REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I HISTORISË

MENAXHIMI I TRASHËGIMISË KULTURORE:

RASTI I SHQIPËRISË

Disertacion për gradën “Doktor i Shkencave Historike”

Disertant: Udhëheqës shkencor:

M.A. Ols Lafe Prof. Dr. Lorenc Bejko

TIRANË, 2017

2

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I HISTORISË

MENAXHIMI I TRASHËGIMISË KULTURORE:

RASTI I SHQIPËRISË

Disertacion për gradën “Doktor i Shkencave Historike”

Disertant: Udhëheqës shkencor:

M.A. Ols Lafe Prof. Dr. Lorenc Bejko

Mbrohet më datë……/……/………

1. ____________________________ Kryetar

2. ____________________________ anëtar oponent

3. ____________________________ anëtar oponent

4. ____________________________ anëtar

5. ____________________________ anëtar

3

PASQYRA E LËNDËS

Hyrje ............................................................................................................................................. 5

Qëllimi dhe objektivat e temës ..................................................................................................... 6

KREU I ...................................................................................................................................... 13

KONCEPTI I TRASHËGIMISË KULTURORE ...................................................................... 13

1.1. Influenca të rëndësishme në formulimin e identitetit Shqiptar ............................................ 13

1.2. Trashëgimia kulturore dhe administrimi ligjor .................................................................... 21

1.3. Evoluimi i konceptit të trashëgimisë ................................................................................... 32

1.4. Lidhja e trashëgimisë dhe turizmit ...................................................................................... 35

1.5. Komunikimi i mesazheve të duhura në destinacionet e trashëgimisë ................................. 46

KREU II ..................................................................................................................................... 52

ANALIZË E GJENDJES AKTUALE TË TRASHËGIMISË KULTURORE NË SHQIPËRI . 52

2.1. Zhvillimi i turizmit - disa konstatime .................................................................................. 52

2.2. Administrimi i trashëgimisë kulturore (përfshirë burimet e buxhetit) ................................. 56

2.3. Përse duhet të ndryshojë dhe si mund të ndryshojë legjislacioni aktual i trashëgimisë

kulturore - disa propozime .......................................................................................................... 59

2.4. Reforma e sistemit të trashëgimisë kulturore – debati dhe qëndrimet e ekspertëve ............ 66

2.5. Planifikimi i territorit, mjedisi dhe trashëgimia natyrore .................................................... 69

2.6. Trashëgimia natyrore dhe mbrojtja mjedisore ..................................................................... 75

2.7. Edukimi, rritja e ndërgjegjes dhe mekanizmat e konsultimit .............................................. 76

KREU III .................................................................................................................................... 78

METODOLOGJIA E PËRDORUR ........................................................................................... 78

3.1. Intervistat e organizuara me personelin e qendrave historike dhe parqeve arkeologjike .... 79

KREU IV .................................................................................................................................... 88

PLANI I MENAXHIMIT PËR SITE TË TRASHËGIMISË – NJË DISKUTIM MBI

MODELIN ................................................................................................................................. 88

4.1. Plani i menaxhimit për site të trashëgimisë kulturore ......................................................... 89

4.2. Objektivat e një plani menaxhimi ........................................................................................ 91

4.3. Rehabilitimi i trashëgimisë sonë të përbashkët: Procesi i Ljubljanës .................................. 91

4.4. Principet kryesore dhe konceptet: rehabilitimi i integruar i trashëgimisë ........................... 93

4.5. Qasja ndër-sektoriale ........................................................................................................... 94

4.6. Pjesëmarrja e palëve të ndryshme të interesit ...................................................................... 95

4.7. Metodologjia e Procesit të Ljubljanës - LPN, VPT, SF, PB ................................................ 95

4.8. Fazat e procesit të hartimit të planit të menaxhimit ............................................................. 97

4.9. Struktura e planit të menaxhimit për sitet e trashëgimisë .................................................... 98

4

KONKLUZIONE ..................................................................................................................... 102

BIBLIOGRAFI ........................................................................................................................ 105

SHKURTIMET E PËRDORURA ........................................................................................... 113

LISTA E FIGURAVE .............................................................................................................. 114

LISTA E TABELAVE ............................................................................................................. 115

ANEKS I .................................................................................................................................. 116

ANEKS II ................................................................................................................................. 118

ANEKS III ................................................................................................................................ 119

ANEKS IV................................................................................................................................ 120

ANEKS V ................................................................................................................................. 123

ANEKS VI................................................................................................................................ 139

5

Hyrje

Sitet e Trashëgimisë Botërore kanë në përbërjen e tyre shumë prej destinacioneve më

tërheqëse të botës dhe disa prej monumenteve më të mëdha të së kaluarës. Për

zhvilluesit e turizmit ato funksionojnë si magnete, ndërsa për shtetin që i zotëron

shërbejnë si modele që vijojnë të influencojnë zhvillimin. Ato sigurisht janë thesare në

kuptimin e plotë të fjalës. Për to nevojitet një menaxhim i kujdesshëm që i mbron për

brezat që do të vijnë dhe që njëkohësisht i hap ato për publikun me qëllim edukimi dhe

kënaqësie. Për të gjetur balancën e plotë mes këtyre dy çështjeve, menaxherëve të

siteve u dalin përpara me dhjetëra vështirësi të cilët ato janë të mandatuar që ti

tejkalojnë.

Sot ka shumë ndërveprim në mes të vendeve të ndryshme në të gjithë botën që

megjithatë nxit rëndësinë e diversitetit midis tyre dhe përforcon veçoritë e tyre.

Prezantimi zyrtar i karakteristikave të dallueshme të një vendi ka si qëllim forcimin e

ndjenjës së përkatësisë me atë subjekt të veçantë që e dallon nga të tjerët, ndërkohë që

është një pjesë e të gjithë botës. Mund të përmenden disa karakteristika të veçanta të

perceptuara që mund të përdoren siç janë, një atdhe historik, simbole nga e kaluara

apo edhe mjedisi natyror.

Prezantimi i trashëgimisë së veçantë të një vendi lidhet me çështje të përforcimit të

një identiteti të perceptuar, proceseve ekonomike dhe politike dhe nënvizon çështjet e

fuqisë së shtetit në nivelin kombëtar dhe ndërkombëtar. Sitet e Trashëgimisë

Kulturore Botërore që rregjistrohen në Listën e Trashëgimisë Botërore (Lista) janë

site të vlerave universale të shquara në përputhje me Konventën për Mbrojtjen e

Trashëgimisë Botërore Kulturore dhe Natyrore (Konventa). Kjo konventë është një

marrëveshje ndërkombëtare e miratuar në konferencën e përgjithshme të UNESCO në

vitin 1972, ku shtetet anëtare që e kanë ratifikuar (ato quhen shtete palë nga

Konventa)1 mund të propozojnë site të ndryshme në këtë Listë. Sitet që përfshihen

ofrojnë një mënyrë të eksplorimit të procesit dhe zbatimit të vendimeve që merren për

projektimin e karakteristikave të veçanta të një shteti në arenën nderkombëtare dhe

kombëtare, duke zgjeruar rëndësinë që këto destinacione mund të kenë kur ato

prezantohen në arenën ndrkombëtare por duke ruajtur njëkohësisht edhe karakterin e

tyre kombëtar. Duke filluar nga vitit 1978, sapo qenë hartuar dhe miratuar

përkufizimet e sakta, UNESCO përfshiu 114 site në Listë.2

1 Deri në 17 nëntor të vitit 2016, Komiteti i Trashëgimisë Botërore numëronte 1052 site në

Listë, nga të cilat 814 kulturore, 203 natyrore dhe 35 mikse të shpërndara në 165 shtete palë të

konventës, http://whc.unesco.org/en/list/ 2 UNESCO 2002. Megjithëse nuk ka të dhëna konkrete, mendohet se përfshirja e një siti të

caktuar në Listë, sjell një rritje të menjëhershme të numrit të vizitorëve.

6

Qëllimi dhe objektivat e temës

Qëllimi i këtij studimi është të eksplorojë ndër të tjera edhe mënyrën se si trashëgimia

kulturore shqiptare shihet, trajtohet dhe administrohet nga disa institucione zyrtare të

Ministrisë së Kulturës (MK) që ka detyrën e mbrojtjes dhe restaurimit të pasurive

kulturore e cila ka Institutin e Monumenteve të Kulturës (IMK) që ka për detyrë

restaurimin e monumenteve të kulturës por edhe Agjencinë e Shërbimit Arkeologjik

(ASHA), institucion i ngarkuar me ligj për kryerjen e arkeologjisë parandaluese dhe të

shpëtimit.

Për qëllimet e këtij studimi, do të përmenden kryesisht pasuritë/sitet Shqiptare që janë

të përfshira në listën e Konventës së UNESCO-s.3 Shqipëria aderoi në Konventën për

mbrojtjen e pasurisë botërore kulturore dhe natyrore në 8 Prill 1989, me Dekretin nr.

7297.4 Komiteti i Trashëgimisë Botërore merr në shqyrtim propozimet e Shteteve

Palë të Konventës (Shtetet) përpara se të rregjistrohet një i tillë.5

Komiteti i Trashëgimisë Botërore ka në përbërjen e tij përfaqësues nga 21 shtete,

anëtarët e tij zgjidhen nga Asambleja e Përgjithshme e Shteteve dhe këto anëtarë të

zgjedhur mund të jenë pjesë e Komitetit të Trashëgimisë Botërore për 6 vjet. Komiteti

i Trashëgimisë Botërore asistohet nga Këshilli Ndërkombëtar i Monumenteve dhe

Siteve (ICOMOS) për çështje të trashëgimisë dhe nga Unioni Ndërkombëtar për

Mbrojtjen e Natyrës (IUCN) për trashëgiminë natyrore.6

UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) është

nje agjenci e specializuar e Kombeve të Bashkuara e cila u krijua më 16 nëntor 1945.

Objektivi kryesor i saj është “të ndërtojë paqen në mendjet e njerëzve” nëpërmjet

Arsimit, Shkencave shoqerore dhe natyrore, Kulturës dhe Komunikimit. Misioni i

UNESCO-s është të kontribuojë në ndërtimin e një kulture të paqes, në zhdukjen e

varfërisë, në zhvillimin e qëndrueshëm dhe në dialogun ndërkulturor nëpërmjet

fushave të saj të kompetencës (arsim, shkencë, kulturë dhe komunikim).

Ky është një studim që merr në shqyrtim çështjen e menaxhimit dhe prezantimit të

trashëgimisë kulturore, duke u përqëndruar në rolin dhe punën e institucioneve

shtetërore që merren me trashëgiminë kulturore por dhe se si ato i marrin vendimet.

3 Përkufizimet e sakta të trashëgimisë kulturore dhe natyrore sikurse përcaktohen në

Konventën e Trashëgimisë Botërore janë të prezantuara në tabelën I. 4 Shih fig.1, f. 14. 5 Cleere 2011, f.520. Lista e siteve që rregjistrohen në UNESCO tashmë ka kaluar 1000 dhe

vijon të rritet. 6 Khirfan 2014, f.3. Në vitin 1976 ICOMOS përgatiti një dokument që quajtur Procedurat

Operacionale për zbatimin e Konventës së Trashëgimisë Botërore (Operational Guidelines for

the Implementation of the World Heritage Convention). Deri në vitin 2015 ky dokument i

është nënshtruar më shumë se 16 rishikimeve.

7

Kërkimi përqëndrohet në profilin gjithëpërfshirës të qëllimeve të menaxhimit dhe

prezantimit të trashëgimisë kulturore nga këto institucione të shtetit shqiptar.

Mbështetur në kërkime empirike në një vend të pasur me trashëgimi kulturore por

edhe me bukuri natyrore, kërkohet të hidhet dritë mbi mënyrat se si Sitet e

Trashëgimisë Botërore perceptohen dhe trajtohen brenda shtetit shqiptar nga këto

institucione. Studimi përshkruan rregjistrimin e tyre në Listë, praktikat për

prezantimin por edhe mbrojtjen e siteve specifike, duke kërkuar të identifikojë

politikat (nësa ka), nëpërmjet rregjistrimeve në Listë dhe brenda shtetit shqiptar (si

administrohen në terren këtë site).

Këto forma kërkimi i japin rrjedhimisht kërkuesit mundësinë për të parë se si

trashëgimia, një nocion që mund të lidhet me të kaluarën, trajtohet nga një shtet

modern. Procesi i menaxhimit dhe prezantimit zyrtar të trashëgimisë kulturore,

kontribuon në kuptimin nga ana jonë të rëndësisë së forcimit dhe promovimit të

imazheve të së kaluarës në nivelet ndërkombëtare, me përpjekjet për rregjistimin në

Listë si dhe me promovimin e tyre në nivelin kombëtar, te popullsia shqiptare por dhe

ajo shqipfolëse.7

Kjo temë gjithashtu trajton principet dhe praktikat e drejtimit të politikave për

prezantimin dhe menaxhimin e siteve të trashëgimisë nga pikëpamja zyrtare dhe të

aktiviteteve të komunikimit që zbatohen. Identifikon dhe prezanton një përshkrim

kritik të institucioneve shtetërore kur ato prezantojnë vlerat e trashëgimisë. Qëllimi

është të eksplorohen dhe të shqyrtohen në mënyrë të hollësishme vlerat që mund të

kenë qenë të lidhura me trashëgiminë kulturore dhe që mund të na lejojnë të

bashkojmë të dhënat tona me ndërtimin dhe menaxhimin e identitetit kombëtar

sikurse ai përshkruhet nëpërmjet trashëgimisë nga institucionet shtetërore.

Prezantimi i pasurive kulturore është një metodë multidisiplinore që kombinon

mbrojtjen e tyre dhe prezantimin. Paramentrat ekonomikë, politikë dhe socialë mund

të kontribuojnë në prezantimin e tyre, dhe ky studim ka për qëllim ti identifikojë dhe

përshkruajë në rastin specifik të Siteve të Trashëgimisë Botërore që janë përfshirë në

Listë prej Shqipërisë. Raporti i Komisionit Botëror për Kulturën dhe Zhvillimin i

UNESCO-s ka theksuar fuqimisht nevojën për kërkime ndërdisiplinore. “Nevoja për

kërkime ndërdisiplinore rritet sepse ka një ndërvarësi mes variableve të analizuar

normalisht veçmas njëri-tjetrit”8.

Prezantimi i siteve të trashëgimisë ka qenë i lidhur me vlera të cilat kushtëzohen nga

interpretimet që reflektojnë të tashmen.9 Pyetjet që ngrihen dhe që meritojnë më

shumë vëmendje dhe kërkim për Sitet e Trashëgimisë Botërore të Shqipërisë, lidhen

me identifikimin e koncepteve që shihen ngushtësisht me prezantimin e trashëgimisë.

