla birlikte vaktiyle bezemeli olduğu bilinen mihrap312
nişinin ince bir profille dikdörtgen biçiminde çerçevelendiği görülmektedir
(Fotoğraf: 263).
311- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04/2 No.’lu dosyadaki onarım öncesine ait
fotoğraflar ve Akok tarafından çizilmiş rölövelerinden anlaşıldığı üzere, vaktiyle
mahfilin batı ve kuzey kenarları boyunca uzanarak “L” plânla yerleştirildiği
görülmektedir.
312- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04/2 No.’lu dosyadaki onarım öncesine ait
fotoğraflar, mihrap çerçevesi ile mukarnaslı kavsara ve köşeliklerinde bitkisel
bezemeler bulunduğunu göstermektedir.
239
Minber, harimin güneybatı köşesinde yer almaktadır313. Tamamen
ahşap malzeme kullanılan minberde yan aynalıklar, düşey yerleştirilen profilli
ince çıtalarla altı bölüme ayrılmıştır. Süpürgelik bölümüne, her iki yanda da
dörder adet, “C-S” kıvrımlara sahip sivri kemer açıklığı sıralanmış; köşkün yan
cepheleri de “C-S” kıvrımlı, dekoratif birer kemerle açılmıştır. Üst örtüsü
piramidal bir külah şeklinde yapılan köşkün altında da dekoratif kemerli birer
kapı ile yapılan geçit bulunmaktadır (Fotoğraf: 264).
313- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04/2 No.’lu dosyadaki onarımdan evvel çekilmiş
fotoğraflar ve Akok tarafından hazırlanmış rölöve çizimlerine göre minber, vaktiyle
mihrabın batı yanında iken onarımdan sonra harimin güneybatı köşesine
yerleştirilmiştir.
240
d) Dobak Minare314 Camii
Çizim No: 30
Fotoğraf No: 265-275
İnceleme Tarihi: 16.07.2001, 20.04.2002, 05.10.2003
Harmanlar Mahallesi’nde, güneydoğuya meyilli bir arazi üzerine
yerleştirilen eserin kuzeyinde Harmanlar Caddesi, güneyinde ise Tilki Sokak
uzanmaktadır315. Kuzey ve batısındaki yol seviyelerinin yükselmesi sonucu
zamanla düşük kotta kalmıştır (Fotoğraf: 265).
Kitabesi bulunmamakla birlikte, 15. yüzyıl sonu veya 16. yüzyıl
başlarına tarihlendirebileceğimiz yapının, banisi ve inşa tarihiyle ilgili bazı
görüşler mevcuttur316.
314- Yapı, halk tarafından ve yayınlanmış (Bayram, “Tarihin Derinliklerinde...”, s.512,
Akyurt’tan naklen) bilgilerde “Dobak Minare Camii” diye anılmaktadır ve aynı yayında
“Dubak” (دوباق) kelimesinin “kesik” manasına kullanıldığı belirtmektedir. Buna karşılık
Arapça, Farsça ve Osmanlıca sözlüklerde rastlayamadığımız Dobak veya Dubak
kelimelerinin mahalli bir terim olabileceğini düşünerek yöredeki yaşlı kişilerle görüştük.
Böylece edindiğimiz bilgiler ışığında, 1943 depreminden önce minarenin çok kısa ve
kalın bir gövdeye sahip bulunduğunu ve Dobak Minare denmesinin de buradan
kaynaklanmış olabileceği öğrenilmekle birlikte, yazılı hiç bir belgeyle kesinlik
kazanmadığı için camiye verilen adın kaynağı da yeterince aydınlatılamamaktadır.
315- Cami, Merzifon imar plânına göre, 26.27.D.C. Pafta, 250 Ada ve 1 Parseldedir.
316- A. Taşan (a.g.e., s.30), “kapısındaki tarih taşına göre yapının H.1188/M.1172
yılında, El-hac Mustafa adında bir kişi tarafından yaptırıldığını” ifade etmektedir;
ancak belirttiği H.1188, aslında M.1774 senesine tekabül etmektedir (krşl., Unat,
a.g.e., s.80) ve bu hataya değinmeyen Bayram da (“Merzifon Ulu...”, s.74), bugün
mevcut olmayan ve akıbeti bilinmeyen, aynı kitabeye işaret ederek “H.1188/M.1774
yılında El-hac Mustafa tarafından caminin yaptırıldığını” yazar ve ayrıca diğer
makalesinde (Bayram, “Tarihin Derinliklerinde...”, s.512) ise Akyurt’tan naklederek
verdiği bilgiler arasında kitabenin Osmanlı alfabesiyle metni de yer alır. Bu kitabe
metninin transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi ile yazılışı şöyledir:
241
Plânı bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan cami, 1943
depreminde hasar görmüş, muhtelif tarihlerde küçük onarımlar geçirmiş317 ve
son olarak 1977 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından318 onarılarak
günümüzdeki halini almıştır.
Yapı, kare plânlı, kübik gövdeye sahiptir ve kuzey yanındaki son
cemaat yeri ile birlikte “L” plânla uzanır (Çizim: 30). Minaresi batı cephenin
kuzey kenarında, beden duvarları ile kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir.
Harim kütlesi, kübik gövde üzerine biraz içeri çekilerek yerleştirilmiş ikinci bir
kademenin, üstteki yaklaşık ⅔ bölümünün köşelerde pahlanmasından ibaret
sekizgen prizmal bir kasnağa oturtulmuş tek kubbe ile örtülüdür. Son cemaat
‛Ammere hâze’l-mescid sâhibü’l-hayrât el-hâc Mustafa el-merhûm fî sene
1188
“Bu mescidi, hayırlar sahibi merhum Hacı Mustafa 1188 senesinde imar etti”.
Kitabede açıkça zikredilmediği için binanın inşa veya tamirine ait olması şeklinde iki
ihtimal ortaya çıkması üzerine, kitabeden edindiğimiz bilgiler yanı sıra binanın mimarî
özelliklerini esas alarak tarihlendirme yapılmasının daha doğru olacağını düşündük.
Karşılaştırma ve değerlendirme bölümünde ayrıntılarıyla ele aldığımız bu konuda,
eserin 15.yüzyıl sonu-16. yüzyıl başlarında inşa edildiğini şimdilik belirterek, A.Taşan ile
Bayram’ın verdiği bilgilere göre 18. yüzyılın oldukça geç bir döneme rastladığını ve
buna ilişkin kitabenin de kuvvetli ihtimalle binanın tamirine ait bulunduğunu
söyleyebiliriz. Nitekim V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/07 No.’lu dosyada
mevcut bir belgede kayıtlı “El-hac Mustafa tarafından H.1188 yılında (M.1774) tamir
edildiğine” dair bilgiler de düşüncemizi doğrular niteliktedir.
317- Yapıya, 1943 depreminin verdiği hasarla ilgili bir belgeye ulaşılamamakla birlikte,
Tavşan Mahallesi muhtarı, 1930 doğumlu sayın Münir Yeriçer’den aldığımız bilgiler
ışığında, bu depremden büyük zarar gördüğünü, daha sonra halk tarafından muhtelif
tarihlerde tamirat yapıldığını öğrendik. Sayın Münir Yeriçer’e verdiği bilgilerden dolayı
sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
318- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/07 No’lu dosya muhteviyatındaki bir
belgede, binanın onarım öncesi durumuna dair çok kısa bilgi verilerek, onarımı için
20.000 liranın gerektiği; başka bir belgede ise 1977 yılında onarıldığı belirtilmektedir.
Aynı dosyada ayrıca rölöve çizimleri ile restorasyon projeleri de vardır.
242
yeri, doğu-batı doğrultuda dikdörtgen plâna sahip olmakla birlikte, sivri kemerli
üç açıklıkla kuzeye yönelen üç bölümlü bir revak şeklinde tasarlanmış ve eş
büyüklükte üç adet kubbeyle örtülmüştür. Harim kapısı, iç mekâna göre biraz
batıda, son cemaat yeri duvarının aksı ile ortalanarak yerleştirilmiştir.
Eserin kuzey cephesi Harmanlar Caddesi kenarına oturmakla birlikte
doğu, batı ve güney yönlerde değişiklik sonucu iki bölüme ayrıldığı anlaşılan
bir avlu içinde yer almaktadır (Fotoğraf: 265). Avlu duvarlarında dilatasyonlar
ve malzeme farklılıkları vardır ve bütünüyle muhdes olduğu görülmektedir.
Avlu duvarları son cemaat yerinin kuzey köşelerine bitiştirilerek doğu ve batıya
doğru cephe hizasında uzandıktan sonra birer dik köşe ile güneye devam eder
ve tekrar birer köşe yaparak birbirine ulaşır. Bu haliyle duvarlar aslında bir
bütün oluşturmakla birlikte güneydoğu köşeden camiye kadar yerleştirilmiş
büyük bir ev kütlesinden dolayı avlu ikiye bölünmüş durumdadır. Caminin
güney ve batı yanında L plânla uzanan avlu bölümü doğu taraftakinden daha
büyüktür. Doğudaki avlu bölümü ise kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen
plânlı bir alandır ve kuzey duvarının batı ucuna bir kapı açıklığı yerleştirilmiş,
güney taraftaki bir kısmına ise kiremit kaplı sundurma çatı ile örtülmüş, halen
depo vazifesi gören muhdes bir müştemilat yapılmış bulunmaktadır (Fotoğraf:
266). Batıdaki avlunun kuzeybatı köşesi yakınında bir kapı açıklığı ve avlu
seviyesine inmek üzere yapılmış birkaç basamaktan ibaret bir merdiven yer
alır. Batı duvarının dışında ise esasen camiye ait olmakla birlikte sokakla
bağlantılı ve yakın bir tarihte yıkılarak yeniden yapıldığı bilinen319 hela
319- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/07 No’lu dosya muhteviyatındaki
24.11.1998 tarihli bir raporda, cami avlusunun güneybatı köşesine yerleştirilerek
mevcut zemin altına inşa edilmiş tuvalet mekânlarının eski ve harap olması, gerekli
243
mekânları bulunmaktadır. Avlunun içine yerleşmiş durumdaki iki katlı bir ev,
harim kütlesine de kısmen bitişik yapıldığından dolayı, caminin güney doğu
köşesi görülemeyecek derecede kapanmıştır (Fotoğraf: 267).
Binada muhtelif onarımlar sonucu meydana gelmiş farklı duvar örgüsü
ve malzeme çeşitliliğinden dolayı, cephe görüntülerinin asıl halini büyük
ölçüde kaybettiği ilk bakışta anlaşılmakla beraber, kaba yonu, düzgün kesme
ve moloz taşlar ile tuğla inşa malzemesi kullanıldığı belirlenebilmektedir.
Binanın beden duvarları ile minare kaidesinde taş ve tuğla, kubbeleri, geçiş
elemanları, kemerler ve saçaklar tuğla kullanılarak örülmüş; örtü sistemi ise
asıl haliyle alaturka kiremitlerle kaplı iken onarım esnasında kurşun levhalarla
kaplanmıştır.
Caminin cepheleri, kütle tertibinde olduğu gibi ve kuzeydeki son cemaat
yeri hariç, dört kademeli bir görünüme sahiptir (Fotoğraf: 268). Harim beden
duvarlarından ibaret alt kademe bir sıra testere dişi, bir sıra düz tuğla
dizilerinden oluşan saçakla sınırlandırılmıştır. Kübik gövde üzerine cepheleri
biraz geriye çekilerek oturtulmuş kare plânlı ikinci kademe ise bina
köşelerinden kuzeybatıdaki hariç, diğerlerindeki üçgen biçimi çatı ile örtülü
bölümlerdir ve bunlarda da beden duvarları ile aynı tarzda saçaklar
işlevi görmeyip çevreye kötü koku yaymasından dolayı mahalle sakinlerince, gerekli
izin alınmadan 12.12.1997 tarihinde yıktırıldığı, bunun yerine masrafları bir vatandaş
tarafından karşılanmak üzere V.G.M. denetimi altında yenisinin yapılması
düşünüldüğü fakat Merzifon Belediye Başkanlığınca, sadece cami cemaatine değil,
umuma da açık bir şadırvanlı tuvalet projesi hazırlandığı, ama caminin mimarî
görünümünü engelleyeceği için uygulanmadığı ve yıkılan tuvaletin yeri kullanılarak az
sayıda mekânla bir yer altı tuvaletinin yapılmasının uygun görüldüğü belirtilmektedir.
Bu rapordaki ifadeye uygun şekilde zemin seviyesi altına inşa edilmiş tuvalet
mekânlarının yapıldığını, ilçeyi 05 Ekim 2003 tarihli ziyaretimizde gördük.
244
kullanılmıştır. Kuzeybatıda bulunan dördüncü köşedeki bölüme ise minarenin
pabuç kısmı oturtulmuştur. Bina görüntüsünde üçüncü kademeyi teşkil eden
sekizgen prizmal kasnak ise üçgen biçimindeki çatı bölümlerine ait saçak
frizleri hizasından itibaren yükselir ve üst kenarlarını çepeçevre dolanan bir
sıra testere dişi, bir sıra düz tuğla sırasının iki kere tekrarı ile elde edilmiş
kademelerle dışa taşıntılı saçak kornişi tarafından sınırlandırılmıştır. Dördüncü
ve son kademeyi kubbe örtü teşkil eder.
Cepheler, genellikle masif görünümlü duvar örgüsünü yansıtır; pencere
açıklıkları ise az sayıda olmak üzere kasnak ve beden duvarlarına
yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 266-268). Kasnakta, muntazam bir duvar örgüsü ile
üç sıra tuğla, bir sıra düzgün kesme taş kullanılarak inşa edilmiş cephelere
yerleştirilen pencereler, doğu, batı ve güneyde beden duvarlarına oldukça
yakın konumda alt seviyelere oturtulan, küçük boyutlara sahip, sivri kemerli
birer açıklıktır. Kemerleri tuğla, yan söveleri ise üç sıra tuğla, bir sıra düzgün
kesme taşla örülerek hazırlanmış kasnak pencerelerine daire biçimi deliklere
sahip birer alçı şebeke yerleştirilmiştir. Beden duvarlarındaki pencereler, doğu
cephede iki, batı ve güney cephede ise iki sıra halinde dörder adettir. Doğu
cephenin alt kısmında pencere açıklığı yoktur (Fotoğraf: 266); batı ve güneyde
beden duvarlarının alt kısmına aynı hizada sıralanmış ikişer pencereden
güneydekiler cephe aksına göre simetrik konumda bulunmakla birlikte, minare
kaidesinin bitişmesinden dolayı bu düzen biraz değiştirilerek, batıya açılan
pencerelerden kuzey taraftaki cephe aksına yaklaştırılmıştır (Fotoğraf: 268).
Eş boyutlara sahip sivri kemerli birer açıklığa sahip bu pencerelerin hepsinde
de kemerler tuğla ile örülmüş; diğer kenarlarını teşkil eden söveler için batı
cephedekilerde bir sıra kesme taş ve üç sıra tuğla; güney cephedekilerde ise
245
sadece moloz taşlar kullanılmıştır. Her bir pencere açıklığına da uçları
sövelere saplanan demir çubuklarla basit birer şebeke yerleştirilmiştir. Yatay
ve düşey konumlu demirlerle dikdörtgen biçimi gözler oluşturan şebekelerde,
çubukların düğüm noktaları prizmatik lokmalarla bağlanmıştır. Cephelerin üst
kısmına, doğu, batı ve güneyde aynı hizaya sıralanan sivri kemerli pencereler,
alttakilerden daha küçük birer açıklığa sahiptir. Cephe akslarına göre simetrik
düzenlenerek kemerleri de dahil düzgün kesme taş örgüyle çevresi kuşatılmış
bu açıklıklarda daire şeklinde delikli gözlere sahip birer alçı şebeke
kullanılmıştır (Fotoğraf: 269).
Cephelerde pencere açıklıkları dışındaki duvar örgüsü batı, güney
yönlere göre birbirinden farklıdır ve bu durum, muhtemelen değişik tamirat
dönemlerine ait sonuçları yansıtmaktadır320. Doğu cephe duvarı, son cemaat
yerine ait bölümünün büyük bir kısmı da dahil çoğunlukla moloz taş örgülüdür
ve düzensiz aralıklarla, farklı seviyelerde üçer sıra tuğla kullanılarak yapılan
hatıllara da sahiptir. Son cemaat yerine ait bölümünde saçak seviyesinden
biraz aşağıda muntazam bir sıra halinde yerleştirilen iri boyutlara sahip
düzgün kesme taşlar da kullanılmıştır (Fotoğraf: 266). Batı cephe duvarının
pencere açıklığı seviyesine kadarki kısmında moloz taşlar, daha yukarısında
ise üç sıra tuğla, bir sıra kaba yonu taş örgü kullanılmış ve pencere kemerleri
hizasına da bir sıra halinde iri boyutlarda düzgün kesme taş yerleştirilmiştir.
320- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/07 No’lu dosyada mevcut fotoğraf
görüntüleri dikkate alındığında, günümüzdeki cephe düzenlemesi ve duvar örgüsünün
1977 yılına ait onarımdan evvel de aynı biçimde olduğu anlaşıldığından, şimdiki
malzeme veya örgü farklılıklarının daha da önceki tamirat dönemlerinde meydana
geldiği, 1977 yılında ise duvar yüzeyleri temizlenerek, yıpranmış derzlerin çimento
harcı ile yenilendiği belirlenebilmektedir.
246
Ancak kaba yonu taşların cinsi de iki çeşittir ve üst pencereler hizasına kadar
yükselen bölümde kullanılanlar yukarıdakilerden daha pürüzsüz yüzeylere
sahiptir (Fotoğraf: 268-269).
Minare, harimin kuzey duvarını devam ettirerek binanın batı cephesi
boyunca 1,5m. kadar taşıntı yaparak yükselen kare plânlı kaideye sahiptir.
Mevcut kalıntılara göre prizmatik üçgenlerden meydana geldiği anlaşılan
pabuç, halen üstteki bir bölümü onarım sırasında çimento harcıyla sıvanmış
olarak günümüze ulaşmıştır (Fotoğraf: 268). Harimin batı cephesi ile aynı
tarzdaki duvar örgüsü minare kaidesinde de kullanılmış; fakat alt bölümlerinde
kaba yonu taşların düşey derzlerinden bazılarına birer tuğla yerleştirilmiş ve
ana kütle saçak seviyesindeki düz bir korniş çıkıntısı ile başlayan pabuç
bölümünde ise, büyük çoğunluğu düzgün kesme, az bir kısmı kaba yonu
olmak üzere yalnız taş malzemeye yer verilmiştir. Pabuç üzerinde yükselen
silindirik görünüşlü minare gövdesi321, esasen poligonal plânla düşey
konumda yan yana sıralı düz tahtalar ile derzlerine çakılmış çıtaların
oluşturduğu profillere sahip ahşap malzemeden hazırlanmıştır. Şerefeye yakın
bölümündeki bilezik, şerefe altındaki içbükey-dışbükey silme kademeleri ve
ajurlu şerefe korkuluğu ile petek kısmı da tamamen ahşaptır. Şekil itibariyle
gövdeye paralel görünüşlü petek üzerine kurşun levhalarla kaplı sivri külah ve
beş boğumlu bir alem yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 265).
321- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/07 No’lu dosya muhteviyatındaki onarım
öncesine ait fotoğraflarda, minarenin pabuç kısmından itibaren yıkılmış vaziyeti ile
sadece küçük bir bölümü kalabilmiş silindirik gövdenin de tuğla malzemeyle inşa
edildiği, pabucun ise kesme taş örgülü prizmatik üçgenlerden meydana geldiği açıkça
görüldüğü gibi, yöredekilerden sayın Münir Yeriçer ve ayrıca diğer yaşlı kişilerden
öğrendiğimiz şifahi bilgiler fotoğraflardaki görüntüleri doğrular niteliktedir.
247
Güney cephe duvarında çoğunlukla moloz taş hakim olmakla beraber,
alttaki pencere kemerlerinin üzengi hizasından itibaren üst kısımda doğu
cephe duvar dokusunun devamı gibi görünen322 farklı örgü malzemeleri
kullanılmış ve batı cepheyle birleştiği köşe bağlantıları iri bloklar halindeki
kısmen kesme ve kaba yonu malzemeyle sağlanmıştır (Fotoğraf: 267).
Son cemaat yeri323, doğu yanda harim cephesinin devamı gibi ve aynı
tarz örgüyle uzanan, fakat daha ince bir duvarla sınırlandırılmıştır. Tamamen
masif karakterli bu duvarla birlikte kuzey ve batı yanlardaki sivri kemerli
açıklıklar üzerinde dolaşan son cemaat yeri saçakları bütünüyle 1977 yılında
yapılmıştır; harim kütlesinde ikinci kademeye ait üçgen biçimi çatıların
322- Yapının güneydoğu köşesi, bitişik yapılmış iki katlı konuttan dolayı
görülemediğinden bu kısımdaki duvar dokusunun, doğu cephedeki moloz taş örgülü
ve düzensiz aralıklarla, farklı seviyelerde üçer sıra tuğla kullanılarak yapılan hatılların
devamı şeklinde olduğunu tahmin ediyoruz.
323- Sayın Münir Yeriçer’den edindiğimiz bilgiler ışığında, son cemaat yerinin asıl haliyle
de üç kubbeli bir plâna sahip olduğu, ancak 1943 yılındaki depremden büyük ölçüde
hasar gördüğü, uzun yıllar bakımsız kaldıktan sonra yöre halkınca yapılan muhtelif
tamirlerden başka, hımış duvar örgüsü ile beşik çatılı bir son cemaat yeri de inşa
edildiği ve son olarak caminin 1976-77 yılında V.G.M. tarafından onarımı esnasında
hımış duvarlı son cemaat yerinin yıkıldığı, yerine de ilk şekline benzer biçimdeki şimdi
mevcut üç kubbeli son cemaat yeri yapılarak ibadete açıldığı öğrenilmektedir. Sayın
M. Yeriçer, bu onarımlar için hem yazışma, hem de diğer çalışmalarda kendisinin de
yardımcı olduğunu ifade etmiştir. Nitekim V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/07
No’lu dosyada mevcut fotoğraflar ve rölöve çizimlerinden anlaşıldığına göre,
restorasyon faaliyetleri öncesindeki vaziyeti ile son cemaat yerinin, sayın Yeriçer’in
açıklamalarına uygun şekilde ahşap malzemeyle yapıldığı ve alaturka kiremitlerle
kaplı beşik çatıyla örtüldüğü, kuzey cephesinin de boyuna dikdörtgen biçiminde beş
adet pencere ile bir kapı açıklığına ve iki katlı bir görünüme sahip bulunduğu,
buradaki üç pencerenin üst kat seviyesine aynı hizada simetrik bir düzenle
sıralandığı, alt kat seviyesinde ise eksene kapı, iki yanına da birer pencerenin
yerleştirildiği görülmekte; batı cepheye ait ikinci kat seviyesinde de kare biçimi bir adet
pencerenin varlığı tespit edilebilmektedir.
248
saçaklarıyla eş hizadadır ve ortak özellikler taşır. Aynı zamanda kısmen
yıkılmış durumdaki doğu yan duvarın saçak seviyesine yakın üst bölümü de,
bir sıra düzgün kesme taş ve üç sıra tuğla kullanılarak o dönemde onarılmış
(Fotoğraf: 266); ayrıca tamamen yıkıldığı için mevcut olmayan revak kemerleri
de yeniden inşa edilmiştir. Son cemaat yerinin batı cephesini teşkil eden sivri
kemerli açıklık minare kaidesinin taşıntısı ile bir hizadadır ve halen camekânla
kapatılmıştır (Fotoğraf: 268). Binanın giriş cephesine hareket kazandırarak
kuzeye yönelen sivri kemerli üç adet açıklık, batı yandaki gibi camekânlıdır.
Doğu taraftaki kemerin bir ayağı yan duvardan ibarettir; diğer ayağı ve öteki
kemerler ise yatay profillerle kademelenerek taşıntı yapan, köşeleri pahlı
başlıklara sahip, yukarı doğru gittikçe daralan mermer sütunlara oturur.
Kemerlerin örgüsünde tuğla kullanılmakla birlikte, derzleri açık sarı, tuğlalar da
kırmızı renklere boyanmıştır. Kemer alınları dış kenarlarından bir sıra tuğla ile
sınırlandırılarak köşelik yüzeyine göre biraz içerlek örülmüştür. Kemer
köşeliklerinde inşa malzemesi saçaklara kadar yükselen muntazam görünüşlü
bir sıra düzgün kesme taş, üç sıra tuğladır (Fotoğraf: 270).
Son cemaat yerinin iç mekânında, revak sütunlarından güneye uzanan
sivri kemerler kullanılmış ve ortaya çıkan üç bölüm pandantif geçişli birer
kubbeyle örtülmüştür (Fotoğraf: 271). Revak kemerleri ile aynı biçimdeki daha
yüzeysel görünüşlü diğer kemerler de son cemaat yerinin sağır cephelerine
yerleştirilerek, her bir kubbe için dört yönde eşdeğer taşıyıcı sistem
hazırlanmıştır. Harim kapısı, cephe aksına göre biraz batı tarafta yer alan
basık kemerli bir açıklıktır ve aynı eksen üzerinde duvarın örtü seviyesine
yakın kısmına da kadınlar mahfilinin dikdörtgen biçimindeki kapısı
yerleştirilmiştir. Harim kapısının doğu yanına dikdörtgen biçiminde açılmış
249
pencere, güney ve batı cephedeki alt pencerelerle aynı özellikleri taşıyan
demir şebekeye sahiptir. Kapı ve pencere açıklığı haricindeki duvar yüzeyleri
yaklaşık 0,80 m. yüksekliğe kadar lambri324 ile kaplanmıştır. Son cemaat yeri
zemini, harimin kapı açıklığından itibaren doğu tarafta üç basamak kadar daha
yüksek bir seki meydana getirilerek ve demir konstrüksiyonlu bir camekânla
bölünerek ayrı bir mekân halinde düzenlenmiştir. Ayrıca kapı açıklığının
hemen doğu yanına demir malzemeli bir döner merdiven yerleştirilerek,
kadınlar mahfili kapısı önüne yapılan demir kirişlere bindirilmiş alelade bir
sahanlık ile bağlantı sağlanmıştır (Fotoğraf: 271).
Harim kapısının kemeri son onarımlar esnasında revak kemerlerindeki
gibi açık sarı ve kırmızı renklere boyanarak, alternatif sıralı iki renk taş izlenimi
yaratılmak istenmiştir. Köşelikleri ise birbirine bitişen düz birer yüzey olarak
biraz taşıntılıdır. Kapının ahşap tek kanadı da sanat değerinden yoksun,
tamamiyle yeni bir elemandır (Fotoğraf: 272).
Harim mekânı, tek kubbeyle örtülü kübik bir hacimden ibarettir
(Fotoğraf: 273). Kubbe, keskin sırtlı tromplarla geçişleri sağlanarak dört
cephedeki yüzeysel çıkıntılı birer sağır kemer üzerine, ufak bir kademe
oluşturan; basık bir kasnak görüntüsündeki etek kısmı ile oturtulmuştur.
Duvarların alt kısmı, halen 80 cm. yüksekliğe kadar lambri ile kaplıdır ve az
sayıdaki kapı, pencere açıklıkları dışındaki325 yüzeyleri itibariyle oldukça masif
324- Camideki bütün lambri kaplamalar 1995/96 yıllarında gerçekleştirilen tadilatta
yapılmıştır.
325- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/07 No’lu dosyada mevcut rölöve
çizimlerinden, restorasyon faaliyetleri öncesindeki halinde, harim mekânının doğu
duvarında eşit mesafelere yerleştirilmiş birer dolap nişinin yer aldığı ve muhtemelen
onarım sırasında kapatıldığı anlaşılmaktadır.
250
karakterli bir görünüşe sahiptir. Pencereler, dış görünüşlerine benzer biçimde
yapılmakla birlikte, duvarlarının üst seviyesine ve cephelerine açılan
pencerelerdeki alçı şebeke gözlerine yerleştirilmiş renkli camlar bulunduğu iç
mekândan bakıldığında görülebilmektedir. Harim batı duvarının kuzey
kenarına yakın konumla dikdörtgen biçiminde açıklığa sahip minare kapısı
mevcuttur (Fotoğraf: 274).
Duvarlarla birlikte kubbe ve tromp yüzeylerinde herhangi bir süsleme
unsuru bulunmayan düz sıva ve beyaz badana kullanılmış ise de, dört
köşedeki tromplarla, cephelerdeki sivri kemerler arasında yer alan pandantif
benzeri görünüşe sahip bölümlerde kısmen seçilebilir durumdaki izler,
muhtemelen “Allah”, “Muhammed” ve dört halifenin isimleri yazılı
madalyonların vaktiyle yer aldığını, ama günümüze ulaşamadığını
göstermektedir.
Kadınlar mahfili, doğu, batı ve kuzey duvarlara bitişiktir ve son cemaat
yerinde harim kapısının doğu tarafına yerleştirilmiş demir malzemeden mamul
döner merdivenle ulaşılmaktadır. Kuzey ve güney kenarlarında, doğu ve batı
duvarlara uçları saplanan kare kesitli birer ana kirişe oturtulmuş döşemesi
ahşaptır. Güney kenarında baştan başa uzanan ve eşit aralıklarla yan yana
sıralanarak düşey konumda yerleştirilmiş tahtalardan ibaret korkuluk vardır.
Korkuluk tahtalarının her biri, sekizgen şeklinde genişçe bir orta bölüm ile
bunların yarısı ölçüsündeki, birer üst ve alt uç elde edilecek şekilde simetrik
olarak kesilmek suretiyle basit bir geometrik düzenleme yapılmıştır (Fotoğraf:
274).
Mihrap nişi, güney duvar aksına beş kenarlı girinti yaparak ve
dikdörtgen biçiminde bir çerçeve teşkil eden, esas yüzeylere göre biraz
251
çıkıntılı bordürlerle kuşatılarak yerleştirilmiştir. Niş kavsarası dört sıra
mukarnaslıdır, ancak tadilat sırasında kavsara haricindeki yüzeylerine lambri
kaplanmasından dolayı mihrabın asıl görünüşü hayli bozulmuştur (Fotoğraf:
275).
Minber, harimin güneybatı köşesinde yer alır ve sanat açısından
herhangi bir özellikten yoksun olarak, ahşap malzemeyle muhtemelen onarım
sırasında yapılmıştır (Fotoğraf: 273).
252
e) Eyüp Çelebi Camii
Çizim No: 31-32
Fotoğraf No: 276-287
İnceleme Tarihi: 10.07.2001, 14.04.2002, 05.10.2003
Gazi Mahbub Mahallesi, Eski Hamam’ın güneydoğusundaki güneye
meyilli bir arazi üzerine yerleştirilen caminin kuzeyinde Bahçeler, batı ve
güney yanında ise Çukur Pınar Sokak uzanmaktadır326 (Fotoğraf: 276). Halk
arasında “Camid Camii” veya “Cami-i Iyd” adıyla da bilinmektedir327.
Kitabesi bulunmadığı gibi mevcut mimarî özelliklerinin de tarihi
hakkında fikir vermediği eserin tavan süslemelerinden hareketle 17. yüzyıla ait
olduğu328 ve Hacı Bayramlar tarafından yaptırıldığı329 ileri sürülmektedir. Batı
cephesindeki kapı açıklığı yukarısına yerleştirilmiş bir mermer levha üzerinde
şimdiki yazıyla H.1111/M.1699 yılında330 inşa edildiği belirtilmekte ise de
gerçeği ne kadar yansıttığı bilinememektedir. Ayrıca batı cephesinin kuzey
kenarına bitişik konumla H.1245/M.1829 tarihli bir çeşme mevcuttur ki
muhtemelen bir onarımla ilişkilidir.
326- Cami, Merzifon imar plânına göre, 30.27.A.a. Pafta, 184 Ada ve 1 Parselde yer alır.
327- Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.74.
328- C. Nemlioğlu, 15., 16. ve 17. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde Kalem İşleri (T.C. İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1989,
s.42-43.
329- Bayram, eserin 17. yüzyıla ait olabileceğini belirterek Hacı Bayramlar tarafından
yaptırıldığını yazar, bkz., a.g.m., s.74.
330- Caminin batı cephesi karşısında kitabesine göre Eşme Hatun tarafından
H.1111/M.1699 senesinde yaptırıldığı anlaşılan bir çeşme mevcuttur ve çeşmenin
inşası bu levha üzerindeki tarihle aynı yıla tekabül etmektedir. Dolayısıyla cami ile
çeşme arasında bir bağ kurulabileceği akla gelmekle birlikte, bunu destekleyebilecek
hiçbir belge bulunamamaktadır.
253
Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan cami, evrak
kayıtlarına rastlayamadığımız muhtelif tarihlerde küçük onarımlar geçirmiş ve
son olarak 1967 yılında tavanı askıya alınmak suretiyle onarılarak331
günümüzdeki halini almıştır.
Caminin plânı, doğu-batı kenarları birbirine paralel uzanmakla birlikte
doğu kenarı daha uzun ve güney kenarı bunlara dik doğrultulu, batı kenarı ise
güneybatı köşede geniş açı ile birleşen doğu-batı yönünde bir dik yamuk
biçimindedir (Çizim: 31). Ayrıca geç dönemlerde gerçekleştirildiği anlaşılan
tadilat sonucu, harimin kuzey-güney kenarları arasına batı cepheye yakın
konumla örülen yaklaşık 2.5 m. yükseklikteki ince ara duvar ile kuzey-güney
doğrultusunda dikyamuk plânlı bir hacim teşkil edilmiştir332. Ortaya çıkan bu
hacim de doğu-batı kenarlar arasına ince bir duvar örülmek suretiyle iki eşit
bölüme ayrılarak kuzeydeki giriş mekânı, güneydeki ise son cemaat yerine
dönüştürülmüştür. Eser, ahşap tavan üzerine kırma çatı ile örtülüdür. Minaresi
kuzeybatı köşede beden duvarlarının üzerinde yükselir. Kuzey cephesinde
eksenden biraz batıya, batı cephede ise kuzeye kaydırılarak yerleştirilmiş birer
kapısı mevcuttur.
Eserin batı ve güney cepheleri serbest kalmakla birlikte(Fotoğraf: 276),
yol seviyesi nedeniyle kuzey cephe, yaklaşık yarı yüksekliğine kadar
gömülüdür (Fotoğraf: 277), doğu cephe ise bitişik yapılmış konutlardan dolayı
kısmen görülebilmektedir (Fotoğraf: 278).
331- Caminin çok harap bir vaziyette iken onarımına 1967 yılında başlandığı yine aynı yıl
içerisinde hazırlanmış bir çalışmada belirtilmektedir, bkz., Evrenos, a.g.t., s.50.
332- Yapıdaki bu tadilat 1967 yılı onarımında gerçekleştirilmiş olmalıdır.
254
Cami, moloz taşlardan müteşekkil bir subasman üzerine oturmaktadır.
İnşa malzemesi binanın son onarımı sırasında iç ve dış yüzeylerin tamamiyle
sıvanmasından dolayı halen görülememekle birlikte, duvarların kârgîr olduğu
anlaşılabilmektedir. Tavan ve minare bütünüyle ahşaptır. Örtü sistemi Marsilya
tipi kiremitlerle kaplıdır.
Bina, beden duvarları ve çatı olmak üzere iki kademeli bir kuruluşa
sahiptir. Çatı uzantısından ibaret enli saçaklar dört yönde de alt kademeyi
sınırlandırır (Fotoğraf: 276).
Cephelerin asıl şeklini kaybettikleri ilk bakışta anlaşılmaktadır. Halen
mevcut görünüşleri ise masif, düz sıvalı ve sarı badanalı duvar yüzeylerini
yansıtır. Pencereler, batı cephede alt seviyede iki, üstte üç, güney cephede
altta üç, üstte dört, doğu cephede yalnızca üst seviyede üç adettir. Güney
cephede üstteki sivri kemerli pencere dışında hepsi de yarım daire kemerli
birer açıklıktır. Doğu ve batı cephelerde üst seviyedeki pencereler cephe
aksına göre simetrik konumla aynı hizaya yerleştirilmiştir. Batı cephe alt
pencereleri, üsttekilerden güneydeki ikisi ile aynı aksı paylaşmaktadır
(Fotoğraf: 276). Güney cephe pencerelerinden üçer tanesi yine aynı aks
hizasında alt ve üst seviyelere sıralanmıştır. Bunlardan ikişer adedi simetrik
düzenle eksenin doğu yanına, birer adedi ise eksene yakın konumla batı yana
yerleşiktir. Üst seviyedeki dördüncü pencere, aks ile ortalanarak boyuna
dikdörtgen bir niş içerisine hazırlanmış sivri kemerli küçük bir açıklıktır
(Fotoğraf: 278). Güney cephe üst pencereleri hariç hepsinde de ince çubuk
demirlerden yapılmış basit birer şebeke vardır. Güney cephedeki sivri kemerli
pencerenin şebekesi alçı ile hazırlanarak renkli camlar yerleştirilmiştir.
255
Minare, binanın kuzeybatı köşesinde, çatı seviyesinden itibaren beden
duvarlarının üzerinde yükselir (Fotoğraf: 277). Gövdesi, silindirik görünüşlü
olmakla birlikte, esasen düz tahtaların düşey konumda yan yana sıralanıp
derzlerine de ince çıtalar çakılmasıyla elde edilmiş poligonal bir plâna sahiptir.
Şerefeye yakın bir bilezik gövdeyi sınırlandırır. Şerefe altı içbükey-dışbükey
silmelerle kademelendirilmiştir. Petek, şerefe ile aynı kütle içerisinde
birleştirilerek; alt kısmı minare gövdesiyle paralel görünüşte korkuluk, yukarısı
ise “C-S” kavisli dekoratif kemer açıklıklarından ibaret bir gövde şeklinde
hazırlanmıştır. Peteğin üzerine de sac levhalarla kaplı sivri külah ve üç
boğumlu bir alem yerleştirilmiştir. Minare gövdesi bütünüyle yeşil yağlı
boyalıdır.
Caminin kuzey cephesinde yer alan kapı, boyuna dikdörtgen bir niş
içerisine ahşap malzeme ile segment kemer görüntüsü verilerek hazırlanmış
bir açıklıktır (Fotoğraf: 279). Kemer, mukarnaslı üzengi konsollarına
oturmaktadır. Konsolların alt kısmı ters palmet biçiminde birer uzantıya
sahiptir. Kapı kanatları, ahşap malzemeden yapılarak simetrik düzenle, kare-
dikdörtgen biçimi panolardan oluşan geometrik taksimatla hazırlanmış ve her
panonun orta kısmı çevresinden yüksek birer yüzey halinde bırakılarak hem
bunların hem de kayıt ile bini yüzeylerine madeni süs elemanları mıhlanmıştır.
Kanatlar, yatay konumlu ikişer kayıt ile üst ve alttaki birer kare, ortadaki
ise boyuna dikdörtgen şeklinde üç panoya ayrılmıştır. Panoların orta kısmı,
çerçevelerine paralel görünüşte taşıntılı düz birer yüzey olarak hazırlanmış ve
bunlardan üsttekilere, sac levhadan kesilmiş kenarları fistolu küçük birer rozet,
kabara başlı minik mıhlarla tutturulmuştur. Alt panolardan doğudakinin rozeti,
batıdakinin ise taşıntılı levhası halen mevcut değildir. Aynı görünüşteki
256
rozetlerden üçer tanesi de kayıtlar üzerine simetrik konumla yerleştirilmiştir.
Kanatların alt ve üst kenarlarını oluşturan kayıtlardaki rozetlerin her iki
yanında uçları palmet motifi şeklinde hazırlanmış sac levhalar vardır. Bini
üzerinde yer alan eş aralıklı beş rozetten sadece üstteki ikisi sağlam
kalabilmiştir. Ortadaki panolarda, sacdan kesilmiş, kenarları fistolu aynalara
sahip birer halka bulunmaktadır. Ayna kavislerinin iç kısmına birer, yüzeyine
ise üç adet üçgen teşkil edecek şekilde üçer delik açılmıştır. Kapı kanatları ve
kemer yüzeyi defalarca yapıldığı anlaşılan yeşil yağlı boya tabakası ile
kaplıdır.
Batı cephede yer alan kapı, boyuna dikdörtgen bir açıklıktır ve demir
malzeme kullanılarak yapılmış kanatlar, üst kısmı camlı birer pencereye sahip
sanat değeri taşımayan yeni birer unsurdur (Fotoğraf: 276).
Harim kütlesi içerisine teşkil edilen muhdes giriş mekânı doğu-batı
yönünde dik yamuk plânlı ve düz ahşap tavanlıdır. Kuzeybatı köşesinde
minareyi taşıyan ahşap bir çekirdek mevcuttur. Batı duvarının kuzeyine bitişik
konumla çeşmeye ait kısmî taşıntılı kütle bulunmaktadır333. Doğu kenarının
aksına yakın dikdörtgen bir kapı açıklığı harime geçiş sağlamaktadır (Fotoğraf:
280). Güney duvarının ortasındaki boyuna dikdörtgen bir açıklıktan son
cemaat yeri işlevinde kullanılan bölüme geçilir. Son cemaat yeri, giriş mekânı
ile aynı plân ve tavana sahiptir. Güney duvar aksında yer alan yarım daire
plânlı basit bir mihrap nişi muhtemelen son onarımda yapılmıştır. Doğu
duvarına da dikdörtgen birer pencere açılmıştır (Fotoğraf: 281).
333- Çeşme, camiden daha geç tarihli olmakla birlikte, kütlesinin iç mekâna doğru taşıntı
yapması bu cephedeki tadilatı ortaya koymaktadır.
257
Harim, esas itibariyle muhdes bölümleri de kapsayacak şekilde doğu-
batı yönünde dikyamuk plânlı, ahşap tavanlı büyük bir hacimdir (Fotoğraf:
282). Güney kenar hariç, “U” plânla yerleştirilmiş bir mahfil mekânı üç yönde
de dolanır. Tavan ve mahfil, her sırada üçer adet olmak üzere toplam dokuz
adet kare kesitli ahşap ayakla desteklenmiştir. Ayaklar, alt yüzleri “S” kavisli
birer yastığa sahiptir. Eserin asıl halini koruyan ve sanat değeri taşıyan en
önemli kısmı tavanı ile göbeğindeki kalemişi süslemelerdir334. Tavanın ortası,
iç içe üç büyük sekizgen oluşturacak şekilde kısmî derinlikte birer girinti ile
kademelendirilerek sembolik bir kubbe niteliğinde yükseltilmiştir (Fotoğraf:
283). Merkezi sekizgen dışındaki tavan yüzeyi tamamen kahve rengi aşı
boyalıdır ve parçalar halindeki profilli ince çubuk çıtalarla kare-dikdörtgen
biçimi küçük bölümlere ayrılmıştır. Dıştaki ilk kademenin köşelerine birer,
aralarına ise beşer adet konsol sıralanmıştır. Konsolların alt yüzleri “C-S”
kavislidir. İçteki iki sekizgenin girintili yan yüzlerinde, sarı zemin üzerine
kırmızı, yeşil ve kahve renkleri kullanılarak yapılmış süslemeler görülür.
Bunlardan ikinci kademeyi teşkil eden sekizgenin yan yüzlerinde rumîli bir su
ile aralarına işlenmiş karanfil, yıldız ve benzeri çiçek motifleri mevcuttur.
Merkezi sekizgenin yan yüzleri ise zikzaklı bir bordürle kuşatılmış; göbek
niteliğindeki yüzeyi de geometrik ve bitkisel bezemelerle dolgulanmıştır.
Kompozisyonun esasını on kollu bir yıldızdan gelişen diğer yıldızlar ile
bunların aralarına işlenmiş karanfil, lâle, hataî, yıldız ve iri yapraklı muhtelif
çiçek tasvirleri oluşturmaktadır. Kompozisyon, ince bir zencerekle daire
içerisine alınmış ve rumî-hataî motifleriyle süslü sekizgen bir bordürle
334- Tavan süslemeleri için bkz., Nemlioğlu, a.g.t., s.42-43.
258
çerçevelenmiştir (Fotoğraf: 284). Kullanılan ana renkler genellikle sarı, kırmızı,
beyaz, yeşil, lacivert ve kahve tonlarıdır. Natüralist bir yaklaşımla tasvir edilen
kalemişi süslemeler 17. yüzyıl özelliği yansıtmaktadır.
Duvarlar, herhangi bir süsleme unsuru taşımayan düz yüzeyler halinde
sıvanarak beyaz badana yapılmıştır. Kapı, pencereler dış kütledeki düzen ve
görünüşe sahip olmakla birlikte kuzey kenardaki kapı açıklığı, yol kotu
nedeniyle doğrudan mahfil katına yönelir. Harimin zemin seviyesi, kapı
açıklığının batı yanından itibaren kuzey kenar boyunca doğu duvara kadar
biraz yükseltilerek bir seki meydana getirilmiş; kuzeybatı köşeye de mahfile
ulaşan ahşap bir merdiven yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 282).
Kadınlar mahfili, harimin doğu, batı ve kuzey duvarlarına paralel U
şeklinde uzanan ikinci bir kat niteliğinde ve bütünüyle ahşap malzemeden
yapılmıştır (Fotoğraf: 285). Mahfilin kuzey bölümünün güney kenarı, ayaklar
üzerinde uzanan kirişten itibaren ahşap konsollarla taşınan çıkma şeklindedir
ve ortadaki küçük bir kısmı da güneye doğru dikdörtgen plânla uzatılarak
müezzin mahfili meydana getirilmiştir. Mahfil çıkmasını taşıyan konsolların alt
yüzü içbükey ve “S” biçimi birer kavisle kesilerek şekillendirilmiştir. Mahfilin
harim kenarlarına kare kesitli, kalın düz çıtalardan ibaret sade bir parmaklık
yerleştirilmiştir. Mahfil katının kuzeybatı köşesinde minare kaidesine ait kısmî
taşıntılı kare kesitli ahşap kütle vardır. Minareye bu kütlenin doğu kenarına
açılmış dikdörtgen bir kapıdan çıkılmaktadır.
Mihrap, güney duvar aksında taşıntılı dikdörtgen bir kütle yüzeyine
yarım daire plânla girinti yapan basit bir niştir. Mihrabın önünde madeni birer
şamdan yer alır (Fotoğraf: 286).
259
Minber, harimin güneybatı köşesinde yer alır ve muhtemelen onarım
sırasında, sanat açısından her hangi bir özellikten yoksun olarak ahşap
malzemeyle yapılmış yeni bir unsurdur (Fotoğraf: 282).
Caminin batı cephesine bitişik çeşme, kitabesine335 göre Ayşe Hatun
tarafından H.1245/M.1829 yılında oğlu Mustafa Ağa için yaptırılmıştır.
Kuzey-güney yönünde dikdörtgen plân ve prizmal bir kütle teşkiliyle
inşa edilmiştir (Çizim: 32, Fotoğraf: 287).
Çeşme yüzeyi çimento harcıyla sıvanıp boyandığı için malzemesi
görülememekle birlikte kaba yonu taşlar kullanıldığı belirlenebilmektedir. Cami
duvarından kısmî taşıntılı bir kütle halinde batıya yönelen ön cephesi, gemi
teknesi kemer biçiminde yüzeysel bir nişten ibarettir. Kemer alnı cephe
yüzeyine göre biraz içerlektir. Kemerin yukarısında enine dikdörtgen biçiminde
kitabe levhası mevcuttur. Kitabe, etrafı oyularak kabartılan harflerle beş satır
halinde yazılmıştır. Kemer açıklığının önüne yekpare blok taşlarla yapılmış,
kısa boylu, dikdörtgen prizmal bir tekne yerleştirilmiştir.
335- Kitabe yüzeyi bütünüyle sıvandığından metnin tamamı okunamamıştır.
260
f) Çay (Aşçı Hüseyin Ağa)336 Camii
Çizim No: 33
Fotoğraf No: 288-304
İnceleme Tarihi: 11.07.2001, 15.04.2002, 05.10.2003, 20.06.2004
Hacı Balı Mahallesi, Balı Caddesi’nin doğu tarafındaki doğuya hafif
meyilli bir araziye yerleştirilen eser (Fotoğraf: 288), Paşa Hamamı’nın takriben
60 m. kuzeydoğusundadır337.
Kitabesi bulunmadığından inşa tarihi tam kestirilememekle birlikte, bazı
arşiv kayıtlarına göre Hacı (Aşçı) Hüseyin Ağa tarafından yaptırıldığı338
anlaşılan eserin, kayıtlardaki mevcut bilgilerle, avlu kapısı yukarısında yer alan
H.1186/M.1772 yılına ait tamir kitabesini de dikkate alarak 17. yüzyıl sonu
veya 18. yüzyıl başlarında inşa edildiğini düşünmekteyiz339.
336- Eser, yaklaşık 200 m. doğusundan geçen Paşa Deresi (Çayı) nedeniyle Çay Camii,
banisinden dolayı da Hacı (Aşçı) Hüseyin Ağa Camii adlarıyla anılmaktadır.
337- Cami, Merzifon imar plânına göre, 529 Ada ve 65 Parselde yer alır.
338- Hurufat defterlerindeki Mart 1768 (Zilkaade 1181), Şubat 1813 (Safer 1228) ve
Şubat 1822 (Cemaziyelahir 1237) tarihlerine ait bazı kayıtlarda eserin Aşçı Hüseyin
Ağa Camii şeklinde adlandırıldığı açıkça anlaşılmaktadır, bkz., Eken, a.g.m., s.348; 29
Eylül 1775 tarihli başka bir kayıtta da (B.O.A., Cevdet Evkaf, Sıra No:608, Ev.27,
3.Ş.1189) El-Hac Hüseyin Ağa Camii olarak anılmaktadır; ayrıca Hacı Hüseyin Ağa
Camii’nin bir vakfı bulunduğunu tespit etmemize rağmen V.G.M.’nce arşiv çalışmaları
yasaklandığından vakfiyeyi inceleme imkanı elde edilememiştir.
339- Cami hakkında ulaşabildiğimiz en erken belge şimdilik Mart 1768 tarihli hurufat
kaydıdır (Eken, a.g.m., s.348); öte yandan Şubat 1746 tarihli bir belgede (B.O.A.,
Cevdet Evkaf, Sıra No:17204, s.978, S.1159), Hacı Hüseyin Ağa’nın Merzifon’da
Araste Mescidi’ne para vakfeylediği belirtilmektedir ki bu kişinin aynı zamanda
caminin banisi Hacı Hüseyin Ağa olması kuvvetle muhtemeldir. Avlu kapısı
yukarısında yer alan kitabeye göre de 1772 yılında bir onarım gördüğü
anlaşılmaktadır. Mevcut bilgiler yanı sıra plân ve diğer mimarî özelliklerini de dikkate
alarak caminin en erken 17. yüzyıl sonu, en geç ise 18. yüzyıl başlarında inşa edilmiş
olabileceğini tahmin ediyoruz.
261
Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan cami, ilk olarak 1772
yılında340 daha sonra ise Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1947 ve 1977
yıllarında341 yapılmış onarımlara ait izleri taşıyarak günümüze ulaşmıştır.
Cami, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı, prizmal bir gövdeye sahiptir
ve kuzey yanındaki son cemaat yeri ile birlikte kuzey-güney doğrultusunda
kareye yakın dikdörtgen plânla uzanır (Çizim: 33). Minaresi son cemaat yeri
mekânının kuzeybatı köşesine bitişik bir kaide üzerinde yükselir. Cami, düz
ahşap tavan üzerine kırma çatı ile örtülüdür. Son cemaat yeri, harime paralel
dikdörtgen plânla uzanarak düz ahşap tavanla örtülmüştür. Harim kapısı, son
cemaat yeri güney duvarına aksı ile ortalanarak yerleştirilmiştir.
Eser, batı cephe itibariyle Balı Caddesi kenarına oturmaktadır. Kuzey
yanında, doğu ve batı beden duvarlar ile bir hizada devam eden duvarlar
örülerek dikdörtgen plânlı bir avlu meydana getirilmiştir. Güney ve doğu
yanlarında ise yine duvarlarla çevrili fakat oldukça büyük birer alan mevcuttur.
Belirgin dilatasyon hatlarına göre muhdes olduğu anlaşılan kuzeydeki avlunun
batı duvar güney ucunda kapı açıklığı, kuzeybatı köşesinde hela ünitesi,
kuzeyinde cami görevlilerine ait muhdes mekânlar ve ortasında da şadırvanı
bulunmaktadır. Avlu kapısı, güney yanı ile son cemaat yeri kuzeybatı köşesine
bitişik ahşap iskeletli, bakır levha kaplı bir beşik çatı ile örtülüdür. Kanatlarla
beraber tamamen ahşap malzeme kullanılarak hazırlanmış boyuna dikdörtgen
340- Tamir kitabesine göre 1772 yılında bir onarım geçirdiği anlaşılmakla birlikte mahiyeti
ve niteliği belirlenememektedir.
341- Eserin 1947 yılındaki restorasyonu hakkında bkz., Erken, a.g.e., s.305; 1947
onarımıyla beraber 1977 yılı onarımı için bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.
05.04.01/10 No.’lu dosya; ayrıca aynı dosyada H. Okatan tarafından 1970 yılında
çizilmiş plân ve kesitlere de ulaşılabilmektedir.
262
biçiminde sövelerle kuşatılan segment kemer görünüşlü büyük bir açıklığa
sahiptir (Fotoğraf: 289). Kapı yüzeyinde çoğunlukla kemer köşelikleri ve
alınlığına oyularak işlenmiş süslemeler görülmektedir. Yan söveler düz
yüzeyli, üst kenar ise gittikçe taşırılan ince profillerle bir tepelik şeklinde
yapılmıştır. Kemer, mukarnaslı başlıklara sahip kare kesitli birer ayağa
oturmaktadır. Ayakların kenarlarında başlıklara kadar yükselen ve bir düz, bir
ters olmak üzere “V” şeklinde sıralanan ince bir bordür mevcuttur. Sövelerin iç
kenarları minik üçgen prizmalardan meydana gelen bir şeritle
çerçevelenmekle birlikte kuzey yandaki bütünüyle yok olmuştur. Kemer kavsi,
başlıkların iki yanından itibaren ayak kenarlarında yükselen şeritlerle benzer
görünüşte bir bordürle üç yönden kuşatılmış ve yukarısına yine aynı bordür
kullanılarak enine dikdörtgen biçiminde bir çerçeve teşkil edilmiştir. Kemer
köşeliklerine altı kollu küçük yıldız çiçekleriyle dolgulanmış birer rozet ile
bunların iç yanlarına kemer kavsine paralel uzanan, ince dal ve yapraklara
sahip karşılıklı birer lâle motifi işlenmiştir. Kemerin hemen yukarısında yine bir
düz, bir ters “V” dizisinden oluşan fakat daha kısa bir şerit vardır. Kemer
açıklığı yukarısındaki dikdörtgen çerçeve içerisinde kısa kenarları üçgen biçimi
sivri hatlarla şekillendirilmiş ve ortadaki kitabelik olarak değerlendirilen yan
yana üç adet pano bulunmaktadır. Panolar etrafı oyularak kabartılmış yüzeyler
halindedir ve yandakiler baklava dilimleriyle süslenmiştir. Orta panonun
ortasına da kısa kenarları kaş kemer biçiminde kavislendirilen kitabe levhası
yerleştirilmiştir. Harfleri etrafı oyulmak suretiyle kabartılan sülüs hatlı levhada
“Mâşâallah tamir sene 1186” yazılıdır (Fotoğraf: 290). Yazı levhasının iki
yanında oniki yapraklı birer rozet görülür. Kapı kanatları bir çifttir ve enli, kalın,
düz yüzeyli tahtaların yan yana sıralanıp kabara başlı iri mıhlarla
263
tutturulmasıyla yapılmıştır. Bini üzerinde de vaktiyle rozetlerin yer aldığı
görülmekle birlikte sadece üstteki ikisi sağlam kalabilmiştir. Kanatların orta
seviyesine küçük mıhlarla çakılan, simetrik birer halkaya ait aynaların ikisi de,
sac levhalardan kesilmiş madeni birer unsurdur. Aynaların kenarları fistoludur
ve her kavis içine birer delik sırası açılmıştır. Üst bölümleri dar bir boyun ve
uçları palmet yaprağı şeklinde kesilmiş simetrik birer uzantıyla sonuçlanır.
Palmetlerin yüzeyinde bir üçgen teşkiliyle üçer adet delik mevcuttur.
Cephe yüzeyleri çimento harcı ile tamamen sıvanıp boyandığı için
duvar örgüsü görülememekle birlikte, önceki halinde caminin hımış duvarlara
sahip olduğu fakat son onarım sırasında doğu ve batı beden duvarlarına bitişik
konumla yaklaşık 50 cm. kalınlığında kârgîr malzemeli birer duvar daha
örüldüğü342 belirlenebilmektedir (Çizim: 33). Tavan ve minare bütünüyle
ahşaptır. Örtü sistemi ise asıl haliyle alaturka kiremitlerle kaplı iken onarım
esnasında bakır levhalarla kaplanmıştır343.
342- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/10 No.’lu dosya muhteviyatındaki 1970
yılına ait bir rölövenin kenarına “…Mevcut doğu ve batı duvarları hımış olduğundan;
çatı konstrüksüyonunun emniyeti bakımından doğu ve batı duvarlarının önüne 50 cm.
genişliğinde kargir duvarlar yapılacak, çatı bu duvarlar tarafından taşınacaktır…”
şeklinde bazı notların yazıldığı ve bu değişikliklerin plân-kesit çizimleriyle de belirtildiği
görülmektedir. Şimdiki duruma göre duvarların 1 m.’ye ulaşan kalınlıkları bahsedilen
faaliyetlerin gerçekleştirildiğini açıkça ortaya koymaktadır; ayrıca yapıyı 15.04.2002
tarihli ziyaretimizde güneydoğu köşenin alt seviyesindeki sıvası dökülmüş
yüzeylerden ahşap hatılın bir kısmı ile duvar örgüsünü oluşturan kaba yonu taşları
görme imkanımız olmuştu. Halen caminin imamlığını yapan sayın Mustafa Uçarlı,
2002 yılı içerisinde sıva tabakalarının dökülmesi üzerine beden duvarları alt kısmının
bir insan boyu yüksekliğinde kazınarak ahşap hatıllı kaba yonu taş örgünün açığa
çıkarıldığını ve tekrar sıvanıp boyandığını şifahi olarak ifade etmiştir.
343- Bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/10 No.’lu dosya.
264
Cepheler, beden duvarları ve çatı olmak üzere iki kademe halinde
algılanır. Çatının dört yöndeki uzantısı aynı zamanda alt kademeyi sınırlayan
saçak görevini de yerine getirir (Fotoğraf: 288).
Bina gövdesinin görünüşleri genellikle masif ve sarı badanalı, düz sıvalı
duvar yüzeylerini yansıtmakla beraber pencere açıklıklarına da sahiptir.
Pencereler, son cemaat yerinin bulunduğu kuzeydeki hariç, doğu cephede üç,
batı cephede iki sıra halinde dörder344, güney cephede ise yine alt ve üst
seviyede ikişer adettir (Fotoğraf: 288, 291). Doğu cephenin alt kısmında
pencere açıklığı yoktur. Batı ve güneydeki pencereler cephe yüzeyine simetrik
bir düzenle aynı aksı paylaşarak yerleştirilmiştir. Doğu cephe pencereleri ise
aslında batıdakilerle simetriktir fakat onlardan farklı olarak kuzey uçtaki bir
tanesi eksik yapılmıştır. Bütün pencere açıklıklarının kenarları ahşap
çerçevelerle kuşatılmıştır. Üst seviyedeki pencereler eş boyutlarda kaş kemerli
birer açıklığa sahiptir ve hepsine de onarım sırasında ince çıtaların çapraz
dizilmesiyle birer kafes hazırlanmıştır. Alt sıradaki pencereler boyuna
dikdörtgen birer açıklıktır ve her birine uçları sövelere saplanan ahşap
çubuklarla basit birer şebeke yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 292). Yatay ve düşey
konumlu çubuklarla kare biçimi gözler oluşturan şebekelerde, çubukların
düğüm noktaları prizmatik lokmalarla bağlanmıştır. Pencere kenarları ile kafes
ve şebekelerine kırmızı yağlı boya yapılmıştır.
Minare, binanın kuzeybatı köşesinde, çatı seviyesinden itibaren biraz
içerlek konumla yükselir. Silindirik görünüşlü gövdesi, esasen düz tahtaların
344- Doğu ve batı beden duvarlarının onarım sırasında ikinci bir duvarla kalınlaştırıldığı
dikkate alınırsa bu cephelerdeki pencere açıklıklarının güney cephedekilerle ve iç
mekân görünüşleriyle karşılaştırıldığında aynı biçimde yapıldıkları anlaşılmaktadır.
265
düşey vaziyette yan yana sıralanıp derzlerine de ince çıtaların çakılmasıyla
elde edilmiş poligonal bir plâna sahiptir. Şerefeye yakın bölümde fistolu bir
kuşak ile yukarısındaki bir bilezik gövdeyi sınırlandırır. Şerefe altı içbükey-
dışbükey silmelerle kademelendirilmiştir. Şerefe ile petek kısmı gövdeden
biraz daha geniş çaplı olarak aynı kütle içerisinde değerlendirilmiştir. Başka bir
ifadeyle şerefe ile petek aynı gövde içerisinde birleştirilerek; alt kısmı minare
gövdesiyle paralel görünüşlü korkuluk, yukarısı ise “C-S” kavisli dekoratif
kemer açıklıklarından ibaret bir gövde şeklinde hazırlanmıştır. Petek üzerine
de kurşun levhalarla kaplı sivri külah ve iki boğumlu bir alem yerleştirilmiştir
(Fotoğraf: 288).
Son cemaat yeri345 cepheleri, doğu ve batı yanda beden duvarlarının
devamı şeklinde uzanır ve tamamen masif karakterlidir. Binanın görünüşüne
hareket kazandıran kuzey cephesinde alt seviyede altı, üst seviyede dört adet
pencere açıklığı mevcuttur (Fotoğraf: 293). Alt seviyedeki pencereler, cephe
aksında yer alan kapı açıklığının her iki yanına simetrik düzenle aynı hizada
sıralanmış, kare kesitli birer ayağa oturan eş boyutta aynalı kemerli büyük
birer açıklıktır. Her biri için ahşap iskeletli camekân hazırlanmıştır. Cephenin
üst kısmındaki pencereler, alt seviyeye ait batı kenardaki ikinci pencereden
345- Erken (a.g.e., s.304-305), son cemaat yeri ile ilgili “…Kuzey cephede beden
duvarlarının uzantısı olan yan duvarlar ve bu duvarları ortada bir paye ile birleştiren iki
sivri tuğla kemer son cemaat yerini meydana getirmektedir. Kemerlerin üzeri üç sıra
tuğla ve bir sıra kesme taştan meydana gelmekte, duvarlar kirpi saçaklarla
nihayetlenmektedir. Son cemaat yerinin üzerini örten kubbelerin her ikisi de
pandantiflidir...” şeklinde bazı ifadeler kullanmakta ve yapının bir plânı ile fotoğrafını
vermektedir. Son cemaat yerinin halen mevcut durumu da Erken’in yayınladığı plân
ve fotoğrafla aynı özellikleri taşımakta, fakat ifadeleriyle çelişmektedir; dolayısıyla
Erken’in son cemaat yerine ait bilgileri başka bir yapınınkiyle karıştırmış olduğunu
düşünmekteyiz.
266
itibaren aynı aksı paylaşarak doğuya doğru sıralanan daha küçük ve boyuna
dikdörtgen birer açıklığa sahiptir. Hepsinde de güney ve batı cephedeki alt
pencerelerle aynı özellikleri taşıyan ahşap birer şebeke görülür. Kapısı alt
pencerelerle benzer görünüşte aynalı kemerli bir açıklık şeklindedir. Kapı
açıklığına yerleştirilen bir çift kanat ahşaptır ve sanat değerinden yoksun
alelade unsurlardır.
Son cemaat yeri, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır ve düz ahşap
tavanla örtülüdür. Tavan, ince çıtalar kullanılarak kare biçimi çerçevelerle
hareketlendirilmiş ve yüzeyine kahverengi yağlı boya yapılmıştır. Kuzeybatı
köşede içerisinde ahşap minare çekirdeği bulunan ve ince tahta levhalarla
sınırlandırılmış kare kesitli muhdes bir kütle vardır. Ayrıca güneybatı köşeye
bitişik konumla, mahfille irtibatlı “L” şemaya sahip ahşap malzemeli bir
merdiven hazırlanmıştır. Harim duvarını teşkil eden güney cephesinde, yapı
aksı ile ortalanarak yerleştirilmiş bir kapı ve her iki yanında da eşit mesafelerle
ikişer pencere açıklığı bulunmaktadır (Fotoğraf: 294). Pencereler, boyuna
dikdörtgen şeklindedir ve yatay sıralı lama demirlerinden düşey konumlu
çubuk demirlerin geçirilmesiyle dikdörtgen biçimi gözler oluşturan basit birer
şebekeye sahiptir. Doğudaki iki pencere arasına, muhtemelen 1947
onarımında ahşap malzeme ile boyuna dikdörtgen biçiminde alelade bir
mihrap kompozisyonu yapılarak mihrabın batısındaki pencerenin yukarısına
“Allah”, doğusundaki pencerenin yukarısına da “Muhammed” yazılmıştır. Doğu
duvarına siyah boya ile oldukça iri bir vav (و) harfi işlenmiş ve ortasına da
sülüs hatlı bir yazı kartuşu teşkil edilmiştir. Kartuşun alt kısmındaki “sene
1366” ibaresinden onarımın 1946 yılında başladığı anlaşılmaktadır. Zemin
267
seviyesi kapı açıklığı hizasından itibaren doğu ve batı yanlarda bir basamak
kadar yükseltilerek birer seki meydana getirilmiştir.
Harim kapısı, tamamen ahşap malzeme kullanılarak boyuna dikdörtgen
biçiminde çerçevelenmiş segment kemer görünüşlü bir açıklığa sahiptir ve
köşelikleri de birbirine bitişen düz bir yüzey olarak biraz taşıntılıdır. Kemer,
mukarnaslarla hareketlendirilmiş birer üzengi konsollarına oturtulmuştur
(Fotoğraf: 295).
Kapı açıklığına yerleştirilen bir çift kanat ahşaptır ve enli, kalın, düz
yüzeyli tahtaların yan yana sıralanıp kabara başlı ufak mıhlarla tutturulmasıyla
elde edilmiştir. Kapının binisi profilli bir çıtadan ibarettir. Alt ve üst seviyede
yan yana sıralanan beşer adet her bir mıhın etrafında madeni süs unsuru
olarak yapılmış kenarları fistolu birer ayna mevcuttur. Ayrıca biniye yakın
konumla kanatların orta seviyesinde birer halka bulunmaktadır. Bunların
sacdan kesilmiş daha geniş çaplı aynaları da fistolu kenarlara sahiptir ve
kavislerinin iç kısmına birer delik açılmıştır. Köşelikler, mukarnaslı üzengiler,
bini, mıh ve halka aynaları yaldız, diğer yüzeyler ise yeşil renkli kalın bir yağlı
boya tabakası ile kaplıdır.
Harim, doğu-batı yönünde kareye yakın dikdörtgen plânlı büyük bir
hacimdir (Fotoğraf: 296), ancak kuzeydeki son cemaat yerinin üzerine mahfil
katı yerleştirilmek suretiyle mekân genişletilmiştir (Fotoğraf: 297). Harim
mekânı bütünüyle düz ahşap tavanlıdır. Tavan kaplaması, profilli ince çıtalarla
küçük karelere bölünmüş; yüzeylerine de kök boya ve ince çıtalar kullanılarak
çeşitli süslemeler346 yapılmıştır (Fotoğraf: 296-297). Tavanın ortasında dıştaki
346- Tavan süslemeleri için bkz., Nemlioğlu, a.g.t., s.44-45; Özkan, a.g.t., s.126-127.
268
kalın diğerleri ince üç bordürle çerçevelenmiş ve yüzeye göre biraz taşıntılı
dikdörtgen bir göbek yer alır (Fotoğraf: 298). Göbek yüzeyinde parçalar
halindeki yuvarlak satıhlı ince çubuklarla teşkil edilmiş sekiz kollu yıldızlardan
oluşan geometrik kompozisyon görülmektedir. Sekiz kollu yıldızların
aralarında yine sekiz kollu küçük yıldızlar ve baklava dilimleri ortaya çıkmıştır.
Yıldızların zemini açık sarı, kahve, aralardaki levhaların zemini ise mavi ve
yeşil renklerle boyanmıştır. Her bir kol ile ara levhanın yüzeyine çeşitli
renklerde kök boyalarla çiçek tasvirleri işlenmiştir. Göbeği çerçeveleyen
bordürlerde de yine gül, lâle, yıldız v.b. çiçek motifleri görülür. Göbeğin doğu
ve batı yanlarına simetrik bir düzenle kare çerçeve içerisinde büyük birer
çarkıfelek yapılmıştır (Fotoğraf: 299). Kare çerçevenin zemini siyah,
çarkıfeleğin her bir kolu ise kırmızı, sarı ve yeşil renklerle boyalıdır. Tavan
kenarlarında farklı renkte boyalar kullanılarak iç içe kare ve dikdörtgen
çerçeveler halinde yapılmış başka panolara da rastlanmakla beraber bunların
yüzeyinde herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır. Tavan yüzeyi,
süslemeli bölümler dışında bütünüyle kahverengi yağlı boya ile kaplanmıştır.
Harimin kuzey duvarı hariç diğer cephelerdeki üst pencere açıklıklarının
yanlarına “Allah”, “Muhammed” ve dört halifenin isimleri yazılı madalyonlar
işlenmiştir. İsimler beyaz zemin üzerine siyah boyalarla yazılmış ve
madalyonların çevresi çiçeklerden oluşan çelenklerle kuşatılmıştır. Güney
duvardaki madalyonların altında girift yazılardan ibaret birer madalyon daha
mevcuttur. Güney duvar alt ve üst pencereleri arasındaki yüzeye işlenmiş
yazıların doğu kenarlarında görülen 1947 ibaresi yapılan onarımlara işaret
etmektedir. Bu yazıların mihraba bakan alt yanlarında da kaideli ve kulplu
269
vazodan çıkan çiçek demetlerinden ibaret birer natürmort tasviri dikkat
çekmektedir (Fotoğraf: 300).
Pencereler, dış görünüşlerine benzer biçimde yapılmakla birlikte, üst
seviyedekilerin alçı şebeke gözlerine renkli camlar yerleştirildiği iç mekândan
bakıldığında görülebilmektedir. Kapı ise dıştaki segment kemerli açıklığa
karşılık iç cephesinde dikdörtgen formludur. Güney duvarın orta bölümüne
mihrap, pencerelerin dış yanlarına da dikdörtgen biçiminde birer dolap nişi
yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 296). Dolaplar, enli tahtaların yan yana
sıralanmasıyla hazırlanmış birer çift ahşap kanada sahiptir. Harimin zemin
seviyesi, kapı açıklığının yanlarındaki ilk pencere açıklığından itibaren biraz
yükseltilerek kuzeydoğu ve kuzeybatı köşeler önünde birer seki meydana
getirilmiştir. Sekilerin mekâna yönelen kenarlarına kare kesitli, kalın düz
çıtalardan ibaret sade bir parmaklık hazırlanmıştır.
Kadınlar mahfili, kuzeyde yer alan son cemaat yerinin üzerine, harim
mekânının devamı niteliğinde yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 297). Tavan yine aynı
görünüşte kare biçimi küçük çerçevelere ayrılarak, mahfil güney kenarındaki
kare kesitli altı adet ahşap ayakla desteklenmiştir. Mahfil döşemesinin güney
tarafı, bir dizi ahşap konsolla taşınan çıkma halindedir; ayrıca doğu ve batı
duvara bitişik yanları biraz daha taşıntılı yapılarak küçük birer müezzin mahfili
teşkil edilmiştir. Mahfilin güney kenarı boyunca uzanan parmaklık, kare kesitli,
kalın düz çıtalardan elde edilmiştir. Mahfile son cemaat yerinin güneybatı
köşesindeki ahşap merdivenle çıkılmaktadır. Mahfil katının kuzeybatı köşesine
bitişik konumla minare kaidesine ait kare kesitli ahşap kütle mevcuttur. Minare
kapısı, mahfil döşemesinden daha yüksek seviyede, boyuna dikdörtgen bir
270
açıklıktır ve bu kütlenin doğu kenarı önüne hazırlanmış beş basamaklı bir
merdivenle ulaşılır.
Mihrap, güney duvar aksında beş kenarlı girinti yapan bir niş
biçimindedir (Fotoğraf: 301). Harim tarafındaki iki köşesine, kum saati şeklinde
başlık ve kaideye sahip birer sütunce yerleştirilmiştir. Kavsarası altı sıra
mukarnasla hareketlendirilmiş ve mukarnas sıralarına göre basamak gibi
kademelenerek tepede birbirine bağlanan hafif içerlek bir yüzeye sahiptir.
Gövdenin alt kısmına dilimli kemere sahip küçük bir niş daha açılmıştır.
Mihrap iki yan ve üst kenarı dolaşan enli bir bordürle kuşatılmıştır. Bordür
yüzeyi, alçıdan kalıplama tekniğiyle yapılmış bitkisel ve geometrik motiflerle
süslüdür. Bordürün iç ve dış kenarları burmalı, ince şeritlerle çerçevelenmiş,
yüzeyi ise yan yana simetrik bir çift halinde lâlelerle dolgulanmıştır. Lâle
motiflerinin aralarında karşılıklı birer “S” kıvrımı yukarı doğru uzayıp
gitmektedir. Kavsaranın yukarısına diğerleriyle aynı görünüşte yatay konumla
bir bordür daha yerleştirilerek ayet kitabeliği şeklinde enine dikdörtgen bir
çerçeve oluşturulmuştur. Bordür, kavsara ve sütuncelere yaldız, mihrap
yüzeyine yeşil yağlı boya yapılmıştır. Mihrabın iki yanında yaldızla kaplı
madeni birer şamdan bulunmaktadır.
Minber, güney duvar batı yanındaki pencere ile dolap nişi arasında yer
alan ahşap bir eserdir (Fotoğraf: 302). Yan aynalıkları, dik açılı üçgen bir pano
içerisine teşkil edilmiş geometrik şekil ve köşebentlerindeki bitkisel motiflerle
süslüdür. Aynalıklar, esasen tavan göbeğiyle aynı özellikte hazırlanmakla
birlikte buradaki kompozisyon on kollu yıldızlar ile aralarda oluşan beş kollu
küçük yıldızlardan meydana gelir. Merkezi yıldızın göbeği ile aynalığın iki
köşesine birer rozet, diğer köşesine de iri bir yaprak kabartılmıştır. Bitkisel
271
süslemeler kırmızı, yeşil; yıldızlar ise sarı, kırmızı ve açık mavi renklerle
boyanmıştır. Korkuluklar ve aynalığın etrafındaki yüzeyler, kenarları tırtıklı
küçük parçaların birbirleriyle birleşmesinden oluşan geometrik kompozisyonla
ajurlu bir görünüşe sahiptir. Minber kapısı, üzengisi “S” şeklinde kavislenen
yarım daire kemer biçiminde yapılmış bir açıklıktır ve korkulukla aynı tarzda
ajurlanmış bir çift kanadı vardır. Bini yüzeyinde çiçek kabartmaları görülür.
Kemer köşeliklerine kabartma kıvrım dallar arasında birer rozet işenmiştir.
Kapı kemerinin yukarısında besmele yazılı enine dikdörtgen bir pano
mevcuttur. Kapı, küçük geometrik şekillere sahip ince bir bordürle
çerçevelenmiş ve yukarısına ortasında iri bir rozet bulunan kıvrım dallı bir
tepelik ile üç adet alem yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 303). Sivri külahlı köşk
kısmında, cepheler oldukça basit birer dekoratif kemer şeklinde açılmıştır.
Kemer köşelikleri ajurlu kıvrım dallarla hareketlendirilmiştir. Kemer açıklığının
alt kısımları yine korkulukla aynı tarzda ajurlanmış yüzeylere sahiptir. Geçit
bölümü ise minber kapısındakiyle benzer görünüşte dekoratif kemerli bir
açıklık şeklinde düzenlenmiştir. Minberin aynalık dışındaki bütün yüzeyleri
halen yeşil yağlı boyalıdır.
Harimin güneydoğu köşesine bitişik konumla ahşap malzemeli bir vaiz
kürsüsü yerleştirilmiştir. Kürsü diyagonal bir ayakla desteklenen küçük bir
çıkma şeklindedir ve kenarlarına minber korkuluklarıyla ortak özelliklere sahip
bir korkuluk hazırlanmıştır. Kürsüye birkaç basamaklı ahşap merdivenle
çıkılmaktadır.
Avlunun ortasında yer alan şadırvan, mevcut durum itibariyle
muhtemelen geç dönem eseridir ya da önceki onarımlar esnasında tamamen
272
yenilenmiş bir unsurdur, ancak yapının asıl halinde de böyle bir şadırvanın
bulunduğunu söylemek mümkündür.
Altıgen plânla köşelere yerleştirilen altı adet ahşap sütunun taşıdığı
yarım daire kemer açıklıklı baldaken bir kuruluşa sahiptir ve içte düz tavan,
dışta ise oldukça basık, piramidal bir külahla örtülüdür. Ortasında onikigen
plânlı, prizmal gövdeli bir havuz bulunmaktadır (Çizim: 33, Fotoğraf: 304).
Şadırvanın taşıyıcı sistemini teşkil eden sütunlar, saçaklar ve tavan
göbeği ahşap, kemer açıklıkları ise betonarmedir. Örtü sistemi 1977
onarımında cami çatısıyla aynı özellikte bakır levhalarla kaplanmıştır. Havuz,
yekpare bloklar halindeki düzgün kesme taşlarla yapılmıştır.
Şadırvan iki kademeli bir görünüş sergilemektedir. Alt kademe, yukarı
doğru gittikçe daralan ve yatay profillerle kademelenerek taşıntı yapan
başlıklara sahip ahşap sütunların taşıdığı yarım daire kemerli birer açıklıktan
ibarettir ve kemerlerin hemen yukarısına oturtulmuş geniş bir saçakla
sınırlanmaktadır. İkinci kademe, saçaktan itibaren başlayan ve basık piramidal
bir külahla sonuçlanan örtü sisteminden müteşekkildir. Tavan, profilli ince
çıtalar kullanılarak yapılmış dairevi bir göbekten gelişen, ışınsal dağılımlı
adeta sembolik bir güneş kompozisyonu gibi düzenlenen yüzeye sahiptir.
Kompozisyonun dış kenarları yine profilli çıtalarla altıgen biçiminde
çerçevelenmiştir. Zemin kırmızı, çıtalar yeşil yağlı boyalıdır. Güney kenar
hariç, her bir kemer açıklığı arasına dinlenmek amacıyla parmaklıklı birer
ahşap seki yerleştirilmiştir. Eşit aralıklarla düşey sıralı, kare kesitli, kalın düz
çıtalardan oluşan parmaklıklar, sütunların dış yüzleri boyunca uzanır. Sütunlar
ve parmaklıklar yeşil yağlı boyalı, kemer-köşelikleri ise sarı badanalıdır.
Şadırvanın zemini muhtemelen son onarımlarda çimento harcıyla yapılmış iki
273
basamaklı bir sekiyle yükseltilmiş ve güneybatıdaki kemer açıklığı arasına üç
basamaklı beton bir merdiven hazırlanmıştır.
Şadırvanın ortasında yer alan onikigen plânlı, prizmal gövdeli havuz,
her kenarında boyuna dikdörtgen biçiminde kalın levhalar kullanılarak düzgün
kesme taş malzemeyle yapılmıştır. Havuzun merkezinde daha yüksek
seviyeli, mermerden oyularak hazırlanmış yarım küre şeklinde kaideli bir
fıskiye çanağı bulunduğu eski bir fotoğraftan347 anlaşılmakla birlikte havuzun
üzeri onarım sırasında camekânla kapatılmıştır.
347- Bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/10 No.’lu dosya.
274
g) Hacı Hasan Camii
Çizim No: 34-35
Fotoğraf No: 305-318
İnceleme Tarihi: 12.07.2001, 20.04.2002, 06.10.2003
Hacı Hasan Mahallesi’nde, güneye meyilli bir arazi üzerine
yerleştirilen eserin batısında Dar Sokak, güneyinde ise Kerim Sokak uzanır348
(Fotoğraf:305).
Harim kapısı yukarısına yerleştirilmiş yedi satırlık tamir kitabesinde349
H.1126/M.1714 yılında inşa edildiği ve Hacı Ali tarafından Hafız İmam Veli
isimli bir ustaya H.1278/M.1861’de350 genişletilmek suretiyle yenilettirildiği
belirtilmektedir. Kitabede banisinden söz edilmemekle birlikte mahalleye351 de
348- Cami, Merzifon imar plânına göre, 255 Ada ve 14 Parseldedir.
349- Bayram, Osmanlıca metni Yusuf Akyurt’tan aynen aldığını ifade ederek
yayınlamıştır, bkz., “Tarihin Derinliklerinde...”, s.511. Kitabenin transkripsiyonu
şöyledir:
Tamir 1278 Tarih-i bani-i merhum Fi senetin 1126
a. Hoşâ ferhunde âsâr-ı hayr-ı’uzmâ—Zehî ferah ibâdetgâh-ı garâ
b. İdüb Hacı Ali tevsî’i tecdîd—Erişdi feyzi hakle lutf-ı Mevlâ
c. Olub şâyeste gufrân-ı bârî—İde pâdâş ona cennetde me’vâ
d. Didi tarihin eşref hâtif-î gayb—Güzel hayr-ı celîl ve cây-ı zîbâ
e. Kılub ta’mir hafız imam Veli—Şefaat eylesün ol ism-i a’lâ
f. Üstâdına sad-hezârân âferîn—Gün gibi şevkini verdi pür-ziyâ
g. Şöyle bil tarih-i cevher eyledim—Kıl nazar kayyum-ı kaydım câ-be-câ
Kitabenin tekrar okunarak kontrolü ve transkripsiyonu sayın Öğretim Görevlisi Dr.
İbrahim Bülbül tarafından gerçekleştirilmiştir, kendisine sonsuz teşekkürlerimi
sunarım.
350- Binanın tamir tarihi Hicrî 1278, Milâdî 1861 senesine tekabül etmektedir (krşl., Unat,
a.g.e., s.86); halbuki Erken (a.g.e., s.309), Hicrî yılı 1287 olarak okumuş ve milâdî
karşılığını, yanlışlıkla 1871 göstermiştir; Bayram da (“Merzifon Ulu...”, s.75) benzeri bir
hata ile Hicrî yılı 1287 şeklinde vermiştir.
351- Hacı Hasan Mahallesi adına ulaşabildiğimiz en erken tarihli belge şimdilik
H.1136/M.1723 yılına ait bir hurufat kaydıdır, bkz., Eken, a.g.m., s.351; ayrıca Hacı
275
adını veren Hacı Hasan tarafından yaptırıldığı ve dolayısıyla ismini buradan
aldığı anlaşılmaktadır. Nitekim eser, H.1181/M.1767 yılına ait bir hurufat
kaydı352 ile Merzifon şer’iyye sicillerinde353 de Hacı Hasan Camii olarak
geçmektedir.
Cami, 1861 yılında yenilenip asıl şeklini kaybettikten sonra 1935 yılı354
ile tarihini belirleyemediğimiz geç bir dönemde tekrar onarılarak günümüzdeki
halini almıştır.
İlk yapısı hakkında fazla bilgi edinemediğimiz binanın ahşap ya da
kerpiç malzemeli iken duvarlarının kârgîr olarak yeniden yapıldığına dair iki
farklı kayıt355 bulunmaktadır.
Mevcut bina, kuzey yanındaki son cemaat yeri ile birlikte, kuzey kenarı
güneydekinden biraz daha uzun olmak üzere, kuzey-güney doğrultusunda
dikdörtgene yakın bir dikyamuk plânla uzanır (Çizim: 34). Minare, harim kuzey
cephesinin batı kenarında, beden duvarları ile kaynaşmış bir kaide üzerinde
yükselir. Cami, ortası kubbeli ahşap tavan üzerine kırma çatı ile örtülüdür. Son
cemaat yeri, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânla uzanarak düz ahşap
Hasan Mahallesi adına 19. yüzyıla ait temettuat kayıtları (BOA.ML.VRD.TMT.14186,
H.1260-1261/M.1844-1845) ile Merzifon şer’iyye sicillerinde de (1301-1305/1883-
1887 yıllarına ait defter, s.1, 6, 19, 46, v.d.) rastlanmaktadır.
352- Bu kayda göre Serçe Bıçak Hacı Mehmed Ağa’nın camiye para vakfederek gelirleri
ile hasır alınması, imam ve mütevelli için de günlük bir miktar akçe ödenmesi istendiği
belirtilmektedir, bkz., Eken, a.g.m., s.351.
353- Sicil Defteri, 1301-1305/1883-1887, s.117.
354- Caminin 1935 yılı onarımıyla ilgili bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/04
No.’lu dosya.
355- Erken (a.g.e., s.309), yapının daha önceki halinde ahşap olduğunu ve 1871 yılında
kârgîr malzeme ile yeniden yapıldığını ileri sürer; V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.
05.04.01/04 No.’lu dosyadaki bir belgede ise evvelce kerpiç duvarlı iken 1935
senesinde çatısı askıya alınarak duvarlarının kârgîre tahvil olunduğu belirtilir.
276
tavanla örtülmüştür. Harim kapısı, son cemaat yeri güney duvarına aksı ile
ortalanarak yerleştirilmiştir.
Eserin kuzey ve doğu yanlarında, kısa duvarlar örülerek “U” şemalı
birer avlu meydana getirilmiştir. Muhdes bu avlulardan doğudaki diğerinden
daha küçük boyutludur ve bitişiğindeki konutun bahçesi olarak kullanıldığı
anlaşılmaktadır. Kuzeydeki avlunun batı ve kuzey duvarlarında kapı açıklığı,
doğu yanında ise sonradan yapılmış küçük bir müştemilat ile abdestlik ve hela
mekânları vardır. Doğu cephesi kuzey kenarına bitişik yapılmış konutlardan
dolayı kısmen görülebilmektedir (Fotoğraf: 306).
Beden duvarları, minare kaidesi halen kârgîr malzemelidir ve yüzeyleri
çimento harcı ile tamamen sıvanarak badana yapılmıştır. Minare gövdesi
ahşap üzerine sac kaplamalıdır. Örtü sistemi ise Marsilya tipi kiremitlerle
kaplıdır.
Cepheler, son cemaat yerinin bulunduğu kuzeydeki hariç, iki kademe
halinde algılanır. Alt kademe beden duvarlarından ibarettir ve üst kademeyi
teşkil eden örtü sistemine ait çatının devamı niteliğindeki enli birer saçak ile
sınırlıdır.
Cepheler, sıvalı ve açık sarı boyalı yüzeyleri ile tamamen masif bir
görünüş sergilemekle birlikte pencere açıklıklarına da sahiptir. Pencereler
doğu ve batı cephede dörder, güneyde iki adettir (Fotoğraf: 305-306). Cephe
aksına göre simetrik düzenle yerleştirilmiş, aynı hizada ve eş boyutta sivri
kemerli birer açıklıktır. Kemer alınları ile söveleri duvar yüzeyine göre hafif
taşıntılı yapılmış, denizliklerinin alt yüzü profilli silmelerle hareketlendirilmiştir.
Şimdiki görünüşleri itibariyle 19. yüzyıl özelliği yansıtan pencerelerin her birine
muhtemelen geç bir dönemde çubuk demirler kullanılarak “S” kıvrımlı simetrik
277
süslemelere sahip basit birer şebeke yerleştirilmiştir. Pencere açıklıklarının üst
kısmında saçak seviyesine yakın konumla yer alan profilli bir silme cepheleri
boydan boya kuşatır.
Minare, bina kütlesinin kuzeybatı köşesine yakın konumla çatı üzerinde
yükselen kare kesitli kârgîr bir kaideye oturmaktadır. Gövdesi356 ahşap üzerine
sac levhalarla kaplanarak beyaz yağlı boya yapılmış yeni bir unsurdur ve
herhangi bir özelliğe sahip değildir (Fotoğraf: 305).
Son cemaat yeri, doğu ve batı yanda beden duvarlarının devamı
şeklinde uzanması ve beden duvarları ile beraber sıvanıp boyanması
nedeniyle bir bütün halinde algılanmakla birlikte, kuzey cephe dikkate
alındığında bütünüyle muhdes olduğu anlaşılmaktadır. Binanın genel
görünüşüne hareket kazandıran kuzey cephesi, kalkan duvar niteliğinde
örülerek üçgen biçimi bir alınlık teşkil edecek şekilde yükseltilmiş ve üzeri de
beşik çatı ile örtülmüştür (Fotoğraf: 307). Cephe yüzeyine üç adet kapı ile üç
sıra halinde ve her sırada üçer adet olmak üzere toplam dokuz pencere
açıklığı yerleştirilmiştir. Kapı açıklıklarından biri cephe aksında diğerleri iki
köşeye yakın konumda yer alır. Batıdaki kapı açıklığı mahfille, doğudaki ise
küçük bir depo ile irtibatlıdır. İkisi de boyuna dikdörtgen birer açıklıktır ve
günümüz malzemesi demirden yapılmış basit birer kapı kanadına sahiptir. Alt
seviyedeki pencerelerden ikisi son cemaat yeri kapı açıklığının doğu yanına
birbirine bitişik konumla, diğeri batı yanına yerleştirilmiştir. Orta seviyedeki
pencereler simetrik düzenle aynı hizada sıralanmaktadır. Alt ve orta
356- Yayınlanan eski bir fotoğrafta (Erken, a.g.e., s.310), minarenin pabuç kısmından
itibaren yıkılmış olduğu ve sadece küçük bir bölümü kalabilmiş silindirik gövdenin de
tuğladan inşa edildiği görülmektedir.
278
seviyedeki pencereler yaklaşık eş boyutlarda boyuna dikdörtgen birer
açıklıktır. Orta pencerelerin yukarısında yükselen üçgen alınlıklı kalkan duvar
yüzeyi kısmen taşıntılıdır ve bu kademelenme beyaz boyalı düz bir kornişle
vurgulanmıştır. Alınlığın aksına ortadaki diğerlerinden daha yüksek ve geniş
olmak üzere kaş kemerli üçüz pencere açılmıştır. Son cemaat yeri kapısı,
ötekilerden daha büyük ölçülere sahip boyuna dikdörtgen biçimindedir ve kapı
açıklığına yerleştirilen bir çift kanat, üst kısmı camlı pencere, alt kısmı demir
levhalardan ibaret yeni birer unsurdur.
Son cemaat yeri, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır ve enli
tahtaların yan yana sıralanıp derzlerine ince çıtalar çakılmak suretiyle
hazırlanmış düz ahşap tavanla örtülüdür. Tavan ve duvar yüzeyleri tamamen
beyaz yağlı boyalıdır. Kuzeybatı köşede mahfile çıkan merdivenin diyagonal
kütlesi mevcuttur. Esasen harim duvarını oluşturan güney cephesinde, yapı
aksı ile ortalanarak yerleştirilmiş bir kapı ve her iki yanında da eşit mesafelerle
boyuna dikdörtgen şeklinde birer pencere açıklığı bulunmaktadır. Zemin
seviyesi kapı açıklığı hizasından itibaren doğu ve batı yanlarda bir basamak
kadar yükseltilerek birer seki haline dönüştürülmüştür (Fotoğraf: 308).