7 Lafe 2011, f.19. 8 UNESCO 1996, f.257. 9 Obrien 1990, f.103.

8

Duke zbërthyer aktivitetet e komunikimit që lidhen me prezantimin dhe mbrojtjen e

Siteve të Trashëgimisë Botërore nga këto institucione shtetërore, ne përpiqemi të

identifikojmë vlerat e tyre. Duke bërë këtë gjë, ne shqyrtojmë në mënyrë kritike

ndërtimin dhe prezantimin e identitetit sikurse ai shihet në një shfaqje të tillë. Shtetet

e reja por dhe shtetet e vjetra kërkojnë të kenë të kaluar të lashtë, thotë Gillis gjatë

analizimit të simbiozës mes kujtesës dhe identitetit.10

Cili është rasti për Shqipërinë dhe sitet e vlerave të jashtëzakonshme? Është në

qëllimin e studimit të eksplorojë një set konceptesh mbi arsyet se përse ka prezantim

për këto site, si është ai dhe të synojë identifikimin e faktorëve që luajnë rol për

prezantimin e trashëgimisë Shqiptare sikurse tregojnë shembujt e rregjistimeve në

Listë të Shqipërisë.

Justifikimi i kandidimit në Listën e UNESCO-s, është një procedurë e cila mund të

jetë e lidhur me çështje të fuqisë dhe pozicionit në botë. Autoritetet e ngarkuara me

ligj për mbrojtjen e Siteve të Trashëgimisë Botërore marrin mbështetje ndërkombëtare

për mendimet e tyre11. Kjo mund të sjellë përfitime politike për institucionet e tjera që

janë të ngarkuara me ruajtjen dhe mbrojtjen duke rritur fuqinë e tyre në funksion të

zbatimit të Konventës.

Një lidhje dhe marrëdhënie e ngushtë ndërmjet trashëgimisë dhe turizmit është

fuqizuar më shumë nëpërmjet bashkëpunimit të UNESCO dhe Organizatës Botërore

të Turizmit në nivel botëror.12 Menaxhimi i resurseve kulturore nga institucionet

shtetërore duhet të balancojë konfliktet e shpeshta që lindin midis nevojës për

konservim dhe turizëm. Udhëzimet e menaxhimit por edhe dokumentet e procedurave

operacionale për Sitet e Trashëgimisë Botërore kanë nënvizuar faktin se një konflikt

mund të krijohet në politikat e ndjekuara, kur menaxherët e siteve kufizojnë numrin e

vizitorëve me qëllim mbrojtjen e territorit dhe agjencitë dhe përfaqësuesit e turizmit

kërkojnë që sitet të jenë të hapur për vizitorët.

Qëllimi i kësaj teme është edhe studimi i aktiviteteve komunikuese për prezantimin e

Siteve të Trashëgimisë Botërore nga institucionet shtetërore me objektiv analizën e

hollësishme të procesit që zhvillohet për ndërtimin e identitetit Shqiptar sikurse ai

manifestohet nëpërmjet trashëgimisë. Njëfarë tensioni është i pranishëm mes

institucioneve përsa i përket prezantimit të trashëgimisë veçanërisht atyre qëndrore

dhe lokale, megjithatë krahasimi i aktiviteteve midis institucioneve nuk përbën thelbin

10 Gillis 1994, f.9. 11 Prott 1991, f.14. 12 Në 13 Dhjetor 1978 Organizata Botërore e Turizmit dhe UNESCO nënshkruan një

marrëveshje që synonte promovimin e turizmit kulturor dhe mbrojtjen e siteve të trashëgimisë

dhe monumentet (WTO, 1985:7) Principles of Protecting and Promoting Culture for Tourism

Chapter 1, 1.3, Possibilities of Co-operation.

9

e kërkimit. Ky studim lidhet me mënyrën se si trashëgimia shihet nga shteti Shqiptar

dhe si i transmetohet popullsisë shqiptare por edhe vizitorëve të huaj nga institucionet

shtetërore.

Objektiv tjetër është të hulumtohet si sitet pasuri botërore e njerëzimit përkufizohen

nga institucionet shtetërore, duke marrë në konsideratë faktin që ato funksionojnë në

të njëjtin mjedis, dhe përse trashëgimia prezantohet në këtë mënyrë, fakt që do ta

lejojë kërkuesin të identifikojë ideologjinë që pozicionohet (nëse ka një të tillë) pas

prezantimit të identitetit Shqiptar sikurse perceptohet nga institucionet shtetërore.13

Kërkimi nuk merr në shqyrtim veprimet që ndiqen prej sektorit privat. MK është

pronari/politikbërësi i vetëm legjitim i monumenteve të kulturës dhe përcaktuesi i

vetëm i siteve të trashëgimisë së propozohen për tu përfshirë në Listën e UNESCO-s.

Në shumë shtete sitet e trashëgimisë janë nën kontroll shtetëror, sikurse është rasti i

Shqipërisë14. Agjencitë publike janë gjithashtu në rolin e prezantuesve kryesore të

trashëgimisë, megjithatë, fusha e kompetencave të shtetit varion dhe trashëgimia është

e organizuar dhe promovuar në mënyra të ndryshme në shtete të ndryshme15. Edhe

kur sektori publik është përgjegjës për vendimet që merren për prezantimin e

trashëgimisë, fuqia e qeverisë qëndrore mund të ndryshojë nga ajo e qarqeve apo

njësive të tjera vendore, të cilat mund të kenë një rol më të rëndësishëm.

Ky ka qenë rasti në studime që kanë ilustruar faktin që roli i qeverisë qëndrore nuk

është shumë i fortë në vendimet e marra veçanërisht kur aktivitete të komunikimit të

trashëgimisë kulturore janë të përfshira, ku rajonet ose sektori privat ndërmerr

prezantimin e trashëgimisë16. Studimi nuk ka për qëllim hulumtimin e organizatave

dhe stukturave të tyre në tërësi por grumbullon të dhëna që lidhen me veprimet

institucionale për prezantimin e trashëgimisë. Tema vështron si institucionet

shtetërore menaxhojnë por edhe se si prezantojnë trashëgiminë kulturore. Kjo

rrjedhimisht sjell fokusin drejt qëllimit të kërkimit, që synon të kuptojë ose

identifikojë mënyrën se si trashëgimia perceptohet nga shteti Shqiptar.

IMK dhe ASHA janë disa prej institucioneve publike të ngarkuara me zbatimin e

strategjive të komunikimit për prezantimin e trashëgimisë në Shqipëri. Sistemi

edukativ i Ministrisë së Arsimit dhe Sportit nuk është bërë pjesë e këtij studimi sepse

përqëndrohet në kategoritë e nxënësve dhe studentëve dhe nuk do të ishte e mundur të

nxirreshin konkluzione se si Sitet e Trashëgimisë Botërore i prezantohen popullsisë

Shqiptare në tërësi. Ky studim rreket të prezantojë ligje, akte nënligjore dhe

dokumente të tjerë që mund të përforcojnë dhe justifikojnë çështjet e përmendura në

13 Lafe 2011, 20, 23. 14 Ashworth, 1995. 15 McCrone et al, 1995, f.13. 16 Hamel et al, 1996.

10

të dhënat e siguruara dhe nuk nuk ka për qëllim të prezantojë plotësisht të gjithë

legjislacionin Shqiptar në fushën e trashëgimisë kulturore.

Ndërkohë që disa studime mjaft të vlefshme mbi legjislacionin ekzistues për

trashëgiminë kulturore por edhe problematikat që hasen shpesh në administrimin e

prezantimin e saj gjenden në botimin e Departamentit të Administratës Publike dhe

Departamentit të Historisë dhe Filologjisë të Universitetit të Tiranës të vitit 201117 si

dhe në botimin e parë të departamentit të Arkeologjisë dhe Trashëgimisë Kulturore

(konferenca e Dhjetorit 2014).

Ministria e Kulturës ka ndryshuar shpesh emërtime përpara dhe pas viteve 90-të. Por

prej vitit 2005, në këtë ministri përveç kulturës u bashkua turizmi, rinia dhe sportet.

Në stukturën e kësaj ministrie në vitet 2005-2013 ka patur një drejtori të përgjithshme

të turizmit dhe trashëgimisë kulturore, brenda së cilës gjendej drejtoria e trashëgimisë

kulturore. Kjo drejtori dhe institucionet në varësi të saj, Drejtoritë Rajonale të

Kulturës Kombëtare, Instituti i Monumenteve të Kulturës, Agjencia e Shërbimit

Arkeologjik, Parku Kombëtar Butrint dhe Zyrat e Administrimit dhe Koordinimit të

Parqeve Arkeologjikë kanë qenë të ngarkuara me zbatimin konkret të politikave të

Drejtorisë së Trashëgimisë Kulturore në zonat që ato kishin në administrim.18

Kur flitet për turizmin kulturor dhe çështjet e lidhura me të, që mund të jenë përtej

çështjeve menaxhuese të përditshme të institucioneve, atëherë mund të lindin

konflikte midis institucioneve që ndajnë përgjegjësi për ruajtjen dhe planifikimin e

trashëgimisë por edhe për prezantimin e saj te popullsia shqiptare si dhe organizimin

social të identitetit në zhargonin zyrtar. Nuk është në fokusin e këtij studimi analiza e

detajuar e stukturës organizative e ish MTKRS së dikurshme apo edhe MK-së së

sotme, IMK dhe ASHA nga të cilat janë marrë të dhënat për këtë temë përfshirë edhe

një pjesë e pyetësorëve të cilët janë bërë pjesë e studimit dhe interpretimit.

Instituti i parë për mbrojtjen e monumenteve është krijuar me Vendimin nr. 67, dt.

15.3.1965 të Këshillit të Ministrave, mbi bazën e sektorit të restaurimit të grupit të

kulturës materiale pranë Universitetit të Tiranës, i cili përkujdesej për mirëmbajtjen e

monumenteve të kulturës. Në vitin 2007, me Vendim nr. 403, dt. 11.7.2007, u vendos

që Institutit të Monumenteve të Kulturës ti jepet emri “Gani Strazimiri”, një prej

themeluesve dhe drejtuesve të parë të tij.

17 Trashëgimia kulturore dhe vendi i saj në shoqërinë e sotme Shqiptare. 18 Në vijim të studimit do të ketë shtjellim të mëtejshëm për efekt të studimit të ndryshimeve

strukturore dhe ligjore të sistemit të administrimit të trashëgimisë në vend. Turizmi si sektor

tashmë ka kaluar pas vitit 2013 në Ministrinë e Zhvillimit Urban dhe Turizmit dhe prej fillim-

vitit 2015 në Ministrinë e Ekonomisë.

11

Agjencia e Shërbimit Arkeologjik (ASHA) është krijuar me VKM nr.724, datë

21.05.2008 “Për organizimin dhe funksionimin e Agjencisë së Shërbimit

Arkeologjik”. Veprimtaria e saj përqendrohet në disa drejtime:

Ushtrimi i veprimtarisë në fushën e mbrojtjes së vlerave kulturore që preken

nga punimet ndërtuese të çdo natyre, nga planet për rregullimin e territorit, si

dhe gjetjet arkeologjike rastësore.

Mbikëqyrja e proceseve arkeologjike të shpëtimit në rastet kur këto kryen nga

subjekte private të licencuara nga Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë (KKA).

Bashkëpunimi me njësitë e qeverisjes vendore dhe Institucionet shtetërore të

specializuara për mirëadministrimin dhe mbrojtjen e vlerave arkeologjike të

trashëgimisë kulturore.

Sitet e vlerave të jashtëzakonshme kanë rëndësi kombëtare dhe ndërkombëtare. Në

këtë këndvështrim, ne paraqesim një mënyrë tjetër se si trashëgimia shihet nga shteti

Shqiptar në përputhje me procesin e propozimeve për rregjistrim në Listë dhe

prezantimin publik të siteve përkatëse te qytetarët Shqiptarë. Vizitat në site të

trashëgimisë kulturore dhe historike janë një aspekt i rëndësishëm i turizmit vendas

dhe mendohet që kanë lidhje me një perceptim të dallueshëm të trashëgimisë në një

nivel më të lartë se vizitorët e huaj.

Por le ti rikthehemi marrëdhënieve tona me UNESCO-n të cilat janë afatgjata dhe të

frytshme. Që prej anëtarësimit tonë më 16 tetor 1958 fryma e bashkëpunimit,

pavarësisht nga forma e mëparshme e regjimit, ka qenë konstante, në të katër fushat e

kompetencës së Organizatës, përkatësisht arsim, shkencë, kulturë e komunikim.

Megjithatë, marrëdhëniet e bashkëpunimit politik me Organizatën shënojnë një

rigjallërim të mirëfilltë pas viteve 90-të. Qeveria Shqiptare kërkoi të rivendosë

bashkëpunimin në një stad të ri, veçanërisht për sa i përket përftimit të ekspertizës per

identifikimin dhe mbrojtjen e trashëgimisë së pasur kulturore të vendit. Në këtë

kuadër Tirana zyrtare i paraqet zyrtarisht UNESCO-s dosjet e kandidaturave të

Butrintit, Gjirokastrës, Beratit e Varreve të Selcës.

Ka një hapësirë të madhe nga koha e krijimit të Konventës (1972) dhe ratifikimit të

saj në vitin 1989 nga Shqipëria, sikurse shihet edhe nga dekreti për aderimin e

Shqipërisë në konventën e UNESCO-s.

Shqipëria ishte ende nën një rregjim të udhëhequr nga parimet komuniste, dhe

ratifikimi në vitin 1989, vetëm sa i hapi rrugë zyrtarisht mundësisë së shtetit shqiptar

të dërgonte pranë UNESCO-s propozimet e para për kandidaturat e saj. Në vitin 1992

UNESCO shpall Butrintin si Trashëgimi Botërore të Njerëzimit në Rrezik dhe ky

mund të konsiderohet suksesi i parë i rëndësishëm, për sa i përket rivlerësimit të

trashëgimisë sonë kombëtare në dritën e zhvillimit të qëndrueshëm dhe nxitjes së

turizmit kulturor. Trazirat e vitit 1997 e vonuan edhe më tej përfshirjen e Gjirokastrës

12

(2005) në listë, e cila nga ana tjetër ndihmoi përfshirjen në Listë të Beratit (2008) si

trashëgimi në seri me Gjirokastrën.

Fig. 1. Dekreti i konventës së UNESCO (aderim 1989).

Amfiteatri i Durrësit dhe Varret Ilire të Selcës së Poshtme që ndodhen prej vitit 1996

në listën paraprake të propozuar prej shtetit shqiptar, u plotësuan edhe me përfshirjen

në 5 Shtator të vitit 2011 të sitit miks me emërtimin: Trashëgimia Natyrore dhe

Kulturore e Rajonit të Ohrit, si dhe në Prill 2014 të qytetit antik të Apollonisë po në të

njëjtën listë paraprake.

Mund të thuhet se i gjithë ky proces i vlerësimit dhe promovimit të vazhdueshëm të

vlerave bëhet sepse Shqipëria është një vend me diversitet kulturor të

jashtëzakonshëm dhe ruajtja e veçanërisht menaxhimi i trashëgimisë sonë kulturore

materiale dhe shpirterore jane priorite në vazhdimësi. Duhet theksuar se kultura jo

vetëm bën pjesë në proçesin e zhvillimit të një kombi, por është edhe një sektor

ekonomik i rëndësishëm.

Qeveritë shqiptare kanë bërë përpjekje të vazhdueshme për forcimin e vlerave unikale

të trashëgimisë kulturore materiale dhe shpirtërore të vendit tonë, veçanërisht në

13

kuadër të zbatimit të strategjive për zhvillimin e turizmit kulturor dhe në të mirë të

zhvillimit të qëndrueshëm e dialogut ndërkulturor.

Si rrjedhojë bashkëpunimi më i rëndësishëm i Shqipërisë me UNESCO-n është

aktualisht në fushën e kulturës, dhe më konkretisht në mbrojtjen e trashëgimisë

kulturore materiale (kulturore dhe natyrore) dhe shpirtërore, si dhe në rritjen e

kapaciteteve kombëtare për zhvillimin e turizmit kulturor. UNESCO ka mbështetur të

gjitha nismat e Qeverisë shqiptare për ruajtjen dhe restaurimin e siteve historike të

trashëgimisë, përmes ekspertizës së vyer të organizatës dhe veçanërisht ICOMOS-it,

(Këshilli Ndërkombëtar për Monumentet dhe Sitet).19

KREU I

KONCEPTI I TRASHËGIMISË KULTURORE

1.1. Influenca të rëndësishme në formulimin e identitetit Shqiptar

19 Biörnstad 1989, f.70-75.

14

Ky kapitull paraqet një përshkrim të shkurtër të identitetit kombëtar Shqiptar dhe

disktuton elementët thelbësorë që kanë kontribuar në themelimin e shtetit modern

Shqiptar dhe kanë influencuar në përcaktimin e identitetit Shqiptar deri në ditët e

sotme. Çështje kombëtare dhe ndërkombëtare janë identifikuar me të dhe vendosur në

kontekstin e tyre.

Duke prezantuar kontekstin nga i cili ka lindur identiteti Shqiptar, ky kapitull

parashtron informacione historike që lidhen me krijimin e shtetit Shqiptar dhe të

identitetit tonë. Këto informacione krijojnë shtratin e përshtatshëm për të bërë

krahasime me fuqinë simbolike të Siteve të Trashëgimisë Botërore dhe kuptimit që u

jepet atyre prej institucioneve shtetërore. Ministrisë së Kulturës, Agjencisë Kombëtare

të Turizmit e Institutit të Monumenteve të Kulturës.

Një nga civilizimet më të hershme të Ballkanit ishin edhe Ilirët. Nga fundi i

mijëvjeçarit të dytë dhe fillimi i mijëvjeçarit të parë para krishtit, fiset e Ilirëve të

Jugut kishin themeluar disa vendbanime në majat e kodrave dhe kishin fortifikuar disa

prej tyre20 si Gajtani (Shkodër), Tren (Korçë) dhe Kalivo (Sarandë).21 Në ditët e

sotme paraardhësit e Shqiptarëve janë ilirët, kjo është një tezë e konfirmuar

arkeologjikisht dhe mbështetur fuqimisht nga studiuesit shqiptarë dhe të huaj. Gjuha

shqipe është folur prej shumë shekujsh, shumë përpara krijimit të shtetit shqiptar,

ndërsa ilirishtja është edhe më e hershme.22 Nëpërmjet ushtrimit të kontrollit shtetëror

pas luftës së dytë botërore, linguistët dhe filologët shqiptarë e lidhën gjuhën shqipe

me gjuhën e zhdukur të ilirëve.23

Nuk janë të paktë autorët që e konsiderojnë Ilirinë si pika e ndarjes mes të njohurës

dhe të panjohurës.24

Pararoja e lëvizjes për autonomi (Lidhja e Prizrenit, 1878) dhe asaj për pavarësi

kombëtare në vitin 1912, ishin intelektualët që kontribuan duke sjellë jo vetëm idetë

perëndimore pranë popullit shqiptar të etur për çlirim e zhvillim, por edhe metodat e

punës për atë që dë të ishte shteti i ardhshëm shqiptar. Fakti që shumica e

intelektualëve shqiptarë nuk ishin rezidentë në territoret shqiptare i lejoi ata të merrnin

pjesë në aktivitete jo detyrimisht brenda kufijve të perandorisë Osmane. E kaluara e

shqiptarëve, luftërat e Gjergj Kastrioti Skënderbeut e prijësave të tjerë u ringjallën

duke formuluar dhe rizgjuar identitetin kombëtar shqiptar.25

20 Prendi 1970, f.231-232. 21 Shiko Islami et al. 1985, f.24; Korkuti 1971; 1976 dhe 1982b; Islami dhe Ceka 1965;

Prendi 1993, f. 20. 22 Wilkes 1992, f.67-73. 23 Galaty-Watkinson 2006, f.9. 24 Wallace 1998, f.214. 25 FESH, f.2630.

15

Mund të përmendim shumë shoqëri atdhetare e kulturore por edhe politike të cilat me

aktivitetin e tyre evokonin të kaluarën historike të shqiptarëve. Shoqëria Bashkimi

(1899), një shoqëri gjuhësore e letrare e themeluar në Shkodër, synoi të hartonte

alfabetin e parë të shqipes me shkronja latine, duke botuar shumë libra për të përhapur

dijet e njohuritë.26 Shoqëria Besa-Besën (1907) në SHBA, punoi për bashkimin e

Shqiptarëve në luftën për liri e pavarësi. Këtë e organizata të tjera më të mëdha e më

të vogla u mbështetën përherë në të kaluarën historike e lashtësinë e autoktonisë në

trojet shqiptare.

Gjuha shqipe nga ana tjetër ka luajtur një rol parësor sikurse është përmendur edhe më

lart në lidhjen e fortë mes trojeve shqiptare, veçanërisht gjuha e shkruar, që u bë një

mjet që adresonte idetë dhe ndjenjat e komunitetit shqipfolës. Vetë gjuha shqipe ka

kaluar nëpër një process dhe ka evoluar përgjatë dy periudhave të mëdha, ajo

parakombëtare (shek. XVI deri në fillimin e shek. XIX) dhe periudha kombëtare që

nis me gjysmën e parë të shek.XIX dhe vjen deri në ditët tona.27 Si një gjuhë e

familjes indoeuropiane, ajo formon një degë më vete dhe nuk rrjedh prej asnjërës nga

gjuhët e sotme të saj. Origjina e gjuhës shqipe është një problem i vështirë për t’u

trajtuar përfundimisht, pasi të dhënat për gjuhët e lashta të Ballkanit prej të cilave

mund ta ketë burimin shqiptja janë tepër të varfra.28 Dy janë tezat kryesore për

prejardhjen e saj, teza ilire dhe teza trake. Më e argumentuar nga ana historike dhe

gjuhësore është teza sipas të cilëve Shqiptarët janë pasardhës të Ilirëve dhe shqiptja

pasardhëse e ilirishtes. Madje, një argument i fortë në mbështjetje të kësaj teze është

edhe fakti se të dhënat arkeologjike dhe të dhënat e tjera të kulturës materiale e

shpirtërore dëshmojnë se ka vijimësi kulturore nga Ilirët te Shqiptarët.29

Në këtë pikë duhet të nënvizojmë faktin që intelektualët që përpunuan ide nacionaliste

nuk kishin interesa direkte në nacionalizëm. Ata i promovuan idetë e kombit por nuk

qenë “kërkues fuqie” sipas Smith30. Ajo çka diskutohej mes intelektualëve ishte kriza

e identitetit në të cilën ato u përfshinë për shkak të lidhjeve të shoqërisë me konceptet

abstrakte të fesë në njërën anë dhe të racionalitetit të ligjit në të cilin duhej të

mbështetej shteti sipas parimeve perëndimore në anën tjetër31. Ajo që u diskutua për

intelektualët ishte “kriza e identitetit” në të cilën ato u përfshinë për shkak të lidhjeve

të shoqërisë me konceptet abstrakte të fesë në njërën anë dhe të racionalitetit të ligjit

nën të cilin duhet të mbështet një shtet, sipas parimeve perëndimore32.

26 Ibid., f.2507. 27 Ibid., f.858. 28 Ibid., 860. 29 Ibid., 860. 30 Smith 1991, f.95. 31 Ibid., f.96. 32 Ibid., f.96.

16

Në trevat shqiptare, ndjenja e të kaluarës historike, ajo e luftës kundër osmanëve, u

forcua dhe evokua me kalimin e kohës, aq sa për Skënderbeun u botuan me dhjetëra

libra në gjuhë të ndryshme. Shqiptarët vijonin të vendosnin për të porsalindurit e tyre

emra figurash historike. Lidhjet me të kaluarën e ndritur vijuan të përdoren si

elementë që përcaktonin identitetin Shqiptar që nuk është vetëm një fenomen

shqiptar.33

Në pjesën tjetër të këtij seksioni, do të prezantohet shkurtimisht ndryshimi midis

kombeve etnikë dhe territorialë, dhe si ato krahasohen me Shqipërinë. Ky shtjellim do

të mundësojë vendosjen e Shqipërisë midis lindjes dhe perëndimit në përputhje me

kushtet socio-ekonomike.

Territoret e bashkuara nën ligje administrative u krijuan në Perëndim gjatë shekujve

XV-XVIII pas kr., dhe i dhanë hov përdorimit të ekspertizës teknike për rritjen e

burimeve ekonomike për territorin nën kontroll shtetëror nëpërmjet shtetit burokratik

që funksiononte nën racionalitetin e ligjit. Këto territore ishin të bashkuara nën

kontrollin e një elite lokale dhe një fati ekonomik të përbashkët34. Kjo gjendje ishte në

kundërshtim me bujqit dhe vijoi të përjetësojë situatën e krijuar ku shteti zëvendësoi

kishën dhe synoi krijimin e qytetarëve të barabartë nga njerëz të klasave dhe rajoneve

të ndryshme.

Ky stil perëndimor shteti vuri theksin në sovranitetin e entitetit territorial që kufizohej

dhe delimitohej sikurse është komuniteti imagjinar i Anderson35. Këto territore ishin

që bashkuara nën ligje dhe institucione ligjore duke ofruar një praktikë të zakonshme

për të gjithë anëtarët pa përjashtim. Në këtë mënyrë, shtetësia (identiteti ligjor) u lind

prej ligjeve dhe institucioneve të përbashkëta36. Solidariteti dhe pjesëmarrja politike u

ofruan njerëzve të drejta pjesëmarrje dhe detyrime duke i diferencuar ata nga të tjerët,

pra të huajt, një sens përfshirje dhe përjashtimi që është i rëndësishëm në përkufizimin

e komunitetit të qytetarëve37.

Ky model perëndimor nuk mund të lindte në lindje, dhe veçanërisht në perandorinë

Osmane ku homogjenizimi kulturor ishte i paimagjinueshëm dhe ku ekzistonte

pamundësia e sistemit osman për lejimin e përzjerjes mes popullsive. Smith

argumenton38 se fati për këto popullsi të lindjes vinte nga farkëtimi i (njerëzve

influencialë ose intelektualë) ndjenjave nëpërmjet lidhjeve farefisnore, fesë, traditave

dhe zakoneve që u përdorën më tej për mobilizimin kombëtar dhe politik.

33 Hobsbawn 1996. 34 Smith, 1986, f.130-131. 35 Anderson 1991, f.6-7. 36 Smith, 1986, f.136. 37 Ibid., f.135. 38 Ibid., f.145.

17

Sipas konceptit perëndimor të kombit, theksi vihet në territorin ku njerëzit kanë jetuar

për disa breza në vijimësi (edhe nëse nuk është toka e origjinës përfundimtare), me

institucione rregullatore të përbashkëta (ato mund të jenë shumë të centralizuara ose të

dizenjuara të mbrojnë rajonet dhe të kenë ligje që rregullojnë jetën e komuniteteve),

dhe mbajtjen e barazisë mes njerëzve. Formimi i identitetit në një këndvështrim të

tillë kërkon një kulturë publike të gjerë që të prezantohet dhe të përhapet nëpërmjet

agjensive “të popullarizimit social, ose thënë ndryshe të sistemit publik të edukimit

dhe mas-medias”.39 Në Shqipëri, sikurse në vende të tjera të Europës Lindore, lindi

një model i ri jo perëndimor, i karakterizuar nga theksi mbi prejardhjen ndërkohë që

gjuha dhe traditat formojnë elementët etnikë të kombit. Megjithëse modeli territorial

dhe ai etnik i kombit konsiderohen si rivalë, ka elementë të përbashkët, sikurse

territori historik, kultura publike e gjerë, të drejta ligjore të përbashkëta, detyra për

anëtarët e komunitetit që ekzistojnë në të dy modelet.

Shqipëria është njohur ndërkombëtarisht si një vend ku banorët janë pasardhës së

Ilirëve. Në këtë kuptim pranohet se si parardhës të Ilirëve, ne kemi trashëguar një

pasuri arkeologjike të konsiderueshme. Udhëtarët europianë kanë kaluar në territoret e

Shqipërisë së sotme për të parë nga afër monumentet dhe qendrat antike të njohura që

nga antikiteti. Krijimi i identitetit shqiptar lidhet me rilindjen e rrënjëve perëndimore

në civilizimin e lashtë Ilir, ku paraardhësit e dikurshëm të Shqiptarëve kishin dhënë

kontributin e tyre në rajonin e Mesdheut.

Si e tillë Shqipëria kërkoi të merrte ndihmë nga fuqitë e mëdha nëpërmjet evokimit të

një të kaluare perëndimore. Nga ana tjetër, përpjekjet e para për të vërtetuar vijimësi

dhe lidhje nga e kaluara janë debatuar apo analizuar nga studiuesit shqiptarë dhe të

huaj. Disa pohuan që Shqiptarët e sotëm nuk kishin lidhje me Ilirët që dikur banonin

në këto treva ndërkohë që të tjerë insistuan për të kundërtën. Jo të vogla ishin

problemet të cilat u krijuan me përpjekjet e Greqisë me Megali Idea (ideja e madhe),

proces gjatë të cilit ky shtet kërkonte të promovonte një trashëgimi duale të tijën, atë

të Helenizmit dhe Bizantizmit40. Kjo ide synonte të bashkonte territore që dikur

perceptoheshin që i takonin perandorisë Bizantine41.

Prej shekullit të XV-të, kishte një interes të madh të qarqeve të koleksionistëve,

historianëve dhe aristokratëve që filluan të interesohen për territoret e Shqipërisë së

sotme në një përpjekje romantike për të takuar të kaluarën.42 Janë për tu përmendur

veçanërisht gërmimet arkeologjike të Luigi Maria Ugolini në Finiq dhe më pas Butrint

dhe gërmimet e Leon Rey në Apolloni43 qytete që sot janë shndërruar në simbole

39 Ibid., f.10-11. 40 Ibid., f.187; Smith 1999, f.344. 41 Obolensky 2000, f.362. 42 Martin 2006, f.369. 43 Rey 1932.

18

kombëtare dhe ndërkombëtare dhe japin të dhëna mbi periudhat e civilizimeve.44 Në

këtë mënyrë ne mund të përkujtojmë historinë tonë kombëtare.