Harim kapısı, kısmî taşıntılı dikdörtgen bir kütle yüzeyine boyuna
dikdörtgen şeklinde açılmıştır. Kapı açıklığının yukarısına asılı kare bir levha
içerisinde tamir kitabesi mevcuttur. Kitabe, yan yana iki sıra halinde yedi
satırdan meydana gelmektedir ve her sıra oval bir kartuş içerisinde yer alır.
Harfler sarı zemin üzerine siyah boya ile yazılmıştır (Fotoğraf: 309).
Kapı kanatları ahşaptır ve simetrik düzenli bir çift halinde, üst ve alttaki
boyuna, ortadaki ise enine birer dikdörtgen şeklinde üç panoya ayrılmıştır. Her
panonun etrafı pahlanarak inceltilmiş ve orta kısmı çevresinden yüksek düz
279
birer yüzey halinde bırakılmıştır. Kanatlara beyaz yağlı boya yapılmıştır
(Fotoğraf: 308).
Harim, kuzey kenarı güneydekinden biraz daha uzun olmak üzere,
kuzey-güney doğrultusunda dikyamuk plânlı büyük bir mekândır. Mekânı örten
ahşap tavan, doğu ve batı kenarlara yakın konumla, mihraba dik doğrultulu iki
sıra halindeki silindirik kesitli dörder ahşap direğe oturan ana kirişlerle
desteklenmiştir (Fotoğraf: 310-311). Her direk, alt yüzü “S” biçiminde kavisli
birer yastığa sahiptir. Tavanın ortası kısmî derinlikte birer girinti ile
kademelendirilerek iç içe iki sekizgen biçiminde büyük bir göbek teşkil edilmiş
ve göbeğin merkezi de sekiz dilimli bir kubbe şeklinde yükseltilmiştir (Çizim:
35, Fotoğraf: 312). Göbek ve kubbe yüzeyi kök boya kullanılarak çeşitli bitkisel
ve geometrik kompozisyonlarla357 süslenmiştir. Göbeğin etrafındaki tavan
yüzeyi ise profilli ince çubuk çıtaların üçgen, kare, dikdörtgen, altıgen ve
baklava dilimleri oluşturacak biçimde yerleştirilmesiyle küçük geometrik
bölümlere ayrılarak hareketlendirilmiştir (Fotoğraf: 310-311). Göbek dışındaki
tavan yüzeyleri esasen aşı boyalı iken 1935 yılı onarımında358 açık yeşil
renkte yağlı boya ile tamamen kapatılmıştır. Sekizgen göbeği çevreleyen ilk
kademe, dik açılı bir girintiye sahiptir ve köşelerde birer, aralarda eşit mesafeli
dörder adet konsolla bölümlenmiştir. Alt yüzleri “C-S” kıvrımlarıyla
kavislendirilen konsolların yan yüzleri ile ilk kademeyi teşkil eden girintili
yüzeylerin tamamı, karanfil ve hataî benzeri çiçeklerle süslenmiş; ayrıca ilk
kademenin alt kenar aksları birer yazı levhası olarak değerlendirilmiştir. İkinci
kademe pahlı bir girintiden ibarettir ve yüzeyi üç bordüre ayrılmıştır. Alt ve üst
357- Tavan süslemeleri hakkında bkz., Özkan, a.g.t., s.138-140.
358- Bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/04 No.’lu dosya.
280
bordürler bir ters, bir düz yerleştirilmiş palmetlerle, orta bordür “>” biçimindeki
zikzaklarla oluşturulmuştur (Fotoğraf:313). Sekizgenin bu kenarları ile kubbe
arasındaki göbek yüzeyi profilli ince çıtalarla küçük altıgenlere ayrılmış ve her
bir altıgenin içerisine de altı kollu birer yıldız teşkil edilmiştir (Çizim: 35).
Geometrik süslemeye sahip kompozisyonun her iki yanı bitkisel bezemeli ince
birer bordürle kuşatılmıştır. Sekiz dilimli kubbe eteğinde yine bir ters, bir düz
palmet dizisi ile bunun hemen yukarısında zikzaklı bir bordür görülür. Her bir
dilimin yüzeyine ucu palmet biçiminde sonuçlanan ve gövdesi asma
yapraklarıyla sarılmış iri bir selvi motifi işlenmiştir. Ayrıca selvinin gövdesinden
dağılan karanfil, lâle, kıvrım dallar ve muhtelif çiçekler bütün yüzeyi
doldurmaktadır (Fotoğraf: 314). Natüralist bir üslup gözlenen bitkisel
süslemelerde ağırlıklı olarak kırmızı, sarı, koyu yeşil ve kahve rengi tonları
kullanılmıştır. Caminin 1861 yılında yenilendiği bilinmekle birlikte, süsleme
kompozisyonu ve özellikleri esasen 18. yüzyıl karakteri yansıtır. Duvarları
kaplayan düz sıvalı yüzeylere her hangi bir süsleme unsuru taşımayan beyaz
badana yapılmış, fakat duvarların alt kısmı 80 cm. yüksekliğe ulaşan lambri ile
kaplanmıştır. Pencereler, dış kütledeki düzeni yansıtmakla birlikte, farklı olarak
yarım daire kemerli birer açıklıkla harime yönelir (Fotoğraf: 310-311). Güney
duvarın orta bölümüne mihrap, onun batı yanına da minber yerleştirilmiştir.
Harimin zemin seviyesi, kapı açıklığından itibaren bir basamak yükseltilerek
kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelere bitişik birer seki meydana getirilmiştir.
Sekilerin mekâna yönelen kenarlarına ahşap malzeme ile yeni bir parmaklık
hazırlanmıştır.
Kadınlar mahfili, kuzeydeki son cemaat yerinin üzerine, harim
mekânının devamı niteliğinde ikinci kat olarak hazırlanmıştır (Fotoğraf: 311).
281
Tavanı, son cemaat yeri örtüsü ile aynı görünüştedir ve kare kesitli dört adet
ahşap ayakla desteklenmiştir. Mahfile bina kuzey cephesinin batı kenarındaki
kapı açıklığından geçilen ve son cemaat yeri kuzey duvarına bitişik konumla
uzanan bir merdivenle ulaşılmaktadır. Mahfil döşemesinin güney tarafı, dört
adet ahşap ayakla taşınan çıkma halindedir. Müezzin mahfili, kadınlar
mahfilinin orta bölümünden güneye doğru dikdörtgen plânlı bir taşıntıdan
ibarettir ve güney kenar boyunca baştan başa uzanan korkuluk, “S” kıvrımlı
ahşap levhaların alt ve üst yanlarda dalgalı bir şekilde birbirine bitişik
sıralanmasıyla meydana getirilerek yapılmıştır. Mahfil katının batı duvar
ortasına bitişik konumla minare kaidesine ait kare kesitli, taşıntılı kütle
mevcuttur. Minare kapısı, kütlenin doğu kenarında yer alan yarım daire
kemerli bir açıklıktır.
Mihrap, güney duvar aksına esas yüzeylere göre biraz çıkıntılı
dikdörtgen bir kütle teşkiliyle yerleştirilmiş, yarım daire plânlı bir niş
biçimindedir (Fotoğraf: 315). Mihrap nişinin iki yanında kavsara boyunca
yükselen ve kaide ile başlıklara sahip dekoratif birer sütunce mevcuttur.
Kavsaranın yukarısında enine dikdörtgen bir pano içerisinde, ortasında oval
bir madalyon bulunan barok karakterli akantüs yapraklarından ibaret büyük bir
kartuş görülür. Aynı özellikte bir kabartma da mihrap çerçevesinin yukarısına
tepelik niteliğinde hazırlanmıştır. Öte yandan kavsara köşelikleri ile
sütuncelerin yukarısındaki taşıntılı yüzeylerde çiçek kabartmaları
bulunmaktadır. Alçı malzeme ile yapılan bu süslemeler, mihrap yüzeyi ile
birlikte muhtemelen 1935 yılı onarımında açık mavi, sarı ve pembe renkli yağlı
boyalarla kaplanmıştır.
282
Minber, mihrabın hemen batısında yer alır ve ahşap malzeme ile
yapılmış; yan aynalıkları dışında tamamen yeni bir unsurdur (Fotoğraf: 316).
Yan aynalıklar ise bu yapı ile hiç bir şekilde uyuşmadığını hemen ilk bakışta
hissettirmektedir. Aynalıkların her ikisi de yuvarlak satıhlı oyma tekniği
kullanılarak geometrik ve bitkisel süslemelerle dolgulanmıştır. Batıdaki ayna,
esasen oniki kollu yıldızlar ile bunların arasında meydana gelen beş kollu
küçük yıldızlardan oluşan geometrik bir kompozisyona sahiptir. Bu yıldızlarla
birlikte bütün yüzey palmet ve rumî motiflerinden müteşekkil bitkisel bezeme
ile süslenmiştir (Fotoğraf: 317). Doğudaki ayna da benzeri bir kompozisyon
sergilemekle birlikte, diğerinden farklı olarak geometrik şemayı sekiz kollu
yıldızlar ile etrafındaki sekizgenler ve arada oluşan beş-altı kollu küçük
yıldızlar meydana getirir. Bitkisel bezeme yine palmet ve rumî motifleri ile
kıvrım dallardan ibarettir (Fotoğraf: 318). Yan aynalıklar sergilediği bu süsleme
ve üslup özellikleri bakımından farklı bir yapıdan getirildiğini açıkça ortaya
koymakta, fakat hangi yapıya ve döneme ait olduğu ise bir problem olarak
ortaya çıkmaktadır. Edhem359, Pervâne Muînüddin Süleyman’ın yaptırdığı ve
Çelebi Sultan Mehmed’in tamir ettirdiği Eski Cami’ye ait bir minber ile kapı
kanatlarından360 bahisle, 1902 yılında caminin yanması üzerine bunların
kurtarılarak Sultan II. Murad Camii’ne nakledildiğini yazar. V.G.M. arşivinde
mevcut bir kayıt361 ile yayınlanmış bazı bilgilerde362 Eski Cami’ye ait bu
359- Halil Edhem, a.g.m., s.42.
360- Bu kapı kanatları hakkında bkz., tezimizin 184. sayfası.
361- Bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/04 No.’lu dosya.
362- Bilgi için bkz., O. Zeki Özköse, “Eski Cami ve Eski Hamamın Geçmiş Zamanlarına
Dair Anlatılmış ve Yazılmış Malûmat”, Bedesten Kültür Sanat Edebiyat Dergisi, S.7,
Merzifon 2000, s.12-14 (s.14); ayrıca yazar, Hacı Hasan Camii yakınında evi ve
283
minberin Hacı Hasan Camii’ne getirildiği ve bir müddet kullanıldıktan sonra
yıpranması üzerine parçalara ayrıldığı ve yan aynalıkların şimdiki minbere
yerleştirildiği ileri sürülmektedir. Aynalıklar kompozisyon ve palmet-rumî
kombinasyonu ile ilk bakışta gerçekten de 15. yüzyıl hissi uyandırmakla
birlikte bitkisel motiflerin karakteri 15. yüzyıl ilk yarısı ile uyuşmamaktadır.
Özellikle aynı yapıdan getirildiği söylenen kapı kanatlarındaki kompozisyon ile
motifler, işleniş ve biçim bakımından belirgin farklılıklar arz etmektedir. O
tarihlerde bitkisel bezemeyi teşkil eden motifler daha belirgin ve karakteristik
özelliklere, daha etli yapraklara sahipken buradaki motiflere baktığımızda
rumîlerin adeta sadece kıvrım dal gibi inceldiği görülür. Öte yandan Öney’in
“tamamen röliyefli kündekâri” 363 dediği bu tarz oyma işçiliğinin örneklerine
Selçuklu ve Beylikler devri kapı kanatlarında rastlanırken minberlerde
görülmemesi de dikkat çekicidir. Hacı Hasan Camii minberi yan aynalıklarının
karakterini yansıtan benzerlerine 15. yüzyıl örneklerinde rastlanmaması
nedeniyle, ileri sürüldüğü gibi 15. yüzyıl ilk yarısına ait olmadığı söylenebilir364.
Ancak, belki de böyle bir minberin aslı taklit edilerek yapılmaya çalışıldığı
düşünülebilir. Sonuç itibariyle bu aynalıkların hangi yapıya ve döneme ait
olduğu şimdilik çözemediğimiz bir problem olarak kalmaktadır.
atölyesi bulunan marangoz Nihat Özkasap adlı ustanın Eski Cami’ye ait minberden
söktüğü yan aynalıkları yeni yaptığı minbere yerleştirdiğini belirtmektedir.
363- G. Öney, “Anadolu’da Selçuklu ve Beylikler Devri Ahşap Teknikleri”, Sanat Tarihi
Yıllığı, III, İstanbul 1969-1970, s.135-149 (s.139-141).
364- Aynalıklar hakkında değerli görüşlerini bizimle paylaşma nezaketi gösteren hocam
sayın Yrd.Doç.Dr.Rüstem Bozer’e sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
284
ğ) Buğdaylı Camii
Çizim No: 36
Fotoğraf No: 319-324
İnceleme Tarihi: 14.07.2001, 18.04.2002
Buğdaylı Mahallesi’nde, güneye hafif meyilli bir araziye yerleştirilen
eserin (Fotoğraf: 319) batı yanında Şair Nabi Sokak uzanır365.
Harim kapısının yukarısına yerleştirilmiş, sülüs hatlı tek satırlık kitabe
kaydına366 göre Seyyid Ahmed bin Muhammed tarafından H.1196/M.1781
yılında yenilettirildiği anlaşılmakla birlikte, ilk yapısı hakkında herhangi bir bilgi
mevcut değildir; ayrıca şimdiki binanın da kitabede yenilendiği belirtilen halini
yansıtıp yansıtmadığı konusunda şüphelerimiz bulunmaktadır.
Mevcut bina, 1996 depreminde hasar görmesi üzerine ibadete
kapatılmıştır367. Halen boş ve bakımsız bir vaziyettedir.
Cami, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı, prizmal bir gövdeye
sahiptir ve kuzey yanındaki son cemaat yeri ile birlikte aynı doğrultuda
dikdörtgen plânla uzanır (Çizim: 36). Minaresi son cemaat yeri mekânının
güneybatı köşesinde harim duvarı ile kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir.
365- Cami, Merzifon imar plânına göre, 674 Ada ve 1 Parseldedir.
366- Bu kitabenin metni, transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi şöyledir:
االجامع الشريف صاحب الحيرات سيداحمد بن محمدهذجدد –
١١٩٦
- Ceddede hâze’l-câmi eş-şerîfe sâhibü’l-hayrât Seyyid Ahmed bin Muhammed(?)
1196
“Bu camii şerifi hayırlar sahibi Muhammed oğlu Seyyid Ahmed yeniletti
1196 (M.1781)”
Kitabe sayın Yrd.Doç.Dr. Abdülhamit Arbaş tarafından okunmuştur, kendisine
teşekkür ederim.
367- Bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/25 No.’lu dosya.
285
Harim kütlesi, düz ahşap tavan ve kırma çatı ile örtülüdür. Doğu-batı yönünde
dikdörtgen plânlı son cemaat yeri, dört adet ayak üzerine bir ana kiriş
oturtulmak suretiyle elde edilen büyük bir açıklıkla kuzeye yönelir. Düz ahşap
tavanlıdır ve harim çatısının uzantısından ibaret beşik çatı ile örtülüdür. Harim
kapısı, son cemaat yeri duvarının aksı ile ortalanarak yerleştirilmiştir.
Cami, ahşap iskelet ve kerpiç malzeme kullanılarak inşa edilmiştir.
Minare tamamen ahşaptır. Halen Marsilya tipi kiremitlerle kaplı çatının daha
önceleri ise alaturka kiremitlerle kaplı olduğu eski bir fotoğraftan368
anlaşılmaktadır.
Cepheler, son cemaat yerinin bulunduğu kuzeydeki hariç iki
kademelidir. Beden duvarlarından ibaret alt kademe, ikinci kademeyi teşkil
eden çatının uzantısı niteliğindeki birer saçakla sınırlıdır.
Bina gövdesi, çamur harcı ile yapılmış düz sıvalı duvar yüzeyleri
şeklinde masif bir görünüş yansıtmakla beraber, az sayıda pencere
açıklıklarına da sahiptir. Pencereler güney cephede dört, doğu cephede üç
(Fotoğraf: 320), batı cephede ise iki adettir (Fotoğraf: 321). Doğu, batı ve
güneyde beden duvarlarının alt kısmına aynı hizada sıralanmış ikişer
pencereden güneydekiler cephe aksına göre simetrik konumda bulunmakla
birlikte, doğu ve batıdakilerden birer tanesi eksende, birer tanesi de güney
kenara yaklaştırılmış konumdadır. Güneyde yer alan diğer iki pencere,
alttakilerle aynı aksı paylaşarak üst seviyeye yerleştirilmiştir. Doğu cephedeki
üçüncü pencere ise kuzey kenara yakın konumla yine üst seviyede yer alır.
Hepsi de yaklaşık eş boyutta boyuna dikdörtgen birer açıklıktır ve ahşap
368- Fotoğraf için bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/25 No.’lu dosya.
286
söveleri vardır. Güney cephenin orta bölümü pencere açıklıklarından itibaren
bütünüyle yıkılmış vaziyettedir (Fotoğraf: 320).
Minare, harim kuzey cephesinin batı ucuna bitişik bir kaide üzerinde ve
son cemaat yeri çatı seviyesinden itibaren yükselir (Fotoğraf: 319). Silindirik
görünüşlü gövdesi, esasen poligonal plânla düşey konumda yan yana sıralı
düz tahtalar ile derzlerine çakılmış çıtaların oluşturduğu profillere sahip ahşap
malzemeden hazırlanmıştır. Şerefeye yakın bölümünde bir bilezik mevcuttur.
Şerefe ve petek şekil itibariyle gövdeden biraz daha geniş çaplı olarak aynı
kütle içerisinde birleştirilmiştir. Peteğin alt kısmı aynı zamanda minare
gövdesiyle benzer görünüşte bir korkuluk niteliğinde, üst kısmı ise yarım daire
kemerli bir dizi açıklık şeklinde düzenlenmiştir. Külah, sac levhalarla kaplı
konik biçimindedir ve tepesinde üç boğumlu alemi vardır.
Son cemaat yeri cepheleri, doğu ve batı yanda beden duvarlarının
devamı şeklinde uzanır ve tamamen masif karakterlidir. Kuzey cephesi, ikisi
yan duvarlara bitişik kare kesitli dört adet ahşap ayakla desteklenen bir ana
kiriş üzerine oturtulmuş üçgen alınlıklı duvar yüzeyine sahip büyük bir açıklık
şeklinde düzenlenmiştir (Fotoğraf: 319).
Son cemaat yeri, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı ve düz ahşap
tavanla örtülüdür. Güneybatı köşesinde yer alan minare kaidesine ait
dikdörtgen plânlı, kısmî taşıntılı kütle tavan seviyesine kadar yükselir. Harim
duvarından ibaret güney cephesinde bir kapı ile dört adet pencere açıklığı
mevcuttur. Pencereler, cephe yüzeyine göre simetrik düzenli iki sıra halinde
aynı aksı paylaşarak yerleştirilmiştir. Hepsi de beden duvarlarındaki diğer
pencerelerle benzer görünüştedir (Fotoğraf: 319).
287
Harim kapısı ahşap çerçeveli boyuna dikdörtgen bir açıklığa sahiptir.
Hemen yukarısında enine dikdörtgen bir levha içerisinde tamir kitabesi
bulunur. Kitabe levhası ahşaptır ve etrafı oyulmak suretiyle kabartılan harflerle
tek satır olarak yazılmıştır (Fotoğraf: 322).
Kapı kanatları bir çifttir ve enli, kalın, düz yüzeyli tahtaların yan yana
bitiştirilip kabara başlı mıhlarla tutturulan, sanat değerinden yoksun alelade
unsurlardır. Doğu kanadın biraz üst seviyesinde, düz yüzeyli bir şerit halindeki
biniye yakın konumla bir halka mevcuttur. Aynası sac levhadan kesilmiş ve
kenarları fistoludur, ayrıca her kavis içine birer delik sırası açılmıştır. Bunun
simetriğinde ise sonradan yapılmış basit bir kol yer almaktadır. Kapı yüzeyi
tamamen yeşil yağlı boyalıdır.
Harim, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânla uzanan düz ahşap
tavanla örtülü küçük bir hacimdir (Fotoğraf: 323-324). Enli tahtaların yan yana
sıralanıp derzlerine ince çıtalar çakılmasıyla oluşturulmuş tavan yüzeyine geç
bir dönemde beyaz yağlı boya yapılmıştır. Taban döşemesi de bütünüyle enli
tahtalardan meydana gelir. Duvarlar, herhangi bir süsleme unsuru taşımayan
düz yüzeyler halinde sıvanarak yeşil yağlı boya yapılmıştır. Kapı, pencere
açıklıkları dış kütledeki düzeni yansıtmakla birlikte alt seviyedeki pencereler,
batı duvar güney kenardaki hariç doğu ve batı yanları itibariyle hafifçe
genişleyerek iç mekâna yönelirler. Harimin kuzeybatı köşesinde dikdörtgen
kesitli, ahşap malzemeli minare kaidesine ait kısmî taşıntılı kütle vardır. Bu
kütlenin güney cephesine de boyuna dikdörtgen biçimi minare kapısı
açılmıştır. Zemin seviyesi kapı açıklığından itibaren her iki yanda doğu ve batı
duvara kadar biraz yükseltilerek birer seki meydana getirilmiştir. Sekinin
288
mekâna yönelen kenarlarına kare kesitli, kalın düz çıtalardan ibaret sade birer
parmaklık yerleştirilmiştir.
Kadınlar mahfili, doğu, batı, kuzey duvarlara bitiştirilerek, uçları doğu ve
batı duvarlara saplanan kare kesitli bir ana kirişe oturtulmak suretiyle ahşap
malzemeden yapılmıştır (Fotoğraf: 323). Kiriş, ayrıca sekinin güney kenarıyla
aynı hizada sıralanan ve ikisi yan duvarlara bitişik, ikisi kapı hizasında olmak
üzere dört adet ahşap direkle desteklenmiştir. Direkler kare kesitlidir ve alt
yüzü içbükey kavisli birer yastığa sahiptir. Müezzin mahfili, kadınlar mahfilinin
orta bölümünden güneye doğru yarım daire plânlı bir taşıntıdan ibarettir ve
güney kenar boyunca baştan başa uzanan parmaklık, sekidekilerle aynı
görünüştedir. Mahfile kuzeybatı köşedeki minare kaidesinin güneyine
hazırlanmış ahşap bir merdivenle ulaşılmaktadır.
Mihrap nişi, güney duvarın orta kısmıyla beraber yıkılmıştır (Fotoğraf:
324).
Minber, harimin güneybatı köşesinde yer alır ve sanat açısından her
hangi bir özellikten yoksun olarak, ahşap malzemeyle yapılmış basit bir
unsurdur (Fotoğraf: 324).
289
h) Hanife Hatun Camii
Çizim No: --
Fotoğraf No: 325-329
İnceleme Tarihi: 22.07.2001, 19.04.2002, 05.10.2003
Nusratiye Mahallesi’nde düz bir arazi üzerine yerleştirilen eserin
batısında Bağlar, kuzeyinde Aşık ve güney kenarına yakın konumla
Tabakhane Sokak uzanır369. Halk arasında “Tabakhane Camii” adıyla da
anılmaktadır.
Bina, tavanındaki tarih ibaresine göre H.1242/M.1826 yılında inşa
edilmiş, fakat zaman içerisinde tahribata uğraması üzerine halk tarafından
1953 yılında370 tavanı askıya alınmak suretiyle betonarme olarak yenilenmiştir
(Fotoğraf: 325).
Asıl halinde kerpiç malzemeli olduğunu öğrendiğimiz caminin sadece
ahşap tavanı ile direkleri günümüze ulaşabilmiştir.
Tavan, ortası kırlangıç tarzı kubbe biçiminde beş kademeli bir kuruluşa
sahiptir (Fotoğraf: 326). Kademeler, ensiz tahtalardan ibaret düz tavan371
yüzeyinden itibaren her birinin köşesi/kısa kenarları diğerinin kenar akslarına
tekabül edecek şekilde dar bir girinti ile yerleştirilmiş bir kare, iç içe iki
sekizgen ve yine bir kare çerçeveden meydana gelmektedir. Son kademeyi
369- Cami, Merzifon imar plânına göre, 133 Ada ve 4 Parseldedir.
370- Kapı açıklığı yukarısına yerleştirilmiş bir mermer levha üzerinde şimdiki yazıyla
1953 yılında inşa edildiği belirtilmektedir; caminin 1953 yılında yenilendiğine dair
ayrıca bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/19 No.’lu dosya.
371- Tavan yüzeyinin asıl halinde enli düz tahtalar ile derzlerine çakılmış ince çıtalardan
meydana geldiği üçüncü kademeyi teşkil eden sekizgen ile dördüncü kademeyi
oluşturan kare çerçevenin etrafında görülebilen bölümlerden açıkça anlaşılmakla
birlikte muhtemelen geç bir dönemde dar levhalar şeklindeki tahtalarla yenilenmiştir.
290
teşkil eden kare çerçevenin yüzeyi ince çıtalar kullanılarak iç içe kare
biçiminde dört bölüme ayrılmış ve merkezine de yüzeysel taşıntılı oniki kenarlı
bir göbek oturtulmuştur. Bu kare çerçevenin dıştaki ilk iki bordürü, kırmızı
çizgilerle yapılmış baklava dilimleriyle hareketlendirilerek her birinin zemini
siyah, kırmızı, sarı ve yeşil renklerle boyanmıştır. Üçüncü bordür, siyah zemin
üzerine kırmızı renkli beneklere sahip ince bir şerittir. Göbeğin etrafındaki kare
çerçeve ise kırmızı çizgilerle küçük kareciklere ayrılmış ve her biri siyah, yeşil
ve sarı renklerle boyanmıştır. Göbek, hafif taşıntılı düz bir yüzey üzerine
kenarları dilimli, uçları ise kaş kemer biçiminde oyularak yapılmış oniki kollu
bir çarkıfelek motifiyle hareketlendirilmiştir. Kolların her biri kırmızı, sarı, yeşil
renkte devri sıra boyalıdır ve yüzeylerinde kırmızı benekler bulunmaktadır.
Kademelerin girintili yan yüzlerinde de muhtelif süslemeler vardır. İkinci
kademeye ait sekizgenin güney kenarında kahverengi zemin üzerine siyah
boya ile yazılmış “1242” ibaresi görülmektedir. Üçüncü kademedeki
sekizgenin kenarları stilize bir çiçek dizisiyle kuşatılmıştır. Dördüncü
kademenin yanları ise koyu yeşil zemin üzerine kırmızı, sarı ve siyah
beneklerle dolgulanmıştır (Fotoğraf: 327).
Tavan, harim mekânının doğu, batı ve kuzey duvarlarına paralel U
şeklinde sıralanmış kare kesitli ahşap direklerle desteklenmiştir. Direkler, alt
yüzü kavisli kesilmiş birer yastığa sahiptir. Halen mevcut mahfil, yenilenmiş
olmakla birlikte direklerin yerleşim düzeni asıl yapısında da böyle bir mahfilin
bulunduğunu düşündürmektedir (Fotoğraf: 328).
Şimdiki binanın diğer dış kütle ve iç mekân mimarî özellikleri ise sanat
tarihi itibariyle değerlendirilebilecek nitelikte değildir (Fotoğraf: 325, 328-329).
291
ı) Dedeoğlu Camii
Çizim No:--
Fotoğraf No: 330-332
İnceleme Tarihi: 12.07.2001, 09.10.2003
Sofular Mahallesi372, Dede Sokak güney yanındaki doğuya hafif meyilli
bir araziye yerleştirilmiştir373 (Fotoğraf: 330).
Harim kapısının yukarısına yerleştirilmiş, ta’lik hatlı dört satırlık kitabe
kaydına374 göre, Dedezâde el-hac Muhammed Ağa tarafından H.1244/M.1828
yılında yaptırıldığı anlaşılmaktadır.
Cami, 1994 yılında çıkan bir yangın sonucu tamamen harap olmuş ve
V.G.M. tarafından 1995 yılında tuğla malzeme ile aslına benzer biçimde
yeniden inşa edilmiştir375 (Fotoğraf: 330-331). İlk yapıdan günümüze sadece
kitabe levhası ulaşabilmiştir (Fotoğraf: 332).
Eserin daha önceki halinde kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen
plânlı, düz ahşap tavan örtülü ve alaturka kiremitlerle kaplı kırma çatılı olduğu
372- Mahallenin daha önceleri Sormasüd adıyla anıldığı ve camiye bir ev vakfedildiği
Merzifon şer’iyye sicillerinden belirlenebilmektedir, bkz., Sicil Defteri, 1305-
1307/1887-1889, s.47.
373- Cami, Merzifon imar plânına göre, 35 Ada ve 2 Parselde yer almaktadır.
374- Bu kitabenin transkripsiyonu şöyledir:
- Muvaffak oldu bünyâdı bu cami-i bihişt âsâ
- Cemaatle eda olur selât-ı cum‘a hamse(a?)
- Bu cami‘ bânîsi oldu Dede Zâde el-hâc Muhammed Ağa
- Gelubdur tam tarihi cinân bağı bi keennehâ
١٢٤٤ (M.1828)
Kitabe sayın Yrd.Doç.Dr. Abdülhamit Arbaş tarafından okunmuştur, kendisine
teşekkür borçluyum.
375- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/27 No.’lu dosyada mevcut belgelerden
caminin 1994 yılında sabotaj sonucu yandığı ve 1995’de tamamen yeni olarak inşa
edildiği anlaşılmaktadır.
292
arşiv kayıtlarındaki376 çizim ve fotoğraflardan belirlenebilmektedir. Ayrıca
kayıtlardaki belge ve fotoğraflardan beden duvarlarının kerpiç malzeme ile
örüldüğü; cephelerin dikdörtgen biçimi pencere açıklıklarına sahip olduğu;
kuzey tarafında, doğu ve batı yanları kapalı, kuzey cephesi ise dört adet
ahşap sütun üzerine C-S kıvrımlı bağdadi kemerlerle oturan üç büyük açıklık
şeklinde düzenlenmiş bir son cemaat yerinin bulunduğu; güney duvar
eksenine beş kenarla girinti yapan bir mihrap nişi yerleştirilerek, bütün
yüzeyine alçıdan kalıplama tekniğiyle yapılmış sekiz kollu yıldızlar ile
yıldızların merkezine sekiz, her bir koluna da altışar yapraklı birer çiçek motifi
kabartıldığı tespit edilebilmektedir.
376- Yapının onarım öncesine ait rölöve çizimleri ve restorasyon projeleri ile fotoğrafları
için bkz., V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/27 No.’lu dosya.
293
i) Aşağı Hacı Hasan Camii377
Çizim No: 37
Fotoğraf No: 333-341
İnceleme Tarihi: 10.07.2001, 20.04.2002, 06.10.2003
Hacı Hasan Mahallesi, İniş Sokak doğu yanındaki güneye hafif meyilli
bir arazi üzerine yerleştirilen eser (Fotoğraf: 333), Hacı Hasan Camii’nin
yaklaşık 100 m. güneyindedir378.
Kitabesi bulunmadığından banisi ve inşa tarihi kesin belirlenememekte,
ancak mihrap tepeliğinde tam seçilememekle beraber H.1250(M.1834) veya
1290(M.1873) şeklinde okuyabildiğimiz bir tarih ibaresi 19. yüzyıl ilk çeyreği ile
ikinci çeyreği arasında yapılmış olabileceğini düşündürmektedir379. Öte
yandan kapı açıklığı yukarısına yerleştirilmiş bir mermer levha üzerinde
şimdiki yazıyla 1721 yılında inşa edildiği belirtilmekte ise de ne derece doğru
olduğunu bilemiyoruz.
Binanın mevcut dış kütle görünüşü mimarî özelliklerini değiştirecek
biçimde esaslı onarım geçirdiğini göstermekle birlikte yapılan müdahalelerin
niteliği ve dönemi hakkında herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır.
Cami, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı, prizmal bir gövdeye
sahiptir ve kuzey yanındaki son cemaat yeri ile birlikte aynı doğrultuda
dikdörtgen plânla uzanır (Çizim: 37). Minaresi doğu cephenin kuzey kenarında
377- Eser, bulunduğu mahalle ile Hacı Hasan Camii’nin yaklaşık 100 m. güneyinde ve
biraz aşağıda yer alması nedeniyle halk arasında “Aşağı Hacı Hasan Camii” şeklinde
anılmaktadır.
378- Cami, Merzifon imar plânına göre, 259 Ada ve 34 Parseldedir.
379- Mihrap tepeliğinde yer alan tarih ibaresi yapının inşasına ait olabileceği gibi bir
onarımla ilişkilendirilmesi de imkan dahilindedir.
294
son cemaat yeri beden duvarıyla kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir. Harim
kütlesi, düz ahşap tavan ve beşik çatı ile örtülüdür. Son cemaat yeri, doğu-batı
yönünde dikdörtgen plânlı ve düz ahşap tavanlıdır. Kapısı, son cemaat yeri
batı duvarının kuzey kenarına yerleştirilmiştir.
Eserin kuzey, güney ve doğu cepheleri bitişik nizam konutlar nedeniyle
kısmen görülebilmektedir (Fotoğraf: 334).
Cephe yüzeyleri binanın onarımı sırasında tamamen sıvandığı için
duvar örgüsü görülememekle birlikte, yer yer dökülen sıva tabakalarının
altında beliren ahşap hatıllar ve duvar kalınlığı hımış tekniği ile inşa edildiğini
göstermektedir. Minare kaidesinde düzgün kesme taş380, gövdesinde ve
tavanda ahşap kullanılmıştır. Mihrap ise alçı malzemelidir. Örtü sistemi
Marsilya tipi kiremitlerle kaplıdır.
Cepheler batıdaki hariç iki kademe halinde algılanır. Alt kademeyi
beden duvarları, üst kademeyi örtü sistemi teşkil eder. Örtü sistemini oluşturan
beşik çatının uzantısı kuzey ve güneyde oldukça dar, doğuda daha geniş birer
saçak meydana getirir. Batı cephe ise iki katlı bir görünüş sergilemektedir. Üst
kat, beden duvarlarının yarı yüksekliği hizasından itibaren batıya doğru
yaklaşık 60 cm. genişliğinde bir çıkma yapar. Çıkmanın alt yüzü birkaç
konsolla desteklenen pahlı bir yüzey halindedir (Fotoğraf: 333-334). İkinci kat
ta doğu cephedekiyle aynı tarz bir saçakla sınırlandırılmıştır.
Cepheler, düz sıvalı duvar yüzeyinden ibaret masif bir görünüm
yansıtmakla beraber pencere açıklıklarına da sahiptir. Pencereler, kuzey
cephede bir, güney cephede iki, batı cephede sekiz adettir. Doğu cephede ise
380- Kaidenin düzgün kesme taşlarla örülmesi, minare gövdesi ile birlikte yapının da
esasen kârgîr olabileceğini düşündürmekte fakat bir ihtimalden öte gitmemektedir.
295
herhangi bir açıklık görülmez. Kuzey cephedeki pencere beden duvarının üst
seviyesine, doğu kenara yakın konumla yerleştirilmiş enine dikdörtgen bir
açıklıktır (Fotoğraf: 333). Güney cephe pencerelerinin ikisi de yukarı
seviyededir ve biri cephe aksına enine dikdörtgen şeklinde, diğeri batı kenara
boyuna dikdörtgen biçiminde açılmıştır. Batı cephedeki pencerelerden üçü üst,
beşi de alt kat seviyesinde boyuna dikdörtgen birer açıklıktır (Fotoğraf: 334).
Üst pencereler, eş boyuttadır ve cephe aksına göre simetrik bir düzenle aynı
hizada sıralanmıştır. Alt seviyedeki pencerelerden dördü yapı aksının
güneyine ve birbirine bitişik vaziyette, diğeri ise kuzey kenarda yer alan kapı
açıklığının hemen güney yanına yerleştirilmiştir. Alt pencereler üsttekilere göre
daha büyük boyuttadır ve geç dönemlerde yapılmış çubuk demirlerden basit
birer şebekeye sahiptir.
Doğu cephede ötekilerden farklı olarak kare kesitli minare kaidesine ait,
kısmî taşıntılı kütle vardır. Kuzey kenarda beden duvarıyla kaynaşmış bir
şekilde yer alan kaide, düzgün kesme taş örgüyle inşa edilmiştir; boyu, saçak
seviyesinden biraz daha yüksektir. Minare, düz tahtaların düşey konumla yan
yana yerleştirilmesi ve derzlerine ince çıtaların çakılması ile ahşap
malzemeden yapılmış poligonal plânlı bir gövdeye sahiptir. Şerefe altı
içbükey-dışbükey silmelerle yukarı doğru genişleyerek kademelendirilmiştir.
Şerefe korkuluğu çubuk demirlerden hazırlanmış yeni bir unsurdur. Petek
kısmı, şekil itibariyle gövdeye paralel görünüştedir ve üzeri yine ahşap bir sivri
külahla örtülerek, tepesine üç boğumlu alem yerleştirilmiştir Fotoğraf: 333).
296
Son cemaat yeri kapısı, batı cephenin kuzey ucuna yerleştirilmiş
boyuna dikdörtgen bir açıklıktır. Kapı kanatları381 bir çifttir ve muhtemelen
2002 yılı içerisinde ince demir levhadan yapılmış yeni bir unsurdur. Bu kapının
güney yanında, caminin deposuna irtibatlı boyuna dikdörtgen bir kapı açıklığı
daha bulunmaktadır ve tek kanadı da yine ince demir levhadan imal edilmiştir.
Son cemaat yeri, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlı ve düz
ahşap tavanla örtülüdür. Muhtelif tarihlerde gerçekleştirilmiş tadilat ve
ilavelerle asıl şeklini kaybettiği ilk bakışta anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 335).
Güney duvarına eksenden biraz batıya kaydırılarak harim kapısı yerleştirilmiş
ve doğu yanına da kareye yakın dikdörtgen bir pencere açılmıştır. Son cemaat
yeri zemini, harimin kapı açıklığından itibaren doğu tarafta iki basamak kadar
daha yüksek bir seki meydana getirilerek ve demir konstrüksiyonlu bir
camekânla bölünerek ayrı bir mekân haline dönüştürülmüştür. Mekânın
kuzeydoğu köşesine “L” plânlı ahşap bir merdiven yerleştirilmiştir. Son cemaat
yerinin güneybatı köşesinde, abdestlik işlevinde kullanılmak üzere yüksek bir
seki hazırlanarak güney duvarın batı ucuna üç adet musluk takılmış ve önüne
de küçük bir tekne oturtulmuştur.
Harim kapısı ahşap sövelerle kuşatılmış boyuna dikdörtgen bir
açıklıktır.
Kapı kanatları, ahşap malzemeden simetrik düzenli bir çift halinde imal
edilerek her biri iki bölüme ayrılmıştır (Fotoğraf: 336). Üstteki boyuna, alttaki
381- Kapı kanatlarının daha önceki halinde ahşap malzemeli olduğunu 10.07.2001
tarihinde gerçekleştirdiğimiz inceleme sırasında görmüştük (Fotoğraf: 334). Kanatların
her biri yatay konumlu ikişer kayıt kullanılarak, üst ve alttaki boyuna, ortadaki ise
enine dikdörtgen şeklinde üç bölüme ayrılmaktaydı ve bunların ortaları da düz yüzeye
sahip dikdörtgen biçimi birer panodan ibaret bırakılmıştı.
297
ise enine dikdörtgen biçiminde ikişer yüzeye sahip kapı kanatlarının üst
bölümü oldukça uzundur ve büyük bir kısmı bitkisel bezeme, küçük bir bölümü
de yazı levhası şeklinde değerlendirilmiştir. Kanatların alt bölümü, etrafı
pahlanarak inceltilmiş ve orta kısmı hafif taşıntılı, düz yüzeyli birer panodan
ibarettir. Üstteki panoların yüzeyi oyma tekniğiyle işlenmiş ve esas itibariyle
palmet-rumî kombinasyonlarından meydana gelen bitkisel motiflerle
süslenmiştir. Kompozisyon palmet benzeri çiçeklerden müteşekkil ince bir
bordürle çerçevelenmiştir. Panoların üst kenarlarına yakın konumla enine
dikdörtgen birer yazı levhası382 vardır.
Harim, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı bir mekândır (Fotoğraf:
337). Düz tavan örtüsü, enli tahtaların yan yana sıralanıp derzlerine ince
çıtalar çakılmak suretiyle ahşap malzemeden hazırlanmış ve beyaz yağlı boya
ile kaplanmıştır. Duvarların alt kısmı geç bir dönemde yaklaşık 60 cm.
yüksekliğinde lambrilerle kaplanmıştır, daha yukarısı ise düz sıvalı ve pembe
yağlı boyalı yüzeyleriyle masif bir görünüş sergiler. Pencere açıklıkları, dış
kütledeki düzen ve biçimle harime yönelirler. Doğu duvarın kuzey kenarında
boyuna dikdörtgen bir dolap nişi mevcuttur.
Kadınlar mahfili, adeta üst kat niteliğinde, doğu, batı ve kuzey kenarlar
boyunca “U” şeklinde uzanarak harimi dolanır (Fotoğraf: 338). Uçları duvarlara
saplanan kare kesitli birer ana kirişe bindirilmek suretiyle ahşap malzemeden
yapılmıştır. Mahfil döşemesi, alt yüzleri “C-S” kıvrımı şeklinde profilasyonla
kesilen bir dizi konsola oturmaktadır; kuzey bölümü ise ayrıca son cemaat
382- Kapının batı kanadında “ed-dünya fânî”; doğu kanadında “ve’l ahiretun bâki”
yazılıdır; bu yazılar sayın Yrd.Doç.Dr. Abdülhamit Arbaş tarafından okunmuştur,
kendisine teşekkürlerimi sunarım.
298
yerinin üzerine oturtulmuştur. Mahfile son cemaat yerinin kuzeydoğu
köşesindeki merdivenle ulaşılır. Mahfilin kuzey kenar orta bölümü, güneye
doğru dikdörtgen bir plânla taşırılarak müezzin mahfili meydana getirilmiştir.
Harime yönelen bütün kenarlar, kare kesitli, kalın düz çıtalardan ibaret sade
bir parmaklıkla çevrelenmiştir. Mahfil çıkmasının kuzeydeki köşelerine birer,
uzun yanlarına da eşit mesafelerle serbest konumlu ikişer direk yerleştirilerek
tavan desteklenmiştir. Direkler, kare kesitli ve ahşap malzemelidir; güney
uçtaki karşılıklı ilk ikisi birer yastığa sahiptir. Batı yandakinin uçları mukarnas
biçiminde, alt yüzeyinin ortası ise silindirik bir profille hareketlendirilmiştir.
Doğudaki yastığın kısa kenarlarında oyularak yapılmış geometrik motifler
görülür. Bu kenarlara çapraz ve enine çizgilerle altıgenler teşkil edilmiş, her bir
altıgenin esasını da oldukça küçük prizmal üçgen dilimler oluşturmuştur
(Fotoğraf: 338). Harimin batı cephesi, mahfil katı itibariyle batıya doğru
takriben 60 cm. taşırılarak mekânın genişlemesi sağlanmıştır. Mahfil katının
doğu duvar kuzey kenarına da segment kemerli minare kapısı açılmıştır.
Mihrap nişi, güney duvar eksenine beş kenarlı girinti yaparak ve
dikdörtgen biçiminde bir çerçeve teşkil eden, esas yüzeylere göre biraz
çıkıntılı üç bordürle kuşatılarak yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 339). Niş kavsarası
nervürlerle hareketlendirilmiştir. Mihrap yüzeyi, alçıdan kalıplama tekniğiyle
yapılmış yazı, bitkisel ve geometrik motiflerle bezenmiştir. Mihrap çerçevesinin
dış ve iç bordürleri dar bir şerit halindedir ve altı yapraklı birer çiçek dizisiyle
dolgulanmıştır. Bu bordürler her iki yanda iç içe geçmiş “V” şekilleriyle süslü
birer kaval silme ile sınırlandırılmıştır. Ortadaki bordür, diğerlerine göre daha
enlidir ve sekiz kollu yıldızlardan müteşekkil geometrik süslemeye sahiptir.
Yıldızların merkezine sekiz, her bir koluna ise altışar yapraklı birer çiçek motifi
299
kabartılmıştır. Kavsaranın hemen yukarısına, kısa kenarları kaş kemer
biçiminde kavislendirilmiş bir pano içerisinde Kelime-i Tevhîd yazısı,
köşeliklerine de iri birer rozet işlenmiştir (Fotoğraf: 340). Mihrap çerçevesinin
üst kısmı barok karakterli iri yapraklardan ibaret bir tepelikle taçlandırılmıştır.
Tepeliğin orta bölümünün alt kısmında görülen Sene 1250 (veya1290?)
ibaresi inşa tarihiyle ilgili olmalıdır. Mihrap yüzeyi beyaz, kavsara ise yeşil
yağlı boya tabakasıyla kaplanmıştır.
Minber, sade görünümle mihrabın hemen batısında yer alan, şimdiki
haliyle yeşil yağlı boyalı ahşap bir eserdir (Fotoğraf: 341). Yan aynalıklar ve
korkuluklar profilli ince çıtalarla çerçevelenmiş düz birer yüzeyden meydana
gelir. Aynalıkların alt kısmı ile süpürgelik bölümleri, etrafı pahlanarak orta
kısmı düz bir yüzey halinde kabarık bırakılmış panolarla hareketlendirilmiştir.
Üstteki panolar kare, alttakiler ise boyuna dikdörtgen şeklindedir. Minber
kapısı, dekoratif birer sütuna oturan segment kemer görünüşlü bir açıklıktır.
Külahı soğan kubbe biçiminde yapılmış köşk kısmında, cepheler oldukça basit
birer dekoratif kemer şeklinde açılarak köşelerine birer sütunce yerleştirilmiştir.
Köşkün alt yanları yine çeşitli panolardan oluşan geometrik taksimata sahiptir.
Bu kompozisyonun altında bulunan geçit ise yarım daire kemerli birer açıklıkla
mekâna yönelir.
Vaiz kürsüsü, harimin güneydoğu köşesinde yer alır ve sanat açısından
her hangi bir özellikten yoksun olarak, ahşap malzemeyle muhtemelen geç bir
dönemde yapılmıştır (Fotoğraf: 337).
300
j) Akkaş Camii
Çizim No: - -
Fotoğraf No: 342-344
İnceleme Tarihi: 15.07.2001, 20.04.2002
Hacı Balı Mahallesi, Ulus Caddesi’nin doğu tarafında, Birlik Sokak
kuzey kenarındaki doğuya meyilli bir araziye yerleştirilmiştir383 (Fotoğraf:342).
Kitabesi bulunmamakla birlikte, kapısının yukarısındaki mermer bir
levha üzerine günümüz Türkçesi ile 1851 yılında inşa edildiği yazılmıştır;
ancak Cevher Mehmed Paşa384 tarafından 18. yüzyıl ortalarında yaptırıldığına
dair bazı bilgiler de385 bulunmaktadır.
383- Cami, Merzifon imar plânına göre, 80 Ada ve 23 Parselde yer almaktadır.
384- Cevher Mehmed Paşa, Merzifon’un Zuğu köyündendir; ilk kez 1154 (1741) yılında
ve daha sonra 1157 (1744), 1161 (1748), 1166 (1752), 1167 (1753), 1175 (1761)
yıllarında olmak üzere defalarca Amasya mutasarrıflığı görevlerinde bulunmuştur,
bkz., A. Taşan, a.g.e., s.66.
385- A. Taşan (a.g.e., s.66), camiyi Cevher Mehmed Paşa’nın yaptırdığını ileri sürer.
Hurufat defterlerini esas alan bir çalışmada ise Sorma Süd Mahallesi’nde Cevher
Mehmed Paşa Mescidi adıyla anılan bir eserden bahisle Abdülbaki Efendi’nin bu
mescid için bir vakıf kurmasının ardından Abdulbaki Camii şeklinde anılmaya
başlandığı ve Mart 1789 (Recep 1203) tarihinde Mehmed Halife’nin imamlık yaptığı
belirtilmektedir, bkz., Eken, a.g.m., s.349. Uygun (a.g.e., s.24-26), Merzifon’daki tarihi
eserleri sıralarken Cevher Paşa Mescidi ve Abdullah Baki Mescidi adlı iki farklı yapıyı
zikretmekte fakat Akkaş Camii’nden hiç söz etmemektedir. Uygun’un Abdullah Baki
Mescidi adıyla verdiği yapı, büyük ihtimalle Eken’in bahsettiği Abdulbaki Camii
olmalıdır. Dolayısıyla ilk olarak Cevher Paşa Mescidi ile Abdullah Baki Mescidi’nin iki
farklı eser olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Öte yandan Cevher Mehmed Paşa
Mescidi hurufat kayıtlarına göre Sorma Süd Mahallesi’nde yer almaktadır. Sorma Süd
Mahallesi’nin 16. yüzyıldan beri var olduğu 1520 tarihli tapu tahrir defterindeki mevcut
kayıtlardan (Gürbüz, a.g.t., s.89) anlaşılmakla birlikte, 1930 yıllarında bugünkü Sofular
Mahallesi’ne dahil edildiği (A.Taşan, a.g.e., s.44) belirlenebilmektedir. Zaman
içerisinde mahallelerin isimlerinin değiştirilmesi ve birleştirilmesine paralel, Sorma Süd
Mahallesi’nin bir kısmının Hacı Balı Mahallesi’ne dahil edilmiş olması da kuvvetle
301
Binanın mevcut görünüşü her iki dönem özelliklerini de
yansıtmamaktadır. Dolayısıyla daha önce burada başka bir caminin yer aldığı
ancak zamanla tahribat geçirmesi üzerine yıkılarak yerine şimdiki caminin inşa
edildiği söylenebilir.
Yapının günümüzdeki mimarî özellikleri ise dış kütle (Fotoğraf: 342) ve
iç mekân (Fotoğraf: 343-344) itibariyle sanat tarihi bakımından
değerlendirilebilecek durumda değildir.
muhtemeldir, nitekim Sofular ve Hacı Balı Mahalleleri bugün birbirine sınır teşkil
etmektedir. Akkaş Camii de iki mahalleyi birbirinden ayıran Ulus Caddesi’nin hemen
doğu kenarında yer almaktadır. Mevcut bilgiler ışığında Taşan’ın ileri sürdüğü gibi
camiyi Cevher Mehmed Paşa’nın yaptırmış olduğu kabul edilebileceği gibi, şimdiki
binanın bahsedilen ilk yapıya ait olmadığı da gayet açıktır.
302
k) Hacı Murteza Camii
Çizim No: 38
Fotoğraf No: 345-349
İnceleme Tarihi: 10.07.2001, 17.04.2002
Nusratiye Mahallesi, Adak Sokak güney tarafındaki düz bir araziye
yerleştirilmiştir386 (Fotoğraf: 345).
Kitabesi bulunmamakla birlikte avlu kapısının yukarısındaki mermer bir
levha üzerinde şimdiki yazı ile 1886 yılında inşa edildiği belirtilmektedir; ayrıca
yapının mimarî özellikleri de en erken bu tarihte yapılmış olabileceğini
göstermektedir.
Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan cami, küçük
müdahaleler dışında herhangi bir onarım görmeden günümüze ulaşmıştır.
Halen bakımsız bir vaziyette ibadete açıktır.
Cami, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı, prizmal bir gövdeye sahiptir
ve kuzey yanındaki son cemaat yeri ile birlikte kare bir plân teşkil eder (Çizim:
38). Düz ahşap tavan üzerine beşik çatı ile örtülüdür. Son cemaat yeri harime
paralel dikdörtgen plânlı ve kirişleme ahşap tavanlıdır. Minare, kuzeyde,
eksenden biraz batıya kaydırılarak son cemaat yeri çatı seviyesinden itibaren
yükselir. Son cemaat yeri kapısı, kuzey duvarına eksenden doğuya
kaydırılarak yerleştirilmiştir.
Eserin kuzey yanında, doğu ve batı beden duvarlar ile bir hizada devam
eden duvarlar örülerek dikdörtgen plânlı bir avlu meydana getirilmiştir.
Avlunun kuzey duvarında kapı açıklığı, kuzeybatı köşesinde muhdes hela
386- Cami, Merzifon imar plânına göre, 136 Ada ve 8 Parseldedir.
303
mekânları vardır. Doğu ve batı yanları konutlara ait avlularla sınırlıdır, ayrıca
bitişik yapılmış bir konut nedeniyle doğu cephesi kısmen görülebilmektedir
(Fotoğraf: 345).
Cami duvarları hımış, minare ise ahşap malzeme ile yapılmıştır. Çatı
halen Marsilya tipi kiremitlerle kaplıdır.
Cepheler, beden duvarları ve çatı olmak üzere iki kademe halinde
algılanır. Çatı uzantısı aynı zamanda alt kademeyi sınırlayan saçak
niteliğindedir.
Eser, az sayıdaki pencere açıklıkları dışında masif görünüşlü, düz sıvalı
yüzeylerden ibaret bir gövdeye sahiptir. Pencereler, doğu ve batı cephede
birer, güneyde üç, kuzeyde ise altı adettir. Hepsi de boyuna dikdörtgen biçimi
birer açıklıktır. Doğu ve batı cephedeki pencereler, yaklaşık eş boyuttadır ve
güney kenara yakın konumla beden duvarlarının biraz üst seviyesine
yerleştirilmiştir. Güney cephede yer alan pencereler oldukça büyük birer
açıklıkla aynı hizada sıralanır. Kuzeydeki pencereler, üçerli sıra halinde alt ve
üst seviyelere açılmıştır. Üsttekiler daha küçük boyutta ve ikisi doğu, diğeri
batı kenara yakın konumdadır. Alt seviyedeki pencerelerin üçü de farklı
ölçülerdedir ve muntazam bir düzen sergilemezler (Fotoğraf: 346).
Minare, son cemaat yeri çatı seviyesinden itibaren yükselir. Gövdesi
silindirik forma sahiptir ve yüzeyi tamamen sac levhalarla kaplanmış olmakla
birlikte ahşap malzemeden yapıldığı anlaşılmaktadır. Şerefe ile petek kısmı
aynı gövde içerisinde birleştirilmiştir. Peteğin üst bölümü, dekoratif kemer
görünüşlü bir dizi açıklıkla aynı zamanda şerefe görevini de yerine
getirmektedir. Külah konik biçimlidir ve tepesinde üç boğumlu alemi vardır
(Fotoğraf: 345).
304
Son cemaat yeri kapısı boyuna dikdörtgen biçimi bir açıklığa sahiptir.
Kapı kanatları, camlı birer pencere halinde ahşap iskeletle yapılmış bir çifttir
ve hiçbir özellikleri yoktur.
Son cemaat yeri doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır ve kirişleme
ahşap tavanla örtülüdür. Batı yanında, kuzey-güney kenarlar arasına örülen
bir ara duvarla doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlı küçük bir bölüm
teşkil edilmiş ve ara duvar aksına boyuna dikdörtgen biçimi bir kapı açılarak
irtibatı sağlanmıştır (Fotoğraf: 347). Kapının kuzeyinde silindirik gövdeli
minare çekirdeği yer alır. Bu bölümden itibaren görülebilen güneydeki yüzey,
aslında harimin kuzey cephesidir ve harim kapısı da, son cemaat yerininkiyle
aynı aksa yerleştirilmiştir. Kapının her iki tarafında simetrik görünüşlü boyuna
dikdörtgen birer pencere açıklığı mevcuttur ve ikisi de basit birer şebekeye
sahiptir. Şebekeler, eşit aralıklarla yatay ve düşey sıralı, uçları sövelere
saplanan ahşap çubuklar kullanılarak, kare biçimi gözler oluşturacak şekilde
hazırlanmış; düğüm noktalarında ise düşey çubuklardaki deliklerden yatay
çubuklar geçirilmiştir.
Harim kapısı, ahşap çerçeveli, boyuna dikdörtgen bir açıklıktır. Kapı
kanatları ahşaptan yapılmış bir çifttir ve her biri yatay konumlu ikişer kayıt ile
üst ve alttaki boyuna dikdörtgen, ortadaki kare şeklinde üç panoya ayrılmıştır.
Panoların orta kısmı, çerçevelerine paralel görünüşte taşıntılı düz birer yüzey
olarak bırakılmıştır (Fotoğraf: 347).
Harim, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı küçük bir hacimdir ve enli
tahtaların yan yana sıralanıp derzlerine ince çıtalar çakılmak suretiyle ahşap
malzemeden hazırlanmış düz tavanla örtülüdür. Duvarlar, herhangi bir
süsleme unsuru taşımayan düz yüzeyler halinde sıvanarak açık mavi renkli
305
badana yapılmıştır. Pencere açıklıkları, dış kütledeki düzeni yansıtırlar.
Harimin zemin seviyesi kapı açıklığından itibaren doğu ve batı yanlarda biraz
yükseltilerek birer seki meydana getirilmiştir (Fotoğraf: 348).
Kadınlar mahfili, kuzeydeki son cemaat yerinin doğu, batı ve kuzey
duvarları yükseltilmek suretiyle ve ahşap malzeme kullanılarak üst kat
niteliğinde yapılmıştır. Mahfil döşemesinin güney tarafı, son cemaat yeri tavanı
uzantısından ibaret kirişlerle taşınan çıkma halindedir ve sekilerin güney
kenarlarına yerleşik kare kesitli üç adet ayakla desteklenmiştir. Mahfil
merdiveni de “L” plânla kuzeybatı köşeye yerleştirilmiştir. Mahfilin kapı aksına
rastlayan bölümü güneye doğru bir bombe ile taşırılarak müezzin mahfili
meydana getirilmiş; bu bölüme gövdesi boğumlu, ince çubuklardan ibaret
sade bir parmaklık, diğer kısımlarına ise ince çıtaların baklava dilimi
oluşturacak şekilde dizilmesiyle elde edilen kafes biçimi bir korkuluk
hazırlanmıştır (Fotoğraf: 348). Mahfil katında, aksa yakın ve kuzey duvara
bitişik konumla minare kaidesine ait silindirik görünüşlü kütle mevcuttur.
Minare kapısı, kaidenin batı yanındaki dikdörtgen bir açıklıktır.
Mihrap, güney duvara, eksenden doğuya kaydırılarak yerleştirilmiş
taşıntılı dikdörtgen bir kütle yüzeyine köşeleri içbükey kavisle girinti yapan,
kavsarası sivri kemer görünümünde basit bir niştir (Fotoğraf: 349). Niş, iki yan
ve üst kenarı dolaşan bir kaval, bir içbükey kesitli silme kuşakları ile
çerçevelenmiştir.
Minber, harimin güneybatı köşesinde yer alır ve sanat açısından her
hangi bir özellikten yoksun olarak ahşap malzemeyle yapılmıştır (Fotoğraf:
348).
306
l) İstanbulluoğlu Mescidi
Çizim No: 39
Fotoğraf No: 350-353
İnceleme Tarihi: 13.07.2001, 09.10.2003
Hoca Süleyman Mahallesi, Çatal Sokak doğu kenarındaki güneye
meyilli bir araziye yerleştirilen eser, Darülkurra’nın güneydoğusundadır387
(Fotoğraf: 350).
Kitabesi bulunmamakla birlikte mimarî özelliklerini dikkate aldığımızda
en erken 19. yüzyıl sonlarına tarihlendirilebileceği anlaşılmaktadır.
Batı duvar kalınlığının diğerlerine göre çok ince olması esaslı bir onarım
geçirdiğini göstermektedir.
Kuzey-güney yönünde yamuk plânlı mescid (Çizim: 39), düz ahşap
tavan ve kırma çatı ile örtülüdür. Kapısı kuzeybatı köşeye diyagonal konumla
yerleştirilmiştir.
Eserin güney cephesi serbest kalmakta iken kuzey ve batı yanlarına “L”
şema ile bir avlu teşkil edilmiştir. Avlunun batı duvarında kapı açıklığı,
kuzeydoğu köşesinde basit bir sundurmadan ibaret muhdes depo vardır.
Bitişik yapılmış konutlardan dolayı kuzey ve doğu cephesi kısmen
görülebilmektedir. Avlu kapısı, batı duvarın kuzey ucunda yer alır ve beşik
çatılı basit bir sundurma ile örtülüdür. Kapı, tamamen ahşap malzeme
kullanılarak yapılmış, boyuna dikdörtgen bir çerçeve ile kuşatılan yarım daire
kemer görünüşlü bir açıklığa sahiptir (Fotoğraf: 351). Üzengiler, alt yüzleri
yarım daire kavisli, üçer kademeli konsollar şeklinde kısmî taşıntılıdır. Kapı
387- Yapı, Merzifon imar plânına göre, 393 Ada ve 32 Parseldedir.
307
kanatları bir çifttir ve enli, kalın düz yüzeyli tahtaların düşey konumla yan yana
sıralanıp kabara başlı iri mıhlarla tutturulmasıyla hazırlanmıştır. Kanatların orta
seviyesine küçük mıhlarla çakılan, simetrik birer halkaya ait aynaların ikisi de,
sac levhalardan kesilmiş madeni birer unsurdur. Ayna kenarları fistoludur ve
her kavis içine birer delik açılmıştır. Üst kısımları dar bir boyun ve uçları
palmet yaprağı şeklinde kesilmiş simetrik birer uzantıyla sonuçlanır.
Beden duvarları çimento harcı ile tamamen sıvandığı için duvar örgüsü
görülememekle birlikte, kârgîr malzeme ile inşa edildiği belirlenebilmektedir.
Çatı alaturka kiremitlerle kaplıdır.
Cephe görünüşleri düz sıvalı yüzeyler halinde oldukça masiftir ve güney
cephede iki, batı cephede bir adet olmak üzere toplam üç pencere açıklığı
mevcuttur. Güneydeki iki pencere, eş büyüklükte boyuna dikdörtgen birer
açıklıktır ve biri cephe aksında, diğeri doğu kenara yakın konumla aynı hizada
yer alır. Her ikisi için de uçları sövelere saplanan ahşap çubuklarla basit birer
şebeke yapılmıştır. Yatay ve düşey konumlu çubukların kare biçimi gözler
oluşturduğu şebekelerde, çubukların düğüm noktaları prizmatik lokmalarla
bağlanmıştır. Pencerelerin yukarısına üst kenarı düz, yanları dışbükey kavisli
birer alınlık teşkil edilmiştir. Batı cephedeki pencere, eksene enine dikdörtgen
biçiminde yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 352).
Harim kapısı, kuzeybatı köşede diyagonal konumla yer alır ve boyuna
dikdörtgen bir açıklığa sahiptir. Kapı kanadı tektir ve sanat değerinden yoksun
olarak ahşap malzemeden yapılmıştır (Fotoğraf: 352).
Harim, kuzey-güney yönünde yamuk plânlı ve düz ahşap tavanlıdır
(Fotoğraf: 353). Tavan, batı kenara yakın konumla harime paralel uzanan, üç
adet ahşap ayak üzerine oturtulmuş, alt yüzleri içbükey kavisli kemer
308
görünümünde bir ana kirişle desteklenmiştir. Ayaklardan ikisi kuzey ve güney
duvarlara bitişik, diğeri ise bunların arasına eşit mesafeyle yerleşiktir. Tavan
açık yeşil yağlı boyalı, duvarlar ise mavi badanalı düz sıvalı yüzeyler
halindedir. Alçı malzeme ile yapılmış fistolu bir kuşak duvarların üst kenarlarını
boydan boya dolanır. Pencereler dış kütledeki görünüşleriyle aynı biçimde
harime yönelir. Kuzey duvarına eksenden biraz doğuya kaydırılarak boyuna
dikdörtgen bir dolap nişi teşkil edilmiştir.
Mihrap nişi, güney duvardaki iki pencere arasına yarım daire plânla
girinti yaparak ve dikdörtgen biçiminde bir çerçeve oluşturan, esas yüzeylere
göre biraz çıkıntılı enli bir bordürle kuşatılarak yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 353).
Niş kavsarası alçıdan yapılmış dekoratif bir kaş kemere sahiptir. Üzengi hattı
bir kaval silme ve bunun altında yer alan fistolu bir bordürle vurgulanmıştır.
Harim tarafındaki iki kenarında, yatay profilli başlığa sahip birer ayak
mevcuttur. Mihrabı çerçeveleyen bordürün iç köşelerine birer çeyrek yelpaze
kabartılmıştır. Kavsaraya “S” biçimli bir kıvrım dal kabartmasıyla sınır
çekilmiştir. Kıvrım dalların alt bölümlerine aşağı bakar vaziyette birer lâle,
birbiriyle bitişen üst kısmına da yaprak kabartmaları işlenmiştir. Ayrıca köşelik
yüzeyleri, ayaklara ait başlıkların alt yanları ve mihrabı kuşatan bordür
yüzeyinin köşeleri muhtelif çiçek kabartmaları ile süslenmiştir.
Mescid, bunlardan başka herhangi bir özelliğe sahip değildir.
309
m) Çorbacı Camii
Çizim No: - -
Fotoğraf No: 354-357
İnceleme Tarihi: 13.07.2001
Naccar Mahallesi’nde, kuzeydoğuya meyilli bir araziye yerleştirilen
eserin (Fotoğraf: 354) kuzeyinde Mallı, doğusunda ise Çorbacı Sokak
uzanır388.
Kapı açıklığı yukarısına yerleştirilmiş bir mermer levha üzerinde şimdiki
yazıyla H.1320/M.1902 yılında inşa edildiği belirtilmekle beraber döneminin
özelliklerini yansıtmamaktadır.
Cami, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı, prizmal bir gövdeye
sahiptir ve kuzey yanında doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlı son
cemaat yeri mevcuttur. Minaresi kuzeybatı köşede beden duvarlarının
üzerinde ve çatı seviyesinden itibaren yükselir. Yapı, düz ahşap tavan ve
kırma çatı ile örtülüdür. Kapısı, kuzey cepheye aksı ile ortalanarak
yerleştirilmiştir.
Cephe yüzeyleri çimento harcı ile tamamen sıvanıp boyandığı için
duvar örgüsü görülememekle birlikte, kârgîr malzemeden inşa edildiği
anlaşılmaktadır. Minaresi ahşaptır. Çatı alaturka kiremitlerle kaplıdır.
Eserin batı cephesi bitişik yapılmış konutlarla tamamen kapatılmıştır.
Binanın halen mevcut dış kütle ve iç mekân mimarî özellikleri ise sanat
tarihi bakımından değerlendirilebilecek nitelikte değildir (Fotoğraf: 355-357).
388- Cami, Merzifon imar plânına göre, 177 Ada ve 6 Parselde yer almaktadır.
310
n) Yahya Baş Camii
Çizim No: - -
Fotoğraf No: 358-360
İnceleme Tarihi: 11.07.2001, 07.10.2003
Harmanlar Mahallesi, Belediye Meydanı’nın güney kenarındaki düz bir
araziye yerleştirilen eserin (Fotoğraf: 358) kuzeyinde Müftü Vehbi, doğusunda
ise Muammer Aksoy Sokak uzanır389.
Kitabesi bulunmadığından inşa tarihi tam kestirilememekle birlikte, kapı
açıklığı yukarısına yerleştirilmiş mermer bir levha üzerinde günümüz Türkçesi
ile 1890 yılında yapıldığı belirtilmektedir.
Mihrap nişinin yukarısında yer alan yazı levhası altındaki H.1385
ibaresinden 1965 yılında esaslı bir onarım geçirdiği ve asıl halini kaybettiği
anlaşılmaktadır.
Cami, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı, prizmal gövdeye sahiptir
ve kuzey yanında doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlı son cemaat yeri
mevcuttur. Harim, son cemaat yeri ile beraber düz ahşap tavan üzerine beşik
çatıyla örtülmüştür.
Yapı, daha önceleri kerpiç duvarlı iken onarımlar sırasında kârgîr
malzeme ile yenilenmiş ve cephe yüzeyleri çimento harcıyla tamamen
sıvanmıştır.
Halen mevcut binanın dış kütle ve iç mekân mimarî özellikleri ise sanat
tarihi itibariyle değerlendirilebilecek nitelikte değildir (Fotoğraf: 358-360).
389- Cami, Merzifon imar plânına göre, 768 Ada ve 4 Parseldedir.
311
o) Denizli Camii
Çizim No: - -
Fotoğraf No: 361-363
İnceleme Tarihi: 14.07.2001, 16.04.2002, 06.10.2003
Harmanlar Mahallesi’nde, düz bir araziye yerleştirilen eserin390
kuzeyinde Harmanlar Caddesi, doğusunda Samancı Sokak uzanır (Fotoğraf:
361). Halk arasında ve yayınlanmış bazı bilgilerde391 Aşağı Harmanlar Camii
adıyla da anılmaktadır.
Kitabesi bulunmadığından banisi ve inşa tarihi tespit edilememekle
birlikte, kapı açıklığının batı yanına yerleştirilmiş bir mermer levha üzerinde
şimdiki yazıyla 1903 yılında yapıldığı belirtilmektedir.
Cami, 1943 depreminde büyük hasar görmesinin ardından muhtelif
tarihlerde geçirdiği onarımlar nedeniyle ahşap tavan ve mihrabı dışında asıl
şeklini tamamen kaybetmiştir392. Kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı
harimin kuzeyinde doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı, kapalı bir son cemaat
yeri vardır. Beşik çatı ile örtülüdür. İlk yapısı hakkında daha fazla bilgi
bulunmamakla beraber, harim kuzey duvarının batı kenarındaki kare kesitli
kaide ile çatı seviyesinden itibaren yükselen kare kesitli pabucun kaba yonu
taş örgülü kütlesi, binanın asıl halinde de kârgîr malzeme ile inşa edilmiş
olabileceğini düşündürmektedir.
Mevcut durum itibariyle kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlı
harim, doğu ve batı yanlarda ana kirişlere oturan, doğu-batı yönünde
390- Cami, Merzifon imar plânına göre, 421 Ada ve 4 Parselde yer almaktadır.
391- Uygun, a.g.e., s.24.
392- Evrenos, a.g.t., s.57; ayrıca cami hakkında verdiği bilgilerden dolayı Tavşan
Mahallesi muhtarı sayın Münir Yeriçer’e teşekkürlerimi sunarım.
312
kirişleme, ortada ise düz ahşap tavanla örtülüdür (Fotoğraf: 362-363). Tavan,
esas itibariyle uçları kuzey ve güney duvarlara saplanan kare kesitli birer ana
kirişe oturtularak bunların orta hizalarına yerleştirilmiş, alt yüzleri profilli
yastıklara sahip ahşap birer sütunla desteklenmiştir. Ayrıca doğu-batı
yönündeki kirişlerin ana kirişten itibaren görülebilen uçlarının alt yüzeyleri de
“C-S” kıvrımı şeklinde birer profilasyonla kesilmiştir. Tavanın mihraba dik
uzanan orta bölümü, profilli ince çıtalarla kare çerçevelere ayrılmış ve
merkezine de her bir karenin etrafında gelişen, birbirine geçmeli sekizgenlerle
dikdörtgen çerçeveli geometrik bir kompozisyon teşkil edilmiştir. Bu şemanın
bir benzeri de kompozisyonun kuzey ve güney yanlarında çok küçük birer
pano halinde tekrar edilmiştir.
Mihrap, güney duvar aksına yerleştirilmiş yarım daire plânla girinti
yapan bir niş biçimindedir. Tamamen alçı malzemelidir. Kavsarası dekoratif
kaş kemer görünüşünde kavislendirilmiş ve ayrıca mihraba dikdörtgen biçimi
bir bordür teşkil etmek üzere duvar yüzeyinden biraz çıkıntılı olarak iki yan ve
üst kenarı dolaşan silme kuşakları yapılmıştır. Mihrap çerçevesinin dış
bordürü içbükey kavisli, ortadaki fistolu bir kuşak şeklindedir, içteki diğer
bordürler ise düz yüzeylerden ibarettir. Kavsara kemerinin etrafında ve üzengi
aksında çiçek kabartmaları mevcuttur (Fotoğraf: 363).
Minber, güneybatı köşededir ve ahşaptan yapılmış yeni bir unsurdur.
Caminin dış kütle ve diğer iç mekân mimarî özellikleri ise sanat tarihi
itibariyle değerlendirilebilecek nitelikte değildir.
313
ö) Şerbetçi Camii
Çizim No: - -
Fotoğraf No: 364-366
İnceleme Tarihi:20.07.2001, 19.04.2002
Gazi Mahbub Mahallesi’nde, Kara Mustafa Paşa Külliyesi’nin yaklaşık
100 m. güneydoğusundaki doğuya meyilli bir araziye yerleştirilmiştir393;
kuzeyinde Şerbetçi, batısında Umak, doğusunda ise Öksüz Sokak
uzanmaktadır (Fotoğraf: 364).
Bazı kayıtlardan daha önce burada Sultan II. Murad zamanında Kadı
Mahbûb Çelebi tarafından yaptırılmış bir caminin bulunduğu öğrenilmekle394
birlikte, tarihini tespit edemediğimiz bir dönemde yıkıldığı ve bu bina yerine,
kapı açıklığının batısındaki mermer bir levha üzerine günümüz Türkçesi ile
yazılmış kitabesinde belirtildiğine göre, 1952 yılında betonarme olarak şimdiki
caminin yapıldığı anlaşılmaktadır. İlk caminin mimarîsi hakkında herhangi bir
bilgiye ulaşılamamakla birlikte, mahalle adının da caminin banisinden dolayı
16. yüzyıldan beri Kadı Mahbûb şeklinde anıldığı395 ve geç dönemlerde Gazi
Mahbub olarak değiştiği ortaya çıkmaktadır.
393- Cami, Merzifon imar plânına göre, 208 Ada ve 1 Parseldedir.
394- H. Hüsameddin, Amasya kadısı Mahbûb Çelebi’nin Sultan II. Murad Han
zamanında bir cami-i şerif ve bir mekteb yaptırdığını yazar, bkz., H. Hüsameddin,
a.g.e., s.326; Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.523; Eken ise hurufat
defterlerini esas aldığı çalışmasında (a.g.m., s.351), “…XVI. Yüzyılın 20 hanelik Kadı
Mahbub Mahallesi’nde o yıllar için mescidin varlığına dair herhangi bir kayıt
bulunmamaktadır. 1796 (1211) yıllarına gelindiğinde kaynaklarda Kadı Mahbub ya da
Gazi Mahbub Mescidi olarak geçen mabette, aralık 1796 (receb 1211) tarihinde
Süleyman ve Ali adlarında iki kardeşin nim akçe karşılığı imamet vazifesini yaptıkları
görülür…”, şeklinde bazı bilgiler vermektedir.
395- Gürbüz, a.g.t., s.89.
314
Halen mevcut binanın dış kütle ve iç mekân mimarî özellikleri ise sanat
tarihi itibariyle değerlendirilebilecek nitelikte değildir (Fotoğraf: 364-366).
315
p) Erikçi Camii
Çizim No: - -
Fotoğraf No: 367-369
İnceleme Tarihi: 13.07.2001, 08.10.2003
Tavşan Mahallesi, Gazi Caddesi’nin kuzey tarafında, Erikçi Sokak batı
kenarındaki düz bir araziye yerleştirilen yapı396, Şişli Camii’nin doğusundadır
(Fotoğraf: 367).
Bina, daha önce burada kerpiç duvarlarla yapılmış, düz ahşap tavanlı
bir caminin yerine 1957 yılında tamamen yeni olarak inşa edilmiştir. Kerpiç
malzemeli ilk cami hakkında herhangi bir bilgi şimdilik bulunmamakla birlikte
mevcut binadaki mihrap nişinin yukarısına, bir tablo gibi asılmış yazı
levhasında H.1356/M.1937 tarihi okunmaktadır.
Mevcut binanın dış kütle ve iç mekân mimarî özellikleri ise sanat tarihi
itibariyle değerlendirilebilecek nitelikte değildir (Fotoğraf: 367-369).
396- Cami, Merzifon imar plânına göre, 808 Ada ve 37 Parselde yer almaktadır.
316
r) Piri Baba Camii
Çizim No: - -
Fotoğraf No: 370-373
İnceleme Tarihi: 14.07.2001, 16.04.2002
Nusratiye Mahallesi’nde, güneybatıya meyilli bir arazi üzerine
yerleştirilen eser397, Piri Baba Türbesi’nin güneybatısında yer almaktadır
(Fotoğraf:370).
Bazı kayıtlardan daha önce burada bir mescidin bulunduğu
öğrenilmekle398 birlikte, 20. yüzyıl ortalarında yıkıldığını tahmin ettiğimiz399 bu
bina yerine, harim kapısının yukarısındaki mermer bir levha üzerine günümüz
Türkçesi ile yazılmış kitabesinde(Fotoğraf:371) belirtildiğine göre, 1958 yılında
betonarme olarak şimdiki caminin yapıldığı anlaşılmaktadır.
Halen mevcut yapının mimarî özellikleri ise dış kütle (Fotoğraf: 370) ve
iç mekân (Fotoğraf:372-373) itibariyle sanat tarihi bakımından
değerlendirilebilecek nitelikte değildir.
397- Cami, Merzifon imar plânına göre, 20 M.II-III Pafta, 136 Ada ve 20 Parseldedir.
398- Hurufat Defteri, 1145/86 (Eken, a.g.m., s.352); B.O.A., Cevdet Evkaf, Sıra No:9399,
Ev.477, 9.C.1256; ayrıca Ş. Uygun, Merzifon’daki tarihi eserleri sıralarken Piri Baba
Mescidi’ni de belirtmekte ama açıklayıcı hiçbir bilgi vermemektedir, bkz., Uygun,
a.g.e., s.26.
399- Uygun, a.g.e. 1938 yılında yayınladığına göre mescidin o tarihlerde henüz ayakta
olduğu ortaya çıkmaktadır.
317
s) Aşut Camii
Çizim No: - -
Fotoğraf No: 374-378
İnceleme Tarihi: 20.04.2002
Harmanlar Mahallesi, Kara Mustafa Paşa Caddesi’nin doğu yanındaki
düz bir araziye yerleştirilen eserin400 kuzeyinde Okul, doğusunda ise Öncül
Sokak uzanmaktadır (Fotoğraf: 374).
Kapı açıklığı yukarısına yerleştirilmiş mermer bir levha üzerinde 1969
yılında inşa edildiği belirtilmekle beraber, halen mevcut durum itibariyle kare
plânlı, kübik gövdeli, tek kubbeli bir harim ve kuzey yanında doğu-batı
yönünde dikdörtgen plânlı, üç kubbeli son cemaat yerine sahip olması
(Fotoğraf: 374); dış kütle sivri kemerli pencere açıklıkları (Fotoğraf: 375), doğu
cephe kuzey kenarında okunamayacak vaziyetteki mermer kitabe parçası
(Fotoğraf: 376), kubbenin köşe geçişleri üç dilimli birer tromp ile teşkil edilmiş
sekizgen kaideye eteğinin enli bir girinti halinde geri çekilerek oturtulması
(Fotoğraf: 377); harim ile son cemaat yerini birbirinden ayıran kuzey duvarın
üst kısmında, kadınlar mahfiline ait iki sütuna oturan aynalı kemerli üç büyük
açıklığın bulunması (Fotoğraf: 378), daha önce burada başka bir caminin yer
aldığını ve şimdiki binanın da aslına benzetilerek yeniden yapıldığını veya
böyle bir yapının esaslı bir onarım geçirdiğini düşündürmektedir. Ayrıca bir
yayında401 caminin 18. yüzyıl eseri olduğu ileri sürülmektedir.
400- Cami, Merzifon imar plânına göre, 414 Ada ve 1 Parseldedir.
401- Bayram, “Merzifon Ulu…”, s.75’de yapı hakkında herhangi bir bilgi vermeden
sadece 18. yüzyıla ait olduğunu ifade etmektedir.
318
ş) Fenerli Camii
Çizim No: - -
Fotoğraf No: 379-381
İnceleme Tarihi: 12.07.2001, 14.04.2002, 08.10.2003
Tavşan Mahallesi, Tavşan Sokak doğu yanındaki düz bir araziye
yerleştirilmiştir402 (Fotoğraf: 379). Halk arasında Tavşanlı Mehmet Usta Camii
adıyla da anılmaktadır.
Bina, daha önce burada yer alan bir caminin yerine 1973 yılında moloz
taşlarla yeni olarak inşa edilmiştir (Fotoğraf: 380). İlk yapıdan günümüze
sadece ahşap tavanı ile minaresi ulaşabilmiştir.
Onarım öncesine ait fotoğraflardan403, asıl halinde hımış duvarlara
sahip olduğu ve alaturka kiremit kaplı kırma çatı ile örtüldüğü
belirlenebilmektedir. Bu fotoğraflara göre, doğu ve batı cephesinde aynı
hizada sıralanmış boyuna dikdörtgen biçimi pencere açıklıkları mevcuttu ve
pencerelerin her biri uçları ahşap sövelere saplanan, kare biçimi gözlerden
ibaret ahşap birer şebekeye sahipti. Güney cephesi bitişik nizam konutlar
nedeniyle kısmen görülebilmekteydi. Kuzey yanında yer alan son cemaat yeri,
doğu ve batı yanları kapalı, kuzey cephesi ise ikisi yan duvarlara bitişik olmak
üzere kare kesitli dört ayağa oturan dekoratif kemerli üç büyük açıklık şeklinde
düzenlenmişti. Harim, duvarların üst kenarları içbükey kesitli yüzeyler halinde
pahlanarak ahşap tavanla örtülmüştü. Duvarlarla birlikte pahlı yüzeylere
kalemişi bitkisel süslemeler yapılmıştı.
402- Cami, Merzifon imar plânına göre, 447 Ada ve 1 Parselde yer almaktadır.
403- Fotoğraflar için bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/15 No.’lu dosya.
319
Caminin ilk yapısından günümüze ulaşan minare, kuzeybatı köşede
beden duvarlarının üzerinde silindirik görünüşlü bir gövde ile yükselir
(Fotoğraf: 379). Gövde, düz tahtaların düşey konumla yan yana yerleştirilmesi
ve derzlerine ince çıtalar çakılmasıyla ahşaptan hazırlanmıştır. Şerefe altında
fistolu bir kuşak gövdeyi dolanır. Şerefe ve petek şekil itibariyle gövdeden
biraz daha geniş çaplı olarak aynı kütle içerisinde birleştirilmiştir. Peteğin alt
kısmı aynı zamanda minare gövdesiyle benzer görünüşte bir korkuluk
niteliğinde, üst kısmı ise dekoratif kemerli bir dizi açıklık şeklinde
düzenlenmiştir. Külah, sac levhalarla kaplı konik biçimindedir ve tepesinde
dört boğumlu alemi vardır.
Harimi örten ve asıl şeklini koruyabilmiş tavan, ince çubuk çıtalarla
küçük kare bölümlere ayrılmış ve her karenin köşesine de daha küçük birer
kare çerçeve yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 381).
İlk yapısına ait ahşap tavan ve minare hariç, halen mevcut binanın
diğer mimarî özellikleri ise sanat tarihi itibariyle değerlendirilebilecek nitelikte
değildir.
320
t) Şişli Camii
Çizim No: - -
Fotoğraf No: 382-384
İnceleme Tarihi: 13.07.2001, 08.10.2003
Tavşan Mahallesi, Gazi Caddesi’nin kuzey tarafında, Şişli Sokak doğu
kenarındaki düz bir araziye yerleştirilen eser, Erikçi Camii’nin batısındadır
(Fotoğraf: 382).
Bina, daha önce burada kerpiç duvarlarla yapılmış, düz ahşap tavanlı
bir caminin yerine 1979 yılında betonarme olarak inşa edilmiştir404. Kerpiç
malzemeli ilk camiden günümüze sadece kuzey-güney yönünde kirişleme
ahşap tavanı ulaşabilmiştir (Fotoğraf: 383-384). Minaresinin de ahşap
olduğunu öğrendiğimiz ilk yapı hakkında daha fazla bilgi elde edilememiştir.
Halen mevcut bina ise dış kütle ve iç mekân mimarî özellikleri itibariyle
değerlendirilebilecek nitelikte değildir (Fotoğraf: 382-384).
404- Cami hakkında verdiği bilgilerden dolayı Tavşan Mahallesi muhtarı sayın Münir
Yeriçer’e teşekkürlerimi sunarım.
321
2- MEDRESELER
a) Çelebi Sultan Mehmed Medresesi
Çizim No: 40-41
Fotoğraf No: 385-413
İnceleme Tarihi: 20.07.2001, 19.04.2002, 06.10.2003
Camii Cedid Mahallesi’nde, doğuya meyilli bir arazi üzerine yerleştirilen
eserin doğusunda Cumhuriyet Caddesi, batısında Şair Eşref Sokak uzanır405;
güneyinde küçük bir bahçe ile konutlar, güneydoğusunda ise Sultan II. Murad
Camii yer alır (Fotoğraf: 385). Halk arasında Merzifon Sultaniyesi adıyla da
anılmaktadır406.
Giriş ünitesi kemer açıklığının yukarısına yerleştirilmiş, celî sülüs hatlı
kitabe kaydına407 göre, Çelebi Sultan Mehmed’in emriyle H.817/M.1414
yılında inşasına başlandığı, Ali oğlu Emîr Umur Bey tarafından H.820/M.1417
405- Medrese, Merzifon imar plânına göre, 26.30.Z. Pafta, 381 Ada ve 16 Parseldedir.
406- H. Hüsameddin, a.g.e., s.329; A. Taşan, a.g.e., s.26; M. Bilge, İlk Osmanlı
Medreseleri, İstanbul 1984, s.186; A. Gül, Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve
Bunlar Arasında Dâru’l-Hadîslerin Yeri, Ankara 1997, s.46.
407- Kitabe metni ilk defa Gabriel (a.g.e., s.73) tarafından Fransızca’ya çevrilerek
yayınlanmıştır; Osmanlı alfabesiyle yayını için bkz., M. Akok, “Merzifonda Çelebi
Mehmet Medresesi”, Mimarlık, Güzel Sanatlar ve Şehircilik Dergisi, Yıl:IX, S.1-2,
İstanbul 1952, s.29-37(s.30); Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.190;
Demiralp, a.g.e., s.63; Tüfekçioğlu, a.g.e., s.124; günümüz Türkçesiyle yayını için
bkz., Y. Demiriz, Osmanlı Mimarisi’nde Süsleme, I, Erken Devir (1300-1453), İstanbul
1979, s.621; Erken, a.g.e., s.318; Z. Sönmez, Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar
Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar (2. Baskı), Ankara 1995, s.403; ayrıca
kitabede yapının Çelebi Sultan Mehmed tarafından yaptırıldığı açıkça belirtilmekle
birlikte Evliya Çelebi, “…evvelâ Medrese-i Sultân Murâd-ı Sânî; talebe hücreleri ve
ders-i âm kubbeleri ile mebnî bîbedel bir dârü’t-tedrisdir ve ilm-i hadîs dahi tilavet
olunur…” şeklinde verdiği bilgilerde yanlışlıkla Sultan II. Murad tarafından
yaptırıldığını ifade eder, bkz., Evliya Çelebi (Haz. Z.Kurşun-S.A.Kahraman-Y.Dağlı),
Seyahatnâme, 2. Kitap, İstanbul 1999, s.206.
322
yılında tamamlattırıldığı ve mimarının Ebu Bekir Mehmed bin Hamza el-
Müşeymeş el-Dımışkî408 olduğu anlaşılmaktadır. Vakıflarının tanzim tarihi
tespit edilememekle beraber Çelebi Sultan Mehmed Vakfı’na409 ait olduğu
bilinmektedir.
Mimarîsi bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan eser, 1866,
1951-1954 ve 1977 yıllarında410 muhtelif onarımlar geçirmiş, uzun yıllar askerî
depo411 görevi üstlenmiş, ardından bir müddet kütübhâne412, kitap deposu ve
408- Aslanapa (a.g.e., s.36) ve Sönmez (a.g.e., s.403-404), mimarın Şam’lı olduğunu ve
aynı zamanda Amasya Bâyezid Paşa Camii’ni de inşa ettiğini belirtir.
409- H. Hüsameddin (a.g.e., s.326); Bilge (a.g.e., s.186); ayrıca Merzifon’a bağlı Hırka,
Samadolu, Saru ve İlemi köyleri mâlikâne gelirlerinin Çelebi Sultan Mehmed vakfına
ait olduğuna dair bkz., Çolak, a.g.t., s.31; Gürbüz, a.g.t., s.231-232.
410- Eserin bilinen ilk restorasyonu 1866 yılına aittir ve Amasya mutasarrıfı Ziya
Paşa’nın giriş ünitesi üzerine saat kulesi yerleştirmesiyle gerçekleştirilmiştir, bkz., K.
Akyüz, Belgeler I, Ziya Paşa’nın Amasya Mutasarrıflığı Sırasındaki Olaylar,
A.Ü.D.T.C.F., Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Enstitüsü: 2, Ankara 1964, s.29;
ancak, Taşan (a.g.e., s.27), Erken (a.g.e., s.317), Akok (a.g.m., s.31) ve S.K. Yetkin-
H.Z. Ülken-T. Özgüç v.d. (Turkish Architecture, Ankara 1965, s.66), kulenin 1870
yılında eklendiğini belirtmektedir. İkinci onarım Merzifon Belediyesince yapılmıştır,
Ayverdi (a.g.e., s.189), bu onarımın 1953-1954 yıllarında yapıldığını ileri sürmekte ise
de Akok’un (a.g.m., s.29) verdiği bilgilerden 1951 yılında restorasyonun devam ettiği
anlaşılmaktadır. Eser son haliyle 1977 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından
onarılmıştır, bkz., Demiralp, a.g.e., s.63.
411- H. Hüsameddin (a.g.e., s.329), medresenin 1844 yılına kadar ilim hayatına hizmet
ettiğini, ancak müderrisliğin veraset yoluyla intikal etmeye başlaması sonucu
çalışmaların aksadığını ve bu tarihten sonra askerî silah deposu haline getirildiğini
ifade eder; Gabriel’in (a.g.e., s.72, 1. dipnot) verdiği bilgilere göre bu fonksiyon
değişikliğinin 1930 yılı itibariyle de devam ettiği anlaşılmaktadır.
412- Yayınlanmış eski bir fotoğraftan (Anonim, Merzifon, İstanbul 1954, s.5), 1950’li
yılların başında yapılan onarımın ardından kütübhâne görevi üstlendiği
anlaşılmaktadır.
323
muzika dershânesi413 fonksiyonu görmüş, daha sonra İlçe Müftülüğü’ne
bağlanarak Kur’an Kursu’na dönüştürülmüştür, halen boş vaziyettedir.