Ashtu sikurse gjatë shekullit të 20-të midis Greqisë dhe Maqedonisë filluan të dalin

konflikte në pah45, u kuptua qartë që gërmimet shtetërore të mbështetura fuqishëm

nga qeveria greke në Vergina, dikur e njohur si Aegae, e cila mendohet të ketë qenë

kryeqyteti i mbretërisë Maqedonase ishin të orientuara për të zbuluar dhe prezantuar

një kulturë Helene. Gërmimet e zhvilluara nga Manolis Andronicos, mendohet se

kanë zbuluar një varr i cili mund ti përkasë FILIPIT II, babait të Aleksandrit të

Madh.46 Në rastin e Verginës, disa studiues kanë kundërshtuar pretendimet e

Andronicos47, i cila na lejon të argumentojmë relativitetin që ekziston për përcaktimin

e trashëgimisë dhe rrjedhimisht për identitetin që manifestohet nëpërmjet

trashëgimisë, e cila nga ana tjetër merr një kuptim të veçantë për shkak të rëndësisë që

i është dhënë të kaluarës në përkufizimin e identitetit Shqiptar.

Ky shembull u përmend për të bërë një krahasim me realitetin shqiptar të përpara

viteve 1990-të, kur arkeologjia totalisht nën kontrollin shtetëror, synonte krijimin e

një identiteti shqiptar duke financuar gërmimet arkeologjike dhe kërkimet historike.48

Ilirët, origjina dhe zhvillimi i tyre janë parë si një element thelbësor i identitetit

kombëtar duke i trajtuar gjithnjë si popullsi të civilizuara dhe jo si barbarë.49

Si në shumë vende mesdhetare, historia e Shqipërisë mund të përshkruhet nëpërmjet

një numri të madh monumentesh, në mënyrë të veçantë ato arkeologjike.50 Gjatë

periudhës së diktaturës komuniste arkeologët shqiptarë, ashtu sikurse përshkruan

Muzafer Korkuti, një nga arkeologët më të shquar shqiptarë dhe kryetar i Akademisë

së Shkencave, u sponsorizuan fuqishëm nga shteti për kryerjen e gërmimeve në të

gjithë territorin e vendit.51 Kjo situatë është gati e njëjtë me sponsorizimin shtetëror të

periudhës së para mbarimit të luftës së dytë botërore në Gjermani ku politika e ditës ishte

vërtetimi i ngulimeve gjermanike në bazë të kulturës materiale.52

Në dekadat e fundit të gjithë kemi arritur të kuptojmë që arkeologjia dhe arkeologët

mund të jenë dhe shpesh kanë qenë formuar e edukuar për ti shërbyer shtetit. Në fakt,

tani në përgjithësi ne kuptojmë efektet e thella që ideologjitë politike kanë patur në

kuptimin tonë së të kaluarës dhe e kundërta. Gjithashtu, me këtë gjë shumë arkeologë

do të ishin dakort, që një marrëdhënie midis politikës dhe arkeologjisë zhvillohet në

44 Martin 2006, f.370. 45 Pettifer 1992, f.481-483. 46 Silberman 1989, f.23. 47 Ibid., f.26-27. 48 Veseli 2006, f.325. 49 Islami 1998, f.110. 50 Galaty-Watkinson 2006, f.8. 51 Korkuti, M., dhe K.M. Petruso 1993, f.703-704. 52 Galaty-Watkinson 2006, f.9; Arnold 1990, f.473.

19

çdo shtet, pavarësisht nga rrethana të ndryshme politike dhe ekonomike që mund të

ekzistojnë.53

Neve na duket gjithsesi, që marrëdhënia midis politikës dhe arkeologjisë është më e

fuqishme, në situatat e një diktature totalitare, në rastet kur një diktator kërkon të

krijojë dhe legjitimojë ideologji të reja të mbështetura nga shteti, shpesh, por jo

gjithnjë, duke u kundërshtuar nga populli. Diktatorët për një kohë të gjatë e kanë

kuptuar rëndësinë ideologjike të së kaluarës dhe janë përpjekur të përdorin

arkeologjinë si një vegël politike.

Si në shumë vende të tjera mesdhetare, historia e trazuar e Shqipërisë, zbulohet nga

vendbanime arkeologjike të ruajtura mjaft mirë. Thjesht, asnjë nuk mund të mohojë

konkluzionin që shqiptarët kanë qenë për shumë kohë të ekzistencës së tyre, subjekt i

synuar për dominim prej romakëve, bizantinëve, venecianëve, normanëve,

otomanëve, austriakëve, italianëve, nazistëve, grekëve dhe serbëve. Në vend që ta

hidhte poshtë këtë histori, Hoxha e mbështeti, duke e përdorur për të argumentuar

rëndësinë e një qeverie autoritare, të centralizuar, një politike të jashtme ksenofobike

dhe një ushtrie të fortë.54

Hoxha gjithashtu theksoi etnogjenezën autoktone të Shqiptarëve, duke i çuar gjurmët

e tyre te Ilirët e lashtë. Me insistimin e tij, linguistët shqiptare dhe filologët e lidhën

gjuhën shqiptare, si asnjë gjuhë tjetër në Evropë, me gjuhën e zhdukur të Ilirëve.

Financime të mëdha ju dhanë Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, veçanërisht për

kërkime në fushën e arkeologjisë ilire. Rrjedhimisht u ndërtua një model, i mbështetur

dhe përforcuar nga qeverisja e kohës, që bënte të qartë se paraardhësit e shqiptarëve të

sotëm, kishin patur kohë më parë një kulturë unike, dhe ajo që është më e

rëndësishme, kishin kontrolluar një territor të gjerë.

Nën rregjimin komunist, arkeologët shqiptarë e gjetën veten e tyre në një pozicion të

vështirë. U duhej të ndiqnin vijën e partisë, ose të rrezikonin dënime nga sistemi i

kohës. Në të njëjtën kohë, arkeologet qenë ndër shqiptaret e paktë që kishin luksin e të

udhëtuarit jashtë shtetit të tyre (për në shtete te tjera komuniste, por edhe në

perëndim).

Kriza politike e fundit të viteve 80-të dhe fillimit të viteve 90-të pa edhe fundin e

garancive financiare dhe intelektuale të periudhes së pasluftës për arkeologët.

Megjithatë, ndërkohë që një ekonomi e re politike u zhvillua në Shqipëri, politikanët

(disa prej tyre arkeologë) kuptuan se ndikimi i rregjimit të Hoxhës në të kaluarën ishte

në fakt i dobishëm. Meqënëse, kishte për qëllim të ndihmonte në ndërtimin e një

53 Galaty L. Michael 2011, f.113. 54 Augustinos 1989, f.24. Në të gjitha shtetet Ballkanike, sapo u konsoliduan pas krijimit të

tyre, filloi krijimi i arkivave dhe institucioneve për ruajtjen dhe promovimin e të shkuarës.

Rasti i Shqipërisë i bashkohet fqinjëve të saj në këtë këndvështrim.

20

identiteti kombëtar shqiptar, mund ti shërbente të njëjtit qëllim në një demokraci

kapitaliste sikurse kishte bërë në një diktaturë komuniste. Gjithsesi, në një mjedis të

rrezikshëm të Ballkanit post-komunist, ndërtimi i një identiteti kombëtar mund të

rrëshkasë drejt një nacionalizmi dhe thirrjeve për zgjerim territorial.55

Eksperienca shqiptare e arkeologjisë nën diktaturën totalitare mund të shërbejë si një

rast studimi për vështirësitë e krijimit të një sistemi arkeologjik kombëtar post-

totalitar pa i zmadhuar mitologjitë arkeologjike që fillimisht janë përdorur për të

mbështetur idelologji politike nacionaliste.56

Ndodh gjithashtu në shtete post-totalitare, që tani janë demokraci, që periudha e

diktaturës mund të shihet me njëfarë nostalgjie, madje edhe krenari. Sot, arkeologët

shqiptare, varen në një shkallë të gjerë prej mbështetjes së huaj (amerikane, angleze,

franceze, italiane etj.) për të organizuar projekte të një shkalle të gjerë. Kjo, sigurisht,

ka krijuar për një pjesë të madhe të arkeologëve shqiptare një ndjenjë përhumbjeje:

humbje e kontrollit mbi kërkimet dhe interpretimet e të kaluarës së tyre. Për disa

arkeologë shqiptarë, në vitet e fundit ka patur njëfarë tërheqje, dhe një kthim drejt

kërkimeve të centralizuara që ata kishin zhvilluar gjatë kohës përpara viteve 90-të.

Përshembull, dhe për të ilustruar sadopak çfarë kemi përmendur më lart në këtë pjesë

të punimit, ekspozita Albanien: Schatze aus dem Land der Skipetaren në vitin

1988 në Gjermani tregon për kujdesin e shtetit për të prezantuar një Shqipëri,

pasardhëse të Ilirëve. Ajo ka qenë dhe mbetet realisht ekspozita më e organizuar

shtetërore jashtë vendit, pavarësisht se ka patur edhe ekspozita të tjera pas viteve 90-të

e në shekullin e 21-të në vende si Austria, Italia e Kosova.

Por le të kthehemi te ajo që mund të përkufizohet si “forcat e jashtme”. Forcat e

jashtme (të huajt) kanë shërbyer për fuqizimin e ideologjisë nacionaliste, luftës për

pavarësi, përcaktimit të kufijve në Ballkan, shkëmbimeve të popullsive nëpërmjet

traktateve ndërkombëtare.57 Një element tjetër që bashkoi shoqërinë shqiptare në

prezencë të një rreziku të jashtëm ishte pushtimi italian i vitit 1939. Megjithë

prezencën e forcave ushtarake italiane dhe më pas gjermane, partia komuniste u

zhvillua si pjesë e lëvizjes për rezistencë ndaj pushtuesve të huaj, dhe synonte të

balanconte diferencat që ekzistonin në shoqëri, pabarazitë sociale dhe ekonomike.

Por mbarimi i luftës dhe shpallja e pavarësisë solli dominimin e partisë komuniste dhe

përkon pikërisht me kohën e shpalljes së doktrinës së Trumanit në Shtetet e

Bashkuara të Amerikës ku përcaktohej se cilat ushtri do të çarmatoseshin pas luftës së

55 Kohl, P.L., Kozelsky, M., Ben-Yehuda, N. 2007, f.11-12. 56 Kamberi 1993, f.24. 57 Kitromilides 1989, f.149-150. Nacionalizmi në Ballkan, pohon Kitromilides, ka qenë një

nga forcat më të fuqishme, për të mos thënë ndoshta më shkatërrimtare që ka gdhendur

historinë e kësaj zone në shekullin e 19-të dhe 20-të.

21

dytë botërore dhe cilat do të merrnin fuqi politike. Përpjekjet e para të Shteteve të

Bashkuara për të fuqizuar rolin e forcave demokratike në vend dështuan dhe kjo solli

tërheqjen e tyre nga Shqipëria, sikurse edhe të britanikëve.58

Identiteti kulturor i Shqipërisë përcaktohet njëkohësisht nga të huajt si dhe banorët

vendas si pjesë e trashëgimisë iliro-arbërore. Smith ka nënvizuar se identitete

kombëtare59 dhe aspiratat nacionaliste duhet të kërkohen në organizata

ndërkombëtare. Kjo është një çështje shumë e lidhur me mënyrën se si Shqipëria ka

qenë e lidhur me civilizimin e lashtë ilir në arenën ndërkombëtare, si një vend ku ky

civilizim u zhvillua krahas atij grek dhe romak.

Njihet nga historiografia shqiptare, si shtet, pikërisht formacioni i përqëndruar nën

udhëheqjen e Gjergj Kastriot Skënderbeut, ku si bërthamë e parë për krijimin e tij

shërbeu principata e Kastriotëve.60 Seksioni vijues shqyrton në mënyrë kritike

procesin e përshtatjes së shtetit me kombin sikurse u zhvillua brenda shoqërisë

shqiptare ku ndryshimet sociale dhe politikat ndërkombëtare kanë sjellë konflikt.

Nëpërmjet këtij procesi të shqyrtimit të historisë, synohet të tregohet se si traditat e

hershme dhe të vona (megjithëse në shumë raste jo të përputhshme me njëra-tjetrën),

janë bashkuar për të krijuar profilin e Shqipërisë.

1.2. Trashëgimia kulturore dhe administrimi ligjor

Menaxhimi i trashëgimisë arkeologjike ka të bëjë me organizimin, legjislacionin,

aktivitetet dhe strukturën e edukimit arkeologjik ku trashëgimia prezantohet.

Që prej krijimit të atij që mund të konsiderohet dokument historik dhe që i përket

periudhës së perandorisë otomane (viti 1889), me emërtimin “Rregullorja e

brendshme për rregullimin e muzeut mbretëror”, kanë kaluar plot 126 vjet. Mund të

thuhet lehtësisht se në këtë periudhë relativisht të gjatë kohore dhe që përfshin shekujt

XIX-XXI, legjislacioni shqiptar për trashëgiminë kulturore ka evoluar dhe shtuar në

raport me legjislacionin botëror të fushës.

Për të vijuar sadopak me historikun e krijimit e zbatimit të legjislacionit shqiptar në

fushën e trashëgimisë, mund të përmendim qarkoren e vitit 1922 të Ministrisë së

Arsimit të kohës lidhur me ruajtjen dhe mbrojtjen e pasurive të luajtshme dhe të

paluajtshme, e cila pasohet në 1929 me dekret-ligjin për monumentet kombëtare.

Do të duhej të vinte çlirimi i Shqipërisë, dhe në vitet që pasuan pas ekspeditave të

shumta përnjohëse dhe propozimeve përkatëse drejtuar organeve vendimmarrëse,

58 FESH f.1544. 59 Smith 1991, f.169. 60 FESH, f.2630.

22

miratohet dekreti 568, dt. 17.03.1948 “Mbi mbrojtjen e monumenteve të kulturës dhe

sendeve të rralla” duke shënuar një tjetër hap shumë të rëndësishëm në fushën e

mbrojtjes së monumenteve.

Ky dekret do të shfuqizohej më pas nga Dekreti Nr. 4874, datë 23.9.1971 “Për

mbrojtjen e monumenteve kulturore e historike dhe pasurive natyrale të rralla”, i cili

në nenin 1 sanksiononte që “Monumentet kulturale e historike, të luajtshme dhe të

paluajtshme si dhe sendet ose pasuritë natyrale të rralla, që kanë vlerë për kulturën

dhe historinë vihen nën mbrojtje të shtetit”. Në vitin 1974 vjen vendimi i rradhës me

nr. 229 i Këshillit të Ministrave “Mbi gjurmimin dhe vënien në mbrojtje të ndërtimeve

popullore” vendim i cili i hapi rrugën një serie aktesh nënligjore për shpalljen në

mbrojtje të shtetit të një serie monumentesh kulture në të githë territorin e Shqipërisë.