Medrese, esasen kare plân ve prizmal kütle teşkiliyle inşa edilmiş,
revaklı, açık avlulu bir binadır414; ancak dört eyvanlı medrese şemasına uygun
nitelikte, cephe akslarına yerleştirilmiş yaklaşık ⅓ oranında kısmî taşıntılı
dikdörtgen biçimi birer kütleye sahiptir (Çizim: 40, Fotoğraf: 386). Doğudaki
giriş ünitesi, diğerleri dershâne mekânlarına ait kütlelerden giriş ünitesinin
üzerinde silindirik gövdeli saat kulesi yükselir. Avlu, kare plânlı ve dört kenarı
da revaklıdır. Dershâneler, eş boyutlara sahip kare plânlı, kubbe örtülü kübik
birer hacimdir ve batıdaki ana eyvan biçiminde avluya açılırken, kuzey ve
güneydekiler kapalı yapılmışlardır. Doğuda, portalin önünde yer alan giriş
ünitesi, yine kare şema ve eyvan şeklinde düzenlenerek düz tavanla
örtülmüştür. Revakların gerisinde, dershânelerle portal arasındaki bölümlere
birer tanesi köşelerde olmak üzere, beşer taneden toplam yirmi adet talebe
hücresi yerleştirilmiştir. Köşe hücreleri daha küçük ebatta, kare plânlı ve
kubbe örtülüdür, diğerleri avluya paralel dikdörtgen plânlı ve dik doğrultuda
beşik tonozludur. Revakın ana eksenlere yönelen gözleri sivri beşik; diğer
bölümleri geçme tonoz örtü sistemine sahiptir.
Eserin batı cephesi, dershâneye ait kütlenin kuzeyinden itibaren bitişik
yapılmış konut nedeniyle kısmen görülebilmektedir (Fotoğraf: 385).
İnşa malzemesi az miktarda mermer ve kaba yonu, çoğunlukla düzgün
kesme, moloz taşlar ile tuğladır. Beden duvarları moloz, kaba yonu taşlarla
413- Ayverdi, a.g.e., s.189.
414- Plân için ayrıca bkz., Gabriel, a.g.e., s.72; Akok, a.g.m., s.30; Ayverdi, a.g.e., s.186;
Demiralp, a.g.e., s.64.
324
örülmüş, aralarda yer yer tuğla hatıllar kullanılmış, köşe bağlantıları ise
düzgün kesme taşlarla sağlanmıştır. Giriş ünitesi, yan cephelerinin batı
kısmındaki tuğla hatıllı moloz taş örgü hariç, tamamen düzgün kesme taşlarla
örülmekle birlikte, kitabe, kemer ve portal mermer malzemelidir. Dershâne
kütlelerine ait üst sıra pencerelerinde tuğla, diğer pencerelerde düzgün kesme
taş hakimdir. Avlu cepheleri ve revak ayakları bütünüyle düzgün kesme taş
örgülüdür. Kubbeler, geçiş elemanları, tonozlar ve bacalar tuğla ile örülmüştür.
Mekânların revaka sınırlı duvarlarının alt kısımları tuğla-moloz taş
örgülüdür415. Saçaklar, dışta tuğla, avluda kesme taştır. Tuğla örgülü örtü
sistemi onarım esnasında çimento harcıyla sıvanmıştır.
Medresenin cepheleri, akslar dikkate alındığında simetrik bir düzen
sergiler. Plândaki kısmî taşıntılı kademelenme cephelere de yansımış,
dolayısıyla masif duvar görünüşü yerine biri dershâne mekânları-giriş
ünitesine diğeri hücrelere ait olmak üzere ortak özelliklere sahip, birbirine
bitişik iki ayrı kütle görüntüsü ortaya çıkmıştır. Cephe akslarında yer alan
dershâne ve giriş mekânlarına ait kütleler beden duvarlarından daha yüksek
yapıldıkları için hakim görünürler (Fotoğraf: 385, 387). Hücrelere ait basık
kütle ile yapıya hakim taşıntılı kütleler, giriş ünitesi hariç, kendi içerisinde iki
kademe halinde algılanır ve hepsinde de alt kademeyi beden duvarları, üst
kademeyi örtü sistemi teşkil eder. Alt kademeler, üst kenarları çepeçevre
dolanan saçaklarla416 sınırlandırılmıştır. Saçaklar, tuğlaların dershâne
kütlelerinde yatay iki düz sıra arasına bir sıra testere dişi biçiminde
416- Onarım öncesine ait (V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/11 No.’lu dosyada
mevcut) fotoğraflarda seçilebilen izlerden saçakların büyük bir kısmının yıkılmış
vaziyette olduğu ve 1977 yılı onarımında tamamen yenilendiği anlaşılmaktadır.
415- Akok, a.g.m., s.32.
325
yerleştirilmesiyle; hücre beden duvarlarında ise aynı sıranın iki kere
tekrarlanarak dışa doğru gitgide taşırılmasıyla yapılmıştır. Dershâne
kütlelerinde ikinci kademeler, çimento harcı ile kurşun kaplama görünümünde
sıvanmış kubbelerden417 ibarettir. Hücrelere ait basık kütlenin üst kademesi
esasen kubbe ve tonoz örtü sisteminden meydana gelmekle birlikte, beden
duvarları üzerine örülen parapet duvarlar nedeniyle cepheden bakıldığında
görünmezler, sadece bunlar arasından yükselen bacalar dikkati çeker
(Fotoğraf: 386, 387). Bacalar, kare kesitli, tamamen tuğla örgülüdür ve onarım
esnasında piramidal külahları yenilenmiştir, her bir kenarında dikdörtgen
biçimi birer delik mevcuttur418.
Bina cepheleri, doğudaki giriş ünitesi hariç, taşıntılı kütlelerle beraber
tuğla hatıllı moloz taş duvar örgüsünü ve kesme blok taşlarla yapılan köşe
bağlantılarını yansıtır. İrili ufaklı parçalar halindeki moloz taşlarla aralara
serpiştirilmiş kaba yonu taşlar duvar örgüsünün esasını teşkil eder. Cephelerin
orta seviyelerinde moloz örgünün yer yer iki/üç sıra tuğla hatıllarla sınırlandığı,
hatta üst seviyelerin bazı bölümlerinde derzlerine tuğlaların dikey
yerleştirilmesiyle çerçevelendiği de görülebilmektedir. Duvar örgüsünün kalın
derzlere sahip olduğu, ancak muhtelif müdahalelerde çimento harcıyla
yenilendiği mevcut izlerden anlaşılmaktadır. Her cephede, basık kütleye ait
417- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/11 No.’lu dosyada mevcut fotoğraflar,
onarım öncesinde kubbe ve tonoz örtü sistemindeki tuğla örgünün bütünüyle açıkta
bulunduğunu, yer yer toprak tabakasıyla örtüldüğünü ve şimdiki sıvanın 1977 yılı
onarımında yapıldığını göstermektedir; Akok (a.g.m., s.32), kubbelerin esasında
kurşunla örtülü olduğunun anlaşıldığını ifade etmektedir.
418- Akok (a.g.m., s.37), 1951 yılı itibariyle sayıları yirmiyi bulan bacalardan sadece üç
tanesinin ayakta kalabildiğini, her birinin dört köşe plânlı, sivri külahlı olduğunu ve her
kenarında birer duman deliği bulunduğunu belirtmektedir.
326
beden duvarlarının üst kenarlarına yakın konumla yerleştirilmiş, taşıntılı
kütlelerin sağ ve solunda ikişer adet olmak üzere toplam dörder çörten
bulunmaktadır. Çörtenler, ön yüzü düz, altı dışbükey kavisli basit birer
unsurdur (Fotoğraf: 388).
Cephe yüzeyleri genellikle masif görünümlü duvar örgüsünü
yansıtmakla beraber pencere açıklıklarına da sahiptir. Pencereler, farklı boyut
ve biçimde olmak üzere hem basık kütlenin, hem de dershânelere ait
kütlelerin beden duvarlarına açılmıştır. Basık kütledeki pencereler, doğu
cephede dokuz, diğerlerinde onar adettir. Kuzey ve güney cephelerdeki altışar
pencere, dershâne kütlelerinin doğu; batı cephedeki altısı kuzey; doğu
cephedeki beş tanesi giriş ünitesinin güney yanına, diğerleri ise kütlelerin öbür
tarafına sıralanmıştır. Pencereler, alt seviyeye yakın konumla aynı hizada
fakat farklı aralıklarla yerleştirilmiş; çoğunluğu yekpare kesme taş blok
kullanılarak boyuna bir dörtgenin üst ve alt kenarlarının basık yay biçiminde
kavislendirilmesiyle yapılmış oval görünüşlü, oldukça küçük boyutlara sahip
birer açıklıktır419 (Fotoğraf: 388). Sadece güney cephenin doğu kenarındaki
ikisi, biraz daha büyük ve boyuna dikdörtgen biçimindedir420. Dershâne
kütleleri üç yönde de biri alt, diğeri üst seviyede olmak üzere ikişer pencereye
419- Onarım öncesine ait (V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/11 No.’lu dosyada
mevcut) fotoğraflarda doğu cephenin güneyindeki pencerelerin farklı boyutlarda ve
boyuna dikdörtgen biçiminde gelişigüzel yapıldıkları anlaşılmaktadır, halbuki aynı
seviyedeki diğer pencerelerin tamamı küçük oval birer açıklıktan ibarettir, dolayısıyla
yapının daha önceleri farklı amaçlar için kullanıldığı da dikkate alındığında bu
pencerelerin mekânlara daha fazla ışık sağlayabilmek amacıyla sonradan
genişletildiği fakat onarım sırasında eski görünüşüne tekrar kavuşturulduğu
söylenebilir.
420- Bu pencerelerin de esasen diğerleri gibi küçük ebatta olduğu fakat belirlenemeyen
bir dönemde genişletildikleri düşünülebilir.
327
sahiptir. Ana cephedeki pencereler aynı aksı paylaşarak, yan cephedekiler ise
üsttekiler aksta, alttakiler ana cephelere doğru biraz kaydırılarak
yerleştirilmiştir. Bu pencereler daha büyük boyutlarda ve farklı görünüşlere
sahiptir. Üstteki pencereler, tuğla ile örülmüş yarım daire kemerli birer
açıklıktır421 ve her birine alçı şebeke yerleştirilmiştir. Alt seviyedeki pencereler,
üsttekilerden daha büyük ölçülere sahip olduğu gibi görünüşleri itibariyle de
cephelerin masif etkisini kısmen gidermektedir. Her biri, düzgün kesme
taşlarla örülen, yüzeysel derinlikteki boyuna dikdörtgen bir çerçeve içerisine
yerleştirilmiş ve profilli silmelerle kuşatılmış dikdörtgen birer açıklıktır. Lentoları
yekpare blok taştandır ve yukarısına beyaz-kahverengi kesme taşlar
kullanılarak sivri kemerli birer alınlık yapılmıştır (Fotoğraf: 389). Çubuk
demirlerden hazırlanmış şebekeleri vardır. Eşit aralıklarla yatay ve düşey sıralı
kalın çubuk demirlerle kare biçimi gözlerden oluşan şebekelerin düğüm
noktaları prizmatik lokmalarla bağlanmıştır, kuzey cephedeki pencere
şebekesi ince çubuk demirlerle yapıldığından farklılık gösterir. Batı ve
güneydeki dershâne kütlelerinin yan duvar pencere açıklıkları, ana akstakilerle
aynı görünüşte yapılmıştır, fakat dikdörtgen çerçeve ve sivri kemerli alınlıkları
yoktur (Fotoğraf: 390). Kuzey cephedeki dershânenin yan pencereleri ise
bunlardan farklı olarak basık kütle beden duvarlarındakilerle benzer özelliklere
sahip küçük birer açıklık şeklindedir.
421- Demiralp (a.g.e., s.63), üst seviyedeki pencerelerin ilk halinde sivri kemerli
yapıldıklarını fakat onarımlar sonucunda bugünkü şekle dönüştürüldüğünü kabul eder,
ancak eski bir fotoğrafta (Ayverdi, a.g.e., s.192, R.322), batı cephedeki pencerenin
1977 yılı onarımı öncesinde de muntazam bir tuğla örgü ile yarım daire kemerli
olduğu görülmektedir.
328
Medresenin doğu cephesindeki giriş ünitesi, taşıntılı kütle ve üzerinde
yükselen saat kulesiyle binaya ilk bakışta dikkati çeken bir eyvan niteliğindedir
(Fotoğraf: 391). Giriş mekânının üzerinde daha önceleri ikinci bir katın
bulunduğu bilinmektedir, ancak 1866 yılı onarımında Amasya Mutasarrıfı Şair
Ziya Paşa tarafından kubbesi yıktırılarak yerine şimdiki saat kulesi
oturtulmuştur422. Örtüsü hariç alt yapısı halen mevcut bu mekânın Akok’un
çizdiği plân ve kesitler423 de dikkate alındığında, dışta esasen kare bir
şemanın kuzeybatı ile güneybatı köşelerinin pahlanmasıyla elde edilen altı
kenarlı, içte ise sekizgen plânlı olduğu ve kubbeyle örtülerek girişinin
güneybatı cephesine açıldığı, ayrıca doğu ve batı kenarlarında birer pencere
açıklığı, diğer kenarlarında da dikdörtgen plânla girintili birer dolap nişinin yer
aldığı anlaşılmaktadır. Mevcut durum itibariyle duvar örgüsü, basık
kütledekiyle benzer özelliklere sahiptir ve aynı tarz saçakla sınırlandırılmıştır
(Fotoğraf: 392). İç mekândaki sekizgen plân, kuleye çıkabilmek amacıyla doğu
kenara hazırlanan geniş bir döner merdiven kütlesi nedeniyle asıl halinden
uzaklaştırılmıştır. Kapı açıklığı ile kuzeybatı kenardaki dolap nişi halen
mevcuttur. Yarım daire kemerli olduğu belirlenebilen pencere açıklıkları ve
dolaplar örülerek kapatılmıştır (Fotoğraf: 393).
Saat kulesi, tuğla ve ahşap malzeme kullanılarak örülmüştür. Üç
kademeli bir kaide üzerinde tuğla örgülü silindirik gövde yükselir. Gövde yukarı
doğru daralır ve keskin hatlı üç bilezikle dörde ayrılarak bunları dik doğrultuda
kesen eş aralıklı dört adet payandayla desteklenmiştir. Gövdenin üst kısmı
ince çubuk demirlerden hazırlanmış korkuluğa sahip bir şerefe biçiminde
422- Saat kulesinin inşasıyla ilgili bkz., tezimizin 410. dipnotu.
423- Akok, a.g.m., s.30, 31.
329
düzenlenerek üzerine saatin yer aldığı, petek niteliğindeki sekizgen plânlı
ahşap konstrüksiyon oturtulmuştur (Fotoğraf: 394).
Giriş eyvanının önüne arazinin meylinden dolayı on basamaklı bir
merdiven hazırlanmıştır. Cephesi, sivri kemerli büyük bir açıklıkla boyuna
dikdörtgen biçiminde düzenlenerek düz bordür ve silmelerle kuşatılmıştır
(Fotoğraf: 391). Cephenin dış bordürü yanlarda dar, yukarda ise daha enli düz
bir yüzeye sahiptir ve içeri doğru sırasıyla içbükey kavisli bir silme, enli düz bir
bordür, pahlı bir silme, düz bir bordür ve içbükey kesitli silme kademelerinden
sonra düz yüzeyli kemer cephesine geçilmiştir. Tepelik kısmındaki enli bordür
bir sıra palmet-lotus kabartmasıyla süslenmiştir (Fotoğraf: 395). Kemer
açıklığının hemen yukarısına beyaz mermerden hazırlanmış, yatay bir sıra
halinde inşa kitabesi yerleştirilmiştir. Kitabe levhası, ortadaki daha geniş üç
panodan ibarettir ve harfler yüzeyden etrafı oyulmak suretiyle kabartılarak düz
satıhlı ince bordürlerle çerçevelenmiştir (Fotoğraf: 396-398). Ortadaki
panonun kısa kenarları, üzengisi “S” kıvrımlı kaş kemer şeklinde
kavislendirilmiştir. Cephe muntazam bir işçilik sergiler. Kemeri üç yönden
kuşatan çerçevelerde kahverengi düzgün kesme taş kullanılmıştır. Kemer,
yine kahverengi kesme taş ve beyaz mermerin dönüşümlü yerleştirilmesiyle
örülerek, “S” kıvrımlı yatay profillerle kademelendirilen üzengi konsollarına
oturtulmuştur. Kemer köşeliklerinde bir sıra beyaz mermer, bir sıra kırmızı
kesme taşla oluşturulmuş alternatif örgü görülmektedir.
330
Giriş mekânı424 kare plânlı, düz tavan örtülü bir eyvan biçimindedir.
Eyvanın kuzey ve güney duvarlarında, dikdörtgen plânla girintili, sivri kemerli
büyükçe birer niş bulunur. Üzengi hatları “S” kıvrımlı yatay profillerle
vurgulanan nişler düz, içbükey kesitli ve kaval silmelerle boyuna dikdörtgen
biçiminde çerçevelenmiştir. Kemerler, kırmızı ve beyaz iki renkli mermerle,
diğer yüzeyleri kahverengi düzgün kesme taşlarla örülmüştür. Mekânın tuğla
örgülü tavan yüzeyine alçı ile geometrik süsleme yapılmıştır425. Süslemenin
esasını sekiz kollu yıldızlar ve aralarında oluşan sekizgenlerle beş kollu küçük
yıldızlar meydana getirir(Fotoğraf: 399). Zemin mavi, şekiller kırmızı renklerle
boyalıdır. Eyvanın batı kenarında beyaz mermerden yapılmış, avluyla
bağlantılı portal yer almaktadır (Fotoğraf: 400). Portal, batı kenarının bütün
yüzünü kapsayan büyük bir niş şeklinde düzenlenerek düz ve içbükey kesitli
silmelerle kuşatılmıştır. Niş kavsarası ondört sıra mukarnasla
hareketlendirilmiş ve her bir mukarnas sırası kahve, mavi, yeşil, sarı, kırmızı
renkler kullanılarak boyanmıştır. Nişin iki yanında simetrik bir düzenle dört
kenarlı birer mihrabiye mevcuttur (Fotoğraf: 401). Mihrabiyeler, beş sıra
mukarnaslı birer kavsaraya sahiptir ve esas yüzeye göre kademelenerek
girinti yapan düz silmelerle çerçevelenmiştir. Mihrabiyelerin altında,
kahverengi düzgün kesme taşlardan hazırlanmış, dekoratif kemer biçimi
açıklığa sahip, ince profillerle çerçevelenen küçük birer niş mevcuttur. Kapı
açıklığı her iki yüzdeki de segment kemerli olmak üzere çift sövelidir. Dış
yüzde söveler, alternatif sıralı beyaz mermer ve kahverengi kesme taşlarla,
424- Bu ünite hakkında ayrıca bkz., Demiriz, a.g.e., s.621; Ş. Çakmak, Erken Dönem
Osmanlı Mimarîsinde Taçkapılar (1300-1500), Ankara 2001, s.116; çizim için bkz.,
Akok, a.g.m., s.35.
425- Alçı süslemeler 1866 yılı onarımında yapılmış olmalıdır.
331
kemer ise aynı düzendeki taşların silindirik profiller halinde birbirine
geçirilmesiyle örülmüştür, ancak beyaz mermerden kesilmiş kilit taşının
hemen iki yanındaki taşlar kırmızıdır. Ayrıca üzengi taşları, üç sıra mukarnaslı
konsol şeklinde kısmen taşıntılıdır. Kapı açıklığına yerleştirilen bir çift kanat,
ahşap malzeme ile aslı taklit edilerek yapılmıştır426. Esas kapı kanatları
Ankara Etnografya Müzesi’nde427 korunmaktadır (Fotoğraf: 402). Kanatlar,
ceviz ağacından çakma tekniğiyle yapılarak428 esas itibariyle simetrik
görünüşlü üçer pano halinde düzenlenmiş (Çizim: 41) ve bütün yüzeyi
geometrik, bitkisel süslemelerle işlenmiş, bir kısmı da yazı levhası olarak
değerlendirilmiştir. Her bir kanat, düz yüzeyli ince bir bordürle
çerçevelenmiştir. Kanatları üç yönden kuşatan ikinci bir bordür üst kısımda
birbiriyle birleşerek basık kemer teşkil eder. Bu çerçeve içerisinde yatay
426- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/11 No.’lu dosyada mevcut 20.01.1998
tarihli bir belgede Merzifon müftülüğünce asıl kapı kanatlarının bir kopyasının
yapılarak yerine takılmak istendiği ve V.G.M. tarafından da uygun bulunduğu
belirtilmektedir. Tezimizle ilgili incelemelerde bulunmak üzere belirli aralıklarla
yaptığımız ziyaretler sırasında söz konusu kapı kanatlarının 2000 yılı içerisinde
takıldığını öğrendik.
427- Kapı kanatları, Ankara Etnografya Müzesi, 13000 No’lu envanter kaydından
anlaşıldığına göre 16.05.1943 tarihinde müzeye getirilmiştir.
428- Kapı kanatları, R. Bozer tarafından çizimler ve fotoğraflar eşliğinde ayrıntılarıyla
tanıtılmıştır, bkz., Bozer, a.g.t., s.217-220 ve ilgili resim, şekil levhaları; aynı yazar,
“Kemerli Şemaya Sahip Selçuklu Devri Ahşap Kapı Kanatları”, 9. Milletlerarası Türk
Sanatları Kongresi, 1.C., Ankara 1995, s.407-421(411-412); aynı yazar, “Amasya ve
Çevresinde Erken Osmanlı Dönemine Ait Üç Ahşap Kapı”, Osmanlı, C.11, Ankara
1999, s.285-293(s.285-287); bu kapı kanatları hakkında bilgi veren diğer yayınlar için
bkz., Ayverdi, a.g.e., s.187; Demiriz, a.g.e., s.621-622; A. Ersoy, a.g.e., s.17-18; B.
Ögel ise kapı kanatlarını Merzifon Çelebi Sultan Mehmet Türbesi Kapısı diye tanıtır,
bkz., B. Ögel, “Selçuk Devri Anadolu Ağaç İşçiliği Hakkında Notlar”, Yıllık Araştırmalar
Dergisi, I, Ankara 1957, s.199-235 (s.218)., ancak Çelebi Sultan Mehmed’in
Merzifon’da bir türbesi bulunmamaktadır.
332
konumlu ikişer kayıt kullanılarak, üstteki basık kemerli, alttaki enine, ortadaki
ise boyuna dikdörtgen şeklinde üç pano elde edilmiş ve çerçeve ile kayıt
dışındaki bütün yüzeyler, yuvarlak satıhlı oyma, kakma, çakma ve kabartmalı
kündekârî teknikleri429 uygulanmak suretiyle bezenmiştir. Üstteki panoyu
kuşatan kemerli bordürlerde celî sülüs hatlı hadîs-i şerîf yer alır430. Kemer
köşelikleri ve yazı bordürünün ortasında kalan küçük panolar rumîlerle
dolgulanmıştır. Ortadaki pano esasen oniki kollu yıldızlardan meydana gelen
geometrik bir kompozisyonun aralarına işlenmiş rumî ve palmet motifleriyle
süslenmiştir. Üçüncü panolar da yine aynı tarz bitkisel bezemeye sahiptir.
İç ve dış söveler arasındaki duvar boşluğu kemer/tonoz örtü sistemine
sahiptir ve bunun iki yanındaki segment kemerli birer kapı açıklığından duvar
kütlesi içine hazırlanmış, üst katla irtibatlı, taş basamaklı birer merdiven
dehlizine geçilir. Avluyla bağlantılı iç yüzdeki kemer açıklığı bütünüyle
kahverengi düzgün kesme taş örgülüdür, ayrıca sövelerin avluya bakan
köşeleri pahlanmıştır (Fotoğraf: 403).
Avlu, kare plânlıdır ve simetrik bir görünüşe sahiptir (Fotoğraf: 404).
Ortasında yer alan dairevi plânlı, kısa boylu havuz 1977 yılı onarımında
yapılmakla birlikte, daha önceki haliyle poligonal plânlı, prizmal gövdeli bir
havuzun bulunduğu431 bilinmektedir. Halen düzgün kesme blok taşlarla kaplı
429- Bozer, a.g.t., s.217.
430- Yazılar için bkz., Ayverdi, a.g.e., s.187; Tüfekçioğlu, a.g.e., s.125.
431- Gabriel’in (a.g.e., Planche XIX, 2) yayınladığı eski bir fotoğrafta avlunun ortasında
yer alan havuzun yarısı görülebilmektedir; Akok (a.g.m., 35) ise 1951 yılında yapıyı
ziyaretinde havuzun bulunmadığını ancak edindiği bilgilere göre sekizgen plânlı bir
havuzdan bahsedildiğini ifade etmektedir.
333
zeminde önceleri kaba yonu taş kullanıldığı432 belirlenebilmektedir. Avlu dört
yönde de revaklarla kuşatılmıştır. Revaklar, her cephede avlu seviyesine göre
bir basamak yüksekliğindeki zemin üzerine üçer göz sivri kemerle
hazırlanmıştır. Ana aks hizasındaki revak gözleri, giriş ünitesi ve dershânelere
paralel biçimde diğerlerinden daha geniş ve yüksektir. Bu nedenle hepsi de
avluya dik sivri beşik tonoz örtülü ayrı birer eyvan niteliğindedir (Fotoğraf:
404). Kemerler avlu cephesinde, altı pahlı kesilen üzengilere sahip, köşelerde
“L”, aralarda kare kesitli ayaklara, geri plânda ise hücre duvar örgüsünden
ibaret üzengilere oturur. Ayaklarla hücre duvarları arasında uzanan kemerler
diğerlerinden farklı olarak segment biçimindedir, ayrıca ayakları birbirine
bağlayan kemerler, her bir revak sırası boyunca baştan başa örtülen sivri
beşik tonozların karnına doğru genişletilerek penetrasyon yapılmıştır
(Fotoğraf: 405). Her bir ayağın avluya yönelen köşeleri üzengi seviyesine
kadar pahlanmıştır. Avlu cephesi ayaklarla beraber tamamen düzgün kesme
taş kaplamalıdır. Kemer alınları cephe yüzeyine göre biraz içerlektir. Batı
kenardaki revak gözlerinden iki uçtakinin kemer alınlarında hafifçe kazınmak
suretiyle bir düz, bir ters işlenmiş “∏” biçimi geometrik birer süsleme görülür,
diğerleri ise beyaz ve kahve olmak üzere iki renkli taş işçiliği yansıtır (Fotoğraf:
406). Cepheler, alt yüzü pahlı bir şerit halinde taşırılan saçak profiliyle
sınırlandırılmıştır. Revakların gerisindeki mekânlar simetrik bir düzenle
sıralanır. Doğudaki giriş açıklığı hariç, ana akslarda yer alan dershânelerin
üçü de kübik ve tek kubbeyle örtülü birer hacimden ibarettir ve hücrelere göre
takriben bir misli daha büyüktür (Fotoğraf: 407). Kubbe geçişleri, kuzeyde
432- Gabriel, a.g.e., Planche XIX, 2; Akok, a.g.m., s.35.
334
pandantif, güneyde prizmatik üçgenlerden müteşekkil bir kuşakla sağlanmıştır
(Fotoğraf: 408). Batıda ise esasen pandantiflerden ibaret köşe geçişlerine düz
yüzeyli üçgen şekli verilerek az girintili, sekizgen bir kasnak görüntüsü elde
edilmiş ve kubbe eteği de prizmatik üçgenlerden oluşan bir kuşakla
süslenmiştir (Fotoğraf: 409). Batıdaki dershâne, ana eyvan biçiminde avluya
yönelmekle birlikte onarım sırasında demir iskeletli camekânla kapatılmıştır.
Kuzey ve güneydeki dershâneler ise kapalı birer mekândır (Fotoğraf: 407).
Hücreler, köşelerdeki hariç avluya paralel kenarları daha uzun ve her biri
yaklaşık eş boyutta dikdörtgen plânla yapılmakla birlikte, köşe hücrelerine ait
kapı açıklıklarına sınırlı köşeleri kısmen pahlanmıştır. Bu mekânlar avluya dik
doğrultuda beşik tonozla örtülmüşlerdir. Köşe hücreleri ise kare plânlı, kübik
gövdeli ve tek kubbeyle örtülü küçük birer hacimdir. Kubbelerine geniş çaplı
birer aydınlatma deliği açılarak, geçişleri kuşaklar halindeki Türk üçgenleriyle
sağlanmıştır (Fotoğraf: 410). Mekânların her biri, köşedekiler hariç birer kapı
ve en az birer pencere ile revaka açılır (Fotoğraf: 405). Kapı ve pencereler,
yüzeysel derinlikte birer niş içerisine yerleştirilmiş, yarım daire kemerli boyuna
dikdörtgen biçimi birer açıklıktır. Kapalı dershâne mekânları, akslarına
yerleştirilmiş birer kapı ile iki yanlarına açılmış birer pencereye sahiptir. Ayrıca
hücrelerden farklı olarak kapıyla aynı aksı paylaşmak üzere üst seviyelerinde
yarım daire kemerli birer pencere açıklığı daha vardır (Fotoğraf: 407).
Hücrelerden yalnızca kapalı dershânelerin iki yanındaki ile giriş ünitesinin
güneyindeki ikişer pencereye sahiptir. Bu pencereler yine kapı açıklıklarının
her iki yanında yer alır. Tek pencereye sahip olanlardan batı cephedekiler,
birbirini sınırlayan ara duvarlara bitişik konumda yerleştirilmiştir. Kuzey
cephedekilerde giriş istikametine göre batı kenardakinde kapının sağında,
335
doğu kenardakinde ise solunda yer almaktadır. Güney ve doğu cephedekiler,
batı ve kuzeydekilerin tam bir simetrisidir. Köşedeki hücreler, sadece revaktan
mekâna doğru diyagonal yerleştirilmiş, düz tavanlı uzun bir dehliz biçiminde
birer kapı açıklığına sahiptir (Fotoğraf: 411). Mekânların iç cephelerindeki
pencere açıklıkları dıştaki düzeni yansıtmakla beraber, hücrelere ait
pencereler mekâna doğru genişleyen mazgal biçimindedir. Ayrıca batı eyvan
kuzey ve güney duvarlarının alt seviyesindeki pencereler dıştaki dikdörtgen
görünüşünün tersine yarım daire kemerlidir. Güneybatı köşe hücresinde
herhangi bir pencere açıklığı mevcut değildir. Hücreler, giriş ünitesinin
kuzeyindeki433 hariç ocak ve dolap nişlerine de sahiptir. Dershânelerde ise
yalnızca dolap nişleri mevcuttur (Fotoğraf: 408-409). Ocaklar, hücrelerin dış
cephelerini oluşturan beden duvarlarına cephe aksları ortalanarak
yerleştirilmiştir. Hepsi de kemerleri deforme olmuş basit birer niş
görünümündedir. Üst kısımlarında yüzeyden hafifçe taşkın düz yüzeyli birer
korniş mevcuttur. Dolap nişleri herhangi bir özelliği bulunmayan kare
biçimindedir (Fotoğraf: 412). Güneybatı ve güneydoğu köşe ile giriş ünitesinin
güneyindeki hücrelerde birer diğerlerinde ikişer dolap bulunmaktadır.
Güneybatı köşe hücresinin dolap nişi kuzey duvarında yer almakla birlikte,
kırılmış ve bitişiğindeki hücre ile bağlantılı küçük bir kapı haline
dönüştürülmüştür. Güneydoğu köşedeki hücrenin dolabı batı kenar
ortasındadır. Giriş ünitesinin güneyinde yer alan hücreye ait dolap nişi güney
duvarına yapılmıştır. İkişer dolap nişi bulunan hücrelerde köşedekiler hariç
hepsi de uzun kenarlarının ortalarına yerleştirilmiştir. Kuzeydoğu köşe
433- Akok (a.g.m., s.31), onarım çalışmaları sırasında bu hücrede sondaj yapıldığını ve
helâ-temizlik işlerinde kullanıldığının anlaşıldığını ifade etmektedir.
336
hücresinde doğu ve batı duvarlarda, kuzeybatı köşe hücresinde kuzey ve
güney duvarlardadır. Batı ve güney dershânelerde bitişiğindeki hücrelerle sırt
sırta olmak üzere karşılıklı birer dolap nişi mevcuttur. Kuzey dershânede ise
ikisi batı duvarında biri doğu duvarında üç adet dolap görülmektedir.
Mekânlarda örtü sistemleri ve duvarlar düz sıvalı yüzeyler halindedir ve bir
kısmı beyaz badanalı bir kısmı ise farklı renklerde boyanmıştır. Bazı mekânlar,
muhtelif zamanlarda yapılmış tadilat ve ilaveler sonucu aslî görünüşünden
uzaklaştırılmıştır. Güneybatı köşe hücresi, tuğla örgülü ince duvarlarla helaya
dönüştürülmüştür (Fotoğraf: 413). Güney duvarındaki ocak örülerek
kapatılmıştır. Kuzeyindeki hücre yine sonradan örülen duvarlarla banyo haline
getirilmiştir. Bunun kuzeyindeki hücre ise mutfak olarak kullanılmış ve kuzey
duvarındaki dolap nişi kırılarak ana eyvanla bağlantı sağlanmıştır.
337
3- TÜRBELER
a) Künbet Hatun434 Türbesi
Çizim No: 42-43
Fotoğraf No: 414-416
İnceleme Tarihi: 22.07.2001, 20.04.2002
Sanayi Mahallesi’nde küçük bir tepe üzerine yerleştirilen eserin batı
yanında kendi adını verdiği cadde, kuzeydoğusunda ise Kırklar Caddesi
uzanır435 (Fotoğraf: 414).
Kitabesi bulunmamakla birlikte, 14. yüzyıl sonu veya 15. yüzyıl
başlarına tarihlendirebileceğimiz yapının inşa tarihiyle ilgili bazı görüşler
mevcuttur436.
434- Yapı, halk tarafından ve yayınlanmış (Erken, a.g.e., s.318-319; Bayram,
“Merzifon’da Bilinmeyen...”, s.1355-1361) bilgilerde “Künbet Hatun Türbesi” diye
anılmaktadır. Yaptığımız araştırmalarda türbeye adını veren medfun kişinin kimliğini
öğrenebileceğimiz herhangi bir yazılı belgeye ulaşamadık; ancak başka bir yayında
(Uygun, a.g.e., s.28) Selçuk hanedanından Zeynep Hatun adında bir kadının medfun
olduğu ileri sürülerek, dipnotunda “…Hakikaten künbette yatan kadının adı Zeynep ise
de Selçuk hanedanından olduğu rivayetten başka bir şey olmasa gerek…”
denilmektedir, fakat bu bilginin de gerçeği ne ölçüde yansıttığını bilemiyoruz.
435- Türbe, Ankara-Samsun Karayolu’nun Merzifon’a bağlandığı ana kavşağın takriben
200 m. güneyinde yer almaktadır.
436- Erken (a.g.e., s.318), herhangi bir belge veya özelliğe değinmeden yapının 13.
yüzyıl sonu ile 14. yüzyıl başları arasında inşa edildiğini ifade etmektedir; Bayram,
a.g.m., s.1357’de türbenin yayınlanmış eski bir fotoğrafına (Uygun, a.g.e., s.28)
istinaden mimarî özelliklerinden hareketle 14. yüzyıl son çeyreği ile 15. yüzyıl ortaları
arasındaki bir zaman dilimine tarihlendirmekte, ancak s.1361’de Künbet Hatun’un
Merzifon’da pek çok eser meydana getiren Osmanlı hanedanından (Çelebi Mehmed
veya Sultan II.Murad) birinin yakını olması halinde türbenin de bunların inşa ettirdiği
eserlere yakın bir yerde olması gerektiğini ileri sürerek daha önceki bir dönemde ve
muhtemelen 14. yüzyıl sonlarında inşa edilmiş olabileceğini belirtmektedir. Yapının
kütlesi günümüze ulaşamamakla birlikte eski bir fotoğrafında (Uygun, a.g.e., s.28)
sağlam vaziyeti ile görülebilen mimarî özelliklerini esas aldığımızda Erken’in belirttiği
338
Türbe, 20. yüzyıl ortalarına kadar sağlam durumda iken 1943
depreminde yıkılmış437 ve günümüze sadece dört adet ayağa ait küçük birer
bölüm ile sembolik lahit kaidesi ulaşabilmiştir (Çizim: 42).
Yayınlanan eski bir fotoğrafta, kare bir plânla köşelere yerleştirilen “L”
kesitli dört adet ayağın taşıdığı sivri kemer açıklıklı baldaken bir kuruluşa
sahip olduğu ve sekizgen prizmal bir kasnak üzerine oturan tek kubbe ile
örtüldüğü açıkça görülmekle beraber, üç sıra tuğla, bir sıra düzgün kesme
taşın alternatif dizisiyle inşa edildiği, kubbenin alaturka kiremitlerle kaplı
olduğu, kemerlerin cephe yüzeyine göre biraz içerlek örüldüğü ve ahşap
gergilerle birbirine bağlandığı da belirlenebilmektedir(Fotoğraf:415, Çizim:43).
Türbeden günümüze ulaşabilen ayaklara ait bölümler, birkaç sıra
kesme taştan ibarettir ve dış yüzleri hariç, çimento harcı ile sıvanmış
vaziyettedir. Sembolik lahit kaidesi, doğu-batı yönünde dikdörtgen prizmal
gövdelidir ve esasen düzgün kesme taş örgüye sahip olmakla birlikte yan
yüzlerinin tahrip olması üzerine tuğla malzeme ile dolgulandığı görülür
(Fotoğraf: 416). Ayrıca kaidenin üzerinde vaktiyle yer aldığı bilinen mermer
lahit438, 2000’li yılların başında kaybolmuştur.
Türbenin doğu yanında 1915’te şehit edilen Trabzonlu Ömer Efendi’ye
ait olduğu anlaşılan bir mezar daha mevcuttur.
tarihin oldukça erken bir döneme rastladığını ve Bayram’ın tarihlendirmesinin daha
doğru olduğunu düşünmekteyiz.
437- Bayram, a.g.m., s.1356; ayrıca araştırma sırasında görüştüğümüz yörenin yaşlı
kişileri de türbenin 1943 Erzincan depremi sırasında yıkıldığını şifahi olarak ifade
etmişlerdir, kendilerine şükranlarımı sunarım.
438- Fotoğraf için bkz., Uygun, a.g.e., s.28; Erken, a.g.e., s.319; Bayram, a.g.m., Levha:
377-379; aynı yazar, “Merzifon Ulu…”, s.73.
339
b) Piri Baba Türbesi
Çizim No: 44
Fotoğraf No: 417-428
İnceleme Tarihi: 14.07.2001, 16.04.2002
Nusratiye Mahallesi’nde, şehre hakim konumla güneye meyilli bir
araziye yerleştirilen eserin439 kuzeydoğusunda Piri Baba Caddesi, doğusunda
ismini belirleyemediğimiz bir ara sokak uzanır (Fotoğraf: 417); güneybatı
yanında ise Piri Baba Camii yer alır.
Kitabesi bulunmamakla birlikte, Piri Baba’nın440 yaşadığı dönem dikkate
alınarak 15. yüzyıl ikinci yarısında inşa edildiğine dair bilgiler mevcuttur441;
nitekim yapının plân şeması ve diğer mimarî özellikleri de aynı yüzyıla işaret
439- Türbe, Merzifon imar plânına göre, 20 M.II-III Pafta, 136 Ada ve 15 Parseldedir.
440- Bazı yayınlarda Piri Baba’nın Horasan’dan geldiği ve Ahmet Yesevî’nin
müridlerinden olduğu ileri sürülerek hayatı ve menkıbeleri hakkında farklı bilgiler
verilmektedir, bkz., Evliya Çelebi, a.g.e., s.206-208; M. Şükrü, Orta Anadolu’da Bir
Dolaşma, Ankara 1934, s.47; F. Köprülü, Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar (2.
Baskı), Ankara 1966, s.46; H. Tanyu, Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri,
Ankara 1967, s.166; V.C. Aşkun, Piri Baba, Sivas 1947; Anonim, Merzifon Guide...,
s.39; hurufat kayıtlarında ise Hızır Baba adıyla “a’za-yı kiramdan kutb’ül-arifîn”
şeklinde bahsedilmektedir, bkz., Eken, a.g.m., s.352.
441- H. Hüsameddin, Horasan’lı Piri Baba’nın H.868/M.1464 yılında (Hicrî 868, Milâdî
1463 senesine tekabül etmektedir, krşl., Unat, a.g.e., s.58) bir zaviye yaptırarak
vakıflarını tanzim ettiğini yazar, bkz., H. Hüsameddin, a.g.e., s.326-327; S. Faroqhi,
Piri Baba ve menkıbesi hakkında hazırladığı kapsamlı bir çalışma ile 15. yüzyıl ikinci
yarısında yaşadığını, Bektaşiliğe bağlı olduğunu ve ölümü üzerine türbesinin
Şamlıoğlu Hoca İbrahim tarafından yaptırıldığına dair bilgiler bulunduğunu belirtir,
bkz., Faroqhi, “The Life Story of An Urban Saint in The Ottoman Empire: Piri Baba of
Merzifon”, İ.Ü.Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi (Ord.Prof.İ.Hakkı Uzunçarşılı Hâtıra
Sayısı), S.32, İstanbul 1979, s.653-678(s.659, 663, 665, v.d.).
340
etmektedir; ayrıca Piri Baba’nın bu mevkide bir zaviye/tekke yaptırdığı442 fakat
günümüze ulaşamadığı anlaşılmaktadır.
Plân bakımından asıl halini koruyan yapı, 20. yüzyıl başlarında büyük
bir onarım geçirmesine rağmen 1977 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü
tarafından tekrar onarılarak443 günümüzdeki halini almıştır.
Türbe, alt katı cenazelik444 olmak üzere fevkâni bir kuruluşla inşa
edilmiş kare plânlı, kübik gövdeye sahiptir ve güney yanındaki giriş mekânı ile
birlikte kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânla uzanır (Çizim: 44).
Eserin kübik kütlesi üst köşelerde pahlanarak sekizgen prizmal bir kasnak
teşkil edilmiş ve tek kubbe ile örtü sistemi sağlanmıştır. Giriş mekânı, doğu-
batı yönünde dikdörtgen plâna sahip sivri kemerli bir çift açıklıkla güneye
yönelen iki bölümlü revak şeklinde düzenlenmiş ve örtü sistemi itibariyle eş
büyüklükte iki bölüme ayrılarak bunlardan doğudaki kubbe, batıdaki ise düz
442- Zaviye 1515 yılına ait tapu tahrir defterinde “Zâviye-i Pîrî Baba der Merzifon”
şeklinde kayıtlıdır, bkz., Çolak, a.g.t., s.32; hurufat defterlerindeki kayıtlardan Bektâşi
tekkesi olduğu anlaşılmakla birlikte Hızır Baba veya Pir Baba Zaviyesi adıyla
geçmektedir, bkz., Eken, a.g.m., s.352; Piri Baba Zaviyesi hakkında ayrıca bkz.,
Evliya Çelebi, a.g.e., s.206; H. Hüsameddin, a.g.e., s.327; Faroqhi, a.g.m., s.659-660;
Bayram; “Merzifon Ulu...”, s.77; Anonim, Merzifon Guide…, s.39; B.O.A., Cevdet
Evkaf, Sıra No:2040, Ev.109, 23.Z.1119; aynı defter, Sıra No:2533, Ev.122,
29.R.1180; aynı defter, Sıra No:19185, s.1891, 18.M.1123; aynı defter, Sıra
No:28154, s.2479, 27.Ş.1192; ayrıca 1766 yılına ait bir kayıtta (B.O.A., Cevdet Evkaf,
Sıra No:2533, Ev.122, 29.R.1180) zâviyedârı Derviş Ali’nin dikkatsizliği yüzünden
hasar gördüğü ve yerine Derviş Mehmed’in tayin edildiği, 1780 yılına ait diğer bir
kayıtta ise (B.O.A., Cevdet Evkaf, Sıra No:32169, s.2700, S.1195) zâviyedârı Derviş
Mehmed tarafından tamir edildiği belirtilmektedir.
443- Erken, a.g.e., s.334.
444- Türbenin fevkani kuruluşundan başka cenazeliğe sahip olduğunu gösteren herhangi
bir açıklık halen görülememekle birlikte, bazı yayınlarda cenazeliğinin bulunduğu
belirtilmektedir, bkz., Erken, a.g.e., s.334; Bayram, a.g.m., s.77; M. Doğanbaş,
Kültürel ve Sanatsal Boyutuyla Amasya, Amasya 2003, s.171.
341
tavanla örtülmüştür. Giriş mekânına açılan kapısı yapı aksına göre biraz
batıya yerleştirilmiştir.
Binanın doğu cephesi güneye meyilli sokak kenarına oturmakla birlikte
kuzey, güney ve batı yönlerde kabaca “U” şemaya sahip büyük bir avlu
içerisinde yer almaktadır (Fotoğraf: 418). Avlu duvarları daha önceki halinde
kerpiç malzemeli iken 1977 onarımı sırasında bütünüyle yıkılarak moloz
taşlarla yeniden yapılmıştır445. Avlunun güney bölümü diğerlerinden daha
küçük boyutludur ve hazire olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Kuzey, batı
yanı ağaçlarla dolu bir bahçeden ibarettir ve kuzey bölümüne mutfak işlevinde
kullanılan küçük bir müştemilat yapılmıştır. Avlunun batı duvarında cephe
aksına göre biraz güneye kaydırılmış konumla, doğu duvarında da eserin
güneydoğu köşesine bitişik olmak üzere birer kapı açıklığı mevcuttur.
İnşa malzemesi, az miktarda düzgün kesme taş ile tuğla, çoğunlukla
moloz taştır. Beden duvarları moloz taşlarla örülmüştür. Kubbeler, geçiş
elemanları, kemerler ve saçaklarda tamamen tuğla, revak ayaklarında ise
düzgün kesme taş ve tuğla beraber kullanılmıştır. Örtü sistemi kurşun
levhalarla kaplıdır.
Cepheler, giriş mekânının bulunduğu güneydeki hariç üç kademeli bir
görünüş sergiler. Beden duvarlarından ibaret ilk kademe, kübik kütlenin üst
köşelerde pahlanarak kasnak elde edilmesi ile ortaya çıkmış üçgen şeklindeki
çatı yüzeylerine ait saçak frizleriyle sınırlıdır. Bir sıra düz, bir sıra testere dişi
biçimindeki tuğla dizilerinden oluşan saçakların kuzeydoğu ve kuzeybatı
köşelere ait bölümleri diğerlerinin hizasına göre biraz daha düşük seviyededir.
445- Bu bilgiler sayın Münir Yeriçer’den alınmıştır, kendisine teşekkürlerimi sunarım.
342
İkinci kademe, bunlar arasında yükselen sekizgen prizmal kasnaktır ve üst
kenarlarını çepeçevre dolanan bir sıra testere dişi, bir sıra düz tuğla sırasının
iki kere tekrarından müteşekkil kademelerle dışa taşıntılı saçak kornişi
tarafından sınırlandırılmıştır. Üçüncü kademeyi tek kubbeli örtü sistemi
meydana getirir (Fotoğraf: 418).
Cepheler, irili ufaklı moloz taşlarla örülen masif duvarlardan ibarettir446
ve biri doğu, diğeri batı cephede iki adet pencere açıklığına sahiptir.
Pencereler, kasnak yüzeyine aksı ile ortalanarak yerleştirilmiş, eş boyutta sivri
kemerli birer açıklıktır. Kemerleri tuğla, diğer kenarları moloz taşlarla örülmüş
ve üzengi hizasından itibaren her kemerin çevresi bir sıra tuğla ile
sınırlandırılmıştır. Pencere açıklıklarına onarım öncesi yerleştirildiği anlaşılan,
geç dönemlere ait demir şebekeler, uçları yan kenarlara saplanan yatay
konumlu enli iki levha demir üzerine aynı kalınlıktaki düşey sıralı levhaların
eşit aralıklarla kaynaklanmasıyla elde edilmiş basit birer unsurdur.
Giriş mekânı, beden duvarının devamı şeklinde aynı tarz örgüyle
uzanan doğu yanı ile masif karakterli bir görünüşe sahiptir. Güney cephesi, biri
güneybatı köşede olmak üzere iki ayak ve doğu yandaki duvar arasına örülen
teğetli birer sivri kemer kullanılarak iki büyük açıklıkla bir revak şeklinde
düzenlenmiştir (Fotoğraf: 417). Batı yanı da güneybatı köşedeki ayakla beden
duvarına oturtulmuş sivri kemerli bir açıklıktır (Fotoğraf: 418). Bütün kemerler
birbirine kare kesitli ahşap gergilerle bağlanmıştır. Güney cephe beden duvarı
yan cephelere göre nispeten daha yüksektir ve türbe kütlesine ait alt kademeyi
sınırlandıran saçaklarla aynı görünüşte bir saçak frizi ile kuşatılmıştır. Doğu ve
446- Cephe yüzeylerindeki moloz taşların boyutları, derzleri ve duvar örgüsündeki
farklılıklar yapının esaslı bir onarım geçirdiğini ortaya koymaktadır.
343
batı yanı sınırlayan saçaklar ise türbe beden duvarları saçaklarının
devamından ibarettir. Daha önceleri saçakların yukarısında kasnağa kadar
uzanan iki-üç sıra moloz taş dolgusu ile bunun üzerine yerleştirilmiş alaturka
kiremit kaplı beşik çatı bulunduğunu yayınlanan eski bir fotoğraf447
göstermekle birlikte, muhtemelen 20. yüzyıl başlarındaki onarım sırasında
yapılmış bu muhdes kısımların 1977 onarımında ortadan kaldırıldığı
anlaşılmaktadır. Giriş mekânının doğu duvarı aksında, vaktiyle tuğla örgülü
yarım daire kemerli bir pencere açıklığının yer aldığı halen mevcut izlerden
açıkça görülmekle beraber yine önceki onarım döneminde moloz taşlarla
örülerek kapatıldığı tespit edilebilmektedir448 (Fotoğraf: 417).
Binanın görünüşüne hareket kazandıran güney cephesinde kemerler,
hafif taşıntı yapan ön yüzü düz altı pahlı birer başlığa sahip kare kesitli ayaklar
ile doğu yandaki duvar örgüsünden ibaret bir üzengiye bindirilmiştir. Revak
kemerleri tuğla ile örülmüş ve üzengi seviyesinden itibaren dış kenarları bir
sıra tuğla dizisiyle sınırlandırılmıştır. Kemer alınları cephe yüzeyine göre biraz
içerlektir (Fotoğraf: 417). Ayaklarda inşa malzemesi muntazam görünüşlü bir
sıra düzgün kesme taş ve üç sıra tuğladır. Aynı örgü başlıklardan itibaren
doğu kenar ve ortada bir, batı kenarda iki sıra daha devam ettirilmiştir; ayrıca
bu örgünün doğu cephede de kapatılmış pencere açıklığına kadar uzandığı
görülmektedir. Kemerlerin tepe noktası hizasından saçak seviyesine kadar
ulaşan üst kısımda vaktiyle çini süslemeli geniş bir kuşağın yer aldığı küçük bir
447- Erken, a.g.e., s.334.
448- V.G.M. tarafından gerçekleştirilen 1977 yılı onarımı öncesine ait aynı fotoğrafta
(Erken, a.g.e., s.334) pencere açıklığının kapatılmış hali ile şimdiki vaziyette olduğu
görülmekte ve dolayısıyla bu değişikliğin daha önceki onarım döneminde yapıldığı
ortaya çıkmaktadır.
344
bölümü halen mevcut levhalardan anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 419). Süslemenin
esasını alt ve üst kenarları tek renk sırlı dikdörtgen levhalardan oluşan birer
bordürle sınırlandırılmış petek biçimi altıgen çinilerin teşkil ettiği ve saçakların
hemen altındaki bordürde sağlam kalabilen birkaç parçadan da dikdörtgen
levhaların türkuaz oldukları görülebilmektedir. Altıgen levhaların nitelikleri ise
belirlenememekle beraber, dikdörtgen levhalar gibi tek renk sırlı yapıldıkları
düşünülebilir. Bu kompozisyon şeması üst ve alt yanlarda yine yatay bir sıra
tuğla dizisiyle sınırlandırılmıştır. Ortadaki ayağın biraz yukarısında beyaz
mermerden kesilmiş, kitabe levhası görünümünde enine dikdörtgen biçimi düz
yüzeyli büyük bir pano bulunmaktadır. Pano, dört yanda da bir sıra tuğla ile
çerçevelenmiştir. Revakın batı cephesindeki kemer açıklığı güneydekilerle
aynı görünüşe sahiptir. Türbe kütlesinin altında mezar hücresi bulunması
nedeniyle daha yüksek seviyede kalan giriş mekânına çıkabilmek için batı
kemer açıklığı önüne iri bloklar halindeki düzgün kesme taşlardan “L” şemalı
bir merdiven hazırlanmıştır (Fotoğraf: 418). L kollarından kuzeydeki, kemerin
kuzey ayağına dik konumla uzanır ve kare bir sahınlıktan itibaren dik açı ile
kırılarak kemer açıklığına paralel güneye yönelir. Merdivenin büyük bir kısmı
çimento harcı kullanılarak sıvanmıştır; kenarlarındaki yeşil yağlı boyalı çubuk
demirlerden yapılmış basit korkuluk ise tamamiyle yeni bir unsurdur.
Merdivenin doğu kolu cephesinin alt seviyesi sıvanıp üç adet musluk takılmak
suretiyle abdestliğe dönüştürülmüştür.
Giriş mekânı doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır. Örtü sistemi,
revakın orta ayağı ile beden duvarı arasına örülen teğetli bir sivri kemerle eş
boyutlarda, kareye yakın boyuna dikdörtgen biçimi iki bölüme ayrılarak
bunlardan doğudaki kubbe, batıdaki ise düz tavanla örtülmüştür (Fotoğraf:
345
420). Doğu bölümde revak kemerleriyle aynı biçimde fakat daha yüzeysel
görünüşlü birer kemer de giriş mekânının sağır cephelerine yerleştirilmiştir.
Esasen pandantiflerden ibaret köşe geçişleri ikişer üçgen yüzey kullanılarak
az girintili sekizgen bir kasnak görüntüsü elde edilmiş ve kubbe dar bir
kademe ile bu kasnak üzerine oturtulmuştur. Batıdaki bölümde düz tavan
örtüsünün köşelerine bir sıra mukarnaslı kuşak yerleştirildiği görülmektedir.
Örtü sistemine ait kubbe, pandantif ve kemerlerdeki biçim bozuklukları yapılan
onarımlara işaret etmektedir. Duvarlarla birlikte örtü sistemi ve kemer
yüzeyleri düz sıva ile kaplanarak yeşil renkte badana yapılmıştır. Türbe
duvarından ibaret kuzey cephesinde aksa göre simetrik konumlu iki adet
açıklık mevcuttur ve bunlardan batıdaki kapı, doğudaki ise pencere açıklığıdır.
Pencere, yekpare düzgün kesme bloklar halindeki söve taşlarıyla
çerçevelenmiş ve uçları sövelere saplanan demir bir şebeke yerleştirilmiştir.
Şebeke, yatay ve düşey sıralı kalın çubuk demirlerin kare biçimi gözler
oluşturacak şekilde eşit aralıklarla dizilmesinden müteşekkildir ve düğüm
noktalarında prizmatik lokmalar kullanılmıştır. Pencere yüzeysel derinlikte sivri
kemerli bir alınlığa sahiptir. Mekânın doğu duvarı aksında dikdörtgen plânla
girinti yapan, aynalı kemerli bir niş mevcuttur ve daha önceki halinde burada
bir pencere açıklığının bulunduğu anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 421). Giriş
mekânı zemin seviyesi kapı açıklığı hizasından itibaren doğu yanda bir
basamak kadar yükseltilerek seki haline getirilmiştir. Sekinin batı kenarına,
mekânın yarı hizasına kadar uzanan kare kesitli, kalın düz çıtalardan ibaret
sade bir korkuluk yerleştirilmiştir. Korkuluk kuzeyde duvara, güneyde ise kare
kesitli ahşap bir dikmeye uçları yarım palmet biçiminde kesilmiş ince tahta
levhalarla tutturulmuştur. Zemin, dikdörtgen biçimi tuğlalarla kaplanmıştır.
346
Türbe kapısı, yekpare düzgün kesme taş örgülü söveler ve segment
kemerle kuşatılmış bir açıklıktır (Fotoğraf: 422). Kemer beyaz ve yeşil renklere
boyanarak, alternatif sıralı iki renk taş izlenimi yaratılmak istenmiştir. Kapı
kemerinin biraz yukarısına da çok az derinliğe sahip, enine dikdörtgen
biçiminde kenarları pahlı bir niş oluşturularak içerisine her iki yanı dilimli kaş
kemer şeklinde kavislendirilmiş tamir kitabesi yerleştirilmiştir. Kitabe levhası
beyaz mermerdir ve yazılar siyah renkli boya ile yazılmıştır. Levhanın üst
bölümünde tek satır halinde Kelime-i Tevhîd, alt bölümünde ise sağ tarafta
sene 1322 (M.1904), sol tarafta Nakkaş İbrahim yazılıdır. Kitabede belirtilen
1904 yılı yapının 20. yüzyıl başlarında geçirdiği onarımla ilgili olmalıdır.
Kapı açıklığına yerleştirilen kanatlar ahşaptır ve simetrik düzenli bir çift
halinde, yatay konumlu ikişer kayıtla üst ve alttaki birer kare, ortadaki ise
boyuna dikdörtgen biçiminde üç panoya ayrılmış ve bunların her biri geometrik
şekillerle süslenmiştir; ayrıca her iki kanatta da kayıtlar üzerine mıhlanarak
tutturulan madeni süs elemanları da kullanılmıştır. Üstteki panolar, profilli ince
çıtaların kare çerçeve oluşturacak biçimde iç içe sıralanmasından ibarettir ve
her bir kare köşelere basamak şeklinde yerleştirilen küçük çıtalarla birbirine
bağlanmıştır. Ortada oluşan kare biçimi göbek ise işlemesiz düz bir levha
olarak bırakılmıştır. Alt panolar, merkezi bir sekizgenin etrafında kırık hatlarla
gelişen geometrik bir şemaya sahiptir. Kapı kanatlarının orta panoları, alt veya
üst panolara göre iki misli büyüklükte birer dikdörtgenden oluşmaktadır ve iç
taksimat bakımından onlardan daha farklı bir kompozisyona sahiptir.
Süslemenin esasını profilli ince çıtalarla yapılmış üst kısımdaki büyük bir
baklava dilimi ile alt bölümdeki bir altıgen teşkil etmektedir ve aslında sonsuza
uzanan altıgenlerin baklava dilimleriyle birbirine bağlantısından ibaret
347
kompozisyonun küçük bir bölümünü yansıtmaktadır. Altıgenlerin her biri kenar
eksenlerinden geçen profillerle eş büyüklükte altışar bölüme ayrılmış ve elde
edilen her bölümün ortasına da kısmî taşıntılı düz yüzeylere sahip ok ucu
görünümünde dört kenarlı birer levha yerleştirilmiştir. Baklava dilimleri de
benzeri bir bölümlenmeye sahip olmakla birlikte köşeleri, esas itibariyle
altıgenlerin birer köşesinden meydana gelmektedir.
Kapı kanatlarının metal süslemeleri yatay doğrultuda uzanan kayıtlara
kabara başlı, ufak mıhlarla tutturulmuş üçer adettir. Yan kenarları fistoludur ve
kavislerin iç kısmına açılmış delik dizilerinden ibaret sade bir süslemeye
sahiptir. Kanatların alt ve üst kenarlarını oluşturan kayıtlarda da uçları palmet
motifi şeklinde kesilmiş dar, uzun sac levhalar bulunmaktadır. Kapı söveleri,
alınlığı ve kanatların yüzeyleri yeşil renkte yağlı boya ile tamamen
kaplanmıştır.
Türbenin iç mekânı, kübik ve tek kubbeyle örtülü küçük bir hacimden
ibarettir (Fotoğraf: 423). Kubbe, dört cephede yarım daire birer kemer ve köşe
geçişleri de dilimli birer tromp ile teşkil edilmiş sekizgen kaide üzerine, ufak bir
kademe oluşturan; köşeleri alttaki kaide cephelerinin akslarına denk gelecek
şekilde yerleşik, basık sekizgen bir kasnak görüntüsündeki etek kısmı ile
oturtulmuştur (Fotoğraf: 424). Tromp ağızları dört cephedeki kemerle aynı
biçimde yapılmakla birlikte kemerler yüzeysel taşıntıya sahiptir. Örtü, geçiş
sistemi ve duvarları kaplayan düz sıvalı yüzeylere Nakkaş İbrahim tarafından
1904 yılında kalemişi süslemeler yapılmıştır. Pencereler, dış kütledeki düzeni
yansıtmakla birlikte, doğu ve batı cephelerde kasnak yüzeyindekiler boyuna
dikdörtgen birer açıklık olarak mekâna yöneldikleri için farklı bir görünüşe
sahiptir. Kapı ise dıştaki segment kemerli açıklığa karşılık iç cephesinde lento
348
kullanılarak dikdörtgen şeklinde yapılmıştır. Mekânın zemini kapı açıklığından
itibaren bir basamak kadar düşük kottadır ve halen düz tahtalarla kaplıdır.
Türbede yapı aksından biraz kuzeye kaydırılarak yerleştirilmiş bir adet ahşap
sanduka bulunmaktadır.
Mekânın kubbe, kubbe eteği, kasnak yüzeyi, kemer alınları, köşelikleri,
tromp ağız ve sırtları ile duvar yüzeyleri zengin bir süsleme programına449
sahiptir (Fotoğraf: 423-424). Kompozisyonun esasını muhtelif çiçeklerden
ibaret bitkisel motifler, natürmortlar ve bazı sembolik tasvirler oluşturmaktadır.
Süslemede kullanılan hakim renkler, kırmızı, yeşil, patlıcan moru, mavi, sarı,
kirli sarı ve beyazdır. Kubbe göbeğinde iç içe daireler biçiminde sıralanmış
çiçek motiflerinden oluşan küçük bir rozet mevcuttur. Kubbe eteği, “S” biçimi
bir burgu şeridiyle çepeçevre kuşatılmıştır. Burgunun her dilimi, farklı renkte
zemin üzerine yapılmış, gövdesinde bir lâle bulunan ve tek dal halinde uzanan
yapraklardan müteşekkil birer çiçekle dolgulanmıştır. Kubbe eteğinin sekizgen
kasnak görünümündeki dar kademeli yüzeyine, kısa kenar aksları yarım daire
şeklinde kavislendirilen sekiz adet kartuş yerleştirilmiştir. Her bir kartuşun
içine, uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde merkezi bir çiçek ile bunun iki
yanına doğru simetrik uzanan çiçek demetleri işlenmiştir. Kartuşların
arasındaki köşelere ise birer Bektâşi sikkesi tasvir edilmiştir. Dört köşedeki
tromplarla, cephelerdeki yarım daire kemerler arasında yer alan pandantif
görünüşlü bölümlerde, vaktiyle “Allah”, “Muhammed” ve dört halifenin isimleri
yazılı olduğunu düşündüğümüz ancak mevcut durum itibariyle yeşil yağlı
449- Yapıdaki süslemeler hakkında ayrıca bkz., M. Doğanbaş, “Merzifon’un Gönüller
Durağı Piri Baba Türbesi”, Cem Dergisi, S.87 (basım yeri yok), Şubat 1999, s.46-
47(s.47), aynı yazar, a.g.e., s.118-120, 172-174; Özkan, a.g.t., s.128.
349
boyalı madalyonlar bulunmaktadır. Tromp ağızları ile kemer alınları, bütünüyle
birbirinin tekrarı niteliğinde iri dal ve yapraklardan oluşan motiflerle bezenmiş,
ayrıca trompların her bir dilimi farklı renklerde boyanarak vurgulanmıştır.
Doğu, batı cephelere ait kemerlerin sağır yüzeylerinde pencere açıklıkları yer
almakla birlikte, kuzey ve güneydekinde yeşil boyalı, enine dikdörtgen birer
pano mevcuttur ve bunlardan kuzeydekinin yukarısına bir çiçek demeti
yerleştirilmiştir. Duvarların üst bölümü, dört yönde de yan yana sıralanmış
palmet dizisinden meydana gelen bir bordürle sınırlandırılmıştır (Fotoğraf:
425). Doğu, batı ve kuzey duvarlarda, siyah renkli ikişer ince şeritle boyuna
dikdörtgen biçiminde çerçevelenmiş, aynı hizada ve eş boyutlarda üçer adet
pano tasviri görülmektedir. Panoların iç köşeleri dilimli yaprak şeklinde çeyrek
yelpazelerle kavislendirilmiş ve üst yanlarına da ağaç görünümlü bir motifin
yan yana sıralanmasından ibaret bitkisel bezemeli bir tepelik yapılmıştır.
Bunlardan batı duvar ortasındaki hariç diğerlerinin merkezine kaideli, gövdesi
dilimli birer vazodan çıkan çiçek demetlerinden müteşekkil natürmortlar
işlenmiştir (Fotoğraf: 426). Batı duvar ortasındaki panoda ise Bektâşi
tarikatının sembolik ifadeleri olarak simetrik konumla yerleştirilmiş birer teber,
nefir, tespih ve keşkül tasvirleri görülmektedir (Fotoğraf: 427). Teberler
birbirine bakar vaziyettedir ve nefirler de bunlara asılıdır. Keşkül
kompozisyonun tam ortasında yer alır ve yukarısında iki satır halinde “destur”
ibaresi450 bulunur. Keşkülün iki yanına birer tespih sarkıtılmıştır. Güney
duvardaki kapı ile pencere arası yüzeyde, ortasına ince bir zincirle kandil451
450- Yazının transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi için bkz., Doğanbaş, a.g.e., s.174.
451- Kandil motifinin Türk Sanatında kullanıldığı alanlar ve sembolik anlamları için bkz.,
A. Akar, “Yüzyıllar Boyunca Mezar Yazıtlarında Süslemeler”, Atatürk Konferansları
350
asılmış ve burmalı birer sütunceye oturan yarım daire kemerle tasvir edilmiş
vaziyette bir mihrap kompozisyonu görülmektedir (Fotoğraf: 428).
1973-1974, S.6, Ankara 1977, s.73-77; S. Kalfazade-Ö. Ertuğrul, “Kandil ve Kandilin
Motif Olarak Anadolu Türk Sanatındaki Kullanımı Üzerine”, Sanat Tarihi Araştırmaları
Dergisi, C.II, S.5, İstanbul 1989, s.23-34; B. Karamağaralı, Ahlat Mezartaşları (2.
Baskı), Ankara 1992, s.3, 19, 59, 72; M. Çerkez, “Eyüpsultan Mezartaşlarında Kandil
Motifleri”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu (28-30 Mayıs
1999), Tebliğler, İstanbul 2000, s.338-365.
351
c) Ahi Kerim Sultan Türbesi
Çizim No:- -
Fotoğraf No: 429-430
İnceleme Tarihi: 11.07.2001, 10.10.2003
Gazi Mahbub Mahallesi’nde, kuzeydoğuya meyilli bir araziye
yerleştirilen eserin batı yanında Ahi Kerim Sokak uzanır452 (Fotoğraf: 429).
Kitabesi bulunmadığı gibi mimarîsinin de tarihlendirme konusunda
herhangi bir fikir vermeyen yapının yayınlanmış bazı bilgilerden453 hareketle
18. yüzyıldan daha önceki bir dönemde inşa edildiği söylenebilir.
Bina, daha önce burada kerpiç duvarlarla yapılmış, düz ahşap tavanlı
bir türbenin yerine halk tarafından 1967 yılında tamamen betonarme olarak
inşa edilmiştir454. Kerpiç malzemeli ilk yapı hakkında daha fazla bilgi şimdilik
elde edilememiştir. Ayrıca türbede iki adet ahşap sanduka bulunmakla birlikte
medfun kişilerin kimlikleri konusunda herhangi bir yazılı belgeye ulaşamadık.
Mevcut binanın dış kütle ve iç mekân mimarîsi sanat tarihi itibariyle
hiçbir özellik taşımamaktadır (Fotoğraf: 429-430).
452- Türbe, Merzifon imar plânına göre, 228 Ada ve 1 Parselde yer almaktadır.
453- Ocak 1734 (Şaban 1146) tarihli bir berat kaydında Ahi Kerem Zaviyesi, zaviyedar
ve mütevellisiyle ilgili olarak anılmaktadır, bkz., Eken, a.g.m., s.352; bu kayıtta bahsi
geçen zaviye ile Ahi Kerim Türbesi arasında bir bağ kurulabileceği kanaatindeyiz.
Dolayısıyla zaviye 1734 yılı itibariyle var olduğuna göre türbenin de en azından bu
tarihten daha önce inşa edildiğini düşünmekteyiz. Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.77’de
yapıdan Ahi Keskin Türbesi şeklinde bahsetmekte ve karşısına Kara Mustafa Paşa
tarafından 1682 yılında bir çeşme yaptırıldığını ifade ederek türbenin de 17. asırdan
önce inşa ettirilmiş olabileceğini ileri sürmektedir.
454- Verdikleri bilgi ve gösterdikleri ilgi nedeniyle mahalle sakinlerine teşekkürlerimi
sunarım.
352
4- HAMAMLAR
a) Eski Hamam
Çizim No: 45-46
Fotoğraf No: 431-451
İnceleme Tarihi: 24.07.2001, 14.04.2002, 07.10.2003, 08.08.2004
Eski Cami Mahallesi’nde, şehre hakim bir tepenin455 güney eteğindeki
doğuya meyilli bir arazi üzerinde yer alan eserin güneybatısında Taş Han,
güneydoğusunda Eyüp Çelebi Camii bulunmakta, güneyinde ise kendi adını
verdiği sokak uzanmaktadır456 (Fotoğraf: 431).
Soyunmalık kütlesi güney cephesindeki portalin yukarısına yerleştirilmiş
kitabe kaydına457 göre, Sultan Bâyezid’in oğlu Çelebi Sultan Mehmed
455- Bu tepenin üzerinde vaktiyle Selçuklu veziri Pervâne Muînüddin Süleyman
tarafından yaptırılmış bir caminin bulunduğu fakat günümüze ulaşamadığı
bilinmektedir, bkz., Halil Edhem, a.g.m., s.42-52; Bayram, “Merzifon Ulu ...”, s.70-71.
456- Hamam, Merzifon imar plânında, 197 Ada, 27 Parseldedir.
457- Kitabe levhası günümüz itibariyle ne yazık ki okunamayacak derecede tahrip
olmuştur, ancak biraz daha sağlam haliyle ilk defa ve sadece Ayverdi (a.g.e., s.191-
192) tarafından Osmanlı alfabesiyle yayınlanmıştır. Bu yayın doğrultusunda kitabenin
transkripsiyonu şöyledir:
a. Büniye hâzâl hamamü’l-âli fi eyyâmı devleti’s-sultânu’l-azam malik-i rikâbü’l-
ümem sultânü’s-selatinü’l-arab ve’l-acem
b. (emîrü’d- dünya ve’d-din ?) sultân Muhammed bin Bâyezid Hân halleda’llâhü
c. ......(ortalardan sonra) kâsımü’l-ada tarih sene sitte ve aşere ve semânimâye
Kitabenin transkripsiyonu halen mevcut kısımlarla karşılaştırılarak sayın Öğretim
Görevlisi Dr. İbrahim Bülbül tarafından gerçekleştirilmiştir, kendisine sonsuz
teşekkürlerimi sunarım. Kitabenin sağlam kalabilmiş bölümlerinde Çelebi Sultan
Mehmed’in adı açıkça geçmemekle birlikte, Sultan Bayezid’in oğlu… ve tarih ibareleri
Çelebi Sultan Mehmed’e işaret etmektedir. Evliya Çelebi (a.g.e., s.206) ve H.
Hüsameddin (a.g.e., s.326), Çelebi Sultan Mehmed’in Merzifon’a bir hamam yaptırdığını
belirtir. Aslanapa da (a.g.e., s.37) hamamı Çelebi Sultan Mehmed’in yaptırdığını ifade
etmektedir. Buna karşın Ş. Uygun (a.g.e., s.27), Romalılar tarafından yaptırıldığını; A.
Taşan (a.g.e., s.21, 29), halk tarafından kabul görmüş bir rivayetten ve el yazması,
353
tarafından H.816/M.1413 yılında yaptırıldığı anlaşılan eser, halk arasında Eski
Hamam adıyla anıldığı gibi 16. yüzyıl tapu tahrir defterlerinde de hamam-ı
köhne olarak kayıtlıdır458.
Mimarîsi bakımından aslî özelliklerini büyük ölçüde korumakla birlikte,
uzun bir süre önce fonksiyonunu kaybetmiş ve herhangi bir müdahalede
bulunulmadan459 günümüze ulaşmıştır. Batı cephesi, güneydeki küçük bir
bölümü hariç bitişik yapılmış dükkânlardan dolayı kısmen görülebilmektedir.
Doğu yanına kuzey-güney duvarları devam ettirilerek “U” plânlı muhdes bir
avlu teşkil edilmiş ve ortasına da bir konut yapılmıştır. Kuzey cephesi ise
bütünüyle tepeye yaslanmış durumdadır (Fotoğraf: 431).
Plân itibariyle mekânlar, soyunmalık, soğukluk, ılıklık, sıcaklık, su
deposu-külhan olmak üzere batıdan doğuya sıralanmakta ve kare biçimi
soyunmalıktan itibaren kuzey ve güneye kısmen taşıntılı bir dikdörtgen
biçiminde uzanmaktadır; ayrıca bina, kuzeydeki tepeye bitişik konumla inşa
edildiğinden buradan kaynaklanabilecek basıncı karşılamak üzere soyunmalık
imzasız bir kağıttaki bilgilerden bahisle, Bizanslılar zamanından kalma bir kiliseden
bozma olduğunun çok eskiden beri söylenegeldiğini ve Kâtip Çelebi’’nin de Cihannümâ
adlı eserinde “Âtik Kâfir Hamamı” diye kaydettiğini belirtir; Bayram (a.g.m., s.75) ise
Pervâne Muînüddin Süleyman’ın yaptırdığı fakat günümüze ulaşamayan Ulu Cami’nin
güney bitişiğinde yer alması nedeniyle Pervâne Muînüddin Külliyesi’ne ait olması
gerektiğini ileri sürmektedir, ancak bunlar bir ihtimalden ibarettir ve doğrulayacak her
hangi bir belge de şimdilik mevcut değildir, dolayısıyla kitabeden edindiğimiz bilgiler
yanı sıra mimarî özelliklerini de esas alarak hamamın Çelebi Sultan Mehmed tarafından
inşa ettirildiğini kabul etmekteyiz.
458- Çolak, a.g.t., s.33.
459- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/26 No.’lu dosyada mevcut T.C. Kültür
Bakanlığı Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun 20.11.1995 tarih ve
4770 sayılı yazısını içeren bir belgede hamamın onarılması için rölöve ve restorasyon
projelerinin hazırlanmasına karar verildiği belirtilmekle birlikte henüz herhangi bir
müdahale başlatılabilmiş değildir.
354
kütlesinden itibaren güney duvar boyunca düzensiz aralıklarla dikdörtgen
kesitli kalın payandalar yapılmıştır (Çizim: 45). Soyunmalık mekânı, kübik
gövdeye sahiptir, ahşap tavanlı örtü sistemi büyük ölçüde yıkılmıştır.
Soğukluk, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır ve örtü sistemi
itibariyle güneydeki daha büyük, diğerleri yaklaşık eş boyutlarda üç bölüme
ayrılarak yandakilere birer sivri beşik tonoz, ortaya da bir kubbe
yerleştirilmiştir. Mekânın kuzey duvarına, dikdörtgen plânla girintili nişten
ibaret bir çeşme yapılmıştır. Güney duvarındaki batı kenara yakın bir kapıdan
geçilen hela-usturalık, soyunmalık ve soğukluk duvarlarının güneye doğru
devamı niteliğinde uzanan iki payanda arasına yerleştirilmiş, doğu-batı yönde
dikdörtgen plâna sahip beşik tonoz örtülü bir hacimdir. Ilıklık, kuzey-güney
doğrultusunda dikdörtgen plânla uzanır. Örtü sistemi, soğukluk mekânına
benzer biçimde ortadaki kubbe, yanlardaki sivri beşik tonoz örtülü üç bölüm
halinde tanzim edilmiştir. Bu mekânın kuzeyinde daire plânlı kubbe örtülü bir
halvet yer almaktadır. Sıcaklık, esasen bir kare içerisine yerleştirilmiş merkezi
bir sekizgen ve eksenlerdeki dört eyvan ile köşelerde yer alan kare biçimi
halvetlerden ibaret haçvari bir düzende plânlanmıştır. Örtü sistemi, merkezi
mekân ve halvetlerde kubbe, eyvanlarda ise sivri beşik tonozdan meydana
gelmektedir. Su deposu, sıcaklığın doğu duvarına paralel dikdörtgen plânla
uzanır ve baştan başa sivri beşik tonoz örtülüdür.
İnşa malzemesi az miktarda mermer, düzgün kesme, kaba yonu taş ve
ahşap, çoğunlukla moloz taşlar ile tuğladır. Soyunmalık beden duvarları tuğla
hatıllı moloz taş, diğer kütlenin beden duvarları, kubbe kasnakları ve
payandalar ise moloz taş kullanılarak inşa edilmiştir. Payandaların
yüzeylerinde ve özellikle köşelerinde kaba yonu taşa da rastlanır. Kubbeler,
355
geçiş elemanları, tonozlar ve portal alınlığındaki kemer tamamen tuğla ile
örülmüştür. Portal ve çeşmede düzgün kesme taş, kitabe ile kurnalarda
mermer, soyunmalık taşıyıcı ve örtü sisteminde ahşap malzeme kullanılmıştır.
Üst örtüde soyunmalık çatısı ve kubbeler alaturka kiremitlerle tonozlar ise ince
toprak tabakasıyla kaplanmıştır.
Hamamın cepheleri, genel görünüş bakımından ortak özellikler
yansıtmakla birlikte, biri soyunmalık, diğeri öteki mekânlara ait olmak üzere
birbirine bitişik iki ayrı kütle halinde algılanır. Soyunmalık kütlesi, yapıya hakim
konumla daha yüksek, doğu yanda uzanan diğer mekânlara ait kütle ise basık
bir görünüş sergilemektedir (Fotoğraf: 432). Soyunmalık cepheleri, beden
duvarları ve örtü sisteminden ibaret iki kademelidir. İkinci kademeyi teşkil eden
ve yanlardaki bir kısmı sağlam kalabilmiş çatı, beden duvarlarından kısmen
taşırılarak aynı zamanda saçak görevini de üstlenmiştir (Fotoğraf: 433).
Soyunmalıktan itibaren doğuya doğru uzanan diğer hacimlerden müteşekkil
kütle, dikdörtgen prizmal bir kuruluşla daha basık ve yayvan bir görünüşe
sahiptir. Alt kademe beden duvarlarıdır ve üst kenarları yıkıldığından
sınırlayıcı her hangi bir saçak izine rastlanmaz. Güney cephesinde
diğerlerinden farklı olarak, yatay gelişen kütlesel kademeyi dikey doğrultuda
bölümlendiren kalın payandalar bulunmaktadır. Payandalar, üst kenarları
güneye meyilli yapılarak düzensiz aralıklarla yerleştirilmiş ve doğudaki ikisi
daha kısa olmak üzere altı adettir. Batıdaki iki payanda arasında hela-usturalık
mekânlarına ait basık kütle mevcuttur. Bu kütlenin batı kenarındaki bir bölümü
tahrip edilmiş ve daha sonra tuğla malzeme ile dolgulanmıştır. Doğudaki ikisi
hariç diğer payandaların arası geç dönemlerde ahşapla kapatılarak küçük
birer depo haline dönüştürülmüş ve üzeri alaturka kiremitlerle örtülmüştür
356
(Fotoğraf: 434). Örtü sistemini oluşturan ikinci kademede, mekânlara ait
kubbelerin sekizgen prizmal kısa birer kasnağa oturtularak alaturka kiremit
kaplı piramidal külahla örtüldüğü görülmektedir. Diğer mekânları örten tonozlar
ise toprak tabakası nedeniyle yer yer tümsekler şeklinde algılanabilmektedir
(Fotoğraf: 431).
Bina cepheleri, soyunmalık mekânının güney cephesi dışında,
çoğunlukla moloz taş duvar örgüsünü yansıtmaktadır, yalnızca basık kütle
güney cephesindeki payandaların ön yüzlerinin bazı kısımları ile köşe
bağlantılarında kaba yonu taşlar da kullanılmıştır, ayrıca bu cephede duvar
örgüsünün zaman içerisinde yer yer tahrip olduğu ve bozulan bölümlerin tuğla
malzeme ile dolgulandığı anlaşılmaktadır. Soyunmalık mekânının güney
cephesi esasen yine moloz taşlarla örülmekle birlikte yatay kuşaklar halinde
belli aralıklarla yerleştirilmiş, üç sıra tuğla örgülü hatıllara da sahiptir.
Cepheler, son derece masif karakterlidir ve sadece güney cephede,
birisi soyunmalık; ikisi basık kütleye açılan toplam üç adet pencere
bulunmaktadır. Soyunmalık penceresi, portalin üst kısmına yerleştirilmiş
boyuna dikdörtgen bir açıklıktır. Diğer iki pencere ise batı uçtaki payandalarla
sınırlı duvar yüzeylerinin yukarı seviyelerine açılmış birer adettir. İlk
payandalar arasındaki pencere dikdörtgen, bunun hemen doğusundaki
pencere kare biçimindedir. Batı ve doğu cepheler her hangi bir açıklığı
bulunmayan düz yüzeyler halindedir, ancak doğu cephenin alt seviyesine
tuğla örgülü sivri kemerli büyük bir nişle kuşatılarak külhan ağzı
yerleştirilmiştir. Külhan ağzının yer aldığı bu bölüme, tuğla ile örülerek
yapılmış alaturka kiremit kaplı sundurma ile örtülü muhdes bir yakma mahalli
bitiştirilmiştir.
357
Hamamın kapısı, soyunmalık güney duvarına cephe aksı ortalanarak
yerleştirilmiş, büyük boyutlu düzgün kesme taş örgülü söveler ve segment
kemerle kuşatılmış bir açıklıktır (Çizim: 46, Fotoğraf: 435). Kemer kavsinde
dikkati çekecek boyutta bir form bozukluğu mevcuttur. Kapı açıklığı, boyuna
dikdörtgen biçiminde profilli silmelerle çerçevelenerek bunun üst köşelerinden
itibaren tuğla örgülü yayvan-sivri kemerle sathi derinlikte bir alınlık yapılmış,
ortasına da çerçeveye bitişik konumla enine dikdörtgen bir levha halinde inşa
kitabesi oturtulmuştur. Kitabe levhası beyaz mermerdir ve etrafı oyularak
kabartılan harflerle ince-düz bordürler kullanılarak üç satır halinde yazılmıştır.
Levha, doğu kenarına yakın konumla kırılmış iki parça halindedir ve yazıların
büyük bir bölümü okunamayacak derecede tahrip olmuştur. Kitabenin
etrafındaki küçük bir alandan ibaret alınlık yüzeyi, bir sıra kaba yonu taş ve iki
sıra tuğla ile örülerek derzlerine dikey yerleştirilen ikişer tuğlayla da
çerçevelenmiştir (Fotoğraf: 436). Kapı kanatları enli, kalın, düz yüzeyli
tahtalardan yapılmış bir çifttir ve birbirleriyle bağlantıları, yüzeylerine yatay
şeritler halindeki dövme demir ince levhaların kabara başlı ufak mıhlarla
tutturulmasıyla sağlanmıştır (Fotoğraf: 437).
Soyunmalık mekânı, kare plânlı büyük bir hacimdir. Örtü sistemi,
kenarlardaki düz yüzeyli küçük bir bölümü hariç tamamen yıkılmakla birlikte,
mevcut kalıntılar ve ahşap konstrüksiyonlu taşıyıcı sistem dikkate alındığında
içte, ortasında aydınlık feneri bulunan düz bir tavanla, dışta ise alaturka
kiremit kaplı beşik çatı ile örtüldüğü460 anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 438).
460- Yayınlanan eski bir fotoğrafta (Bayram, a.g.m., s.69), soyunmalık mekânının beşik
çatı ile örtüldüğü ve ortasında camekânlı büyük bir aydınlık feneri bulunduğu
görülmektedir.
358
Mekânın içerisi yıkılmış bölümlere ait kalıntılarla doludur ve ortasında da iri bir
ağaç bitmiştir. Bu haliyle bile ilk bakışta yıllardır bakımsız kaldığı belli
olmaktadır. Ahşap konstrüksiyonlu taşıyıcı sistem, kısmen sağlamdır ve
şpolyen kaide ile yatay profilli başlıklara sahip kare kesitli sekiz adet direk
üzerine yarım daire kemerlerle oturtulmuş sekizgen bir plâna sahiptir.
Duvarlar, herhangi bir süsleme unsuru taşımayan düz sıvalı yüzeyler
halindedir ve yer yer dökülen sıva tabakalarının altında moloz örgü
seçilmektedir. Kapı ve pencere açıklıkları dışarıdaki düzeni yansıtmakla
birlikte mekâna yönelişleri farklıdır. Kapı açıklığı yarım daire biçiminde,
pencere ise dört yönde de içe meyilli mazgal şeklindedir. Kapı açıklığının her
iki yanında aynı hizada ve eş boyutlarda birer dolap nişi vardır. Dolaplar,
dikdörtgen plânla girintili hiçbir özelliği olmayan basit unsurlardır. Kapının
hemen doğusunda tuğla örgülü bir ocak görülmektedir. Ocak, duvar
yüzeyinden dikdörtgen bir kütle ile taşıntı yapmakta ve her biri sivri kemerli
açıklığa sahip iki katlı bir görünüşe sahiptir. Kemer alınları biraz içerlek
örülerek köşeliklerine birer künk yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 439). Mekânın doğu
duvarına eksenden biraz kuzeye kaydırılarak sivri kemerli soğukluk kapısı
açılmıştır. Kapı açıklıkları hariç, dört yönde de kenarlar boyunca yerleştirilen
ve yaklaşık 50 cm. yüksekliğindeki sekiler duvarlara bitişik uzanmaktadır.
Döküntülerin arasından seçilebildiği kadarıyla altlarında üçgen nişler biçiminde
pabuçluklar bulunmaktadır (Fotoğraf: 440).
Soğukluk mekânı, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır.
Örtü sistemi itibariyle kuzey ve ortadaki yaklaşık eş boyutta, güneydeki ise
diğerlerinden daha büyük ölçülere sahip üç bölüme ayrılmış ve ortadakine
kubbe, yandakilere ise birer sivri beşik tonoz örtülmüştür. Tonozlar, duvar
359
kenarlarından biraz içeride dar bir kademe ile yapılarak yüzeylerine kuzey ve
güney duvarlara yakın konumla birer ışık deliği açılmıştır. Kubbe, kuzey ve
güneyde yayvan-sivri kemerli tonoz ağızlarına, doğu ve batı cephelerde ise
diğerleri ile aynı görünüşte birer kemere oturtularak bunlar arasından
yükseltilmiş ve köşe geçişlerinde pandantifler kullanılmıştır (Fotoğraf: 441).
Bütün kemerlerin yüzeysel taşıntısı vardır. Göbek kısmına geniş çaplı bir ışık
deliği açılarak etrafına da bir altıgenin köşelerine rastlayacak biçimde altı delik
yerleştirilmiştir, ayrıca kubbe kavsinin yarı seviyesinde olmak üzere güneyde
bir kuzeyde iki adet daha ışık deliği görülmektedir. Örtü sistemi ve duvarlar,
süsleme unsuru taşımayan düz sıvalarla kaplanarak alt seviyelerine mavi,
yukarı kısımlarına beyaz badana yapılmıştır. Güney duvarın yukarı kısmına,
mekânın aksı ile ortalanarak bir mazgal pencere açılmıştır. Soğukluk
mekânında doğu, batı ve güney duvarlarında olmak üzere üç adet kapı
açıklığı mevcuttur ve hepsi de sivri kemerlidir. Batıdaki kapı kuzey duvara
yakındır ve soyunmalık bağlantısını sağlar. Doğu duvarın orta bölümündeki
kapı ılıklık mekânları ile irtibatlıdır; güney duvarın batı kenarındaki kapı ise
hela-usturalık hacmine açılır (Fotoğraf: 441). Batı duvarın kapı açıklığından
itibaren güney kısmı ve güney duvar ile kapı açıklıklarının bulunduğu bölümler
hariç soyunmalık mekânının kenarları boyunca dolanan yaklaşık 60 cm.
yüksekliğinde, kaba yonu iri blok taşlarla yapılmış sekiler vardır ve zemin de
bunlara benzer biçimde kaba yonu taşlarla kaplanmıştır. Mekânın kuzey
duvarı bir çeşme niteliğinde değerlendirilmiştir. Çeşme, cephesi tamamen
düzgün kesme taşlar kullanılarak boyuna dikdörtgen biçiminde çerçevelenmiş
sivri kemerli yüzeysel bir nişten ibarettir. Kemer alnı cepheye göre biraz
içerlektir ve köşeliklerinde birer kabara bulunmaktadır. Nişin alt kısmında,
360
vaktiyle suyun devamlı akıtılmasının sağlandığı basit bir oluk vardır ve bunun
altına da kemer açıklığınca kısa bir tekne hazırlanmıştır (Fotoğraf: 442).
Güney duvarındaki kapı açıklığından geçilen hela-usturalık, doğu-batı
doğrultusunda dikdörtgen plânlı, beşik tonoz örtülü küçük bir hacimdir. Tonoz
yüzeyine ikisi ortada diğer ikisi batı kenara yakın konumla yerleştirilen dört
adet delikle ışık sağlanmıştır. Mekân, geç dönemlerde gerçekleştirildiği
anlaşılan tadilat sonucu, güney duvara dik doğrultuda uzanan ve 2 m. kadar
yükseklikteki ince ara duvarlar ile üç eşit bölüme ayrılmıştır. Bunlardan
batıdaki duvar “T” biçiminde yapılmıştır.
Ilıklık mekânı, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır ve örtü
sistemi soğukluktakiyle aynı görünüştedir, ancak burada yanlardaki bölümler
daha kısadır (Fotoğraf: 443). Kubbenin göbek kısmı bombe şeklinde
yükseltilerek ortasına bir, yanlarına her biri ana aksta olmak üzere dört adet
ışık deliği açılmıştır, ayrıca göbeğin etrafında bir altıgenin köşelerine yerleşmiş
gibi altı adet delik daha vardır. Tonozlardan güneydekinde güney duvara
paralel konumla yan yana üç adet ışık deliği sıralanmıştır. Örtü sistemi ve
duvarlar düz sıvalı yüzeyler halindedir. Alt seviyedeki kısa bir bölüm mavi,
yukarısı ise beyaz badanalıdır. Güney duvarın yukarı kısmına, eksenden biraz
batıya kaydırılarak bir mazgal pencere açılmıştır. Doğu, batı ve kuzey
duvarların yukarısında mekânın aksı ile ortalanarak yerleştirilmiş, yüzeysel
derinlikte boyuna dikdörtgen birer çerçeve içerisinde sivri kemerli birer niş
mevcuttur. Ilıklık mekânının doğu, batı ve kuzey duvarlarında sivri kemerli
birer kapı açıklığı yer almaktadır. Batıdaki kapı ortadadır ve soyunmalıkla
bağlantılıdır. Doğudaki, kuzey kenara yakın konumdadır ve sıcaklık
mekânlarına geçiş sağlar. Kuzey duvarının ortasındaki kapı ise halvete açılır.