Për tu shënuar, veçoj edhe një nga aktet më themelore të periudhës së para viteve 90-

të, dokumentin e miratuar në 10.2.1986 me emërtesë “Kritere për restaurimin e

monumenteve të kulturore të arkitekturës dhe arteve”.61

Periudha e pas viteve 90-të, u karakterizua nga zhvillime të vrullshme, si në aspektin

ligjor por edhe në terren, sepse një shumicë e madhe objektesh tashmë filluan të bien

pre e zhvillimeve të pakontrolluara e dëmtimeve dhe forma të reja ligjore ishin të

nevojshme për mbrojtjen e tyre. Si rrjedhim, Ligji Nr. 7867, dt. 12.10.1994 “Për

mbrojtjen e pasurisë kulturore të luajtshme dhe të paluajtshme”, u bë dokumenti

themelor ligjor për gati 10 vjet në fushën e trashëgimisë. Ky ligj, e shtriu

funksionimin e tij deri në vitin 2003 kur u miratua edhe ligji aktual nr. 9048, dt.

07.04.2003 “Për trashëgiminë kulturore” (i ndryshuar në vitin 2006 dhe vitin 2008).62

Është gjerësisht e pranuar mes studiuesve e profesionistëve të fushës së trashëgimisë

që ligji aktual i trashëgimisë krahasuar me ligjet që kanë qenë në fuqi përpara tij,

është një ligj gjithëpërfshirës.63 Por, problematikat nuk kanë munguar dhe nevoja për

përmirësim në disa drejtime ka ardhur duke u shtuar. Përmendim këtu nevojën për më

shumë saktësi në mënyrën e përcaktimit të zonave arkeologjike dhe qendrave

historike, strukturat e administrimit të trashëgimisë kulturore, por edhe masat për

mbrojtjen më të mirë të vlerave kulturore.64

Ka gjithnjë politikë në vendimmarrje, dhe si e tillë, nocioni i çfarë përbën

trashëgiminë lidhet me politikën dhe ushtrimin e fuqisë65. Rrjedhimisht kufizimet e

imponuara nga politika duhet të merren në konsideratë kur prezantohet trashëgimia.

61 Riza 2007, f.35. 62 Aktualisht ky ligj është në proces rishikimi që prej vitit 2013, dhe në datë 15 nëntor 2016

qarkulloi edhe drafti i parë zyrtar nga Ministria e Kulturës i një projektligji të ri. 63 Xhaja 2011, f.9. 64 Ibid., f.12-13. 65 Heron 1992, f.183.

23

Pra, kur flasim për Listën e UNESCO-s, ajo ekziston si një mundësi për shtetet që të

prezantojnë trashëgiminë e tyre në botë. Një kandidim i suksesshëm i Listë, rrit vlerat

për vendin që ka kryer kandidimin sepse trashëgimia konsiderohet si e një vlere

universale dhe si pjesë e familjes së kulturave. Sigurisht, kërkohet gjithnjë që të gjithë

përfaqësuesit e shteteve palë në Konvetën e Trashëgimisë Botërore të respektojnë

trashëgiminë natyrore dhe kulturore të shteteve të tjera.

Deklaratat e pranuara nga Komiteti i Trashëgimisë Botërore në Asambletë e

Përgjithshme ku ka patur përmendje të një obligimi të tillë të shteteve në rast lufte dhe

konflikti të armatosur, tregojnë që çështjet politike dhe ato të trashëgimisë botërore

janë të lidhura ngushtësisht me njëra-tjetrën.

Studimet në fushën e turizmit kulturor duhet ti referohen ndikimit të mjedisit politik

në interpretimin që i bëhet trashëgimisë, që lidhen me çështjet e fuqisë së

vendimmarrjes dhe elementëve përkatës që prezantohen nëpërmjet një ideologjia

specifike. Përdorimi i trashëgimisë mund të përdoret edhe si një element negocimi në

fushata politike. Trashëgimia arkeologjike është pjesë e përgjegjësisë së shtetit në

shumë vende dhe ruajtja dhe mbrojtja e kujtesës i shërben qëllimeve politike dhe

historike66.

Politikat kulturore përbëjnë një shtyllë të fuqishme të politikave të jashtme. Në një

deklaratë të viteve 90, qeveria Kanadeze e listonte mbrojtjen e vlerave të saj kulturore

si një nga tre elementët e politikës së saj të jashtme67. Qeveritë e vendeve të ndryshme

e kuptojnë rëndësinë e mbrojtjes dhe ruajtjes së trashëgimisë si pjesë të identitetit

kulturor.

Qeveria Shqiptare gjatë vitit 2013, i kushtoi një rëndësi të veçantë artit dhe kulturës së

bashku me trashëgiminë kulturore, duke krijuar pas shumë vitesh një ministri të

dedikuar për kulturën dhe duke shpalosur një program ambicioz prej 16 pikash i cili

parashtron veprimet e aksionet konkrete edhe në lëmin e trashëgimisë kulturore për

periudhën 2013-2017. Në pikën 11 të këtij programi synohet rishikimi i kuadrit ligjor,

një çështje të cilën në këtë temë i dedikohet një hapësirë më e detajuar në kreun II.68

Programi i Trashëgimisë Kulturore 2013-2017

Informacionet nga sistemi dhe raportimet në media nga ky sektor flasin jo aq për një

sistem krejt të gabuar sesa për një abuzim të frikshëm të sistemit, për një neglizhencë

66 Kristiansen 1989, f.27; Miraj, L. & Zeqo, M. 1993. 67 UNESCO 1996, f.246. 68 Në këtë nënkapitull autori synon, pas një analize të gjendjes së legjislacionit ekzistues të

fushës dhe nevojave që ka trashëgimia kulturore, të sugjerojë një projektligj, miratimi i të cilit

mund të përmirësojë gjendjen faktike të trashëgimisë, mbrojtjen por edhe restaurimin e saj.

24

dhe zvarritje të menaxhimit në të gjitha instancat, devijime dhe shkelje të ligjit nga

njerëz brenda sistemit, që e kanë keqpërdorur me dashje ose prej paaftësisë.

Pikërisht për këto arsye, trashëgimia kulturore ka nevojë për një vizion afatgjatë

zhvillimi në përputhje me detyrat dhe për korrektim në përputhje me vizionin e ri.

Për këtë duhet kryer menjëherë diagnostikimi i detajuar dhe fizik i gjendjes së

trashëgimisë kulturore në të gjithë territorin. Vetëm pas një analize të thelluar faktike,

institucionale dhe ligjore mund të vazhdohet me plane zhvillimi afatgjata. Ky vizion

do të shprehet në:

1) përgatitjen e një strategjie kombëtare, duke përfshirë të gjithë aktorët e fushës;

2) ristrukturimin e burimeve njerëzore sipas kompetencave të tyre konkurrenciale;

3) riorganizimin e zyrave rajonale dhe të rrjetit kombëtar të muzeve;

4) përditësimin e rregullt dhe rigoroz të listës, si dhe verifikimin e statusit të

monumenteve të shpallura dhe atyre të propozuara për heqje nga lista;

5) përpilimin e një harte risku për të gjitha monumentet e veçanta, por edhe për

qendrat historike dhe parqet arkeologjike;

6) përkufizimin më të saktë të kompetencave dhe të funksioneve të institucioneve të

rrjetit;

7) rishikimin e hierarkisë së institucioneve qendrore dhe këshillave kombëtare që

ekzistojnë brenda sistemit të trashëgimisë kulturore dhe riorganizimin e të gjitha

procedurave të vendimmarrjes së tyre;

8) rishikimin në një dritë më të qartë ligjore të kushteve në të cilat janë dhënë në

përdorim objektet e trashëgimisë kulturore;

9) ngritjen e një grupi të posaçëm pune për shqyrtimin e të gjitha rekomandimeve të

Komitetit të Trashëgimisë Botërore dhe përgatitjen e një plani veprimi energjik, në

përputhje me skadencat e dhëna nga UNESCO, e cila e ka futur Shqipërinë në një

periudhë dyvjeçare prove për ruajtjen e statusit të mbrojtur nga UNESCO për

Gjirokastrën dhe Beratin;

10) ndërtimin e një strategjie të re koordinimi dhe monitorimi të projekteve me

donatorët në parqet arkeologjike dhe qendrat historike; në bashkëpunim me ta do të

zhvillohen partneritetet PP për rijetësimin kulturor e social të tyre, duke garantuar

transparencë, monitorim dhe mbrojtje e restaurim të qendrave të trashëgimisë

kulturore;

11) përmirësimin e kuadrit ligjor për trashëgiminë kulturore;

12) verifikimin e denoncimeve të bëra në media lidhur me dëmtimet e trashëgimisë

kulturore, në bashkëpunim me policinë e shtetit, si dhe ndjekjen me rreptësi të të

gjitha ngjarjeve; hartimin e një marrëveshjeje për të specifikuar mekanizmat e

represionit kundër krimit mbi trashëgiminë kulturore, për të trajnuar njësi speciale të

policisë në mbrojtje të trashëgimisë kulturore;

13) organizimin e fushatave sensibilizuese, në bashkëpunim me shoqërinë civile dhe

median, për mbrojtjen e monumenteve të kulturës nëpërmjet denoncimeve me telefon

dhe me foto në linjë e në media;

14) frymën e tërësishme të MK, si në qendrat arkeologjike edhe në rrjetin e muzeve,

ku modeli i parë do të fillojë me Muzeun Historik Kombëtar, i cili do të kthehet në një

25

qendër të gjallë aktivitetesh për nxënësit dhe të rinjtë duke forcuar rolin e vet edukativ

me vlerat kombëtare, me njohjen e historisë, me shijet estetike dhe me qëndrimet

qytetare;

15) rivlerësimin e trashëgimisë kulturore jomateriale, e harruar deri sot, që do të

shërbejë jo vetëm si një rigjallërim i jetës kulturore dhe sociale në të gjithë territorin,

por edhe si një bazë e bashkëpunimit kulturor ndërkufitar dhe ndërajonal, i cili do të

jetë prioritar për MK;

16) ndërtimin e një plani për restaurimin dhe rijetësimin e disa monumenteve të

rëndësishme të trashëgimisë së vonët historike, si piramida, Teatri i Kukullave dhe

Teatri Kombëtar.

Gjithmonë ka një prezencë simbolike të pejsazhit monumental që përfshin elementë të

traditës, miteve, fesë, vazhdimësisë sikurse edhe aspekteve politike dhe nacionaliste

dhe këto vlera lidhen me ndjenjat emocionale të njerëzve për vende të caktuara69.

Shembulli i Polonisë, i njohur gjerësisht mund të përdoret si model për të ilustruar që

vende të caktuara bartin një simbolikë të veçantë për popullsinë e një zone. Polonia,

menjëherë pas luftës së dytë botërore, rindërtoi godinat që kishin rëndësi kombëtare të

shkatërruara nga betejat, që lidheshin edhe me çështje të identitetit kombëtar70.

Qendra historike e Varshavës u përfshi në listën e trashëgimisë botërore në vitin 1980.

Shembuj të ngjashëm mund të gjenden në vende të tjera, sikurse ka qenë shembja e

qendrave parakoloniale në Kajron mesjetare. Ky vendim nënkupton që trashëgimia

nuk funksionoi si një burim identiteti, duke qenë se lidhja që u bë ishte me epokën

koloniale71.

Vlera sociale e një burimi të trashëgimisë botërore lidhet ngushtësisht me aktivitetet

tradicionale që lejojnë përfshirjen e tërësisë së burimeve kulturore dhe jo vetëm, në

jetën e zonës ku ato ndodhen. Familjarizmi i banorëve me këto vlera dhe lidhja e tyre

me trashëgiminë e një vendi të caktuar është e rëndësishme, në mënyrë që ato të kenë

identitet kulturor dhe të ruajnë në vijimësi sensin e tyre të të qenit unik. Në ditët e

sotme, sensi i origjinës dhe vendit demonstron identitetin e një popullsie dhe mund të

nxisë vëmendjen për mirëmbajtjen e ruajtjen e saj72. Objektet fetare përbëjnë një

shembull të vendeve që janë të përfshira në jetën e përditshme të njerëzve. Si rrjedhim

vlera sociale e një vendi të trashëgimisë mund të nxisë një sens të përkatësisë ndaj tij.

Projektet e zhvilluara në qendra të trashëgimisë botërore, sikurse janë planifikimi

urban, restaurimet apo planet e mirëmbajtjes, kanë për qëllim të përfshijnë elementët e

trashëgimisë kulturore në mjedisin që ato ndodhen me synim marrjen e roleve

funksionale. Parqet arkeologjike dhe qendrat historike ku ka një ndërveprim të madh

69 Feilden & Jokilehto 2010. 70 Ashworth & Turbridge 1990, f.172-173. 71 UNESCO 1996, f.183. 72 Feilden & Jokilehto 2010.

26

mes mjedisit dhe monumenteve por edhe banorëve, janë vendet më të përshtatshme

për aktivitete të cilat përfshijnë këto destinacione në jetën e banorëve.

“Trashëgimia kulturore materiale ka mjaft elementë që e bëjnë atë të përshtatshme për

të nxitur ndërgjegjësimin e njerëzve për identitetin historik të përbashkët”73. Zonat e

monumentet arkeologjikë përbëjnë një burim të dhënash i cili përdoret për të ofruar

një lidhje materiale mes të kaluarës dhe të tashmes si dhe një kujtesë historike për një

popullsi të caktuar. Kujtesa mund të ruhet në ato objekte të trashëgimisë material që

janë të prekshme dhe të dukshme. Ndërtesat janë pjesë e rëndësishme e kësaj kujtese

që i kalohet brezave të ardhshëm dhe që jep informacion për të kaluarën e njerëzimit.

Një territor historik, kujtesa historike dhe mitet e traditat e përbashkëta, një kulturë e

përbashkët, ekonomi dhe të drejta e detyrime të përbashkëta perceptohen dhe njihen si

pjesë të identitetit kombëtar të një popullsie74. Një komb nuk mund të ekzistojë i

vetëm, por si pjesë e një sistemi që përmbledh në vetvete një tërësi kombesh, ku secili

prej tyre perceptohet si unik.

Nacionalizmi përcaktohet sipas Smith75 si “një lëvizje ideologjike për të arritur dhe

mbajtur autonominë, unitetin dhe identitetin për një popullsi që shihet prej disa prej

anëtarëve të saj si një komb i formuar ose potencial”. Fjalët ‘arritje’ dhe ‘mbajtje’

nënkuptojnë rolin që ka nacionalizmi me kalimin e kohës dhe nuk i referohen vetëm

lëvizjeve nacionaliste. Janë të shumtë studiuesit76 që duke ju referuar nacionalizmit,

ka nënvizuar se ai mund të përdoret edhe për çështje të interesit kolektiv siç është

identiteti kombëtar.

Marketimi i së shkuarës mund të ketë edhe arësye tregtare por edhe nocione të

kombësisë dhe përkatësisë77. Turizmi kulturor përdor simbole historike të një kombi

për të tërhequr dhe zgjuar interesin e turistëve. Pra, konceptet e kombit dhe identitetit

kombëtar mund të paraqiten te publiku, madje, vetë trashëgimia kulturore e një

populli mund të forcohet nga turizmi. Studime të zhvilluara në shtete të ndryshme ku

ka patur përfshirje në listën e trashëgimisë kulturore të siteve të tyre, tregojnë se

identiteti kombëtar, i mbështetur në elementë politikë ose fetarë, zona natyrore apo

objekte kulturore, forcohet nëpërmjet kandidimit në Listën e Trashëgimisë

Kulturore78.

73 Herrman 1989, f.35. Herrman gjithashtu nënvizon se një rol të rëndësishëm ruajtjen dhe

përdorimin e trashëgimisë kulturore luan kërkimi shkencor, i cili synon pasurimin e të

dhënave për identitetin kombëtar. 74 Sigurisht identiteti përkufizohet dhe përcaktohet në mënyrë të veçantë për çdo popullsi,

sepse trashëgimia e lidhur me burimet natyrore apo kulturore mund të përdoret për të

diferencuar një vend nga një vend tjetër. 75 Smith 1991, f.73. 76 Schlesinger 1987, f.253. 77 Evans-Pritchard D., 1993, f.5. 78 Carlisle, 1998; Shackley, 1998.

27

Përforcimi i simboleve të identitetit kombëtar mund të bëhet nëpërmjet prezantimit të

tyre të publiku. Gjithmonë ka një përzierje mes turizmit, arkeologjisë dhe kombit

sepse nacionalizimi identifikohet nëpërmjvet siteve dhe gjetjeve arkeologjike, i

promovon ato nëpërmjet turimit që është burim të ardhurash për shtetin dhe subjektet

private dhe shërben si një mjet për të përhapur dhe shpërndarë më tej dallimet e

simboleve dhe të destinacioneve të vendit te të tjerët.79 Industria turistike i përdor

mitet si simbole kolektive dhe këto mite ndihmojnë në perceptimin e identitetit

kombëtar nga imagjinata e vizitorëve80.

Ekziston mundësia që pjesë të mëdha që prezantimit të një shteti ose kombi të shpiken

ose ndryshohen. Ndjenjat kombëtare e ‘marrin’ rëndësinë e tyre nga një tërësi

faktorësh sikurse janë gjuha dhe feja që mund të jenë pika lidhëse me identitetin81. Sot

është mjaft e përhapur praktika e përgatitjes së përshkrimeve të monumenteve të

ndryshme nga studiues të fushës të cilët shpeshherë nuk i japin hapësirë shpjegimeve

për lidhjen me fenë që mund të ketë një monument, sesa aspekteve të tij arkitektonike

dhe vendosjes në një pejsazh të caktuar. Kjo shpesh mund të shpjerë edhe në përplasje

mes përfaqësuesve politikë të shtetit dhe atyre fetarë lidhur me menaxhimin e këtyre

destinacioneve.82

Elementët politikë dhe kulturorë janë të rëndësishëm për prezantimin dhe mbrojtjen e

identitetit. Monumentet janë pjesë e identitetit kombëtar dhe si të tillë ofrojnë garanci

për vazhdimësinë e jetës në një territor të caktuar si dhe përkatësisë83. Megjithatë, ka

gjithmonë një përzgjedhje në mënyrën se si trashëgimia prezantohet dhe interpretohet

që është e aplikueshme edhe në rastet e Qendrave të Trashëgimisë Botërore84.

Duke patur parasysh rastet e Qendrave Shqiptare të Trashëgimisë Botërore, synimi në

këtë studim është se si përkufizohen ato nga ana e institucioneve shtetërore, dhe se si

këto site vendosen në aktivitetet e institucioneve shtetërore. Roli i intelektualëve është

i rëndësishëm në përzgjedhjen e elementëve që merren për tu promovuar nga një

shtet, sepse roli i tyre është kritik edhe në njohjen e identitetit kombëtar. Ato mund të

vendosin për ato elementë të cilët kanë ose bartin një sens të vazhdimësisë së

përbashkët85.

79 Terzić et al 2014, f.185. 80 Palmer, 1999, f.316. 81 UNESCO 1996, f.67. 82 Shqipëria gëzon një klimë shumë të mirë në këtë aspekt, por sigurisht më shumë punë duhet

të bëhet përsa i përket informacionit të strukturuar dhe të paraqitur te publiku vendas apo i

huaj. 83 Feilden & Jokilehto 2010, f.162. 84 Ibid., f.100. 85 Smith, 1996, f.451.

28

Hall ka përmendur se janë proceset politike ato që dominojnë më shumë turizmin

ndërkohë që shumë vëmendje i është kushtuar nevojave financiare në të gjithë

globin86. Kërkimet akademike që lidhen me influencën që kanë ndërhyrjet politike në

interpretimin e trashëgimisë dhe turizëm kanë patur pak zhvillim i cili lidhet me

mosinteresimin e qeverive për të pranuar që turizmi ka aspektin e vet politik87.

Është Hall ai të argumenton se lidhja e turizmit me politikën është e prekshme,

veçanërisht në zona specifike të cilat kanë zhvilluar një infrastrukturë të përshtatshme

dhe kanë atraksione. Sigurisht nuk është në synimin e këtij studimi të nxjerrë të dhëna

për elementë specifikë socialë të konsumit të trashëgimisë, por nuk duhet të harrojmë

se janë zyrtarët shqiptarë ato që vendosin se çfarë ka vlerë për tu prezantuar për

publikun. Synim mbetet shqyrtimi i mënyrës se si institucionet shtetërore vlerësojnë

trashëgiminë e cila përzgjidhet për tu prezantuar, në mënyrë të veçantë ajo që i përket

qendrave të trashëgimisë botërore.

Ndryshimet sociale dhe ekonomike kanë ekzistuar që prej krijimit të shtetit Shqiptar

për shkak të interesave të ngushta të pronarëve të mëdhenj, apo vendasve dhe

intelektualëve që kishin studiuar në Perëndim që nuk inkurajonin zëvendësimin e

besimit te komuniteti me besimin të shteti. Standartizimi kulturor erdhi nëpërmjet

sistemit të edukimit dhe atij ushtarak si proces i brendshëm i ndërtimit të shtetit.

Ushtria ka kryer një rol homogjenizues social duke lëvizur njerëz nga një rajon i

vendit në tjetrin duke tentuar të realizonte sensin e komunitetit imagjinar me një

mëmëdhe të prekshëm që ka kufij dhe që shtrihet përtej fshtatit apo qytetit nga ku

kishin origjinën ushtarët. Sistemi i edukimit u jepte individëve mundësinë të

imagjinonin veten e tyre se i përkisnin një komuniteti më të gjerë kombëtar që ndan të

njëjtat ide dhe të njëjtën kulturë.

Përveç shkollimit dhe ushtrisë, bashkëekzistenca fetare u kultivua nga pavarësia e

vendit në 1912, si një element që do të diferenconte shqiptarët veçanërisht nga

osmanët, ku diferencimi në shoqëri bëhej mbi baza fetare. Theks i veçantë iu vendos

ekzistencës së një gjuhe të përbashkët mes shqiptarëve duke qenë se gjuha ishte një

instrument i komunikimit të ideve të komunitetit, për të dhënë mesazhe, ide dhe

informacione duke inkurajuar njerëzit e një komuniteti të caktuar të identifikojnë

njëri-tjetrin. Ndjenja kombëtare mund të prezantohet dhe kultivohet nga një

mekanizëm politik, kulturor ose fetar, por ka nevojë për përforcim të vazhdueshëm.

Në rastin e Shqipërisë, bashkëjetesës fetare dhe unifikimit gjuhësor ju dhanë hapësira

të veçanta në fazat e para të konsolidimit të shtetit modern.

Pas periudhës së luftës së dytë botërore, Shqipëria u përfshi nga një militarizëm i

theksuar dhe motoja e ushtrisë ishte “mbrojtja e atdheut, detyrë mbi detyrat”. Sikurse

86 Hall 1994, f.20-21. 87 Hall & McArthur 1992, f.157.

29

vihet re, theksi u vu në mbrojtjen e atdheut, i cili identifikohej me tokën e të parëve.

Gjatë kësaj periudhe, qeveria e kohës synoi të fuqizonte rregjimin e vet duke

kapitalizuar dhe nxjerrë në pah ato momente historike që kishin shërbyer më parë për

hedhjen e themeleve të shtetit shqiptar. Çështja e gjuhës që mbështetej në ndryshimin

midis gjuhës ideale dhe asaj që flitej realisht dhe dialektet e saj u ringrit sërish.

Në Kuvendin e Parë të Studimeve Ilire (1972), më shumë se 500 pjesëmarrës të

fushave të ndryshme si historia, arkeologjia, gjuhësia e etnologjia u bënë pjesë e

diskutimeve për një temë mjat të veçantë, për ilirët dhe gjenezën e Shqipëtarëve.88

Kuvendi i Dytë i Studimeve Ilire (1985) përpunoi më tej tematikën mbi ilirët dhe

origjinën e tyre si dhe qytetërimin dhe trashëgiminë. Ky ishte një hap përpara në

çështjen e etnogjenezës ilire ku objekt kryesor i referateve shkencore u bë periudha

kohore e shekujve V-I para kr., dhe veçanërisht kërkimet në qendrat urbane të

Ilirisë.89

Krahas këtyre zhvillimeve, mori përparësi edhe teza gjuhësore. Në vitin 1972, u krye

njësimi i normës letrare kombëtare në Kongresin e Drejtshkrimit.90 Ky kongres nxorri

përfundimet e e një diskutimi që kishte nisur prej vitit 1967 lidhur me drejtshkrimin.91

Është një fakt i mirëpranuar se kongresi i drejtshkrimit pati efekt të fortë në forcimin e

njësisë shpirtërore kombëtare.92 Madje, pas viteve 90-të, përdorimi i standartit të

kongresit të drejtshkrimit gjeti zbatim edhe në botimet e teksteve fetare, që deri

atëherë ishin të ndaluara.

Çështja e gjuhës mund të lidhet teorikisht me çështjen më të gjerë të përfshirjes së

Shqipërisë në Europë, atje ku shteti do të ofronte gjithçka që kishte trashëguar nga

ilirët e lashtë. Një gjuhë që kishte një origjinë të lashtë ishte ajo çfarë kërkohej.

Theksi mbi sovranitetin dhe unitetin e një shteti nën shtetin modern Perëndimor del në

pah nëpërmjet prezencës së qeverisë qendrore që ka agjentët e saj dhe të

emëruarit/zgjedhurit që rekuktojnë fragmentarizimin rajonal dhe nuk çon drejt ultra-

autoritarizmit ekstrem.

Studimi i Smith-it (1999), argumenton rolin e “fatit kombëtar” dhe “misionit

kombëtar” që janë koncepte që ekzistojnë në besime fetare dhe argumentohet që ato

janë pjesë të sekularizmit nacionalist. Nacionalizmi sekularist mund të mbështetet në

një besim të caktuar gjatë misionit kombëtar93. Atëherë, misioni kombëtar ka për

qëllim “të krijojë dhe ruajë një komb të veçantë, të bashkuar dhe autonom” dhe fati i

88 FESH f.1431. 89 Ibid., f.1432. 90 Ibid., f.859. 91 Ibid., f.1255. 92 Ibid.,f.1256. 93 Smith 1999, f.332.

30

këtij kombi është të bëjë të gjitha përpjekjet për të ruajtur një dallueshmëri dhe

unikalitet për aq kohë sa anëtarët e kombit duan të mbajnë të gjallë ndjenjën

komunitare94.

Në Europën Lindore nacionalizmi ka qenë pro-fetar (sepse një rëndësi e madhe i është

dhënë elementëve kulturore dhe fesë).95 Studimi i Smith (1999) argumenton në një

nivel teorik se nacionalizmi sekularist mund të bazohet në misionin kombëtar në mite

dhe legjenda të vjetra. Për më tepër, sensi i fatit dhe të ardhmes të një komuniteti,

sipas Smith96 nuk përcaktohet nga shteti por nga nacionalizmi sekularist që kërkon të

kultivojë dhe mbrojë vlerat e tij.

Një mënyrë për të parë një aktivitet të tillë nga shteti është të përpiqesh të

argumentosh për një “paracaktim” sikurse thotë edhe Herzfeld97, i cili nuk i merr në

konsideratë ndryshimet në shoqëri, e trajton shoqërinë si homogjene dhe lë shumë pak

hapësirë për nivele të shumëfishta interpretimi në lidhje me përcaktimin e identitetit.

Që prej krijimit të shtetit të parë modern shqiptar, qeveria ka qenë aktori i vetëm për

çështjet kombëtare dhe aktivitetet vendim-marrëse të shtetit. Sistemet burokratike të

qeverisjes janë sjellë si modele të perëndimit që në qeverinë e parë të Ismail Qemalit.

Ngritja dhe krijimi i një shteti qëndror të centralizuar mund të kontribuojë që idetë të

përhapen nën një kulture edukuese të përbashkët. Ideja nacionaliste që u kultivua nga

shteti98, sikurse është përmendur në seksionet e mëparshme, kishte për qëllim të

bashkonte forcat e ndara brenda kufijve të shtetit burokratik për arritjen e qëllimeve të

jashtme të shtetit dhe krijoi bazat për centralizimin e pushtetit dhe zgjerimit të

kontrollit mbi çështjet kombëtare.

Burokracia është përcaktuar si organizatë në të cilën ka disa përgjegjësi që u janë

shpërndarë zyrtarëve bazuar në shkallët e hierarkisë që mund të ushtrojnë presion në

shkallët më të ulëta të hierarkisë për realizimin e detyrave nëpërmjet ekzistencës së

procedurave specifike, dokumentave të shkruar sikurse janë ligjet, të cilat japin

kornizën e kodit të sjelljes për një orzanizëm të tillë. Nëpërmjet legjitimimit të

gardianëve të kombit, kërkohet të gjendet një lidhje mes të dyjave. Kjo në njërën anë

fuqizon shtetin dhe funksionin e tij burokratik dhe në anën tjetër përcillen

përfaqësimet e identitetit kombëtar99.

94 Ibid., f.333. 95 Breuilly 1996, f.146-147. 96 Smith 1999. 97 Herzfeld 1992. 98 Kitromilides 1989, f.149. Origjinat e nacionalizmit militant Ballkanik shtrihen në periudhën

e rilindjes kombëtare dhe përqëndrohen në fund të shek. 18-të dhe fillim të shek. 19-të. 99 Smith 1991, f.167-168.

31

Herzfeld argumenton se praktikat e shteteve burokratike synojnë në përforcimin dhe

fiksimin e një identiteti thelbësor ndërkohë që ato pretendojnë që identiteti është

monolit dhe i fiksuar. Origjina historike dhe sensi i vazhdimësisë racore pretendohen

nga ideologjia e shtetit që nuk merr në konsideratë kontekstin sipas të cilit një person

mund të ketë një identitet në një situatë dhe një tjetër në një situatë tjetër100. Në të

kundërt, sipas idelologjisë nacionaliste, homogjeniteti pretendohet për të gjithë ato që

i përkasin kombit.