361
Kapı açıklıklarının yanındaki küçük bir alan dışında bütün duvarlara bitişik
uzanan bir basamak yüksekliğinde sekiler görülmektedir. Sekilerle birlikte
zeminde kaba yonu taşlar kullanılmıştır.
Ilıklık mekânının kuzeyinde yer alan halvet dairevi plânlıdır ve kubbe
örtü sistemine sahiptir. Kubbe göbeği, ılıklık mekânındakine benzer biçimde
bir bombe ile aynı düzende ışık gözlerine sahiptir. Etek kısmı, dar bir kademe
ile yapılarak kısmî taşıntılı düz yüzeyli üçgenlerden oluşan bir kuşakla
süslenmiştir (Fotoğraf: 444). Kubbe ve duvarlar, beyaz badana kaplı düz sıvalı
yüzeyler halindedir.
Sıcaklık, kare bir çerçeve içine haçvari düzenle yerleştirilmiş merkezi bir
sekizgen ve dört yan eyvan ile köşelerde yer alan eş büyüklükteki kare biçimi
halvet hücreleri şeklinde plânlanmıştır. Merkezi mekân ve halvetlere kubbe,
eyvanlara ise sivri beşik tonoz örtü sistemi uygulanmıştır (Fotoğraf: 445).
Sekizgenin ana aksa yönelen kenarları ara akstaki dört kenara göre yaklaşık
bir misli daha uzundur. Eyvan ağızları birer sivri kemerle merkezi mekâna
açılmaktadır. Bütün kemerlerin üzengi hizasından itibaren yüzeysel taşıntıları
vardır. Sekizgenin kısa kenarlarını oluşturan duvarların orta bölümüne
köşelerdeki halvetlere bağlantı sağlayan sivri kemerli kapı açıklıkları
yerleştirilmiştir. Eyvanlar, ana akslara paralel doğrultuda dikdörtgen plânlıdır.
Batı eyvanın aksında yer alan kapı ılıklık mekânına açılır. Doğudaki eyvan
hariç diğer üç eyvanın kısa kenarlarının yukarı kısımlarında boyuna dikdörtgen
birer çerçeve içerisine yerleştirilmiş sathi derinlikte sivri kemerli birer niş
görülür. Doğudaki eyvanda ise nişlerle aynı biçimde yapılmış, su deposuna
açılan yarım daire kemerli küçük bir gözetleme penceresi vardır (Fotoğraf:
446). Eyvan kemer köşeliklerinde tuğladan kesilerek kabartılmış birer motif
362
dikkat çekmektedir ve bunlardan kuzeydoğudaki beş kollu bir yıldız,
güneydoğudaki düz yüzeyli bir rozet (Fotoğraf: 446), güneybatıdaki palmet,
kuzeybatıdaki de bir hilalden ibarettir (Fotoğraf: 445). Köşelere yerleşik halvet
hücrelerinin her biri esasen kare şemada plânlanmakla birlikte merkezi
mekâna yönelen köşeleri itibariyle pahlanmış durumdadır. Örtü sistemlerinde
birer kubbe kullanılarak geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmıştır. Üçgenler,
güneydoğu halvette kubbe eteğini bir kuşak halinde dolanmasına karşın
(Fotoğraf: 447), diğerlerinde yalnızca köşelerde yer alır ve bunların
aralarındaki yüzeylere de her bir kenar aksı ile ortalanarak birer niş
yerleştirilmiştir. Nişler, yüzeysel derinlikte basit birer unsurdur ve kuzeybatı
halvetteki üçgen, güney batı halvetteki sivri kemerli, kuzeydoğu halvetteki ise
yarım daire kemerlidir ve ayrıca üzengiden itibaren üst kısmı
çerçevelendirilmiştir (Fotoğraf: 448).
Sıcaklık mekânlarının örtü sistemi ve duvar yüzeyleri tamamen
sıvanarak merkezi mekânın alt kısımlarına mavi, yukarı kısımlarına beyaz,
halvet hücrelerine ise bütünüyle beyaz badana yapılmıştır. Mekânların
hepsinde zemin kaplaması olarak kare bloklar halinde düzgün kesme taşlar
kullanılmıştır. Kuzeybatı köşeye konumlu halvet, muhtemelen geç bir
dönemde takriben 2 m. yüksekliğe sahip ince ara duvarlar ile birbirinden farklı
plân ve ölçülerde üç hacme bölünerek usturalık mekânına dönüştürülmüştür.
Halvetin ortasında bakımsızlıktan bir de ağaç yetişmiştir (Fotoğraf: 449).
Merkezi mekânda, tam ortaya oturtulan göbek taşı, kısa boylu, kare
plânlıdır ve mermer levhalarla kaplanmıştır (Fotoğraf: 446).
363
Mekânların her birinde duvarlara bitişik uzanan ve yaklaşık 10 cm.
yüksekliğinde birer sekinin461 mevcudiyeti anlaşılmakla birlikte bunlardan
sadece çok az bir bölümü günümüze ulaşabilmiştir, ayrıca yine sekilerin
üzerinde yer alan kurnaların da büyük bir çoğunluğu kayıptır. Kurnalar, halen
mevcut birkaçından anlaşıldığı kadarıyla kısa boylu, kübik mermer gövdeye
sahiptir. Ağız kenarında ön tarafa, iki yana doğru simetrik bir çift halinde, baş
aşağı yerleştirilmiş palmet ve kum saati motifleri şeklinde işlenen kabartma
konsol kütleleri bulunmaktadır (Fotoğraf: 450).
Sıcaklık mekânlarına ait her kubbenin göbek kısmı, soğukluk-ılıklık
bölümlerindekilerle aynı görünüşe sahip birer bombe şeklinde yükseltilmiş ve
bunlara ışık delikleri açılmıştır. Halvet kubbelerinin her birinde aynı düzenle,
göbeklerin ortasında ve ana akslarında birer adet ışık deliği mevcuttur.
Merkezi mekânın kubbesinde ise göbeğin etrafındaki karın yüzeyine de ışık
gözleri yerleştirilmiştir. Göbek kısmında ortadaki delik daha büyük çaplıdır ve
hemen çevresine dairevi biçimde beş adet delik sıralanmıştır. Karın
kısmındaki delikler yıldız şeklindedir ve iç içe iki sıra halindedir. İçteki sırada
dokuz, ikinci sırada onbeş adet ışık gözü vardır. Bunlardan farklı olarak göbek
ve etek seviyesi arasındaki mesafeyi ortalayan bir hizaya, ana akslarda olmak
üzere yarım daire kemerli birer pencere açıklığı daha yerleştirilmiştir (Fotoğraf:
451).
Su deposu, sıcaklığın batı duvarına bitişik konumla dikdörtgen plânla
uzanır ve baştan başa bir sivri beşik tonozla örtülmüştür. Doğu duvarının
ortasında külhana ait kısmî taşıntılı kütle bulunmaktadır.
461- Sıcaklık mekânlarına ait sekiler bir bütün halinde algılanamadığı için plânda
gösterilmemiştir.
364
b) Çifte Hamam
Çizim No: 47
Fotoğraf No: 452-475
İnceleme Tarihi: 25.07.2001, 17.04.2002, 08.10.2003, 08.08.2004
Hoca Süleyman Mahallesi’nde, Kara Mustafa Paşa Külliyesi’nin
kuzeybatısındaki düz bir araziye yerleştirilen eserin doğusunda Bilgin Sokak,
güneyinde ise kendi adını verdiği sokak uzanır462 (Fotoğraf: 452).
Erkekler kısmı soyunmalık kapısı yukarısında yer alan iki satırlık sülüs
hatlı kitabe kaydına463 göre Sultan II. Murad’ın oğlu Sultan Mehmed (Fatih)
tarafından H.878/M.1473 yılında yaptırıldığı anlaşılmaktadır.
Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan hamam, tarihini
belirleyemediğimiz muhtelif dönemlerde, ehil olmayan eller tarafından alelade
yapılmış onarımlara ait izleri taşıyarak ve birtakım ilavelerle günümüze
ulaşmıştır; halen V.G.M. mülkiyetinde müstecir tarafından işletilmektedir.
462- Hamam, Merzifon imar plânında, 397 Ada, 1 Parseldedir.
463- Kitabenin Osmanlı alfabesiyle yayını için krşl., Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih
Devri, IV..., s.822; Bu kitabenin transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi şöyledir:
- Emere bi-binâi hâze’l-hamam es-sultân Muhammed bin es-sultân
- Murad Han hullide mülkehû senete semâne ve seb‛in ve semânimie
- “Bu hamamın yapılmasını Sultan Murad Han oğlu Sultan Mehmed -mülkü daim
olsun- 878 (hicrî) senesinde emretti.
Kitabenin tekrar okunarak kontrolü ve transkripsiyonu sayın Öğretim Görevlisi Dr.
İbrahim Bülbül tarafından gerçekleştirilmiştir, kendilerine sonsuz teşekkürlerimi
sunarım. Kitabede belirtildiği üzere, hamam Sultan Mehmed tarafından H.878
(M.1473) yılında yaptırılmıştır; fakat Erken (a.g.e., s.327) ve muhtemelen Erken’e
istinaden bir başka yayında da (Anonim, Merzifon Guide..., s.36) yapının 1388’de
Sultan II. Murad tarafından yaptırıldığı yanlış olarak verilmiştir; Ş. Uygun (a.g.e., s.27)
ise yine yanlışlıkla H.818 yılında Çelebi Sultan Mehmed’in yaptırdığını yazar.
365
Hamamın plânı464 ana hatlarıyla “L” şemasında düzenlenmiştir. L
kollarından güney taraftakine soyunmalık ve soğukluk mekânları, kuzey
taraftakine ise doğu yana erkekler, batı yana kadınlar kısmı olmak üzere
sıcaklık ve halvetler yerleştirilmiş; kuzey kenarları boyunca da su deposu ve
külhan kısmı bitiştirilmiştir, ayrıca L kolları arasında kalan güneybatıda yamuk
plânlı muhdes veya plân bakımından değişikliğe uğramış bir soyunmalık ta
kadınlar kısmı için yerleştirilmiştir (Çizim: 47).
Erkekler kısmına ait soyunmalık mekânı, kare plânlı, kübik gövdeye
sahiptir. Örtü sistemi, içte sekiz adet ahşap direğin taşıdığı ve ortasında
aydınlık feneri yükselen düz ahşap bir tavan, dışta ise kırma çatı ile
sağlanmıştır465. Soğukluk, soyunmalık mekânının batı kenarına paralel
uzanmakla birlikte güney duvarı takriben ¼ oranında geri çekilerek örülmüş
kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır ve baştan başa beşik tonozla
örtülmüştür. Bu mekânın güney yanına da soyunmalık duvarına dik konumla
kuzeydeki dehliz, güneydeki hela olmak üzere kabaca doğu-batı yönünde
dikyamuk şeklinde tanımlayabileceğimiz beşik tonoz örtülü iki hacim
yerleştirilmiştir. Ilıklık mekânı, soyunmalığın kuzey yanına bitişik uzanır ve
doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Örtü sistemi, kuzey-güney
duvarları arasına örülen iki adet takviye kemeriyle üç bölüme ayrılarak
batıdakine aynalı tonoz, ortaya bir kubbe, doğudakine ise dilimli tonoz/yarım
464- Ayverdi (a.g.e., s.821), hamamın kadınlar kısmına giremediğini belirterek yalnızca
erkekler kısmına ait bir plânı yayınlamıştır; ancak bu plânda da belirgin bazı hata ve
eksiklikler mevcuttur.
465- Ayverdi (a.g.e., s.821), soyunmalık mekânından “soğukluk” şeklinde bahsetmekte
ve duvarların kubbe örtü sistemini taşıyabilecek kalınlıkta olmasına rağmen çatılı
yapıldığını, ayrıca mahalli rivayetten de eskiden beri çatılı olduğunun anlaşıldığını
belirtmektedir; ancak yayınladığı plânda örtü sistemini kubbe biçiminde göstermiştir.
366
kubbe yerleştirilmiştir. Mekânın kuzey duvarının batı kenarında, bir kapı
açıklığından geçilen ve kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı, çapraz tonoz
örtülü küçük bir hacim daha vardır. Sıcaklık, doğu-batı doğrultusunda uzanan
dikdörtgen bir hacim içerisine ortaya kare plânlı bir ana mekân ve iki yan
eyvan ile bunun kuzeyine kareye yakın dikdörtgen biçimi iki adet halvet, güney
yanındaki ılıklığın doğu kenarına bitişik konumla da yine aynı plânda bir halvet
hücresi daha yerleştirilerek kabaca L şemasında düzenlenmiştir. Ana mekân
ve halvetler kubbe, eyvanlar ise aynalı tonoz birer örtüye sahiptir. Hamamın
kapısı soyunmalık mekânının güney cephe aksında yer alır.
Kadınlar kısmı soyunmalık mekânı, her kenarı farklı ölçülerde yamuk
plânla inşa edilmiştir. Kuzey ve doğu kenarları birbirine dik uzanmakla birlikte,
doğu kenar güneye yakın konumla batıya doğru hafif bir kırılma yapar; diğer
kenarları ise takriben ara yönlere konumlanmıştır ve bunlardan güneybatı
kenarı doğu duvarına dar açı ile kuzeybatı kenarı da kuzey duvarına geniş açı
ile birleşir. Mekân, üçgen konumla yerleştirilmiş üç adet ahşap direğin taşıdığı
ve ortasında aydınlık feneri yükselen düz ahşap bir tavanla örtülerek üzerine
kırma çatı yapılmıştır. Kuzey duvarın batı kenarına yakın bir kapı vasıtasıyla
bağlantılı hela ise kuzey-güney doğrultusunda uzanarak ılıklık yanına
bitiştirilmiş dikdörtgen plâna sahip, aynalı tonoz örtülü küçük bir hacimdir.
Ilıklık, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır ve örtü sistemi itibariyle iki
bölüme ayrılarak doğudakine bir kubbe, batıdakine de boydan boya beşik
tonoz yerleştirilmiştir. Sıcaklık mekânı, erkekler kısmındakine benzer nitelikte,
doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir hacim içerisinde ortada kare
plânlı bir ana mekân ve iki yan eyvan ile bunun kuzeyine yan yana
yerleştirilmiş kare biçimi iki adet halvetten oluşmaktadır. Örtü sistemi ana
367
mekân ve halvetlerde kubbe, eyvanlarda ise yarım birer çapraz tonozla
sağlanmıştır. Su deposu, her iki kısma ait sıcaklığın kuzey yanı boyunca
dikdörtgen plânla uzanır ve baştan başa bir beşik tonozla örtülmüştür.
Kadınlar kısmının kapısı soyunmalık mekânının kuzeybatı cephesinde güneye
yakın konumla yer alır.
Eserin kuzey yanında, doğu ve batı beden duvarlar ile bir hizada devam
eden duvarlar örülerek dikdörtgen plânlı bir avlu meydana getirilmiştir. Belirgin
dilatasyon hatları ile malzeme farklılıklarına göre muhdes olduğu anlaşılan bu
avludan dolayı binanın kuzey cephesi görülemeyecek derecede kapanmıştır.
İnşa malzemesi az miktarda mermer, çoğunlukla moloz taşlar ile
tuğladır. Beden duvarları moloz taşlarla örülmekle birlikte yer yer tuğla
malzemeye de rastlanır. Kubbeler, geçiş elemanları, tonozlar ve kemerler ile
kadınlar kısmı soyunmalık kütlesinde tuğla, zemin kaplaması, havuz-su
haznesi ve kurnalarda mermer kullanılmıştır; soyunmalık mekânları örtü
sistemi halen bütünüyle alaturka kiremitlerle kaplı iken diğer mekânlara ait örtü
sistemi sıvanmış yüzeyler halindedir.
Cepheler, ilk bakışta ana hatlarıyla ikisi soyunmalık, diğeri öteki
mekânlara ait olmak üzere birbirine bitişik üç ayrı kütle halinde algılanmakla
birlikte görünüş itibariyle ortak özelliklere de sahiptir. Soyunmalık kütleleri,
binanın geneline hakim bir görünüş sergiler (Fotoğraf: 452-453); kuzeye
yönelen diğer mekânlara ait kütle ise nispeten daha basık görünüşlüdür
(Fotoğraf: 454). Güney cephede soyunmalık kütleleri arasında yer alan
erkekler kısmına ait soğukluk beden duvarlarının biraz geri plânda yapılması
nedeniyle “U” biçiminde bir kademelenme meydana gelmekle birlikte, daha alt
seviyede bu kademelenmeyi kısmen gidererek her iki kütle arasında uzanan
368
hela mekânına ait beden duvarı bulunmaktadır (Fotoğraf: 455). Ayrıca,
kadınlar kısmı soyunmalık kütlesinin batıya doğru kısmî taşıntılı kuzey duvarı
ile diğer mekânlara ait batı duvarının güney kenarı arasında diyagonal biçimde
uzanan, daha basık görünüşlü ufak bir kütle de kadınlar kısmı hela mekânına
aittir (Fotoğraf: 454). Kütlelerin hepsi de kendi kuruluşları içerisinde beden
duvarları ve örtü sisteminden ibaret iki kademeli bir görünüş yansıtmaktadır.
Soyunmalık kütlelerinde ikinci kademeyi teşkil eden kırma çatı aynı zamanda
saçak görevini de yerine getirmektedir. Her iki kısma ait çatının üzerinde,
ahşap iskeletli, alaturka kiremit kaplı sekizgen prizmal gövdeli birer aydınlık
feneri yükselmektedir. Hamamın ılıklık, sıcaklık ve su deposu hacimlerinden
müteşekkil kütle, soyunmalık bölümüne göre alt seviyede, yayvan ve daha
basık dikdörtgen prizmal bir görünüşe sahiptir; üst kademeyi teşkil eden örtü
sistemi tamamen kalın bir sıva tabakasıyla kaplanmıştır ve kubbelerin kısa
birer sekizgen kasnağa oturdukları, tonozların da küçük tümsekler halinde
belirdikleri görülebilmektedir. Daha düşük seviyede yer alan hela hacimlerine
ait kütlelerin tonoz örtü sistemleri de sıvalı yüzeyler halindedir ve bunlardan
güneydekinin örtüsü, beden duvarının biraz yükseltilmesi sebebiyle cepheden
bakıldığında görülememektedir.
Bina cepheleri, kadınlar kısmı soyunmalık kütlesi hariç tamamen irili
ufaklı parçalar halindeki moloz taşlarla örülmüştür. Soyunmalık cepheleri
genellikle sarı renkte boyanmış düz sıvalı yüzeylere sahip olmakla birlikte,
kadınlar kısmı duvar örgüsünde hımış tekniğinin kullanıldığı kuzey
cephesindeki sıvasız bölümlerden anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 454). Öte yandan
duvarların bazı bölümlerindeki farklılıklar, zamanla yapılmış tamirat
değişikliklerini de belirtmektedir. Nitekim soyunmalık hacminden itibaren diğer
369
mekânlara ait kütlenin doğu cephesi, harman tuğlası (dolu tuğla) ile tamamen
kaplanmış ve örtü sisteminin görünüşünü kısmen engelleyecek şekilde aynı
malzeme kullanılarak parapet duvarı niteliğinde yükseltilmiştir. Ayrıca
kuzeydeki muhdes duvarlar da yapının esas dokusunu zedeleyen unsurlardır
(Fotoğraf: 456). Batı cephede duvarın yukarı seviyelerinde gayrımuntazam
yatay şeritler halindeki tek veya ikişer sıra tuğla hatıllar da muhtemelen geç
dönem müdahalelerinin sonucu olmalıdır.
Cepheler, genellikle masif görünümlü duvar örgüsünü yansıtmakla
beraber erkekler kısmı soyunmalık kütlesinin güney cephesinde yer alan
büyük bir niş ile az sayıda pencere açıklıklarına da sahiptir. Soyunmalık
kapısının batı yanında yer alan ve gemi teknesi biçiminde kemere sahip niş,
yüzeysel derinlikte basit bir unsurdur (Fotoğraf: 455). Cephedeki fonksiyonu
tam anlaşılamamasına rağmen vaktiyle alt seviyesinde bir çeşme
bulunduğunu fakat günümüze ulaşamadığını düşünmekteyiz. Pencere
açıklıkları her biri farklı boyut ve görünüşte olmak üzere toplam beş adettir.
Bunlardan ikişer tanesi erkekler kısmına ait soyunmalık ile soğukluk
hacimlerinin güney cephesine, biri de kadınlar kısmındaki soyunmalık
kütlesinin güneye doğru kısmî taşıntılı duvar yüzeyinin doğu cephesine
yerleştirilmiştir. Erkekler kısmı soyunmalık kütlesindeki pencerelerden biri kapı
açıklığının yukarısında enine dikdörtgen, diğeri niş yüzeyinin doğu kenarında
boyuna dikdörtgen biçiminde birer açıklıktır ve bütünüyle muhdes oldukları
anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 452). Soğukluk cephesindeki pencerelerden biri
kare formludur ve hela kütlesi örtüsünün hemen yukarısında yer alır, diğeri
çatı seviyesine yakın ve soyunmalık kütlesine bitişik konumla boyuna
370
dikdörtgen bir açıklıktır466. Kadınlar kısmına ait pencere ise kare biçimle
duvarın yukarısına yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 455). Bunlardan farklı olarak
kuzey cephenin alt seviyesi aksında tuğla örgülü yarım daire kemerli büyük bir
nişle kuşatılarak yapılmış külhan ağzı bulunmaktadır.
Kadınlar kısmı kapısı, soyunmalık kuzeybatı cephesinin güney kenarına
yakın boyuna dikdörtgen şeklinde bir açıklıktır. Çevresi üç yönden de
fayanslarla kuşatılmıştır (Fotoğraf: 453). Kapı kanadı üst kısmı cam, diğer
bölümleri demir iskeletli bütünüyle yeni bir unsurdur. Erkekler kısmına ait kapı,
şimdiki duruma göre soyunmalık güney duvarının aksı ile ortalanarak
yerleştirilmiş fayanslarla kaplı segment kemerli bir açıklıktır; ancak asıl halinde
düz yüzeyli silmelerle boyuna dikdörtgen biçiminde çerçevelenmiş, sivri
kemerli büyük bir niş içerisine segment kemerli bir açıklık şeklinde yapıldığı bir
kısmı günümüze ulaşabilmiş silmelerden ve kapının batı yanındaki üzengisi
halen seçilebilen kemerden anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 457). Kapı kemerinin
biraz yukarısına da inşa kitabesi yerleştirilmiştir. Kitabe levhası, halen
hamamın adı ve çalışma saatlerinin yazdığı bir tabela ile kapatılmış
bulunmakla birlikte, eski bir fotoğraftan467 (Fotoğraf: 458) enine dikdörtgen
biçiminde bir pano üzerine etrafı oyularak kabartılan harflerle ince-düz
bordürler kullanılarak iki satır halinde yazıldığı ve kısa kenarlarının dekoratif
kemer biçiminde kavislendirildiği görülebilmektedir. Kapı kanatları bir çifttir ve
enli, kalın, düz yüzeyli tahtaların yan yana bitiştirilerek mıhlanmasıyla
yapılmıştır.
466- Bu pencere soğukluk mekânının üzerindeki çatı katına açılmaktadır.
467- Kitabenin fotoğrafı sayın Sadi Bayram’dan temin edilmiştir, kendisine sonsuz
teşekkürlerimi sunarım; ayrıca Ayverdi (a.g.e., s.821, R.1213), kitabenin eski bir
fotoğrafını yayınlamıştır.
371
Erkekler kısmına ait soyunmalık mekânı, ortasında sekizgen aydınlık
feneri yer alan düz ahşap tavanla örtülü, kare plânlı kübik bir hacimden
ibarettir (Fotoğraf: 459). Sekiz adet ahşap direkle desteklenen tavan, doğu-
batı yönünde uzanan enli düz tahtaların derzlerine ince çıtaların çakılmasıyla
elde edilmiştir. Aynı biçimdeki tahtalar, aydınlık fenerinin yukarı doğru
yükselen kenarlarına da yerleştirilmiş ve üst kısmı camekânla
sonuçlandırılmıştır. Duvarlar herhangi bir süsleme unsuru taşımayan beyaz
badanalı düz sıvalı yüzeylere sahip olmakla beraber alt kısımları fayanslarla
kaplanmıştır. Kapı ve pencere açıklıkları dışarıdaki düzeni yansıtmakla birlikte,
kapı açıklığı sövelerden itibaren duvar kalınlığı boyunca devam ederek
dikdörtgen bir biçimle mekâna yönelir, kapının yukarısındaki pencere açıklığı
ise mazgal şeklinde dört yöne de eğimli yapılmıştır. Soyunmalık batı duvarına
eksenden biraz güneye kaydırılarak sivri kemerli soğukluk kapısı açılmıştır
(Fotoğraf: 460). Soyunmalık zemini, kapı eşiğinden itibaren bir basamak
düşük kottadır ve ortasında sekizgen plânlı, prizmal gövdeye sahip bir havuz-
su haznesi bulunmaktadır. Zeminle birlikte havuz yüzeyleri de muhtemelen
geç bir dönemde mermer levhalarla kaplanmıştır. Mekânın kapı açıklıkları
arasında kalan güneybatı köşe hariç, ahşap direklerle diğer duvarlara bitişik
uzanan yaklaşık 60 cm. yüksekliğinde sekiler mevcuttur ve yüzeylerine yine
geç dönemlerde fayans kaplanmıştır. Sekiler, kuzeybatı, kuzeydoğu köşeleri
pahlanarak yapılmış ve pahlı bu kenarlarla birlikte kuzeydekinin önüne dörder
basamaklı birer merdiven hazırlanarak üzerlerine kenarlar boyunca dolaşan
ahşap iskeletli soyunma kabinleri sıralanmıştır. Doğu kenardaki sekinin altına
da üçgen görünümlü küçük nişçikler şeklinde pabuçluklar açılmıştır (Fotoğraf:
459). Soyunmalık kapısının batı bölümü müstecir tarafından kullanılan ahşap
372
iskeletli camekândan ibaret ufak bir mekân, güney batı köşe ise aynı tarz
iskeletle sınırlandırılarak havlu kurutma mahalli olarak değerlendirilmiştir.
Havuz, esasen boyuna dikdörtgen biçiminde kalın levhalar kullanılarak yine
mermer malzemeyle yapılmıştır ve ortasına biraz daha yüksek konuma sahip
yarım küre biçiminde fıskiye çanağı oturtulmuştur.
Soğukluk mekânı468, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlı,
beşik tonoz örtülü uzun bir dehliz biçimindedir (Fotoğraf: 461). Tonoz, duvar
kenarlarından biraz içeride dar bir kademe ile yerleştirilmiş ve sırtına tek sıra
halinde plâna paralel uzanan altıgen biçiminde beş adet ışık gözü açılmıştır.
Tonoz ve duvar yüzeyleri düz sıvalı beyaz badanalıdır, ancak duvarların alt
seviyesi takriben 1 m. yüksekliğinde fayansla kaplanmıştır. Güney duvarın
yukarı kısmında, mekânın aksı ile ortalanarak yerleştirilen enine dikdörtgen bir
pencere mevcuttur. Soğukluk mekânında doğu duvarında iki, güney duvarında
bir tane olmak üzere toplam üç adet kapı açıklığı vardır. Doğu duvardaki
kapılardan biri kuzey uçtadır ve yarım daire kemerle ılıklığa açılır, diğeri güney
kenara yakın konumla sivri kemerlidir ve soyunmalıkla irtibatlıdır. Güney
duvarın doğu kenarına yerleşik yarım daire kemerli kapıdan hela hacmi ile
bağlantılı dehlize geçilir. Mekânın kuzey kenarı doğu yarısından itibaren batı
duvarına bitişik olmak üzere güney kenara yakın konumla uzanan yaklaşık 60
cm. yüksekliğinde bir seki mevcuttur. Sekinin üst yüzeyi çimento ile
468- Y. Önge (Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara 1995, s.28), soğukluk
mekânından “keçeliğe benzer bir bölüm” şeklinde bahseder; ayrıca Evliya Çelebi’nin
(a.g.e., s.206) “…Erler hammâmının sülüsünde keçeciler keçe deperler, bir sülüsünde
tabbâğlar âsumânî ve sarı ve kırmızı sahtiyân edüp işlemededir…” şeklinde verdiği
bilgilerden hamamda keçeciler ve debbağların sanatlarını icra ettikleri anlaşılmakta,
dolayısıyla da bu mekânın daha önceleri keçelik olarak kullanıldığı öğrenilmektedir.
373
şaplanmış, ön yüzü ise duvarlarla aynı özellikte fayans kaplanmıştır. Zemin
kaplaması yine mermer levhalarla sağlanmıştır. Mekânın güney duvarındaki
kapı ile bağlantılı dehliz, doğu-batı yönünde dikyamuk plânlıdır ve beşik tonoz
örtülüdür (Fotoğraf: 462). Tonoz, duvar kenarlarından biraz içeride dar bir
kademe ile yerleştirilerek sırtına plân doğrultusunda tek sıra halinde uzanan
daire biçimli dört adet ışık deliği açılmıştır. Hela hacmi, plân, tonoz ve ışık
delikleri itibariyle dehlizle aynı özelliklere sahiptir; ancak doğu duvarının içeri
doğru kısmî taşıntılı kütlesi nedeniyle daha kısa boydadır ve kuzey-güney
kenarları arasına takriben 2 m. yüksekliğinde bir ara duvar örülerek iki eşit
bölüme ayrılmıştır. Hela mekânlarına kuzey duvarlarındaki yarım daire kemerli
birer kapı açıklığından girilir. Hela, dehlize ait duvarların alt kısımları fayans
kaplı, diğer yüzeyleri örtü sistemiyle birlikte düz sıvalı, beyaz badanalıdır.
Ilıklık mekânı, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Örtü
sistemi bakımından kuzey-güney duvarlar arasına örülen ve doğudaki sivri,
batıdaki ise form bozukluğuna uğramış bir yarım daire kemerle her biri farklı
boyutta üç bölüme ayrılmıştır (Fotoğraf: 463). Batıdaki bölüm diğerlerine göre
daha büyük boyutta, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır ve kare biçimi
aynaya sahip bir tonozla örtülüdür. Orta bölüm kare plânlıdır ve kubbeyle
örtülmüştür. Doğudaki bölüm, kuzey-güney doğrultuda dikdörtgen plânla
düzenlenmiş ve örtü sistemine dilimli tonoz/yarım kubbe uygulanmıştır. Orta
bölümdeki kubbe, dört yönde de yüzeysel birer sivri kemer kullanılarak kare
kaideye az girintili ve dar bir kademe ile oturtulmuş ve köşe geçişleri çift yüzlü
pandantifle sağlanmıştır. Merkezi bir delik etrafına eşkenar bir beşgenin
köşelerine rastlayacak şekilde dairevi birer ışık deliği açılmıştır. Batıdaki
bölümün tonoz aynasında büyükçe bir delik vardır. Doğudaki bölümün
374
köşelerinde mukarnasa benzer üç kademe ile dolgulanmış tromplar
görülmektedir, ayrıca bu bölüm doğu kenarının ortasından batıya doğru T
biçiminde uzanan bir ara duvar ile iki eşit hacme ayrılarak usturalık mekânına
dönüştürülmüştür (Fotoğraf: 464). Örtü sistemi ve duvar yüzeylerine düz sıvalı
beyaz badana yapılmış, duvarların alt kısmı da fayanslarla kaplanmıştır.
Güney duvara, eksenden biraz doğuya kaydırılarak yüzeysel derinlikte boyuna
dikdörtgen bir çerçeve içerisinde sivri kemerli küçük bir niş yerleştirilmiştir.
Ilıklık mekânındaki kapılar, kuzey kenarda iki, batıda bir tane olmak üzere
toplam üç adettir. Batıdaki kapı güney duvara bitişik yarım daire kemerlidir ve
soğuklukla bağlantılıdır. Kuzey kenardaki kapılardan biri yine eksenden hafifçe
doğuya kaydırılarak yapılmış sivri kemerli bir açıklıktır ve sıcaklığa geçit verir,
diğeri ise batı kenardadır ve basık kemerle küçük bir hacme açılır. Soğukluğa
bağlantılı kapı ile sıcaklığa açılan kapı arasında kuzey duvara bitişik uzanan
30 cm. yüksekliğinde bir seki mevcuttur. Öte yandan usturalık işlevinde
kullanılan doğudaki bölüm, seki yüksekliğinde bir zemine sahiptir ve doğu
duvarına bitişik uzanan 20 cm. yüksekliğinde ikinci bir seki yapılarak
kuzeydoğu ve güneydoğu köşelerine birer kurna yerleştirilmiştir. Kurnalar, içi
yarı küre biçiminde oyularak mermerden yapılmış, kısa gövdeli basit birer
unsurdur. Sekilerle birlikte zemin kaplaması mermer levhalarla sağlanmıştır.
Kuzey kenarın batı ucundaki kapı açıklığından geçilen hacim, kuzey-güney
yönünde dikdörtgen plânlı, çapraz tonoz örtülü ufak boş bir mekândır ve yapı
içerisindeki fonksiyonu belirlenememekle birlikte daha önceleri hela niteliğinde
kullanılmış olabileceğini tahmin ediyoruz. Tonozun ortasına açılmış dairevi
küçük bir delikle ışık sağlanmıştır.
375
Sıcaklık, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen bir çerçevenin orta
bölümündeki kare plânlı bir ana mekân ve iki yan eyvan ile bu çerçevenin
kuzeyinde yan yana birer adet, doğu eyvanın güney kenarında da bir adet
olmak üzere toplam üç adet halvet hücresinden müteşekkil, kabaca L
biçiminde tanzim edilmiştir (Fotoğraf: 465). Ana mekân ve halvetler kubbe,
eyvanlar ise aynalı birer tonoz kullanılarak örtülmüştür. Eyvan ağızları yarım
daireye yakın birer yaya sahip sivri kemerle ana mekâna bağlanmaktadır.
Kemer karınlarına yaklaşık 10 cm. derinliğinde dik köşeli birer yuva açılarak
çifte kemer görüntüsü verilmiştir. Orta bölümdeki kubbe, kuzey ve güney
cephelerde diğerleri ile aynı görünüşte, yüzeysel birer kemer kullanılarak kare
kaideye az girintili ve dar bir kademe ile oturtulmuş ve köşe geçişleri
pandantifle sağlanmıştır. Minik üçgen prizmalardan meydana gelen bir kuşak
kubbe eteğini çepeçevre dolaşmaktadır (Fotoğraf: 466). Ayrıca bütün
kemerlerin yüzeysel taşıntıları vardır. Eyvanlar, kuzey-güney yönünde
dikdörtgen plâna sahiptir ve tonoz geçişlerinde kubbe eteğindekilerle aynı
görünüşte fakat üç kademe halinde sıralanmış üçgen prizma kuşakları
kullanılmıştır (Fotoğraf: 467). Doğudaki eyvan kuzey-güney duvarları arasına
örülen, takriben 2 m. yüksekliğinde bir duvar ile sınırlandırılarak keselik haline
dönüştürülmüştür (Fotoğraf: 468); ayrıca keselik mekânı da doğu duvar
ortasından batıya doğru uzanan ikinci bir ara duvarla bölünerek eş büyüklükte
iki hacme ayrılmıştır. Bu hacimlere geçiş ise ana mekâna cepheli ara duvarın
ortasına, yan yana yerleştirilmiş yarım daire kemerli birer açıklıkla
sağlanmıştır. Bu açıklıklardan başka kuzey ve güney kenarlarda ikişer adet
olmak üzere toplam dört adet sivri kemerli kapı açıklığı mevcuttur ve hepsi de
zeminden başlayan ve kemer tepe noktasının biraz yukarı seviyesine kadar
376
düz bir şekilde yükseldikten sonra basamak gibi kademelenen ve tepede
birbirine bağlanan yüzeysel derinlikte birer niş içerisinde yer almaktadır. Kapı
açıklıkları iki yönde de eyvan ağızlarını teşkil eden kemerlere bitişik
konumdadır. Güney kenarın batısındaki kapı ılıklık mekânıyla diğer üçü ise
halvet hücreleriyle bağlantılıdır. Kuzey ve güney duvar akslarına sathi
derinlikte boyuna dikdörtgen bir çerçeve ile sınırlanan oldukça büyük ölçülerde
bileşik kemerli birer niş teşkil edilmiştir (Fotoğraf: 465). Halvet hücreleri doğu-
batı yönünde kareye yakın birer dikdörtgen plâna sahiptir ve kuzeydeki ikisi
yaklaşık eş boyutta, diğeri daha küçük ebattadır. Hepsi de birer kubbe ile
örtülüdür ve geçiş sistemleri kuzeydekilerde pandantif, güneydoğudakinde
dört sıra mukarnas dolgulu tromplarla sağlanmıştır; ayrıca pandantifler, çift
yüzlü üçgen biçiminde yapılarak az girintili, sekizgen bir kasnak görüntüsü
elde edilmiştir. Güneydoğu halvette dört yöndeki yan duvarlarda yüzeysel
çıkıntılı sağır birer aynalı kemer mevcuttur. Kuzeydeki halvetlerin güney
duvarlarına, doğu halvette doğu kenara, batı halvette batı kenara yakın
konumla ana mekândakiyle benzer görünüşte bileşik sivri kemerli birer niş
yerleştirilmiş (Fotoğraf: 469), ayrıca kuzey duvar akslarına da yaklaşık 2 m.
yükseklikte, su deposuna bakan ve batı halvetteki sivri kemerli, doğu
halvetteki üzengisi biraz içeri çekilerek yapılmış yarım daire kemerli küçük
birer gözetleme penceresi açılmıştır.
Sıcaklık mekânlarının tamamında zeminle beraber duvarların 1,5 m.
yüksekliğe ulaşan alt kısmı mermer levhalarla kaplıdır469; daha yukarısı ile örtü
sistemlerine ait diğer yüzeylerde ise herhangi bir süsleme unsuru taşımayan
469- Mermer kaplamaların geç dönemde yapıldıkları anlaşılmaktadır.
377
sarı badanalı düz sıva tabakası görülmektedir470. Ana mekânın ortasına
tamamen mermer levhalarla kaplanmış, kareye yakın dikdörtgen plânlı ve
prizmal gövdeli ufak bir göbek taşı oturtulmuştur. Göbek taşının ortasına da
mermer malzeme ile 20 cm. yüksekliğinde, dairesel formlu, yüzeyi istiridye
biçiminde dilimlere ayrılmış bir kurna/çanak yapılmıştır (Fotoğraf: 465).
Eyvanlarla birlikte niş açıklıklarına birer seki hazırlanmıştır. Batıdaki
eyvanda, üç kenara “U” şeması ile yerleştirilen bir seki, duvarlara bitişik
uzanmaktadır. Doğudaki eyvanda keselik olarak kullanılan iki bölümden
kuzeydeki hacmin doğu duvarına, güneydeki hacmin güney duvarına bitişik
birer seki mevcuttur. Bu hacimlerin doğu duvar akslarına, batıdaki eyvanın
kısa duvarlarının mekâna sınırlı kenarlarına ve uzun duvarının aksına birer
adet kurna yerleştirilmiştir. Aynı özellikteki kurnalardan biri kuzey nişte, iki
tanesi de güney nişte görülmektedir. Kuzeydeki halvetlerde kapı açıklığının
bulunduğu kenarlar hariç diğer üç kenarda yine “U” şeması ile duvarlara bitişik
uzanan sekiler vardır. Bunlardan batı yandaki halvette kuzey duvarına bitişik
uzanan seki ötekilere göre daha yüksek ve enlidir, ayrıca bu seki dışında
diğerlerinin duvar aksında birer tane kurna bulunmaktadır. Güneydoğu
halvette sekiler doğu ve batı duvarlara bitişik uzanmakla birlikte batıdaki seki
bir ucu güney duvara bitişik olmak üzere daha kısadır. Doğu ve güney duvarı
aksında birer kurna mevcuttur.
470- Evliya Çelebi (a.g.e., s.206), hamamın kubbe ve duvarlarının cibiz kireci ile
sıvandığını, bir damla terin bile damlama ihtimalinin bulunmadığını fakat eski bir bina
olduğundan biraz karanlıkça olduğunu söyler.
378
Kurnaların471 çoğu mermerden yapılmış yeni birer unsurdur. Kuzeydeki
halvet hücrelerinde yer alan kurnalar aslî özelliklerini korumakla birlikte
oldukça yıpranmış vaziyettedir. Bunlardan anlaşıldığı kadarıyla kurnalar kısa
mermer gövdelidir ve içi yarı küre biçimde oyularak, ön köşeleri de pahlı
yüzeyler halinde yapılmış ve bu kısımlar da ters palmet ve yarım kum saati
kabartmalarının işlenmesiyle konsol kütleleri niteliğinde değerlendirilmiştir.
Sıcaklıkta, ana mekân ve halvetlere ait kubbelerle eyvan tonozlarının
aynalarına ışık delikleri açılmıştır. Kubbelerdeki ışık delikleri altıgen, tonoz
aynasındakiler altı kollu birer yıldız şeklindedir; fakat hepsi de takriben aynı
büyüklüğe sahiptir (Fotoğraf: 466-467). Ana mekânı örten kubbenin göbek
kısmı bir bombe ile yükseltilmiş ve merkezine bir, çevresine ise bir karenin
dört köşesine yerleşmiş gibi görünen dört adet delik açılmıştır. Göbek
etrafındaki karın yüzeyine de iç içe ve farklı eksenlere sahip iki sekizgenin
köşelerine rastlayacak biçimde sekizer adet delik sıralanmıştır. Halvet
kubbelerinde, sayı ve düzen değişmektedir. Kuzeybatı halvet kubbesinde
ortadaki bir deliğin çevresine üçgen kompozisyonunda ve üç grup halinde
toplam dokuz tane ışık gözü yerleştirilmiştir. Güneydoğu halvette de benzeri
bir düzen tekrar edilmiş fakat ortadaki ışık deliği kapatılmıştır. Kuzeydoğu
halvette ise merkezdeki bir deliğin etrafına yine iç içe ve farklı eksenlere sahip
iki beşgenin köşelerine rastlayacak biçimde beşer adet delik açılmıştır. Tonoz
aynalarındaki ışık delikleri, yüzeyin uzun ekseni boyuna tek sıra halinde
dizilmiş dörder adettir.
471- Evliya Çelebi (a.g.e., s.206), kadınlar ve erkekler kısmında olmak üzere toplam
yetmiş kurna bulunduğunu, hatta bunlardan kırk tanesinin halen kullanıldığını
belirtmektedir. Hamamın mekânları dikkate alındığında bu rakamın abartılı olduğu
anlaşılmaktadır.
379
Kadınlar kısmı soyunmalık mekânı yamuk plânlıdır ve ortasında her
kenarı farklı ölçülerde sekizgen bir aydınlık feneri bulunan düz ahşap tavanla
örtülüdür (Çizim: 47, Fotoğraf: 470). Mekânın kuzey ve doğu duvarları birbirine
dik uzanır, ancak doğu duvar, güneye yakın bir noktada hafif bir kırılma ile
batıya yönelir, diğer duvarlar biri güneybatıya diğeri kuzeybatıya olmak üzere
takriben ara yönlere konumlanmakla beraber güneybatı kenarı doğu duvarına
dar açı ile kuzeybatı kenarı da kuzey duvarına geniş açı ile birleşir. Kuzey
duvarının batı kenarında ufak bir kademelenme mevcuttur. Doğu, batı ve
güneye üçgen biçiminde yerleştirilmiş üç adet ahşap direkle desteklenen
tavan, enli düz tahtaların derzlerine ince çıtaların çakılmasıyla hazırlanmıştır.
Aydınlık feneri erkekler kısmı soyunmalık mekânındaki ile aynı görünüşe
sahiptir. Tavan yüzeyine açık yeşil yağlı boya yapılmıştır. Duvarlar, düz sıvalı,
beyaz badanalı yüzeyler halindedir ve alt kısımları yaklaşık 2 m. yüksekliğinde
fayanslarla472 kaplıdır. Kapı, pencere açıklıkları dış görünüşlerine benzer
biçimdedir. Kuzey duvarında biri doğu kenara, öteki batı kenara yakın yarım
daire kemerli iki kapı açıklığı vardır. Bunlardan doğudaki ılıklıkla, batıdaki hela
ile bağlantılıdır. Soyunmalık zemini, kapı açıklığından itibaren yaklaşık 70 cm.
düşük kottadır ve ortasında oniki kenarlı, prizmal gövdeli bir havuz-su haznesi
bulunmaktadır. Havuz, her kenarında boyuna dikdörtgen biçiminde kalın
levhalar kullanılarak mermer malzemeyle yapılmış ve geç dönemde bütün
yüzeyi sarı renkte boyanmıştır. Ortasında yarı küre biçiminde bir fıskiye
çanağı yükselmektedir. Zemin, küçük levhalar şeklindeki döşeme taşlarıyla
kaplanmıştır. Mekânın kuzey kenarı dışında diğer duvarlara bitişik uzanan, 60
472- Yapıdaki fayans kaplamaların tamamı geç dönem eseridir.
380
cm. yüksekliğinde ve duvarlarla aynı özellikte fayanslarla kaplı sekiler
mevcuttur. Sekilerin batı ve güney köşelerinde üçer basamaklı birer merdiven
vardır ve üzerinde ahşap iskeletli soyunma kabinleri sıralanmaktadır. Kapı
açıklığının doğusundaki küçük bir bölüm müstecir tarafından kullanılmaktadır.
Kuzey duvarın batısındaki kapıdan geçilen hela, kuzey-güney yönünde
dikdörtgen plânlı ve aynalı tonoz örtülü küçük bir hacimdir. Tonoza ayna ile
aynı doğrultuda iki adet küçük ışık deliği açılmıştır. Tonoz ile duvar yüzeyleri
düz sıvalıdır.
Ilıklık mekânı, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Örtü
sistemi doğu kenara yakın konumla kuzey-güney duvarları arasına örülen
yarım daire kemerle iki bölüme ayrılmış, bunlardan doğudakine kubbe,
batıdakine boydan boya beşik tonoz örtülmüştür (Fotoğraf: 471). Kubbe, dört
yanda yüzeysel taşıntılı yarım daire kemerler kullanılarak kare kaideye az
girintili ve dar bir kademe ile oturtulmuş ve köşe geçişleri pandantifle
sağlanmıştır. Göbek kısmı yine dar bir kademe ile bombe şeklinde
yükseltilerek ortaya bir, yanlarına da eşkenar bir dörtgenin köşelerine
rastlayacak biçimde dört adet dairevi ışık gözü açılmıştır. Tonoz yüzeyinde
plâna paralel olarak eşit aralıklarla tek sıra halinde yerleştirilmiş altıgen biçimi
beş adet ışık deliği görülür. Duvarların alt kısmı yaklaşık 1 m. yüksekliğinde
fayanslarla kaplanmış, daha yukarısı ile örtü sistemi düz bir şekilde sıvanarak
sarı renkte badana yapılmıştır. Mekânın kuzey ve güney duvarında, eksene
göre kuzeydeki biraz doğuya, güneydeki ise batıya kaydırılmış birer kapı
açıklığı vardır. Güney duvardaki kapı yarım daire kemerlidir ve soyunmalık
bağlantısını sağlar. Kuzeydeki kapı sivri kemerli bir açıklıkla sıcaklığa geçit
verir. Güneydeki kapı açıklığının batı yanında yarım daire kemerli derin bir niş
381
mevcuttur. Mekânın batı tarafındaki zemin seviyesi bir basamak kadar daha
yükseltilmiş ve tamamen kare biçimi döşeme taşlarıyla kaplanmıştır.
Sıcaklık mekânı düzenleniş bakımından erkekler kısmı soyunmalığı ile
benzer özelliklere sahip olmakla birlikte halvet sayısı, tonoz örtüsü, kubbe
geçişleri ve niş görünüşleri gibi belirgin bazı farklılıkları da yansıtmaktadır.
Sıcaklık, esas itibariyle doğu-batı yönünde dikdörtgen bir çerçevenin orta
bölümündeki kare plânlı bir ana mekân ve iki yan eyvan ile bu çerçevenin
kuzeyinde yan yana yerleştirilmiş kare plânlı iki halvet hücresinden
oluşmaktadır (Fotoğraf: 472). Ana mekân ve halvetler kubbe, eyvanlar ise
yarım birer çapraz tonozla örtülmüştür. Eyvan ağızları yarım daire kemer
formuna yakın birer sivri kemerle ana mekâna açılmaktadır. Orta bölümde
kuzey ve güney duvarlar, eyvan duvarlarına göre az bir girinti ile içerlek
yapıldığından esasen kare olan plân, kuzey-güney yönünde dikdörtgen bir
şemaya dönüşmüş ve kubbeyi oturtabilmek amacıyla da eyvan
ağızlarındakiyle aynı biçimde, fakat daha enli birer kemer sağır duvarlara
yerleştirilerek dört kenarı da eşdeğer ölçülere sahip bir taşıyıcı sistem
hazırlanmıştır. Kubbe, meydana getirilen kare kaideye az girintili, dar bir
kademe ile oturtulmuş ve köşe geçişleri pandantifle sağlanmıştır (Fotoğraf:
473). Eyvanlar, ana mekâna birer uzun kenarla bağlantılı dikdörtgen plânlıdır
(Fotoğraf: 474). Ana mekân kuzey duvarının iki yanında birer, güney duvar
aksında ise bir tane olmak üzere toplam üç adet kapı açıklığı mevcuttur. Kapı
açıklıklarının hepsi de sivri kemerlidir ve güneydeki ılıklıkla, kuzeydekiler
halvet hücreleriyle bağlantı sağlamaktadır. Halvet hücreleri erkekler
kısmındakilere göre daha büyüktür ve ikisi de eş boyutlarda kare plânlı, kubbe
örtülü kübik birer hacimdir. Kubbe geçişlerinde üçgenler kullanılmış ve
382
kuzeydoğu halvetin dört yöndeki yan duvar akslarına boyuna dikdörtgen
biçiminde yüzeysel birer niş teşkil edilmiştir. Halvetlerin güney duvarlarında
erkekler kısmındakilerle simetrik düzende birer niş mevcuttur, ancak
buradakiler farklı olarak aynalı kemer görünüşünde yapılmıştır (Fotoğraf: 475).
Sıcaklık mekânlarının hepsinde örtü sistemi ile duvarlar herhangi bir
süsleme unsuru taşımayan düz sıvalı, sarı badanalı yüzeyler halindedir ve
duvarların alt kısmı yarı seviyelerine kadar fayansla, zemin ise kare biçimi
döşeme taşlarıyla kaplanmıştır. Ana mekânda kuzey duvara, kuzeydoğu
halvette de güney duvara bitişik konumla uzanan birer göbek taşı
bulunmaktadır. Ana mekândaki enine diğeri ise boyuna dikdörtgen şeklinde
prizmal gövdelidir (Fotoğraf: 472, 475).
Eyvanlarda duvarlara bitişik uzanan birer seki hazırlanmıştır. Sekiler,
batı eyvanda üç kenara bir “U” şeması ile doğu eyvanda ise kuzey kenar hariç
diğerlerine “L” biçiminde yerleştirilmiştir. Batı eyvanda duvar aksları ile
güneybatı köşeye bitişik dört adet kurna vardır. Doğu eyvandaki kurnalar üç
adettir ve biri kuzeydoğu köşede, ikincisi doğu duvarının güneyinde, üçüncüsü
güney duvarının batı ucunda yer alır (Fotoğraf: 474). Halvetlerdeki sekiler
güney kenarları hariç “U” şeması ile üç kenar boyunca duvarlara bitişik uzanır.
Sekilerin üzerine duvar aksları ortalanarak birer kurna oturtulmuştur, kuzeybatı
halvette ayrıca batı kenarının güneyine yakın konumla dördüncü bir kurna
daha mevcuttur. Kurnaların bazıları mermerden yeni imâldir ve asıl şeklini
koruyanlar erkekler kısmındakilerle aynı görünüşte fakat çok yıpranmış
vaziyettedir.
Sıcaklık mekânında orta bölüm ve halvetlere ait kubbelerle eyvan
tonozlarına altıgen biçiminde ve takriben aynı büyüklükte ışık delikleri
383
açılmıştır. Orta bölüm ile halvet kubbelerinde sayı ve düzen birbirinin tekrarı
niteliğindedir. Bunlarda merkezi birer delik etrafına iç içe ve farklı eksenlere
sahip iki altıgenin köşelerine rastlayacak biçimde altışar adet delik
yerleştirilmiştir, ancak dıştaki altıgen şema diğerlerinden biraz daha mesafeli
olarak karın kısmına sıralanmıştır (Fotoğraf: 473). Tonozlardaki ışık delikleri
ise bir üçgen teşkil edecek biçimde simetrik düzenle dizilmiş üçer adettir.
Su deposu, erkekler ve kadınlar kısmı sıcaklıklarının kuzey kenarına
paralel dikdörtgen plânla uzanır ve boydan boya beşik tonoz örtülüdür.
384
c) Konak Hamamı
Çizim No: 48
Fotoğraf No: 476-482
İnceleme Tarihi: 20.07.2001
Camii Cedid Mahallesi’nde, Emin Bey Sokak güneyindeki düz arazide
yer alır473 (Fotoğraf: 476).
İnşa tarihi ve banisi bilinmeyen eserin mimarî özelliklerini dikkate alarak
15. yüzyıl sonu, 16. yüzyıl başlarında yaptırılmış olabileceğini düşünmekteyiz.
Bina, güney kısmı yıkılarak yerine büyük bir konut bitiştirilmesi
nedeniyle kısmen harap durumdadır ve gelişigüzel yapılmış onarımlara ait
izleri taşıyarak günümüze ulaşmıştır; halen bir şahsa ait depo fonksiyonunda
kullanılmaktadır.
Hamam, mevcut durum itibariyle doğu-batı doğrultusunda uzanan
dikdörtgen bir kütle içerisinde batıda ılıklık, doğuda sıcaklık ve
güneydoğusunda bir kısmı sağlam kalabilmiş su deposundan müteşekkil
küçük bir binadır (Çizim: 48). Bu mekânlardan ılıklık, kuzey-güney yönünde
dikdörtgen plânlıdır ve aynı eksende aynalı tonoz örtü sistemine sahiptir.
Sıcaklık, kare plânlı, kübik gövdeli ve sekizgen prizmal bir kaideye oturtulmuş
tek kubbe ile örtülüdür. Güney kenar yıkıldığından bu bölümde başka
mekânların varlığı ile su deposunun plân ve örtü sistemi belirlenememektedir.
Girişi batıya açılan kapıyla sağlanmıştır.
İnşa malzemesi moloz taşlar ile tuğladır. Beden duvarlarında taş-tuğla,
kubbe, geçiş elemanları, tonoz ve kemerlerde yalnızca tuğla kullanılmıştır.
473- Hamam, Merzifon imar plânına göre, 26.27.D.b. Pafta, 385 Ada, 62 Parseldedir.
385
Örtü sistemini kaplamak üzere alaturka kiremitler kullanıldığı bir kısmı
günümüze ulaşabilmiş yüzeylerden anlaşılmaktadır.
Hamamın cepheleri biri beden duvarları diğeri örtü sisteminden ibaret
iki kademe halinde algılanır. Beden duvarlarının üst kenarları tahribata
uğradığından herhangi bir saçak izine rastlanmaz. Örtü sistemine ait
kademede kubbe ile tonoz algılanabilecek durumdadır ancak etrafındaki
yüzeyler taş-toprak dolgusu altında kalmış, hatta yabani otlar da yetişmiştir.
Cepheler, batıdaki kapı dışında herhangi bir açıklığı bulunmayan, taş
ve tuğla örgülü duvarlardan ibaret masif bir görünüm sergiler. Beden duvarları
kuzey (Fotoğraf: 476) ve doğu cephelerde (Fotoğraf: 477) esasen üç sıra
tuğla, bir sıra moloz taşın dönüşümlü örgüsünü yansıtmakla beraber, bu
cephelerin bazı kısımlarında ve batı cephenin genelinde (Fotoğraf: 478) moloz
taşların derzlerine dikey konumlu tuğlaların yerleştirilmesiyle elde edilen duvar
örgüsü görülmektedir. Öte yandan duvarlardaki bazı farklılıklar, zamanla
yapılmış tamirat değişikliklerini de belirtmektedir. Nitekim doğu cephenin
yukarı kısmındaki kerpiç dolgu, kuzey cephede alt ve üst bölümlerde
bozulmuş moloz örgünün tuğla ve küçük parçalar halindeki taş malzeme ile
rastgele dolgulanması ve batı cephede kapı açıklığının kenarlarındaki tuğla
örgüler geç dönem müdahalelerinin sonucu olmalıdır.
Hamamın kapısı batı cephenin kuzey kenarında yer alır. Esasen sivri
kemerli bir açıklığa sahip olmakla birlikte halen mevcut kapı kanadının
yerleştirilebilmesi amacıyla dış görünüş bakımından boyuna dikdörtgen bir
açıklık şekline dönüştürülmüştür. Kapı kanadı, geç dönemde demirden
yapılmış sanat değeri taşımayan basit bir unsurdur (Fotoğraf: 478).
386
Ilıklık mekânı kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı ve aynalı tonoz
örtülüdür (Fotoğraf: 479). Tonoz, duvar kenarlarından biraz içeride dar bir
kademe ile yerleştirilmiş ve aynası da plân doğrultusunda yapılmıştır. Ayna
yüzeyine tek sıra halinde üç adet ışık deliği açılmıştır. Işık delikleri takriben
aynı boyuttadır ve ortadaki yedi kollu yıldız, yandakiler beşgen birer delik
biçimindedir. Örtü sistemi ve duvar yüzeyleri süsleme unsuruna rastlanmayan
düz sıva tabakası ile kaplanmıştır. Mekânın batı duvar aksına dikdörtgen
plânla girintili bir niş teşkil edilmiştir. Niş, sivri kemerli sade bir görünüşe
sahiptir. Kemer alnı duvar yüzeyine göre biraz içerlektir. Doğu duvarının kuzey
kenarında yer alan sivri kemerli bir kapı açıklığı sıcaklık bağlantısını sağlar
(Fotoğraf: 480). Zemin, kapı açıklığından itibaren bir basamak düşük kottadır
ve dikdörtgen biçimi kaba yonu taş kaplıdır.
Sıcaklık, kare plânlı, kübik gövdeli, kubbe örtülü küçük bir hacimden
ibarettir. Kubbe, dört kenarda teğetli birer sivri kemer ve köşelerdeki aynı
görünüşe sahip dilimli birer tromp ile teşkil edilmiş sekizgen kaideye oturur.
Bütün kemerler yüzeysel taşıntı yapmaktadır. Kubbe eteği oldukça az girintili,
dar bir kademe halindedir ve minik üçgen prizmalardan meydana gelen bir
kuşak eteği çepeçevre dolanır. Kubbe göbeği kısmen derinleştirilmiş bir
altıgen şeklindedir ve ortasına yedi kollu yıldız, etrafına da bir karenin
köşelerine rastlayacak biçimde dört adet beşgen ışık deliği açılmıştır
(Fotoğraf: 481). Örtü sistemi ile duvarlar her hangi bir süsleme unsuru
taşımayan düz sıvalı yüzeylere sahiptir ve yer yer dökülen sıva tabakalarının
altından tuğla örgü seçilebilmektedir. Mekânın kuzey ve doğu duvar aksı ile
batı duvarı güney kenarında sivri kemerli birer niş görülmektedir. Nişler, kuzey
ve doğudaki daha büyük olmak üzere duvara dikdörtgen girintili sade birer
387
görünüşe sahiptir ve kemer alınları duvar yüzeyine göre biraz içerlek
yapılmıştır (Fotoğraf: 482). Zemin, ılıklıktakiyle aynı biçimde kaba yonu taş
kaplıdır.
388
ç) Tuz Pazarı Hamamı
Çizim No: 49
Fotoğraf No: 483-503
İnceleme Tarihi:01-02.08.2001, 10.10.2003
Gazi Mahbub Mahallesi’nde, “Tuz Pazarı” mevkiinde474, doğuya az
meyilli ve Kara Mustafa Paşa Külliyesi’nin yaklaşık 100 m. güneyindeki bir
araziye yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 483); kuzeyinde kendi adını verdiği sokak,
batısında Cumhuriyet Caddesi, doğusunda ise Ekin Pazarı Sokak
uzanmaktadır. Kuzeybatısında Odun Pazarı Camii, güneydoğusunda Bozacı
Camii yer almaktadır.
Kitabesi bulunmayan bir eserdir ve bazı yazarlarca475 Kara Mustafa
Paşa’nın Vakıflarından olduğu ileri sürülmekte, yahut da Kara Mustafa Paşa
veya oğlu Ali Paşa tarafından yaptırıldığı kabul edilmekte476, bir yayında477 ise
474- Hamam, Merzifon imar plânında, 30.27.A.a. Pafta, 225 Ada, 2 Parseldedir. Halen
yer aldığı mahalle ise tahrir defterlerindeki kayıtlara göre 16. yüzyılda “Tuz Pazarı
Mahallesi” şeklinde anılmaktadır: Çolak, a.g.t., s.29, 39; Gürbüz., a.g.t., s.89; Merzifon
şer’iyye sicillerinde de (1301-1305/1883-1887 yıllarına ait defter, s.15), “Tuz Pazarı”
adıyla geçmektedir. Böylece hamamın adını bu mevkiden aldığı, fakat mahalle isminin
daha sonra Gazi Mahbub olarak değiştirildiği anlaşılmaktadır.
475- Erken (a.g.e., s.325), Paşa Hamamı’nın tarihini H.1092/M.1678 şeklinde vermekte
ve (a.e., s.327) bu hamamın da Kara Mustafa Paşa Vakfı’ndan olduğunu, Paşa
Hamamı’ndan on yıl sonra, H.1087/M.1677’de yaptırıldığını belirterek, yıl bakımından
kendisiyle çelişkiye düşmektedir; üstelik H.1087/M.1676 ve H.1092/M.1681 yıllarına
tekabül etmektedir; krşl., Unat, a.g.e., s.74; muhtemelen Erken’e istinaden Bayram da
(“Merzifon Ulu...”, s.77), bu hamamı Kara Mustafa Paşa Vakfı’na dahil etmekle
beraber H.1087/M.1676 yılını vermektedir; ayrıca eserle ilgili V.G.M.
Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/21 No’lu dosyadaki bir belgede, Kara Mustafa
Vakfı’na kayıtlı olduğu ve H.1087/M.1677 yılında inşa edildiği belirtilmiştir.
476- Anonim (a.g.e., s.35)’de 1677 yılında Kara Mustafa Paşa tarafından inşa
ettirildiğinden bahsedilir; fakat Kara Mustafa Paşa mahdumu Ali Paşa tarafından
yaptırıldığı da ileri sürülmektedir (İ. Hâkî Engin, “Merzifon Tarihine Genel Bir Bakış”,
389
plânı ve fizikî benzerlikleri yorumlanarak Kara Mustafa Paşa Külliyesi’ne dahil
edildiği görülmektedir. Buna karşılık, külliyeye ait vakfiyede478 bu hamamdan
hiçbir surette bahsedilmediği gibi tarihi ve banisini açıklayıcı herhangi bir belge
tespit edilememektedir. Ancak hamamın plân şeması ve diğer mimarî
özelliklerini dikkate aldığımızda, 17. yüzyıl sonlarına tarihlendirilebileceği
anlaşılmaktadır.
Plânı bakımından hamam, asıl halini büyük ölçüde korumakla birlikte
evrak kayıtlarına rastlayamadığımız muhtelif tarihlerde, ehil olmayan eller
tarafından alelade yapılmış onarımlara ait izleri taşıyarak günümüze ulaştığı
gibi çevresinde de çeşitli değişikliklerin gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır.
Eserin kapısı soyunmalık mekânının kuzey cephe aksında yer alır. Beden
duvarlarının yarı yüksekliği seviyesine kadar bitiştirilerek yapılmış muhdes
dükkân sıraları tarafından kuzey ve doğu yan cephelerin görünümü kısmen
engellendiği gibi (Fotoğraf: 483), doğu, batı ve güneye sıralanmış dükkânlar
Taşan, S.7-31, Merzifon, 1 Aralık 1936, s.4); Uygun (a.g.e., s.27) ise Kara Mustafa
Paşa tarafından yaptırılmış iki tane Paşa Hamamı bulunduğunu, birincisinin Hacı Bali
Mahallesi’nde (halen mevcut Paşa Hamamı) yer aldığını ve H.1077 (M. 1666) yılına
ait olduğunu, Tuz Pazarı’ndaki ikincisinin de birinciden on yıl ara ile H.1087 (M. 1676)
yılında yapıldığını belirtmektedir;
477- A. Yeşil, hiçbir belgeye dayanmaksızın Kara Mustafa Paşa Vakfı’na ait olduğunun
kabul edildiğini belirterek, “…Hamamın fiziki konumu itibâriyle külliyenin diğer
yapılarına çok yakın olması, kullanılan malzemeden başlayan ve mimari elemanlara,
plân düzenlemelerine kadar yansıyan dikkat çekici bir bütünlüğün olması bugün dahi
suyunun Kara Mustafa Paşa vakfından karşılanması gibi birçok faktör, bu yapıyı da
külliyeye dahil etmemizi gerekli kılmıştır…” şeklinde bir ifade kullanmıştır; bkz.,
“Merzifon-Kara Mustafa Paşa Külliyesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası...,
s.339; ayrıca krşl., Yeşil, a.g.t., s.128-129; ancak yapının külliyeye dahil edilmesi için
bu faktörlerin yeterli olamayacağını, ama aynı özelliklere dayanarak tarihlendirme
yapılabileceğini düşünmekteyiz.
478- V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri.
390
ve konutların arka duvarlarınca sınırlı olarak, güney tarafında da doğu-batı
yönü daha uzun, L plâna sahip bir avlu ortaya çıkmıştır. Bu alanın doğu
kısmında ise alaturka kiremit kaplı bir sundurma çatı da örtülerek elde edilen
muhdes bir müştemilat vardır ve halen depo vazifesinde kullanılmaktadır. Batı
yanda ise biraz yüksekçe yapılmış bir duvar, kuzey ve güneydeki dükkân
sırasının batı kenarıyla birleşerek, hamam cephesi önündeki cadde ile bir sınır
hattı meydana getirmektedir ve aynı duvarın güney ucuna yerleştirilmiş
boyuna dikdörtgen biçimindeki tek kanatlı bir kapı açıklığı ile bağlantı
sağlanmaktadır.
Hamam plânında mekânlar, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık, su deposu-
külhan olmak üzere doğudan batıya sıralanmakta ve kare biçimi
soyunmalıktan itibaren kuzey ve güneye kısmen taşıntılı bir dikdörtgen
biçiminde uzanmaktadır (Çizim: 49). Bu mekânlardan soyunmalık, kübik
gövdeye sahiptir ve sekizgen prizmal bir kasnağa oturtulmuş tek kubbe ile
örtülüdür. Ilıklık, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır ve doğu-batı
duvarları arasında uzanan iki adet yayvan-sivri takviye kemeriyle üç bölüme
ayrılarak örtü sisteminde ortaya bir kubbe, yanlara da birer aynalı tonoz
yerleştirilmiştir. Bu mekânın kuzey duvarında doğu kenarına yakın bir kapı ve
daracık bir dehliz vasıtasıyla bağlantılı hela ise doğu-batı doğrultusunda
uzanarak soyunmalık yanına bitiştirilmiş dikdörtgen plâna sahip, beşik tonoz
örtülü bir hacimdir. Sıcaklık, bir kare içine haçvari şema ile yerleştirilmiş
merkezi bir sekizgen ve dört yan eyvan ile köşelerdeki kare biçimi halvet
hücreleri şeklinde plânlanmıştır. Merkezi mekân ve halvetler kubbe, eyvanlar
ise aynalı tonoz birer örtüye sahiptir. Su deposu, sıcaklığın batı yanı boyunca
dikdörtgen plânla uzanır ve baştan başa bir beşik tonozla örtülmüştür.
391
İnşa malzemesi az miktarda mermer, çoğunlukla düzgün kesme ve
kaba yonu taşlar ile tuğladır. Beden duvarlarında taş ve tuğla, saçaklarda taş,
kubbeler ve geçiş elemanları, tonozlar, kemerler ve külhan ağzında tamamen
tuğla, zemin kaplaması ve havuz-su haznesinde mermer kullanılmıştır; örtü
sistemi ise halen bütünüyle alaturka kiremitlerle kaplıdır.
Hamamın cepheleri, genel görünüş itibariyle biri soyunmalık, diğeri
öteki mekânlara ait olmak üzere birbirine bitişik iki ayrı kütle halinde
algılanmakla birlikte, görünüş bakımından ortak özelliklere sahiptir. Binanın
bütününe hakim görünümdeki kübik soyunmalık kütlesinde beden duvarları
daha yüksektir. Batı yanındaki diğer mekânlara ait kütle ise basık
görünüşlüdür (Fotoğraf: 483). Soyunmalık cepheleri dört kademe halinde
algılanır. İlk kademe beden duvarlarıdır ve kübik kütlenin üst köşelerde
pahlanarak kasnak elde edilmesi ile ortaya çıkmış üçgen şeklindeki çatı
yüzeylerine ait saçak frizlerinde son bulur. Bunların arasında yükselen ikinci
kademe, sekizgen prizmal kasnaktır ve üst kenarlarını çepeçevre dolanan
saçak frizi ile sınırlandırılmıştır. Üçüncü kademe ise üst kenarları saçak friziyle
çepeçevre sınırlandırılan, sekizgen prizmal ikinci bir kasnaktır; ancak köşeleri
alttaki kasnak cephelerinin akslarına denk gelecek şekilde ve biraz daha
geriye çekilen birer cepheyle yerleştirilmiştir. Dördüncü kademe tek kubbeden
ibaret örtü sisteminden oluşur (Fotoğraf: 484). Saçaklar, ön yüzeyleri düz, alt
yüzleri pahlı kesilen ince-uzun prizmal taş blokların yan yana dizisiyle elde
edilmiş az çıkıntılı bir profil halindedir. Hamamın ılıklık, sıcaklık, su deposu ve
diğer hacimlerinden müteşekkil kütle, soyunmalık bölümüne göre alt seviyede,
yayvan ve daha basık dikdörtgen prizmal bir görünüşe sahiptir (Fotoğraf: 485).
Üst kenarlarını çepeçevre dolanan saçaklar, soyunmalık kütlesindekine
392
benzemekle birlikte, taş profiller üzerine ikişer tuğla sırası da yerleştirilerek
biraz daha kalınlaştırılmıştır. Örtü sistemine ait kademede ılıklık ve sıcaklık
orta mekânlarındaki birer kubbe algılanabilecek durumdadır; halvet hücreleri
ile diğer bölümlerde kullanılan kubbe veya tonozlar kalın bir toprak tabakasıyla
kaplandığı için bazı tümsekler şeklinde seçilebilmekte; bunlardan bir kısmı
arasında da tüteklikler yükselmektedir.
Bina cepheleri her iki kütlenin de doğu, batı, güney duvarlarında üç sıra
tuğla, bir sıra düzgün kesme-kaba yonu taşın dönüşümlü örgüsünü ve kesme
bloklarla yapılan köşe bağlantılarını yansıtmakla beraber, kuzeyde bütünüyle
kesme taş örgü kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ancak duvarlardaki diğer bazı
farklılıklar, zamanla yapılmış tamirat değişikliklerini de belirtmektedir. Nitekim
soyunmalık mekânı kuzey cephesinde esasen kesme taş malzeme kullanıldığı
halde batı bölümün saçak frizine kadar yükselen kısımlardaki tuğla sıraları
(Fotoğraf: 486) ve basık kütle kuzey cephesi ile güney cephenin alt
bölümlerinde tuğla malzemeyle yapılmış rastgele dolgudan ibaret duvar
örgüsü geç dönem müdahalelerinin sonucu olmalıdır.
Bütün cepheler, masif karakterlidir ve sadece güney cephede, ikisi
soyunmalık; biri de ılıklık bölümüne açılan boyuna dikdörtgen biçiminde
toplam üç adet pencere bulunmaktadır (Fotoğraf: 487). Soyunmalık
pencereleri cephenin alt kısmına, simetrik bir düzenle yerleştirilmiş, eş
büyüklükte birer açıklıktır ve yekpare düzgün kesme söve taşlarıyla
çerçevelenen demir şebekeleri, tuğla malzemeyle örülen sivri kemerli yüzeysel
birer alınlıkları vardır. Pencere şebekeleri, eşit aralıklarla yatay ve düşey sıralı,
iki ucu sövelere saplanan çubuk demirler kullanılarak ve kare biçimi gözler
oluşturacak şekilde hazırlanmış; düğüm noktalarında ise yatay çubuklardaki
393
deliklerden düşey çubuklar geçirilmiştir. Doğu taraftaki pencerenin söveleri
çimento harcıyla sıvanarak değişikliğe uğramıştır; ayrıca biraz aşağısında da,
dikdörtgen biçiminde muhdes bir kapı açıklığı vardır (Fotoğraf: 488). Ilıklık
mekânına ait pencere, diğerlerinden daha küçük boyuttadır ve etrafı da duvar
örgüsünün devamından ibaret olduğu için farklılık gösterir.
Batı cephenin alt kısmı arazi meylinden dolayı toprak seviyesine göre
aşağıda kalmaktadır ve düşük kottaki kısmın orta bölümüne sivri kemerli
büyük bir nişle kuşatılarak, tuğla örgüyle yapılan külhan ağzı yerleştirilmiştir
(Fotoğraf: 489). Külhan ağzının önündeki düşük kotlu zemine, sıkıştırılmış
toprakla hazırlanan birkaç basamaklı merdivenle inilmektedir.
Güney cephenin orta bölümüne doğru, yakın tarihlerde basit bir
sundurma çatı altına yerleştirildiği anlaşılan bir kalorifer kazanı ile buna ait iri
cüsseli bir baca kütlesi bulunmasına rağmen bu ısıtma sistemi şimdi
kullanılmamaktadır.
Hamamın kapısı, soyunmalık kuzey duvarı aksı ile ortalanarak
yerleştirilmekle birlikte, bu cephedeki hela kütlesine ait kısmî taşıntıdan dolayı
biraz daha batı tarafa konumlanmış gibi görünmektedir. Kapı açıklığından
itibaren her iki yanda cepheye bitişik uzanan dükkân duvarları ise adeta bir
giriş dehlizi meydana getirdiği gibi, ahşap düz tavanı ve Marsilya tipi kiremit
kaplı sundurma çatı örtüsü ile bir çift ahşap kapı yerleştirilmek suretiyle bu
ünite dükkân sırasının devamı niteliğine de bürünmüştür (Fotoğraf: 490).
Hamamın kapısı, yekpare düzgün bloklardan ibaret yan söveler ve yatay
profillerle az çıkıntılı bir çift üzengiye oturan düzgün kesme taş örgülü
segment kemerle kuşatılmış bir açıklıktır. Kemer, bloklar halindeki düzgün
kesme, yan söveler ise yekpare düzgün kesme taşlardan örülmüştür
394
(Fotoğraf: 491). Kapı kanatları bir çifttir ve enli, kalın, düz yüzeyli tahtaların
yan yana bitiştirilerek mıhlanmasıyla yapılan, sanat değerinden yoksun
alelade unsurlardır.
Soyunmalık mekânı, kübik ve tek kubbeyle örtülü büyük bir hacimden
ibarettir (Fotoğraf: 492). Kubbe, köşe geçişleri kuzeybatı, güneydoğudaki
dilimli, kuzeydoğu ve güneybatıdaki ise sivri sırtlı dört tromp ve cephelerdeki
teğetli birer sivri kemer ile teşkil edilmiş sekizgen kaideye oturur. Tromp
ağızları dört cephedeki kemerle aynı biçimde yapılmakla birlikte bütün
kemerlerin yüzeysel taşıntısı vardır. Kubbe eteği, baklava dilimleri oluşturan
prizmatik üçgenler kuşağı ile bezenmiş az girintili ve dar bir kademe
halindedir. Kubbenin ortasında büyükçe bir aydınlatma deliği mevcuttur
(Fotoğraf: 493). Örtü sistemi ve duvarları kaplayan düz sıvalı yüzeylere
herhangi bir süsleme unsuru taşımayan beyaz badana yapılmıştır. Vaktiyle
varlığını tesbit ettiğimiz, her biri yan yana sıralanan ve içleri çiçek motifleri ile
süslü bir sıra madalyondan oluşan, kubbe yüksekliğinin yarı seviyesindeki
kalemişi kuşak şimdi mevcut değildir479. Duvar yüzeyleri az sayıdaki kapı ve
pencere açıklıkları hariç masif karakterlidir. Pencereler ve güneye açılan
muhdes kapı, dış görünüşlerine benzer biçimdedir; fakat esas kapısı ise
segment kemer ardındaki duvar kalınlığınca yapılmış sivri kemerli bir açıklık
olarak mekâna yönelir. Soyunmalık batı duvarında kuzey kenara yakın
konumla ve az girinti yapan yarım daire kemerli açıklığa sahip ılıklık kapısı,
anlaşıldığına göre onarımlar sonucu asıl görünüşü bozularak günümüze
ulaşmıştır (Fotoğraf: 494). Soyunmalık zemini, kapı açıklığından itibaren iki
479- Bu kuşağı 01.08.2001 tarihli ziyaretimizde görmemize rağmen, badana neticesi
kaybolduğunu 10.10.2003 tarihindeki son ziyaretimizde tesbit ettik.
395
basamak düşük kottadır ve ortasında kaidesi de dahil dokuzgen plânlı, prizmal
gövdeye sahip bir havuz-su haznesi bulunmaktadır ve çevresi halen
mermer480 levhalarla kaplıdır. Dört duvar kenarında dolaşan sekiler ise bir
basamak daha yükselir ve yüzeylerine geç dönemlerde fayans kaplanmıştır.
Mekânın kuzeydoğu köşesi hariç sekilere oturan ahşap iskeletli soyunma
kabinleri sıralanmaktadır (Fotoğraf: 492). Kuzeydoğu köşede ise diğer
taraflara göre seki eni daha fazladır ve bu kısma yerleştirilen alüminyum
iskeletli camekândan ibaret ufak hacimli bir bölme de müstecir tarafından
kullanılmaktadır. Havuz, beyaz mermer malzemeyle yapılmıştır; her kenarında
kareye yakın dikdörtgen biçiminde kalın levhalar kullanılmış ve bunlardan
kuzeydeki diğerlerinden daha yüksek, boyuna dikdörtgen biçiminde bir çeşme
olarak düzenlenmiştir (Fotoğraf: 495). Çeşme cephesinin alt kısmı, basık
kemerli yüzeysel bir niştir; kavsarası yedi yapraklı ve çevresi atnalı kemerle
kuşatılan, kısmî bir çiçek motifi görüntüsü verecek şekilde ince profillerle
işlenmiştir. Kavsaranın hemen yukarısında da, etrafı ince profillerle kuşatılarak
enine dikdörtgen biçiminde çerçevelenen bir pano vardır. Panodan sonraki taç
bölümü, seyrek aralıklarla yan yana kabartılan altı adet mukarnasla plastik
etkiye sahiptir ve bunlarla aynı hizada olmak üzere biraz yukarıdaki taşkın
bölüm ise enine dikdörtgen bir satıh halindedir ve bu yüzeye iki baştaki yarım,
diğerleri tam yapraklardan oluşan bir dizi palmet kabartması işlenmiştir. Basık
480- V.G.M. mülkiyetinde ve müstecir eliyle işletilen hamamda, izinsiz bir müdahale ile
son yıllarda eski mermer kaplamaların sökülerek, yenilerinin döşenmesi faaliyetinin
gerçekleştirildiğine dair bilgiler (V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/21 No’lu
dosyada) mevcuttur; fakat muhtemelen yeni mermerler döşenirken, asıl haliyle
zemindeki mevcut su kanallarının da çimento harcı doldurularak kapatıldığını
bugünkü izlerden anlamak mümkündür.
396
kemerli çeşme nişi halen bütünüyle sağırdır; muhtemelen lülesi sökülerek yeri
kapatılmış ve önündeki tekne taşı da ortadan kaldırılmış olmalıdır481.
Çeşmenin iki tarafında peş peşe sıralanan diğer cephelerde, alt ve üst
kenarlara yakın seviyelerde kesintisiz uzanan yatay bir çift düz silme ile
çepeçevre sınırlandırılarak ve çeşme yanlarında da düşey doğrultu ile birbirine
bağlanarak çerçeve teşkil edilmiştir. Doğu cephedeki levhanın yukarı kısmına
sonradan bir delik açılarak bir taşma borusu yerleştirilmiş ve çeşmenin
kavsara ve taç kısmı hariç, havuz-su deposuna ait diğer bütün yüzeylere mavi
renkli yağlıboya yapılmıştır (Fotoğraf: 492).
Ilıklık mekânı, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Doğu-
batı duvarları arasına simetrik bir düzenle yapılan iki adet yayvan-sivri kemer
açıklığı ile üç bölüme ayrılmış ve bunlardan ortadakine kubbe, yanlardakilere
ise birer aynalı tonoz örtülmüştür (Fotoğraf: 496). Orta bölümdeki kubbe, doğu
ve batı cephelerde diğerleri ile aynı görünüşte, yüzeysel birer kemer
kullanılarak kare kaideye az girintili ve dar bir kademe ile oturtulmuş ve köşe
geçişleri pandantifle sağlanmıştır. Göbek kısmında, eşkenar dörtgen
biçimindeki bir bölümün merkezine bir ve her kenarına da üçer tane olmak
üzere toplam sekiz adet, altıgen şeklindeki ışık delikleri açılmıştır (Fotoğraf:
497). Aynalı tonozlar ise duvar kenarlarından biraz içeride dar bir kademe ile
yerleştirilmiş ve güneydeki doğu-batı yönünde dikdörtgen, kuzeydeki ise kare
biçiminde birer ayna yüzeyi ile yapılmıştır. Tonoz aynalarından güneydekine,
üçer üçer iki sıra halinde altı adet, kuzeydekine de dört adet ve her biri altıgen
481- Çeşmenin ayna taşını oluşturan niş yüzeyinde herhangi bir su deliği şimdi
bulunmamakla birlikte, aslında böyle bir deliğe bağlı lüle olduğu halde sonradan
kapatıldığını düşünmekteyiz. Nitekim çeşme önünde başlayıp ılıklığa doğru devam
eden su kanalının izleri bu düşüncemizi desteklemektedir.
397
biçiminde açılan ışık gözü yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 498). Örtü sistemi ve
duvar yüzeyleri düz sıvalıdır. Güney duvarın yukarı kısmında, mekânın aksı ile
ortalanarak yerleştirilen bir mazgal pencere vardır. Ilıklık mekânına açılan
kapılar, doğu, batı ve kuzey duvarlara olmak üzere üç adettir ve hepsi de
yarım daire biçiminde kemerlidir. Doğudaki kapı kuzey duvara yakın
yerleştirilmiştir ve soyunmalık bağlantısını sağlar. Batı duvarın orta
bölümündeki kapıdan sıcaklık mekânlarına geçilmektedir; kuzey duvarın doğu
kenarındaki kapı ise hela hacmine bağlantılı ufak bir dehlize açılır. Kapı
açıklıklarının bulunduğu bölümler hariç ılıklık mekânının kenarları boyunca
dolanan bir basamak kadar yüksekliğe sahip sekiler vardır ve bunlarla birlikte
zemin kaplaması mermer levhalarla sağlanmıştır. Sıcaklık kapısının kuzey
yanındaki duvara bitiştirilerek yüksekçe bir tekne yapılmış ve hem yüzeyleri,
hem de yaslandığı duvar bölümüne fayans kaplanmıştır. Kapının güney
tarafındaki duvara da bir musluk takılarak lavabo yerleştirilmiştir. Çeşme ve
lavabonun tamamiyle muhdes elemanlar olduğu günümüz malzemesiyle
yapılmalarından anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 496). Mekânın kuzey duvarındaki
kapı ile bağlantılı dehliz, oldukça dar ve ufak bir hacim olarak helaya geçit
verir. Doğu-batı doğrultusunda biraz yamuk görünüşlü dörtgen plânla yapılan
hela da küçük bir mekândır. Halen duvarları 1,5 m. yüksekliğe kadar fayansla
kaplı bu mekânların her ikisi de birer beşik tonozla örtülmekle beraber yarım
daire biçimindeki iki kemerle desteklenen dehliz tonozu müdahalelerle
değişiklik geçirmiştir. Bu tonozların ikisinde de doğu kenara yakın olmak üzere
açılan beşgen biçiminde birer delikle ışık sağlanmıştır (Fotoğraf: 499).
Sıcaklık, kare bir çerçevenin merkezi bölümündeki büyük bir sekizgen
ve ana akslara göre ortalanmış haçvari konumda dört eyvan ve dört köşeye eş
398
büyüklükte yerleştirilen birer halvet hücresi ile simetrik düzene sahiptir.
Merkezi mekân ve halvet hücreleri birer kubbe, eyvanlar ise aynalı birer tonoz
kullanılarak örtülmüştür. Sekizgenin eyvanlara bitişik kenarları diğer dört
kenara göre takriben bir misli daha uzundur. Bu kenarlarda eyvan ağızlarına
teğetli birer sivri kemer yapılmış; sekizgenin kısa kenarlarını teşkil eden
duvarların orta bölümüne ise köşe halvetlerinin kapı açıklıkları yerleştirilmiştir
(Fotoğraf: 500). Eyvanlar, merkezi mekâna birer uzun kenarla bağlantılı
dikdörtgen plâna sahiptir. Doğudaki eyvanla aynı ekseni paylaşan kapı ılıklıkla
bağlantı sağlar; bu açıklıkla simetrik konumlu olarak batıdaki eyvan ile su
deposunun ara duvarında da takriben 2 m. yükseklikte, yarım daire kemerli
küçük bir gözetleme penceresi vardır. Sekizgen plânlı şemada kısa kenarlara
yerleştirilerek birer köşesi pahlanmış durumdaki halvet hücrelerinden her biri,
diğer üç köşesine keskin sırtlı birer tromp ve dört yöndeki yan duvarlarına ise
yüzeysel çıkıntılı sağır birer sivri kemer yapılmak suretiyle sekizgen kaideli ve
tek kubbeden ibaret bir örtü sistemine sahiptir (Fotoğraf: 501).
Sıcaklık mekânlarının tamamında duvarların 1,5 m. yüksekliğe ulaşan
alt kısmı fayanslarla kaplıdır; daha yukarısı ile beraber örtü sistemlerine ait
bütün yüzeylerde ise herhangi bir süsleme unsuru taşımayan beyaz badanalı
düz sıva tabakası görülmektedir. Mekânların hepsinde zemin kaplaması
mermer levhalarla sağlanmıştır.
Merkezi mekânda, plâna paralel dört uzun ve dört kısa kenarla ortaya
oturtulan göbek taşı, tamamen mermer levhalarla kaplanmış büyük boyutlu,
sekizgen prizmal bir gövdeye sahiptir.
Güney, kuzey, doğu eyvanlarda her iki yandaki kısa kenarlar boyunca
karşılıklı birer seki; batıdaki eyvanda ise üç kenara bir “U” şeması ile
399
yerleştirilen bir seki, duvarlara bitişik uzanmaktadır. Doğu eyvan hariç, her
eyvandaki karşılıklı iki yan seki üzerine, duvar aksı ile ortalanarak birer tane
kurna yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 500).
Kuzeydoğu, kuzeybatı ve güneybatı halvet hücrelerinde, kapı
açıklığının karşısındaki köşe ile bitişik iki duvar kenarına her kolunda birer
kurna olan “L” biçiminde seki yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 502). Güneydoğu
köşeye konumlu hücre ise, oldukça geç dönemlerde gerçekleştirildiği anlaşılan
tadilat sonucu, 2 m. kadar yükseklikteki ince ara duvarlar ile birbirinden farklı
plân ve ölçülere sahip üç hacme bölünerek usturalık mekânına
dönüştürülmüştür. Fakat güney duvarına bitişik ve güneydoğu köşedeki ufak
bir bölümü daha yüksek seki kalıntıları, bu hücrenin de ilk şekli ile diğerlerine
benzer özellikler taşıdığına dair fikir vermektedir. Hamamın mevcut sekileri,
beden duvarlarına yaslanmayan uçlarda kısa boylu, yekpare birer mermer
blokla sınırlandırılmıştır. Bu blokların üzerinde de, mermer malzemeyle duvara
bitişik olarak yarım palmet biçiminde birer profil, ön tarafa ise silindirik gövde
ve biraz daha geniş bir yarım küre şeklindeki başlıkla hazırlanan, ufak birer
baba yerleştirilmiştir.
Kurnalar, dışta kısa bir ayakla oturan tıknaz görünüşlü silindirik, mermer
gövdeye sahiptir ve içi yarı küre biçimde oyularak su haznesi yapılmıştır. Ağız
kenarında ön tarafa, iki yana doğru simetrik bir çift olarak baş aşağı miğfer ve
uçları da palmet şeklinde işlenen kabartma konsol kütleleri vardır (Fotoğraf:
500).
Sıcaklıkta merkezi mekân ve köşe halvetlerine ait her kubbenin göbek
kısmı birer bombe ile yükseltilmiş; hem bunlara, hem de çevrelerine ve eyvan
tonozlarının aynalarına ışık delikleri açılmıştır. Merkezi mekânın kubbesinde
400
göbek ve etek seviyesi arasındaki mesafeyi ortalayan bir hizada kuzey ve
güney akslara yakın karşılıklı birer tane, batı yönde ise aksa göre biraz güney
tarafa bir tane olmak üzere, toplam üç adet, dikdörtgen biçiminde pencere
açıklığı yerleştirilmiştir. Kubbe göbekleri ile tonoz aynalarının ortasındaki ışık
delikleri altı kollu birer yıldız, diğerleri ise altıgen şeklindedir; fakat hepsi de
takriben aynı büyüklüğe sahiptir. Merkezi kubbe göbeğindeki yıldızın
etrafında, bir karenin dört köşesine yerleşmiş gibi dört adet altıgen delik daha
vardır; göbek çevresindeki karın kısmında da iç içe ve farklı eksenlere sahip
iki sekizgenin köşelerine rastlayacak biçimde sekizer adet altıgen
bulunmaktadır (Fotoğraf: 503). Köşe halvetlerine ait kubbelerde, göbek
etrafındaki karın kısmına yerleştirilmiş altıgen delikler yedişer tanedir; kuzey
ve güney yandaki mekânlar arasında simetrik bir düzen görülmekle birlikte,
muntazam bir sıra dahilinde değillerdir (Fotoğraf: 501). Tonoz aynalarındaki
ışık delikleri, yüzeyin uzun ekseni boyuna dizilmiştir ve ortada yer alan yıldızın
iki tarafına simetrik birer altıgen şeklinde yerleştirilmişlerdir.