Shqipëria është në kryqëzim mes Lindjes dhe Perëndimit jo vetëm gjeografikisht por

edhe në nivel konceptual. Perëndimi predikon varësinë ndaj racionalitetit dhe

koncepti Lindor i kombit argumenton në favor të besnikërisë në lidhjet familjare, dhe

sistemi burokratik shqiptar i funksionimit të shtetit mbështetet në elementë

konstrastues. Do të ishte e gabuar nëse do të pretendohej që Shqipëria ka elementë

vetëm nga perëndimi ose vetëm nga lindja.

Mjedisi specifik i Shqipërisë me vlerat tradicionale të shoqërisë shqiptare dhe atyre të

trashëguara nga një periudhë gati 500 vjeçare nën pushtimin Osman, nuk mund të

lejonin demokracinë parlamentare të funksiononte në një nivel liberal, rrjedhimisht

janë krijuar tensione ndërmjet formave demokratike dhe sjelljeve dhe praktikave

tradicionale. Monarkia absolute, parlamentarizmi dhe rregjimet diktatoriale kanë qenë

raste të njohura dhe provuara në botën perëndimore dhe ky ka qenë cikli i cili ka

prekur edhe Shqipërinë, ku pavarësisht solidariteti i familjes shqiptare mbijeton si

njësia bazë sociale. Rregjimet në Shqipëri që kanë injoruar realitetin thelbësor të jetës

në Shqipëri ose që kanë tentuar ti shtypin ato kanë përfundur në njohjen e tyre dhe në

përballje me to.

Por si zhvillohet kultivimi i interesit të përbashkët? Duke përdorur elementë dhe

simbole që janë të kuptueshme nga anëtarët, shteti synon të marrë besnikërinë e tyre.

Duke qenë se Sitet e Trashëgimisë Botërore janë të prekshme dhe simbole materiale e

jo abstrakte, mund të përpiqemi të kuptojmë fuqinë e këtyre siteve. Atyre u jepet

kuptim nëpërmjet prezantimit, një kuptim i cili informohet nga e sotmja dhe që lidhet

me vlerat politike, ekonomike, sociale dhe edukative sikurse shqyrtohet në kapitujt

vijues.

Nëse marrim shembuj nga territori shqiptar me fokus të veçantë parqet arkeologjike,

Sebastiano Tusës përveç Butrintit dhe Apollonisë parqet e tjera arkeologjike nuk

mund të quhen të tilla pasi aty mungojnë disa karakteristika të rëndësishme, shumë të

nevojshme siç janë sasia e mjaftueshme e monumenteve të zbuluara deri tani dhe të

dukshëm, aksesi i lehtë, infrastruktura turistike (kafé, restorante, dyqane dhe mundësi

akomodimi afër) si dhe mbështetja nga aktorët kryesorë101.

100 Herzfeld 1992, f.65. 101 Tusa 2010, f.11.

32

Cilësia e shërbimeve brenda parqeve arkeologjike ka nevojë për përmirësim. Cilësia

duhet monitoruar duke ushtruar kontrolle të shpeshta cilësie që mund të kryhen nga

agjenci te tjera. Duhet që biletat të jenë elektronike në mënyrë që të shmangen

abuzimet dhe të sigurohen statistika të shpejta dhe korrekte për frekuencën e

vizitorëve102.

Një aspekt tjetër i rëndësishëm duhet patur parasysh gjatë menaxhimit të parkut

arkeologjik, kudo që ai mund të ndodhet: furnizmi me energji elektrike. Bota po ecën

me shpejtësi drejt shfrytëzimit të të ashtuquajturave energji alternative. Dihet tashmë

se si teknologjia po ecën shumë shpejt dhe po sjell shumë inovacione në sisteme të

ndryshme prodhimi të energjisë, përveç atyre tradicionale si nafta apo qymyri i drurit,

etj. Sot kemi një inovacion real në prodhimin e energjive alternative103.

1.3. Evoluimi i konceptit të trashëgimisë

Një kërkim lidhur me prezantimin e trashëgimisë prej organizatave burokratike do të

na lejojë të shqyrtojmë në mënyrë kritike fuqinë e simboleve që lidhen me identitetin

dhe hamendësimet për ndërtimin e këtij identiteti. Ky studim merr në konsideratë

rolin që luajnë proceset historike në mënyrën se si organizatat shtetërore prezantojnë

kuptimin e Siteve të Trashëgimisë Botërore.

Rasti i Siteve të Trashëgimisë Botërore na jep një mënyrë për të analizuar

institucionet burokratike dhe proceset që përvijohen brenda tyre përsa i përket

prezantimit të Siteve të Trashëgimisë Botërore dhe për të lidhur këto veprime me

diskutimin zyrtar të nacionalitetit dhe çështjes së ndërtimit social të identitetit, ku të

dhënat interpretohen duke marrë parasysh kontekstin social dhe ekonomik Shqiptar që

prezantohet në këtë nënkapitull.

Qendra e Trashëgimisë Botërore e UNESCO-s e përkufizon “trashëgiminë” si diçka

që vjen nga e kaluara, me të cilën jetojmë sot dhe që ja kalojmë gjeneratave të tjera.104

Në dekadat e fundit, koncepti i publikut për trashëgiminë ka tejkaluar monumentet e

famshme, muzetë e mëdhenj apo edhe pejsazhet mahnitëse. Vendet e trashëgimisë që

sot u prezantohen turistëve përfshijnë site arkeologjike, qendra historike apo fetare,

vepra industriale apo ushtarake, fushëbeteja historike apo vende të dënimit e burgimit.

Qendrat e braktisura historike rigjallërohen dhe përdoren për funksione të reja, por

102 Ibid., f.11. Prej këtij rekomandimi të Tusës, Parku i Butrintit ka përftuar nga sistemi i

biletarisë elektronike, sikurse edhe janë në proces iniciativa të tjera për parqe arkeologjike

dhe pajisjen e tyre me biletari elektronike. Muzeu Kombëtar tashmë është gjithashtu i pajisur

me nje sistem elektronik të emetimit të biletave. 103 Ibid., f.13. 104 http://whc.unesco.org/en/about

33

edhe monumentet e memorialet shtojnë vlerat për vizitorët. Vendet e trashëgimisë

natyrore gjithnjë e më tepër po bëhen të aksesueshme nga publiku, sikurse ndërtesat e

shekullit të 20-të po kthehen kudo në atraksione.

Ndërkohë turizmi nënkupton konsumimin e eksperiencave dhe produkteve. Për të

lehtesuar këtë konsumim, lehtësia e vizitës në sitet e trashëgimisë kulturore dhe

natyrore duhet të ndihmohet nëpërmjet zhvillimit të produkteve të turizmit sikurse

janë transporti apo edhe programet interpretuese. Turizmi i mbështetur në vlerat e

trashëgimisë së një rajoni ose destinacioni lidhet me karakterin unik të rajonit ose

vendit. Është pikërisht identiteti i trashëgimisë ose tërheqja që ofron një vend që

marketohet dhe prezantohet, e ndjekur nga produkte turizmi u mundësojnë vizitorëve

të shijojnë sa më mirë vizitën e tyre. Vendet e trashëgimisë që kanë potencialin të

lehtësojnë zhvillimin e produkteve turistike kanë një sërë aspektesh të përbashkëta.

Ato janë interesante ose unike dhe tregojnë një ngjarje/histori të caktuar

Njihen përtej trashëgimisë së komunitetit

Ato përdoren për tu promovuar dhe prezantuar te publiku

Kanë një reputacion të vendosur ose potencial të tipit “duhen vizituar patjetër”

Janë të aksesueshme dhe mund të menaxhohen për të thithur vizita pa efekte

negative

Turistët mund të eksplorojnë vendin dhe të përfshihen në nivel personal gjatë

vizitës

Japin një eksperiencë turistike me cilësi dhe autenticitet.

Por cili është perceptimi i monumenteve dhe cili është roli i nocioneve vlerë dhe

rëndësi? Prej fundit të luftës së II botërore, mund të themi se kanë dalë në pah tre

tema specifike:

- Monumenti si pjesë e pejsazhit

- Çështje lokale të menaxhimit të trashëgimisë

- Identifikimi i trashëgimisë botërore.

Historikisht monumentet jetonin dhe vdisnin në pejsazhin e tyre. Pa përjashtim jeta në

monumente dhe rreth tyre vijon edhe sot kudo në botë, Shqipëria nuk bën aspak

përjashtim. Njerëzit punojnë tokën, ndërtojnë qytete, fshatra dhe shtëpi, vizitojnë por

edhe jetojnë në monumente. Kuptimi i pejsazhit duke përfshirë edhe arkitekturën

vernakulare por edhe trashëgiminë industriale105 do të thotë se banorët që jetojnë në

këto kontekste duhet të kenë një rol pjesëmarrës në menaxhimin dhe përdorimin,

sepse më pas ato do të vijojnë të jetojnë aty dhe të përballen me pasojat e konservimit.

105 E vlerësuar sot nga profesionistët dhe amatorët si aset me vlerë në trashëgimi.

34

Nocioni rëndësi është përdorur në dokumenta si Burra Charter106 në Australi por më

shumë në hapësirat Amerikane dhe Britanike të studimeve, kryesisht si një term i

përdorur në arkeologji. Në fillim të viteve 90-të me shtimin e përdorimit të fjalës

ndodhi edhe mbivendosja me nocionin vlerë. Tashmë kushdo e kishte kuptuar që jo

çdo gjë prej së shkuarës mund ose duhet të shpëtohej. Prej këtij momenti në kohë,

nocioni rëndësi është bërë sinonim i planeve të menaxhimit. Por nuk është e lehtë në

rastin e Beratit, apo edhe Gjirokastrës si shembuj më të drejtpërdrejtë që të zhvillosh

pa ndryshuar pejsazhin apo edhe elementë të rëndësishëm të vlerave autentike të vetë

sitit.

Si duhet të veprohet në këto raste? Përgjigjja vjen sigurisht nëpërmjet planeve të

menaxhimit të cilat përgatiten për të qenë elastike por dhe me qëllime specifike e të

matshme për të mirën e qendrës historike apo zonës arkeologjike. Përcaktimi dhe

dhënia ndërkohë e statusit trashëgimi botërore e njerëzimit-UNESCO i shtoi debatet

mbi vlerën. Dalja për herë të parë e termit outstanding universal value/vlerë e

jashtëzakonshme universale (viti 1972), solli edhe prishjen e balancës e barazisë mes

siteve e vlerave të tyre në rang botëror. Disa shtete patën më shumë site të përfshira

në listë, në kurriz të shteteve të tjera që kishin më pak ose aspak, ndoshta sepse

koncepti i vlerave universale nuk u perceptua si i tillë.

Turizmi kulturor shihet prej si sektori më premtues në industrinë e madhe botërore të

turizmit. Agjencia Ndërkombëtare Suedeze e Zhvillimit (SIDA), pohon se

“trashëgimia kulturore është furnizuesi më i madh me gjak i turizmit”.107 Ekspertët e

fushës argumentojnë se trashëgimia kulturore është faktori i cili ka rigjallëruar

produktin turistik. Por si gjithnjë, ka debat për balancën delikate mes konsumit turistik

dhe konservimit të trashëgimisë, dhe ky debat është aktual sot dhe i shprehur

gjerësisht në konferenca shkencore në mbarë botën.

Një shembull mjaft i mirë ilustrues është sesi rregjistrimi në Listën e Trashëgimisë

Botërore të disa siteve nga një rregjistrim dikur për qëllime konservimi dhe

mbrojtjeje, sot është kthyer në një garë ku shtetet konkurrojnë të motivuar edhe

ekonomikisht. Pra, duke patur parasysh se rregjistrimi në listë sjell

pashmangshmërisht interes për vizitueshmëri, kjo rrit mundësitë e zhvillimit

ekonomik të një siti dhe të një shteti. Çdo shoqëri e zhvilluar apo në zhvillim, mund të

aplikojë vlerat kulturore me qëllim arritjen e ndërtimit të një turizmi të qëndrueshëm

dhe me zgjidhje praktike.

106 ICOMOS 1992. 107 SIDA 1998.

35

Tabela I. Qëndrueshmëria e trashëgimisë kulturore

Vlerat sociale të trashëgimisë (vlerësimi i të kaluarës dhe konsiderimi i saj si

element qëndror në identitetin njerëzor).

Vlerat ekonomike të trashëgimisë (identiteti njerëzor).

Vlerat politike të trashëgimisë (diskutimi mbi aspektet e trashëgimisë që janë

të ruajtura dhe si të zhvillohen më tej).

Qëndrueshmëria e trashëgimisë-turizmi i qëndrueshëm (duhet synuar krijimi

dhe promovimi i vlerave të qenësishme sociale që mund të jenë të

qëndrueshme në çdo rrethanë e mjedis).

1.4. Lidhja e trashëgimisë dhe turizmit

Ky nënkapitull shqyrton lidhjen mes trashëgimisë dhe turizmit dhe argumentohet se

vlerat që lidhen me trashëgiminë kulturore mund të influencojnë mënyrën se si ajo

prezantohet. Konteksti socio-historik i siteve të trashëgimisë të kandiduara në Listë ka

të bëjë me vendime që merren nga këshilla kombëtare për trashëgiminë specifike që

prezantohet. Pra, prezantimi i trashëgimisë mund të mos zhvillohet me qëllim për të

demonstruar kushtet në të cilat është zhvilluar por interpretimet që mund të jenë të

kushtëzuara nga gjykimet e sotme.108 Lidhja e trashëgimisë me vlerat ekonomike,

edukative, politike dhe sociale është trajtuar lidhur me Sitet e Trashëgimisë Botërore

dhe se si nocionet e trashëgimisë dhe nacionalizmit përzihen me njëri-tjetrin. Ky

108 Obrien 1990, f.102.

Vlera sociale e trashëgimisë

Vlera sociale e trashëgimisë

Vlera ekonomike e trashëgimisë

Vlera politike e trashëgimisë

Qëndrueshmëria e trashëgimisë

36

studim përqëndrohet në qytetet e Butrintit, Gjirokastrës dhe Beratit, pjesë e

trashëgimisë botërore të njerëzimit.

Trashëgimia është një fushë e gjerë që përfshin shumë aspekte dhe kuptime që

variojnë. Natyra, rrënojat arkeologjike, prehistoria, feja, ndërtesat, traditat, gjuha dhe

folklori simbolizojnë të gjitha të kaluarën dhe janë me vlera të padiskutueshme për tu

mbrojtur për brezat e ardhshëm. Kjo trashëgimi, e cila në vetvete është e

shumëllojshme, mund të dallohet nëpërmjet ndarjeve si materiale dhe shpirtërore,

fizike ose sociale.

Trashëgimia mund të lidhet si koncept me atë që është trashëguar dhe të bartur deri në

ditët e sotme. Ka një dallim midis trashëgimisë dhe historisë dhe mënyrës se si

interpretimet e sotme mund të çojnë drejt gjykimeve mbi vlerat specifike të

interpretimit të së kaluarës, atje ku historia bashkohet me ngjarjet. Në këtë mënyrë

trashëgimia duhet të eksplorohet, sepse ka momente ku ajo dhe historia nuk mund të

dallohen nga njëra-tjetra dhe ato përdoren ti japin formë një bashkësie kolektive me

një të kaluar të perceptuar.