Su deposu, sıcaklığın batı kenarına boydan boya bitişerek dikdörtgen
plânla uzanır. Batıdaki halvetlerle eyvanı ayıran duvarların devamı gibi birer
taşıntıya sahip ve doğu duvara bitişik ayak çifti ile batı duvar arasında uzanan
yarım daire biçimindeki iki kemerle üçe bölünmüş örtü sistemi, mekâna paralel
doğrultulu bir beşik tonozdan ibarettir.
401
d) Belediye Hamamı
Çizim No: 50
Fotoğraf No: 504-516
İnceleme Tarihi:12.10.2003
Sofular Mahallesi’nde, düz bir araziye inşa edilen eserin doğu yanında
Ulus Caddesi, güneyinde ise Şenel Sokak uzanır482 (Fotoğraf: 504).
Kitabesi bulunmamakla birlikte H.1311/M.1893 yılında yaptırıldığına
dair bilgiler483 mevcuttur. Halk arasında “Maarif Hamamı” adıyla da
anılmaktadır.
Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde korumakla birlikte, 1988
yılında484 dış kütle ve iç mekân mimarî özelliklerini değiştirecek biçimde
onarım geçirmiş ve birtakım ilavelerle günümüze ulaşmıştır.
Hamamın plânı ana hatlarıyla “L” şemasında düzenlenmiştir (Çizim:
50). L kollarından batı taraftakine soyunmalık, soğukluk, ılıklık ve sıcaklık
mekânları yerleştirilmiş, doğu taraftakine ise su deposu ve külhan kısmı
bitiştirilmiştir. Ayrıca batı yandaki mekânlar, kare biçimi soyunmalıktan itibaren
doğuya kısmen taşıntılı bir kütle ile kuzeye doğru dikdörtgen biçiminde
uzanmaktadır. Soyunmalık ve su deposunun bütünüyle muhdes olduğu ilk
482- Hamam, Merzifon imar plânında, 30.30.T.d. Pafta, 31 Ada ve 8 Parseldedir.
483- H. Hüsameddin’in “…1311/1893’deki karışıklıklarda hükümet konağı ve kasabanın
ortası yanmış olduğundan, kazanın ileri gelenleri, hepsi, büyük bir yardım-severlik
göstererek, yeni bir hükümet konağı, belediye binası ve büyük bir kışla yaptırmışlar;
maarif çalışmalarına gelir olmak üzere, güzel bir hamam, bir otel, bir kıraathâne ve
mağazalar inşâ ettirmişlerdir…” şeklinde verdiği bilgilerden hamamın 1893 yılında
yaptırıldığı anlaşılmaktadır, bkz., H. Hüsameddin, a.g.e., s.328.
484- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/13 no’lu dosya muhteviyatındaki bir belgede
1988 yılı itibariyle yapının onarımda olduğu ve içine girilemediği belirtilmektedir.
402
bakışta anlaşılmakla beraber yapının ilk şeklinde de bu mekânlara sahip
olduğu söylenebilir.
Soyunmalık, kübik gövdeye sahiptir ve cepheleri oldukça geri çekilerek
yerleştirilen sekizgen prizmal bir kasnağa oturtulmuş tek kubbe ile örtülüdür.
Soğukluk, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır ve kuzey-güney duvarları
arasına örülen iki adet sivri takviye kemeriyle üç bölüme ayrılarak örtü
sisteminde ortaya bir kubbe, yanlara da birer aynalı tonoz yerleştirilmiştir. Bu
mekânın batı yanında kemer açıklığı arasına örülen bir duvar ile hela-usturalık
hacmi meydana getirilmiştir. Ilıklık, plân ve örtü sistemi itibariyle soğukluğa
benzer görünüşte yapılmıştır. Sıcaklık, bir kare şema içerisine haçvari düzenle
yerleştirilmiş merkezi bir sekizgen ve dört yan eyvan ile köşelerdeki kare
biçimi halvet hücrelerinden oluşmaktadır. Merkezi mekân ve halvetler kubbe,
eyvanlar ise birer aynalı tonozla örtülüdür. Su deposu, sıcaklığın doğu yanı
boyunca dikdörtgen plânla uzanır485. Eser, soyunmalık kütlesi batı duvarı ile
güneydoğu köşesinde olmak üzere iki adet kapı açıklığına sahiptir.
Cephe yüzeyleri çimento harcı ile tamamen sıvanıp boyandığı için
duvar örgüsü görülememekle birlikte, moloz taşlarla inşa edildiği ve köşe
bağlantılarında düzgün kesme taş kullanıldığı bilinmektedir486. Soyunmalık
kütlesi tamamen betonarmedir ve kubbesi kurşun levhalarla kaplıdır. Diğer
mekânlara ait örtü sistemi ise alaturka kiremitlerle kaplanmıştır.
Hamamın cepheleri, onarım esnasında yapılan tadilat ve ilaveler
sonucu asıl şeklini kaybetmiştir. Muhdes su deposunun doğu yanına depo ve
yakma mahalli niteliğinde sundurma çatılı bir müştemilat daha eklenmiş
485- Su deposunun örtü sistemi tespit edilememiştir.
486- İnşa malzemesi için bkz., V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/13 no’lu dosya.
403
(Fotoğraf: 505), soyunmalık kütlesinin batı yanına da muhdes mekânlar
bitiştirilmiştir (Fotoğraf: 506). Halen mevcut dış kütle, sarı boyalı ve düz sıvalı
yüzeyleri ile hiçbir özellik taşımamaktadır. Yalnızca soğukluk, ılıklık ve sıcaklık
mekânlarını örten kubbelerin oturduğu sekizgen kasnaklarla bunların ana
akslarına açılmış yarım daire kemerli birer pencere kayda değer unsurlardır.
Kemer alınları biraz içerlek yapılmış, kasnak cepheleri ise gittikçe taşırılan düz
silmeler halinde üç sıra saçak frizi ile sınırlandırılmıştır (Fotoğraf: 504-505).
Öte yandan halvetleri örten kubbeler de dışarıdan bakıldığında
görülememektedir.
Hamam kapılarından batıdaki eksenden biraz kuzeye kaydırılarak
yerleştirilmiş yarım daire kemerli, diğeri ise güneydoğu köşeye diyagonal
konumla hazırlanmış segment kemerli bir açıklık şeklindedir (Fotoğraf: 504).
Soyunmalık mekânı, kare, kübik bir hacimdir ve ortası kubbe, etrafı düz
tavanla örtülüdür (Fotoğraf: 507). Kubbe, sekizgen plânla yerleştirilmiş kare
kesitli sekiz adet ayağa oturan yarım daire kemerlerle taşınmaktadır. Kemer
açıklıklarının aralarına iki katlı düzenle soyunma kabinleri sıralanmıştır. Kuzey
duvarında eksenden batıya kaydırılarak açılmış segment kemerli bir kapıdan
soğukluk mekânına geçilir.
Soğukluk, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Kuzey-güney
duvarları arasına örülen iki adet sivri kemer açıklığı ile üç bölüme ayrılmış ve
bunlardan ortadaki kubbe, yanlardakiler ise birer yarım aynalı tonozla
örtülmüştür. Orta bölümde, kubbeyi oturtabilmek için kuzey ve güney
duvarlarda diğerleri ile aynı görünüşte, yüzeysel birer kemer kullanılarak kare
kaide teşkil edildiği ve köşe geçişlerinin de pandantifle sağlandığı görülür.
Kubbenin merkezine bir, etrafına da bir karenin köşelerine tekabül edecek
404
şekilde dört adet ışık deliği açılmıştır. Etek seviyesine yakın konumla doğu,
batı ve güney akslara birer tane sivri kemerli pencere açıklığı yerleştirilmiştir
(Fotoğraf: 508). Aynalı tonozlar, duvar kenarlarından biraz taşıntılı dar bir
kademe ile oturtulmuş ve doğu-batı yönünde dikdörtgen biçiminde birer ayna
yüzeyi ile yapılmıştır. Tonozların ayna yüzeyine ikişer, kısa, dış yanlarına da
bir üçgen meydana getirecek biçimde üçer ışık gözü açılmıştır. Doğudaki
bölüm, diğerlerinden daha büyük boyutlarda, doğu-batı doğrultusunda
dikdörtgen plânlıdır. Kemer açıklığı oldukça geç bir dönemde demir
konstrüksiyonlu bir camekânla kapatılmıştır (Fotoğraf: 509). Batı yandaki
bölüm ise kuzey-güney yönünde kareye yakın dikdörtgen plâna sahiptir.
Kemer açıklığı, bir ara duvar ile tamamen kapatılmış ve takriben 2 m.
yüksekliğinde “T” biçimli daha ince duvarlarla tekrar bölümlenerek hela-
usturalık hacimlerine dönüştürülmüştür. Bu bölümün doğu duvar aksında
segment kemerli bir kapı ve yaklaşık aynı aksı paylaşmak suretiyle de üst üste
boyuna dikdörtgen birer pencere açıklığı görülür (Fotoğraf: 510). Mekânın
kuzey duvar aksındaki yarım daire kemerli bir kapı açıklığı ılıklıkla bağlantı
sağlar. Soyunmalık zemini ve duvarların alt kısmı 1,5 m. yüksekliğe kadar
mermer levhalarla487 kaplıdır, daha yukarısı ile birlikte örtü sistemi tamamen
düz sıvalı yüzeylerden ibarettir.
Ilıklık mekânı, soğuklukla paralel doğrultuda dikdörtgen plânlıdır.
Kuzey-güney duvarları arasına simetrik bir düzenle örülen iki adet sivri kemer
açıklığı ile eş boyutlarda kare biçimi üç bölüme ayrılmış ve ortaya çıkan
bölümlerden ortadakine kubbe, yanlardakilere ise birer yarım aynalı tonoz
487- Hamamdaki mermer kaplamaların son senelerde günümüz malzemesi ile yapıldığı
anlaşılmaktadır.
405
örtülmüştür (Fotoğraf: 511). Kubbe, geçiş ve örtü sistemleri soğukluktakilerle
aynı görünüşe sahip olmakla birlikte bazı farklılıkları da yansıtmaktadır. Orta
mekânı örten kubbeye geçiş yine pandantiflerle sağlanmış ancak pandantif
yüzeylerine ikiz üçgen nişler açılmıştır. Işık gözleri ve etek seviyesindeki
pencereler aynı sayı ve görünüştedir. Ötekilerden farklı olarak tonozların ayna
yüzeyinde üçer, dış kenarlarında ikişer ışık deliği vardır. Ilıklık hacmi,
muhtemelen onarım sırasında her iki kemer açıklığı arasına yaklaşık 2 m.
yüksekliğinde ince birer duvar örülmek suretiyle üç bölüme ayrılmış ve ara
duvar akslarına da yarım daire kemerli birer kapı açılmıştır (Fotoğraf: 512).
Kuzey duvarı ortasında, sıcaklıkla irtibatlı yarım daire kemerli bir kapı açıklığı
daha mevcuttur. Her bölümün kapı açıklıkları dışındaki kenarları önüne
duvarlara bitişik konumla birer seki hazırlanmıştır. Doğu ve batı bölümlerdeki
sekilerin üzerine cephe aksları ile ortalanarak birer kurna yerleştirilmiştir.
Kurnalar mermerden yapılmış, kare kesitli, kübik gövdeli yeni birer unsurdur.
Zemin, duvar ve örtü sistemine ait yüzeyler soğukluk mekânıyla aynı
tarzdadır.
Sıcaklık, kare bir çerçeve içerisinde merkezi konumla yerleşik büyük bir
sekizgenin etrafına haçvari şema ile yerleştirilmiş ana akslardaki dört eyvan ile
köşelerde eş büyüklükte birer halvet hücresinden müteşekkil simetrik bir
düzen sergilemektedir. Merkezi mekân ve halvet hücreleri birer kubbe,
eyvanlar ise aynalı tonoz birer örtü sistemine sahiptir. Sekizgenin ana akslara
rastlayan kenarları ara yöndekilere göre yaklaşık bir misli daha uzundur.
Eyvanlar, sivri kemerli birer açıklıkla merkezi mekâna bağlanır. Sekizgenin
kısa kenarlarını oluşturan duvarların orta bölümünde ise köşe halvetlerine ait
kapı açıklıkları yer alır (Fotoğraf: 513). Kapı açıklıklarının biraz yukarısına sivri
406
kemerli yüzeysel birer niş teşkil edilmiştir. Eyvanlar, sekizgenin uzun
kenarlarına paralel doğrultuda dikdörtgen plâna sahiptir. Güney eyvanın
güney duvar aksında ılıklıkla bağlantılı kapı açıklığı, doğudaki eyvanın doğu
duvar aksında da takriben 1,5 m. yükseklikte, yarım daire kemerli küçük bir
gözetleme penceresi vardır. Haçvari şemanın köşelerine yerleştirilerek birer
köşesi pahlanmış görünümdeki halvet hücrelerinden her biri, diğer üç
köşesine keskin sırtlı birer tromp ve dört yöndeki yan duvarlarına ise yüzeysel
çıkıntılı sağır birer sivri kemer yapılmak suretiyle sekizgen kaideli ve tek
kubbeden ibaret bir örtü sistemine sahiptir.
Sıcaklık mekânlarının zemini ile duvarların alt kısmı 1,5 m. yüksekliğe
kadar aynı görünüşte mermer levhalarla kaplanmıştır; daha yukarısı ve örtü
sistemlerine ait yüzeylerde herhangi bir süsleme unsuru taşımayan beyaz
badanalı düz sıva tabakası görülmektedir. Merkezi mekânın ortasında yer alan
göbek taşı, tamamen mermer levhalarla kaplanmış; sekizgen plânlı, büyük bir
prizmal gövdeye sahiptir (Fotoğraf: 513).
Eyvanlarda üç kenar boyunca “U” şeması ile yerleştirilen birer seki,
duvarlara bitişik uzanmaktadır. Köşe halvetlerinde ise kapı açıklıkları dışında
dört yönde de uzanır. Sekilerin üzerine duvar aksları ile ortalanarak birer
kurna yerleştirilmiştir.
Kurnalar, ön köşeleri pahlı yüzeylerden ibaret altı kenarlı mermer
gövdeye sahiptir ve içi yarı küre biçimde oyularak su haznesi yapılmıştır. Ön
taraftaki kısa ağız kenarlarında, iki yana doğru simetrik bir çift olarak baş
aşağı ve uçları bir kısmı palmet, bir kısmı akantüs yaprakları şeklinde işlenmiş
kabartma konsol kütleleri vardır. Bazı kurnaların ön yüzünde yine akantüs
407
benzeri yapraklar görülürken (Fotoğraf: 514), kuzey eyvanın kuzey duvarı
önündeki kurnada bir ibrik kabartması dikkat çekmektedir (Fotoğraf: 515).
Sıcaklıkta merkezi mekân ve köşe halvetlerine ait her kubbe ile eyvan
tonozlarının aynalarına daire plânlı ışık delikleri açılmıştır. Merkezi mekânın
kubbe göbeğinde bir, etrafında ise iç içe ve farklı eksenlere sahip bir karenin
dört köşesine yerleşmiş gibi görünen dörder adet ışık deliği vardır. Ayrıca
göbek ve etek seviyesi arasındaki mesafeyi ortalayan bir hizaya ana
eksenlere rastlayacak biçimde yarım daire kemerli birer pencere açıklığı
yerleştirilmiştir. Köşe halvetlerine ait kubbelerde, merkezde bir, etrafında yine
dörtgen teşkiliyle dörder adet delik bulunmaktadır (Fotoğraf: 516). Tonoz
aynalarındaki ışık delikleri, tek sıra halinde ve üçer adet olmak üzere yüzeyin
uzun ekseni boyuna dizilmişlerdir.
Su deposu, sıcaklığın doğu kenarına boydan boya bitişerek dikdörtgen
plânla uzanır.
408
5- DARÜLKURRALAR
a) Darülkurra
Çizim No: 51
Fotoğraf No: 517-521
İnceleme Tarihi: 13.07.2001, 09.10.2003
Hoca Süleyman Mahallesi, Çatal Sokak doğu kenarındaki güneye
meyilli bir araziye yerleştirilen eser (Fotoğraf: 517), Çifte Hamam’ın yaklaşık
100 m. kuzeydoğusunda kalmaktadır488.
Kitabesi bulunmadığından inşa tarihi ve kim tarafından yaptırıldığı
bilinmemekle beraber plân şeması ve diğer mimarî özelliklerini dikkate
aldığımızda 15. yüzyıl ikinci yarısına tarihlendirilebileceği anlaşılmaktadır.
Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde korumakla birlikte evrak
kayıtlarına rastlayamadığımız muhtelif tarihlerde, ehil olmayan eller tarafından
gelişigüzel yapılmış onarımlar ve keyfî bazı değişikliklere ait izleri taşıyarak
günümüze ulaştığı belirlenebilmektedir. Halen bir şahsa ait konut olarak
kullanılmaktadır.
Eser, kuzeybatı-güneydoğu yönünde kareye yakın dikdörtgen plân
(Çizim: 51) ve prizmal bir kütle teşkiliyle inşa edilmiştir. Bina kütlesi, gövdenin
üst köşelerde pahlanmasıyla elde edilmiş sekizgen prizmal bir kasnak üzerine
oturan tek kubbe ile örtülüdür. Kapısı güneydoğu cephenin doğu kenarına
yakın konumla yerleştirilmiştir.
Eserin yalnızca güneybatı cephesi serbest kalmakta iken, kuzeybatı ve
kuzeydoğu yanlarına bitiştirilen binalar, bunların görünmesini engelleyecek
488- Yapı, Merzifon imar plânına göre, 393 Ada ve 33 Parseldedir.
409
şekilde tamamen kapatmıştır; ayrıca yapı konut işlevinde kullanıldığından yeni
mekân elde etmek amacıyla güneydoğu cephesinin doğu kenarına bitiştirilerek
birer oda niteliğinde iki katlı bir müştemilat yapılmış ve bunun önüne de batı
kenara bitişik uzanan bir balkon ilave edilmiştir489 (Fotoğraf: 517-518).
Balkonun altına binanın güneybatı, müştemilatın ise güneydoğu duvarları
devam ettirilerek kare plânlı küçük bir antre teşkil edilmiş ve güneybatı
duvarına da kapısı açılmıştır.
Cephe yüzeyleri geç dönemde çimento harcı ile tamamen sıvanıp
boyandığı için duvar örgüsü görülememekle birlikte, yayınlanan eski bir
fotoğraftan490 moloz ve kaba yonu taşlar ile tuğla malzemeden inşa edildiği
anlaşılmaktadır. Buna göre beden duvarları moloz taşlarla örülerek köşe
bağlantıları iri bloklar halindeki kaba yonu taşlarla sağlanmış; kubbe, geçiş
elemanları ve kemerlerde ise tuğla kullanılmıştır. Örtü sistemi halen alaturka
kiremit kaplıdır.
Cepheler üç kademeli bir düzene sahiptir. Birinci kademeyi beden
duvarları oluşturur ve bina kütlesinin üst köşelerde pahlanmasıyla ortaya
çıkan, üçgen biçimi çatı yüzeylerine ait saçak tarafından sınırlandırılmıştır.
İkinci kademe, bunlar üzerinde yükselen sekizgen prizmal kasnaktır ve üst
kenarları çepeçevre dolanan saçak frizlerinde son bulur. Üçüncü kademe
kubbe örtü sisteminden ibarettir (Fotoğraf: 517). Saçaklar esasen testere dişi
489- Bu ilavelerin yakın tarihlerde gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır. Tezimizle ilgili ön
araştırma yapmak üzere 1999 yılı temmuz ayı içerisindeki Merzifon’a ilk gidişimizde
burada sadece bir avlu mevcuttu. 13.07.2001 tarihli ziyaretimiz esnasında
müştemilatın; 09.10.2003 tarihli ziyaretimizde ise balkonun ilave edildiğini gördük.
490- Resim için bkz., Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.74.
410
biçiminde bir sıra tuğla dizisinden meydana gelmekte iken duvarlarla birlikte
sıvanarak değişikliğe uğratılmıştır.
Cephe yüzeyleri491 düz sıvalı, sarı badanalı masif bir görünüm
yansıtmakla beraber pencere açıklıklarına da sahiptir. Pencereler, güneybatı
cephede dört (Fotoğraf: 518), güneydoğu cephede bir adettir. Güneybatı
cephedeki pencerelerden ikisi beden duvarlarının yukarısına ilk kademeyi
sınırlandıran saçak seviyesine yakın konumla aynı hizaya ve eşit aralıklarla;
diğer ikisi ise biri alt seviyeye, öteki kasnak yüzeyine aynı aksı paylaşarak
yerleştirilmiştir492. Üstteki pencerelerin üçü de eş büyüklükte yarım daire
kemerli birer açıklıktır. Alt pencere boyuna dikdörtgen biçimindedir ve uçları
sövelere saplanan çubuk demirlerle hazırlanmış bir şebekeye sahiptir.
Şebeke, yatay ve düşey konumlu çubuk demirlerle boyuna dikdörtgen biçimi
gözlere ayrılmış ve her birine sırtları alt ve üst kenarlara kaynakla tutturulmuş,
uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde simetrik bir çift lama demiri bağlanarak
süslenmiştir. Güneydoğu cephedeki pencere açıklığı kasnak seviyesindedir ve
güneybatı cephedekiyle aynı görünüştedir. Eserin kapısı güneydoğu cephenin
doğu kenarına yakın konumla yer alan boyuna dikdörtgen biçimi bir
açıklıktır493.
491- Yapının eski fotoğrafında (Bayram, a.g.m., s.74), 1990 yılı itibariyle harap bir
vaziyette olduğu ve güneybatı cephesinde büyük çatlakların bulunduğu
belirlenebilmektedir.
492- Bayram’ın (a.g.m., s.74) yayınladığı fotoğrafta, üstteki pencere kemerlerinin cephe
yüzeyine göre biraz içerlek olarak tuğla ile örüldükleri, alttaki dikdörtgen pencerenin
ise düzgün kesme söve taşlarıyla çerçevelendiği ve tuğla örgülü sivri kemerli sağır bir
alınlığa sahip olduğu görülebilmektedir.
493- Kapının asıl halinde yarım daire/segment kemerli bir açıklıkla cephe aksında yer
aldığını ve muhtemelen binanın konut haline dönüştürülmesi sırasında kapatılarak,
411
Eserin iç mekânı, kubbeyle örtülü, kuzeybatı-güneydoğu yönünde
kareye yakın dikdörtgen bir hacimden ibarettir. Kubbe, kuzeybatı ve
güneydoğu cephelerdeki daha enli olmak üzere dört yönde de teğetli sivri
kemer kullanılarak kare kaideye az girintili ve dar bir kademe ile oturtulmuş ve
köşe geçişleri pandantifle sağlanmıştır494 (Fotoğraf: 519). Kubbe, pandantifler
beyaz, duvarlar ise sarı boyalı düz sıvalı yüzeyler halindedir ve herhangi bir
süsleme unsuruna rastlanmamaktadır. Duvarların alt kısımları yaklaşık 80 cm.
yüksekliğinde lambri ile kaplıdır. Kapı ve pencere açıklıkları, dış cephelerdeki
düzen ile aynı görünüşte mekâna yönelmektedir (Fotoğraf: 520). Mekân,
pencere açıklıkları dışında ocak ve dolap nişlerine de sahiptir (Fotoğraf: 521).
Kuzeybatı, kuzeydoğu duvarlarında kenarlara yakın konumla ikişer adet,
güneydoğu duvarında da batı kenara yakın bir adet dolap nişi mevcuttur.
Dolaplar, boyuna dikdörtgen biçiminde basit birer girintiden ibarettir. Ocak ise
kuzeybatı duvarındaki dolapların arasına, cephe aksı ile ortalanarak kısmî
taşıntılı dikdörtgen bir kütle halinde yerleştirilmiş yarım daire kemerli bir niştir
ve aslî özelliklerini kaybettiği anlaşılmaktadır.
Mekânın zemini kapı açıklığından itibaren halen düz tahtalarla kaplıdır.
yerine şimdiki daha geniş ve yüksek dikdörtgen biçimindeki açıklığın yapıldığını
düşünmekteyiz.
494- Kubbe eteği ile kemerler, sıvanmak suretiyle asıl görünüşlerinden uzaklaştırılmıştır.
412
C) GÜNÜMÜZE ULAŞAMAMIŞ ESERLER
1- Kale
Merzifon ilçe merkezinde, Hoca Süleyman Mahallesi sınırları
içerisindeki şehre hakim bir tepe üzerinde yer aldığı belirlenebilmektedir.
Evliya Çelebi495, kalenin Dânişmendoğulları tarafından yaptırılmış kerpiç bir
bina olduğunu ve daha sonra Yıldırım Hân (Sultan I. Bâyezid) zamanında
fethedildiğini, içinde evlerin bulunmadığını, toprak olduğundan kale ağası ve
neferlerinin olmadığını ancak mühimmat ve levazım için gözcülerin yer aldığını
belirtmektedir. Salname kayıtlarına496 göre Depecik Kale denilen yüksek bir
kale olduğu, iki kapısı ile içerisinde bir kilise ve hanelerin bulunduğu
anlaşılmaktadır. Hüseyin Hüsameddin497, kalenin ufak olduğunu ve kasabanın
güneydoğu taraflarında yıkıntılarının görüldüğünü, eski eser sayılabilecek bir
öneminin bulunmadığını yazar. Bayram498 ise antik iç kalenin eski İrfan
İlkokulu ile Sanat Mektebi’nin yer aldığı, şehir ortasındaki tek tepe üzerinde
bulunduğunu, dış kalenin de tepenin eteklerinde olmakla birlikte bir izi
kalmadığını ifade etmektedir.
Günümüzde kaleye ait herhangi bir kalıntıya rastlanmamakla beraber,
bu mevkîdeki sokaklardan bazıları halen dahi Kaledibi Sokak, Kale Sokak
şeklinde adlandırılmaktadır.
495- Evliya Çelebi, a.g.e., s.205.
496- Bilgi için bkz., Sivas Vilâyeti Sâlnâmesi, Sivas Vilâyet Matbaası, H.1304/M.1886,
s.235.
497- H. Hüsameddin, a.g.e., s.325.
498- Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.69-70.
413
2- Çelebi Sultan Mehmed Sarayı499
3- Eski Cami
Eski Cami Mahallesi’nde500, Yokuşbaşı Caddesi’nin doğu, Eski Cami
Sokağı’nın güney yanındaki Merzifon ovasına bakan, güneydoğuya meyilli bir
tepede yer aldığı501 belirlenebilmektedir (Fotoğraf: 431). Tepenin güney
eteğine bitişik konumla Eski Hamam mevcuttur. Yayınlanmış bazı
bilgilerden502 kitabesine göre H.663/M.1264 yılında Selçuklu veziri Pervâne
Muînüddin Süleyman503 tarafından yaptırıldığını, Çelebi Sultan Mehmed’in
tekrar ihya ettiğini, 1902 yılında çıkan bir yangında tamamen yok olduğunu,
ancak ağaç minberi504 ile iki adet kapı kanadının505 kurtarılarak Sultan II.
Murad Camii’ne nakledildiğini öğreniyoruz. Başka bir yayında506 Merzifon Ulu
Camii şeklinde bahsedilen eserin, 1904 yılında yandığı ve ahşap olduğu ileri
sürülerek, yeniden inşa edilmesi için birtakım faaliyetlerin başlatıldığı ancak
tamamlanamadığı ifade edilmektedir.
499- H. Hüsameddin (a.g.e., s.326), Çelebi Sultan Mehmed’in Amasya Valisi olduğu
zamanlarda Merzifon’a gittiği ve bir saray yaptırdığını belirtmekte fakat yeri ve yapısı
hakkında hiçbir bilgi vermemektedir.
500- Mahallenin adını camiden aldığı ve 16. yüzyıldan beri bu adla anıldığı
anlaşılmaktadır, bkz., Gürbüz, a.g.t., s.89.
501- Bayram, a.g.m., s.70.
502- Halil Edhem, a.g.m., s.42-43; yazar ayrıca, mermer kitabenin yangında kireçlenerek
parçalara ayrılması sonucu çok zor okunduğunu ifade etmekle birlikte metnini
yayınlamıştır. Akıbeti bilinmeyen kitabenin günümüz Türkçesi için bkz., Bayram,
a.g.m., s.70.
503- Pervâne Muînüddin Süleyman hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., N. Kaymaz, Pervâne
Muînüddin Süleyman, Ankara 1970.
504- Minber için bkz., tezimizin 272-273. sayfaları.
505- Kapı kanatları için bkz., tezimizin 184-186. sayfaları.
506- Bayram, a.g.m., s.70-71.
414
4- Hoca El-Hâc Hasan Çelebi Camii507
5- Hacı Bahşi (Yahşi) Mahallesi Camii508
6- Hacı Ahmed Camii509
7- Mirza Bey Camii510
8- Hâmid Efendi Camii511
9- Hasan Ağa Camii512
10- Kadı Emin Mehmed Efendi Camii513
11- Sofizâde Hacı Süleyman Camii514
12- Tuzbazarı Camii515
13- Hoca Ali Camii516
507- H. Hüsameddin’in (a.g.e., s.326) verdiği bilgilerden Çelebi Sultan Mehmed
zamanında yaptırıldığı anlaşılmaktadır.
508- Cami, H.1229/M.1813 yılına ait bir hurufat kaydında hatibiyle ilgili olarak anılır, bkz.,
Eken, a.g.m., s.351; ancak Gürbüz’ün (a.g.t., s.89) verdiği listeye göre 16. yüzyılın ilk
tahririnde 66, ikinci tahririnde 82 hane ile Merzifon’un en büyük mahallesi olması
nedeniyle o tarihlerde de bir caminin varlığı muhakkaktır.
509- Eken (a.g.m., s.350), Sofular Mahallesi’nde bulunan caminin Nisan 1732 (Zilkaade
1144) tarihli bir belgeye göre El-Hâc Ahmed tarafından müceddeden bina edildiğini,
dolayısıyla burada daha önceleri başka bir mescidin yer aldığını ifade eder.
510- Cami, H.1178/M.1764 yılına ait bir kayıtta (BOA, Cevdet Evkaf, Sıra No:29608,
s.2560, Z.1178) evkaf tevliyetiyle ilgili olarak anılmaktadır.
511- H.1178/M.1764 tarihlidir, bkz., H. Hüsameddin, a.g.e., s.327-328.
512- H. Hüsameddin’in (a.g.e., s.327) verdiği bilgilerden Hacı Balı Mahallesi’nde yer
aldığını öğrenmekteyiz.
513- H. Hüsameddin (a.g.e., s.328), caminin Harmanlı Mahallesi’nde bulunduğunu
belirtmektedir, söz konusu mahalle şimdiki Harmanlar Mahallesi olmalıdır.
514- Hacı Rahat Mahallesi’nde yer aldığı ve 1806 yılı itibariyle kullanıldığı tespit
edilebilmektedir, bkz., Eken, a.g.m., s.350.
515- Eken’in (a.g.m., s.348-349) verdiği bilgilerden H.1229/M.1814 yılında ibadete açık
olduğu ve Kasabzâde Halil’in bir vakıf tesis ettiği anlaşılmaktadır.
415
14- Nusrettin Camii517
15- Naççar Camii518
16- Piroğlu Camii519
17- Seydî Çelebi Mescidi520
18- Halil Bey Mescidi521
19- Hacı Ahmed Fakih Mahallesi Mescidi522
20- Hacı Adil ve Bahtiyar Mescidi523
516- Eken (a.g.m., s.348), Şaban 1237/Nisan 1822 yılına ait bir hurufat kaydına istinaden
Depecik Mahallesi’nde yer aldığını bildirir. Vakfiyesi bulunmakla birlikte elde
edilememiştir.
517- Uygun, a.g.e., s.24.
518- Uygun, a.g.e., s.24.
519- Evrenos’un (a.g.t., s.56), Hacı Balı Mahallesi’nde yer alan bir caminin yerine kârgîr
malzeme ile yeniden inşa edildiğini belirttiği bu cami de günümüze ulaşamamıştır.
520- Merzifon’da 16. yüzyıl itibariyle Seydî Çelebi Mescidi Mahallesi’nin varlığı bazı
çalışmalardan öğrenilmektedir, bkz., Gürbüz, a.g.t., s.89; Çolak, “XVI. Yüzyıl
Başlarında Merzifon’a Ait İki Tapu Tahrir Defteri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim
Fakültesi Dergisi, 6, Samsun 1991, s.43-59 (s.55). Dolayısıyla mahalleye adını vermiş
olan mescid, daha önceki bir tarihte yaptırılmış olmalıdır.
521- Merzifon’da 16. yüzyıl itibariyle Halil Bey Mescidi adını taşıyan bir mahallenin
bulunduğu bazı çalışmalardan (Gürbüz, a.g.t., s.89; Çolak, a.g.m., s.55)
öğrenilmektedir, dolayısıyla mahalleye adını vermiş olan mescid, daha önceki bir
tarihte yaptırılmış olmalıdır.
522- Mescidin yer aldığı mahalle, 16. yüzyıldan itibaren var olduğuna göre (Gürbüz,
a.g.t., s.89) bir mescidin mevcudiyeti de muhakkaktır. Adını mahalleden almış olan
mescidin Eken’in (a.g.m., s.347-348) verdiği bilgilere göre H.1188/M.1774 yılında
halen sağlam vaziyette olduğu anlaşılmaktadır. Vakfiyesi bulunmakla birlikte
ulaşılamamıştır.
523- Eken (a.g.m., s.349), Nisan 1822 (Şaban 1237) tarihli hurufat kaydında eserin Hacı
Adil ve Bahtiyar Mescidi şeklinde geçtiğini bildirir; ancak 16. yüzyıl Merzifon
mahallelerine bakıldığında (Gürbüz, a.g.t., s.89) hem Hacı Adil, hem de Mescid-i Ahî
Bahtiyar adlı iki ayrı mahallenin mevcudiyeti görülmekte, dolayısıyla hurufat defterinde
aynı isimle kayıtlı mescidin aslında iki farklı eser olduğu ve Bahtiyar Mahallesi’nin
adını buradaki bir mescidden aldığı akla gelmektedir.
416
21- Harmanlar Mahallesi Mescidi524
22- Osman Bey Mescidi525
23- Hacı Kasım Ağa Mescidi526
24- Araste Mescidi527
25- Erzincan Mahallesi Mescidi528
26- Hoca Süleyman Mahallesi Mescidi529
27- Selam Ağası Mescidi530
524- Merzifon’da 16. yüzyıl itibariyle bir Harmanlar Mescidi bulunduğu (Gürbüz, a.g.t.,
s.89) ve dolayısıyla mahallenin adını bu mescidden aldığı anlaşılmaktadır. Mescid,
Mayıs 1731 (Zilkaade 1143) tarihli bir berat kaydında hatibiyle ilgili olarak
anılmaktadır, bkz., Eken, a.g.m., s.349; yazar, ayrıca hurufat defterine istinaden daha
sonraki yıllarda mescidin Korucanzâde Hacı Hüseyin Ağa Camii şeklinde geçtiğini ileri
sürmektedir.
525- H. Hüsameddin (a.g.e., s.327), emirlerden Osman Bey’in H.1018/M.1609 yılında,
Adil Mahallesi’ne bir mescid, bir mekteb ve bir çeşme yaptırdığını yazar.
526- Hacı Hasan Mahallesi’nde yer aldığı ve H.1136/M.1723 yılı itibariyle sağlam olduğu
belirlenebilmektedir, bkz., Eken, a.g.m., s.347; ayrıca Merzifon şer’iyye sicillerindeki
bir kayıtta (Sicil Defteri, 1305-1307/1887-1889, s.7), Mehmed Ağa bin El-Hâc Ali
Ağa’nın mescidin tamiri ve bazı ihtiyaçlarının giderilmesi için evini vakfettiği
bildirilmektedir.
527- Eken (a.g.m., s.347), bu mescid için en eski kaydın Şevval 1143/Nisan 1730 tarihli
olduğunu ve Hacı Adil Mahallesi’nde yer aldığını söyler; mescid için ayrıca bkz., BOA,
Cevdet Evkaf, Sıra No:17204, s.978, 11.S.1159.
528- Mahallenin 16. yüzyıl itibariyle gayr-i müslimlere ait olduğu (Gürbüz, a.g.t., s.89;
Çolak, a.g.m., s.56) bilinmekle beraber, H.1143/M.1730 yılına ait bir kayıtta
bahsedilen mescid, 18. yüzyılda müslümanların da yaşadığını göstermektedir, bkz.,
Eken, a.g.m., s.351. Vakfiyesi bulunmasına rağmen elde edilememiştir.
529- Mescid, H.1146/M.1733 yılına ait bir hurufat kaydında imamıyla ilgili olarak anılır,
bkz., Eken, a.g.m., s.351; ayrıca Merzifon şer’iyye sicillerindeki bazı kayıtlarda da
(Sicil Defteri, 1301-1305/1883-1887, s.110, 118) bahsedilen mescidin 1940’lı yıllara
kadar sağlam vaziyette olduğu Uygun’un (a.g.e., s.26) verdiği listeden
anlaşılmaktadır.
417
28- Çile Hâne Mescidi531
29- Muslihiddin Çelebi Mescidi532
30- Kale Mescidi533
31- Kara Dilsizoğlu Mehmed Ağa Mescidi534
32- Seydi Bölük Mahallesi Mescidi535
33- Toşak Tarla Mahallesi Mescidi536
34- Südçü Mahallesi Mescidi537
35- Abdulbaki Mescidi538
530- Hacı Hasan Mahallesi’nde yer aldığı bilinen mescid, Muharrem 1181/Mayıs 1767
tarihli hurufat kaydında müezziniyle ilgili olarak anılmaktadır, bkz., Eken, a.g.m.,
s.347; ayrıca bir vakfiyesi olduğunu belirlememize rağmen elde edilememiştir.
531- Merzifon’da 16. yüzyıl itibariyle Çile Hâne Mahallesi bulunduğu (Gürbüz, a.g.t.,
s.89) öğrenilmekle birlikte, mescidin de o döneme aidiyeti belirlenememektedir. Bu
durumu açığa kavuşturabileceğini düşündüğümüz vakfiyesine ise ulaşılamamıştır.
Eken’in (a.g.m., s.350) verdiği bilgilerden 1788 yılında halen sağlam vaziyette olduğu
anlaşılmaktadır.
532- H. Hüsameddin, a.g.e., s.328.
533- Mescid, H.1192/M.1778 yılına ait bir kayıtta (BOA, Cevdet Evkaf, Sıra No:32744,
s.2733, 16.C.1192) imamıyla ilgili olarak anılmaktadır.
534- Harmanlar Mahallesi’nde yer aldığını Ekim 1788 (Muharrem 1203) tarihli bir kayıttan
öğreniyoruz, bkz., Eken, a.g.m., s.349.
535- Mescid, H.1219/M.1804 yılına ait bir hurufat kaydında imamıyla ilgili olarak
anılmaktadır, bkz., Eken, a.g.m., s.350-351.
536- İnşa tarihi bilinmeyen eser, cemaati az olduğu sebebiyle Hacı Mustafa Efendi
tarafından Aralık 1804 (Ramazan 1219)’de bir minber yaptırılmak suretiyle camiye
dönüştürülmüştür, bkz., Eken, a.g.m., s.349.
537- Ocak 1822 (Cemaziyelevvel 1237) tarihi itibariyle halen kullanıldığı anlaşılmaktadır,
bkz., Eken, a.g.m., s.348; yazar, ayrıca aynı mahallede Seyid El-Hac Mustafa bin
Abdulkadir’in yaptırdığı bir mescidden bahisle bu kişinin daha önce var olan bir
mescidi tamir mi yoksa inşa mı ettirdiğinin belirlenemediğini söyler, öte yandan Seyyid
El-Hâc Mustafa ibn Abdulkadir Mescidi adına 1810 yılına ait başka bir belgede de
(BOA, Cevdet Evkaf, Sıra No:5948, Ev.312, 11.M.1225) rastlamaktayız.
538- Eken (a.g.m., s.349), mescidin Sorma Süd Mahallesi’nde bulunduğunu ve esasen
Cevher Paşa Mescidi olarak ta geçtiğini, ancak Abdulbaki Efendi’nin bir vakıf tesis
418
36- Debbağhâne Mescidi539
37- Karagözoğlu Mehmed Ağa Mescidi540
38- Tarakçı Mescidi541
39- Davud Halife Mescidi542
40- Göz Göz Mescidi543
41- Feroz Dede Mescidi544
42- Çayoğlu Mescidi545
43- Kerimoğlu Mescidi546
44- Hoçet Mescidi547
45- Kaydıran Mescidi548
etmesi üzerine bu adla anılmaya başladığının zannedildiğini ileri sürer, fakat her iki
mescidin farklı yapılar olduğu Uygun’un (a.g.e., s.25-26) verdiği bilgilerden tespit
edilebilmektedir.
539- Debbağhâne Mahallesi’nde bulunduğu ve hem tamir hem de imarı için bazı
dükkânlarla bahçelerin vakfedildiği anlaşılmaktadır, bkz., Eken, a.g.m., s.350; Sicil
Defteri, 1301-1305/1883-1887, s.18; ayrıca Uygun’un (a.g.e., s.26) Dabağlar Mescidi
adıyla belirttiği eser de bu olmalıdır. Vakfiyesine ulaşılamamıştır.
540- Hürmetler Mahallesi’nde yer aldığı ve Emir Gazi Camii adıyla anıldığı
bildirilmektedir, bkz., Eken, a.g.m., s.351. Çalışmalarımız sırasında Merzifon’a ait ve
bu isimle anılan bir mahalleye hiçbir belgede rastlayamadık, dolayısıyla mahallenin
adının yanlış okunmuş olabileceğini düşünmekteyiz.
541- Hacı Hasan Mahallesi’nde yer aldığını belirleyebildiğimiz eserin vakfiyesi
bulunmakla birlikte elde edilememiştir.
542- Sorma Süd Mahallesi’nde yer aldığını belirleyebildiğimiz mescidin vakfiyesi
bulunmakla birlikte elde edilememiştir. Uygun’un (a.g.e., s.25) verdiği bilgilerden
1940’lı yıllara kadar sağlam vaziyette olduğu anlaşılmaktadır.
543- Uygun, a.g.e., s.26; V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/17 No.’lu dosya.
544- Uygun, a.g.e., s.25.
545- Uygun, a.g.e., s.26.
546- Uygun, a.g.e., s.25.
547- Uygun, a.g.e., s.25.
548- Uygun, a.g.e., s.25.
419
46- İmam Ali Mescidi549
47- Hacı Muslu Mescidi550
48- Müftü Cafer Mescidi551
49- Tatar Mescidi552
50- Devlet Hatun553 Zaviyesi, Camii ve İmârethânesi
Camii Cedid Mahallesi’nde554 yer aldığı düşünülen eserlerin
H.822/M.1419 yılında yaptırıldığı555 ve H.825/M.1422’de vakıflarının tanzim
549- Uygun, a.g.e., s.26.
550- Uygun, a.g.e., s.26.
551- Uygun, a.g.e., s.26.
552- Uygun, a.g.e., s.26.
553- Devlet Hatun, Yıldırım Bayezid’in eşi, Çelebi Sultan Mehmed’in annesidir ve
H.816/M.1414 yılında vefat etmiştir, bilgi için bkz., Y. Öztuna, Türkiye Tarihi, C.III,
İstanbul 1964, s.51; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I.C., Ankara 1972, s.174; H. Önkal,
Osmanlı Hanedan Türbeleri, Ankara 1992, s.60-61.
554- Gürbüz (a.g.t., s.239), yapıların İmâret Mahallesi’nde yer aldığını belirtmektedir,
günümüzde bu isimle anılan bir mahalle bulunmamakla birlikte, adını Devlet Hatun
İmâreti’nden aldığı ve sonraları Camii Cedid Mahallesi’ne ilave edildiği
anlaşılmaktadır, nitekim Merzifon’da 16. yüzyıl itibariyle hem Camii Cedid, hem de
İmâret Mahallesi’nin bulunduğu ve İmâret Mahallesi’nin en küçük mahalle olduğu
belirlenebilmektedir, bkz., Gürbüz, a.g.t., s.239; Çolak, a.g.t., s.28, 34, 39; aynı yazar,
a.g.m., s.55; ayrıca Bayram da (“Merzifon Ulu...”, s.71), yine aynı mahale işaret
ederek ve daha ayrıntılı bir tanımla zaviyenin kale dışında, Çelebi Sultan Mehmed
Medresesi kuzeyinde, eski Hükümet Konağı, bugünkü Çınar Oteli’nin yerinde
bulunduğunu ileri sürmektedir.
555- H. Hüsameddin (a.g.e., s.326), eserleri Devlet Hatun’un yaptırdığını ifade eder;
Ayverdi ise H. Hüsameddin’den farklı olarak vakfiyeden hareketle, Çelebi Sultan
Mehmed’in emri üzerine sadece zaviyenin inşa edildiğini yazar, bkz., Ayverdi,
Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.190; Bayram da Ayverdi’ye benzer bir şekilde ve
sadece zaviyeden bahisle Devlet Hatun’un H.816/M.1414 yılında vefat ettiğini ancak
onun vasiyeti üzerine oğlu Çelebi Sultan Mehmed tarafından inşa ettirildiğini söyler,
bkz., Bayram, “Merzifon’da Bilinmeyen…”, s.1358-1359; aynı yazar, “Merzifon Ulu...”,
s.71; yayınlanmış bu bilgiler dışında 1795 yılına ait bir arşiv belgesinde ise (BOA,
420
edildiği556 belirtilmektedir. Yapıların mimarî özellikleri hakkında herhangi bir
bilgiye rastlanmamakla birlikte, zaviyenin iki oda ile bir sofadan müteşekkil
olduğu557 ifade edilmektedir.
51- Şeyh Abdurrahim Rumî558 Zaviyesi
Yayınlanmış bir çalışmada559 zaviye olarak adlandırılmakla birlikte,
halen mevcut durum itibariyle Şeyh Abdurrahim Rumî’ye ait sadece bir mezar
bulunmaktadır ve Camii Cedid Mahallesi, Eren Sokak kuzey kenarındaki
duvarlarla çevrili düz bir avluda yer almaktadır.
52- Şeyh Ali Çelebi Tekkesi560
53- Sırrî Baba Tekkesi561
Cevdet Evkaf, Sıra No:18307, s.1838, S.1210) Devlet Hatun Camii ve İmareti
vakfından söz edilmektedir.
556- Vakfiye için bkz, Bayram, “Tarihin Derinliklerinde…”, s.498-499 ve krşl, V.G.M.A.,
746 No’lu Vakfiye Defteri, s.58; vakıfları ve vakıf görevlileri için ayrıca bkz., Ayverdi,
a.g.e., s.190; Gürbüz, a.g.t., s.239; Eken, a.g.m., s.356.
557- Ayverdi, a.g.e., s.190; Bayram, “Merzifon’da Bilinmeyen…”, s.1359; aynı yazar,
“Merzifon Ulu...”, s.71.
558- Asıl adı Abdürrahim Nizameddin olan Şeyh Abdurrahim Rumî, Merzifon’da 1385-
1390 yılları arasında doğmuş, 1458 yılında vefat etmiştir. 15. yüzyıl mutasavvıf ve
şairlerindendir, ayrıntılı bilgi için bkz., Evliya Çelebi, a.g.e., s.208; B. Taşan,
Merzifonlu Şeyh Abdürrahim Rumî, İzmir 1975; aynı yazar, “Merzifon’lu Şeyh
Abdürrahim Rûmî ve Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, S.XIII, Ankara 1981, s.91-100; A.
Taşan, a.g.e., s.55-61; M.Süreyya (Haz. A.Aktan-A.Yuvalı-M.Hülagu), Sicill-i Osmanî
yahud Tezkire-î Meşâhir-î Osmaniye, C.III, İstanbul 1996, s.372.
559- Eken (a.g.m., s.352-353, 357), Şeyh Abdurrahim Rumî’ye ait bir zaviyeden bahisle
1835 tarihli vakıf muhasebe defterinde Teberrükzade Şemseddin Zaviyesi olarak
geçtiğini ve mutasarrıflar eliyle gelip geçen yolculara yemek ikram edilmesi için bir
miktar gelir tahsis edildiğini belirtir.
560- H. Hüsameddin, a.g.e., s.327.
561- H. Hüsameddin (a.g.e., s.327), eserin Nakşibendî şeyhlerinden Eş-Şeyh Sırrî Ali
Efendi tarafından H.1035/M.1626 yılında yaptırıldığını ve Adil Mahallesi’nde yer
aldığını belirtir.
421
54- Ramazâniye Medresesi562
55- Süheyliye Medresesi563
56- Dürrî Mehmed Efendi (Dürrîye) Medresesi564
57- El-Hâc Ali Ağa Medresesi565
58- El-Hâc Hasan Ağa Medresesi566
59- Kapan Hanı567
60- Hacı Halil Ağa ibn Abdullah bin Abdurrahman Hanı568
61- Tilkioğlu Hanı569
562- Merzifon’lu Ramazan-zâde Mehmed Bey tarafından H.962/M.1555 senesinde
yaptırılmıştır, bkz., H. Hüsameddin, a.g.e., s.327.
563- Emirlerden Süheyl Bey’in H.987/M.1579 yılında yaptırdığı esere daha sonraları
Zeyneliye Medresesi denmiştir, bkz., H. Hüsameddin, a.g.e., s.327.
564- Eser, Şeyhülislâm Merzifon’lu Dürrî Mehmed Efendi tarafından H.1145/M.1732
yılında yaptırılmakla birlikte, oğlu Şeyhülislâm Mustafa Efendi’nin vakıflarını tanzim
etmesi üzerine Dürrîzâde Medresesi adıyla da anılmıştır, bkz., H. Hüsameddin, a.g.e.,
s.327, 329; Uygun’un (a.g.e., s.27) verdiği bilgilerden medresenin 1930’lu yıllarda
tamamen harap bir vaziyette olduğu anlaşılmaktadır. Yeri bilinmemekle beraber
Harmanlar Mahallesi’nde olabileceği belirtilmektedir, bkz., Bayram, “Merzifon Ulu...”,
s.77.
565- H.1178/M.1764 yılında yaptırıldığı bilinen eserin (H. Hüsameddin, a.g.e., s.327),
1930’lu yıllarda tamamen harap bir durumda olduğu belirtilmektedir, Uygun, a.g.e.,
s.27.
566- H. Hüsameddin (a.g.e., s.327), eserin H.1212/M.1797 yılında El-Hâc Hasan Ağa
tarafından yaptırıldığını ve Şifâiye Medresesi diye meşhur olduğunu yazar; Eken
(a.g.m., s.353), Ahmed Ağazâde Hacı Hasan Ağa ile sair ashab-ı hayratın
H.1213/M.1798 yılında müceddeden bir medrese bina ettiklerini ayrıca tamiri, imarı ve
diğer ihtiyaçları için de üçyüzseksen kuruş para vakfettiklerini ifade etmektedir. Her iki
yazarın bahsettiği medresenin kesin olmamakla birlikte aynı yapı olduğunu
düşünüyoruz.
567- Ayverdi, a.g.e., s.192.
568- Merzifon şer’iyye sicillerindeki bir kayıttan (Sicil Defteri, 1301-1305/1883-1887, s.8),
çarşı içerisinde “İbadullah” mevkiinde yer aldığı anlaşılmaktadır.
569- Merzifon şer’iyye sicillerindeki bir kayıttan (Sicil Defteri, 1301-1305/1883-1887,
s.15), çarşı içerisinde “Tuz Pazarı” mevkiinde yer aldığı belirlenebilmektedir.
422
62- Çukur Han570
570- Mahallinde yaptığımız incelemelerde, Taş Han ve bedestenin doğu, Taceddin
İbrahim Paşa Camii’nin kuzey yanında şimdiki pazar yeri olarak kullanılan alanda halk
tarafından Çukur Han şeklinde anılan bir yapının bulunduğunu fakat geç bir dönemde
ortadan kaldırıldığını öğrendik. Pazar yeri iki katlı bir kuruluşa sahiptir ve alt kısmında
belki de hanın asıl yapısına ait olabilecek, kuzey-güney yönünde yan yana sıralanmış,
segment kemerli açıklığa sahip eyvan dizileri şeklinde dört adet dükkân halen
mevcudiyetini korumaktadır. Geniş bir alanı kapsayan alt katın üzerine kare kesitli
ayaklarla desteklenen büyük bir platform yapılmış, çimento harcıyla zemin
oluşturularak pazar yeri teşkil edilmiştir.
423
IV- KARŞILAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRME
Merzifon, coğrafî konum itibariyle ilk çağlardan günümüze kadar daima
cazip bir yerleşim alanı olmuştur; zira Karadeniz Bölgesi, Orta Karadeniz
Bölümü’nün Anadolu steplerine bakan iç kesiminde, Kuzey Anadolu dağlarının
alçalarak güneyindeki İç Anadolu’ya ve Karadeniz’e geçit verdiği büyük bir ova
üzerinde571 yer almakla birlikte, söz konusu bölgeleri birbirine bağlayan bir
köprü konumundadır. Kutalmışoğlu Süleyman Şah’ın dayısı Emir
Dânişmendoğlu Gümüştekin Ahmet Gazi’nin Sivas, Tokat, Niksar, Amasya,
Merzifon, Çorum, Kayseri ve Malatya civarını 1074 yılında ele geçirmesiyle572
bölgenin önemi daha da artmış ve Dânişmendoğulları tarafından bir kale
yaptırılmasıyla573 Merzifon’daki ilk imar faaliyetleri de başlamıştır. Selçuklu
veziri Pervâne Muînüddin Süleyman’ın 1264 yılında inşa ettirdiği bilinen fakat
günümüze ulaşamayan Eski Cami574 şimdilik belirleyebildiğimiz ilk mimarî
eserlerdendir. Şehirdeki Türk dönemine ait esas yapılaşma, Yıldırım
Bâyezid’in bölgenin idaresini oğullarından Çelebi Sultan Mehmed’e vermesiyle
ağırlık kazanmıştır. Merzifon, bu tarihten itibaren “Şehzadeler Sancağı”
Amasya’nın himayesinde kalmış, Çelebi Sultan Mehmed başta olmak üzere
annesi Devlet Hatun, Sultan II. Murad ve Sultan II. Mehmed(Fatih) 15. yüzyıl
için önemli sayılabilecek nitelikte eserler meydana getirmiştir. Daha sonraki
dönemlerde de Taceddin İbrahim Paşa, Abdullah Paşa ve Kara Mustafa Paşa
571- S. Erer, “Merzifon’un Depresyonunun Jeomorfolojisi”, Merzifon’un Monografyası,
İstanbul 1980, s.5-29 (s.5).
572- O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1984, s.112 v.d.; A. Sevim,
Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Ankara 1990, s.27.
573- Evliya Çelebi (Haz. Z.Kurşun-S.A.Kahraman-Y.Dağlı), Seyahatnâme, 2. Kitap,
İstanbul 1999, s.205.
574- Halil Edhem, a.g.m., s.42-43; Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.69-70.
424
gibi devletin üst kademesinde görev almış kişiler, kendi devirlerinin mimarî
özelliklerini yansıtan tesisler inşa ettirerek şehrin imarında önemli katkı
sağlamıştır.
Merzifon, her ne kadar Amasya gibi Osmanlı Devleti’nin siyasî, ticarî ve
mimarî alanlarda büyük yatırımlar yaptığı bir kente yakınlığı nedeniyle gölgede
kalmış gözükse de küçümsenmeyecek derecede bir şehir gelişimi ortaya
koymuştur. Bu gelişimde öteden beri önemini yitirmeyen yol ağının üzerinde
bulunması kuşkusuz en büyük etkendir. Nitekim yollar, Osmanlı döneminde
üçlü (sağ kol, sol kol, orta kol) bir sistemle bağlanıyordu ve Anadolu’da sol kol,
Üsküdar’dan başlamak üzere Gebze, İzmit, Düzce, Bolu, Koçhisar, Tosya,
Hacı Hamza, Merzifon, Niksar, Şebinkarahisar, Bayburt, Tercan, Erzurum ve
Kars üzerinden Tebriz’e; orta kol ise sol kolla Merzifon’a kadar aynı güzergâhı
takip edip buradan ayrılarak Tokat, Sivas, Hasan Çelebi, Malatya, Harput,
Diyarbekir, Nusaybin, Musul, Kerkük güzergâhını takiben Bağdat-Basra’ya
ulaşırdı575 (Harita: 2). Merzifon’un hem sol, hem de orta kol üzerinde yer
alması ticarî hayatın daima canlı kalmasını sağlamış, dolayısıyla şehrin
gelişimini ve imar faaliyetlerini önemli derecede etkilemiştir.
Araştırmamızda, Merzifon’a Danişmendoğulları’ndan başlayarak
Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde çok sayıda eserin inşa edildiği, ancak
büyük bir kısmının ne yazık ki günümüze ulaşamadığı belirlenmiştir. Halen
575- Osmanlı dönemi yolları hakkında bkz., Y. Halaçoğlu, XVIII. Yüzyılda Osmanlı
İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi (2.Baskı), Ankara 1991,
s.96; aynı yazar, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı,
Ankara 1991, s.147; R. Bozkurt, Osmanlı İmparatorluğunda Kollar, Ulak ve İaşe
Menzilleri, Ankara 1966; C. Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilâtı,
İstanbul 1967, s.56 vd.
425
mevcut mimarî eserler üzerine yürütülmüş çalışmamızda; 26 cami, 1 mescid,
4 türbe, 1 medrese, 1 saat kulesi, 1 han, 1 bedesten, 1 dershâne, 1
kütübhâne, 1 muvakkithâne, 1 darülkurra, 6 hamam, 1 su maksemi, 4
şadırvan, 7 çeşme olmak üzere farklı türde toplam 57 adet yapı incelenmiş ve
bunlardan bir kısmının asıl şeklini yitirdiği, bir bölümünün de yeniden inşa
edildiği anlaşılmıştır. Eserlerin harabiyeti ve bu derece azalmasının ilk sebebi,
özellikle mahalle mescidlerinin kerpiç veya tuğla malzeme ile inşa
edilmeleridir. İkinci sebep insanların yol açtığı tahribat ve bilinçsizce yapılan
müdahalelerdir. Ayrıca 20. yüzyıl başlarından itibaren yerel yönetimlerin imar
faaliyetleri çerçevesinde pek çok eserin ortadan kaldırıldığı
belirlenebilmektedir. Merzifon’un maruz kaldığı şiddetli depremler de diğer bir
etkendir ve özellikle 1939, 1943 yılı depremleri, başta camiler olmak üzere
neredeyse eserlerin tamamına yakın bir kısmına muhtelif zararlar vermiştir.
Taceddin İbrahim Paşa Camii’ne bitişik han bütünüyle; Künbet Hatun Türbesi,
sadece ayaklara ait küçük bir bölüm hariç yıkılmış; Sofular Camii
kullanılamayacak duruma gelmesi üzerine büyük ölçüde yenilenmiş; Paşa C.
harim kuzey duvarı esaslı bir onarım geçirmiş, son cemaat yeri ve şadırvan
yeniden yapılmıştır. Sultan II. Murad C., Odun Pazarı C., Eyüp Çelebi C. ve
Belediye Hamamı asıl cephe görünüşlerini kaybedecek derecede elden
geçirilmiştir. Bozacı C., Alaca Minare Mescidi, Dobak Minare C., Hacı Hasan
C., İstanbulluoğlu Mescidi, Çelebi Sultan Mehmed Medresesi, Sofular Türbesi,
Piri Baba Türbesi, Çifte Hamam ve Darülkurra da bazı onarımlara ait izleri
yansıtmaktadır. Hanife Hatun C., Yahya Baş C. ve Denizli C. beden duvarları
yenilenmiş; Dedeoğlu C., Akkaş C., Şerbetçi C., Erikçi C., Piri Baba C., Aşut
C., Fenerli C., Şişli C. ve Ahi Kerim Sultan Türbesi ise ilk yapılarının yerine
426
yeni birer bina halinde tekrar inşa edilmiştir. Sağlam kalabilen camilere ait bazı
minareler, esasen taş veya tuğla örgülü iken depremler sonucu ahşap
malzeme ile yeniden yapılmıştır. Küçük müdahaleler dışında onarım
görmemiş eserler de bakımsız bir vaziyette, kendi hallerine bırakılmıştır.
Mevcut eserler, 14. yüzyıl sonlarından 20. yüzyıla kadar geniş bir
zaman dilimine yayılmaktadır. Kitabesi bulunanlar hariç, diğerlerinin inşa
tarihleri kesin belirlenemediğinden net bir kronoloji gerçekleştirilemese de,
plân ve mimarî özelliklerine göre yaptığımız tarihlendirmeler çerçevesinde:
Künbet Hatun Türbesi (14.yy. sonu, 15.yy. başı), Eski Hamam (1413),
Taceddin İbrahim Paşa Camii Çeşmesi (1415), Çelebi Sultan Mehmed
Medresesi (1414-1417), Sultan II. Murad C. (1426), Çifte Hamam (1473), Piri
Baba Türbesi (15.yy. ikinci yarısı), Bozacı C. (15.yy. ikinci yarısı), Odun Pazarı
C. (15.yy. ikinci yarısı), Darülkurra (15.yy. ikinci yarısı), Taceddin İbrahim
Paşa C. (15.yy. sonu), Taceddin İbrahim Paşa Camii Şadırvanı (1498), Alaca
Minare Mescidi (1500), Sofular C. (15.yy. sonu, 16.yy. başı), Sofular Türbesi
(15.yy. sonu, 16.yy. başı), Dobak Minare C. (15.yy. sonu, 16.yy. başı), Konak
Hamamı (15.yy. sonu, 16.yy. başı), Sofular Çeşmesi (16.yy.), Kara Mustafa
Paşa Külliyesi (1666-1681), Tuz Pazarı Hamamı (17.yy. sonları), Eyüp Çelebi
C. (17.yy.), Çay C. (17.yy. sonu, 18.yy. başı), Hacı Hasan C. (1714), Buğdaylı
C. (1781), Hanife Hatun C. (1826), Dedeoğlu C. (1828), Aşağı Hacı Hasan C.
(19.yy ortaları), Akkaş C. (1851), Saat Kulesi (1866), Hacı Murteza C. (19.yy
sonu), İstanbulluoğlu Mescidi (19.yy sonu), Belediye Hamamı (1893), Yahya
Baş C. (19.yy sonu), Çorbacı C. (1902), Denizli C. (1903), Şerbetçi C. (1952),
Erikçi C. (1957), Piri Baba C. (1958), Ahi Kerim Sultan Türbesi (1967), Aşut C.
427
(1969), Fenerli C. (1973), Şişli C. (1979), şeklinde bir sıralama
yapılabilmektedir.
Farklı türlerdeki eserlerin çoğu müstakil bina halinde inşa edilmekle
birlikte, az sayıdaki bazıları külliye dahilinde yer almıştır. Taceddin İbrahim
Paşa, Sofular ve Kara Mustafa Paşa külliyeleri şeklinde beliren üç tesisten en
erken tarihlisini teşkil eden Taceddin İbrahim Paşa Külliyesi; bir cami, camiye
bitişik bir han, bir çeşme ve bir şadırvandan meydana gelmekle beraber, han
yıkılmış, ancak cami kütlesinde seçilebilen izleri günümüze ulaşabilmiştir.
Külliye bünyesindeki eserlerden çeşme 1415, şadırvan 1498 tarihli iken, cami
1494 yılında düzenlenmiş vakfiyesine göre şadırvandan daha önce yapılmış
olmalıdır. Her üç eser de farklı kişiler tarafından farklı tarihlerde inşa
ettirilmekle birlikte, aynı avlu içerisinde birbirleriyle bağlantılı bir bütün teşkil
ettiğinden külliye dahilinde değerlendirilmesi uygun görülmüştür. Cami,
diğerlerinden daha yüksek, hakim konumdadır ve çeşmeyle şadırvan
kuzeyindeki bir avlu ile sınırlıdır. Sofular Külliyesi 15.yy. sonu, 16.yy. başında
inşa edilen bir cami, bir türbe ve 16.yy.a tarihlendirdiğimiz bir çeşmeden
ibarettir. Kara Mustafa Paşa Külliyesi ise daha zengin ve çeşitli eseri ihtiva
eden geniş programlı külliye biçimlenmesiyle dikkat çekicidir. Esas itibariyle bir
cami ile müştemilatından şadırvan, dershâne, kütübhâne, muvakkithâne yanı
sıra, bir han, bir bedesten, bir hamam ve bir su makseminden meydana
gelmektedir. Anılan binalardan camiyle müştemilatı beraberce bir avlu içinde
yer almakta; han ve bedestenle birlikte birbiriyle bağlantılı üç blok teşkil
etmektedir; hamam ve su maksemi ise biraz daha uzak mesafeyle farklı
mahallerde ayrı binalar halindedir.
428
Mardin’de Artuklu Sultanı Necmeddin İlgazi (1108-1123) ile kardeşi
Emineddin’e mal edilen Emineddin Külliyesi; maristan, cami, medrese, hamam
ve çeşme binalarıyla bir bütün halinde düşünülüp aynı avlu etrafında
derlenmiş, külliye kavramı içerisinde kabul edilen ilk yapılar topluluğudur576.
Anadolu Selçuklu döneminde yaygın olmamakla birlikte, birkaç yapıdan
ibaret külliye tesislerine rastlıyoruz. Bunlar daha çok cami, medrese, türbe,
hamam, darüşşifa gibi binalardan bazılarının birbirine bitişik veya aynı kütle
tertibinde farklı işlevlere yönelik şekillenmesiyle ortaya çıkmıştır. Kayseri Külük
Külliyesi (12.yy. ilk yarısı)577, Kayseri Çifte Medrese (1205)578, Sivas İzzeddin
Keykavus Darüşşifası (1217-18)579, Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası (1228)580,
Kayseri Huand Hatun Külliyesi (1238)581, Kayseri Hacı Kılıç Camii ve
Medresesi (1249)582, Akşehir Taş Medrese ve Camii (1250)583, Konya Sahip
576- A. Altun, Mardin’de Türk Devri Mimarisi, İstanbul 1969, s.68, 133, Plân 16; aynı
yazar, Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi, İstanbul 1978, s.14-15,
268, Plân 1-2; G. Cantay, Osmanlı Külliyelerinin Kuruluşu, Ankara 2002, s.17.
577- E. Yurdakul, “Kayseri Külük Camii ve Medresesi’nde Yapılan Hafriyat ve Araştırma
Sonuçları ile İlgili Yeni Görüşler”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, I, Ankara 1974,
s.167-207; aynı yazar, Kayseri-Külük Camii ve Medresesi, Ankara 1996, s.4, v.d.
578- A. Kuran, Anadolu Medreseleri, I, Ankara 1969, s.66-67, Ş.32.
579- G. Cantay, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları, Ankara 1992, s.45-50, Plân
3.
580- Y. Önge, “Bugünkü Bilgilerimizin Işığı Altında Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası”,
Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası, Ankara 1978, s.33-50.
581- M. Akok, “Kayseri Hunad Mimari Külliyesi Rölövesi”, Türk Arkeoloji Dergisi, XIV/1,
Ankara 1967, s.1-44.
582- G. Öney, “Kayseri Hacı Kılıç Camii ve Medresesi”, Belleten, C.XXX, S.118, Ankara
1966, s.377-387.
583- Y. Demiralp, Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, Ankara 1996, s.31-34, 57-64.
429
Ata Külliyesi (1258)584, bu çerçeve içerisinde değerlendirilebilecek Selçuklu
külliyelerindendir.
Selçuklu külliye geleneğinin yapı sayısı artarak Beylikler döneminde de
devam ettiği görülmektedir. Nitekim Manisa Ulu Camii ve Külliyesi (1366)585
cami, medrese, türbe, hamam, çeşmeler ve mevlevihâneden meydana gelmiş;
bunlardan cami, medrese, türbe ve çeşmeler birbirine bitişik kütleler halinde
inşa edilmiştir. Tire Karakadı Mecdeddin Külliyesi (14.yy.)586 de cami,
medrese, türbe, han ve hamamdan müteşekkil binalarıyla aynı geleneği
devam ettirmiştir.
Erken Osmanlı döneminde 14. yüzyılın ilk yarısından itibaren tesis
edilmeye başlanan külliyeler, yeni iskân bölgelerinin kendi etrafında
gelişmesine yol açmış ve fethedilen şehirlerin imarı ile canlanmasında büyük
önem kazanmıştır587. Bu dönemde Bursa-Çekirge’deki Sultan I. Murad’a ait
Hüdavendigâr Camii (1366-1385 arası)588 gibi alt katta cami, üst katta
medreseyi tek kütlede birleştiren Selçuklu geleneğini yansıtan589 külliyelere
rastlanmakla beraber, genellikle cami, medrese, mektep, imaret, şifahâne,
türbe, hamam ve han yapıları olarak ayrı birimler halinde, fakat belirli bir eksen
584- H. Karamağaralı, “Sâhib Atâ Câmii’nin Restitüsyonu Hakkında Bir Deneme”, Rölöve
ve Restorasyon Dergisi, 3, Ankara 1982, s.49-75, Ş.1.
585- H. Acun, Manisa’da Türk Devri Yapıları, Ankara 1999, s.32-66, Plân 4.
586- İ. Aslanoğlu, Tire’de Camiler ve Üç Mescit, Ankara 1978, s.17-20.
587- A. Kuran, “Onbeşinci ve Onaltıncı Yüzyıllarda İnşa Edilen Osmanlı Külliyelerinin
Mimari Esasları Konusunda Bazı Görüşler”, I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi,
İstanbul 1979, s.795-818.
588- A. Gabriel, “Bursa’da Murad I Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei Meselesi”,
Vakıflar Dergisi, II, Ankara 1942, s.37-43.
589- S. Ögel, “Osmanlı Devrinde Türk Külliyesi”, Türk Kültürü, S.2, Ankara 1963, s.37-42
(s.37).
430
düzeni göstermeksizin dağınık vaziyette tanzim edilen külliyeler yapılmıştır590.
Bursa Orhan Gazi (1339)591, Yıldırım Bâyezid (1390-1406)592, Yeşil (1413-
1421)593, II. Murad (1421-1451)594 külliyeleri bu tarzda inşa edilmiştir.
Osmanlı mimarîsinde külliye plânlaması, İstanbul’un fethinden hemen
sonra yapılan Fatih Külliyesi (1463-1470)595 ile tamamen yeni bir boyut
kazanır. Yapı sayısı artmakla beraber, eserlerin yerleşim düzeninde farklı ve
yeni bir sistematik geliştirilmiş, arazinin topoğrafyası göz önüne alınarak diğer
binalara hakim konumla merkeze cami, etrafına da medrese, tabhâne, imaret,
darüşşifa, hamam ve han binaları geometrik bir taksimatla simetrik düzende
yerleştirilmiştir596. O zamanki haliyle kendi içine kapalı, her türlü sosyal
hizmetin düşünüldüğü tesis, büyüyen imparatorluğa ayak uyduran muazzam
bir mimarî organizasyon sergilemektedir597. Külliye, sahip olduğu program ile
İstanbul ve başka yerlerde yapılan daha sonraki külliyelere öncülük etmiştir.
Afyon Gedik Ahmed Paşa (1472) ve İnegöl İshak Paşa (1482)
külliyelerinde uyumlu bir geometrik düzen görülür598. Sultan II. Bâyezid’in
590- T. Cantay, “Osmanlı Devletinin Kuruluşundan İstanbul’un Fethine Kadar Osmanlı
Sanatı”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri 1, İstanbul 1988, s.53-68
(s.58).
591- E. H. Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i, Osmanlı Mi’mârîsinin İlk Devri,
630-805 (1230-1402), C.I, İstanbul 1966, s.61-90.
592- Ayverdi, a.g.e., s.419-440, 447-460, 464-471, 481-482.
593- Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi …, s.46-94, 95-100, 101, 102-118.
594- Ayverdi, a.g.e., s.298-316, 317-320, 321, 327.
595- Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri, 855-886/1451-1481, C.III, İstanbul
1973, s.356-407.
596- Ögel, a.g.m., s.38; A. Kuran, a.g.m., s.796.
597- Ögel, a.g.m., s.38.
598- A. Kuran, “Mimar Sinan’ın Külliyeleri”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve
Eserleri 1, İstanbul 1988, s.167-173 (s.167).
431
(1481-1512) Amasya, Edirne ve İstanbul’da inşa ettirdiği külliyelerden599
Amasya ve Edirne’dekiler, Fatih Külliyesi’nin Osmanlı mimarîsine getirdiği
rasyonel yerleşme sistemini yansıtırken, İstanbul II. Bâyezid Külliyesi’nde
binalar arasında geometrik ilişki fazla aranmamış; Bursa külliyelerinde
görüldüğü gibi medrese ve hamam birbirinden kopuk yapılmış, dolayısıyla
külliyenin bütünlüğü zayıflamıştır, ancak bu düzenleme Bâyezid Meydanı’nın
16. yüzyıl kadastral durumu ve Eski Saray’ın burada yer almasının meydana
getirdiği zorlamalar sonucu ortaya çıktığı ihtimalini düşündürmektedir600.
Osmanlı Devleti’nin 16. yüzyılda siyasî, iktisadî ve sosyal alanlardaki
ulaştığı üst düzey mimarîde de kendini hissettirmiş, plân ve strüktür itibariyle
ilk devirden beri başlayan mimarî arayışlar ve getirdiği problemler çözülmüş,
bunun sonucu olarak daha fazla eser ve daha ileri boyutta düzenlemeler
ortaya konulmuştur. Nitekim mimarîde ulaşılan son noktayı gösteren külliyeler,
sadece şehir merkezlerine değil, İstanbul’u Balkanlar, Orta Avrupa, Anadolu
ve Ortadoğu’ya bağlayan sefer, kervan, hac ve ulak amaçlarına hizmet eden
yollar üzerine de inşa edilmiştir601. Dolayısıyla 16. yüzyıl külliyeleri, Şehiriçi
Külliyeleri ve Menzil Külliyeleri şeklinde başlıca iki gruba ayrılmaktadır602.
599- Amasya II. Bayezid Külliyesi için bkz., İ. A. Yüksel, Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid
Yavuz Selim Devri (886-926/1481-1520), V, İstanbul 1983, s.16-30; Edirne II. Bayezid
Külliyesi için bkz., Yüksel, a.g.e., s.106-127; İstanbul II. Bayezid Külliyesi için bkz.,
Yüksel, a.g.e., s.191-217.
600- A. Kuran, “Onbeşinci ve Onaltıncı Yüzyıllarda…”, s.796; aynı yazar, Mimar Sinan,
İstanbul 1986, s.70.
601- M. F. Müderrisoğlu, 16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda İnşa Edilen Menzil
Külliyeleri (H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji-Sanat Tarihi Bölümü Sanat Tarihi
Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1993, s.150.
602- T. Reyhanlı, Osmanlılarda Külliye Mimarisinin Gelişmesi (İ.Ü. Sanat Tarihi Bölümü
yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1974, s.56.
432
Şehiriçi külliyelerine, çoğunluğu İstanbul’da mevcut diğer kentlerde de
rastlanır. Manisa Ayşe Hafsa Sultan (1522), Hüsrev Ağa (1554-1558) ve
Dilşikar külliyeleri (1579-80)603 İstanbul dışındaki başlıca şehiriçi külliyeleridir.
Aynı döneme ait şehiriçi külliyelerinin en gelişmişleri ise Mimar Sinan
tarafından inşa edilmiştir. Çok genel çizgilerle belirtmek gerekirse, Mimar
Sinan’ın külliye plânlaması üç aşamalı bir gelişme ortaya koymuştur604. İlk
aşamayı teşkil eden Haseki Sultan (1539-1550)605, Üsküdar Mihrimah Sultan
(1540-1548)606 ve Şehzade Mehmed (1543-1548)607 külliyelerinde yapıların
yerleşimi dağınık, aralarındaki geometrik bağlantı zayıftır608. İkinci aşamaya ait
Süleymaniye (1550-1557)609, İstanbul Atik Valide (1570)610 ve Edirne Selimiye
(1570-1574)611 külliyelerinde, yapılar arasında dik açılı bir ilişki, simetrik ve
dengeli bir yerleşimin geliştiği görülür612. Üçüncü ve son aşamayı oluşturan
Eyüp Zâl Mahmud Paşa (1575-1580)613, Üsküdar Şemsi Ahmed Paşa
(1580)614, Tophâne Kılıç Ali Paşa (1580)615 ve Manisa Muradiye (1583-
603- Ayşe Hafsa Sultan Külliyesi için bkz., Acun, a.g.e., s.146; Hüsrev Ağa Külliyesi için
bkz., a.g.e., s.178; Dilşikar Külliyesi için bkz., a.g.e., s.202.
604- A. Kuran, “Mimar Sinan’ın Külliyeleri”…, s.171.
605- A. Kuran, Mimar Sinan…, s.36-45.
606- A. Kuran, Mimar Sinan…, s.48-52.
607- A. Kuran, Mimar Sinan…, s.52-64.
608- A. Kuran, “Mimar Sinan’ın Külliyeleri”…, s.167-171.
609- A. Kuran, Mimar Sinan…, s.72-89.
610- A. Kuran, Mimar Sinan…, s.175-190.
611- A. Kuran, Mimar Sinan…, s.162-174.
612- A. Kuran, “Mimar Sinan’ın Külliyeleri”…, s.168-171.
613- A. Kuran, Mimar Sinan…, s.196-207.
614- A. Kuran, Mimar Sinan…, s.193-196.
615- A. Kuran, Mimar Sinan…, s.207-216.
433
1586)616 külliyeleri gibi yapı topluluklarında ise bilinçli asimetriye dayalı
hareketli bir plânlamanın belirtileri ortaya çıkar617. İstanbul’daki yapı
faaliyetleri, Mimar Sinan’ın ölümüyle beraber 16. yüzyıl sonuna kadar
ekseriyetle küçük külliyeler üzerinde yoğunlaşmıştır. Cerrahpaşa Külliyesi
(1593)618 anıtsal cami çevresinde gelişen külliye tipinin son uygulamasıdır619.
Divanyolu Koca Sinan Paşa (1593)620, Saraçhanebaşı Gazanfer Ağa (1595-
96)621 ve Cağaloğlu Hadım Hasan Paşa (16.yy. sonu) külliyelerinde ağırlık
merkezi artık cami değildir ve medrese, türbe, sebilden ibaret bir düzenleme
söz konusudur622.
Osmanlı Devleti’nin büyük, geniş programlı son şehiriçi külliyeleri ise
17. yüzyıla ait Sultan Ahmed (1609-1620)623 ve Eminönü Yeni Cami (16.yy.
sonu-1664)624 külliyeleridir. Bu yüzyıldan itibaren devletin yaşadığı ekonomik
zorluklar sebebiyle artık anıtsal yapıların bir araya geldiği sultan külliyelerinin
inşası sona ermiş; buna mukabil vezir, sadrazam, paşa gibi ileri gelen devlet
adamları tarafından yaptırılan külliyeler ağırlık kazanmaya başlamıştır. Bu
yapı toplulukları arasında İstanbul’daki Kuyucu Murat Paşa (1607-1609)625,
616- Acun, a.g.e., s.214-243.
617- A. Kuran, “Mimar Sinan’ın Külliyeleri”…, s.170-171.
618- O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarîsi, İstanbul 1986, s.311-312.
619- Z. Nayır, Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmet Külliyesi ve Sonrası (1609-1690),
İstanbul 1975, s.22-23.
620- Aslanapa, a.g.e., s.314-315.
621- Aslanapa, a.g.e., s.319.
622- Nayır, a.g.e., s.23-24.
623- Nayır, a.g.e., s.35-133.
624- Nayır, a.g.e., s.135-168.
625- Nayır, a.g.e., s.170-173.
434
Ekmekçioğlu Ahmed Paşa (17.yy. başı)626, Bayram Paşa (1635)627, Çinili
(1640)628, Kemankeş Kara Mustafa Paşa (1641)629, Ebulfazl Mahmud Efendi
(17.yy. ortaları)630, Köprülü (1660-61)631, Divanyolu Merzifonlu Kara Mustafa
Paşa (1681-1691)632 ve Fazıl Ahmed Paşa’nın Vezirköprü’deki (17.yy. ikinci
yarısı)633 külliyesi sayılabilir.
Menzil külliyeleri, esas itibariyle Karahanlı, Gazneli ve Büyük
Selçuklular’ın inşa ettikleri ribat-han-kervansaray binalarından geliştirilmiştir.
Osmanlı menzil külliyelerinin yapımı, imparatorluğun yükselişi ve klasik devir
çerçevesinde en yoğun döneme erişmiş ve büyük kuruluşlar haline geldiği
gibi, çevrelerinde yeni yerleşimler ortaya çıkarak bazı şehirler böylece
teşekkül etmiştir. Bu çerçevedeki külliyeler, şehirlerarası önemli yollar
boyunca belirli yerlerde yapılmış derbendlere, terk edilmeye yüz tutmuş çevre
yerleşimlerine veya Osmanlı kolonizasyon politikasına bağlı olarak çeşitli yeni
merkezler kuracak şekilde programlanmışlardır634.
Osmanlı döneminde büyük bir çoğunluğu Mimar Sinan tarafından inşa
edilen bu tesislerin başlıcaları Gebze Çoban Mustafa Paşa (1522-1524)635,
626- Nayır, a.g.e., s.173-175.
627- Nayır, a.g.e., s.175-178.
628- Nayır, a.g.e., s.178-183.
629- Nayır, a.g.e., s.183-184.
630- Nayır, a.g.e., s.185.
631- Nayır, a.g.e., s.186-188.
632- Nayır, a.g.e., s.188-191.
633- Aslanapa, a.g.e., s.357-359.
634- Nayır, a.g.e., s.196; derbendler ve derbend teşkilâtı için ayrıca bkz., Orhonlu, a.g.e.,
s.1 vd.
635- İ. Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Ankara 1989.
435
Silivri Mehmed Paşa (1530-31)636, Karapınar Selimiye (1549)637, Lüleburgaz
Sokullu Mehmed Paşa (1564)638, Payas Sokullu Mehmed Paşa (1574)639,
Havsa Sokullu Mehmed Paşa (1576)640, Ilgın Lala Mustafa Paşa (1577)641,
Belen Kanuni Sultan Süleyman (16.yy.)642, Büyükçekmece Sultan Süleyman
(1563)643, İzmit Pertev Paşa (1579)644 Ulukışla Öküz Mehmet Paşa (1615-
1616)645, İncesu Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (1670)646, Nevşehir Damat
İbrahim Paşa (1726-27)647 külliyeleridir.
Anadolu külliye mimarîsinin gelişim çizgisi göz önüne alındığında
Merzifon’daki üç külliyenin de ana hatlarıyla dönemlerinin özelliklerini
yansıttığı söylenebilir. Taceddin İbrahim Paşa Külliyesi’nde cami ve hanın
birbirine bitişik bir kütle teşkiliyle inşa edilmesi, Selçuklulardaki cami-medrese-
türbe beraberliğini ve bunun Beylikler dönemindeki farklı versiyonlarını akla
636- Müderrisoğlu, a.g.t., s.84.
637- A. Kuran, Mimar Sinan…, s.158-162.
638- Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan, İstanbul
1975, s.178, 183-184; Müderrisoğlu, a.g.t., s.88.
639- Aslanapa, a.g.e., s.267-270; M. F. Müderrisoğlu, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu
Akdeniz’deki İskelesi Payas ve Sokullu Mehmed Paşa Külliyesi”, Kültür ve Sanat, S.8,
Ankara 1990, s.61-63.
640- T. Reyhanlı-A. Altun, “Edirne-Havsa’da Sokollu (veya Kasım Paşa) Külliyesi”, Sanat
Tarihi Yıllığı, S.VI (1974-75), İstanbul 1976, s.67-88.
641- Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.200-201, 204.
642- F. Müderrisoğlu, “Bir Osmanlı-Türk Şehri Olarak Belen”, Vakıflar Dergisi, XXIV,
Ankara 1994, s.237-272.
643- Müderrisoğlu, a.g.t., s.94.
644- İ. Aktuğ, İzmit Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camii, Ankara 1990.
645- R. E. Gültekin, Ulukışla ve Öküz Mehmed Paşa Menzil Külliyesi, Ankara 2001.
646- A. Kuran, “Orta Anadolu’da Klâsik Osmanlı Çağı Sonlarında Yapılan İki Külliye”,
Vakıflar Dergisi, S.IX, Ankara 1971, s.239-247; M. Denktaş, “İncesu Merzifonlu Kara
Mustafa Paşa Külliyesi”, Vakıflar Dergisi, S.XXVI, Ankara 1997, s.193-224.
647- İ. Aktuğ, Nevşehir Damat İbrahim Paşa Külliyesi, Ankara 1992.
436
getirmektedir. Öte yandan arazinin eğimine göre alt katı depo olmak üzere iki
katlı tasarlanması, şadırvan, çeşme ve hela mekânlarının bir avlu içerisinde
toplanması nispeten geometrik bir tasarımın ürünüdür. Buna yakın tarihlerde
inşa edilen Sofular Külliyesi, binaların az sayıda ve ayrı birimler halinde
olması, fakat belirli bir eksen gözetilmeden yapılması nedeniyle kuruluş
dönemi külliyelerine benzemektedir.
Kara Mustafa Paşa Külliyesi, Osmanlı Devleti’nin siyasî, sosyal ve
ekonomik açıdan bunalımlı bir döneminde inşa edilmiştir. Uzun süren
savaşlar, idarî aksaklıklar, askerî teşkilattaki bozulmalar, artan vergiler, malî
sıkıntılar ve bunların sonucunda Anadolu’nun değişik yerlerinde çıkan
ayaklanmalar devleti içinden çıkılamayacak bir noktaya getirmiş648, dolayısıyla
imar faaliyetleri de büyük ölçüde yavaşlamıştır. Bu durum 17. yüzyıl ortalarına
kadar şiddetini artırarak devam etmiştir. Köprülü Mehmed Paşa’nın 1656
yılında büyük yetkilerle sadarete getirilmesinin ardından alınan katı tedbirler,
uygulanan politika devlet mekânizmasına işlerlik kazandırmış, ekonomik
durum bir ölçüde rahatlamış649 ve bunun neticesinde mimarî yapılaşma da
hızlanmıştır. Köprülü Mehmed Paşa’nın Divanyolu’nda, Fazıl Ahmed Paşa’nın
Vezirköprü’de, Kara Mustafa Paşa’nın Divanyolu, İncesu ve Merzifon’da
meydana getirdiği külliyeler, Osmanlı Devleti’nin böyle bir döneminde inşa
edilmesi bakımından büyük önem taşımaktadır.
Merzifon Kara Mustafa Paşa Külliyesi, her ne kadar bir taşra imar
hareketi olsa da caminin şadırvan, dershâne, kütübhâne, muvakkithâne ve
648- Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.III/1 (6.Baskı), Ankara 2000, s.99 v.d.;M. Akdağ,
Türkiye’nin İktisâdi ve İçtimâi Tarihi, C.II, İstanbul 1979, s.169.
649- Köprülüler devri hakkında bkz., Uzunçarşılı, a.g.e., s.367 v.d.
437
hela mekânları gibi müştemilatıyla bir avlu içerisinde toplanıp arazi meylinden
yararlanarak bütün yapılara hakim konumla daha yükseğe oturtulması, alt
seviyedeki yanlarına simetrik bir düzenle bedesten ve hanın yerleştirilmesi, bu
üç binaya ait dükkânların adeta birer arasta niteliğindeki dar sokaklarla
organik bir bütün halinde birbirine bağlanması itibariyle klasik dönem özellikleri
yansıtmaktadır. Ayrıca bir yandan cami-müştemilatı ile dini ve eğitim ihtiyacını
karşılarken diğer yandan hamam, han, bedesten ve dükkânlarla farklı
ihtiyaçlara hizmet etmesi yine klasik dönem külliyelerindeki uygulamaları akla
getirmektedir. Ancak hamam, önceki dönemlere ait Eski ve Çifte Hamamın
yakınlığı nedeniyle bu üç bloktan uzakta bağımsız bir şekilde konumlanmıştır.
Klasik dönem külliyelerinde rastladığımız belirgin giriş eksenleri burada
görülmemekle birlikte, çarşıyı teşkil eden sokakların şehre açılımı bu görevi
yerine getirir niteliktedir. Dükkânlarla beraber oluşturulan çarşı bölgesi, şehrin
ticarî merkezi olarak ön plâna çıkmaktadır. Merzifon’un önemli yollar üzerinde
bulunduğu dikkate alınırsa döneminin Osmanlı ekonomisine katkısı daha da
iyi anlaşılır. Nitekim külliyenin inşasından kısa bir süre önce, 1648’de
Merzifon’a uğrayan Evliya Çelebi’nin şehirden bahsederken verdiği bilgiler650,
650- Evliya Çelebi (a.g.e., s.205-207), Merzifon’dan “… Türk vilayetidir, ucuzluk ve
ganimetli mamur bir şehirdir, kırkdört mahalle ve yetmiş mihrabdır. Ayıntâb bekmezi
gibi hâlis bekmezi, leziz ve sulu üzümü olur. Altıyüz adet dükkânı vardır, ama boyacı
dükkânlarından gayrı dükkânı çok yoktur. Acem boyasından latîf boya yaparlar ve
mavi boyası meşhurdur. Tüccarlar buradan Kırım diyarına her sene binlerce top çeşit
çeşit pembe bezi götürüp esir ile değiştirirler. Kırım halkının ferace ve elbisesi
tamamen Merzifon bezidir ve pembe ipliği dahi meşhurdur. Beledî döşeği, beledî
alaca yastığı ve basma kalemkârı, latîf çit yorgan yüzleri, çarşaf ve perdeleri dahi
mevsûfdur…” şeklinde bahsetmektedir.
438
külliyenin inşa edildiği ticarî ortamı ve katkılarını gözler önüne daha iyi
sermektedir.
Kara Mustafa Paşa’nın külliye inşası dahilinde gerçekleştirdiği önemli
bir hizmet de su maksemi, su yolları ve kanalizasyon şebekesidir. Bilindiği
üzere Anadolu’da geç Roma döneminden itibaren kanallar veya kemerler
vasıtasıyla şehrin su ihtiyacı giderilmiş, bu sistem Bizans devrinde farklı
şekillerde devam etmiştir651. Selçuklular cami, darüşşifa, kervansaray, saray
gibi imar faaliyetlerinin yanı sıra bunlarla ilgili su sistemleri de geliştirmiştir.
İstanbul’un fethinden hemen sonra Fatih’in emri ile şehre akar su getirmek için
yeni kaynaklar bulunmuş ve isaleler yapılmıştır. Osmanlı’nın klasik döneminde
ise Mimar Sinan’la gelişen alt yapı çalışmaları, özellikle İstanbul ve Edirne’de
yoğunlaşmış; su alma, çökeltme havuzu, üstü kapalı kanallar, kum yıkama
tertibatı, kemerler, havuzlar, maksemler, dağıtma şebekesi, su terazileri, debi
ölçme tertibatı ve çeşmeleri ile hiçbir eksiği bulunmayan, her türlü hesap ve
tekniğin kullanıldığı tesisler meydana getirilmiştir652. İstanbul Kırkçeşme
tesisleri, Süleymaniye su tesisleri, Mihrimah su yolları, Edirne Taşlımüsellim
su tesisleri ve pek çok maksemle kemer bunların başında gelmektedir653. Öte
yandan alt yapıya yönelik kanalizasyon sorununun ise eski şehirlerimizde,
kentin bütününü veya büyük bir bölümünü kapsayacak ölçüde
çözümlenmediği, klasik dönemde de sadece külliye ölçüsünde ve onun bu
651- K. Çeçen, “Sinan’ın Yaptığı Su Tesisleri”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve
Eserleri 1, İstanbul 1988, s.439-461(s.439).
652- Çeçen, a.g.e., s.439 v.d.
653- İstanbul su tesisleri hakkında bkz., Çeçen, İstanbul’da Osmanlı Devrindeki Su
Tesisleri, İstanbul 1984; Edirne için bkz., O. Oral, Edirne Su Kültürü, 1978.
439
yöndeki ihtiyacına cevap verecek biçimde ele alındığı görülmektedir654.
Nitekim Fatih ve Süleymaniye külliyeleri gibi kalabalık nüfuslu veya Eminönü
Yeni Cami Külliyesi gibi denize yakın ve çözümü kolay yerlerde kanalizasyon
sistemleri hazırlanmıştır. Topkapı Sarayı’nda kârgîr örme ile yapılarak denize
bağlanan tesisat şebekesi, klasik dönem Osmanlı şehirciliğinde en geniş
kapsamlı kanalizasyon sayılabilir. Daha sonra da, Sultan III. Selim zamanına
ait Selimiye Kışlası, subay evleri, dükkânlar ve diğer binalardan müteşekkil
bina topluluğuna kanalizasyon yapıldığı da bilinmektedir655.
Merzifon Kara Mustafa Paşa Külliyesi de, arazinin topoğrafik yapısı
değerlendirilerek, binaların işlevlerine göre bir bütünlük teşkil edecek biçimde
geometrik bir tasarımla inşası yanı sıra, su yolları tesisi ile Taşan Dağı’ndan
şehre getirilen suyun büyük bir maksemde depolanması ve sonra küçük
ölçülerdeki mahalle maksemlerine aktarılarak künkler vasıtasıyla külliye
binaları başta olmak üzere, meydan çeşmeleri ile meskûn mahallere
dağıtılması ötesinde, külliyeye tahsis edilmiş su atıklarının kanalizasyon
şebekesine bağlanması gibi ana özellikleri dikkate alındığında, Osmanlı
medeniyetinin 17. yüzyıl itibariyle ileri bir şehircilik anlayışına sahip
bulunduğunu açıkça ortaya koymaktadır.
Camiler, Merzifon’daki mimarî eserlerin çoğunluğunu teşkil eder. Örtü
sistemi bakımından ahşap çatılı ve kârgîr kubbeli olmak üzere ikiye
ayrılmaktadır. Yirmiyedi adet camiden ondokuzu ahşap çatılı, sekizi kubbelidir.
654- M. Cezar, Tipik Yapılariyle Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar
Sistemi, İstanbul 1985, s.384.
655- Cezar, a.g.e., s.389.
440
Ahşap çatıyla örtülü camiler kare, dikdörtgen ve yamuk plânla inşa
edilmişlerdir. Aşağı Hacı Hasan C., Hacı Murteza C., Yahya Baş C., Denizli C.
ve Erikçi C. beşik çatılı, diğerleri kırma çatılıdır. Kare plânlı tek bina, asıl hali
hakkında bilgi edinilemeyen tamamı yenilenmiş durumdaki Şerbetçi Camii’dir.
Dikdörtgen plânlı eserlerden Sultan II. Murad C., Buğdaylı C., Dedeoğlu C.,
Aşağı Hacı Hasan C., Yahya Baş C., Çorbacı C., Denizli C., Erikçi C., Piri
Baba C., Fenerli C. ve Şişli C. kuzey-güney; Çay C., Akkaş C. ve Hacı
Murteza C. ise doğu-batı aksı boyunca uzanır. Dikyamuk plânlı Eyüp Çelebi
C. doğu-batı; Hacı Hasan C., Hanife Hatun C. ve İstanbulluoğlu Mescidi
kuzey-güney doğrultusunda yerleştirilmiştir. Ahşap çatılı camilerin hepsinde
örtü sistemi duvarlara oturtulmakla beraber, büyük boyutlu eserlerde ayrıca
kare plânlı veya silindirik ahşap direkler kullanılarak örtü sistemi
desteklenmiştir. Nitekim Merzifon’daki en erken tarih ve en büyük hacme
sahip Sultan II. Murad Camii(1426)’nin, mihrap aksına paralel iki sıra halindeki
beşer ahşap direk tarafından üç sahna ayrılan hariminde, orta sahın yan
sahınlardan biraz daha geniş ve yüksek yapılarak bazilikal bir görünüş ortaya
çıkmıştır.
Bu tarz cami menşeinin Orta Asya’ya kadar uzandığı656, Anadolu’da
Selçuklu, Beylikler ve daha sonraki dönemlerde de bazı farklılıklarla aynı
geleneğin devam ettiği bilinmektedir657. Mevcut eserlerden pek az kısmında
656- A. Kuran, “Anadolu’da Ahşap Sütunlu Selçuklu Mimarîsi”, Malazgirt Armağanı (2.
Baskı), Ankara 1993, s.179-186 (181).
657- Ahşap destekli belli başlı camiler hakkında bilgi için bkz., K. Otto-Dorn,
“Seldschukische Holzsäulenmoscheen in Kleinasien”, Aus Der Welt Der Islamischen
Kunst, Festschrift für Ernst Kühnel, Berlin 1959, s.59-88; aynı yazar, “Der
Seldschukische Moscheenbau in Kleinasien”, Institut für Auslands-Beziehungen,
441
mihrap duvarına paralel uzanan sahınlar658 bulunmakla birlikte, büyük
çoğunluğunda mihrap aksı boyunca dikdörtgen plânlı bir iç mekânın değişik
sayılarda sahınlara ayrıldığı, orta sahnın genellikle daha yüksek ve geniş
yapıldığı görülmektedir659. Plân ve örtü şekli itibariyle bu tarzı yansıtan
Stuttgart, Zeitschrift für Kulturaustausch, 2-3, 1962, s.158-163; G. Öney, Ankara’da
Türk Devri Yapıları, Ankara 1971; O. Aslanapa, Türk Sanatı, II, İstanbul 1973, s.72-
79; aynı yazar, Anadolu’da İlk Türk Mimarîsi Başlangıcı ve Gelişmesi, Ankara 1991,
s.63-69; Y. Erdemir, “Tokat Yöresindeki Ahşap Camilerin Kültürümüzdeki Yeri”, Türk
Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987,
s.295-312; A. Kuran, a.g.m., s.179-186; H. Çal, Niğde Şehrindeki Ahşap Tavanlı
Camiler ve Mescitler, Ankara 2000.
658- Bu tarzdaki eserlerden Afyon Ulu Camii (1272) için bkz., Otto-Dorn,
“Seldschukische Holzsäulenmoscheen...”, s.59-64, Abb. I ve Erken, a.g.e. (İlâveli II.
Baskı), s.94-100; Sivrihisar Ulu Camii (1275) için bkz., K. Otto-Dorn, “Die Ulu
Dschami in Sivrihisar”, Anadolu (Anatolia), IX, 1965, Ankara 1967, s.161-168; Niğde
Şah Mescidi (1413) için bkz., E.Diez-O.Aslanapa-M.M.Koman, Karaman Devri Sanatı,
İstanbul 1950, s.158; A. Kızıltan, Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler, İstanbul
1958, s.32-34; Çal, a.g.e., s.3-10.
659- Konya Sahip Ata Camii (1258): H. Karamağaralı, “Sâhib Atâ Câmii’nin Restitüsyonu
Hakkında Bir Deneme”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 3, Ankara 1982, s.49-75;
Ankara Arslanhane Camii (13.yy.): Otto-Dorn, “Seldschukische
Holzsäulenmoscheen...”, s.64-69, Abb.9 ve Öney, a.g.e., s.20-24, Plân 2 a-b;
Beyşehir Eşrefoğlu Camii (1297/99): Kızıltan, a.g.e., s.36-46, R.13 ve Otto-Dorn,
“Seldschukische Holzsäulenmoscheen...”, s.77-84, Abb. 26; Kastamonu Kasabaköy
Candaroğlu Mahmut Bey Camii (1366): M. Akok, “Kastamonu’nun Kasaba Köyünde
Candaroğlu Mahmut Bey Camii”, Belleten, C.X, S.37, Ankara 1946, s.293-301 ve
Kızıltan, a.g.e., s.55-62; Beyşehir Köşk Köyü Mescidi (14.yy.): Y. Önge, “Anadolu’da
XIII.-XIV. Yüzyılın Nakışlı Ahşap Camilerinden Bir Örnek: Beyşehir Köşk Köyü
Mescidi”, Vakıflar Dergisi, IX, Ankara 1971, s.291-296; Konya Meram Mescidi (1402-
1424): Diez-Aslanapa-Koman, a.g.e., s.142 ve Kızıltan, a.g.e., s.24, R.6; Ayaş Ulu
Camii (15.yy. başı): Otto-Dorn, “Seldschukische Holzsäulenmoscheen...”, s.72, Abb.
20 ve B. Karamağaralı, “Ayaş Ulu Camii”, Ayaş ve Bünyamin Ayaşi, Tarihte-
Günümüzde Ayaş ve Bünyamin Ayaş-i Sempozyumu (Ayaş, 2-4 Temmuz 1993),
Ankara 1993, s.53-59; Kastamonu Küreihadit Köyü İsmail Bey Camii (1451): Kızıltan,
a.g.e., s.64-68; Ayaş Bünyamin Camii (15.yy. sonu): Erken, a.g.e., s.481-483;
Karaman İlisra Köyü Camii (1533 onarımı): Diez-Aslanapa-Koman, a.g.e., s.104-105,
442
Kastamonu Kasabaköy Candaroğlu Mahmut Bey C., Beyşehir Köşk Köyü
Mescidi, Ayaş Ulu ve Bünyamin C., Kırıkkale Balî Şeyh Yukarı C. gibi
benzerleri ise iç mekân boyutları, pencere sayısı, ahşap direklerin biçimi ve
son cemaat yeri diyebileceğimiz çeşitli unsurlar bakımından bazı farklılıklar
göstermektedir. Bazilikal mekânın çeşitli bakımlardan değişikliklerine
Merzifon’da da rastlanmaktadır; nitekim Hacı Hasan Camii (1714), ahşap
iskelet arasına kerpiç örgülü duvarlarının 1861 yılında kârgîr malzeme
kullanılarak yenilenmesi sonucu, köşe bağlantılarındaki hafifçe taşkın kesme
taşlar da dahil, dış görünüş itibariyle Sultan II. Murad Camii’ne benzerlikleri ile
dikkati çeker; fakat ahşap örtü sisteminde, düz tavana büyükçe bir göbek gibi
yerleştirilmiş kademeli sekizgen bölüm ve bunun merkezine oturtulan sekiz
dilimli, ufak bir sembolik kubbenin kullanımı, 19. yüzyıl anlayışının bazilikal
tarza getirdiği değişik bir yorum olmalıdır. Merzifon’da Sultan II. Murad C. ile
bazı benzerlikler taşıyan Denizli Camii de, plân ve örtü bakımından 20.
yüzyılda aynı geleneğin devamını sergilemekte, fakat mihrap duvarına dik
doğrultulu üç sahna ayrılmış harim mekânında, yan sahınlarının doğu-batı
yönündeki kirişlemesi ve orta sahnın düz tavan kaplaması ile farklılık
göstermektedir. Eyüp Çelebi C.(17.yy.) ve Hanife Hatun C.(1826) ise ahşap
çatı örtüsünü harimin doğu, batı ve kuzey duvarlarına paralel U şeklinde bir
şema ile sıralanan ahşap direkler desteklemektedir ve böylece aynı şemayla
Ş.146; Kırıkkale Balî Şeyh Yukarı Camii (16.yy.): Erken, a.g.e., s.511-513; Yozgat
Divanlı Köyü Camii (1678): H. Acun, “Yozgat ve Yöresi Türk Devri Yapıları”, Vakıflar
Dergisi, XIII, Ankara 1981, s.635-715 (s.640, Plân 3); Acıpayam Yazır Köyü Camii
(1802): Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.313, 316; Akşehir Karabulut Köyü
Camii (1941): Y. Demiralp, Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, Ankara 1996, s.54-
56, Ş.41, yayınlara geçmiş bazilikal şemadaki eserlerin başlıcalarıdır. Ancak aynı
tarzdaki eserlerin daha fazla sayıda olduğu bilinmektedir.
443
hem kadınlar mahfili660meydana getirilmiştir; hem de batı tarafta mahfil
seviyesine kadar yükselen, ince birer duvar örülerek muhdes son cemaat yeri
elde edilmiştir. Tavan kaplaması da birbirine benzemekle birlikte, Eyüp Çelebi
C. tavanında iç içe sekizgenler; Hanife Hatun C. tavanında kırlangıç kubbe
görünüşünde kademeler kullanılmıştır. Aşağı Hacı Hasan C. (19.yy. ortaları)
de U şemalı bir mahfile sahiptir; fakat kuzey bölümü son cemaat yerinin
üzerine oturtulmak suretiyle harime açılan mahfil, doğu ve batı yanları alt
seviyede direklerle desteklenmeksizin, kuzey kenara kısa mesafeyle uçları
doğu-batı duvarlarına saplanmış iri bir ahşap kiriş ve doğu-batı aksına yakın
konumlu bir çift ahşap konsola bindirilmiştir. Çay C. (17.yy. sonu, 18.yy. başı),
ahşap örtülü binalar arasında mimarî özelliklerinden ziyade, daha sonra ayrıca
bahsedeceğimiz tavan süslemeleriyle dikkat çekicidir ve kuzeydeki son
cemaat yerinin üst katı niteliğinde yapılmış kadınlar mahfilini, güney kenarı
boyunca harime sıralanan kare kesitli altı adet ahşap direk desteklemektedir.
Buğdaylı C., Dedeoğlu C., Akkaş C., Hacı Murteza C., Yahya Baş C., Çorbacı
C., Şerbetçi C., Erikçi C., Piri Baba C., Fenerli C., Şişli C., İstanbulluoğlu
660- Klâsik dönem Osmanlı mimarîsinde kârgîr kuruluşlarıyla karşılaştığımız bu tarz
mahfil uygulamasının, Batılılaşma dönemiyle beraber özellikle ahşap çatılı eserlerde
yaygınlaştığını görüyoruz. Ankara Leblebicioğlu C. (1713): Öney, a.g.e., s.75, Plân
39; Çorum Kale C. (18.yy. başı): A. Dündar, Çorum Cami ve Mescitleri, Ankara 2004,
s.32, Çizim 5; Zeytinliova Hacı Mustafa Ağa C. (18.yy. ilk yarısı): İ. Kuyulu, Kara
Osman-Oğlu Ailesine Ait Mimari Eserler, Ankara 1992, s.16, Plân 1; Yozgat Cevahir
Ali Efendi C. (1788): R. Arık, Batılılaşma Dönemi Türk Mimarîsi Örneklerinden
Anadolu’da Üç Ahşap Cami, Ankara 1973, s.23, Plân 2; Acun, a.g.m., s.647; Soma
Hızır Bey C. (1791/92): Arık, a.g.e., s.10, Plân 1; Yozgat Başçavuş C. (1800/1801):
Arık, a.g.e., s.26, Plân 3; Acun, a.g.m., s.649; Bergama Yeni C. (1813-14): Kuyulu,
a.g.e., s.36, Plân 3; Tekirdağ Eski C. (1830/31 yenileme): M. Tunçel, Babaeski,
Kırklareli ve Tekirdağ Camileri, Ankara 1974, s.36-38, Plân 6, ahşap konstrüksiyonlu
mahfile sahip belli başlı eserlerdir ve sayılarını daha da artırmak mümkündür.
444
Mescidi plân ve diğer mimarî özellikleri bakımından öteki yerleşme
merkezlerinde de günümüze kadar yapılagelen ahşap çatılı camilerin ufak
boyutlu ve alelade birer temsilcisi durumundadır.
Merzifon’da, kubbeyle örtülü camilerin diğerlerine göre daha az sayıda
inşa edildiği anlaşılmaktadır. Bunlardan Bozacı C. ve Odun Pazarı C., 15.yy.
ikinci yarısı; Taceddin İbrahim Paşa C., 15.yy. sonu; Alaca Minare Mescidi,
1500 yılı; Sofular C. ve Dobak Minare C., 15. yüzyıl sonu-16. yüzyıl başı; Paşa
C., 1666; Aşut C.,1969661 yılına aittir.
Bozacı C., Odun Pazarı C., Dobak Minare C. ve Alaca Minare Mescidi
müstakil binalardır; Taceddin İbrahim Paşa C., Sofular C. ve Paşa C. ise birer
külliye dahilinde yer almıştır. Bozacı C., Odun Pazarı C., Sofular C., Dobak
Minare C. ve Alaca Minare Mescidi kare plânlı kübik; Taceddin İbrahim Paşa
C., doğu-batı; Paşa C., kuzey-güney aksına paralel dikdörtgen plânlı prizmal
birer kütle teşkiliyle inşa edilmiş harim mekânları, birer kubbe ile örtülmüştür.
Taceddin İbrahim Paşa C. ve Alaca Minare Mescidi’nde kubbeye geçiş
pandantiflerle sağlanmış; diğer camilerde ise dört cepheye birer sivri kemer,
köşelere de aynı görünüşe sahip birer tromp yerleştirilerek hazırlanan
sekizgen kaideye kubbe oturtulmuştur662.
Son cemaat yeri, Taceddin İbrahim Paşa Camii’nde yoktur; diğerlerinde
ise harimin kuzey yanına bitiştirilmiş, doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen
plâna sahip birer revak şeklindedir. Eş büyüklükte kubbelerle örtülmüş son
661- Aşut C., 1969 yılında tamamen yenilendiğinden plân ve mimarîsi bakımından
değerlendirmeye tabi tutulmamıştır.
662- Osmanlı Camilerinde kubbe ve geçiş elemanları hakkında bilgi için bkz., A. Batur,
Osmanlı Camilerinde Eğrisel Örtüler ve Geçiş Öğeleri, Sorunlar ve Biçimler 1300-
1600 (1. Metin, 2. Şekil ve Resimler), İstanbul 1980.
445
cemaat yeri revakı, Alaca Minare Mescidi’nde iki, diğerlerinde üçer bölüm
halindedir ve Bozacı C., Odun Pazarı C., Sofular C. ve Dobak Minare C.
revakı silindirik sütunlarla duvar örgüsünden ibaret üzengilere oturan üçer,
Alaca Minare Mescidi revakı ise kare kesitli bir orta ayağa oturtulmuş bir çift
sivri kemer açıklığı ile kuzeye yönelir. Dobak Minare Camii’nde doğu yan,
Alaca Minare Mescidi’nde doğu ve batı yanlar kapalı; Odun Pazarı C. ve
Sofular Camii’nde revakının üç yanı açıktır. Asıl haliyle aynı tarzda yapılan
Bozacı C. son cemaat yerinde ise batı yan muhdes bir duvarla kapatılmıştır.
Merzifon camilerinin minareleri, İstanbulluoğlu Mescidi ile 1995 yılında
yenilenen Dedeoğlu C. hariç tek şerefelidir. Minarelerin bazıları herhangi bir
cephenin kenarına yakın veya harim ile son cemaat yerini ayırır nitelikte kare,
dikdörtgen kesitli birer kaide; bazıları da beden duvarlarının üzerinde ve çatı
hizasından itibaren yükselmektedir. Büyük bir kısmının esasen taş veya
tuğladan yapıldığı bilinmekle beraber, deprem hasarları üzerine ahşap
malzemeyle yenilendiği anlaşılmaktadır. Nitekim en erken tarihli Sultan II.
Murad Camii ile 20. yüzyıl camilerinin minareleri hem malzeme, hem de
görünüş itibariyle fazla bir fark yansıtmamaktadır. Minarelerin petek kısmı,
çoğunlukla gövdenin devamı niteliğindedir; fakat bazılarında (Eyüp Çelebi C.,
Çay C., Buğdaylı C., Akkaş C., Hacı Murteza C., Fenerli C.) şerefe ile aynı
kütle içerisinde bütünleştirildiği ve üst kısmına hareket kazandırıcı kemer
biçimi dekoratif açıklıklar yapıldığı görülmektedir.
Merzifon Camilerinin kapı açıklıkları, diğer yerleşme merkezlerinde
görüldüğü gibi çoğunlukla birer adettir ve kuzeye yönelir. Eyüp Çelebi C.,
kuzey ve batı cephede olmak üzere iki adet kapı açıklığına sahiptir. Sultan II.
Murad C. doğu ve batı; Bozacı C. batı cephesindeki kapı açıklıkları
446
pencereden dönüştürülmüştür. Hanife Hatun C., Aşağı Hacı Hasan C. ve
Akkaş C. kapı açıklıkları ise batıda yer alır.
Mahfiller, Akkaş Camii’nde “L”; Eyüp Çelebi C., Hanife Hatun C. ve
Aşağı Hacı Hasan Camii’nde “U” şema ile, diğerlerinde sadece kuzey kenara
yerleşik konumla karşımıza çıkmaktadır.
Mihraplar, genellikle güney duvar aksına; iki yapıda (Hacı Murteza C.,
İstanbulluoğlu Mescidi) ise eksenden doğuya kaydırılarak yerleştirilmiştir.
İkisi663 yedi kenarlı, yedisi664 beş kenarlı, birisi665 dört kenarlı, onbeşi666 yarım
daire plânlı ve birisi667 içbükey kavisli birer niş biçiminde yapılarak boyuna
dikdörtgen birer kütle ile çerçevelenmiştir. Buğdaylı C. mihrabı bütünüyle
yıkıldığından biçimi hakkında herhangi bir bilgi elde edilememiştir. Başta
Sofular ve Paşa C. olmak üzere bir kısmı onarımlarda yenilenerek veya
yüzeylerine lambri kaplanmak suretiyle aslî özelliklerini kaybetmiştir. Sultan II.
Murad C., Taceddin İbrahim Paşa C., Çay C. ve Aşağı Hacı Hasan C. mihrabı
süsleme programlarıyla dikkat çekicidir. Son yüzyıllara ait mihraplar, herhangi
bir niteliğe sahip değildir.
Minberlerin büyük bir bölümü onarımlar sırasında ahşap malzeme
kullanılarak yenilenmiş, sanat değeri taşımayan basit birer unsurdur. Hacı
663- Taceddin İbrahim Paşa C., Sofular C.
664- Bozacı C., Alaca Minare M., Dobak Minare C., Paşa C., Çay C., Dedeoğlu C., Aşağı
Hacı Hasan C.
665- Sultan II. Murad C.
666- Odun Pazarı C., Eyüp Çelebi C., Hacı Hasan C., Hanife Hatun C., Akkaş C.,
İstanbulluoğlu M., Çorbacı C., Yahya Baş C., Denizli C., Şerbetçi C., Erikçi C., Piri
Baba C., Aşut C., Fenerli C., Şişli C.
667- Hacı Murteza C.
447
Hasan C. ve Çay C. minberleri ise dönemleri itibariyle süslemeleri bakımından
önem arz eden birer eserdir.
Türk mimarîsinde kare plânlı kübik bir mekânın tek kubbe ile
örtülmesinden ibaret camiler, Anadolu’da ilk defa Selçuklu döneminde Konya
ve Akşehir merkezlerinde görülmeye başlanmıştır668. Bazıları kapı açıklığının
da bulunduğu tarafa yerleştirilmiş iki veya üç bölümlü birer giriş mekânına669
da sahiptir. 14. yüzyıldan itibaren Beylikler ve Erken Osmanlı dönemi
mimarîsinde670 fazla sayıda yapılmış bu tarz eserler671, esasen Selçuklu
geleneğini devam ettirmekle birlikte, mekân boyutlarındaki büyüme, son
cemaat yerinin yaygınlaşması bakımından önemli gelişmelere yol açmıştır.
Örtü sistemini taşıyabilmek için önceleri hayli kalın yapılan duvarlar, yapı
668- Konya Beşarebey Mescidi (1213), Hacı Ferruh Mescidi (1215), Erdemşah Mescidi
(1220), Küçük Karatay Mescidi (1248), Aksinne Dibekli Mescidi (13.yy.), Beyhekim
Mescidi (13.yy.), Hoca Hasan Mescidi (13.yy. ikinci yarısı), Sırçalı Mescit (13.yy. ikinci
yarısı), İnce Minareli Medrese Mescidi (1260-1265), Akşehir Taş Medrese Mescidi
(1250) şeklinde sıralanan belli başlı eserler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., M.
Katoğlu, “13. Yüzyıl Konyasında Bir Cami Grubunun Plân Tipi ve Son Cemaat Yeri”,
Türk Etnografya Dergisi, IX (1966), Ankara 1967, s.81-100; S. Dilâver, “Anadolu’daki
Tek Kubbeli Selçuklu Mescitlerinin Mimarlık Tarihi Yönünden Önemi”, Sanat Tarihi
Yıllığı, IV (1970-1971), İstanbul 1971, s.17-28; O. Aslanapa, Anadolu’da İlk Türk
Mimarîsi, Ankara 1991, s.55-62.
669- S. Dilaver (a.g.m., s.21-23), kapı açıklığının yer aldığı cepheye bitişik bu üniteleri
“giriş bölümü” şeklinde nitelendirir; M. Katoğlu ise (a.g.m., s.81, 3. dipnot) önce “giriş
holü” olarak değerlendirmekte ve daha sonra “son cemaat yeri” tabirini kullanarak, M.
Önder’in “dehliz”; İ. H. Konyalı ile Sarre’nin de “son cemaat yeri” dediğini ifade
etmektedir.
670- Beylikler ve Erken Osmanlı Dönemi camileri için bkz., Kızıltan, a.g.e.; A. Kuran, İlk
Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, Ankara 1964; aynı yazar, The Mosque In Early
Ottoman Architecture, Chicago 1968; Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i...; G.
Öney, Beylikler Devri Sanatı XIV.-XV. Yüzyıl (1300-1453), Ankara 1989.
671- A. Kuran (İlk Devir..., s.3, 5), bu tarz eserleri “Tek Üniteli Cami” şeklinde
adlandırmaktadır.
448
teknolojisinin ilerlemesine paralel gelişen taşıyıcı sistemler vasıtasıyla önemli
ölçüde yükü azaltılarak incelmiş ve dolayısıyla da Selçuklu eserlerindeki
hantal, masif görünüş yerine daha fazla sayıda pencere açıklıklarına sahip,
hareketli, zarif cephe düzenlemeleri belirmiştir. Ayrıca giriş mekânının
çoğunlukla kuzey cepheye bitiştirilerek sabit yer edindiği ve bir revak şekline
dönüşmüş son cemaat yeri haline geldiği, bu şema çerçevesinde minarelerin
de genellikle harimin kuzeybatı köşesine yakın konumlandığı görülmektedir.
Bunlar arasındaki en belirgin farklar ise kubbe geçişleri ve son cemaat yerinin
bölüm sayısında karşımıza çıkmakta, çoğunlukla iki veya üçe ayrılarak
genellikle kubbe, bazen de tonozla örtülmektedir672.
672- Bursa Alâeddin Bey C. (1326): E. H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mimari”, Yıllık
Araştırmalar Dergisi, I, Ankara 1956, s.115-197 (s.124-125); Kızıltan, a.g.e., s.110-
111 ve A. Kuran, a.g.e., s.6; Behramkale Hüdâvendigâr C. (14.yy. ikinci yarısı):
Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i..., s.225; Bursa Kemâlli Asılhan Bey C.
(1382): Ayverdi, a.g.e., s.337; Mudurnu Yıldırım Bâyezid C. (1382): Aslanapa,
Osmanlı Devri..., s.19-20; Karaman Davgandos C. (14.yy. sonu): Diez-Aslanapa-
Koman, a.g.e., s.106; Kütahya Kurşunlu C. (1377): Kızıltan, a.g.e., s.83; A. Altun,
“Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi” Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan
Kütahya, İstanbul 1981-1982, s.171-700 (s.507, P.9); Afyon Ak Mescit (1397):
Kızıltan, a.g.e., s.77; Bulgaristan Eski Zağra (Hamza Bey) Camii (1409): Aslanapa,
a.g.e., s.20; Kütahya Arslan Bey C. (1426-1427): Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde
Çelebi..., s.515; Altun, a.g.e., s.525, P.12; Kütahya İshak Fakih Mescidi (1433-1434):
Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.519; Altun, a.g.e., s.597, P.33a; Edirne
Kuşçu Doğan C. (15.yy. ortaları): S. Bayrakal, Edirne’deki Tek Kubbeli Camiler,
Ankara 2001, s.42; İznik Mahmut Çelebi C. (1442): Aslanapa, a.g.e., s.66; Priştine
Fatih C. (1461): Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri, IV..., s.835; R. Vırmıça,
Kosova’da Osmanlı Mimari Eserleri, Ankara 1999, s.596; Hersek Hersekoğlu Ahmet
Paşa C. (15.yy. sonları): Yüksel, a.g.e., s.149; Keşan Hersekoğlu Ahmet Paşa C.
(15.yy. sonları): Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri, IV..., s.783; Edirne Taşlık
C. (15.yy. ikinci yarısı): Bayrakal, a.g.e., s.69; Edirne Sitti Sultan C. (1484): Bayrakal,
a.g.e., s.78; Bursa Arab Mehmed C. (1490): Yüksel, a.g.e., s.67; İstanbul Firuz Ağa
C. (1491): Goodwin, a.g.e., s.167; T. Öz, İstanbul Camileri, I. C. (3. Baskı), Ankara
449
Merzifon Bozacı C., Odun Pazarı C., Sofular C. ve Dobak Minare C.,
yukarıda ana hatlarıyla belirtmeye çalıştığımız gelişmeleri yansıtan birer
eserdir. Mudurnu Yıldırım Bâyezid C. (1382), Karaman Davgandos C. (14.yy.
sonu), Bulgaristan Eski Zağra (Hamza Bey) C. (1409), Kütahya Arslan Bey C.
(1426-1427) ve İshak Fakih Mescidi (1433-1434), Priştine Fatih C. (1461),
Keşan Hersekoğlu Ahmet Paşa C. (15.yy. sonları), Edirne Sitti Sultan C.
(1484), İstanbul Firuz Ağa C. (1491), Sivrihisar Kurşunlu-Baba Yusuf C.
(1492), Üsküb Mustafa Paşa C. (1492), Edirne Süleyman Paşa C. (Vakfiyesi
1493 tarihli), Yunanistan Narda Faik Paşa C. (15.yy. sonu), Hırvatistan
Helivne-Livno Bal Ağa C. (1514-1515), Eyüp Cezeri Kasım Paşa C. (16.yy.
başı), Taraklı Yunus Paşa C. (1516), Ankara Cenabi Ahmet Paşa C. (1565-
1566), plân ve örtü sistemine göre aynı şemayı yansıtan belli başlı eserler
arasındadır, ancak bazı detaylar açısından çeşitli farklılıkları da mevcuttur.
Edirne Sitti Sultan C. kubbe geçişleri, Merzifon Bozacı C., Odun Pazarı C. ve
Sofular Camii’ndeki gibi üç yüzlü; Mudurnu Yıldırım Bâyezid C., Bulgaristan
Eski Zağra (Hamza Bey) C. kubbe geçişleri de Merzifon Dobak Minare C. ile
aynı biçimde keskin sırtlı tromplarla sağlanmıştır. Edirne Süleyman Paşa C.,
1997, s.61; Sivrihisar Kurşunlu-Baba Yusuf C. (1492): Yüksel, a.g.e., s.373; Üsküb
Mustafa Paşa C. (1492): Yüksel, a.g.e., s.393; Edirne Süleyman Paşa C. (Vakfiyesi
1493 tarihli): Bayrakal, a.g.e., s.97; Yunanistan Narda Faik Paşa C. (15.yy. sonu):
Yüksel, a.g.e., s.355; Amasya Pir Mehmet Çelebi C. (15.-16.yy): Erken, a.g.e., s.238;
Akşehir Hasan Paşa C. (1510-1511): Demiralp, a.g.e., s.50; Hırvatistan Helivne-Livno
Bal Ağa C. (1514-1515): Yüksel, a.g.e., s.428; İstanbul Eyüp Cezeri Kasım Paşa C.
(16.yy. başı): Yüksel, a.g.e., s.431; Sakarya Taraklı Yunus Paşa C. (1516): H. Acun,
Sakarya İli Taraklı İlçesi Ve Yunus Paşa Camii, Ankara 1996, s.22; Ankara Cenabi
Ahmet Paşa C. (1565-1566): Öney, Ankara’da Türk Devri..., s.356, yayınlarda
rastlanan tek kubbeli bir harim ve üç bölümlü son cemaat yerine sahip belli başlı
eserlerdendir.
450
Taraklı Yunus Paşa C. ve Ankara Cenabi Ahmet Paşa C. tromp sırtları
istiridye biçimi dilimli, Helivne-Livno Bal Ağa C. trompu ise kürevî
görünüşlüdür. Diğer camiler pandantif, üçgen kuşağı v.b. geçiş sistemleri
itibariyle değişiklik gösterir. Mudurnu Yıldırım Bâyezid C., Karaman
Davgandos C., Sivrihisar Kurşunlu-Baba Yusuf C., Helivne-Livno Bal Ağa C.,
son cemaat yeri doğu ve batı yanlarının kapalı olması nedeniyle Merzifon
camilerinden ayrılırlar. Ayrıca revak kemerlerini taşıyan ayak veya sütunların
biçimi, minarelerin yeri, kasnak düzenlemesi, pencerelerin sayısı, konumu,
formu ve duvar örgüleri gibi bazı unsurlar da yapılar arasındaki farklılığı
yansıtan diğer özelliklerdir.
Merzifon Alaca Minare Mescidi’ne benzer şekilde tek üniteli ve son
cemaat yeri iki bölümlü eserlerin başlıcaları Manisa Hacı İlyas Bey Mescidi
(1362)673, Edirne Şehabettin Paşa C. (1436-1437)674, Edirne Selçuk Hatun C.
(1455-1456)675, İstanbul Bâb-ı Hümâyûn yakınında Sadrazam İshak bin
İbrahim Paşa Mescidi (15.yy. ikinci yarısı)676, İstanbul Uzunçarşı Yavaşça
Şahin Mescidi (15.yy. ikinci yarısı)677, İstanbul Un Kapanı Yavuz Er Sinan C.
(15.yy. ikinci yarısı)678, Amasya Kilâri Selim Ağa C. (1484)679, Edirne Kadı
Bedreddin C. (1529 yılı öncesi)680, Edirne Hızır Ağa C. (16.yy. ortası)681,
673- Acun, Manisa’da Türk Devri..., s.29.
674- Bayrakal, a.g.e., s.32.
675- Bayrakal, a.g.e., s.47.
676- Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri, III..., s.426, 666.R.
677- Ayverdi, a.g.e., s.532, 831.R.
678- Ayverdi, a.g.e., s.535, 836.R.
679- Yüksel, a.g.e., s.38, 18.Ş.
680- Bayrakal, a.g.e., s.113.
681- Bayrakal, a.g.e., s.117.
451
şeklinde sıralanabilir. Edirne Şehabettin Paşa C. ve İstanbul Sadrazam İshak
bin İbrahim Paşa Mescidi kubbe geçişleri, benzer biçimde pandantiflerle
sağlanmış, diğerlerinde tromp veya üçgenler kullanılmıştır. Manisa Hacı İlyas
Bey Mescidi, Edirne Şehabettin Paşa C. son cemaat yeri, Alaca Minare
Mescidi’ndeki gibi doğu ve batı yanları kapalı yapılmıştır. Amasya Kilâri Selim
Ağa C., son cemaat yeri batı kenarının kapalı; diğerleri ise üç yöne de açık
olmaları ve son cemaat yeri revakını teşkil eden kemerlerin silindirik sütunlara
oturması bakımından farklılık arz eder. Ayrıca Manisa Hacı İlyas Bey
Mescidi’nin minaresi yoktur, Edirne Şehabettin Paşa C. ve Hızır Ağa
Camii’nde minarelerin doğu cephede yer alması başka bir farklılıktır.
Bozacı C., Odun Pazarı C., Sofular C., Dobak Minare C. ve Alaca
Minare Mescidi, birbirine yakın ölçülerde mütevazi boyutları, plân, örtü sistemi
ve dış kütle tertibi bakımından dönemlerinin karakteristiklerini sergilemektedir.
Merzifon Taceddin İbrahim Paşa C. ve Kara Mustafa Paşa C., kare
plânlı, kübik gövdeli harim mekânını genişletme çabalarının denendiği farklı
birer eser olarak karşımıza çıkmaktadır. Taceddin İbrahim Paşa C., bu
arayışın erken örneklerinden biridir ve harim mekânını örten kubbenin kuzey,
güneyde yüzeysel çıkıntılı, sağır; doğu, batıda ise diğerleriyle aynı görünüşte
fakat enli birer sivri kemere oturtulması ile doğu-batı aksında yönelen bir
genişletme çabasını yansıtır. Bu tarzdaki ilk denemelerin Bilecik Orhan Gazi
C. (14.yy. ilk yarısı)682 ve İnönü Hoca Yadigar Camii’nde (1374)683
gerçekleştirildiğini, daha sonraları Manisa Aynı Ali C. (15.yy. ikinci yarısı)684,
682- A. Kuran, İlk Devir..., s.16; Goodwin, a.g.e., s.19.
683- Kızıltan, a.g.e., s.108, R.57; A. Kuran, The Mosque..., s.70, Ş.69.
684- Acun, Manisa’da Türk Devri..., s.247, Plân 26.
452
Lüleburgaz Sokollu Mehmet Paşa C. (1564)685 ve Adana Misis Mescidi
(1659)686 gibi eserlerde de uygulandığını görüyoruz. Bilecik Orhan Gazi C. ve
İnönü Hoca Yadigar C. harim mekânı dört yöne, diğerleri ise Taceddin İbrahim
Paşa Camii’ndekine benzer şekilde doğu ve batı yanlara yerleştirilen enli
kemerlerle genişletilmiştir. Kubbe geçişlerinin hepsinde de pandantiflerle
sağlanması ortak bir özelliktir, ancak Taceddin İbrahim Paşa C. pandantifleri
mukarnas dolgusuyla farklı bir görünüş sergiler. Pandantifli geçiş sisteminin
Osmanlı camilerinde 14. yüzyıl ikinci yarısında kullanılmaya başlandığı, 15.
yüzyılın ikinci yarısından itibaren sistematik hale geldiği ve pek çok eserde
tercih edildiği687 bilinmektedir; ancak mukarnaslarla dolgulanması sık
karşılaşılan bir özellik değildir. Taceddin İbrahim Paşa C., mukarnaslı köşe
geçişleri ile Tokat Hatuniye C. (1485)688 ve İstanbul Firuz Ağa Camii’ne
(1491)689 benzemektedir. Manisa Aynı Ali C. ve Lüleburgaz Sokollu Mehmet
Paşa C., son cemaat yerine sahip olmaları itibariyle ötekilerden ayrılır. Ayrıca
minarelerin konumu ve dış kütle düzenlemesi bakımından da bazı farklılıklar
mevcuttur.
Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii’nde ise harim mekânının kuzeye
doğru genişletildiğini görüyoruz. Kare plânlı, tek kubbeli ana mekânın
kuzeyine aynı hizada sıralanmış, birer tanesi doğu ve batı duvarlara bitişik,
ikisi serbest kare kesitli dört ayak ile kuzey duvar arasına örülen sivri
685- Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.183.
686- Erken, a.g.e., s.49.
687- “Küresel üçgen” şeklinde nitelendirilen pandantifli köşe geçişleri hakkında ayrıntılı
bilgi ve kullanıldığı eserler için bkz., Batur, a.g.e. (1. Metin), s.129-132, Tablo 2.
688- Goodwin, a.g.e., s.157.
689- Aslanapa, Osmanlı Devri..., s.146-147.
453
kemerlerle adeta iç son cemaat yeri niteliğinde üç bölümlü bir mekân
hazırlanarak harimin genişletilmesi sağlanmıştır. Ana mekânı örten kubbe,
doğu, batı ve güneyde yüzeysel çıkıntılı, sağır; kuzeyde ise kare kesitli iki
ayağın taşıdığı yayvan-sivri kemerlere oturmaktadır. Köşe geçişlerinde dört
cephedeki kemerlerle aynı görünüşe sahip üçer dilimli tromplar kullanılmıştır.
Kuzeyde yer alan hacmin orta bölümü oval görünüşlü yarım kubbe; yanlar
kuzey-güney istikametinde aynalı tonoz birer örtü sistemine sahiptir. Yan
bölümler, kemer açıklıklarının dar ve basık yapılması nedeniyle ana
mekândan kopuk gibidir, orta bölüm ise geniş ve yüksek bir açıklıkla harime
yöneldiği için kısmen de olsa bir bütünlük sağlanmıştır. Aynı şema ilk defa
İznik Yeşil Camii’nde (1378-1392)690 denenmiş ve sayıca az olmakla birlikte
16. yüzyıl hariç her asırda kullanılagelmiştir691. Edirne Şah Melek C. (1429)692,
Darülhadis C. (1434)693, Gölmarmara Halime Hatun C. (1600)694,
Gümüşhacıköy Köprülü Mehmet Paşa C. (1660’da inşa edilmiş, 1892 yılında
yenilenmiş)695, Kastamonu Alaca Mescit (17.yy.)696, İstanbul Ayazma C.
690- A. Kuran, İlk Devir..., s.13-15; Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i..., s.309-
319, 463.R.
691- H. Çal, “Zile Ulu Camisi”, Sanat Tarihi Dergisi, VII, İzmir 1994, s.27-52 (s.37).
692- B. Ersoy, “Edirne Şah Melek Camii’nin Tanıtımı ve Mimari Özellikleri Hakkında
Düşünceler, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, VI, İzmir 1992, s.47-61, Ş.1; Bayrakal,
a.g.e., s.9-23, Ş.2.
693- A. Kuran, The Mosque..., s.64-65, Ş.58; Bayrakal, a.g.e., s.24-30, Ş.9.
694- N. Özkul, “Gölmarmara Halime Hatun Külliyesi”, Türk Etnografya Dergisi, S.XX,
Ankara 1997, s.131-162 (s.147, Çizim 2).
695- Bilgi ve plân için bkz., F. Bayram, Amasya’nın Gümüşhacıköy İlçesi ve Gümüş
Nahiyesindeki Türk Devri Mimarlık Eserleri (A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat
Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1994, s.5-10, Ş.1.
Caminin asıl halinde de bu şemaya sahip olduğu konusunda bazı tereddütler vardır,
nitekim Çal (a.g.e., s.38), 1892 yılında yenilendiğini ifade etmektedir.
454
(1757)697, Laleli C. (1759)698, Yozgat Çapanoğlu C. (1779)699, Safranbolu İzzet
Mehmet Paşa C. (1796)700, İstanbul Selimiye C. (1801-1805)701, Nusretiye C.
(1826)702, Dolmabahçe C. (1853)703, Ortaköy C. (1854)704, Bolu Yıldırım
Bâyezid C. (1899 yılında yenilenmiş)705 ve Zile Ulu C. (1904)706 bu tarz
uygulamanın görüldüğü belli başlı eserlerdir. Hepsi de plân itibariyle aynı
şemayı yansıtmakla birlikte, kubbe geçişleri, kuzeydeki hacmin bölümlenmesi,
iki mekânı birbirine bağlayan ayak veya sütunların biçimi, son cemaat yeri, dış
kütle tertibi gibi çeşitli unsurlar bakımından önemli farklılıkları da
bulunmaktadır.
Kara Mustafa Paşa Camii ana mekân kubbesi, köşelerde tromplara,
yanlarda kemerlere oturmakla beraber, örtü sisteminin yükü esasen harim
duvarlarına bindirilmiştir. İznik Yeşil C., Edirne Şah Melek C., Darülhadis C.,
Yozgat Çapanoğlu C. ve Kastamonu Alaca Mescid’de de, köşe geçişleri farklı
yapılmasına rağmen, örtü sisteminin yükü harim duvarlarınca karşılanmıştır.
Gölmarmara Halime Hatun C., İstanbul Ayazma C., Safranbolu İzzet Mehmet
696- K. Bilici, Kastamonu’da Türk Devri Mimarisi ve Şehir Dokusunun Gelişimi (A.Ü.
Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1991, s.78-79, Levha
53.
697- Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.286, Plân 635.
698- Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.286, Plân 637.
699- Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.301, Plân 674; H. Acun, Yozgat İli Türk
Devri Yapıları, I, Ankara 2001 (baskıda).
700- Aslanapa, Osmanlı Devri..., s.415.
701- Aslanapa, a.g.e., s.432.
702- Aslanapa, a.g.e., s.431.
703- Aslanapa, a.g.e., s.449.
704- Aslanapa, a.g.e., s.449.
705- İ.A.Yüksel, Bolu Yıldırım Bayezid Külliyesi Hamamlar ve İmaret Camii, Ankara
1993, s.6-42, Ş.1.
706- Çal, a.g.m., s.27-52, 1.Plân.
455
Paşa C., İstanbul Selimiye C., Nusretiye C., Dolmabahçe C., ve Ortaköy
Camii’nde yükün cephelerdeki dört büyük kemer tarafından karşılandığını
görüyoruz. Gümüşhacıköy Köprülü Mehmet Paşa C., İstanbul Laleli C., Bolu
Yıldırım Bâyezid C. ve Zile Ulu Camii’nde ise, sekizgen kaidenin köşelerinde
bulunan ve kuzeydekiler serbest diğerleri duvarlara bitişik ayak/sütunlar
tarafından taşınmaktadır.
Edirne Şah Melek C. harimi kuzey yanındaki hacim iki; İstanbul
Selimiye ve Nusretiye C. beş; diğerleri ise Kara Mustafa Paşa Camii’ndeki gibi
üçer bölümlü bir düzenlemeye sahiptir ve çoğunlukla orta bölüm daha geniştir.
Kara Mustafa Paşa C., yan bölümlerin aynalı tonoz, orta bölümün yarım kubbe
ile örtülmesi itibariyle hepsinden farklıdır. Sadece İznik Yeşil Camii’nin yan
bölümleri benzer şekilde aynalı tonoz örtülüdür, fakat burada orta bölüm dilimli
kubbe ile örtülmesi bakımından değişiklik gösterir. Diğer eserlerde genellikle
kubbe, oval kubbe ve tonoz çeşitlemeleri tercih edilmiş bu bölümlerin, esas
itibariyle kadınlar mahfili işlevinde değerlendirildiği anlaşılmaktadır.
Kara Mustafa Paşa’nın İncesu ve Marınca’da yaptırdığı camiler
Merzifon’daki ile yakın benzerlikler sergilemektedir. Özellikle İncesu Kara
Mustafa Paşa C. (1670)707, kare plânlı kübik gövdeli harim mekânı, örtü-geçiş
sistemi, kasnak ve tali akslara yerleştirilmiş sembolik kuleler, mihrap ile
minberin konumu, duvar kütlesi içerisine hazırlanmış mahfil merdivenleri ve
vaiz kürsüsü, minare, cephe düzenlemesi gibi unsurlar bakımından Merzifon
Kara Mustafa Paşa Camii’ne son derece benzemektedir. İki eseri birbirinden
707- A. Kuran, “Orta Anadolu’da Klâsik Osmanlı Çağı Sonlarında Yapılan İki Külliye”,
Vakıflar Dergisi, S.IX, Ankara 1971, s.239-247; M. Denktaş, “İncesu Merzifonlu Kara
Mustafa Paşa Külliyesi”, Vakıflar Dergisi, S.XXVI, Ankara 1997, s.193-224.
456
ayıran en belirgin fark ise Merzifon’dakinin kuzeye doğru genişletilmesidir.
Paşa’nın, annesi adına Marınca’da yaptırdığı Abide Hatun Camii (1680)708,
yine duvar bünyesindeki mahfil merdivenleri, vaiz kürsüsü; mihrap, minber ve
minarenin konumu; pencere düzenlemesi gibi iç mekân ve dış kütle tertibiyle
Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii’ne benzer, ancak ahşap çatıyla örtülmesi
bakımından farklılık gösterir. Bahsettiğimiz üç eser arasındaki benzerlikler
aynı mimar tarafından yapılmış olabileceklerini düşündürmektedir. Öte yandan
Kara Mustafa Paşa’nın İstanbul’da yaptırdığı eserlerle Merzifon, İncesu ve
Marınca’dakiler arasında aynı ilişkiyi kurmak mümkün değildir, dolayısıyla
Paşa’nın İstanbul gibi büyük merkezlerde ve taşradaki eserlerinde farklı
ustaların çalıştığı sonucuna ulaşılmaktadır.
Görüldüğü üzere, Taceddin İbrahim Paşa C. ve Kara Mustafa Paşa C.,
hem Merzifon, hem de diğer şehirlerdeki Osmanlı dönemi camileri arasında iç
mekân teşekkülü itibariyle değişiklik gösteren birer eser olarak karşımıza
çıkmaktadır. Kara Mustafa Paşa C., bir yandan döneminin bir yandan da daha
önceki eserlerin vasıflarını yansıtması bakımından istisnai bir öneme sahiptir.
Taş Han, Kara Mustafa Paşa’nın külliye programı içerisinde Türk
mimarîsine kazandırdığı, Merzifon’daki günümüze ulaşabilmiş tek handır.
708- Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.262, Plân 576; H. Gülgen, Merzifon Kara
Mustafa Paşa Câmii ve Hamamı ile Nârince Abide Hâtun Câmii (Marmara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Türk-İslam Sanatları
Bilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1996, s.49-67.
457
Hanlar, Anadolu Selçuklu mimarîsinde709, önemli ticaret yolları üzerine
tesis edilmiş, yolların güvenliğini sağlayan ve ticarî hayata canlılık kazandıran
yapılar şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Genellikle revaklı, açık bir avlu ile
buna bitişik kapalı kısımlardan meydana gelen710 ancak, az sayıda avlusuz
yapılanlarına da rastladığımız bu dönemdeki eserlerin çoğunda yatakhâne,
aşhâne, erzak anbarı, depo, ahır, samanlık, mescit, hamam, şadırvan,
hastahâne, eczahâne, ayakkabıcı, nalbant gibi her türlü ihtiyacı ücretsiz
karşılayacak tesis-teşkilât yanı sıra bunlara ait gelir ve masrafları idare edecek
bir dîvân ve memur bulunmaktaydı711. Beylikler712 ve Osmanlı713 döneminde,
Selçuklulardan kalma kervansaraylar kullanılmaya devam ederken, bir yandan
aynı geleneği yansıtan menzil hanları, bir yandan da yeni bir grup teşkil etmek
709- Hanlarla ilgili genel bilgi ve Anadolu Selçuklu dönemi hanları için bkz., O. Turan,
“Selçuk Kervansarayları”, Belleten, C.10, Ankara 1946, s.471-496; K. Erdmann, Das
Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Teil I, II, Berlin 1961; F. Akozan,
“Türk Han ve Kervansarayları”, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, S.1,
İstanbul 1963, s.133-167; M.K. Özergin, “Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları”, Tarih
Dergisi, XV/20, 1965, s.141-170; İ. İlter, Tarihi Türk Hanları, Ankara 1969; M. Cezar,
“Türk Tarihinde Kervansaray”, VIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara 11-15 Ekim 1976),
Kongreye Sunulan Bildiriler, C.II, Ankara 1981, s.931-940.
710- C. Güran, Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi, İstanbul 1978, s.5-
8, 58-60.
711- O. Turan, a.g.m., s.479.
712- Beylikler döneminde inşa edilen hanlarla ilgili geniş bilgi ve çizim için bkz., A. Baş,
Beylikler Dönemi Hanları (S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış Doktora
Tezi), Konya 1989.
713- Osmanlı dönemi şehir-içi hanları hakkında bkz., G. Cantay, Anadolu’da Osmanlı
Devri Kervansaraylarının Gelişimi (İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Türk
ve İslam Sanatları Kürsüsü yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1975; aynı yazar,
“Türkiye’de Osmanlı Devri Kervansaray Yapılarının Tipolojisi”, IX. Türk Tarih Kongresi
(Ankara 21-25 Eylül 1981), Kongreye Sunulan Bildiriler, C.III, Ankara 1989, s.1381-
1390; Nayır, a.g.e.; Güran, a.g.e.; B. Ersoy, “Osmanlı Şehir-içi Hanları, Plan Tasarımı
ile Cephe ve Malzeme Özellikleri”, Sanat Tarihi Dergisi, VII, İzmir 1994, s.75-97.
458
üzere ve daha çok ticarî faaliyetlerin yoğunlaştığı yerleşim merkezlerine
şehiriçi hanları inşa edilmiştir.
Şehiriçi hanlarının özellikle Osmanlı döneminde, 15. yüzyıldan itibaren
devletin daha da güçlenip merkezi otoritenin sağlanması üzerine
yaygınlaştığını görüyoruz. Genellikle kare veya kareye yakın dikdörtgen,
bazen de arsanın durumuna göre asimetrik plâna sahip, tek veya çok katlı,
revaklı bir avlunun etrafına sıralanmış tüccarlara ait depo ve odalarla yolculara
ait mekânlardan müteşekkil binalardır714, ancak iki, üç avlulu veya avlusuz
hanlar da mevcuttur.
Merzifon Taş Han, bu gelişim çizgisi içerisinde Osmanlı şehiriçi
hanlarının önemli bir temsilcisi niteliğindedir. Eser, prizmal bir kütle teşkiliyle
inşa edilmiş kısmen üç katlı, tek avlulu bir düzenlemeye sahiptir ve alt katta
kuzey, güney; üst katta ise doğu, batı yanlar olmak üzere kısmen revaklıdır.
Doğu, batı, güney kenarları iki katlı binanın kuzey kenarı, avlu zemin kotundan
yarım kat aşağıya yerleştirilen ahır bölümü sayesinde üç katlı tasarlanmış,
ancak bu düzenleme yapının dış cephelerindeki iki katlı görünüşüne hiçbir
şekilde yansımamıştır.
Osmanlı şehiriçi hanlarının çoğunlukla iki katlı tasarlandıkları ve üç katlı
hanların özellikle 18. yüzyılda yaygınlaştığı düşünülürse, Taş Han’ın kısmen
üç katlı yapısı önemli bir gelişimi ortaya koymaktadır. Urfa Gümrük Hanı
(1563)715, doğu kenar giriş açıklığı üzerindeki mescidin iki yanında yer alan ve
asma kat şeklinde inşa edilen üç odası ile kısmî üçüncü katın daha erken bir
714- Ersoy, a.g.m., s.75; Nayır, a.g.e., s.259.
715- Bilgi ve plân için bkz., A. Özme, Urfa (Merkez) Hanları (Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara
2000, s.29, 74, Çizim 10.
459
örneğidir. Ancak buradaki üç katlılık Taş Han’daki gibi bir kenarın tamamını
değil, sadece yan bölümlerini kapsamaktadır. İstanbul Kalcılar Hanı716, 18.
yüzyılda, arazinin meylinden dolayı kısmen üç katlı inşa edilmiş nadir
eserlerdendir. 18. yüzyıla tarihlenen İstanbul Büyük Yeni Han, Küçük Yeni
Han, Simkeşhâne, Trabzon Vakıf Han, Sabır Hanı ve 19. yüzyıla ait İstanbul
Yıldız Hanı ile Gaziantep Kumruoğlu Hanı, üç katlı hanların başlıcalarıdır717.
Klasik dönem hanlarında mekânların yerleşimi esas itibariyle alt katta;
avluyu çevreleyen revaklar ve revakların gerisinde tüccar oda-depoları, üst
katta ise revaklı koridorlara birer kapı ve pencereyle irtibatlanan odalardan
müteşekkildir. Taş Han’ın mekân yerleşimi ana hatlarıyla bu şemaya
uymaktadır. Alt katta kuzey ve güney kenarlara revaklı üniteler, doğu ve batıya
tüccar odaları sıralanmıştır. Üst katta ise geleneksel şemadan farklı bir
düzenleme dikkat çeker. Doğu ve batı yanlarda yine revaklı koridorlara açılan
odalar söz konusu iken, kuzey ve güney yanlarda avlu cephelerine de odalar
sıralanmış, böylece bir orta koridor teşkil edilerek mekân/koridor/mekân
şeklinde bir yerleşim plânı ortaya çıkmıştır. İzmir Kızlarağası Hanı (1744)718 ve
İstanbul Simkeşhâne’de (18. yüzyıl)719 de mekân/koridor/mekân tasarımı
uygulanmıştır720. İstanbul Büyük Valide Hanı (17. yüzyıl)721 ile Safranbolu
716- Güran, a.g.e., s.123-124.
717- Ersoy, a.g.m., s.79.
718- Plân için bkz., B. Ersoy, İzmir Hanları, Ankara 1991, s.25, Ş.16-17.
719- Plân için bkz., Güran, a.g.e., s.233.
720- Ersoy, a.g.e., s.125.
721- Plân için bkz., Nayır, a.g.e., s.397, Ş.178; Güran, a.g.e., s.217.
460
Cinci Han’da (17. yüzyıl)722 ise revak/mekân/koridor/mekân şeklinde benzeri
bir düzen görülmektedir723.
Hanlarda, avlu cephelerine hareketlilik kazandıran revaklar, katların
tamamını çevrelediği gibi Merzifon Taş Han’dakine benzer şekilde bir veya
birkaç cepheyle sınırlı da olabilmektedir. İzmir Kızlarağası Hanı724 üst katı,
İstanbul Büyük Yeni Han (1764)725 her üç katı, Tokat Voyvoda Hanı (1626-
32)726 alt katı ve Yazmacılar Hanı (19. yüzyıl sonu)727 her iki katı bu bakımdan
benzer özelliklere sahiptir.
Taş Han’ın örtü sistemi her iki katta da hemen hemen aynı özellikleri
sergiler. Mekânlar ve koridorlarda aynalı; revaklarda ise çapraz tonoz kararlı
bir şekilde kullanılmış ancak, üst katta avlu cephesi akslarına rastlayan
bölümler ile kuzey koridorunda iki bölüm ve giriş açıklığı yukarısındaki cumbalı
oda pandantif geçişli birer kubbeyle örtülmüştür. Kullanımındaki kolaylığı
nedeniyle Selçuklu kervansaraylarından beri hanlarda en çok tercih edilen örtü
sisteminin tonoz çeşitlemesi olduğunu görüyoruz. Amasya Taş Han(1698)728
ve İzmir Girit Hanı(18. yüzyıl)729 alt ve üst kat mekânlarında aynalı tonozun
düzenli bir şekilde kullanılması bakımından Merzifon Taş Han’la ortak
722- Bilgi için bkz., Nayır, a.g.e., s.232-233.
723- Nayır, a.g.e., s.260.
724- Ersoy, a.g.e., s.25, Ş.16-17.
725- Plân için bkz., Güran, a.g.e., s.218.
726- Plân için bkz., Nayır, a.g.e., Ş.174; S. Sunay, Tokat Şehir-İçi Hanları (Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2003, Çizim 6.
727- Plân için bkz., Sunay, a.g.t., Çizim 14-15.
728- B. Ersoy, “Osmanlı Şehir-içi Hanlarından Önemli Bir Örnek: Amasya Taş Han”, 9.
Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi (İstanbul 23-27 Eylül 1991), II.C., Ankara 1995,
s.81-92(s.91-92, Ş.1-2).
729- Ersoy, a.g.e., s.48, Ş.43-44.
461
özelliklere sahip nadir eserlerdendir. İzmir Kızlarağası Hanı, Kastamonu
Urgan Hanı(1748-49)730 ve Manisa Yeni Han’da(1860-62)731 ise üst kat
mekânları aynalı, alt kat mekânları beşik tonoz örtülüdür. Tire Kutu Han(1429),
İstanbul Rüstem Paşa Hanı(1556-68) ve Kızlarağası Hanı(18. yüzyıl), alt ve
üst katlardaki çapraz tonozlu revaklarıyla732 Taş Han’a benzeyen başlıca
yapılardır. Öte yandan Bursa İpek Hanı (1419-21)733, Fidan Hanı(15.
yüzyıl)734, Koza Hanı(1491)735, İstanbul Kürkçü Hanı(15. yüzyıl)736, Edirne
Rüstem Paşa Hanı(1560-61)737 ve daha sonraki dönemlere ait pek çok hanın
üst kat revakında kubbe örtüye düzenli bir şekilde yer verilirken Merzifon Taş
Han üst kat revakındaki kubbelerin avlu eksenlerini belirleyici konumda
yerleştirildiği görülmektedir. Cumbalı mekândaki kubbe örtünün benzerleri
Tokat Deveciler Hanı (16. yüzyıl)738 ve Voyvoda Hanı gibi eserlerde de
kullanılmıştır.
Külliyenin diğer bir tesisi Paşa Camii’nde de görüldüğü gibi örtü
sisteminin eksenlerinde yer alan sekizgen gövdeli tamburlarla, bunların ara
akslarına yerleştirilmiş simgesel ağırlık kuleleri, hanlarda başka uygulaması
bilinmeyen bir özelliktir739.
730- Bilici, a.g.t., Ş.67-68.
731- Kuyulu, a.g.e., Plân 7-8.
732- Ersoy, “Osmanlı Şehir-içi Hanları, Plan Tasarımı...”, s.87.
733- Plân için bkz., Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi …, 191.R.
734- Plân için bkz., Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri, III..., s.128, 201.R.
735- Plân için bkz., Yüksel, Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid..., 29.Ş.
736- Plân için bkz., Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri, IV..., 876.R.
737- Plân için bkz., A. Kuran, Mimar Sinan…, R.172.
738- Sunay, a.g.t., Çizim 1-2
739- Nayır, a.g.e., s.235-236.
462
Dört cephe boyunca bir dizi eyvan şeklinde sıralanan dükkânlar, şehrin
ticarî hayatı ile doğrudan bağlantılı biçimde sokağa açılmakta ve hanın çarşı
içerisindeki konumunu belirlemektedir. Diyarbakır Deliller Hanı (1527)740, Urfa
Gümrük Hanı741, Diyarbakır Hasan Paşa Hanı (1574)742, Edirne Rüstem Paşa
Hanı743, Tokat Deveciler Hanı744 ve Voyvoda Hanı745, İstanbul Vezir Hanı
(1661)746, Amasya Taş Han747, aynı anlayışı yansıtan belli başlı eserlerdendir.
Taş Han’ı önemli kılan özelliklerin başında gelen ahır mekânı
uygulamasına diğer şehirlerdeki hanlarda da rastlanmaktadır. Yapının boyutu
ve arazinin topoğrafyasına göre konumlandığı anlaşılan ahırlar, bodrum kat
şeklinde, alt kat avlu kenarlarında veya ana binaya bitişik kapalı bir mekân
halinde karşımıza çıkmaktadır748. İstanbul Kürkçü Hanı749, Ankara Çengel Han
(1522-23), İstanbul Büyük Valide Hanı ve Taş Han (18. yüzyıl ikinci yarısı)750
gibi belli başlı eserlerde, ahırın benzeri bir düzenle bodrum katına
yerleştirildiği görülmektedir, ancak avludan yarım kat inilerek ahıra ulaşılması,
katlar arasında yarım kat kot farkı meydana gelmesi ve bu farkın üst kat örtü
740- M. Sözen, Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstanbul 1971, s.194, Ş.55.
741- Özme, a.g.t., s.22-23, Çizim 1-2.
742- Bilgi için bkz., Sözen, a.g.e., s.196-199.
743- A. Kuran, Mimar Sinan…, R.172; Cantay, a.g.m., s.1387.
744- Sunay, a.g.t., s.19, Çizim 1.
745- Bilgi ve plân için bkz., Nayır, a.g.e., s.230-231, Ş.174; Sunay, a.g.t., s.35-36, Çizim
6.
746- Nayır, a.g.e., s.233; Güran, a.g.e., s.100.
747- Ersoy, “...Amasya Taş Han”, s.91, Ş.1.
748- Ersoy, “Osmanlı Şehir-içi Hanları, Plan Tasarımı...”, s.83-84.
749- Güran, a.g.e., s.83-84.
750- Ersoy, a.g.m., s.83-84.
463
seviyesinde eşitlenmesi Osmanlı hanları içerisinde yalnızca Merzifon Taş
Han’da görülen özel bir tasarımdır751.
Merzifon Taş Han, bir dizi konsolla desteklenerek portal üzerine
yerleştirilmiş cumbalı mekânıyla yine 17. yüzyıl karakteristik özelliği
sergilemektedir ve aynı düzenlemeyi Tokat Voyvoda Hanı752, Safranbolu Cinci
Han753, İstanbul Büyük Valide Hanı754, Leblebici Hanı755, İzmir Kızlarağası
Hanı756, İstanbul Çuhacı Hanı (18. yüzyıl)757 gibi daha pek çok eserde görmek
mümkündür.
Merzifon Taş Han’da yer alan mescit, hanlar için önemli bir tasarımdır.
Mescitlerin şehiriçi hanlarında alt kat, üst kat ve avlu ortasında olmak üzere
başlıca üç şekilde konumlandırıldığı758 ve çoğunlukla ayrı bir mekânın
düzenlendiği görülmektedir. Taş Han’da ise özel bir mescit ünitesi
hazırlanmamış; avlunun kuzey kenar doğu ucundaki üst kata ait odanın avluya
yönelen güneydoğu köşesine küçük bir mihrap eklenerek teşkil edilmiştir. Aynı
uygulamaya 17. yüzyıla ait diğer hanlarda rastlanmaması759 yapıya ayrı bir
değer kazandırmaktadır.
Hanın kuzeybatı köşesine yerleştirilerek simetrik düzeni bozan hela,
banyo mekânları dikkat çeken önemli bir uygulamadır. Çünkü hanların
751- Nayır, a.g.e., s.260.
752- İlter, a.g.e., s.66; S. Sunay, a.g.t., s.36, R.41, 56.
753- Nayır, a.g.e., s.232.
754- Güran, a.g.e., s.97, R.8.
755- Güran, a.g.e., s.93.
756- Ersoy, a.g.e., R.22, 24.
757- Güran, a.g.e., s.117, R.14.
758- Bilgi ve sınıflandırma için bkz., Ersoy, a.g.m., s.84-85.
759- Nayır, a.g.e., s.235.
464
çoğunda böyle ünitelerin bulunup bulunmadığı tam belirlenememektedir.
Tüccar ve yolculara ait odalardan başka bazı mekânların ahır, mescit gibi
amaçlarla kullanıldığı bilinmesine rağmen, bazı mekânların fonksiyonları ise
anlaşılamamaktadır. Eser, Edirne Rüstem Paşa Hanı ve Ankara Hasan Paşa
Hanı ile beraber hamama sahip olduğu bilinen760 ender yapıların başında
gelmektedir.
Han, segment kemerli geniş bir açıklığa sahip portali, üst kat
cephelerine bir dizi halinde yerleştirilen ve hepsi de yekpare düzgün kesme
bloklar halindeki söve taşlarıyla çerçevelenmiş boyuna dikdörtgen biçimi
pencere açıklıkları, mekânlara ait segment kemerli kapı açıklıkları, kare kesitli
kalın ayaklara oturan sivri kemerli taşıyıcı sistemi itibariyle de diğer
şehirlerdeki pek çok hanla aynı özellikleri paylaşmaktadır.
Merzifon Taş Han’ın Amasya Taş Han’ı etkilediği ileri sürülerek her iki
yapıyı da aynı mimarın inşa etmiş olabileceği belirtilmekte761, ancak bu
düşüncenin sadece yapılar arasındaki benzerliklerden kaynaklandığı ve
doğrulayıcı herhangi bir belgenin ortaya çıkarılamadığı anlaşılmaktadır.
Bedesten, Kara Mustafa Paşa’nın Taş Han’la beraber 17. yüzyıl
sonlarına doğru inşa ettirdiği ve çoğu Osmanlı kentinde de görüldüğü gibi
şehrin aktif ticarî merkezini belirleyen bir yapıdır. Türk sivil mimarîsi içerisinde
önemli bir yere sahip bedestenlerin kronoloji bakımından 14. yüzyıl sonları ile
760- Ersoy, a.g.m., s.85.
761- Goodwin, a.g.e., s.363.
465
17. yüzyıl ikinci yarısına kadar belirli bir dönemle sınırlı olduğu762 düşünülürse,
Merzifon Bedesteni’nin bu tarz binaların son örnekleri arasında yer aldığı
anlaşılmaktadır.
Eser, ana hatlarıyla kare plânlı, her biri eş boyutta ve geçişleri
pandantifle sağlanmış kubbe örtülü dokuz kübik bölümden ibaret bir iç mekân
ile dört cephe ortasına yerleşik birer giriş ünitesi ve bunlar arasına sıralanmış
dükkânlardan müteşekkil bir dış kütleye sahiptir.
Merzifon Bedesteni, plân itibariyle İstanbul Galata, Tokat, Kastamonu,
Kayseri, Konya, Maraş ve Sofya şehirlerine tesis edilmiş yedi adet bedestenle
ortak özellikler taşımasına rağmen763, kübik ünitelerin örtü sistemi gibi çeşitli
unsurlar bakımından bazı farklılıkları da mevcuttur. Edirne Eski Cami(1403-
1414)764, Sofya Ulu Camii(15. yüzyıl)765, Kahire Aldin Bey Camii(17. yüzyıl)766
762- M. Tunçel, “Merzifon Bedesteni”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası...,
s.387.
763- Karşılaştırma eserleri hakkında bilgi ve çizim için bkz., Tunçel, a.g.t; İstanbul Galata
Bedesteni hakkında ayrıca bkz., Cezar, Tipik Yapılariyle..., s.244-247, Plân 169-171;
Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri, IV..., s.576-579, 870-872.R.; Tokat
Bedesteni için, Cezar, a.g.e., s.282-283, Plân 214; G. Özdeş, Türk Çarşıları, Ankara
1998, s.183; Kastamonu Bedesteni için, Cezar, a.g.e., s.262; Kayseri Bedesteni
hakkında, Yüksel, Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid..., s.308; A. Baş, Kayseri Ticaret
Yapıları Üzerine Bir Araştırma, Kayseri 1996, s.40-46, Çizim 13; Konya Bedesteni
hakkında, A. Baş-T. Bozkurt, “Konya Bedesteni”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2003, S.10, Konya 2003, s.507-527; Sofya Bedesteni için, M.
Tunçel, “Türk Mimarîsi’nde Bulgaristan’daki Bedesten Binaları”, Balkanlar’da Kültürel
Etkileşim ve Türk Mimarisi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (17-19 Mayıs 2000,
Şumnu-Bulgaristan), C.2, Ankara 2001, s.725-762(s.735-737, Çizim 5).
764- A. Kuran, İlk Devir..., s.39-43.
765- Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri, IV..., s.854-857, 1265.R.
766- Aslanapa, Osmanlı Devri..., s.363.
466
ve Şam Esad Paşa Hanı(1752)767, aynı plân şemasının Osmanlı mimarîsinde
çeşitli amaçlarla ve farklı yapı türlerinde de uygulandığını göstermektedir768.
Eser, dört cephesindeki dükkân dizileri, dış kütle tertibi ve cephe
akslarına yerleştirilmiş giriş üniteleri ile diğer şehirlerdeki pek çok bedestenle
yakın benzerlikler sergilemektedir ancak, her birinde çift cephesi süslenmiş
portal karakteri, bu tür yapılarda pek rastlanmayan bir uygulamadır769.
Merzifon Bedesteni, plân ve mimarî özellikleri bakımından Osmanlı
bedestenlerinin karakteristik bir temsilcisi mahiyetinde karşımıza çıkmaktadır.
Medrese, Çelebi Sultan Mehmed tarafından 1414-1417 yıllarında
Merzifon’a kazandırılmış bir yapıdır ve plân, mimarîsi itibariyle Erken Osmanlı
dönemi medreselerinin gelişimini yansıtması bakımından istisnai bir yer teşkil
eder.
Eser, esasen kare plân ve prizmal kütle teşkiliyle inşa olunmuş, revaklı,
açık avlulu bir düzenlemeye sahiptir ve dört eyvanlı medrese şemasına770
uygun vasıflarda, doğudaki giriş, batıdaki ana eyvan(yazlık dershâne), kuzey
ve güneydekiler kapalı dershâne olmak üzere, her kenar aksına ana kütleden
kısmen taşırılarak yerleştirilmiş birer ünite bulunmaktadır.
767- A. Raymond (Çev. A. Berktay), Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, İstanbul 1995,
s.182.
768- Tunçel, a.g.m., s.387.
769- Tunçel, a.g.m., s.387.
770- Bu şemadaki eserler Ötüken tarafından “A2 tipi: Dikdörtgen şemalı simetrik
medreseler” şeklinde değerlendirilmektedir, bkz., Y. Ötüken, “Orhan Gazi (1326-1359)
Devrinden Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) Devrinin Sonuna Kadar Osmanlı
Medreseleri”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi (Prof. Albert
Louis Gabriel Özel Sayısı), IX, Ankara 1978, s.337-371(s.342).
467
Bazı İslâm yazarları, dönemlerinin en önemli eğitim kurumu sayılan
medreselerin kurucusu olarak Büyük Selçuklu Veziri Nizâm ül-Mülk’ü kabul
etmekle birlikte, İslâm dünyasında özel vakfiyelerle kurulup devlet tarafından
desteklenen bu yapıların Nizâm ül-Mülk’ten önce de mevcut olduğu; nitekim,
Gazneli Sultan Mahmud(997-1030) ve oğlu Sultan I. Mesud(1030-1040)’un
Nîşâpur’da pek çok medrese inşa ettirdiği bilinmektedir771. Medreseler ilk defa
10. yüzyılda Maverâünnehir ve Horasan Bölgesi’nde ortaya çıkmış, ancak
Nizam ül-Mülk tarafından “Nizâmiye” denilen medrese teşkilâtının
kurulmasıyla eğitim müessesesi düzenli ve sistemli bir devlet teşekkülü haline
gelmiştir772.
Nizâmiyelerden hiç birisi günümüze ulaşamadığından plân ve
mimarîleri hakkında bilgi edinilememektedir, fakat A. Godard’ın Hargird
Nizâmiyesi’nde gerçekleştirdiği kazılar, ana akslara yerleştirilmiş birer eyvan
ile bunlar arasına sıralanmış hücrelerden müteşekkil bir yapının mevcudiyetini
ortaya koymaktadır773.
Büyük Selçuklulardan itibaren Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı
döneminde de bazı farklılıklarla devam eden dört eyvanlı medrese şemasının
menşei hakkında muhtelif görüşler ileri sürülmüştür774.
771- A. Kuran, Anadolu Medreseleri..., s.5.
772- A. Kuran, a.g.e., s.5-6.
773- A. Kuran, a.g.e., s.6.
774- Dört eyvanlı medrese şemasının menşei, M. Van Berchem’e göre Suriye,
Mezopotamya veya Kalde’de aranmalıdır, bkz., A. Kuran, a.g.e., s.6; Creswell, bu
şemanın Ortaçağ Kahire evlerinden kaynaklandığını ifade eder, bkz., K.A.C. Creswell,
The Muslim Architecture of Egypt, Oxford 1959, s.120; Godard, dört eyvanlı Horasan
evlerini kaynak göstererek, ilk örneklerinin 10. yüzyıla kadar uzandığını ve
medreselerdeki her eyvanın bir mezhebe ait dershâne fonksiyonu gördüğünü belirtir,
bkz., A. Godard, “Origine de la Madrasa, de la Mosquée et du Caravansérail à Quatre
468
Anadolu Selçuklu medreselerinin kapalı ve daha çok açık avlulu olmak
üzere başlıca iki şekilde tasarlandığını ve mekânların avlu etrafına
sıralandığını görüyoruz775. Açık avlulu medreselerde avlu iki, üç veya dört
yönden revaklarla kuşatılmış ve genellikle ana akslara eyvan yerleştirilmiştir.
Bu dönem eserlerinde çoğunlukla giriş açıklığının karşısına rastlayan ana
eyvan yazlık dershâne fonksiyonu görürdü. Bazılarında kapalı dershâneler de
yer almakla birlikte, bunlar bağımsız oda karakterinde yapılır, eyvanla
bütünleşmezlerdi776. Mekân ve revaklar esas itibariyle tonoz çeşitleri ile
örtülürdü.
Beylikler ve Erken Osmanlı dönemi eserlerinde de aynı şema
uygulanmakla beraber, plân ve mimarî biçimleniş bakımından bazı yeniliklerle
karşılaşıyoruz. Kare veya dikdörtgen plânlılar yanı sıra “U”, “L”, sekizgen
şemaya sahip medreselerin777 inşa edildiğini; ana eyvanın Selçuklu
Iwans”, Ars Islamica, C.XV-XVI, 1951, s.1-9; A. Kuran (a.g.e., s.7-10), Creswell’in ileri
sürdüğü gibi Kahire evlerinin dört değil iki eyvanlı olduklarına değinerek, bir yandan
Godard’ın iddiasına katılmakta, bir yandan da avluların bir kubbe ile kapatılması
nedeniyle Horasan evlerinin ancak kapalı avlulu medreselere örnek teşkil
edebileceğini, açık avlulu medrese menşeinin ise eski Budist manastırlarına (Vihara)
dayandığını ifade etmekte ve batı Pakistan’ın kuzeyinde yer alan eski Taxila
şehrindeki Jaulian Manastırını örnek göstermektedir.
775- Anadolu Selçuklu medreseleri hakkında ayrıntılı bilgi, plân ve fotoğraf için bkz., A.
Kuran, a.g.e.; M. Sözen, Anadolu Medreseleri, C.I, İstanbul 1970; aynı eser, C.II,
İstanbul 1972.
776- A. Kuran, Mimar Sinan…, s.44.
777- İznik Süleyman Paşa Medresesi(1330’lu yıllar), Afyon Gedik Ahmed Paşa
Medresesi(1470 civarı), Bursa Ahmed Paşa Medresesi(15.yy. ikinci yarısı), İnegöl
İshak Paşa Medresesi(1481), Amasya İkinci Bâyezid Medresesi(1486), “U”; Amasya
Ayas Ağa Medresesi(15.yy. sonları), Seferihisar Hereke Köyü Medresesi(1489), “L”;
Amasya Kapı Ağası Medresesi(1489), sekizgen şemalı medreselere örnek teşkil
etmektedir, adı geçen yapılar ve diğer benzerleri hakkında ayrıntılı bilgi ve çizim için
bkz., Y. Demiralp, Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500), Ankara 1999.
469
medreselerinden farklı biçimde bina kütlesinden dışa taşkın ve daha yüksek
yapılarak778 zamanla kapalı bir dershâne mekânına779 dönüştüğünü;
eyvanların ve diğer birimlerin örtü sistemini teşkil eden tonozlar yerine daha
çok kubbenin tercih edildiğini780; öğrenci hücrelerine ocakların yerleştirildiğini
görüyoruz.
Merzifon Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’nin dört eyvanlı şema
tarzındaki yapısı, köşe hücreleri hariç, diğer öğrenci hücreleri ile avluyu dört
yandan çevreleyen revakların tonozlarla örtülmesi Selçuklu medrese
geleneğini hatırlatır. Eyvanlarla dershâne mekânlarının ana kütleden daha
yüksek ve taşıntılı yapılarak, köşe hücreleriyle beraber kubbe ile örtülmesi,
hücrelerde ocak nişlerine yer verilmesi beylikler devrindeki yeniliklerin bir
778- Peçin Ahmed Gazi Medresesi(1375), Bursa Yıldırım Medresesi(14.yy. sonu), Yeşil
Medrese(1418-19), Muradiye Medresesi(1426), Suluova Yolpınar Köyü Kasım Bey
Medresesi(1463-64), Afyon Gedik Ahmed Paşa Medresesi, bu tarzdaki yapıların
başlıcalarıdır. Bahsi geçen eserlerden Peçin Ahmed Gazi Medresesi için bkz., A. Arel,
“Menteşe Beyliği Devrinde Peçin Şehri”, Anadolu Sanatı Araştırmaları, I, İstanbul
1968, s.60-69(Ş.4); diğerleri ile ilgili geniş bilgi ve çizim için bkz., Demiralp, a.g.e.
779- İznik Süleyman Paşa Medresesi, Bursa Subaşı Eyne Bey Medresesi(14.yy. sonu),
İstanbul Fatih Medreseleri(1463-1471), İnegöl İshak Paşa Medresesi, İstanbul Davud
Paşa Medresesi(1485), Amasya ve Edirne II. Bâyezid(1488) Medreseleri, İstanbul
Atik Ali Paşa Medresesi(15.yy. sonu), ana eyvanın kapalı dershâne mekânına
dönüştüğü belli başlı eserlerdir, daha fazla bilgi ve çizim için bkz., Demiralp, a.g.e.
780- İznik Süleyman Paşa Medresesi, Edirne Saatli Medrese(1447), İstanbul Fatih
Medreseleri, Afyon Gedik Ahmed Paşa Medresesi, İstanbul Davud Paşa Medresesi,
Edirne II. Bâyezid Medresesi, İstanbul Atik Ali Paşa Medresesi gibi başlıca eserlerin
bütün mekânları kubbe; Bursa Yeşil Medrese’de ana eyvan ve revak kubbe, hücreler
aynalı tonoz; Muradiye Medresesi’nde ana eyvan ve giriş eyvanı ile doğu, batı
revaklar kubbe, diğer bölümler aynalı tonoz; İnegöl İshak Paşa Medresesi’nde
dershâne ve hücreler kubbe, revak manastır-aynalı tonoz; Amasya İkinci Bâyezid
Medresesi’nde dershâne ve hücreler kubbe, revak haç tonoz; Amasya Kapı Ağası
Medresesi’nde dershâne ve hücreler kubbe, revak manastır tonozu örtülüdür, ayrıntılı
bilgi ve çizim için bkz., Demiralp, a.g.e.
470
yansımasıdır. Ayrıca yazlık dershâne işlevi gören ana eyvandan başka, kuzey
ve güney akslara yerleştirilen kapalı dershâne mekânları, Osmanlı
medreselerinde bu tarz uygulamanın öncülerindendir781. Edirne Saatli(1447),
Peykler(15. yüzyıl ikinci yarısı) ve Afyon Gedik Ahmed Paşa(1470 civarı)
Medreseleri de ana eyvan yanı sıra kapalı birer dershâneye sahiptir782, ancak
dershânelerin hem birer adet, hem de ana eyvanla yan yana yapılması
bakımından farklılık gösterirler.
Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’nin en yakın benzerine yine aynı
dönem ve bölgede rastlamaktayız. Amasya Beylerbeyi Hacı Halil Paşa’nın
1413-1415 yılları arasında Gümüş’te inşa ettirdiği medrese783, haçvari dört
eyvan tarzındaki şeması, kare plânlı avlusu, avlu etrafındaki mekânların
simetrik düzeni, doğu eyvanın giriş, batıdakinin ana eyvan, kuzey ve
güneydekilerin kapalı birer dershâne şeklinde yapılarak giriş eyvanı hariç
diğerlerinin ana kütleden taşkın tutulması, hücrelerde ocak nişlerinin
bulunması, duvar örgüsü, dış cephelerdeki pencerelerin düzen ve görünüşleri
781- A. Kuran (Mimar Sinan…, s.44, 66, 30.not), Osmanlı medreselerinde eyvandan
kapalı dershâneye geçişin iki aşamada gerçekleştiğini ve ilk uygulamanın Merzifon
Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’nde yapıldığını ifade etmekle beraber, Orhan Gâzi
zamanına tarihlenen İznik Süleyman Paşa Medresesi ile Yıldırım Bâyezid devrine ait
Bursa Subaşı Eyne Bey Medresesi’nde de kapalı dershânelerin bulunduğunu; fakat,
Süleyman Paşa Medresesi’nin şimdiki biçimini XV. yüzyılda aldığını, Eyne Bey
Medresesi’ndeki eyvanın ise XVII. yüzyılda önü örülmek suretiyle kapalı dershâne
haline dönüştürüldüğünü belirtir. Demiralp(a.g.e., s.220), erken dönem Osmanlı
medreselerinin genel şemalarını dikkate alarak her iki esere ait dershâne
mekânlarının asıl hallerinde de kapalı yapıldıklarını ve eyvan olduklarını gösterecek
her hangi bir iz bulunmadığını ileri sürer.
782- Adı geçen yapıların plânları için bkz., Demiralp, a.g.e., Ş.47, 56, 59.
783- Ayrıntılı bilgi ve plân için bkz., Demiralp, a.g.e., s.55-62, Ş.28; krşl., F. Bayram,
a.g.t., s.53-63, Ş.13.
471
itibariyle Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’ne benzemektedir. Ancak, Hacı
Halil Paşa Medresesi’nde halen açık olan avlu esasen revaksız ve kubbe
örtülüydü, diğer mekânlar da şimdiki gibi düz ahşap tavanlı değil yine birer
kubbe örtü sistemine sahipti. Ayrıca eyvan ve dershânelerin bina kütlesiyle
aynı yükseklikte yapılması, öğrenci hücrelerinin her kenarda birer adet daha
az olması ve kapalı dershâne mekânları da dahil avluya sadece birer kapı ile
açılması, giriş eyvanının dışa taşırılmayarak tek katlı tasarlanması gibi
sıralanabilecek çeşitli unsurlar iki eser arasındaki diğer farklılıklardır. Başka bir
yapı türü olmakla birlikte, Amasya Bâyezid Paşa C.(1414)’nin alt seviyedeki
pencereleri ile her iki medresenin dershâne cephelerindeki alt pencereler
düzen, görünüş ve malzeme itibariyle birbirlerine çok benzemektedir. Çelebi
Sultan Mehmed Medresesi ile Amasya Bâyezid Paşa Camii’nin aynı mimar
tarafından inşa edilmeleri bu benzerliğin sebebini ortaya koymaktadır.
Merzifon Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’nde portal kütlesi, sivri
kemerli açıklıkla dışarıya yönelen bir giriş eyvanı hazırlanarak bunun arka
plânına yerleştirilmiştir. Aynı uygulama, yine erken dönem eserlerinden Bursa
Yıldırım, Yeşil ve Muradiye Medresesi’nde de görülür. Eyvanlardan Yeşil
Medrese’ninki yıldız tonoz, diğerleri birer kubbe ile örtülüdür. Çelebi Sultan
Mehmed, Yıldırım ve Muradiye Medresesi’nde eyvanların iki yan duvarına
büyükçe birer niş, Yıldırım Medresesi’nde ise mukarnaslı birer kavsarayla
örtülü ikişer mihrabiye yapılmıştır784. Bursa Orhan C. (1339-40), Yıldırım C.
(14. yüzyıl sonu), Amasya Bâyezid Paşa C., Bursa Muradiye C.(1425-26),
Bursa Seyran Köyü Issız Han (1394-95), Bursa Koza Hanı (1489-91), Bursa II.
784- Bilgi için bkz., Demiralp, a.g.e., s.204.
472
Murad Türbesi (1451) ve Bursa Cem Sultan Türbesi (1479)785, Erken Osmanlı
dönemi mimarîsinde benzeri düzenlemenin, farklı yapı türlerinde de
kullanıldığını göstermektedir.
Çelebi Sultan Mehmed Medresesi, plân ve mimarî özellikleri bir bütün
halinde dikkate alındığında, açık avlulu medreseler arasında geçiş dönemi
özellikleri sergileyen müstesna bir Erken Osmanlı eseri olarak belirmektedir.
Medresenin doğu cephesindeki giriş ünitesi üzerine Amasya Mutasarrıfı
Şair Ziya Paşa tarafından 1866 yılında inşa ettirilen saat kulesi, üç kademeli
bir kaide üzerinde yükselen silindirik gövdesi ile ayrı bir değer katmaktadır.
Tamamen tuğladan yapılmış gövdenin yukarısına bir şerefe ile saatin yer
aldığı ahşap malzemeli sekizgen petek kısmı oturtulmuştur.
Saat kulesi geleneği, Avrupa’da 14. yüzyılda ortaya çıkmakla beraber,
Osmanlı hayatına 16. yüzyıl sonlarına doğru girmiş ve 18. yüzyılla birlikte
giderek yaygınlaşmıştır786. Merzifon Saat Kulesi de bu geleneğin tipik bir
temsilcisidir. Anadolu’nun muhtelif kentlerinde çeşitli biçim ve kuruluşa sahip
bir çok saat kulesi inşa edildiği, büyük bir kısmının üst üste kademeler halinde
yükselen prizmal gövde teşkiliyle hazırlandığı belirlenebilmektedir. Zile (1875),
Ladik (1889), Çorum (1896), Gümüşhacıköy (1900), Vezirköprü (1906-1908)
saat kuleleri787, silindirik gövde, şerefe ve petek bölümlerinden müteşekkil
minare görünüşlü yapıları ile Merzifon Saat Kulesi’ne benzer özellikler
sergilemektedir. Ancak gövdeleri, kaideden şerefeye kadar bir bütün halinde
785- Adı geçen eserlerin portalleri hakkında bilgi, çizim ve fotoğraf için bkz., Ş. Çakmak,
Erken Dönem Osmanlı Mimarîsinde Taçkapılar (1300-1500), Ankara 2001.
786- H. Acun, Anadolu Saat Kuleleri, Ankara 1994, s.5-6, 55.
787- Adı geçen eserlerle birlikte, Anadolu’daki diğer saat kuleleri hakkında ayrıntılı bilgi
ve resim için bkz., Acun, a.g.e.
473
yükselirken, Merzifon Saat Kulesi’nin gövdesi, köşeleri keskin hatlı üç adet
bilezikle dört bölüme ayrılmıştır.
Türbeler, günümüze ulaşabilmiş dört adettir ve kronolojik bakımdan
Künbet Hatun Türbesi (14.yy. sonu, 15.yy. başı), Piri Baba Türbesi (15.yy.
ikinci yarısı) ve Sofular Türbesi (15.yy. sonu, 16.yy. başı) Merzifon’daki halen
mevcut mimarî eserlerin en erken tarihlileri arasındadır. Ahi Kerim Sultan
Türbesi, tamamen yenilendiğinden değerlendirilebilecek nitelikte değildir.
Anılan üç eser de, müstakil birer bina şeklinde yapılmakla beraber, Sofular
Türbesi aynı ismi taşıyan külliyenin bir parçasıdır.
Merzifon türbeleri, Anadolu Türk türbe mimarîsi788 içerisinde her biri
çeşitli gruplarda değerlendirilen birbirinden farklı özellikler sergilemektedir.
Künbet Hatun Türbesi, mevcut durum ve eski fotoğraflardan anlaşıldığı
kadarıyla, bir karenin köşelerine yerleştirilmiş “L” kesitli dört adet ayağın
taşıdığı sivri kemer açıklıklı baldaken tarza sahipti ve sekizgen prizmal bir
kasnak üzerine oturan tek kubbe ile örtülüydü.
Baldaken türbelerin menşei tam belirlenememekle birlikte, Zerdüşt
dinine mensup Pers ve Sasanîler tarafından dini törenler için İran’da yapılan,
788- Anadolu Türk mimarîsinde türbelerle ilgili başlıca çalışmalar için bkz., M.O. Arık,
“Erken Devir Anadolu-Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”, Anadolu (Anatolia), XI,
1967, Ankara 1969, s.57-119; R.H. Ünal, “Az Tanınan ve Bilinmeyen Doğu Anadolu
Kümbetleri”, Vakıflar Dergisi, XI, Ankara 1977, s.121-164; H. Acun, “Manisa’daki
Türbe Mimarisi”, Belleten, C.XLIX, S.195 (Aralık 1985), Ankara 1986, s.479-501; O.C.
Tuncer, Anadolu Kümbetleri, 1, Ankara 1986; aynı yazar, Anadolu Kümbetleri, 2,
Ankara 1991; aynı yazar, Anadolu Kümbetleri, 3, Ankara 1992; Y. Demiriz, Eyüp’de
Türbeler, Ankara 1989; H. Önkal, Tire Türbeleri, Ankara 1991; aynı yazar, Osmanlı
Hanedan Türbeleri, Ankara 1992; aynı yazar, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara
1996; aynı yazar, Selçuklu-Osmanlı Sultanları ve Türbeleri, Ankara 1999.
474
bir karenin köşelerine yerleştirilmiş dört ayağın taşıdığı kemerlerle dışa açılan,
üstü kubbeli tarzdaki “ateşgede”lere uzandığı ve bunlara benzetilen “köşk
mescid”lerle ilişkilendirildiği bilinmektedir789.
Anadolu’da Selçuklu döneminde hiç rastlanmayan ancak, 14. yüzyıldan
itibaren görülen790 ve daha sonraki dönemlerde de muhtelif farklılıklarla devam
eden bu tarzdaki türbelerin büyük bir kısmı kare plân ve kübik gövde teşkiliyle
inşa edilerek külah791 veya kubbeyle792 örtülmüştür, öte yandan altıgen793 ve
sekizgen794 şemalı prizmal gövdelilerle münferit tipleri795 de mevcuttur.
789- Bilgi için bkz., K. Erdmann, “Keykubâdiye’deki Dört Kemerli Bina Hakkında”, Yıllık
Araştırmalar Dergisi, II, Ankara 1957, s.105-109; Önkal, Osmanlı Hanedan..., s.11-12;
Tuncer, a.g.e., 1, s.365. Ayrıca baldaken kelimesinin etimolojisi ile baldaken türbelerin
menşei, İslam dünyası ve Anadolu öncesi Türk mimarîsinde bu tarzdaki eserlerle ilgili
geniş bilgi için bkz., A. Kılcı, Türkiye’deki XIV ve XV. Yüzyıllara Ait Baldaken Tarzı
Denen Türbeler (A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı
yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1992, s.15-22.
790- H. Acun, “Yozgat Yöresinden İki Plan Türünde Dört Türbe Örneği”, Bedrettin
Cömert’e Armağan, Ankara 1980, s.409-424(s.412); Tuncer, a.g.e., 3, s.275-276,
363; Önkal, Osmanlı Hanedan..., s.11-12.
791- Kare plânlı ve külah örtülü baldaken türbelerin başlıcaları hakkında bkz., Kılcı,
a.g.t., s.56-58, Ş.15, Tokat Kiçi Hatun Türbesi (1310); Ayverdi, İstanbul Mi’mârî
Çağının Menşe’i..., s.303-305, R.457, Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi
(1385); Tuncer, a.g.e., 3, s.32-35, Kayseri Dört Ayak Türbesi (14.yy); Kılcı, a.g.t.,
s.91-93, Ş.27, Niğde Dört Ayak Türbesi (14-15.yy); Önkal, Osmanlı Hanedan..., s.60-
63, Ş.2, Bursa Devlet Hatun Türbesi (1414); aynı yazar, s.90-91, Ş.8, Bursa Saraylılar
Türbesi (15.yy. ikinci yarısı); Acun, “Yozgat Yöresinden...”, s.409-410, Plân 1,
Akdağmadeni Çalışkan Köyü Muşallim Ailesine Ait Türbeler (1466-1477); Kılcı, a.g.t.,
s.127-128, Ş.43, Ürgüp Kesikbaş Türbesi (15.yy. sonu).
792- Kare plânlı ve kubbe örtülü belli başlı baldaken türbeler için bkz., Kılcı, a.g.t., s.71-
73, Ş.20, Afyon Garipler Türbesi (1386); s.74-75, Ş.21, İznik Yakup Çelebi Türbesi
(14.yy); s.82-84, Ş.24, Eski Malatya Kanlı Kümbet(14.yy); s.79-81, Ş.23, Ankara
Kesikbaş Türbesi (14.yy. sonu); s.76-78, Ş.22, İznik Üstü Açık Kümbet (14-15.yy);
s.85-87, Ş.25, Amasya Şehzadeler Türbesi (1410); s.105-106, Ş.33, Bursa Umurbey
Türbesi (1461); s.114-115, Ş.37, Amasya Halkalı Dede Türbesi (1475); s.97-98, Ş.29,
Bursa Ebe Hatun Türbesi (15.yy); s.123-124, Ş.41, Bayındır Hacı Sinan Türbesi
475
Künbet Hatun Türbesi ile yaklaşık aynı dönemlerde inşa edilen Afyon
Garipler Türbesi (1386), İznik Yakup Çelebi Türbesi (14.yy), Eski Malatya
Kanlı Kümbet (14.yy), İznik Üstü Açık Kümbet (14-15.yy) ile bir sonraki
döneme ait Bursa Umurbey Türbesi (1461) ve Ebe Hatun Türbesi (15.yy), plân
ve örtü sistemi bakımından benzer özelliklere sahiptir. Örtü sisteminin erken
tarihli eserlerde içte kubbe, dışta piramidal veya konik külahla teşkil edildiğini;
Beylikler döneminden itibaren de duvarlara doğrudan veya kasnak vasıtasıyla
oturan kubbenin ağırlık kazandığını görüyoruz. Karşılaştırma eserlerinde
kubbe doğrudan duvarlara oturmaktadır; Künbet Hatun Türbesi ise sekizgen
kasnağa oturan kubbe örtüsüyle bu geleneğin erken bir temsilcisi
konumundadır. Ayrıca anılan eserlerin ortak bir özelliği de taşıyıcı sistemi,
kare kesitli ayaklara sahip Bursa Ebe Hatun Türbesi hariç, “L” plânlı ayakların
(15.yy. sonu); s.125-126, Ş.42, Bayındır Cinli Mescid Türbesi (15-16.yy); s.129-130,
Ş.44, Eyüp Molla Arap Türbesi (15-16.yy); Önkal, Osmanlı Hanedan..., s.135-137,
Ş.19, İstanbul Hançerli Sultan Türbesi (1533); s.171-174, Ş.25, İstanbul Fatma Sultan
Türbesi (1588-89).
793- Ürgüp-Damsa Hızır Bey Türbesi (1351-1355): Tuncer, a.g.e., 3, s.133-135; Kayseri
Suyakanmış Hatun Kümbeti (15.yy. ilk yarısı): aynı eser, s.48-49; Tire Rum Mehmed
Paşa Türbesi (15.yy. ikinci yarısı): Önkal, Tire Türbeleri, Ankara 1991, s.77-88, Ş.12;
Edirne Darülhadis Camii Açık Türbe (15.yy. ilk yarısı): Kılcı, a.g.t., s.99-100, Ş.30;
Manisa Paşa Kızı Türbesi (17.yy. başı): Acun, “Manisa’daki Türbe...”, s.492-493, Plân
11, altıgen şemalı, prizmal gövdeli baldaken türbelerin ilk akla gelenleridir.
794- Karaman Karabaş Veli Türbesi (1465): Diez-Aslanapa-Koman, a.g.e., s.87, Ş.117;
Kılcı, a.g.t., 107-108, Ş.34; Eski Van’da 8 Kolonlu 2 Kümbet (15.yy. ikinci yarısı):
Tuncer, a.g.e., 3, s.225; Eyüp Bulak Mustafa Paşa Türbesi (1534): Demiriz, Eyüp’de
Türbeler..., s.20, Plân 6, Anadolu’daki baldaken türbeler arasında sekizgen şemalı
ender eserlerdendir.
795- Amasya Yörgüç Paşa Türbesi (1430): Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi...,
s.217, 354.R. ile Ahlat Emin Bayındır Türbesi (1491): Tuncer, a.g.e., 2, s.88, münferit
tipteki baldaken türbelerin başında gelmektedir.
476
teşkil etmesidir. Ankara Kesikbaş Türbesi(14.yy. sonu), yine aynı plân ve örtü
sistemini yansıtmakla beraber, ayak yerine daire kesitli sütunlar kullanılmıştır.
Merzifon Piri Baba Türbesi, alt katı cenazelik olmak üzere fevkâni
kuruluşla inşa edilmiş, kare plânlı, kübik gövdeli bir ziyaret mekânına sahiptir
ve güney yanındaki giriş mekânı ile birlikte kuzey-güney istikametinde
dikdörtgen plânla uzanır. Ziyaret mekânı, kübik gövdenin üst köşelerde
pahlanmasıyla elde edilmiş sekizgen prizmal bir kasnağa oturan tek kubbe ile
örtülüdür. Doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı giriş mekânı, sivri kemerli bir
çift açıklıkla güneye yönelen iki bölümlü revak şeklinde düzenlenerek,
doğudaki kubbe, batıdaki düz tavanla örtülmüştür. Kubbe geçişleri, ziyaret
mekânında dilimli tromp, revakta ise çift yüzlü pandantiflerle sağlanmıştır.
Kübik gövde üzerine doğrudan veya bir kasnak vasıtasıyla kubbe
uygulanan müstakil türbe yapıları 13. yüzyıldan itibaren ortaya çıkmış ve her
bölgede rastlanan yaygın bir tip haline gelmiştir796. Ancak ziyaret mekânının
önüne bir giriş mekânı hazırlanması çok fazla tercih edilen bir tarz değildir.
Giriş mekânlarının ilk uygulamasını teşkil eden eyvan biçimi hacimler, 12.
yüzyılda Dehistan bölgesindeki kümbetlerle başlamış797, Anadolu’da798 ise
796- Arık, a.g.m., s.95-96; bu tarzdaki eserler hakkında ayrıntılı bilgi, resim ve çizim için
bkz., Tuncer, a.g.e., 1-3.
797- Tuncer, a.g.e., 1, s.319.
798- Tunceli-Mazgirt Elti Hatun Kümbeti (13.yy. ilk yarısı): Tuncer, a.g.e., 1, s.251-252;
Konya Ulaş Baba Kümbeti (1261): aynı eser, s.191-194; İznik Kırkkızlar Kümbeti
(14.yy. ortaları): Tuncer, a.g.e., 2, s.123-126; Kayseri Ali Cafer Türbesi (14.yy.
ortaları): Tuncer, a.g.e., 3, s.25-29; Kayseri Emir Sultan Kümbeti (14.yy. ortaları):
Tuncer, a.g.e., 3, s.38-42; Kayseri Şadgeldi Kızı Uluhatun Kümbeti (14.yy. ortaları):
Tuncer, a.g.e., 3, s.46-47; Manisa Saruhan Bey Türbesi (14.yy. ortaları): Acun,
“Manisa’daki Türbe...”, s.480-482, Plân 3; Manisa Revak Sultan Türbesi (1371): Acun,
“Manisa’daki Türbe...”, s.483-484, Plân 4; Manisa Yedi Kızlar Türbesi (14.yy. son
477
fazla rağbet görmemiş ve 15. yüzyıldan itibaren yerini revaklı girişlere
bırakmıştır799.
Yaptığımız araştırmalarda Piri Baba Türbesiyle tamamen benzer
özellikler taşıyan bir esere şimdilik rastlanılmamıştır; ancak, aynı yüzyıl
içerisinde inşa edilen Bursa Yıldırım Bâyezid Türbesi(1406)800 ve Gelibolu
Ahmed Bicân Efendi Türbesi(15.yy. ilk yarısı)801; kare plânlı, kubbe örtülü
kübik birer gövde ile revaklı birer giriş mekânına sahip olması bakımından
yakın benzerlikler sergilemektedir, ayrıca her üç eserin kubbesi de sekizgen
birer kasnağa oturtulmuştur. Bursa Yıldırım Bâyezid Türbesi’ndeki sivri
kemerlerle dışa açılan ve her biri eş büyüklükte birer kubbeyle örtülen üç
bölümlü revak düzeni, revaklı giriş mekânına sahip Osmanlı türbelerinin
öncüsü802 niteliğindedir. Revakın kubbe örtülü üç bölümden meydana gelmesi,
kemerlerin köşelerde “L” kesitli ayaklara, ortada ise iki sütuna oturması ve üç
çeyreği): Acun, “Manisa’daki Türbe...”, s.486-488, Plân 7; Kula Süleyman Şah Türbesi
(14.yy. sonları): R. Bozer, Kula’da Türk Mimarisi, Ankara 1989, s.55-57, Çizim 8;
Tokat Gümüştop(Dazya) Köyü Ali Baba Türbesi(14.yy): E. Yurdakul, “Tokat
Vilayetinin Gümüştop(Dazya) Köyündeki XIV ncü Yüzyıla Ait Eski Eserler”, Vakıflar
Dergisi, VIII, Ankara 1969, s.243-247(s.246-247, Ş.3); Gelibolu Saruca Paşa Türbesi
(1436-37): Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.487; Çandır Şah Sultan Hatun
Türbesi (1499-1500): Acun, “Yozgat Yöresinden...”, s.411, Plân 2; Çayıralan Çerkes
Bey Türbesi (1587-88): Acun, a.g.m., s.412, Plân 3, yayınlara geçmiş eyvan biçimi
giriş mekânına sahip türbelerin başlıcalarıdır. Eyvan, bu eserlerden Elti Hatun
Kümbeti, Ulaş Baba Kümbeti, Kırkkızlar Kümbeti, Ali Cafer Türbesi, Saruca Paşa
Türbesi, Şah Sultan Hatun Türbesi ve Çerkes Bey Türbesi’nde poligonal; diğerlerinde
ise kare veya dikdörtgen plânlı bir gövdeyle birleşmektedir.
799- Bilgi için bkz., Tuncer, a.g.e., 1, s.321, aynı yazar, a.g.e., 3, s.343, 375.
800- Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i..., s.464-469, 800.R.; Önkal, Osmanlı
Hanedan..., s.55-59, 1.Ş.
801- Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.493-494, 855.R.
802- Önkal, Osmanlı Hanedan..., s.57.
478
yöne de açık yapılması Piri Baba Türbesi ile bu eser arasındaki belirgin
farklılıklardır. Gelibolu Ahmed Bicân Efendi Türbesi’nde ise giriş mekânını
teşkil eden revak, köşelerdeki “L” kesitli birer ayak ile duvar örgüsünden ibaret
üzengilere oturan yarım daire kemerli birer açıklıktan ibarettir. Piri Baba
Türbesi’nde revak cephesi, beden duvarlarından daha yüksek yapılarak adeta
vurgulanmıştır. Yıldırım Bâyezid Türbesi’nde revak kütlesinin tamamı beden
duvarlarından yüksek tutulmuş; Ahmed Bicân Efendi Türbesi’nde ise
diğerlerinin aksine daha alçak seviyede ve bir kenarı daha içerlek yapılmıştır.
Ayrıca iç mekân genişliği, pencerelerin sayısı, boyutları ve biçimlenişleri gibi
unsurlar bakımından da bazı farklılıkları mevcuttur. Revak cephesinin kalkan
duvar niteliğinde yükseltilmesi Bursa’ya mahsus bir uygulamadır803 ve
bilhassa camilerde sıkça kullanıldığı görülmektedir804.
Revaklı giriş mekânı düzenlemesi 15. yüzyıl ortalarından sonra daha da
artmış ve özellikle hanedan türbelerinin vazgeçilmez bir unsuru haline
gelmiştir. Nitekim Bursa II. Murad Türbesi(1451), Bursa Şehzade Mahmud
Türbesi(1507), İstanbul Sultan II. Bâyezid Türbesi(1513), Bursa Şehzade
Ahmed Türbesi(1514), İstanbul I. Sultan Selim Türbesi(1522), İstanbul
Şehzadeler Türbesi(1522-1523), İstanbul Şehzade Mehmed Türbesi(1543),
803- Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i..., s.266.
804- Koca Nâib Camii (14.yy)’nin öncülüğünü yaptığı bu uygulama Somuncu Baba C.
(1407), Molla Fenârî C. (15.yy başları), Veled-i Yaniç Mescidi (1440), Nalbantoğlu C.
(15.yy. ilk yarısı), Yiğit Köhne C. (15.yy. ilk yarısı), Selçuk Hatun Mescidi (1450), Tuz
Pazarı C. (15.yy. ortaları), Çakırağa Mescidi (15.yy. ortaları), Acem Reis C. (15.yy.
ortaları), Altıparmak C. (15.yy. ortaları), Azeb Bey Mescidi (1455), Sittî Hatun C.
(1459-1460), Hacılar C. (1470), Kara Şeyh C. (16.yy) ve daha pek çok Bursa eserinde
devam etmiştir. Anılan eserlerle birlikte bu tarz uygulamaya sahip diğer Bursa yapıları
için bkz., Ayverdi, a.g.e., I-IV. Ciltler; N. Beşbaş-H.Denizli, Türkiyede Vakıf Abideler ve
Eski Eserler, III, Ankara 1983.
479
İstanbul Hurrem Sultan Türbesi(1559)805 ve daha sonraki dönemlere ait pek
çok Osmanlı türbesinde farklı revak kuruluşlarıyla karşılaşıyoruz. Bu eserlerin
çoğunda revakın ince, zarif sütunlara oturan kemer açıklıklarıyla teşkil edilerek
örtü sisteminde tonoz çeşitlemelerine ağırlık verildiğini ve cephe görünüşünü
kapatmayacak şekilde gövdenin yarı seviyesine kadar yükseldiğini görüyoruz.
Türbelerde cenazelik/mumyalık katı uygulaması, Selçuklulara ait çoğu
eserde806 görülmekle birlikte, Beylikler döneminden itibaren azalmaya
başlamış ve daha sonraki dönemlerde ise kullanılmamıştır. Piri Baba Türbesi,
cenazelik katı itibariyle bir yandan Selçuklu geleneğini devam ettiren, diğer
yandan eyvan tarzı giriş mekânlarının yerini revaklı girişlere bıraktığı bir
dönemin izlerini yansıtan Erken Osmanlı eseri olarak belirmekte ve Bursa
yapılarında yoğunlaşmış bir tasarımın Merzifon gibi uzak bir taşra kentinde de
uygulandığını göstermesi bakımından ayrı bir değer taşımaktadır.
Merzifon Sofular Türbesi, altıgen plân ve prizmal gövde teşkiliyle inşa
edilerek aynı biçimde ikinci bir kademe oluşturan kasnak üzerine tek kubbe ile
örtülmüştür.
Türk türbe mimarîsinde, altıgen plânlı şemaya sahip türbeler, poligonal
gövdeli eserler arasında fazla ilgi görmemiş ve Selçuklular döneminde hemen
hemen hiç uygulanmamıştır, ancak Beylikler devrindeki yeni mimarî arayışlar
ve denemeler sonucu altıgen şemalı türbe sayısının kısmen arttığı, fakat hiçbir
dönemde yaygınlaşmadığı görülmektedir807. Birgi Sultan Şah
805- Bahsedilen türbeler hakkında ayrıntılı bilgi, resim ve çizim için bkz., Önkal, a.g.e.
806- Cenazelik katına sahip Selçuklu dönemi türbeleri için bkz., Tuncer, a.g.e., 1.
807- Önkal, Tire Türbeleri, s.41, 120.
480
Türbesi(1310)808, Tire Yağlıoğlu Türbesi(15.yy. başı)809, Tire Cağaloğlu Ali
Paşa Türbesi(15.yy. ilk yarısı)810, Bursa Hatuniye Türbesi(1449)811, Bursa
Şehzade Mustafa ve Cem Sultan Türbesi(1479)812, İnegöl Tâcü’n-nisa Sultan
Hatun Türbesi(15.yy. ikinci yarısı)813, Manisa Aynı Ali Türbesi(15.yy. son
çeyreği)814, Eyüp Şair Fitnat Hanım Türbesi(18.yy)815 ve Bolu Yozgat Köyü
Kasım Dede Türbesi(tarihi bilinmiyor)816, Merzifon Sofular Türbesi gibi altıgen
plânlı, prizmal gövdeli ve kubbe örtülü başlıca eserlerdendir.
Birgi Sultan Şah Türbesi, Bursa Hatuniye Türbesi, Bursa Şehzade
Mustafa ve Cem Sultan Türbesi ile İnegöl Tâcü’n-nisa Sultan Hatun
Türbesi’nde cephelerden birinin taçkapı niteliğinde düzenlenmesi; Manisa
Aynı Ali Türbesi’nde de eyvan biçimi bir giriş mekânı hazırlanması bu eserlerle
Sofular Türbesi arasındaki belirgin farklılıklardır. Örtü sistemini teşkil eden
kubbe, Birgi Sultan Şah Türbesi, Bursa Hatuniye Türbesi, İnegöl Tâcü’n-nisa
Sultan Hatun Türbesi, Manisa Aynı Ali Türbesi, Eyüp Şair Fitnat Hanım
Türbesi ve Bolu Yozgat Köyü Kasım Dede Türbesi’nde doğrudan duvarlara
otururken, Bursa Şehzade Mustafa ve Cem Sultan Türbesi’nde Sofular
Türbesi’ndeki gibi altıgen bir kasnağa, Tire Yağlıoğlu ve Cağaloğlu Ali Paşa
808- E. Daş, “Türbeler”, Birgi Tarihi, Tarihî Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları, Ankara
2001, s.115-126(s.124-126, Ş.24).
809- Önkal, Tire Türbeleri, s.41-47, Ş.7.
810- Önkal, Tire Türbeleri, s.48-56, Ş.8.
811- Önkal, Osmanlı Hanedan..., s.75-78, 5.Ş.
812- Önkal, Osmanlı Hanedan..., s.85-89, 7.Ş.
813- Y.Ötüken-A.Durukan-H.Acun-S.Pekak, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler,
IV, Ankara 1986, s.124, Ş.36.
814- Acun, “Manisa’daki Türbe...”, s.488-489, Plân 8; krşl., aynı yazar, Manisa’da Türk
Devri..., s.408-412, P.46
815- Demiriz, Eyüp’de Türbeler..., s.79-81, Plân 41.
816- S. Erken, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, II, Ankara 1977, s.332.
481
Türbeleri’nde ise aynı tarzda fakat çift kasnağa oturtulmuştur. Bursa Şehzade
Mustafa ve Cem Sultan Türbesi’nin kubbe geçişleri Sofular Türbesi’ndekine
benzer nitelikte prizmatik üçgenlerden oluşan baklava dilimleri görünüşündeki
bir kuşakla sağlanırken, Tire Yağlıoğlu ve Cağaloğlu Ali Paşa Türbeleri’nde
tromp, diğerlerinde ise pandantif kullanılmıştır. Ayrıca Birgi Sultan Şah
Türbesi, Tire Yağlıoğlu ve Cağaloğlu Ali Paşa Türbeleri, Bursa Hatuniye
Türbesi, Şehzade Mustafa ve Cem Sultan Türbesi, İnegöl Tâcü’n-nisa Sultan
Hatun Türbesi, birer mihraba sahip olmaları bakımından da farklılık teşkil
ederler. Bolu Tekke Köyü Ümmi Sinan Türbesi(15.yy.)817 de altıgen plân ve
prizmal gövdeli bir kuruluş yansıtmakla beraber, örtü sistemi diğerlerinden
farklı biçimde piramidal ahşap bir çatı ile sağlanmıştır.
Merzifon Sofular Türbesi, Selçuklular döneminde rastlanmayan, ancak
Beylikler dönemindeki yenilikler sonucu uygulanmaya başlanan altıgen plânlı
şeması ile az sayıdaki Osmanlı türbelerinden birisidir.
817- Erken, a.g.e., s.335.
482
Hamamlar, Anadolu Türk sivil mimarîsinin önemli bir kısmını teşkil
eder818 ve fetihten günümüze kadar uzanan geniş zaman dilimi içerisinde
zengin bir tür ve farklı plân şemalarıyla karşımıza çıkar. Bir külliye dahilinde
veya müstakil binalar şeklinde inşa edilen bu eserler, bazen erkek ve
kadınlara yönelik ayrı mekânlara sahip çifte; bazen de tek hamam819 olarak
tanzim edilmiştir. Ayrıca köşk, saray, han, kışla, tekke v.b. muhtelif yapıların
bazılarına müstakil, yarı müstakil veya yapı kütlesinin bir bölümünü
kapsayacak çeşitli hacimler halinde ve sınırlı sayıda kişilerin yıkanabileceği
düşünülerek daha küçük boyutlarda özel hamamlar tesis edilmiştir820.
Türk hamamları, esas itibariyle soyunmalık, ılıklık, sıcaklık, su deposu
ve külhan gibi bölümlerden meydana gelmekle beraber, büyük boyutlu
eserlerde aralık şeklinde adlandırılan bir bölüm ile hela ve usturalık mekânları
da mevcuttur821. Hamamlar, tipolojik bakımdan sıcaklık mekânlarının plân
şeması dikkate alınarak başlıca altı ana grupta sınıflandırılmıştır822. Ayrıca
818- Türk hamamları hakkında derli toplu bilgi veren başlıca çalışmalar için bkz., H.
Glück, Die Baeder Konstantinopels, Wien 1921; K. Klinghardt, Türkische Bäder,
Stuttgart 1927; K. A. Aru, Türk Hamamları Etüdü, İstanbul 1949; S. Eyice, “İznik’de
Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme”, Tarih Dergisi,
C.XI, S.15, İstanbul 1960, s.99-120; A.S. Ünver, “Türk Hamamı”, Belleten, C.37,
S.145, Ankara 1973, s.87-94; A.S. Ülgen, “Hamam”, İslam Ansiklopedisi, C.5, İstanbul
1986, s.174-178; Y. Önge, Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara 1995.
819- Günün belli saatlerinde erkekler veya kadınlara hizmet eden tek hamamlar “kuşluk
hamamı” şeklinde adlandırılmaktadır, bkz., Ünver, a.g.m., s.89.
820- Önge, a.g.e., s.11.
821- Türk hamamlarının bölümleri hakkında geniş bilgi ve örnekleri için bkz., Önge,
a.g.e., s.19-40.
822- Eyice tarafından yapılan tasnif şu şekildedir: 1-Haçvari dört eyvanlı ve köşe hücreli
tip; 2-Yıldızvari sıcaklıklı tip; 3-Kare bir sıcaklık etrafında sıralanan halvet hücreli tip;
4-Çok kubbeli sıcaklıklı tip; 5-Ortası kubbeli, enine sıcaklıklı ve çifte halvetli tip; 6-
483
bazıları, plânlarındaki çeşitli farklılıklarla bu gruplardan birine dahil
edilebilmektedir.
Araştırmalarımız esnasında, Merzifon’da birisi çifte olmak üzere altı
adet hamam tespit edilmiştir. Mevcut durum itibariyle Çifte Hamam, Paşa
Hamamı, Tuz Pazarı Hamamı ve Belediye Hamamı onarım geçirmiş
vaziyetleri ile halen kullanılırken, Eski Hamam uzun yıllar kapalı ve bakımsız
kalmış, Konak Hamamı’nın bazı hacimleri yıkılmış, sağlam kalan mekânları
ise depo işlevi görmüştür.
Merzifon hamamları tipolojik açıdan düşünüldüğünde altı adet eserden
dördü (Eski Hamam, Paşa Hamamı, Tuz Pazarı Hamamı, Belediye Hamamı)
“haçvari dört eyvanlı ve köşe hücreli tip”, biri (Çifte Hamam) “ortası kubbeli,
enine sıcaklıklı ve çifte halvetli tip” içerisinde değerlendirilebilir, birisi (Konak
Hamamı) ise diğer yerleşme merkezlerinde de sıkça karşılaşılan ve yukarıdaki
tipolojik sınıflandırmanın dışında kalan, münferit olduğunu düşündüğümüz
küçük ölçülere sahip bir ev hamamıdır.
Haçvari dört eyvanlı, köşe hücreli hamam tipinin tamamen eski Türk
mimarî geleneğine bağlandığı ve menşeinin dört eyvanlı avlulu binalara
dayandığı bilinmektedir823. Anadolu’da daha ilk devirlerden başlayarak son
dönemlere kadar bazı farklılıklarla yaygın bir şekilde kullanılan bu tarz
eserlerde esas mekânı teşkil eden sıcaklık, bir kare içine ana akslar
ortalanarak haçvari konumla yerleştirilmiş dört yan eyvan ile merkezi bir
sekizgen ve köşelerdeki kare biçimi halvet hücrelerinden oluşan simetrik bir
Soğukluk, sıcaklık ve halvet eş odalar halinde olan tip. Ayrıntılı bilgi için bkz., Eyice,
a.g.m., s.108-115.
823- Eyice, a.g.m., s.115.
484
düzene sahiptir824. Merkezi mekân ve halvetler kubbe ile örtülmüştür.
Eyvanların örtü sistemi ise erken tarihli eserlerde çoğunlukla sivri beşik, bazen
824- Ani Menûçehr Hamamı(11.yy.) ve Tigran Honentz Kilisesi yanındaki hamam (12.yy.
ikinci yarısı): Önge, a.g.e., s.119-120, Ş.1-3; İ. Akçay, “İlk Türk Hamamları ve
Şİfahanelerde Isıtma Tertibatı İle İlgili Bir Araştırma”, Ülkemiz, 2/13, 2/14 (basım yeri
yok), 1967, s.22-24; Mardin Sitti Radviyye Hamamı(1176-1185 arası): Önge, a.g.e.,
s.130; Divriği Bekir Çavuş Hamamı(1228): Önge, a.g.e., s.184; Kayseri Hunad Hatun
Hamamı(1238 civarı) erkekler kısmı: Önge, a.g.e., s.207; Konya Sahip Ata
Hamamı(1258): Önge, a.g.e., s.234; Tokat Pervane Hamamı(1275 civarı) erkekler
kısmı: Önge, a.g.e., s.248; Mardin Yeni Kapı Hamamı(13.yy. ikinci yarısı): Altun,
Mardin’de..., s.114-115; Beyşehir Eşrefoğlu Hamamı(1295 civarı): Y. Önge, “Konya
Beyşehir’de Eşrefoğlu Süleyman Bey Hamamı”, Vakıflar Dergisi, VII, İstanbul 1968,
s.139-144; aynı yazar, a.g.e., s.272; Ermenek Karamanoğlu Hamamı(14.yy. başı): B.
Erat, Anadolu’da XIV. Yüzyıl Türk Hamam Mimarisi (A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü
Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1997, s.32-34, Ş.8;
Mardin Ulu Cami Hamamı(14.yy. ilk yarısı): Altun, Anadolu’da Artuklu Devri..., s.193,
Plân 25; Bursa Orhan Gazi Hamamı(14.yy. ilk yarısı): Erat, a.g.t., s.115-127, Ş.19-20;
Akşehir Meydan Hamamı(1330): Demiralp, Akşehir ve Köylerindeki..., s.91, Ş.66;
Balat I No.lu Hamam(14.yy. ortaları): Erat, a.g.t., s.162-168, Ş.25; Karaman
Süleyman Bey Hamamı(14.yy. ortaları): Önge, a.g.e., s.31; Selçuk İsa Bey
Hamamı(14.yy. ikinci yarısı): Erat, a.g.t., s.191-203, Ş.29; Manisa Çukur
Hamam(1366 civarı): Acun, Manisa’da Türk Devri..., s.493, Plân 62; Manisa Dere
Hamamı(14.yy. ikinci yarısı): Acun, Manisa’da Türk Devri..., s.499, Plân 64; Ankara
Eyne Bey Hamamı(14.yy. sonları): Erat, a.g.e., s.401-415, Ş.53; krşl., H.Ö. Barışta,
“Ankara Yıkık Hamam (Eyne Bey Hamamı) 1999 Yılı Kazısı”, 22. Kazı Sonuçları
Toplantısı, 2.C. (22-26 Mayıs 2000 İzmir), Ankara 2001, s.397-410; Bursa Nalıncılar
Hamamı (14.yy.) erkekler kısmı: Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i..., s.288,
436.R; Edirne Tahta Kale Hamamı(1435) erkekler kısmı: Ayverdi, Osmanlı
Mi’mârîsinde Çelebi..., s.472, 811.R., krşl., S. Erken, “Edirne Hamamları”, Vakıflar
Dergisi, X, Ankara 1973, s.403-419(s.408-409, Plân 3); İstanbul Samatya Ağa
Hamamı(1462-71) erkekler kısmı: Glück, a.g.e., R.41; Aru, a.g.e., s.59, Ş.39; Trabzon
Tophane Hamamı(1494): H. Karpuz, Trabzon, Ankara 1990, s.62, Çizim 23; İznik
Hacı Hamza Hamamı(15.yy.): Klinghardt, a.g.e., s.50, Ş.57; İstanbul Aksaray Bâyezid
Hamamı(1507): Aru, a.g.e., s.67, Ş.53; Kilis Hoca Hamamı(16.yy. başı): A. Dündar,
Kilis’teki Osmanlı Devri Mimarî Eserleri, Ankara 1999, s.405; İstanbul Zeyrek Çinili
Hamam(1540): A. Kuran, Mimar Sinan..., s.92; Kilis Eski Hamam(1562) ve Paşa
Hamamı(1562): Dündar, a.g.e., s.418, 438; İstanbul Edirnekapı Mihrimah Sultan
485
de beşik ve çapraz tonozdan meydana gelirken, 14. yüzyıldan itibaren başta
aynalı olmak üzere yıldız, dilimli, tekne v.b. değişik tonoz çeşitlerinin
yaygınlaştığı; nadiren de kubbe, yarım kubbe ile örtüldüğü görülmektedir.
Araştırma kapsamımızdaki Eski Hamam, Paşa Hamamı, Tuz Pazarı
Hamamı ve Belediye Hamamı, aynı geleneğin Merzifon’da 15. yüzyıldan 19.
yüzyıla kadar uygulandığını ortaya koyan birer eserdir. Merkezi mekân ve
halvet hücreleri hepsinde de birer kubbe ile örtülüdür. Eyvanlar, merkezi
mekâna sekizgenin ara akslarındaki dört kenara göre takriben bir misli daha
uzun birer kenarla bağlantılı dikdörtgen plâna sahiptir. Eski Hamam sıcaklık
eyvanları sivri beşik; diğerlerinin eyvanları aynalı birer tonoz kullanılarak
örtülmüş ve merkezi mekâna geniş birer sivri kemerle açılmıştır. Sekizgenin
kısa kenarlarını teşkil eden duvarların orta bölümüne ise köşe halvetlerinin
kapı açıklıkları yerleştirilmiştir. Paşa Hamamı, halvet kapılarının her iki yanına
birer niş hazırlanması sebebiyle diğerlerinden farklıdır.
Hamamı(1565): A. Kuran, Mimar Sinan..., s.395; Edirne Sokollu Mehmed Paşa
Hamamı (1569) erkekler kısmı: A. Kuran, Mimar Sinan..., s.397; Kilis Hasan Bey
Hamamı (16.yy. sonu): Dündar, a.g.e., s.453; Aydın Çifte Hamam (16.yy.) erkekler
kısmı: S. Erken, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I (İlâveli II. Baskı), Ankara
1983, s.691; Antalya Elmalı Bey Hamamı (16.yy. sonu-17.yy. başı): Erken, a.g.e.,
İlâveli II. Baskı, s.637; İstanbul Aksaray Kızlarağası Hamamı (1669-70): Aru, a.g.e.,
s.116, Ş.115; İzmir Yeşildirek Hamamı (17.yy.): H. Ürer, İzmir Hamamları, Ankara
2002, s.56, Ş.16; Kilis Tuğlu Hamamı(1785): Dündar, a.g.e., s.465; Yozgat
Çapanoğlu Çifte Hamamı(1793) erkekler kısmı: H. Acun, Yozgat İli Türk Devri
Yapıları, I, Ankara 2001, s.167, Plân 10 (baskıda); Yozgat Başçavuş Çifte
Hamamı(19.yy. ilk yarısı) erkekler kısmı: Acun, a.g.e., s.174, Plân 11; Trabzon
Meydan Hamamı(19.yy. sonu): Karpuz, a.g.e., s.67, Çizim 27; Akşehir Yukarı
Hamam(19.yy. sonu-20.yy. başı): Demiralp, a.g.e., s.99, Ş.71, Antalya Çifte
Hamam(tarihi belirsiz) erkekler kısmı: Erken, a.g.e., İlâveli II. Baskı, s.575, yayınlara
geçmiş haçvari dört eyvanlı, köşe hücreli sıcaklığa sahip hamamların başlıcalarıdır.
Ancak aynı tarzdaki eserlerin daha fazla sayıda olduğu bilinmektedir.
486
Eserlerin ortak bir özelliği de hamamların çoğunda görüldüğü gibi
soyunmalık, soğukluk ve ılıklık mekânlarına sahip bulunmalarıdır, ancak Tuz
Pazarı Hamamı’nda soğukluk bölümü mevcut değildir. Mekânlar, Eski
Hamam, Tuz Pazarı Hamamı ve Belediye Hamamı’nda aynı eksen boyunca
sıralanırken, Paşa Hamamı, “L” şeklinde bir düzenlemeye sahiptir ve
soyunmalıkla soğukluk L’nin kısa kolunu, ılıklık, sıcaklık, su deposu, külhan
uzun kolunu teşkil eder. Manisa Çukur Hamam(1366 civarı), Manisa Dere
Hamamı(14.yy. ikinci yarısı), Kilis Hoca Hamamı(16.yy. başı) ve daha geç
döneme ait Yozgat Başçavuş Çifte Hamamı(19.yy. ilk yarısı) erkekler kısmı,
mekânların tertiplenmesi bakımından Paşa Hamamı’na benzer eserlerden
sadece birkaçıdır.
Soyunmalık mekânları kare plânlı, kübik gövdeli yapılarıyla bina
kütlesine hakim görünüşlüdür. Eski Hamam soyunmalık mekânı, bir kısmı
sağlam kalabilmiş bölümlerden anlaşıldığı kadarıyla sekizgen plânla
yerleştirilmiş kare kesitli ahşap direklerle desteklenen ve ortasında aydınlık
feneri bulunan ahşap konstrüksiyonlu bir çatı ile örtülüydü. Ahşap çatılı
soyunmalığa sahip hamamların Anadolu’daki en eski örneği muhtemelen Ani
Menûçehr Hamamı (11.yy.) idi ve aynı tarz örtü sistemi, Konya Sahip Ata
Hamamı(1258), Tokat Pervane Hamamı(1275 civarı), Beyşehir Eşrefoğlu
Hamamı(1295 civarı) gibi pek çok eserde tatbik edilmiştir825. Paşa Hamamı ve
Tuz Pazarı Hamamı soyunmalık mekânları kârgîr birer kubbe ile örtülüdür.
Belediye Hamamı soyunmalığı ise halen ortası kubbe, etrafı düz tavanlı
betonarme örtüsü ile tamamen muhdestir.
825- Bilgi için bkz., Önge, a.g.e., s.20.
487
Soğukluklar, Eski Hamam ve Belediye Hamamı’nda dikdörtgen; Paşa
Hamamı’nda ise “L” plânla düzenlenmiş birer mekândır. Anadolu’da Selçuklu
döneminden itibaren görülen ve soyunmalıkla ılıklık mekânları arasında kalan,
bazen büyük bazen küçük ebatta tutulmuş, kubbe veya tonoz örtülü bölümler
aralık şeklinde adlandırılmıştır826. Bazıları hela ve usturalık gibi hacimleri de
içeren bu mekânlar, klasik devir Osmanlı hamamlarında da varlığını korumuş,
fakat 16.yüzyıldan itibaren giderek ortadan kalkmıştır827. Eski Hamam
soğukluğu, örtü sistemi itibariyle üç bölüme ayrılmış ve ortadakine kubbe,
yanlardakilere birer sivri beşik tonoz örtülmüştür. Paşa Hamamı soyunmalığı
da iki adet sivri kemerli açıklıkla birbirinden ayrılmış üç bölümlü bir düzen
yansıtmakla birlikte, L’nin kısa kolunu teşkil eden büyük hacim doğu-batı;
ortadaki bölüm kuzey-güney yönünde aynalı tonoz; batıdaki üçüncü bölüm ise
kubbe ile örtülmüştür. Belediye Hamamı soğukluğu, biri kubbe, diğeri yarım
aynalı tonoz örtü sistemine sahip iki bölümlüdür. Her üç eser, soğukluk kısa
kenarlarından birinin birer hela mekânıyla irtibatlanması bakımından da
benzerlikler sergilemektedir.
Ilıklık mekânları, soyunmalık ile sıcaklık arasında yer alan esas
bölümlerden biridir ve bazı hamamlarda kubbe-tonoz örtülü dikdörtgen828,
826- Geniş bilgi ve bu mekâna sahip eserlerden bazıları için bkz., Önge, a.g.e., s.22-24.
827- Önge, a.g.e., s.22.
828- Mardin Sitti Radviyye Hamamı (1176-1185 arası), Divriği Bekir Çavuş Hamamı
(1228), Kayseri Hunad Hatun Hamamı (1238 civarı) erkekler kısmı, Mardin Ulu Cami
Hamamı (14.yy. ilk yarısı), Edirne Tahta Kale Hamamı (1435) erkekler kısmı, İstanbul
Samatya Ağa Hamamı (1462-71) erkekler kısmı, Zeyrek Çinili Hamam (1540),
İstanbul Edirnekapı Mihrimah Sultan Hamamı (1565), Edirne Sokollu Mehmed Paşa
Hamamı (1569) erkekler kısmı, Aydın Çifte Hamam (16.yy.) erkekler kısmı, Antalya
Elmalı Bey Hamamı (16.yy. sonu-17.yy. başı), İstanbul Aksaray Kızlarağası Hamamı
(1669-70), İzmir Yeşildirek Hamamı (17.yy.), Yozgat Çapanoğlu Çifte Hamamı (1793)
488
bazılarında ise kubbe örtülü kare plânla829 karşımıza çıkar. Merzifon Eski
Hamam, Paşa Hamamı, Tuz Pazarı Hamamı ve Belediye Hamamı ılıklık
mekânları, sıcaklığa paralel dikdörtgen plânla uzanır, ancak, Eski Hamam’da
kuzey kenara bir halvet, Paşa Hamamı’nda ise güney kenara bir usturalık
mekânı yerleştirilmesi nedeniyle boyları daha kısadır. Örtü sistemi Eski
Hamam, Tuz Pazarı Hamamı ve Belediye Hamamı’nda üç, Paşa Hamamı’nda
iki bölümlüdür. Eski Hamam ve Belediye Hamamı ılıklık mekânları, soğukluk
mekânlarıyla aynı tarz örtüye sahiptir. Tuz Pazarı Hamamı’nda orta bölüm
kubbe, yanlar aynalı tonoz; Paşa Hamamı’nda kuzey bölüm kubbe, güney
bölüm aynalı tonoz örtülüdür.
Eski Hamam, ılıklığın kuzeyine yerleştirilmiş dairevî plânlı ve kubbe
örtülü halvet hücresi ile dikkat çeker. Hamamların çoğunda ılıklık mekânının
bir yanına hela-usturalık gibi bölümlerin teşkil edildiği830 görülmekle birlikte,
erkekler kısmı, Yozgat Başçavuş Çifte Hamamı (19.yy. ilk yarısı) erkekler kısmı,
dikdörtgen plânlı ılıklık mekânına sahip eserlerden bazılarıdır.
829- Ani Menûçehr Hamamı(11.yy.) ve Tigran Honentz Kilisesi yanındaki hamam (12.yy.
ikinci yarısı), Konya Sahip Ata Hamamı (1258), Beyşehir Eşrefoğlu Hamamı (1295
civarı), Bursa Orhan Gazi Hamamı (14.yy. ilk yarısı), Akşehir Meydan Hamamı
(1330), Karaman Süleyman Bey Hamamı(14.yy. ortaları), Manisa Çukur Hamam
(1366 civarı), Manisa Dere Hamamı (14.yy. ikinci yarısı), Ankara Eyne Bey Hamamı
(14.yy. sonları), Bursa Nalıncılar Hamamı (14.yy.) erkekler kısmı, kare plânlı, kubbe
örtülü ılıklık mekânına sahip başlıca eserlerdendir.
830- Kayseri Hunad Hatun Hamamı erkekler kısmı, Konya Sahip Ata Hamamı, Beyşehir
Eşrefoğlu Hamamı, Bursa Orhan Gazi Hamamı, Akşehir Meydan Hamamı, Karaman
Süleyman Bey Hamamı, Manisa Çukur Hamam, Manisa Dere Hamamı, Ankara Eyne
Bey Hamamı, Bursa Nalıncılar Hamamı erkekler kısmı, Edirne Tahta Kale Hamamı,
İstanbul Samatya Ağa Hamamı erkekler kısmı, Trabzon Tophane Hamamı, İstanbul
Zeyrek Çinili Hamam, İstanbul Edirnekapı Mihrimah Sultan Hamamı, Yozgat
Çapanoğlu Çifte Hamamı erkekler kısmı, ılıklık mekânının bir yanına hela-usturalık
gibi bölümlerin yerleştirildiği eserlerden yalnızca bir kaçıdır.
489
dairevî plânlı halvet uygulaması aynı dönem içerisinde şimdilik benzerine
rastlayamadığımız bir özelliktir.
Merzifon Çifte Hamam, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ile su deposu
mekânlarına sahip bir eserdir, ancak erkekler ve kadınlar kısmının soyunmalık
mekânları, erkekler kısmının batı kenarına bitişik yerleştirilen ve kadınlar kısmı
ılıklık mekânına dik uzanan bir soğukluk bölümü ile birbirinden ayrılmıştır. Türk
mimarîsinde çifte olarak inşa edilen hamamlarda, erkekler kısmının kadınlar
kısmına oranla genellikle daha büyük boyutlarda tasarlandığı ve kadınlara ait
giriş cephesinin geriye çekildiği görülmektedir. Merzifon Çifte Hamam’da,
erkekler kısmı soyunmalık, ılıklık ve sıcaklık mekânlarının daha büyük
boyutlarda yapılması aynı geleneğin devam ettirildiğini göstermekle birlikte,
erkekler kısmı halvet hücreleri daha küçük ölçülere sahiptir ve kadınlar kısmı
soyunmalık mekânı binanın genel simetrisini bozacak şekilde “L” şema ve
yamuk bir plânla yerleştirilmiştir.
490
Eser, “ortası kubbeli, enine sıcaklıklı ve çifte halvetli” hamamların831 bir
temsilcisi niteliğindedir. Erkekler ve kadınlar kısmının sıcaklıkları doğu-batı
yönünde dikdörtgen plânlıdır ve kuzey-güney duvarları arasında uzanan iki
831- Tokat Pervane Hamamı(1275 civarı) kadınlar kısmı: Önge, a.g.e., s.248; Bursa
Nalıncılar Hamamı(14.yy.) kadınlar kısmı: Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının
Menşe’i..., s.288, 436.R.; Bursa Şengül Hamamı(14.yy.): Ayverdi, İstanbul Mi’mârî
Çağının Menşe’i..., s.480, 827.R.; Edirne Gazi Mihail Bey Hamamı(1422) erkekler
kısmı: Erken, a.g.m., s.406-408, Plân 2; Bursa Muradiye Hamamı(1426): Ayverdi,
Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.321, 573.R.; Edirne Tahta Kale Hamamı(1435)
kadınlar kısmı: Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.472, 811.R.; Ankara
Karacabey Hamamı(1440) kadınlar kısmı: Öney, a.g.e., s.149-150, Plân 72; Tire
Yeniceköy Hamamı(14.yy. ikinci yarısı-15.yy. ilk yarısı): C. Çakmak, Tire Hamamları,
Ankara 2002, s.43, Çizim 7; Edirne Mezitbey Hamamı(15.yy. ilk yarısı): Erken, a.g.m.,
s.414-415, Plân 9; Manisa Alaca Hamamı(15.yy. ortaları) erkekler kısmı: Acun,
Manisa’da Türk Devri..., s.504, Plân 65; Afyon Gedik Ahmet Paşa Hamamı(15.yy.
ikinci yarısı) erkekler kısmı: Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri, III..., s.19,
33.R.; Tire Molla Arap Hamamı(15.yy. ikinci yarısı): C. Çakmak, a.g.e., s.58, Çizim 10;
Zile Taceddin İbrahim Paşa Hamamı(1496) erkekler kısmı: H. Çal, “Zile Hamamları”,
Türk Etnografya Dergisi, XVIII, Ankara 1988, s.103-124(s.116); Eyüb Çifte
Hamam(15.yy. sonları) erkekler kısmı: Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri,
III..., s.354, 564.R.; İznik Büyük Hamam(15.yy.): Eyice, a.g.m., s.119, R.4; Niksar
Çavuş Hamamı(15.yy.): H. Çal, Niksar’da Türk Eserleri, İstanbul 1989, s.75, 14.Plân;
İzmir Lüks Hamamı(15.yy.?): H. Ürer, İzmir Hamamları, Ankara 2002, s.49, Ş.14; Tire
Eski-Yeni Hamam(16.yy. ilk yarısı) kadınlar kısmı: C. Çakmak, a.g.e., s.67, Çizim 12;
Manisa Hüsrev Ağa Hamamı(1558): Acun, Manisa’da Türk Devri..., s.523, Plân 68;
Edirne Sokollu Mehmed Paşa Hamamı(1569) kadınlar kısmı: A. Kuran, Mimar
Sinan..., s.397; Aydın Çifte Hamam(16.yy.) kadınlar kısmı: Erken, a.g.e., İlâveli II.
Baskı, s.691; Bolu Sultan Hamamı (16.yy.?): Yüksel, Bolu Yıldırım Bayezid
Külliyesi..., s.70, Ş.8; Edirne Aptullah Hamamı(16.yy.?): Erken, a.g.m., s.414, Plân 8;
Manisa Dilşikar Hamamı(16.yy. ikinci yarısı) erkekler kısmı: Acun, Manisa’da Türk
Devri..., s.532, Plân 70; Tire Mehmet Ağa Hamamı(16-17.yy. arası) erkekler kısmı: C.
Çakmak, a.g.e., s.82, Çizim 15; Gümüşhacıköy Köprülü Mehmet Paşa
Hamamı(1658): F. Bayram, a.g.t., Ş.3; aynı yazar, “Amasya İli Gümüşhacıköy İlçesi
ve Gümüş Nahiyesinden Üç Hamam”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, S.I,
Ankara 2000, s.87-93(s.88, Ş.1); Yenişehir Çifte Hamam(17.yy.) kadınlar kısmı:
Klinghardt, a.g.e., s.53, Ş.61; İzmir Namazgâh Çifte Hamamı(17.yy.): Ürer, a.g.e.,
s.54, Ş.15, bu tarzdaki eserlerin başlıcalarıdır.
491
adet sivri kemerle üç bölüme ayrılarak örtü sisteminde ortadaki ana mekâna
bir kubbe, yanlardaki eyvanlara ise erkekler kısmında aynalı, kadınlar
kısmında yarım birer çapraz tonoz yerleştirilmiştir. Her iki kısım da ana
mekânın kuzeyine yan yana hazırlanmış, kubbe örtülü ikişer adet halvet
hücresi ile simetrik bir düzen sergilerken, erkekler kısmında, ana mekânın
güneydoğusuna bir halvet hücresi daha yerleştirilmesi iki kısmı birbirinden
ayıran en belirgin farklılıktır.
Anadolu’da sıkça karşılaştığımız bu tarz eserlerden Bursa Şengül
Hamamı(14.yy.), Edirne Tahta Kale Hamamı(1435) kadınlar kısmı, Edirne
Mezitbey Hamamı(15.yy. ilk yarısı), Manisa Alaca Hamamı(15.yy. ortaları)
erkekler kısmı, Afyon Gedik Ahmet Paşa Hamamı(15.yy. ikinci yarısı) erkekler
kısmı, Eyüb Çifte Hamam(15.yy. sonları) erkekler kısmı, Niksar Çavuş
Hamamı(15.yy.), sıcaklık mekânlarının düzenlenişi itibariyle Merzifon Çifte
Hamam erkekler kısmı; Tokat Pervane Hamamı kadınlar kısmı(1275 civarı),
Bursa Nalıncılar Hamamı(14.yy.) kadınlar kısmı, Edirne Gazi Mihail Bey
Hamamı erkekler kısmı(1422), Bursa Muradiye Hamamı(1426), Ankara
Karacabey Hamamı(1440) kadınlar kısmı, Tire Yeniceköy Hamamı(14.yy.
ikinci yarısı-15.yy. ilk yarısı), İznik Büyük Hamam(15.yy), Zile Taceddin
İbrahim Paşa Hamamı(1496) erkekler kısmı, Tire Molla Arap Hamamı(15.yy.
ikinci yarısı), İzmir Lüks Hamamı (15.yy.?), Tire Eski-Yeni Hamam (16. yüzyıl
ilk yarısı) kadınlar kısmı, Manisa Hüsrev Ağa Hamamı (1558), Manisa Dilşikar
Hamamı (16.yy. ikinci yarısı), Aydın Çifte Hamam (16.yy.) kadınlar kısmı, Bolu
Sultan Hamamı (16.yy.?), Tire Mehmet Ağa Hamamı (16-17.yy. arası)
erkekler kısmı, Gümüşhacıköy Köprülü Mehmet Paşa Hamamı(1658),
Yenişehir Çifte Hamam(17.yy.) kadınlar kısmı, İzmir Namazgâh Çifte
492
Hamamı(17.yy.) da Merzifon Çifte Hamam kadınlar kısmı ile aynı şemayı
yansıtmakla birlikte eyvanların örtü sistemi, ılıklık ve soyunmalık mekânlarının
biçimlenmesi gibi çeşitli unsurlar bakımından bazı farklılıkları da beraberinde
getirmektedir.
Merzifon Çifte Hamam, erkekler kısmı soyunmalık mekânının kare
plânı, ortasında aydınlık feneri bulunan ahşap çatılı örtüsü ve ahşap direkli
sekizgen destek sistemi itibariyle aynı yüzyılın başlarında inşa edilen Eski
Hamam ile ortak özelliklere sahiptir. Kadınlar kısmı soyunmalık mekânı ise bir
hayli tamir ve tadil görmekle birlikte yine ahşap çatılıdır ve ortasına
yerleştirilmiş bir aydınlık feneri mevcuttur.
Eserin ılıklık mekânları her iki kısımda da dikdörtgen plânla uzanmakla
birlikte, kadınlar kısmı, biri beşik tonoz, diğeri kubbe örtülü iki; erkekler kısmı,
batıdaki aynalı tonoz, ortadaki kubbe, doğudaki dilimli tonoz/yarım kubbe
örtülü olmak üzere üç bölümden müteşekkildir. Eser, ılıklıklarının plânı ve örtü
sistemi itibariyle Merzifon’daki diğer hamamlarla benzer özelliklere sahiptir,
ancak Çifte Hamam, erkekler kısmı ılıklığındaki dilimli tonoz/yarım kubbe örtü
sistemi ile farklılık teşkil eder.
Erkekler kısmına ait soğukluk mekânı, plân ve bir kenarının hela-
usturalık hacimlerine irtibatlanması bakımından Eski Hamam, Paşa Hamamı
ve Belediye Hamamı ile benzerlikler yansıtırken, boydan boya beşik tonoz
örtülü tek bölümden ibaret yapılarak, sıcaklığa dik konumla yerleştirilmesi
itibariyle diğerlerinden ayrılır.
Çifte Hamam erkekler kısmında, sıcaklık ana mekânının kuzey ve
güney duvar aksları ile halvet hücrelerinin güney duvarlarına yerleştirilmiş
büyük boyutlu, dikdörtgen girintili ve bileşik sivri kemerli birer niş
493
bulunmaktadır. Aynı nişler kadınlar kısmının sadece halvetlerinde tekrar
edilmiş, ancak burada aynalı kemer kullanılmıştır. Bu tarz nişlere erken
dönemden geç döneme kadar pek çok hamamda rastlanmaktadır. Nitekim
Bursa Nalıncılar Hamamı kadınlar kısmı, Bursa Şengül Hamamı, Bolu
Eskiçağa Yıldırım Hamamı (14.yy. sonları)832, Bursa Mahkeme Hamamı
(1421) erkekler kısmı833, Ankara Karacabey Hamamı kadınlar kısmı, İznik
Büyük Hamam, Gelibolu Saruca Paşa Hamamı (15.yy. ilk yarısı) erkekler
kısmı834, Afyon Gedik Ahmet Paşa Hamamı erkekler kısmı, Eyüb Çifte
Hamam erkekler kısmı, Tire Eski-Yeni Hamam kadınlar kısmı, Manisa Hüsrev
Ağa Hamamı, Bolu Sultan Hamamı (16.yy.?), Gümüşhacıköy Köprülü Mehmet
Paşa Hamamı, benzeri nişlere sahip eserlerden akla ilk gelenlerdir. Bunlar
arasında Şengül Hamamı, Yıldırım Hamamı erkekler kısmı, Mahkeme
Hamamı, Büyük Hamam erkekler kısmı, Gedik Ahmet Paşa Hamamı kadınlar
kısmı, Eski-Yeni Hamam kadınlar kısmı ve Köprülü Mehmet Paşa Hamamı,
ayrıca halvet hücrelerinde de niş bulunması bakımından Merzifon Çifte
Hamam ile paralellik göstermektedir. Özellikle Bursa Mahkeme Hamamı
sıcaklığında yer alan nişler835, kemerlerinin görünüşü itibariyle Çifte Hamam
erkekler kısmı nişlerine çok benzemektedir.
Konak Hamamı, hızla artan yeni yapılaşmanın arasında sıkışmış
vaziyetiyle kısmen sağlam kalabilmiş küçük bir eserdir. Anadolu’da
benzerlerine çok sık rastladığımız bu tarz yapılarda, soyunmalık, soğukluk ve
ılıklık gibi mekânlardan bazılarının yer almadığı, esas hacmi ise bir veya iki
832- Plân için bkz., Erat, a.g.t., Ş.50.
833- Plân için bkz., Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.124, 195.R.
834- Plân için bkz., Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.492, 853.R.
835- Resim için bkz., Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.128, 202.R.
494
bölümlü sıcaklık mekânlarının teşkil ettiği görülmektedir836. Nitekim yapı,
kuzey-güney yönünde dikdörtgen plân ve aynalı tonoz örtü sistemine sahip bir
ılıklık ile doğu yanına bitişik kare plânlı, geçişleri dilimli tromplarla sağlanmış
kubbe örtülü bir sıcaklık mekânından ibarettir. Sıcaklığın güneyinde yer alan
ve su deposu olduğunu düşündüğümüz hacim yıkılmış vaziyettedir.
Merzifon Hamamları, hamam kavramının fonksiyonuna uygun nitelikte
masif görünüşlü cephelere sahiptir ve soyunmalık cephelerine yerleştirilen
kapılarla daha yukarı seviyelerdeki pencereler hariç, başka açıklıkları mevcut
değildir. Aydınlatma sistemi, bütün hamamlarda görüldüğü gibi farklı
boyutlardaki daire, kare, beşgen, altıgen ve altı kollu yıldız biçimi ışık
delikleriyle teşkil edilmiştir.
Merzifon Hamamları, Konak Hamamı hariç, büyük boyutlu bina
kütleleriyle şehrin önemli mimarî eserleri arasında yer alırlar ve hem plân
şemaları hem de mimarî vasıfları itibariyle Türk hamamlarının karakteristik
özelliklerini yansıtan birer eser olarak belirirler.
Darülkurra (15.yy. ikinci yarısı), Merzifon’daki Türk devri mimarî
eserlerinin çeşitliliğine zenginlik katan; kuzeybatı-güneydoğu yönünde kareye
836- Alara Kalesi Kasır Hamamı(13.yy): Ş. Yetkin, “Alara Kalesindeki Hamamlı Kasır ve
13. Yüzyıl Anadolu Mimarisindeki Yeri”, Malazgirt Armağanı (2.Baskı), Ankara 1993,
s.119-126, Plân 1; Edirne Kum Kasrı Hamamı (15.yy.): Erken, a.g.m., s. 417, Plân 11;
Yozgat Çapanoğlu Ali veya Kâni Bey Hamamı (18.yy. son çeyreği): Acun, Yozgat İli
Türk Devri..., s.181, Plân 12; Yozgat Çapanoğlu Konak Hamamı (19.yy. ikinci yarısı):
Acun, Yozgat İli Türk Devri..., s.186, Plân 13; Manisa I ve II No.lu Ev Hamamı
(tarihleri belirsiz): Acun, Manisa’da Türk Devri..., s.537-538; Zeytinliova Kara Osman-
Oğlu Konağı Hamamı (19.yy. başları): Kuyulu, a.g.e., s.124, Plân 15; Yozgat Lök
Köyü Bey Hamamı (19.yy.): Acun, Yozgat İli Türk Devri..., II, s.353, Plân 23, aynı
uygulamayı yansıtan eserlerden sadece birkaçıdır.
495
yakın dikdörtgen plân ve prizmal bir kütle teşkiliyle inşa edilerek pandantif
geçişli bir kubbe ile örtülmüş ufak boyutlu bir eserdir.
Anadolu’da kare plânlı, kubbe örtülü eserlere her dönem ve her türlü
yapı grubunda rastlanmaktadır. Merzifon Darülkurrası, bu tarz yapıların basit
bir temsilcisi niteliğindedir.
Mimarların belirlenmesi bakımından ne yazık ki fazla bilgiye sahip
değiliz. Merzifon’daki Türk Devri Mimarî Eserleri arasında sadece Çelebi
Sultan Mehmed Medresesi’nin mimarı bilinmektedir. Eseri inşa eden Ebu
Bekir Mehmed bin Hamza el-Müşeymeş el-Dımışkî837, aynı zamanda Amasya
Bâyezid Paşa Camii inşaatında da çalışmıştır. Araştırmalarımızda diğer
eserlerin mimarlarına yönelik herhangi bir bilgiye ulaşılamamakla birlikte,
bölgedeki ustalar tarafından inşa edildiklerini düşünmekteyiz.
Malzeme-Teknik itibariyle Merzifon’daki Türk Devri Mimarî eserlerinin
önemli bir farklılık sergilemediği gözlenmektedir. Araştırmamız neticesi,
Merzifon’daki mimarî eserlerin inşa malzemesi düzgün kesme, kaba yonu ve
moloz taşlar yanı sıra tuğla, kerpiç, mermer, ahşap şeklinde belirirken, taşın
daha fazla tercih edildiği anlaşılmıştır.
837- Sönmez (a.g.e., s.404)’in “... Şam’lı bir aileden gelen bu sanatçının amcası Ali ibn
Müşeymeş el-Dımışkî’nin daha önce Aydınoğullarının hizmetinde çalıştığı ve
H.776/M.1374-1375 yılında İsa Bey Camisini yaptığı bilinmektedir. Aynı mimarın oğlu
Sinaneddin Ahmed de, Ankara’daki H.831-848/M.1427-1444 tarihli Karacabey
Külliyesini inşa etmiştir...” şeklinde verdiği bilgilerden mimarın sanatçı bir aileden
geldiği ve Anadolu’daki imar faaliyetlerinde önemli yer teşkil ettikleri anlaşılmaktadır.
496
Yapıların beden duvarlarında esas itibariyle taşa yer verilirken, bazı
eserlerde taşla birlikte alternatif sıralar halinde tuğla; kubbe, geçiş elemanları,
tonoz, kemer, pencere alınlıkları, minare gövdeleri ve saçaklarda ekseriyetle
tuğla; kitabe, revak sütunları, havuz/su hazneleri, kurna ve bazı kapı
açıklıklarında mermer; geç dönem camilerinde kerpiç-tuğla; camilerin büyük
bir kısmının örtü ve destekleyici sistemleri, minare gövdeleri, minberleri,
mahfilleri ile bazı hamamların soyunmalık mekânı örtü ve destekleyici
sistemlerinde ahşap malzeme kullanılmıştır.
Düzgün Kesme Taş; Taceddin İbrahim Paşa C., Paşa C. ve Odun
Pazarı C.’nin beden duvarları, saçakları, kubbe kasnaklarında; Dobak Minare
C. beden duvarları ile kubbe kasnağının bazı bölümlerinde; Paşa Hamamı
soyunmalık kütlesi beden duvarları ile diğer mekânlara ait basık kütlenin doğu,
güney cepheleri ve saçaklarında; Su Maksemi’nin güney cephesinde; Taş
Han’ın alt katı, portal-cumba kütleleri, pencere söveleri, saçakları, kubbe
kasnakları, ayakları ve avlu cephelerinin büyük bir bölümünde; Bedesten’in
saçakları, ayakları, iç mekândaki kemerleri, portallerin iç ve dış yüzeylerinde;
Çelebi Sultan Mehmed Medresesi beden duvarlarının köşe bağlantıları, giriş
ünitesi, avlu cephesi ve revak ayaklarında; Tuz Pazarı Hamamı’nın kuzey
cephesi, köşe bağlantıları ve saçaklarında; Taceddin İbrahim Paşa C.
şadırvan ayaklarında; Sofular C. ve Alaca Minare Mescidi’nin alt pencere
söveleri ile yapıların büyük bir kısmının kapı açıklıklarında kullanılmıştır.
Moloz taş; Alaca Minare Mescidi beden duvarları, kubbe kasnağı ve
minare kaidesinde; Çelebi Sultan Mehmed Medresesi, Eski Hamam, Çifte
Hamam, Konak Hamamı, Belediye Hamamı, Sofular Türbesi, Piri Baba
Türbesi ve Darülkurra’nın beden duvarlarında düzenli-düzensiz sıralar halinde
497
esas malzeme olarak kullanılmakla beraber; Taceddin İbrahim Paşa C.’nin alt
katını teşkil eden depo duvarlarında; Bozacı C.’nin güney ve batı
cephelerinde; Dobak Minare C. beden duvarlarının bazı kısımlarında; Eyüp
Çelebi C. su basmanında ve Sofular C. minare kaidesinde de uygulanmıştır.
Kaba yonu taş; esas itibariyle beden duvarları moloz taş örgülü
eserlerde köşe bağlantılarını sağlamak amacıyla kullanılmıştır. Ayrıca, Dobak
Minare C. ve Çelebi Sultan Mehmed Medresesi beden duvarlarının bazı
kısımları, Sofular Türbesi doğu cephesinin büyük bir kısmı, Paşa Hamamı
basık kütlesinin kuzey ve batı cepheleri, kaba yonu taş örgüye de sahiptir.
Eserlerin bazılarında cephe yüzeyleri çimento harcıyla sıvanıp
boyandığı için duvar örgüsü tespit edilememekle beraber, kârgîr malzeme ile
inşa edildikleri anlaşılmaktadır. Nitekim Sultan II. Murad C., Eyüp Çelebi C.,
Hacı Hasan C., İstanbulluoğlu Mescidi, Çorbacı C. ve Denizli C., bu tarz
duvarlara sahip birer eserdir.
Taş, Merzifon mimarî eserlerinin ana yapı malzemesi olmakla beraber
bazen tuğla ile birlikte dönüşümlü kullanılmıştır. Sofular C. beden duvarları ve
kubbe kasnağı; Bozacı C. doğu cephesi; Alaca Minare Mescidi son cemaat
yeri kuzey cephesinin bir kısmı; Dobak Minare C. beden duvarları ve kubbe
kasnağı; Paşa C.’nin hela, dükkân ve avlu duvarları; Taceddin İbrahim Paşa
Camii şadırvanının gövdesi; Taş Han üst katı; Bedesten beden duvarları;
Paşa Hamamı kubbe kasnakları; Su Maksemi doğu, batı, kuzey cepheleri;
Çelebi Sultan Mehmed Medresesi beden duvarları, kubbe kasnakları; Künbet
Hatun Türbesi; Piri Baba Türbesi revakı; Konak Hamamı beden duvarları; Tuz
Pazarı Hamamı doğu, batı ve güney cepheleri, taş ile tuğlanın düzenli sıralar
halindeki alternatif örgüsünü yansıtmaktadır. Bu örgü çoğunlukla üç sıra tuğla
498
bir sıra taş dizisinden elde edilmiştir. Ayrıca Eski Hamam soyunmalık kütlesi
ile Çifte Hamam beden duvarlarında taş malzeme yanı sıra tuğla hatıllara da
kısmen yer verilmiştir. Çelebi Sultan Mehmed Medresesi ve Konak
Hamamı’nın bazı bölümlerinde derz aralarına tuğlaların dikey yerleştirilmesiyle
taşların çerçevelendiği de görülmektedir.
Taş ve tuğlanın dönüşümlü kullanılması, geç Bizans yapılarının
etkisiyle Osmanlı mimarîsinde bir gelenek haline gelmiş ve 14. yüzyıldan 18.
yüzyıl sonlarına kadar muhtelif farklılıklarla devam etmiştir838. Anadolu’da
tarihi bilinen ilk Osmanlı camii kabul edilen İznik Hacı Özbek Camii(1333)’nde
başlayan bu tarz duvar örgüsü, öncelikle İznik ve Bursa yapılarında yoğunluk
kazanmış, daha sonra İstanbul, Edirne ve Manisa başta olmak üzere pek çok
yerleşme merkezinde de uygulanmıştır839.
Tuğla malzeme; salt olarak ekseriyetle kubbeler, geçiş elemanları,
tonozlar, kemerler, pencere alınlıkları, minare gövdeleri ve saçaklarda tercih
edilmiştir. Örtü ve geçiş sistemlerinin yanı sıra Taceddin İbrahim Paşa C. alt
kat kapı kemerleri, şadırvan saçakları; Sofular C. pencere alınlıkları,
kasnaktaki pencere kemerleri, minare gövdesi, saçakları; Sofular Türbesi
saçakları; Taş Han dükkân kemerleri, avlunun doğu ve batı yanlarındaki üst
838- A. Batur, “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”, Anadolu Sanatı
Araştırmaları, II, İstanbul 1970, s.135-216(s.186-187).
839- Taş ve tuğla malzemenin dönüşümlü kullanıldığı yapılar için bkz., Batur, a.g.m.;
Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i...; aynı yazar, Osmanlı Mi’mârîsinde
Çelebi…; aynı yazar, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri, III...; aynı yazar, Osmanlı
Mi’mârîsinde Fâtih Devri, IV...; Yüksel, Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid...; bu tarz
duvar örgüsünün sadece Bursa’daki uygulaması için ayrıca bkz., Y.Selçuk Şener,
“XIV. Yüzyıl Bursa Yapılarında Erken Osmanlı Duvar Örgüsü”, Türk Etnografya
Dergisi, S.XX, Ankara 1997, s.193-249; Manisa için bkz., Acun, Manisa’da Türk
Devri..., s.1 vd.
499
kat revak kemerleri-köşelikleri; Bedesten dükkân ve giriş ünitesi kemerleri,
kubbe kasnağı, kasnak saçakları; Odun Pazarı C. minare gövdesi; Alaca
Minare Mescidi pencere alınlıkları, üst pencere kemerleri, minare gövdesi,
saçakları, son cemaat yeri revak kemerleri ve hemen yukarısındaki
süslemeler; Dobak Minare C. son cemaat yeri revak kemerleri, alt seviye ve
kasnaktaki pencere kemerleri, saçakları; Çelebi Sultan Mehmed Medresesi
dershâne kütlelerinin üst seviyedeki pencere kemerleri, saçakları ve saat
kulesinin gövdesi; Piri Baba Türbesi revak ve pencere kemerleri ile saçakları;
Eski Hamam soyunmalık kapısı alınlığı; Tuz Pazarı Hamamı soyunmalık
kütlesi güney cephedeki pencere alınlıkları tuğla örgüye sahiptir.
Taş ve tuğla kullanılan eserlerin çoğunda duvar örgüsünün kalın
tabakalar halindeki harçlarla derzlendiği görülmektedir. Merzifon’daki mimarî
eserler arasında Kara Mustafa Paşa Külliyesi’ne ait yapıları ise ince derzli
muntazam duvar işçilikleri ve kullanılan sarı renkli düzgün kesme taş
nedeniyle ilk bakışta ayırt etmek mümkündür.
Kerpiç; mevcut durum itibariyle sadece Buğdaylı C. beden duvarlarında
görülmekle birlikte, kârgîr malzemeyle yenilenen Hacı Hasan C., Yahya Baş
C., Erikçi C. ile betonarme olarak yenilenen Hanife Hatun C., Şişli C., Ahi
Kerim Sultan Türbesi ve tuğla kullanılarak yenilenen Dedeoğlu Camii’nin asıl
halinde kerpiç malzeme ile inşa edildikleri belirlenebilmektedir.
Kerpiç ve tuğlanın, ahşap çatkılar arasında hımış tekniğinde
kullanıldığını da görüyoruz. Çay C., Aşağı Hacı Hasan C., Hacı Murteza C.
beden duvarları ile Çifte Hamam kadınlar kısmı soyunmalık kütlesinde aynı
teknik uygulanmış; Fenerli C. de esasen hımış duvarlara sahipken 1973
yılında moloz taşlarla yenilenmiştir.
500
Halen betonarme birer kütleye sahip Şerbetçi C. ve Piri Baba C.nin ilk
yapıları ise belirlenememektedir.
Mermer malzemeye yapıların kitabeleri başta olmak üzere, şadırvan ve
hamamlara ait havuz/su hazneleri ile kurna ve zemin kaplamalarında, Sofular
C., Bozacı C., Odun Pazarı C., Dobak Minare C. son cemaat yeri revak
sütunlarında, Alaca Minare Mescidi son cemaat yeri revakı orta ayağında,
Sultan II. Murad C. harim kuzey kapı açıklığında, Sofular C. harim kapı
açıklığında ve Çelebi Sultan Mehmed Medresesi portalinde rastlamaktayız.
Eserlerin bazılarında farklı renkteki taşların veya taş-mermerlerin devri
sıra yerleştirilmesiyle elde edilmiş iki renkli taş işçiliği uygulandığını da
görüyoruz. Taceddin İbrahim Paşa C. kuzey cephe üst pencere kemerlerinde,
Taş Han’ın cumbası ile avluya cepheli alt kat odalarından doğu ve batı
yandakilerin kapı kemerlerinde, Bedesten portal kemerlerinin dış yüzlerinde
sarı-kırmızı, Sofular C. revak kemerlerinde beyaz-kırmızı kesme taş; Çelebi
Sultan Mehmed Medresesi dershâne kütlelerinin ana cephe alt pencere
alınlıklarında beyaz-kahverengi kesme taş, giriş eyvanı kemer açıklığında
beyaz mermer-kahverengi kesme taş, köşeliğinde beyaz mermer-kırmızı
kesme taş, eyvanın niş kemerlerinde beyaz-kırmızı mermer, portal kemer
açıklığının dış yüzünde beyaz mermer-kahverengi kesme taş, avlu cephesini
teşkil eden revak kemerlerinde beyaz-kahverengi kesme taş; Sultan II. Murad
C. harim kuzey kapı açıklığında beyaz mermer-kahverengi düzgün kesme
taşlarla teşkil edilen alternatif örgü bu tarz işçiliği yansıtmaktadır. Çelebi
Sultan Mehmed Medresesi’nde gördüğümüz taş işçiliğinin bir benzerine
Amasya Bâyezid Paşa Camii’nin son cemaat yeri revakı, giriş eyvanı ve alt
501
seviye pencere açıklıklarında da rastlıyoruz. Bu benzerliğin sebebini ise iki
eserde de aynı mimarın çalışması şeklinde açıklamak mümkündür.
Ahşap; mahfil ve minberlerin yanı sıra Sultan II. Murad C., Eyüp Çelebi
C., Çay C., Hacı Hasan C., Buğdaylı C., Aşağı Hacı Hasan C., Akkaş C., Hacı
Murteza C., Denizli C., örtü ve destekleyici sistemleri ile minare gövdelerinde,
Hanife Hatun C., İstanbulluoğlu Mescidi, Şişli C., örtü ve destekleyici
sistemlerinde, Çorbacı C., Yahya Baş C., Erikçi C., Piri Baba C., Fenerli C.,
örtü sisteminde, Bozacı C., Dobak Minare C. minare gövdelerinde, Paşa C.
son cemaat yeri ve şadırvan direkleri ile Eski Hamam, Çifte Hamam
soyunmalık mekânları örtü, destekleyici sistemlerinde görülmektedir.
Süsleme bakımından Merzifon’daki Türk Devri Mimarî eserlerinin fazla
zengin olmadığı anlaşılmakla birlikte, dönemleri itibariyle önemli sayılabilecek
nitelikte muhtelif bezeme programlarına sahip bulunduğu; bazı yapılara ait
özgün süslemelerin ise günümüze ulaşamadığı belirlenebilmektedir.
Ekseriyetle camilerde yoğunlaştığı anlaşılan süslemeler başlıca; taş,
mermer, tuğla, alçı, ahşap, kalemişi, çini ve maden şeklinde gruplandırılabilir.
Taş ve tuğladan yapılmış süslemeler cephe ve portal düzenlemelerinde;
mermer, kitabe ve hamam kurnalarında; alçı, mihraplarda; ahşap, kapı
kanatları, minber ve tavanlarda; maden, kapı kanatlarına ait halka aynaları,
rozet ve levhalarla pencere, havuz şebekelerinde; kalemişi, kubbe, geçiş
elemanları, tavan, duvar yüzeyleri, kapı ve pencere alınlıklarında; çini ise
cephe yüzeyinde kullanılmıştır.
Taş süsleme, Anadolu’da özellikle Selçuklu döneminde yoğun bir
kullanım alanına sahiptir ve hemen her yapı türünde bilhassa geometrik
502
motiflerin zengin kompozisyonlarıyla karşılaşılır840. Ancak, Beylikler ve Erken
Osmanlı dönemiyle841 beraber başlayan sadeleşme akımı, süsleme
programını da etkilemiş ve önemli derecede bir azalma meydana gelmiştir,
fakat bununla birlikte bir yandan Selçuklu taş tezyinatı geleneği devam
ettirilirken diğer yandan bitkisel bezeme ağırlık kazanmıştır. Bu çerçeveye
göre değerlendirildiğinde Merzifon mimarî eserlerinin taş süsleme itibariyle
oldukça sade yapıldıkları söylenebilir. Dikkat çeken en önemli bezemeler ise
Çelebi Sultan Mehmed Medresesi ile Kara Mustafa Paşa Külliyesi’ne ait bazı
yapılarda görülür. Çelebi Sultan Mehmed Medresesi giriş eyvanı cephesinin
yukarı kısmı enli bir bordür şeklinde palmet-lotus kabartmasıyla süslenmiştir.
Benzerlerine Bursa Yıldırım Medresesi dershâne eyvan kemeri yastıkları842 ile
farklı yapı türünden İznik Yeşil C. taçkapısı köşe sütuncelerini çevreleyen
şeritler843, Balat İlyas Bey C.(1404) batı cephe güney üst pencere alınlığı844 ve
Edirne Şah Melek C. doğu portalinin kemer alnında845 rastladığımız bu tarz taş
süslemeler, 15. yüzyıl ilk çeyreğinden sonraki döneme ait medreselerde
hemen hemen hiç uygulanmamıştır846. Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’nde
840- Selçuklu dönemi taş süslemeleri hakkında bkz., S. Ögel, Anadolu Selçukluları’nın
Taş Tezyinatı (2.Baskı), Ankara 1987.
841- Beylikler ve Erken Osmanlı dönemi süslemeleri için bkz., Demiriz, a.g.e; M. Görür,
Beylikler Dönemi Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453) (H.Ü. Sosyal Bilimler
Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1999;
Y.Özbek, “Erken Dönem Osmanlı Taş Süslemeleri”, Osmanlı, C.11, Ankara 1999,
s.335-355; aynı yazar, Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme, Ankara 2002. 842- Resim için bkz., Demiriz, a.g.e., R.421; çizim için bkz., Demiralp, Erken Dönem
Osmanlı..., Ş.25.
843- Çizim için bkz., Ş. Çakmak, a.g.e., s.75, Ş.42.
844- Resim için bkz., A. Durukan, Balat, İlyas Bey Camii, Ankara 1988, Lev.27.
845- Resim ve çizim için bkz., Bayrakal, a.g.e., R.5, Ş.3.
846- Bilgi için bkz., Demiralp, Erken Dönem Osmanlı..., s.234.
503
görülen diğer taş süsleme ise avlu batı kenarındaki revak gözlerinden iki
uçtakinin kemer alınlarına hafifçe kazınmak suretiyle işlenmiş, meander biçimi
“∏” dizisinden ibaret geometrik şekillerdir.
Merzifon Taş Han’da doğu cephe kuzey kenarına yakın konumla ve
avlu kuzey cephesi yanlarındaki kemer köşeliklerine simetrik düzenle
yerleştirilmiş birer kuş evi, plastik etki uyandıran farklı bir taş süsleme
unsurudur. Benzerleri hanlar yanı sıra çeşitli yapı türlerinde de sıkça
kullanılmıştır847. Taş süslemenin başka bir grubunu, Paşa C. alt seviyesindeki
bazı pencere kilit taşları ile bedesten portallerinde yer alan altı kollu yıldız
çiçeği motifleriyle işlenmiş rozetler teşkil eder. Aynı rozetlere Paşa C. avlu
kapı açıklıklarına ait kilit taşlarında da yer verilmekle beraber, doğu kapısında
Mühr-ü Süleyman kabartması görülür. Kilit taşlarındaki rozetler kabara;
bedestenin portal panosu köşeliklerindekiler ise sathî oyma biçiminde
yapılmıştır, ancak bunlardan farklı olarak, batı portalinde kilit taşı ile kemer
köşeliklerine kabara biçimi kırmızı taşlar kakılarak yerleştirilmiş birer rozet
daha vardır. Ayrıca bedesten portallerinde segment kemer açıklığının hemen
arka yüzüne, kısmen taşıntılı konsol biçimindeki “C” kavisli üzengiye oturtulan
lento üzerine sathî derinlikte dekoratif bir kaş kemer yapılmış ve sağır
yüzeyine de dıştakilerle aynı görünüşe sahip birer altı kollu yıldız motifi
847- Kuş evleri hakkında bilgi ve kullanıldığı yerler için bkz., E. B. Şapolyo, “Kuş
Köşkleri”, Önasya, C.4, S.38 (basım yeri yok), 1968, s.12-13; Y. Önge, “Mimar Gözü
ile Kuş Evleri”, Kültür ve Sanat, S.5, İstanbul 1977, s.86-91; H. Ö. Barışta, “Kuş
Evleri”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.5, İstanbul 1994, s.133-134; aynı
yazar, “Anadolu’dan Bazı Kuş Evleri”, Aslanapa Armağanı, İstanbul 1996, s.29-36;
aynı yazar, “Osmanlı İmparatorluk Döneminden Kuşevleri”, Osmanlı, C.10, Ankara
1999, s.476-479, aynı yazar, Osmanlı İmparatorluğu Dönemi İstanbul’undan
Kuşevleri, Ankara 2000.
504
işlenmiştir. Benzeri rozetler, Paşa Hamamı inşa kitabesi ve kapı açıklığı
yukarısındaki panoya mermer malzemeyle teşkil edilmiştir. Kara Mustafa Paşa
Külliyesi’ne ait eserlerde görülen rozetler, adeta Paşa’nın imzası niteliğinde
sembolik bir anlam ifade edebileceğini düşündürmektedir. Paşa C. harim
kuzey duvarındaki mihrabiye alınlıklarına muntazam bir işçilikle oyularak
kabartılmış geometrik ve bitkisel süslemeler de az sayıdaki taş
süslemelerdendir. Kıvrım dal, çiçek, altı kollu yıldız, rumî ve palmetlerin
meydana getirdiği kompozisyon; burma, prizmatik üçgen ve “z” biçimi
geometrik şekillerden ibaret ince birer şeritle sınırlandırılmıştır.
Mermer süslemenin ilk grubunu kitabeler teşkil eder. Taceddin İbrahim
Paşa C. şadırvanının bani kitabesinde hem kazınarak, hem de oyularak; usta
kitabesinde sadece oyularak kabartılmış palmet, rumî ve kıvrımdallara yer
verilmiştir. Yazı bordürleri, bani kitabesinde “C-S” kavisli bir kartuşla; usta
kitabesinde ise yuvarlak satıhlı ince bir profilasyon halindeki dekoratif kaş
kemerle kuşatılmıştır. Alaca Minare Mescidi kitabe levhasında yazı
bordürlerinden itibaren iki yandaki yüzeylere simetrik bir kompozisyonla stilize
bitkisel süslemeler ve üst köşelere yakın birer Mühr-ü Süleyman ile bunların
göbeğindeki altıgenlere altı kollu birer yıldız motifi işlenmiştir. Bitkisel
süslemeler yatay eksene göre de simetrik düzenlenen, kazınmış yüzeyler
halindeki bir tam ve iki yarım palmetten ibaret çerçeve içerisinde kabarık
bırakılmış tam ve yarım palmet yapraklarının kompozisyonudur. Paşa C.
güney yanındaki dükkânların doğu kenarına Yusuf Ağa tarafından 1747
yılında inşa ettirilen çeşmenin kitabe levhasında, yazı bordürünün üst yanına
çarkıfelekli bir kabara; alt yanına ise simetrik düzenle bir çift lâle kabartması
işlenmiştir. Kitabelerdeki bu motiflerin her yapı türünde farklı malzemelerle ve
505
çeşitli üsluplarda kullanıldığını görüyoruz. Özellikle Yusuf Ağa Çeşmesi’ndeki
lâle kabartmaları, ince-uzun gövdeleriyle 18. yüzyıl karakterine uygun tipik
birer motiftir. Sofular Çeşmesi musluk tablası tepeliğinde yine oyularak
kabartılmış bir çift palmet mevcuttur. Mermer süslemenin Merzifon’daki güzel
bir uygulaması Tuz Pazarı Hamamı soyunmalık mekânının havuz çeşmesinde
karşımıza çıkar. Çeşme cephesinin alt kısmı, çevresi atnalı kemerle kuşatılan,
kavsarası yedi yapraklı kısmî bir çiçek motifi görüntüsü verecek şekilde ince
profillerle işlenmiş basık kemerli yüzeysel bir nişten ibarettir. Taç bölümü,
seyrek aralıklarla yan yana kabartılmış altı adet mukarnas ve bunun hemen
yukarısına işlenmiş iki baştaki yarım, diğerleri tam yapraklardan oluşan bir dizi
palmet kabartması ile plastik bir etki sergiler. Aynı kompozisyonun, 17.
yüzyıldan itibaren çoğunluğu İstanbul’da bulunmak üzere diğer merkezlerdeki
pek çok çeşmede de uygulandığı görülmektedir848. Mermer süslemenin diğer
bir bölümünü de hamam kurnaları teşkil eder. Ağız kenarlarının ön tarafına, iki
yana doğru simetrik bir çift kabartma konsol kütlesi halinde yapılan
süslemeler, ekseriyetle baş aşağı miğfer, kum saati, palmet ve uçları palmet
görünüşlü çiçeklerden müteşekkildir ve hemen hemen bütün hamam
kurnalarında benzerlerine rastlamak mümkündür. Belediye Hamamı, aynı
848- Benzeri süslemelere sahip çeşmeleri de kapsayan başlıca yayınlar için bkz., İ.H.
Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, C.I-II, İstanbul 1943, 1945; A. Egemen, İstanbul’un
Çeşme ve Sebilleri, İstanbul 1993; H. Aynur-H.T. Karateke, III. Ahmed Devri İstanbul
Çeşmeleri, İstanbul 1995; E. Özdeniz, İstanbul’daki Kaptan-ı Deryâ Çeşmeleri ve
Sebilleri, İstanbul 1995; H.Ö. Barışta, İstanbul Çeşmeleri, Bereketzade Çeşmesi,
İstanbul 1989; aynı yazar, İstanbul Çeşmeleri, Beyoğlu Cihetindeki Meyva Tabağı
Motifleriyle Bezenmiş Tek Cepheli Anıt Çeşmeler, Kaptan Hacı Hüseyin Paşa
Çeşmesi, Topçubaşı İsmail Ağa Çeşmesi, Kemankeş Çeşmesi, Ankara 1991; N. K.
Pilehvarian, Osmanlı Başkenti İstanbul’da Çeşmeler, İstanbul 2000.
506
motiflerin tekrar edildiği kurnalar yanı sıra ön yüzünde akantüs ve ibrik
kabartmaları bulunan kurnalara da sahiptir. İbrik vb. nesne tasvirleri, daha
ziyade çeşmelerde tercih edilen bir süsleme grubudur.
Tuğla süslemeye yalnızca Alaca Minare Mescidi ile Eski Hamam’da
rastlanmıştır. Alaca Minare Mescidi son cemaat yeri kuzey cephe alınlığındaki
süsleme, yatay ve çapraz doğrultulu tuğla dizilerinden meydana gelen
bordürlerle bunların oluşturduğu çerçevelerle kuşatılmış üçgen ve altıgen
görünüşteki sıvanmış yüzeylerden müteşekkildir. Benzeri süslemelerin değişik
kompozisyonlarına Bursa ve Manisa başta olmak üzere diğer yerleşme
merkezlerindeki pek çok eserde de rastlanır849. Ancak dikkati çeken husus bu
tarz süslemelerin ekseriyetle Erken Osmanlı dönemi eserlerinde
yoğunlaştığıdır. Alaca Minare Mescidi tuğla süslemeleri de aynı geleneğin
taşraya yansıması şeklinde önem kazanır. Eski Hamam sıcaklık merkezi
mekânının kubbe geçişlerindeki geç dönem ilavesi olduğunu düşündüğümüz
tuğladan kesilmiş hilâl, yıldız, rozet ve palmet kabartması, hamamlarda sık
görülen bir süsleme değildir. Ayrıca bazı eserlerde tuğla ile taşın alternatif
dizisiyle teşkil edilen duvar örgüleri de masif cephe görüntülerini kısmen
gideren estetik bir uygulamadır.
Alçı süslemenin mihraplarda tercih edildiği görülmektedir. Alçı mihrabın
Anadolu Selçuklu döneminde kullanıldığı eser sayısı oldukça azdır850, ancak
849- Bursa ve Manisa eserleri için bkz., Ayverdi, a.g.e., I-IV. Ciltler; Demiriz, Osmanlı
Mimarisi’nde...; Beşbaş-Denizli, a.g.e.; Acun, Manisa’da Türk Devri...
850- Ö. Bakırer (Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, Ankara 1976,
s.33), Selçuklu dönemine ait sadece iki eserde alçı malzemenin tek başına
kullanıldığını ileri sürer; B. Eskici (Ankara Mihrabları, Ankara 2001, s.225, dipnot 491)
ise V.G.M.nin gerçekleştirdiği kazı çalışmalarında ele geçen Konya Hoca Hasan ve
507
Beylikler ve Erken Osmanlı dönemiyle beraber yaygınlaştığı bilinmektedir851.
Bu tarz uygulamanın Merzifon’daki ilk ve en önemli örneğini Sultan II. Murad
C. mihrabı teşkil eder. Mihrabın harim tarafındaki iki köşesine, iki sıra
mukarnaslı başlığa sahip birer sütunce yerleştirilmiş ve kavsarası yedi sıra
mukarnasla hareketlendirilmiştir. Üst ve yan kenarlar iki bordürle kuşatılarak
bütün yüzey, kalıplama tekniğiyle yapılmış yazı, bitkisel ve geometrik
motiflerle süslenmiştir. Bitkisel süslemenin esasını palmet, rumîler; geometrik
süslemeyi kırık hatlarla teşkil edilmiş oniki kollu yıldızlar, bunları çerçeveleyen
zencerek ile merkezlerine yerleştirilmiş çarkıfelekli birer kabara, zikzak ve
meanderler meydana getirir. Bordürler ise birer yazı levhası şeklinde
değerlendirilmiştir. Kompozisyonun ana unsurunu oluşturan oniki kollu
yıldızlar, Beylikler ve Erken Osmanlı dönemine ait pek çok mihrapta
kullanılmıştır. Ankara Abdülkadir İsfehani Mescidi (15.yy), Hacı Doğan Mescidi
(15.yy. ilk yarısı), Rüstem Nail Mescidi (15.yy. ilk yarısı), Hacı Seyid Mescidi
(15.yy. ilk yarısı), Ayaş Ulu C., Ayaş Başayaş Köyü C. (15.yy. ilk yarısı),
Kalecik Saray C. (15.yy), Edirne Gazi Mihal C. (1422), Şah Melek C.852,
benzeri süslemeye sahip belli başlı eserlerdir. Mihrabı kuşatan bordürlerle
kavsaranın ilk mukarnas dizisindeki rumî ve palmetten müteşekkil bitkisel
Zemburi Mescidi mihraplarına ait alçı parçalarına istinaden, bilinen örneklerin sadece
iki eserle sınırlı kalmadığını ifade eder.
851- Eskici, a.g.e., s.224; Karaçağ, a.g.t., s.293.
852- Bilgi ve Ankara mihrapları için bkz., Eskici, a.g.e., s.283-284, Katalog no: 13, 22-24,
26-28; Edirne Gazi Mihal C. mihrabı için, Karaçağ, a.g.t., R.255-258; Şah Melek C.
mihrabı için, aynı eser, R.440-447.
508
bezemenin bir benzeri Osmancık Koca Mehmet Paşa C. (1430-31)853
mihrabında görülür.
Merzifon Taceddin İbrahim Paşa C. mihrabı, Sultan II. Murad C.
mihrabı ile bazı paralellikler sergiler. Kalın boya tabakası nedeniyle tam
seçilememekle birlikte, geometrik şekillerin kırık hatlarla yapılmış
çokgenlerden meydana geldiği ve merkezlerine muhtelif çiçeklerin kabartıldığı
belirlenebilmektedir. Ancak kompozisyon, mihrap yüzeyinin tamamına
yayılmayıp, sadece mihraba çerçeve teşkil eden bordürlerle sınırlıdır.
Sütunceler, kum saati biçimi başlıklara sahiptir ve yüzeylerinde süsleme
unsuru yoktur. Ayrıca mihrap çerçevesinin palmet, rumî ve kıvrım dallardan
ibaret tepelikle taçlandırılması başka bir farklılıktır. Niş gövdesine geç
dönemde yağlı boya ile yapılmış perde ve lamba tasvirleri ise Türk Sanatına
batı tesiriyle girmiş unsurlardır ve benzerlerine mihraplarla beraber kalemişi
süslemeye sahip pek çok eserde rastlamak mümkündür. Aşağı Hacı Hasan C.
mihrabı, benzeri kompozisyonun 19. yüzyıl anlayışını ortaya koyar. Geometrik
şekiller, sekiz kollu yıldızlardan elde edilmiş ve merkezlerine sekiz yapraklı,
her bir kol içerisine de altı yapraklı birer çiçek kabartması yerleştirilmiştir.
Kavsara, mukarnas sıralarıyla değil nervürlerle hareketlendirilerek
köşeliklerine iri birer gülçe işlenmiştir. Tepelik, “C-S” kavisli kıvrım dallar ve iri
yapraklardan ibaret barok karakterli süslemeleriyle yüzyılın üslup özelliklerini
yansıtır. Çay C. mihrabı, yine aynı malzeme ve teknik kullanılarak yapılmakla
birlikte, yukarı doğru uzayıp giden “S” kıvrımları arasına simetrik bir çift
halinde işlenmiş lâle motiflerinden ibaret süsleme bordürleriyle farklılık
853- Resim için bkz., Karaçağ, a.g.t., R.448-452.
509
gösterir. Odun Pazarı C., Hacı Hasan C., Akkaş C., İstanbulluoğlu Mescidi,
Çorbacı C., Yahya Baş C., Denizli C., Şerbetçi C., Erikçi C. mihrapları,
Anadolu’daki küçük boyutlu cami ve mescitlerin çoğunda gördüğümüz geç
dönem özelliği sergileyen mihrapların alelade birer temsilcisi durumundadır.
Ahşap süslemenin ilk grubunu cami tavanları teşkil eder. Eyüp Çelebi
C., Hacı Hasan C. ve Hanife Hatun C. örtü sisteminde, düz tavana büyükçe bir
göbek gibi yerleştirilmiş kademeli sekizgen bölümler, başlı başına estetik bir
değer katmaktadır. Anılan ilk iki eserde sekizgen kademenin girintili
yüzeylerine belli mesafelerle sıralanmış konsol dizileri tavan göbeğine bir
hareketlilik kazandırmıştır. Hacı Hasan C., göbek merkezine oturtulmuş sekiz
dilimli, ufak boyutlu sembolik kubbesi ile istisnai bir eserdir. Sekizgen kademeli
göbek yüzeyine, içerisinde altı kollu birer yıldız bulunan altıgenlerden ibaret
çıtakarî süslemeler yapılmış ve farklı renklerde boyanmıştır. Göbek etrafındaki
tavan kaplaması da yine kare, altıgen, çapraz v.b. geometrik şekillerden
müteşekkil çıtakarî süslemelerle donatılmıştır. Aynı tarz işçilik, Hanife Hatun
C. tavanının kare biçimindeki kademeli yüzeyine baklava dilimi ve karelerle
oluşturularak merkezine çarkıfelekli bir göbek kabartılmış; kompozisyonu teşkil
eden her bir bölüm de, farklı renklerle boyanmıştır. Eyüp Çelebi C., Çay C.,
Denizli C., Fenerli C. ile Kara Mustafa Paşa C. dershâne ve muvakkithâne
mekânları, benzeri tarzda yapılmış çıtakarî tavan süslemelerine sahiptir.
Ahşap süslemeye rastladığımız ikinci grup kapı kanatlarıdır ve bunlar arasında
sanat tarihimiz bakımından en dikkat çekici vasıflara sahip olanlar Çelebi
Sultan Mehmed Medresesi ile Sultan II. Murad C. kapı kanatlarıdır. Çelebi
Sultan Mehmed Medresesi’nin çakma tekniği ile yapılmış kapı kanatları,
kemerli ve üç panolu bir şemaya sahiptir. Ortadaki panolarda, oniki kollu
510
yıldızlardan müteşekkil geometrik kompozisyon hakimdir ve bunlarla beraber
bütün yüzey bitkisel bezemelerle doldurulmuştur. En yakın benzerleri yine
kendisiyle çağdaş Amasya Bâyezid Paşa C. (1419) ile Osmancık Koca
Mehmed Paşa C.(1430-31) kapı kanatlarıdır ve her üç eserin de, küçük
farklılıklara rağmen, gerek şema, gerekse süsleme programı ve
kompozisyonlarıyla birbirlerini tekrar etmeleri, bir modelin belli bölgede nasıl
benimsendiğini göstermesi bakımından dikkat çekicidir854. Merzifon Sultan II.
Murad C. kapı kanatları da çakma tekniği kullanılarak yapılmıştır, ancak
süsleme programı itibariyle medrese kapı kanatlarından farklılık gösterir.
Kanatların üst kısımları yine basık kemer görünüşlü bir yazı bordürü şeklinde
değerlendirilmekle beraber, alt seviyesine kanatlara hakim konumla boyuna
dikdörtgen birer pano tertiplenmiş, yüzeyine de merkezi bir madalyon ile buna
alttan ve üstten bağlanan damla biçimi küçük birer madalyon işlenerek;
madalyonun içi palmet-rumî; etrafındaki yüzey ise rumî-kıvrım dallarla
süslenmiştir. Kanatlar, geometrik şemalara yer verilmeyişi ve geniş satıhlara
yayılan bitkisel bezemenin bilhassa hem madalyon hem de etrafındaki yüzeyi
kapsamasıyla 15. yüzyılın ilk çeyreğine uygun karakteristikler
sergilemektedir855. Karaman Figürlü ve Ankara Aslanlı kapı kanatları (13.yy.),
Sinop Aslan C. (1351), Kastamonu İbni Neccar C. (1357), Kasabaköy
Mahmud Bey C. (1367), Ankara Hacı Bayram Türbesi (14. yüzyıl ilk yarısı),
kapı kanatları ile Ermenek Sipas C. (14. yüzyıl ilk yarısı), Birgi Ulu C. (1312),
Bursa Yeşil C.(1424) pencere kanatları, benzeri düzenlemelere sahip birer
854- Bozer, a.g.t., s.219; aynı yazar, “Kemerli Şemaya Sahip...”, s.411-412; aynı yazar,
“Amasya ve Çevresinde...”, s.292-293.
855- Bilgi için bkz., Bozer, a.g.t., s.228.
511
eserdir856, fakat pano sayısı ve süslemeyi teşkil eden motifler itibariyle bazı
farklılıkları da mevcuttur. Öte yandan, Merzifon Alaca Minare Mescidi, Paşa
C., Piri Baba Türbesi’nin geometrik; Odun Pazarı C., Aşağı Hacı Hasan C.’nin
bitkisel tezyinatlı kapı kanatları; Çay C.’nin geometrik ve bitkisel süslemeli avlu
kapısı yanı sıra, üçüncü grubu teşkil etmek üzere Çay C. ve Hacı Hasan C.
minberleri, sanat tarihi bakımından dikkat çekici niteliklere sahip diğer ahşap
eserlerdendir; ancak, Hacı Hasan C.’nin halen mevcut minberi ile ilgili farklı bir
yapıdan getirildiğine dair iddialar eğer doğruysa, nereden getirildiği ve dönemi
şimdilik çözemediğimiz bir problem olarak kalmaktadır.
Kalemişi süslemeler, Merzifon mimarî eserlerinde görülen bezeme
programının önemli bir bölümünü teşkil eder. Ahşap ve sıva üzerine iki çeşitte
uygulanan süslemelerin ilk grubu ahşap üzerine yapılmış kalemişleridir. Eyüp
Çelebi C., Çay C. ve Hacı Hasan C., dönemlerinin karakteristik özelliklerini
sergileyen tavan süslemeleriyle dikkat çeker. Her üç esere ait tavan göbekleri,
kök boyalarla işlenmiş muhtelif geometrik ve bitkisel motiflerden müteşekkil
kompozisyonlara sahiptir. Eyüp Çelebi C. tavan göbeğinde on; Çay C. tavan
göbeğinde ise sekiz kollu yıldızlardan gelişen geometrik şekillerle bunların
aralarına işlenmiş karanfil, lâle, hataî, yıldız vb. iri yapraklı muhtelif çiçek
tasvirlerine yer verilmiştir. Kompozisyon, Eyüp Çelebi Camii’nde dairevi ince
bir zencerekle sınırlandırılarak rumî-hataî motifleriyle süslü sekizgen; Çay
Camii’nde yine gül, lâle, yıldız vb. çiçeklerle dolgulu kare bordürlerle
çerçevelenmiştir. Bitkisel ve geometrik süslemeli birer bordür, Eyüp Çelebi C.
tavanındaki sekizgen kademelerin girintili yan yüzlerinde de kullanılmıştır. Çay
856- Bozer, a.g.t., s.228, 291; aynı yazar, “Kemerli Şemaya Sahip...”, s.411.
512
C. ayrıca, göbeğin doğu ve batı yanlarında kare biçimi bordürlerle
çerçevelenmiş, devri sıra renklerle boyalı kollara sahip simetrik düzenli büyük
birer çarkıfelek yer alır. Hacı Hasan C. tavanında kademeli sekizgen göbeği
çevreleyen konsolların yan yüzleri ile girintili yüzeylerin tamamında yine
karanfil, hataî gibi muhtelif çiçeklerle bir ters, bir düz yerleştirilmiş palmetler ve
“>” biçimi zikzaklardan müteşekkil bordürler görülür. Ancak, ilk kademeye ait
alt kenar akslarının yazı levhası şeklinde değerlendirilmesi farklılık teşkil eder.
Merkezdeki sekiz dilimli sembolik kubbenin süsleme programını meydana
getiren bir ters, bir düz palmet dizisi ile bunun hemen yukarısında zikzaklı bir
bordür; her bir dilimin yüzeyine işlenmiş ucu palmet biçiminde sonuçlanan ve
gövdesi asma yapraklarıyla sarılmış iri bir selvi motifiyle selvinin gövdesinden
dağılan karanfil, lâle, kıvrım dallar ve benzeri muhtelif çiçekler 18. yüzyıl
kalemişi süslemelerinin eriştiği düzeyi yansıtır.
Anadolu Selçuklu ve Beylikler dönemine ait eserlerde de kalemişi
süslemelerin yer aldığı bilinmekle beraber, günümüze ulaşabilenlerin sayısı
oldukça azdır. Afyon Ulu C.(1272), bu tarz süslemeye sahip en erken tarihli
eser olarak bilinmektedir857. Sivrihisar Ulu C.(1275), Beyşehir Eşrefoğlu C.
(1297/99), Beyşehir Bayındır Köyü C.(1365), Beyşehir Köşk Köyü
Mescidi(14.yy), Kastamonu Kasabaköy Mahmut Bey C.(1366), kalemişi
süslemelere sahip başlıca eserlerdendir858. Erken döneme ait eserlerde
kompozisyonun esas itibariyle geometrik şekillerden meydana geldiği; ancak,
bunlar yanı sıra palmet, rumî ve hataî gibi motiflerin de üslup özelliği taşıyarak
857- Nemlioğlu, a.g.t., s.11.
858- Bilgi için bkz., Nemlioğlu, a.g.t., s.11-13.
513
kullanıldığı görülmektedir859. Osmanlı döneminde, yüzyıllar boyunca kullanılan
motif ve kompozisyonlara muhtelif çiçek, ağaç, yaprak ve kıvrım dallar ilave
edilmiş860; 16. yüzyıl itibariyle manzara tasvirleri ve natürmortlar da süsleme
programına girmiştir861. Erken tarihli kalemişlerinde antinatüralist bir üslup
gözlenirken 17. yüzyıldan itibaren daha gerçekçi bir üslup izlenmektedir.
Merzifon camilerindeki ahşap üzerine yapılmış kalemişi süslemeler motif,
kompozisyon, üslup özellikleri itibariyle aynı gelişmeleri yansıtmaktadır ve
Ankara, Bursa, İstanbul, Edirne, Amasya başta olmak üzere diğer yerleşim
merkezlerindeki pek çok eserde benzerlerine rastlamak mümkündür862. İkinci
grubu meydana getiren sıva üzerine yapılmış kalemişleri, Paşa C. şadırvanı,
Sultan II. Murad C. ve Piri Baba Türbesi’nde görülür. Bu tarz resimlerin Türk
tasvir sanatına Batı etkisiyle 18. yüzyıl ortalarından itibaren girdiği ve sonraki
dönemlerde giderek yaygınlaştığı bilinmektedir863. Merzifon eserleri arasında
en erken tarihli ve en önemlisi Paşa C. şadırvan kubbesini süsleyen, Zileli
Emin’in 1875 yılında yaptığı kalemişleridir. Kubbe kavsinin tüm yüzeyini
boşluk bırakmamacasına dolduran resimler, ilk bakışta birbirlerinin devamı
niteliğinde ve birbirleriyle bağlantılı belli bir konunun tasviri gibi algılanmasına
rağmen, dikkatlice bakıldığında İstanbul panoraması, ordu, saltanat, tarikat
sembolleri, farklı şehir-tabiat manzaraları, natürmortlar, muhtelif mimarî ve
fantastik öğelerden ibaret birbirleriyle ilgisiz çok farklı konulardan meydana
859- Nemlioğlu, a.g.t., s.25.
860- Nemlioğlu, a.g.t., s.25.
861- R. Arık, Batılılaşma Dönemi..., s.119.
862- Kalemişi süslemeye sahip eserler ve ayrıntılı bir karşılaştırma için bkz., Nemlioğlu,
a.g.t.
863- Arık, a.g.e., s.23, 120; Renda, a.g.e., s.27, 77.
514
geldiği anlaşılmaktadır, ancak sanatçının konuları çerçevelerle
sınırlandırmadan aynı üslup ve yöntemle işlemesi böyle bir bütünlüğün ortaya
çıkmasını sağlamıştır. Resimler genellikle sarı, yeşil, mavi ve kahve
renklerinin çeşitli tonlarıyla yapılarak koyu renklerle konturlanmıştır. Pek fazla
başarılı olmasa da belli bir perspektif anlayışı ile yer yer ışık-gölge oyunlarının
denendiği tasvirlerdir. Sanatçı, resimleri gördüğü gibi değil de sanki aklında
kalanları sadıkça yansıtmaya çalıştığı hayali görüntüler niteliğinde ve minyatür
geleneğine bağlı çocuksu bir bağımsızlıkla, soyut denilebilecek bir üslupta
işlemiştir864. Merzifon Paşa C. ve Sofular C. harim mekânının da vaktiyle aynı
sanatçı tarafından yapılmış benzeri süsleme programına sahip olduğu
bilinmektedir. Birgi Çakırağa Konağı, Yenişehir Şemaki Evi, Urla Kapan C.
şadırvanı, İzmir Şadırvanaltı C. şadırvanı, Amasya Gümüşlü C., Amasya
Sultan II. Bâyezid C. şadırvanı, Zile Şeyh Nasreddin Türbesi aynı yüzyılda
yapılmış benzeri tasvirlere sahip başlıca eserlerdendir865. Merzifon Sultan II.
Murad C. harim duvarları ile kapı ve pencere açıklıklarının kenarları, tarihi
belirlenememekle beraber daha önceleri de mevcudiyeti bilinen ve 1950
onarımında hattat İskender Hâki tarafından yenilenmiş kalemişleriyle süslüdür.
Kompozisyonun esasını “Allah”, “Muhammed” ve dört halifenin isimleri yazılı
madalyonlar, uçları rulo biçiminde kıvrılmış bir kağıt, açık vaziyette büyük bir
kitap, çeşitli büyüklükte muhtelif çiçek, yaprak, kıvrım dallar ve vazodan çıkan
çiçek demetlerinden ibaret natürmortlar teşkil eder. Piri Baba Türbesi ziyaret
864- Arık, “…Zileli Emin”, s.10; aynı yazar, a.g.e., s.74.
865- Benzeri süslemeler hakkında değerlendirme ve daha geniş bir karşılaştırma için
bkz., tezimizin 140. dipnotundaki neşriyat; Zile Şeyh Nasreddin Türbesi için ayrıca
bkz., H. Çal, “Şeyh Nasreddin (Nusret) Türbesi”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat
Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, s.427-461.
515
mekânının kubbe, kubbe eteği, kasnak yüzeyi, kemer alınları, köşelikleri,
tromp ağız ve sırtları ile duvar yüzeyleri de Nakkaş İbrahim tarafından 1904
yılında yapılmış zengin bir süsleme programına sahiptir. Burada muhtelif
çiçek, dallardan ibaret bitkisel motifler, natürmortlar ve Bektâşi sikkesi, teber,
nefir, tespih, keşkül, kandil gibi bazı sembolik tasvirler konu edilmiştir. Sultan
II. Murad C. ve Piri Baba Türbesi’nde görülen süslemeler, özellikle geç
döneme ait farklı türdeki çoğu eserde de büyük bir beğeni ile kullanılmıştır.
Çini süsleme, sadece Piri Baba Türbesi’nde revak kemerlerinin tepe
noktası hizasından saçak seviyesine kadar ulaşan üst kısımda görülür.
Neredeyse tamamı dökülmüş vaziyetteki çini bezemenin varlığı küçük bir
bölümü halen mevcut levha ve izlerden anlaşılmıştır. Buna göre petek biçimi
altıgen çinilerden meydana gelen geniş süsleme kuşağı, alt ve üst yanlarda
türkuaz sırlı dikdörtgen levhalarla sınırlanmaktaydı. Altıgen levhalar günümüze
ulaşamadığından nitelikleri belirlenememekle beraber, dikdörtgen levhalar gibi
tek renk sırlı yapıldıklarını düşünmekteyiz. Anadolu Selçuklu mimarîsinde
zengin kompozisyonlarıyla karşılaştığımız sırlı tuğla, sıraltı tekniğindeki çiniler
ve çini mozaikler Erken Osmanlı sanatına da yansımış, ancak bu dönemde
üçgen, altıgen, kare, dikdörtgen şeklinde hazırlanan tek renk sırlı çini levhalar
ağırlık kazanmış ve renkli sır (cuerda seca) tekniği ile yapılmış çiniler ortaya
çıkmıştır866. Tek renk sırlı altıgen çini levhalarla teşkil edilmiş süslemelerin
866- Anadolu Türk çini sanatı hakkında başlıca yayınlar için bkz., K. Otto-Dorn,
Türkische Keramik, Ankara 1957; Ş. Yetkin, Anadolu’da Türk Çini Sanatının
Gelişmesi, İstanbul 1973; aynı yazar, “Türk Çini Sanatından Bazı Önemli Örnekler ve
Teknikleri”, Sanat Tarihi Yıllığı, I, İstanbul 1964-1965, s.60-120; G. Öney, Türk Çini
Sanatı, İstanbul 1976; aynı yazar, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları
(3.Baskı), Ankara 1992; aynı yazar, “Çini ve Seramik”, Geleneksel Türk Sanatları,
516
Bursa ve Edirne’deki eserlerde yoğunlaştığı görülür. Nitekim Bursa Yeşil C.,
Türbe ve Medresesi, Muradiye C. ve Medresesi, Şehzade Cem Türbesi,
Şehzade Mahmud Türbesi, Şehzade Ahmed Türbesi867 ve Edirne Şah Melek
C.868, zengin çini süsleme programı çerçevesinde tek renkli altıgen levhalarla
yapılmış kompozisyonlara da sahip belli başlı eserlerdir. Çini levhalardaki
hakim renkler ise firuze, lacivert, patlıcan moru, yeşil ve sarı şeklinde
belirmektedir. Piri Baba Türbesi, plân ve mimarî özelliklerinin yanı sıra çini
süslemeleriyle de Erken Osmanlı dönemi karakteri sergilemektedir.
Madeni süslemelerin ilk grubunu kapı kanatlarındaki dövme demir ve
sac levhalardan kesilerek hazırlanmış halka aynaları, dar-uzun levhalar ve
küçük rozetler teşkil eder. Aynalar, halkadan biraz daha geniş çaplı daire
biçiminde, kenarları fistolu yapılarak her birine ait kavis içerisine birer delik
açılmış ve düşey ekseni üzerinde aşağı ve yukarı doğru şerit halinde devam
eden uçları ise palmet yaprağı şeklinde kesilmiştir. Rozetler, aynalarla aynı
görünüşte fistolu kenarlara sahip birer unsurdur. Dar, uzun sac levha uçları da
yine aynadakilere benzer palmet şeklinde kesilmiştir. Piri Baba Türbesi, Alaca
Minare Mescidi, Eyüp Çelebi C., Çay C., Paşa C. ve dershânesi, farklı
İstanbul 1993, s.77-111; aynı yazar, “Bursa Çinileri”, Bursa, Ankara 1996, s.108-116;
aynı yazar, “Erken Osmanlı Mimarisinde Çini (XV.-XVI. Yüzyıl Başı İznik-Bursa-
Edirne)”, Osmanlı, C.11, Ankara 1999, s.205-212.
867- Bursa’daki eserlerin çini süslemeleri için bkz., Demiriz, a.g.e., R.146-168, Muradiye
Camii; R.182-184, Muradiye Medresesi; R.190-192, Şehzade Ahmed Türbesi; R.279-
286, 303-305, Yeşil Cami; R.343-346, Yeşil Medrese; R.355, Yeşil Türbe; Ayverdi,
Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi…, 84-85, 91, 101-115.R., Yeşil Cami; 176, 181-184.R.,
Yeşil Türbe; 559-560.R., Muradiye Camii; 569.R., Muradiye Medresesi; Önkal,
Osmanlı Hanedan..., 23.R., Şehzade Cem Türbesi; 38.R., Şehzade Mahmud Türbesi;
46.R., Şehzade Ahmed Türbesi.
868- Resim için bkz., Demiriz, a.g.e., R.518-521; Bayrakal, a.g.e., R.8.
517
tarihlerde inşa edilmekle beraber, kapı kanatlarında aynı tarz madeni
süslemeler görülür. Diğer grup ise geç dönem eseri bazı şebekelerden
ibarettir. Bozacı C., Paşa C. alt pencereleri ile Taceddin İbrahim Paşa C. ve
Paşa C. şadırvan havuzu şebekeleri, lama demirlerinden hazırlanmış uçları
helezoni kıvrımlı “C” ve “S” biçimi süslemelere sahiptir. Aynı tarz şebekeler,
her çeşit yapı türünde sıkça kullanılan bir unsurdur.
V- SONUÇ
Merzifon’daki Türk devrine ait ilk yapılaşmanın Danişmendoğulları ve
Selçuklulara kadar uzandığı bilinmekle birlikte, bu eserlerin günümüze
ulaşamaması nedeniyle o dönemin mimarî dokusu hakkında fazla bir bilgiye
sahip değiliz. Ancak yerleşimin öncelikle bugün Hoca Süleyman Mahallesi
sınırları içerisinde kalan, vaktiyle kalenin de yer aldığı; kuzeyden Paşa
Hamamı Sokak, doğudan İrfan Sokak, kuzeybatıdan Ulus, güneybatıdan
Cumhuriyet ve güneyden Yokuşbaşı Caddeleri ile sınırlı bir alan içerisinde
geliştiği, Selçuklular zamanında ise Pervâne Muînüddin Süleyman’ın
yaptırdığı Eski Cami dikkate alınarak güneye doğru kaydığı anlaşılmaktadır.
Bölgenin Yıldırım Bâyezid tarafından hakimiyet altına alınmasıyla beraber
diğer Osmanlı şehirlerinde de görüldüğü gibi siyasî, ticarî ve sosyal alanda
hızlı bir gelişim çizgisi yakaladığı arşiv belgelerindeki kayıtlar yanı sıra halen
518
mevcut eserlerden tespit edilebilmektedir. Nitekim özellikle Camii Cedid, Gazi
Mahbub, Nusratiye, Sofular, Hacı Balı, Harmanlar ve Hacı Hasan Mahalleleri
çoğu Osmanlı dönemine ait pek çok eseri ihtiva etmektedir. Bunlar, 14. yüzyıl
sonlarından 20. yüzyıla kadar tarihlenmektedir.
Günümüze ulaşabilenler üzerinde yürütülmüş araştırmamız;
Merzifon’un cami, mescid, medrese, türbe, han, bedesten, hamam, darülkurra,
saat kulesi, şadırvan ve çeşme gibi farklı işlevlere cevap veren yapı türleriyle
zengin bir mimarî mirasa sahip bulunduğunu, fakat çoğunun deprem, yangın
gibi afetler yanı sıra, ne yazık ki bilinçsiz onarımlar başta olmak üzere, insan
eliyle yapılan tahribat ve ihmal izlerini taşımalarından dolayı asıl vasıflarını
kaybettiklerini ortaya çıkarmıştır.
Eserlerin büyük bir bölümü müstakil binalar halinde, bazıları da külliye
programı çerçevesinde karşımıza çıkmaktadır. Taceddin İbrahim Paşa ve
Sofular Külliyesi az sayıdaki yapılarıyla kuruluş dönemi külliyelerini hatırlatır;
ancak, Taceddin İbrahim Paşa Külliyesi’nde gördüğümüz cami-han birlikteliği,
Selçukluların cami-medrese-türbe v.b. birbirine bitişik külliye uygulamasının
uzantısı niteliğini taşımaktadır. Kara Mustafa Paşa Külliyesi, yapıların
fonksiyonlarına uygun organik bağlantıları, muntazam geometrik düzeni,
topoğrafyaya intibakı açısından klasik dönem külliyelerine benzemekle birlikte,
su ve kanalizasyon tesisatı gibi alt yapı düzenlemeleriyle de ileri bir şehircilik
anlayışını ortaya koymaktadır. Ayrıca öteki şehirlerde de rastladığımız han ve
bedesten yanı sıra, sokaklar boyunca dizilen dükkânlarla teşkil edilmiş çarşı
dokusu, şehirdeki yoğun ticarî faaliyetlerin kalbi olarak belirmektedir.
Eserlerin plân, dış kütle, iç görünüş ve malzeme bakımından kısmen
Selçuklu geleneğine bağlı kaldığı, fakat ekseriyetle dönemlerine ait
519
karakteristikler sergilediği anlaşılmıştır. Camiler, örtü sistemi itibariyle ahşap
çatılı ve kârgîr kubbeli olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Ahşap çatılı
camiler sayıca daha fazladır. Taceddin İbrahim Paşa C. doğu-batı; Kara
Mustafa Paşa C. ise kuzey-güney yönünde mekânı genişletme çabalarını
yansıtan birer eser olarak dikkat çekicidir. Ancak her iki eserde de alt kütle ve
üst yapı arasındaki organik bağlantının sağlanamadığı anlaşılmaktadır.
Selçuklu dönemi Konya yapılarından beri görülen son cemaat yeri
uygulamasına Taceddin İbrahim Paşa C. dışındaki diğer kubbeli camilerde de
rastlıyoruz. Ahşap çatılı camiler, esasen Anadolu’nun diğer yerleşim
merkezlerinde de yaygın biçimde kullanılarak gelenekselleşen bu yapı türünün
alelade birer temsilcisi niteliği taşımakla beraber, Sultan II. Murad C. ve Hacı
Hasan C., bazilikal şemaları ile Selçuklu geleneğini hatırlatan birer eser olarak
belirmekte; ayrıca, Hacı Hasan Camii’nde sembolik bir kubbe kullanımı da
bazilikal tarzın 19. yüzyıl yansımasına ayrı bir değer katmaktadır.
Çelebi Sultan Mehmed Medresesi, Selçuklu medrese geleneğinin
izlerini taşımakla birlikte, Beylikler devrindeki yeni mimarî arayışların bir
sonucu olarak, kubbe örtülü dört eyvanlı şeması, revaklı açık avlusu, eyvan-
dershânelerin ana kütleden taşıntılı yapılması, kapalı dershâne uygulaması ve
giriş eyvanının esasen iki katlı düzenlenmesi gibi vasıflarıyla Erken Osmanlı
dönemi medreselerinin gelişim çizgisini yansıtması bakımından ayrı bir önem
teşkil etmektedir. Giriş mekânı üzerine geç dönemde ilave edilen saat kulesi
ile eser daha farklı bir değer kazanmıştır.
Merzifon’da dört adet türbe mevcuttur ve her biri farklı plânla karşımıza
çıkmaktadır. Künbet Hatun Türbesi dört ayaklı baldaken tarzda; Piri Baba
Türbesi kare; Sofular Türbesi altıgen şemada inşa edilerek birer kubbe ile
520
örtülmüşlerdir. Ahi Kerim Sultan Türbesi 1967 yılında tamamen
yenilendiğinden aslî şeklini kaybetmiştir. Künbet Hatun Türbesi ve Sofular
Türbesi, Selçuklu döneminde uygulanmayan, ancak 14. yüzyıldan itibaren
yaygınlaşan plân şemaları ile dikkat çekerler, Piri Baba Türbesi ise bir yandan
cenazelik katı itibariyle Selçuklu geleneğini devam ettirirken, diğer yandan
eyvan tarzı giriş mekânlarının yerini revaklı girişlere bıraktığı bir dönemin
izlerini taşımaktadır.
Şehrin ticarî merkezini teşkil eden Taş Han ve Bedesten, diğer
kentlerdeki çağdaş eserlerle benzer özellikler sergilemesinin yanı sıra, hanın
kuzeydeki alt katı ahır olmak üzere kısmen üç katlı yapısı, hela, banyo gibi
ihtiyaçlara yönelik tasarımları ve bedestenin dört yönde de çift cephesi
süslenmiş portal unsurları, bu tür yapıların 17. yüzyıl içindeki gelişimini
yansıtmaktadır.
Araştırmalarımız sırasında altı adet hamam tespit edilmiştir. Bunların
dördü, sıcaklığı örten merkezi kubbe akslarına haçvari yerleşmiş dört eyvan,
köşe hücreleri ve diğer mekânlarla donatılmış plân şemaları ile çok sık
karşılaştığımız bir düzene sahip tek hamam; biri sadece iki halvet boyunca
paralel uzanan, ortası kubbe iki yanı karşılıklı birer eyvandan ibaret enine
sıcaklık tertibiyle çifte hamam olarak yapılmış; bir tanesi de Anadolu’nun çeşitli
yerlerinde benzerlerine sıkça rastladığımız küçük boyuttaki konak hamamıdır.
Günümüze ulaşabilmiş Darülkurra ise Anadolu’da her dönem ve her
türlü yapıda uygulanan kare plânlı, kubbe örtülü eserlerin ufak boyutlu bir
temsilcisidir.
521
Eserlerin örtü sisteminde ahşap çatılılar hariç, kubbeyle beraber beşik,
çapraz ve aynalı tonoz çeşitlemeleri uygulanmış; kubbe geçişleri ise genellikle
tromplarla sağlanmıştır.
Merzifon’daki Türk Mimarî eserlerinde inşa malzemesi ekseriyetle taş
ve tuğladır; bazen her ikisi alternatif sıralar halinde beraberce kullanılmıştır.
Erken dönemde daha ziyade moloz taş örgü ile aralarına yer yer dizilmiş tuğla
hatıllar görülür. Kara Mustafa Paşa Külliyesi, bütün binalarında kullanılan sarı
renkli kum taşı ile şehirdeki diğer yapılar arasında hemen fark edilir. Başka bir
ifadeyle Merzifon mimarî eserleri arasında Kara Mustafa Paşa’nın tesis
ettirdiği binaları malzemesinden dolayı ilk bakışta ayırt etmek mümkündür.
Geç döneme ait küçük boyutlu bazı yapılarda bölge konut mimarîsinde de
sıkça tercih edilen hımış duvar ve kerpice de rastlanır.
Yapılarda dönemlerinin karakteristiklerini sergileyen süsleme
programlarına belli ölçülerde yer verildiği görülmüştür. Alaca Minare Mescidi
kuzey cephesindeki tuğla dizileriyle yapılmış geometrik düzenlemeler erken
dönem özelliklerini hatırlatır. Kara Mustafa Paşa Külliyesi’ne ait binalarda
hemen her kapı açıklığı yukarısına işlenmiş rozet kabartmaları, adeta
külliyenin bir sembolü niteliğindedir. Paşa C. şadırvan kubbesinin Zileli Emin
imzalı kalemişi nakışları ise Türk tasvir sanatı içerisinde müstesna bir yere
sahiptir. Ahşap çatılı camilerde 17. ve 18.yy. özellikleri yansıtan kalemişi
süslemeler önemli bir grubu teşkil eder. Çay C., Eyüp Çelebi C. ve Hacı
Hasan C. bu tarz tavan süslemeleri ile ön plâna çıkmakta; diğer yandan Sultan
II. Murad C. ve Piri Baba Türbesi gibi bazı eserlerde rastlanan kalemişleri de,
geç döneme ait yansımaları ortaya koymaktadır. Çelebi Sultan Mehmed
Medresesi’nin halen Etnografya Müzesi’nde sergilenen kapı kanatları ile
522
Sultan II. Murad C., Alaca Minare Mescidi, Paşa C. kapı kanatları ve Hacı
Hasan C., Çay C. minberleri şehirdeki önemli ahşap eserlerin başında
gelmektedir. Ayrıca tarihleri farklı olmakla beraber, kapı kanatlarının hemen
hepsinde görülen halka ve madeni süs unsurları, aynı dönemde ve aynı usta
tarafından yapıldığı izlenimi uyandırmaktadır. Sultan II. Murad C. alçı mihrabı
döneminin istisnai örneklerindendir. Öte yandan bazı eserlere ait pencere ve
havuz şebekeleri, estetik görünüş sergileyen ayrı birer unsurdur.
Araştırmamız sonucu, Merzifon’un çok sayıda ve farklı türdeki eserlerle
zengin bir mimarî dokuya sahip bulunduğu; yapıların devrin ileri gelenleri
tarafından bölgedeki mimarlara Osmanlı mimarî geleneklerine bağlı kalarak
yaptırıldığı anlaşılmış; ancak bazılarının çeşitli tahribat, bilinçsiz müdahaleler
ve bir takım ilavelerle aslî özelliklerini büyük ölçüde yitirdikleri, bazılarının da
iyi ki onarılmamış denilecek vaziyette bakımsız bırakıldıkları ortaya çıkmıştır.
Beklentilerimiz restorasyon faaliyetlerinin yapıları özgün şekillerine
kavuşturacak biçimde ve çağdaş koruma ilkeleri doğrultusunda
gerçekleştirilmesidir.
523
ÖZET
Merzifon, Orta Karadeniz’in iç kesiminde, Orta Anadolu ile Karadeniz
Bölgesi arasında geçit veren büyük bir ovada yer almaktadır.
Tarihi eserler bakımından zenginliklerle dolu önemli bir yerleşim
merkezi konumundaki Merzifon’da, inşa edilmiş binaların çoğunluğu Osmanlı
dönemine aittir ve bu mimarî varlıklardan büyük bir kısmının Sanat Tarihi
açısından şimdiye kadar yeterince incelenip tanıtılmadığı görülmektedir. Böyle
bir boşluğu gidermek amacıyla, Merzifon’da Türk Devri Mimarî Eserleri başlıklı
bu araştırmaya yönelerek, öncelikle daha önceki yayınlar ve arşiv belgelerinde
kayıtlı bilgilerin derlenmesi ardından, şehir merkezindeki mevcut binaları
bizzat inceleyip, rölöve çizimleri ve fotoğraflarla belgelemek suretiyle tespit
işlemlerini tamamladıktan sonra, sistematik katalog düzeni içinde her birinin
ayrıntılı tanıtımını ve ayrı bir bölüm halinde bütün eserlerin karşılaştırma ve
524
değerlendirmelerini yaparak, Türk Sanatı Tarihi gelişim çizgisindeki yerlerini
belirlemeye çalıştık.
Araştırmamızda, Merzifon’un mimarî varlıkları zengin bir şehir
dokusuna sahip bulunduğu, halen ayakta kaldığı tespit edilebilen cami,
mescid, medrese, türbe, han, bedesten, hamam, darülkurra, saat kulesi,
şadırvan ve çeşme olmak üzere toplam 57 adet eser ile açıkça
anlaşılmaktadır ve bunların tamamı bu çalışmamız kapsamına alınmıştır.
Kronolojik bakımdan mevcut binalar, 14. yüzyıl sonlarından 20. yüzyıla
kadar geniş bir zaman dilimine aittir ve çoğu müstakil inşa edilmekle birlikte,
az sayıdaki bazıları Taceddin İbrahim Paşa, Sofular, Kara Mustafa Paşa
külliyeleri dahilinde yer aldığı gibi, anılan bu tesislerin üçü de kendi
dönemlerinin genel karakteristiklerini yansıtır.
Merzifon’daki Türk Mimarî eserlerinden camiler, kârgîr kubbe ve ahşap
çatı olmak üzere örtü sistemi bakımından ikiye ayrılmaktadır. Kubbe ile örtülü
binalar arasında Taceddin İbrahim Paşa Camii doğu-batı; Kara Mustafa Paşa
Camii ise kuzey-güney yönünde mekânı genişletme çabasını yansıtmaları ile
ahşap çatılı eserlerden Sultan II. Murad Camii’nde bazilikal plân; Çay Camii,
Hacı Hasan Camii, Eyüp Çelebi Camii ve Hanife Hatun Camii ise tavan
düzenlemeleri ile dikkat çekici özelliklere sahiptir.
Çelebi Sultan Mehmed Medresesi, dört eyvanlı, revaklı açık avlusu ile
bu yapı türünün istisnai temsilcilerinden biridir ve giriş mekânı üzerinde geç
dönem ilavesi olarak yükselen saat kulesi de ayrı bir değer katmaktadır.
Türbeler, kare ve altıgen plânla veya baldaken tarzında yapılarak
kubbeyle örtülmekle beraber, Piri Baba Türbesi’nin bir giriş revakı da vardır.
525
Ticaret binaları Taş Han ve Bedesten, inşa dönemlerinin mimarî
karakteristiklerini sergileme yanı sıra, hanın kısmen üç katlı inşası ile ahır
mekânının yerleştirilmesi ve ayrıca belirgin hela, banyo hacimleri düzenlenişi
itibariyle bu tür yapıların 17. yüzyıl içindeki gelişmesini aktarmaktadır.
Hamamlar, sıcaklığı örten merkezi kubbe akslarına haçvari yerleşmiş
dört eyvan, köşe hücreleri ve öteki mekânlarla donatılmış plân şemaları ile sık
rastladığımız bir çerçevede inşa edilmekle birlikte, bir tanesi sadece iki halvet
boyunca paralel uzanan, ortası kubbe iki yanı karşılıklı birer eyvandan ibaret
enine sıcaklık tertibiyle çifte hamam olarak yapılmıştır.
Merzifon’daki Türk Mimarî eserlerinin inşasında malzeme, genellikle taş
ve tuğladır; bazen alternatif sıralar halinde beraberce kullanılmıştır. Örtü
sistemi bakımından ahşap çatı yanı sıra, kubbe ve aynalı, çapraz veya beşik
formunda olmak üzere tonoz çeşitleri de görülmektedir.
Süslemeler, bazı binaların ahşap kapı kanatları, minber ve alçı
malzemeli mihrapların bünyesi ile sınırlı kalmakta veya kalemişi nakışlar
halinde öteki yüzeylere de yayıldığı görülebilmektedir. Bunlar arasında Kara
Mustafa Paşa Camii şadırvan kubbesi iç sathına fevkalade bir kompozisyonla
çepeçevre dolanarak işlenmiş tasvirler, bilhassa sanatkârı Zileli Emin adını
veren kaydı da taşımasıyla Türk resim sanatı tarihinde nadir bir yere sahiptir.
Merzifon’daki Türk Devri Mimarî Eserleri’ne yönelik bu araştırmamızla,
konumuz kapsamındaki binalardan bir kısmının deprem, yangın gibi afetlerle
tamamen ortadan kalktığı, günümüze sağlam gelebilmiş bir kısmının da aynı
sebeplerden başka, ne yazık ki bilinçsiz onarımlar başta olmak üzere, insan
eliyle yapılan tahribat ve ihmal izleri taşımalarından dolayı asıl vasıflarını
kaybettikleri ortaya çıkmaktadır. Çoğunlukla bakımsız vaziyette kendi hallerine
526
bırakıldıkları anlaşılan bu eserler hakkında, arşiv bilgilerinin derlenmesi,
günümüze ait durumlarının belgelenmesi, topluca kataloglanarak tanıtılması
ve sanat tarihi değerlerinin belirlenmesi şeklinde ana hatlarını
sıralayabileceğimiz çalışmamız, esasen bilimsel kıstaslarla sürdürdüğümüz bir
araştırma ve inceleme ürünü oluşturmak maksadıyla hazırlanmıştır. Ama aynı
zamanda bir daha tekrar yerine konulamayacak çeşitli niteliklere sahip
Merzifon’daki Türk Mimarîsi’nin mümkün mertebe en iyi şekilde korunması,
onarılması ve gelecek kuşaklara aktarılarak sonsuza kadar yaşatılmasına da
katkı sağlayacağına inanıyoruz.
SUMMARY
Merzifon is located in the Central Black Sea set in a plain that
constitutes a route between Black Sea and Central Anatolia.
Most of the buildings in Merzifon, which is an important settlement full
of ancient artefacts, are from Ottoman Period, and it is seen that great part of
these architectural properties are not sufficiently studied and presented in
terms of History of Art. In order to fill this gap, we inclined towards this study
named Architectural Artefacts of Turkish Period in Merzifon; initially collecting
the information from previous publications and archive documents and then
personally examining the existing buildings at the city centre, and completing
the process of establishing them by measured-drawing and photograph
documentation, followed by the detailed identification of each, and comparison
527
and evaluation of all artefacts as a separate section within a systematic
catalogue system, we tried to determine their place on the course of the
development of the Turkish Art.
During our study, it is clearly understood through surviving total 57
monuments that Merzifon has a civic tissue rich in architectural properties;
and all of them consisting of mosques, masjids, madrasahs, tombs, inns,
bazaars, baths, the Quran teaching schools, clock towers, fountains are
included in our study.
Chronologically, the existing structures belong to a wide time span from
the end of the 14th century to the 20th century; although most of them are
constructed detached, few of the take place within the complexes of Taceddin
İbrahim Pasha, Sofular, Kara Mustafa Pasha; these three above-mentioned
establishments, which have a wide extent, reflect the general characteristics
of their time.
As regards the Turkish architectural monuments in Merzifon, the
mosques are divided into two groups according to their roof system, namely
domes built of stone or brick and wooden roofs. Among the dome covered
buildings, Taceddin İbrahim Pasha Mosque and Kara Mustafa Pasha Mosque
draw attention with the efforts of expanding the space on east-west and on
north-south axes respectively; about the monuments with wooden roofs,
basilical plan of Sultan Murad II Mosque, ceiling arrangements of Çay
Mosque, Hacı Hasan Mosque, Eyüp Çelebi Mosque, and Hanife Hatun
Mosque have remarkable characteristics.
Çelebi Sultan Mehmed Madrasah is an exceptional example for this
structure type with its four iwans and colonnaded open court, and the clock
528
tower rising over the entrance space which is an annex of a later period also
adds more value.
Though the tombs are made with square and hexagonal plan or in
baldachin style, and they are covered with domes, Piri Baba tomb has an
entrance colonnade.
In addition to commercial buildings, Taş Han and Bedesten,
demonstrating the architectural characteristics of their building period, the
partly three-storey construction of the inn and the placing of the stable place
and concerning the evident arrangement latrine and bath volumes carry the
development of such buildings in the 17th century.
Although the baths are built within a common framework with four
iwans cruciformly placed on the axes of the central dome that covers the
caldarium, the corner niches, and plan schemes ornamented with other
spaces, only one of them is constructed as a double bath with a breadthwise,
central domed caldarium arrangement lying parallel along the two cubicles,
composed of an iwan on each side.
The materials used in the construction of the Merzifon architectural
artefacts are usually stone and brick; they are sometimes used together in
alternating rows. As for the roof system, vault types such as dome and
cloistered, groin or barrel vault forms are seen in addition to the wooden roof.
Ornamentation is sometimes limited to the wooden portal wings, the
minbars, and the structure of the mihrabs with plaster material of some
buildings, or sometimes it is seen that they spread to other surfaces in the
form of engraved embroideries. Among these, the depictions made all around
the interior surface of the dome of Kara Mustafa Pasha Mosque’s fountain has
529
a unique place in the Turkish History of Art especially with the record carrying
the artist’s name, Zileli Emin.
With our research regarding the Turkish Period architectural
monuments in Merzifon it is discovered that some of the structures within the
scope of our matter are completely collapsed due to disasters such as
earthquake and fire; and a part of the surviving buildings lost their original
characteristics due to human caused destruction and negligence, mainly
unconscious restorations in addition to the above mentioned same reasons.
Our study of which its mainline can be listed as collecting archive information,
documenting current situation, totally cataloguing and presenting, and
determining the value in terms of History of Art of these artefacts that are left
to their fate in a poor condition, is fundamentally prepared with the aim of
forming a product of research and work carried on the basis of scientific
criteria. However, at the same time we believe that it will contribute to the best
possible conservation, restoration, and transfer of the Turkish Architecture in
Merzifon with many irreplaceable characteristics to the future generations and
keep them alive forever.
530
BİBLİYOGRAFYA
ABDİ-ZÂDE, Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, I.C., İstanbul 1327-1330.
ABDİ-ZÂDE, Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, II.C., İstanbul 1329-1332.
ABDİ-ZÂDE, Hüseyin Hüsameddin (Sadeleştirenler: A. Yılmaz-M. Akkuş),
Amasya Tarihi, C.l, Ankara 1986.
ACUN, H., “Yozgat Yöresinden İki Plan Türünde Dört Türbe Örneği”, Bedrettin
Cömert’e Armağan, Ankara 1980, s.409-424.
ACUN, H., “Yozgat ve Yöresi Türk Devri Yapıları”, Vakıflar Dergisi, XIII,
Ankara 1981, s.635-715.
ACUN, H., “Manisa’daki Türbe Mimarisi”, Belleten, C.XLIX, S.195 (Aralık
1985), Ankara 1986, s.479-501.
ACUN, H., Anadolu Saat Kuleleri, Ankara 1994.
531
ACUN, H., Sakarya İli Taraklı İlçesi ve Yunus Paşa Camii, Ankara 1996.
ACUN, H., Manisa’da Türk Devri Yapıları, Ankara 1999.
ACUN, H., Yozgat İli Türk Devri Yapıları, I-II, Ankara 2001(baskıda).
AĞAOĞLU, M., “Unpublished Wooden Doors of the Seljuk Period”,
Parnassus, Vol.10, Number:1, New York 1938, s.24-25.
AINSWORTH, W., Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia,
Chaldea And Armenia, Vol. II, London 1842.
AKAR, A., “Yüzyıllar Boyunca Mezar Yazıtlarında Süslemeler”, Atatürk
Konferansları 1973-1974, S.6, Ankara 1977, s.73-77.
AKÇAY, İ., “İlk Türk Hamamları ve Şİfahanelerde Isıtma Tertibatı İle İlgili Bir
Araştırma”, Ülkemiz, 2/13, 2/14 (basım yeri yok), 1967, s.22-24.
AKDAĞ, M., Türkiye’nin İktisâdi ve İçtimâi Tarihi, C.II, İstanbul 1979.
AKOK, M., “Kastamonu’nun Kasaba Köyünde Candaroğlu Mahmut Bey
Camii”, Belleten, C.X, S.37, Ankara 1946, s.293-301.
AKOK, M., “Merzifonda Çelebi Mehmet Medresesi”, Mimarlık, Güzel Sanatlar
ve Şehircilik Dergisi, Yıl: IX, S.1-2, İstanbul 1952, s.29-37.
AKOK, M., “Kayseri Hunad Mimari Külliyesi Rölövesi”, Türk Arkeoloji Dergisi,
XIV/1, Ankara 1967, s.1-44.
AKOZAN, F., “Türk Han ve Kervansarayları”, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve
İncelemeleri, S.1, İstanbul 1963, s.133-167.
AKSEL, M., Anadolu Halk Resimleri, İstanbul 1960.
AKTEPE, M., “Mustafa Paşa”, İslâm Ansiklopedisi, 8.C., İstanbul 1960, s.736-
738.
AKTUĞ, İ., Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Ankara 1989.
AKTUĞ, İ., İzmit Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camii, Ankara 1990.
532
AKTUĞ, İ., Nevşehir Damat İbrahim Paşa Külliyesi, Ankara 1992.
AKYÜZ, K., Belgeler I, Ziya Paşa’nın Amasya Mutasarrıflığı Sırasındaki
Olaylar, A.Ü.D.T.C.F., Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları
Enstitüsü: 2, Ankara 1964.
ALTUN, A., Mardin’de Türk Devri Mimarisi, İstanbul 1969.
ALTUN, A., Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi, İstanbul
1978.
ALTUN, A., “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi” Atatürk’ün Doğumunun 100.
Yılına Armağan Kütahya, İstanbul 1981-1982, s.171-700.
ANDREASYAN, H. D., Polonyalı Simeon’un Seyahatnâmesi, İstanbul 1964.
ANONİM, Cumhuriyetin 50. Yılında Vakıflar (basım yeri ve tarihi yok).
ANONİM, Merzifon, İstanbul 1954.
ANONİM, Merzifon Guide 2000, İzmir 2000.
AREL, A., “Menteşe Beyliği Devrinde Peçin Şehri”, Anadolu Sanatı
Araştırmaları, I, İstanbul 1968, s.60-69.
ARIK, M.O., “Erken Devir Anadolu-Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”, Anadolu
(Anatolia), XI, 1967, Ankara 1969, s.57-119.
ARIK, R., Batılılaşma Dönemi Türk Mimarîsi Örneklerinden Anadolu’da Üç
Ahşap Cami, Ankara 1973.
ARIK, R., “Camide Resim”, Türkiyemiz, S.14, İstanbul 1974, s.2-9.
ARIK, R., “Camilerde Resim ve İslâm’da Tasvir Sorunu”, Köken, S.4, Ankara
1974, s.10-14.
ARIK, R., “Anadolu’da Bir Halk Ressamı: Zileli Emin”, Türkiyemiz, S.16,
İstanbul 1975, s.8-13.
ARIK, R., Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara 1988.
533
ARU, K. A., Türk Hamamları Etüdü, İstanbul 1949.
ASLANAPA, O., Türk Sanatı, II, İstanbul 1973.
ASLANAPA, O., Osmanlı Devri Mimarîsi, İstanbul 1986.
ASLANAPA, O., Anadolu’da İlk Türk Devri Mimarîsi Başlangıcı ve Gelişmesi,
Ankara 1991.
ASLANOĞLU, İ., Tire’de Camiler ve Üç Mescit, Ankara 1978.
AŞKUN, V.C., Piri Baba, Sivas 1947.
AYAN, S., “Kuş Evleri”, Bedesten Kültür Sanat Edebiyat Dergisi, S.7, Merzifon
2000, s.23-25.
AYNUR, H.-KARATEKE, H.T., III. Ahmed Devri İstanbul Çeşmeleri, İstanbul
1995.
AYVERDİ, E. H., “Orhan Gazi Devrinde Mimari”, Yıllık Araştırmalar Dergisi, I,
Ankara 1956, s.115-197.
AYVERDİ, E. H., İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i, Osmanlı Mi’mârîsinin İlk
Devri 630-805 (1230-1402), I, İstanbul 1966.
AYVERDİ, E. H., Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-
855 (1403-1451), II, İstanbul 1972.
AYVERDİ, E. H., Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri 855-886 (1451-1481), III,
İstanbul 1973.
AYVERDİ, E. H., Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri 855-886 (1451-1481), IV,
İstanbul 1989.
BABACAN, H., “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Vakfiyesi ve Merzifon’daki
Vakıflarına Dair Bazı Bilgiler”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa
Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon),
Ankara 2001, s.363-370.
534
BAKIRER, Ö., Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, Ankara
1976.
BARIŞTA, H. Ö., İstanbul Çeşmeleri, Bereketzade Çeşmesi, İstanbul 1989.
BARIŞTA, H. Ö., İstanbul Çeşmeleri, Beyoğlu Cihetindeki Meyva Tabağı
Motifleriyle Bezenmiş Tek Cepheli Anıt Çeşmeler, Kaptan Hacı
Hüseyin Paşa Çeşmesi, Topçubaşı İsmail Ağa Çeşmesi,
Kemankeş Çeşmesi, Ankara 1991.
BARIŞTA, H. Ö., “Kuş Evleri”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.5,
İstanbul 1994, s.133-134.
BARIŞTA, H. Ö., “Anadolu’dan Bazı Kuş Evleri”, Aslanapa Armağanı, İstanbul
1996, s.29-36.
BARIŞTA, H. Ö., “Osmanlı İmparatorluk Döneminden Kuşevleri”, Osmanlı,
C.10, Ankara 1999, s.476-479.
BARIŞTA, H. Ö., Osmanlı İmparatorluğu Dönemi İstanbul’undan Kuşevleri,
Ankara 2000.
BARIŞTA, H. Ö., “Ankara Yıkık Hamam (Eyne Bey Hamamı) 1999 Yılı Kazısı”,
22. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. C. (22-26 Mayıs 2000 İzmir),
Ankara 2001, s.397-410.
BAŞ, A., Beylikler Dönemi Hanları (S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü
yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya 1989.
BAŞ, A., Kayseri Ticaret Yapıları Üzerine Bir Araştırma, Kayseri 1996.
BAŞ, A.-BOZKURT, T., “Konya Bedesteni”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2003, S.10, Konya 2003, s.507-527.
BATUR, A., “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”, Anadolu Sanatı
Araştırmaları, II, İstanbul 1970, s.135-216.
535
BATUR, A., Osmanlı Camilerinde Eğrisel Örtüler ve Geçiş Öğeleri, Sorunlar
ve Biçimler 1300-1600 (1. Metin, 2. Şekil ve Resimler), İstanbul
1980.
BAYRAKAL, S., Edirne’deki Tek Kubbeli Camiler, Ankara 2001.
BAYRAM, F., Amasya’nın Gümüşhacıköy İlçesi ve Gümüş Nahiyesindeki Türk
Devri Mimarlık Eserleri (A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat
Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara
1994.
BAYRAM, F., “Amasya İli Gümüşhacıköy İlçesi ve Gümüş Nahiyesinden Üç
Hamam”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, S.I, Ankara 2000,
s.87-93.
BAYRAM, S., “Merzifon’da Bilinmeyen Bir Türbe: Künbet Hatun”, IX. Türk
Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.III, Ankara 1989,
s.1355-1361.
BAYRAM, S., “Merzifon Ulu Camisinin Yeri: Merzifon’da Türk-İslam Eserleri”,
Kültür ve Sanat, S.5, Ankara 1990, s.69-77.
BAYRAM, S., “Tarihin Derinliklerinde Merzifon”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa
Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon),
Ankara 2001, s.493-514.
BEŞBAŞ, N.-DENİZLİ, H., Türkiyede Vakıf Abideler ve Eski Eserler, III,
Ankara 1983.
BİLGE, M., İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1984.
BİLGİN, İ., “Merzifon’da Bulunan Bir Çift Ahşap Kapı Kanadı”, İsmail Hakkı
Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara 1976, s.411-414.
536
BİLİCİ, K., Kastamonu’da Türk Devri Mimarisi ve Şehir Dokusunun Gelişimi
(A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış Doktora Tezi),
Ankara 1991.
BOZER, R., Kula’da Türk Mimarisi, Ankara 1989.
BOZER, R., 15. Yüzyılın Ortasına Kadar Anadolu Türk Sanatında Ahşap
Kapılar (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji
ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi),
Ankara 1992.
BOZER, R., “Kemerli Şemaya Sahip Selçuklu Devri Ahşap Kapı Kanatları”, 9.
Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, 1.C., Ankara 1995, s.407-
421.
BOZER, R., “Amasya ve Çevresinde Erken Osmanlı Dönemine Ait Üç Ahşap
Kapı”, Osmanlı, C.11, Ankara 1999, s.285-293.
BOZKURT, R., Osmanlı İmparatorluğunda Kollar, Ulak ve İaşe Menzilleri,
Ankara 1966.
CANTAY, G., Anadolu’da Osmanlı Devri Kervansaraylarının Gelişimi (İ.Ü.
Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Türk ve İslam Sanatları
Kürsüsü yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1975.
CANTAY, G., “Zile’li Emin Usta’nın Bilinmeyen İki Eseri”, Bedrettin Cömert’e
Armağan, Ankara 1980, s.497-507.
CANTAY, G., “Türkiye’de Osmanlı Devri Kervansaray Yapılarının Tipolojisi”,
IX. Türk Tarih Kongresi (Ankara 21-25 Eylül 1981), Kongreye
Sunulan Bildiriler, C.III, Ankara 1989, s.1381-1390.
CANTAY, G., Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları, Ankara 1992.
CANTAY, G., Osmanlı Külliyelerinin Kuruluşu, Ankara 2002.
537
CANTAY, T., “Osmanlı Devletinin Kuruluşundan İstanbul’un Fethine Kadar
Osmanlı Sanatı”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve
Eserleri 1, İstanbul 1988, s.53-68.
CEMAL, A., Edirne, İstanbul 1932.
CEZAR, M., “Türk Tarihinde Kervansaray”, VIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara
11-15 Ekim 1976), Kongreye Sunulan Bildiriler, C.II, Ankara
1981, s.931-940.
CEZAR, M., “XIV-XVI. Yüzyıllar Türk Şehrinde Çarşının Konumu ve Çarşıların
En Tipik Yapısı”, Akademi 10, Mimarlık ve Sanat, İstanbul 1981,
s.11-26.
CEZAR, M., Typical Commercial Buildings of Ottoman Classical Period and
the Ottoman Construction System, İstanbul 1983.
CEZAR, M., Tipik Yapılariyle Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem
İmar Sistemi, İstanbul 1985.
CRESWELL, K.A.C., The Muslim Architecture of Egypt, Oxford 1959.
CUİNET, V., La Turquie d’Asie, C.VI, İstanbul 2001.
ÇAKMAK, Ş., Erken Dönem Osmanlı Mimarîsinde Taçkapılar (1300-1500),
Ankara 2001.
ÇAKMAK, C., Tire Hamamları, Ankara 2002.
ÇAL, H., “Şeyh Nasreddin (Nusret) Türbesi”, Türk Tarihinde ve Kültüründe
Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, s.427-
461.
ÇAL, H., “Zile Ulu Camisi”, Sanat Tarihi Dergisi, VII, İzmir 1994, s.27-52.
ÇAL, H., Niğde Şehrindeki Ahşap Tavanlı Camiler ve Mescitler, Ankara 2000.
538
ÇEÇEN, K., İstanbul’da Osmanlı Devrindeki Su Tesisleri, İstanbul 1984.
ÇEÇEN, K., “Sinan’ın Yaptığı Su Tesisleri”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı
Çağ ve Eserleri 1, İstanbul 1988, s.439-461.
ÇERKEZ, M., “Eyüpsultan Mezartaşlarında Kandil Motifleri”, Tarihi, Kültürü ve
Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu (28-30 Mayıs 1999),
Tebliğler, İstanbul 2000, s.338-365.
ÇERKEZ, M., “Merzifon Taş Han”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası
Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon), Ankara 2001,
s.415-449.
ÇOLAK, M., XVI. Yüzyıl Başlarında Merzifon Kazâsı (1515-1520), (Ondokuz
Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler
Eğitimi Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Samsun 1991.
ÇOLAK, M., “XVI. Yüzyıl Başlarında Merzifon’a Ait İki Tapu Tahrir Defteri”,
Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6, Samsun
1991, s.43-59.
DAĞLIOĞLU, H. T., “Edirne Mezarları”, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya
Dergisi, S.3, İstanbul 1936, s.163-192.
DANİŞMEND, İ. H., İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.I, İstanbul 1948.
DARKOT, B., “Merzifon”, İslâm Ansiklopedisi, 7.C., İstanbul 1972, s.785-787.
DAŞ, E., “Türbeler”, Birgi Tarihi, Tarihî Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları,
Ankara 2001, s.115-126.
539
DAVİD, G., “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa ve Dönemi Hakkında Yeni ve Az
Bilinen Kaynaklar”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası
Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon), Ankara 2001,
s.75-90.
DEMİRALP, Y., Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, Ankara 1996.
DEMİRALP, Y., Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500), Ankara
1999.
DEMİRAY, A., Resimli Amasya, Ankara 1954.
DEMİRİZ, Y., Osmanlı Mimarisi’nde Süsleme, I, Erken Devir (1300-1453),
İstanbul 1979.
DENKTAŞ, M., “İncesu Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Külliyesi”, Vakıflar
Dergisi, S.XXVI, Ankara 1997, s.193-224.
DİEZ, E.-ASLANAPA, O.-KOMAN, M. M., Karaman Devri Sanatı, İstanbul
1950.
DİLÂVER, S., “Anadolu’daki Tek Kubbeli Selçuklu Mescitlerinin Mimarlık Tarihi
Yönünden Önemi”, Sanat Tarihi Yıllığı, IV (1970-1971), İstanbul
1971, s.17-28.
DOĞANBAŞ, M., “Amasya Yöresi Kuş Evleri”, Arkitekt, S.447 (basım yeri
yok), 1997, s.70-72.
DOĞANBAŞ, M., “Merzifon’un Gönüller Durağı Piri Baba Türbesi”, Cem
Dergisi, S.87 (basım yeri yok), Şubat 1999, s.46-47.
DOĞANBAŞ, M., Kültürel ve Sanatsal Boyutuyla Amasya, Amasya 2003.
DÖNMEZ, Ş., “1997-1999 Yılları Yüzey Araştırmalarında İncelenen Samsun-
Amasya İlleri İ.Ö. 2. Binyılı Yerleşmeleri”, Belleten, C.LXV,
S.244, Ankara 2001, s.879-904.
540
DURUKAN, A., Balat, İlyas Bey Camii, Ankara 1988.
DÜNDAR, A., Kilis’teki Osmanlı Devri Mimarî Eserleri, Ankara 1999.
DÜNDAR, A., Çorum Cami ve Mescitleri, Ankara 2004.
EGEMEN, A., İstanbul’un Çeşme ve Sebilleri, İstanbul 1993.
EKEN, G., “XIX. Yüzyılda Merzifon Vakıflarına Dair”, Merzifonlu Kara Mustafa
Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon),
Ankara 2001, s.345-361.
ELDEM, H. E., “Merzifon’da Pervâne Muînüddin Süleyman Namına Bir
Kitabe”, TOEM, VIII/43, C.4, İstanbul 1333, s.42-52.
ENGİN, İ. H., “Merzifon Tarihine Genel Bir Bakış”, Taşan, S.7-31, Merzifon, 1
Aralık 1936, s.4.
ENGİN, İ. H., “Merzifon Tarihine Genel Bir Bakış”, Taşan, S.10-34, Merzifon, 1
Mart 1937, s.3.
ERAT, B., Anadolu’da XIV. Yüzyıl Türk Hamam Mimarisi (A.Ü. Sosyal Bilimler
Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora
Tezi), Ankara 1997.
ERDEMİR, Y., “Tokat Yöresindeki Ahşap Camilerin Kültürümüzdeki Yeri”,
Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz
1986), Ankara 1987, s.295-312.
ERDMANN, K., “Keykubâdiye’deki Dört Kemerli Bina Hakkında”, Yıllık
Araştırmalar Dergisi, II, Ankara 1957, s.105-109.
ERDMANN, K., Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Teil I, II,
Berlin 1961.
ERER, S., “Merzifon’un Depresyonunun Jeomorfolojisi”, Merzifon’un
Monografyası, İstanbul 1980, s.5-29.
541
ERER, S., Merzifon Depresyonu ve Çevresinin Jeomorfolojik Yapısı, İstanbul
1983.
ERKEN, S., Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I, Ankara 1972.
ERKEN, S., “Edirne Hamamları”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara 1973, s.403-419.
ERKEN, S., Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I (İlâveli II.Baskı),
Ankara 1983.
ERSOY, A., XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, İstanbul 1993.
ERSOY, B., İzmir Hanları, Ankara 1991.
ERSOY, B., “Edirne Şah Melek Camii’nin Tanıtımı ve Mimari Özellikleri
Hakkında Düşünceler, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, VI, İzmir
1992, s.47-61.
ERSOY, B., “Osmanlı Şehir-içi Hanları, Plan Tasarımı ile Cephe ve Malzeme
Özellikleri”, Sanat Tarihi Dergisi, VII, İzmir 1994, s.75-97.
ERSOY, B., “Osmanlı Şehir-içi Hanlarından Önemli Bir Örnek: Amasya Taş
Han”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, II.C., Ankara
1995, s.81-92.
ERÜNSAL, İ. E., Türk Kütüphaneleri Tarihi II Kuruluştan Tanzimat’a Kadar
Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Ankara 1988.
ESKİCİ, B., Ankara Mihrabları, Ankara 2001.
EVLİYA ÇELEBİ (Haz. Z.Kurşun-S.A.Kahraman-Y.Dağlı), Seyahatnâme, 2.
Kitap, İstanbul 1999.
EVRENOS, S., Merzifon’daki Türk Mimari Eserleri (İ.Ü. Edebiyat Fakültesi
San’at Tarihi Enstitüsü Türk-İslam San’atı Kürsüsü
yayınlanmamış Lisans Tezi), İstanbul 1967.
542
EYİCE, S., “İznik’de Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında
Bir Deneme”, Tarih Dergisi, C.XI, S.15, İstanbul 1960, s.99-120.
EYİCE, S., “Bedesten”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, 5.C., İstanbul 1992, s.302-
311.
FAROQHİ, S., “The Life Story of An Urban Saint in The Ottoman Empire: Piri
Baba of Merzifon”, İ.Ü.Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi
(Ord.Prof.İ.Hakkı Uzunçarşılı Hâtıra Sayısı), S.32, İstanbul 1979,
s.653-678.
FINDIKLILI MEHMED AĞA, Silâhdar Tarihi, C.II, İstanbul 1928.
GABRİEL, A., Monuments Turcs d’Anatolie, II, Paris 1934.
GABRİEL, A., “Bursa’da Murad I Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei
Meselesi”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara 1942, s.37-43.
GALLAND, A., İstanbul’a Ait Günlük Anılar (1672-1673), II.C., Ankara 1998.
GLÜCK, H., Die Baeder Konstantinopels, Wien 1921.
GODARD, A., “Origine de la Madrasa, de la Mosquée et du Caravansérail à
Quatre Iwans”, Ars Islamica, C.XV-XVI, 1951, s.1-9.
GOODWİN, G., A History of Ottoman Architecture, London 1971.
GÖRÜR, M., Beylikler Dönemi Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453) (H.Ü.
Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı
yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1999.
GÜL, A., Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Dâru’l-
Hadîslerin Yeri, Ankara 1997.
GÜLGEN, H., Merzifon Kara Mustafa Paşa Câmii ve Hamamı ile Nârince
Abide Hâtun Câmii (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Türk-İslam
543
Sanatları Bilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
İstanbul 1996.
GÜLTEKİN, R. E., Ulukışla ve Öküz Mehmed Paşa Menzil Külliyesi, Ankara
2001.
GÜN, R., Amasya ve Çevresindeki Mimarî Eserlerde Yazı Kullanımı (Ondokuz
Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve
Sanatları Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Samsun 1993.
GÜNALTAY, Ş., Yakın Şark II (Anadolu En Eski Çağlardan Ahamenişler
İstilasına Kadar), Ankara 1987.
GÜNALTAY, Ş., Yakın Şark IV/1 (Persler’den Romalılara Kadar), Ankara
1987.
GÜNALTAY, Ş., Yakın Şark IV/2 (Romalılar Zamanında Kapadokya, Pont ve
Artaksiad Krallıkları), Ankara 1987.
GÜRAN, C., Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi, İstanbul
1978.
GÜRBÜZ, A., Toprak-Vakıf İlişkileri Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya
Sancağı (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih
Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1993.
GÜRBÜZ, A., “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Kayseri/İncesu Vakıfları”, III.
Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu (6-7 Nisan 2000), Kayseri
2000, s.229-237.
GÜRBÜZ, A., “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon Vakıfları”,
Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11
Haziran 2000 Merzifon), Ankara 2001, s.319-329.
544
HALAÇOĞLU, Y., XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti
ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi (2.Baskı), Ankara 1991.
HALAÇOĞLU, Y., XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve
Sosyal Yapı, Ankara 1991.
HAMMER, J. V. (Çev. V. Bürün), Osmanlı Devleti Tarihi, C.XII, İstanbul 1986.
HAMMER, J.V. (Çev. M. Ata), Osmanlı Tarihi, C.I, İstanbul 1991.
İLTER, İ., Tarihi Türk Hanları, Ankara 1969.
KALFAZADE, S.-ERTUĞRUL, Ö., “Kandil ve Kandilin Motif Olarak Anadolu
Türk Sanatındaki Kullanımı Üzerine”, Sanat Tarihi Araştırmaları
Dergisi, C.II, S.5, İstanbul 1989, s.23-34.
KARAÇAĞ, A., Beylikler Devri Mimarisinde Alçı Süslemeler (T.C. Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı
yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya 2002.
KARAMAĞARALI, B., Ahlat Mezartaşları (2.Baskı), Ankara 1992.
KARAMAĞARALI, B., “Ayaş Ulu Camii”, Ayaş ve Bünyamin Ayaşi, Tarihte-
Günümüzde Ayaş ve Bünyamin Ayaş-i Sempozyumu (Ayaş, 2-4
Temmuz 1993), Ankara 1993, s.53-59.
KARAMAĞARALI, H., “Sâhib Atâ Câmii’nin Restitüsyonu Hakkında Bir
Deneme”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 3, Ankara 1982, s.49-
75.
KARPUZ, H., Trabzon, Ankara 1990.
KATOĞLU, M., “13. Yüzyıl Konyasında Bir Cami Grubunun Plân Tipi ve Son
Cemaat Yeri”, Türk Etnografya Dergisi, IX (1966), Ankara 1967,
s.81-100.
545
KAYA, S., Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Vakıfları (A.Ü. Dil ve Tarih-
Coğrafya Fakültesi yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara
1986.
KAYMAZ, N., Pervâne Muînüddin Süleyman, Ankara 1970.
KILCI, A., Türkiye’deki XIV ve XV. Yüzyıllara Ait Baldaken Tarzı Denen
Türbeler (A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim
Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1992.
KIZILTAN, A., Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler, İstanbul 1958.
KLINGHARDT, K., Türkische Bäder, Stuttgart 1927.
KÖPRÜLÜ, M. F., “Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihî
Ehemmiyeti”, Vakıflar Dergisi, S.I, Ankara 1938, s.1-6.
KÖPRÜLÜ, F., Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar (2.Baskı), Ankara 1966.
KREİSER, K., “Bedesten-Bauten im Osmanischen Reich”, Istanbuler
Mitteilungen, Band 29, Tübingen 1979, s.367-400.
KREUTEL, R. F. (Çev. M. Kayayerli), Viyana Önlerinde Kara Mustafa Paşa,
İstanbul 1994.
KURAN, A., İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, Ankara 1964.
KURAN, A., The Mosque In Early Ottoman Architecture, Chicago 1968.
KURAN, A., Anadolu Medreseleri, I.C., Ankara 1969.
KURAN, A., “Orta Anadolu’da Klâsik Osmanlı Çağı Sonlarında Yapılan İki
Külliye”, Vakıflar Dergisi, S.IX, Ankara 1971, s.239-247.
KURAN, A., “Onbeşinci ve Onaltıncı Yüzyıllarda İnşa Edilen Osmanlı
Külliyelerinin Mimari Esasları Konusunda Bazı Görüşler”, I.
Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul 1979, s.795-818.
KURAN, A., Mimar Sinan, İstanbul 1986.
546
KURAN, A., “Mimar Sinan’ın Külliyeleri”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ
ve Eserleri 1, İstanbul 1988, s.167-173.
KURAN, A., “Anadolu’da Ahşap Sütunlu Selçuklu Mimarîsi”, Malazgirt
Armağanı (2.Baskı), Ankara 1993, s.179-186.
KUYULU, İ., Kara Osman-Oğlu Ailesine Ait Mimari Eserler, Ankara 1992.
MANDEL, G., I Caravanserraglı Turchı, 1988.
MANTRAN, R. (Çev. S. Tanilli), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi I, İstanbul 2000.
MORDMANN, A.D. (Nşr. F.Babinger), Anatolien, Skizzen und Reisebriefeaus
Kleinanaisen (1850-1859), Hannover 1952.
MÜDERRİSOĞLU, M. F., “Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Akdeniz’deki
İskelesi Payas ve Sokullu Mehmed Paşa Külliyesi”, Kültür ve
Sanat, S.8, Ankara 1990, s.61-63.
MÜDERRİSOĞLU, M. F., 16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda İnşa Edilen
Menzil Külliyeleri (H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji-Sanat
Tarihi Bölümü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış
Doktora Tezi), Ankara 1993.
MÜDERRİSOĞLU, F., “Bir Osmanlı-Türk Şehri Olarak Belen”, Vakıflar Dergisi,
XXIV, Ankara 1994, s.237-272.
NAYIR, Z., Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmet Külliyesi ve Sonrası (1609-
1690), İstanbul 1975.
NEMLİOĞLU, C., 15., 16. ve 17. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde Kalem İşleri
(T.C.İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1989.
ORAL, O., Edirne Su Kültürü, 1978.
ORHONLU, C., Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilâtı, İstanbul 1967.
547
OTTO-DORN, K., Türkische Keramik, Ankara 1957.
OTTO-DORN, K., “Seldschukische Holzsäulenmoscheen in Kleinasien”, Aus
Der Welt Der Islamischen Kunst, Festschrift für Ernst Kühnel,
Berlin 1959, s.59-88.
OTTO-DORN, K., “Der Seldschukische Moscheenbau in Kleinasien”, Institut
für Auslands-Beziehungen, Stuttgart, Zeitschrift für
Kulturaustausch, 2-3, 1962, s.158-163.
OTTO-DORN, K., “Die Ulu Dschami in Sivrihisar”, Anadolu (Anatolia), IX,
1965, Ankara 1967, s.161-168.
ÖGEL, B., “Selçuk Devri Anadolu Ağaç İşçiliği Hakkında Notlar”, Yıllık
Araştırmalar Dergisi, I, Ankara 1957, s.199-235.
ÖGEL, S., “Osmanlı Devrinde Türk Külliyesi”, Türk Kültürü, S.2, Ankara 1963,
s.37-42.
ÖGEL, S., Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı (2.Baskı), Ankara 1987.
ÖNEY, G., “Kayseri Hacı Kılıç Camii ve Medresesi”, Belleten, C.XXX, S.118,
Ankara 1966, s.377-387.
ÖNEY, G., “Anadolu’da Selçuklu ve Beylikler Devri Ahşap Teknikleri”, Sanat
Tarihi Yıllığı, III, İstanbul 1969-1970, s.135-149.
ÖNEY, G., Ankara’da Türk Devri Yapıları, Ankara 1971.
ÖNEY, G., Türk Çini Sanatı, İstanbul 1976.
ÖNEY, G., Beylikler Devri Sanatı XIV.-XV. Yüzyıl (1300-1453), Ankara 1989.
ÖNEY, G., Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları (3.Baskı),
Ankara 1992.
ÖNEY, G., “Çini ve Seramik”, Geleneksel Türk Sanatları, İstanbul 1993, s.77-
111.
548
ÖNEY, G., “Bursa Çinileri”, Bursa, Ankara 1996, s.108-116.
ÖNEY, G., “Erken Osmanlı Mimarisinde Çini (XV.-XVI. Yüzyıl Başı İznik-
Bursa-Edirne)”, Osmanlı, C.11, Ankara 1999, s.205-212.
ÖNGE, Y., “Anadolu Sanatında Cami Motifi”, Önasya, C.4, S.38, Ankara 1968,
s.10-11, 22.
ÖNGE, Y., “Konya Beyşehir’de Eşrefoğlu Süleyman Bey Hamamı”, Vakıflar
Dergisi, VII, İstanbul 1968, s.139-144.
ÖNGE, Y., “Anadolu’da XIII.-XIV. Yüzyılın Nakışlı Ahşap Camilerinden Bir
Örnek: Beyşehir Köşk Köyü Mescidi”, Vakıflar Dergisi, IX,
Ankara 1971, s.291-296.
ÖNGE, Y., “Mimar Gözü ile Kuş Evleri”, Kültür ve Sanat, S.5, İstanbul 1977,
s.86-91.
ÖNGE, Y., “Bugünkü Bilgilerimizin Işığı Altında Divriği Ulu Camii ve
Darüşşifası”, Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası, Ankara 1978,
s.33-50.
ÖNGE, Y., Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara 1995.
ÖNKAL, H., Tire Türbeleri, Ankara 1991.
ÖNKAL, H., Osmanlı Hanedan Türbeleri, Ankara 1992.
ÖNKAL, H., Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara 1996.
ÖNKAL, H., Selçuklu-Osmanlı Sultanları ve Türbeleri, Ankara 1999.
ÖTÜKEN, Y., “Orhan Gazi (1326-1359) Devrinden Kanuni Sultan Süleyman
(1520-1566) Devrinin Sonuna Kadar Osmanlı Medreseleri”,
Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi (Prof.
Albert Louis Gabriel Özel Sayısı), IX, Ankara 1978, s.337-371.
549
ÖTÜKEN, Y.-DURUKAN, A.-ACUN, H.-PEKAK, S., Türkiye’de Vakıf Abideler
ve Eski Eserler, IV, Ankara 1986.
ÖZ, T., İstanbul Camileri, I.-II. C. (3.Baskı), Ankara 1997.
ÖZBEK, Y., “Erken Dönem Osmanlı Taş Süslemeleri”, Osmanlı, C.11, Ankara
1999, s.335-355.
ÖZBEK, Y., Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme, Ankara 2002.
ÖZDENİZ, E., İstanbul’daki Kaptan-ı Deryâ Çeşmeleri ve Sebilleri, İstanbul
1995.
ÖZDEŞ, G., Türk Çarşıları, Ankara 1998.
ÖZER, C., “Edirne’deki Osmanlı Dönemi Mezartaşlarının Korunmaları
Üzerine”, A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, C.36, S.1-2, Ankara 1993, s.367-
372.
ÖZER, C., “Edirne Sarucapaşa Camii Haziresindeki Bir Grup Mezartaşı”,
A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, C.XXXVII, S.1-2, Ankara 1995, s.101-126.
ÖZERGİN, M. K., “Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları”, Tarih Dergisi,
XV/20, 1965, s.141-170.
ÖZKAN, M. D., Amasya İli Yapılarındaki Kalem İşi Süslemeler (T.C. Gazi
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji-Sanat Tarihi
Anabilim Dalı Sanat Tarihi Bilim Dalı yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Ankara 2001.
ÖZKÖSE, O. Z., “Eski Cami ve Eski Hamamın Geçmiş Zamanlarına Dair
Anlatılmış ve Yazılmış Malûmat”, Bedesten Kültür Sanat
Edebiyat Dergisi, S.7, Merzifon 2000, s.12-14.
ÖZKUL, N., “Gölmarmara Halime Hatun Külliyesi”, Türk Etnografya Dergisi,
S.XX, Ankara 1997, s.131-162.
550
ÖZME, A., Urfa (Merkez) Hanları (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora
Tezi), Ankara 2000.
ÖZSAİT, M., “1995 ve 1996 Yıllarında Amasya-Merzifon ve Gümüşhacıköy
Yüzey Araştırmaları”, XV. Araştırma Sonuçları Toplantısı (26-30
Mayıs 1997 Ankara), II, Ankara 1998, s.143-161.
ÖZTUNA, Y., Türkiye Tarihi, C.III, İstanbul 1964.
ÖZTUNA, Y., Devletler ve Hânedanlar Türkiye (1074-1990), C.II, Ankara
1969.
PEREMECİ, O. N., Edirne Tarihi, İstanbul 1940.
PİLEHVARİAN, N.K., Osmanlı Başkenti İstanbul’da Çeşmeler, İstanbul 2000.
RAMSAY, W. M. (Çev. M. Pektaş), Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, İstanbul
1961.
RAYMOND, A. (Çev.A.Berktay), Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, İstanbul
1995.
RENDA, G., Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı 1700-1850, Ankara
1977.
REYHANLI, T., Osmanlılarda Külliye Mimarisinin Gelişmesi (İ.Ü. Sanat Tarihi
Bölümü yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1974.
REYHANLI, T.-ALTUN, A., “Edirne-Havsa’da Sokollu (veya Kasım Paşa)
Külliyesi”, Sanat Tarihi Yıllığı, S.VI (1974-75), İstanbul 1976,
s.67-88.
SÂLNÂME, Sivas Vilâyeti Sâlnâmesi, Sivas Vilâyet Matbaası, H.1304
(M.1886).
SAMİ, Ş., Kâmûs-ı Türkî, İstanbul 1987.
551
SEMERCİ, A., “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Memleketi, Yetişme Şekli,
Yükselmesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası
Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon), Ankara 2001,
s.129-138.
SEVENER, C., Merzifon Mimarî Eserleri (A.Ü.D.T.C.F. Sanat Tarihi Kürsüsü
yayınlanmamış Lisans Tezi), Ankara 1967.
SEVİM, A., Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Ankara 1990.
SÖNMEZ, Z., Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam
Mimarisinde Sanatçılar (2.Baskı), Ankara 1995.
SÖZEN, M., Anadolu Medreseleri, C.I, İstanbul 1970.
SÖZEN, M., Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstanbul 1971.
SÖZEN, M., Anadolu Medreseleri, C.II, İstanbul 1972.
SÖZEN, M.-ARIK, R.-ASOVA, K. v.d., Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar
Sinan, İstanbul 1975.
STRABON (Çev. A. Pekman), Coğrafya, Kitap XII, İstanbul 1991.
SUNAY, S., Tokat Şehir-İçi Hanları (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Ankara 2003.
SÜREYYA, M. (Haz. A.Aktan-A.Yuvalı-M.Hülagü), Sicill-i Osmanî yahud
Tezkire-î Meşâhir-i Osmaniyye, C.III, İstanbul 1996.
SÜREYYA, M. (Haz. M.Keskin-A.Öztürk-H.Savaş-H.Kurt), Sicill-i Osmanî
yahud Tezkire-î Meşâhir-î Osmaniye, C.IV/I, İstanbul 1997.
ŞAPOLYO, E. B., “Merzifon’lu Kara Mustafa Paşa”, Önasya, S.2 (basım yeri
yok), 1965, s.7-8, 21.
552
ŞAPOLYO, E. B., “Kuş Köşkleri”, Önasya, C.4, S.38, Ankara 1968, s.12-13.
ŞEMSEDDİN SAMİ, Kâmûs-ı Türkî (2.Baskı), İstanbul 1987.
ŞENER, Y. S., “XIV. Yüzyıl Bursa Yapılarında Erken Osmanlı Duvar Örgüsü”,
Türk Etnografya Dergisi, S.XX, Ankara 1997, s.193-249.
ŞÜKRÜ, M., Orta Anadolu’da Bir Dolaşma, Ankara 1934.
TANIŞIK, İ.H., İstanbul Çeşmeleri, C.I-II, İstanbul 1943, 1945.
TANMAN, B., “Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii Şadırvanının Kubbesinde
Zileli Emin’in Yarattığı Osmanlı Dünyası ve Bu Dünyaya
Yansıyan Kişiliği”, ‘Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar’,
Güner İnal’a Armağan, Ankara 1993, s.491-522.
TANYU, H., Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara 1967.
TAŞAN, A., “Tarih Açısından Merzifon’a Bir Bakış”, Önasya, S.2 (basım yeri
yok), 1965, s.4-5, 18.
TAŞAN, A., “A Glimpse at Merzifon in History”, Önasya, S.2 (basım yeri yok),
1965, s.12-13.
TAŞAN, A., Dün’den-Bugün’e Merzifon, İstanbul 1979.
TAŞAN, B., Merzifonlu Şeyh Abdürrahim Rumî, İzmir 1975.
TAŞAN, B., “Merzifon’lu Şeyh Abdürrahim Rûmî ve Vakfiyesi”, Vakıflar
Dergisi, S.XIII, Ankara 1981, s.91-100.
TOP, M., Erken Dönem Osmanlı Mihrabları (XIV-XV. Yüzyıl) (Yüzüncü Yıl
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Bilim Dalı
yayınlanmamış Doktora Tezi), Van 1997.
TUNCER, O.C., Anadolu Kümbetleri, 1, Ankara 1986.
TUNCER, O.C., Anadolu Kümbetleri, 2, Ankara 1991.
553
TUNCER, O.C., Anadolu Kümbetleri, 3, Ankara 1992.
TUNÇEL, M., Babaeski, Kırklareli ve Tekirdağ Camileri, Ankara 1974.
TUNÇEL, M., Osmanlı Mimarisinde Bedestenler (A.Ü.D.T.C.F.,
yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1980.
TUNÇEL, M., “Merzifon Bedesteni”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa
Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon),
Ankara 2001, s.383-398.
TUNÇEL, M., “Türk Mimarîsi’nde Bulgaristan’daki Bedesten Binaları”,
Balkanlar’da Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Uluslararası
Sempozyumu Bildirileri (17-19 Mayıs 2000, Şumnu-Bulgaristan),
C.2, Ankara 2001, s.725-762.
TURAN, O., “Selçuk Kervansarayları”, Belleten, C.10, Ankara 1946, s.471-
496.
TURAN, O., Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1984.
TÜFEKÇİOĞLU, A., Erken Dönem Osmanlı Mimarîsinde Yazı, Ankara 2001.
UNAT, F. R., Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu (Yedinci Baskı),
Ankara 1994.
UYGUN, Ş., Merzifon İlçesi (basım yeri yok), 1938.
UZUNÇARŞILI, İ. H., Osmanlı Tarihi, I.C., Ankara 1972.
UZUNÇARŞILI, İ. H., Osmanlı Tarihi, II.C. (5.Baskı), Ankara 1988.
UZUNÇARŞILI, İ. H., Osmanlı Tarihi, C.III/1 (6.Baskı), Ankara 2000.
ÜLGEN, A.S., “Hamam”, İslam Ansiklopedisi, C.5, İstanbul 1986, s.174-178.
ÜNAL, R.H., “Az Tanınan ve Bilinmeyen Doğu Anadolu Kümbetleri”, Vakıflar
Dergisi, XI, Ankara 1977, s.121-164.
ÜNVER, A. S., “Türk Hamamı”, Belleten, C.37, S.145, Ankara 1973, s.87-94.
554
ÜRER, H., İzmir Hamamları, Ankara 2002.
VIRMIÇA, R., Kosova’da Osmanlı Mimari Eserleri, Ankara 1999.
YEDİYILDIZ, B., “Müessese-Toplum Münâsebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır
Türk Toplumu ve Vakıf Müessesesi”, Vakıflar Dergisi, S.XV,
Ankara 1982, s.23-53.
YEŞİL, A., Merzifon-Kara Mustafa Paşa Külliyesi (Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı
yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1992.
YEŞİL, A., “Merzifon’lu Kara Mustafa Paşa ve Hiç Bilinmeyen Vakfiyesi
Hakkında Bazı Notlar”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-
Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.2, 1996, Isparta
1996, s.264-270.
YEŞİL, A., “Merzifon-Kara Mustafa Paşa Külliyesi”, Merzifonlu Kara Mustafa
Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon),
Ankara 2001, s.331-344.
YETKİN, S.K.-ÜLKEN, H.Z.-ÖZGÜÇ, T. v.d., Turkish Architecture, Ankara
1965.
YETKİN, Ş., “Türk Çini Sanatından Bazı Önemli Örnekler ve Teknikleri”, Sanat
Tarihi Yıllığı, I, İstanbul 1964-1965, s.60-120.
YETKİN, Ş., Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul 1973.
YETKİN, Ş., “Alara Kalesindeki Hamamlı Kasır ve 13.Yüzyıl Anadolu
Mimarisindeki Yeri”, Malazgirt Armağanı (2.Baskı), Ankara 1993,
s.119-126.
555
YURDAKUL, E., “Tokat Vilayetinin Gümüştop (Dazya) Köyündeki XIV ncü
Yüzyıla Ait Eski Eserler”, Vakıflar Dergisi, VIII, Ankara 1969,
s.243-247.
YURDAKUL, E., “Kayseri Külük Camii ve Medresesi’nde Yapılan Hafriyat ve
Araştırma Sonuçları ile İlgili Yeni Görüşler”, Rölöve ve
Restorasyon Dergisi, I, Ankara 1974, s.167-207.
YURDAKUL, M. E., “Tacüddin İbrahim Paşa’nın Vakıfları ile Vâkıfın
Merzifon’da İnşa Ettirdiği Hana Bitişik Mescidinde Yapılan
Restorasyon Çalışmaları”, VIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara: 11-
15 Ekim 1976), Kongreye Sunulan Bildiriler, III.C., Ankara 1983,
s.1619-1626.
YURDAKUL, E., Kayseri-Külük Camii ve Medresesi, Ankara 1996.
YÜKSEL, İ. A., Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid Yavuz Selim Devri (886-
926/1481-1520), V, İstanbul 1983.
YÜKSEL, İ. A., Bolu Yıldırım Bayezid Külliyesi Hamamlar ve İmaret Camii,
Ankara 1993.