Koncepti i turizmit kulturor gjithnjë evoluon. Në periudhën e mesit të shekullit 19-të,

turizmi gjerësisht etiketohej si praktika e të udhëtuarit me qëllim studimin e artit dhe

kulturës. Në shekullin e 20-të, tregtarët e praktikuan turizmin si një formë të njohjes

së vendeve që vizitonin dhe sot e shohim të shprehur nëpërmjet miliona udhëtarëve të

cilët me mjete të ndryshme transporti kryejnë vizita në destinacione të ndryshme duke

u bërë pjesë e turizmit kulturor.

Të gjitha shoqëritë njerëzore i shkatërrojnë vlerat e tyre. Por, sigurisht një pjesë e tyre

ruhen për të ardhmen, sepse është në natyrën njerëzore të ruajmë dhe mbrojmë një

pjesëz të asaj të përfaqëson të kaluarën tonë.109 Ne ruajmë atë që përbën vlerë për

shoqërinë e sotme. Menaxhimi i trashëgimisë gjithnjë e më shumë e vendos theksin në

çështje të ekonomisë apo zhvillimit, ndjeshmërive fetare dhe pashmangshmërisht rolit

të trashëgimisë në formimin e identitetit.

Sipas Feilden & Jokilehto (2010, 13), “Tendenca e sotme është që trashëgimia

kulturore të kuptohet sa më shumë në tërësinë e saj, si diçka që përmban të gjitha

shenjat që dokumentojnë aktivitetet dhe arritjet e qenieve njerëzore në rrjedhën e

kohës”. Kriteret e përcaktuara në Procedurat Operacionale për zbatimin e Konventës

së Trashëgimisë Botërore sipas të cilës sitet e trashëgimisë kulturore mund të

rregjistrohen në Listë110, vijojnë në Tabelën II.

Tabela II.

109 Hodder 2010, f.863. 110 WHC. 13/01 July 2013, Operational Guidelines for the Implementation of the World

Heritage Convention.

37

Kriteret për vlerësimin e vlerave të jashtëzakonshme universale.

(i) represent a masterpiece of human

creative genius;

(i) përfaqëson një vepër madhore të

krijimtarisë dhe gjenialitetit njerëzor

(ii) exhibit an important interchange of

human values, over a span of time or within

a cultural area of the world, on

developments in architecture or technology,

monumental arts, town-planning or

landscape design;

(ii) përfaqëson një shkëmbim të

rëndësishëm të vlerave njerëzore, në një

periudhë kohe ose zone kulturore të botës,

në zhvillime në arkitekturë ose teknologji,

arte monumentaëe, planifikimin urban ose

dizajnin e pejsazhit;

(iii) bear a unique or at least exceptional

testimony to a cultural tradition or to a

civilization which is living or which has

disappeared;

(iii) bart një dëshmi unike ose të paktën të

jashtëzakonshme të një tradite kulturore

ose të një civilizimi që jeton ose që është

zhdukur;

(iv) be an outstanding example of a type of

building, architectural or technological

ensemble or landscape which illustrates (a)

significant stage(s) in human history;

(iv) të jetë një shembull i jashtëzakonshëm

i një tipi ndërtese, ansambli arkitekturor

ose teknologjik ose pejsazhi që ilustron

hap (a) të rëndësishëm në historinë

njerëzore;

(v) be an outstanding example of a

traditional human settlement, land-use, or

sea-use which is representative of a culture

(or cultures), or human interaction with the

environment especially when it has become

vulnerable under the impact of irreversible

change;

(v) të jetë një shembull i jashtëzakonshëm

i një vendbanimi tradicional, përdorimit të

tokës ose detit, që është përfaqësuese e një

kulture (ose kulturave), ose ndërveprimit

njerëzor me mjedisin veçanërisht kur është

delikat nën ndikimin e ndryshimeve të

pakthyeshme;

(vi) be directly or tangibly associated with

events or living traditions, with ideas, or

with beliefs, with artistic and literary works

of outstanding universal significance.

(The Committee considers that this criterion

should preferably be used in conjunction

with other criteria) ;

(vi) të jetë direkt ose pjesërisht e lidhur me

ngjarje apo tradita të gjalla, me ide ose

besime, me punime artistike dhe punë

letrare të rëndësisë së jashtëzakonshme

universale.

(Komiteti konsideron që ky kriter duhet të

preferohet në përdorim sëbashku me

kritere të tjera);

(vii) contain superlative natural phenomena

or areas of exceptional natural beauty and

aesthetic importance;

(vii) përmban fenomene natyrore

superlative ose zona me bukuri natyrore

dhe rëndësi estetik të veçantë;

(viii) be outstanding examples representing

major stages of earth's history, including the

record of life, significant on-going

geological processes in the development of

landforms, or significant geomorphic or

physiographic features;

(viii) të jenë shembuj të jashtëzakonshëm

që prezantojnë hapa madhorë në historinë

e tokës, përfshirë edhe të dhënat për

jetesën, procese të rëndësishme aktive

gjeologjike që lidhen me formimin e

formave tokësore, ose tipare gjeomorfike

dhe fiziografike;

38

(ix) be outstanding examples representing

significant ongoing ecological and

biological processes in the evolution and

development of terrestrial, fresh water,

coastal and marine ecosystems and

communities of plants and animals;

(ix) të jenë shembuj të jashtëzakonshëm që

përfaqësojnë procese vijuese ekologjike

dhe bilogjike në procesin e evolucionit dhe

zhvillimit të tokës, ujit të pijshëm,

ekosistemet bregdetare dhe marine si dhe

bashkësitë e bimëve dhe kafshëve;

(x) contain the most important and

significant natural habitats for in-situ

conservation of biological diversity,

including those containing threatened

species of outstanding universal value from

the point of view of science or conservation.

(x) të përmbajë habitatet më të

rëndësishme dhe të vlefshme të

konservimit in-situ të diversitetit biologjik,

përfshirë edhe ato që përmbajnë specie të

rrezikuara me vlera të jashtëzakonshme

universale nga pikëpamja shkencore ose

konservimit.

Autenticiteti i siteve është një element i rëndësishëm në prezantimin e identitetit duke

qenë se mbetjet e dukshme dhe të prekshme të së kaluarës transmetojnë një burim

vendndodhje, një lidhje të menjëhershme me të kaluarën që është e testueshme.

Autenticiteti që lidhet me burimet e Trashëgimisë Botërore është sipas Feilden &

Jokilehto111, “kur materiali me të cilin është ndërtuar është original apo i mirëfilltë,

dhe i vjetruar nga koha”.

Autenticiteti lidhet me rëndësinë e brendshme të objekteve. Trashëgimia mund të

përcaktojë kush janë njerëzit, ajo prezanton rrënjët e tyre por edhe i diferencon ata

nga ato njerëz që nuk perceptohen se janë pjesë e të njëjtit grup112. Çështja se kush e

transformon trashëgiminë është një seksion tjetër dhe do të diskutohet më tej.

Autenticiteti i një siti mund të përforcojë lidhjet që bëhen me të kaluarën për të cilën

njerëzit mendojnë se është e rëndësishme. Megjithatë nuk duhet harruar që materiali

që rron më shumë me kalimin e kohës është ai prej të cilit janë ndërtuar kalatë dhe

objektet e kultit, dhe jo materiali prej të cilit janë ndërtuar shtëpitë e njerëzve të

thjeshtë.

Sitet që plotësojnë kriterin (vi) për tu përfshirë në listën e trashëgimisë kulturore

botërore (tabela II) duhet të plotësojnë edhe kritere të tjera me qëllim që të

kandidohen. Një argument mund të ngrihet përsa i përket lidhjes me unikalitetin dhe

të qenit të rrallë të një siti që prezantohet në Listë. Propozimet për kandidim bëhen

fillimisht nga komitete kombëtare drejtuar trupës ndërkombëtare të Komitetit të

Trashëgimisë Botërore. Pra, është në dorën e secilit shtet anëtar të konventës që të

prezantojë site specifike në Listë.

111 Feilden & Jokilehto 2010, f.10. 112 Smith, 1991, f.68; Hall, C. Michael & McArthur, Simon, Heritage management… f.8

39

Komiteti i Trashëgimisë Botërore që zbaton procedurat e kandidimit përzgjedh nga

këto lista të trashëgimisë që secili komitet kombëtar ka vendosur që mund të

meritojnë të kandidohen. Me fjalë të tjera, çdo komitet kombëtar mund të përzgjedhë,

në situata të ndryshme, pasuritë kombëtare që dëshiron të kandidojë duke plotësuar

kriteret sipas tabelës II.

Tre nga gjashtë kriteret për pasuritë kulturore kanë të bëjnë me rëndësinë e një

civilizimi të vetëm ose kulture dhe rrjedhimisht sugjerojnë një influencë të kufizuar të

një civilizimi113. Gjithashtu, duhet të merret në konsideratë që shumë vende që e kanë

ratifikuar Konventën nuk kanë kandiduar ende ndonjë pasuri të tyre, një fakt që

përjashton shumë site potenciale nga Lista. Interpretimet që lidhen me trashëgiminë

mund të jenë subjektive pohojnë disa studiues, kjo është e vërtetë për disa lloj vlerash

të trashëgimisë dhe jo domosdoshmërisht për trashëgiminë e kandiduar në Listë114.

Megjithatë Konventa ka qenë e sukseshme në përmirësimin e bashkëpunimit

ndërkombëtar dhe mbrojtjen e trashëgimisë botërore të njerëzimit115.

Përzgjedhja dhe prezantimi i trashëgimisë kulturore mund të lidhet me vlerat e

shoqërisë bashkëkohore. Këto vlera mund të jenë të qenësishme dhe të lidhura me

kritere ekonomike, politike, edukative dhe kulturore që ndryshojnë me kalimin e

kohës. Vlerat e trashëgimisë lidhen gjithashtu edhe me mjedisin gjeopolitik116.

Udhëzuesi për Menaxhimin e Trashëgimisë Kulturore Botërore, i shkruar nga Sir

Bernard Feilden dhe Jukka Jokilehto për llogari të Qendrës Ndërkombëtare për

Studimin e Mbrojtjes dhe Restaurimit të Pasurive Kulturore dhe Këshillit

Ndërkombëtar të Monumenteve të Siteve (ICCROM), identifikon vlerat që mund të

lidhen me sitet e trashëgimisë. Identifikimi i këtyre vlerave gjithsesi u bë rreth 20 vjet

më vonë nga fillimi i Konventës së Trashëgimisë Botërore.117

Vlerat kulturore lidhen me a) elementë të identitetit dhe përmbajnë shprehi të

vazhdimësisë, fesë, legjendave si dhe, b) vlera që lidhen me të qenit e rrallë të

pasurisë kulturore, përfaqësuese ose unike.

Kategoria tjetër e gjerë që u identifikua si e rëndësishme për menaxhimin e Siteve të

Trashëgimisë Botërore janë vlerat bashkëkohore socio-ekonomike. Këto vlera lidhen

ngushtësisht me potencialin e gjenerimit të të ardhurave ekonomike, por mund të

kuptohen si vlera që dalin si rezultat i përdorimit të duhur të siteve për shfaqje

artistike.

113 Pocock, 1997, f.266-267. 114 Schouten, 1995, f.22. 115 Prott, 1991, f.20; Khirfan 2014, f.4. 116 Herrmann, 1989; Herbert, 1995; 117 Meskell 2013.

40

Vlerat edukative që promovojnë ndërgjegjësimin e popullsisë me kulturën dhe

historinë dhe depërtimin e tyre në jetën e përditshme. Vlerat sociale që lidhen me

jetën e përditshme si dhe vlerat politike të trashëgimisë që mund të lidhen me ngjarje

specifike të historisë dhe që mund të influencojnë rëndësinë për shkak të prioriteteve

politike bashkëkohore. Rrjedhimisht duket qartë që një numër i madh kuptimesh

lidhen me Sitet e Trashëgimisë Botërore.

Ekonomia është sigurisht një faktor i fuqishëm dhe përcaktues nëse trashëgimia jonë

ruhet ose jo për të ardhmen. Komiteti i cili përgatiti Udhëzuesin për Menaxhimin e

Trashëgimisë Kulturore Botërore (Feilden & Jokilehto 2010, 24), ka nënvizuar faktin

se vlerat social-ekonomike mund të ndikojnë interpretimin e trashëgimisë. Këto vlera

përcaktohen si produkte të ardhura nga përdorimi i siteve dhe përfshirja e tyre në jetën

e komunitetit. Për çështje promocioni, një destinacion i trashëgimisë kulturore kthehet

në një produkt në treg.118

Sipas Zeppel & Hall119, objektet materiale të së kaluarës, në formën e siteve,

monumenteve dhe objekteve të luajtshme të vendosura në muze, përbëjnë burimet

kryesore për turizmin kulturor. Merriman shkon më tej kur thekson se “e pëlqejmë ose

jo ne, muzetë vijojnë të përdoren për të ndërtuar mite të reja nacionale dhe etnike dhe

të formëzojnë identitete të reja për të bashkuar popullsinë.120

Turizmi kulturor është një term që sipas Organizatës Botërore të Turizmit

përkufizohet si: lëvizjet e personave për motivime kryesisht kulturore, artin dhe

udhëtimin në festivale apo ngjarje e aktivitete të tjera, vizita në monumente, udhëtimi

për njohjen e natyrës, folklorit artit dhe pelegrinazhi.

Europa Nostra, federata ndërkombëtare e shoqatave qëllimi i të cilave është mbrojtja e

trashëgimisë kulturore Europiane, ka kryer një studim për llogari të Këshillit të

Europës mbi sjelljen dhe reagimet përsa i përket konservimit në qytete dhe shtete në

vitin 1989. Studimi solli të dhëna interesante mbi përfitimet ekonomike të turizmit të

cilat klasifikoheshin si një arësye e rëndësishme për konservimin e siteve.

Në Evropë, të ardhurat që gjenerohen nga turizmi kulturor janë shumë të rëndësishme,

ku rreth 79% e të ardhurave janë të lidhura me sektorin e trashëgimisë kulturore.121

118 Khirfan 2014, f.4. Vendet e rregjistruara në UNESCO tërheqin natyrshëm më shumë

vizitorë, dhe mund të vuajnë nga pasojat dëmtuese të fluksit në rritje të vizitueshmërisë. 119 Zeppel & Hall 1992, f.47-48 120 Merriman 2000, f.301. Në shtetet ish-komuniste ka filluar prej kohësh “makiazhi” i tyre,

me prezantimin e versioneve të reja të historisë. Shqipëria ndoshta bën pjesë në grupin më të

kujdesshëm përsa i përket ndryshimeve me karakter historik të muzeve dhe kjo mund të vijë

për një sërë faktorësh, financiarë, politikë, profesionalë etj. 121 CHERPLAN 2013, f.7.

41

Është e qartë se trashëgimia është një forcë e madhe shtytëse me një shifër prej rreth 8

milionë të punësuarish direkt ose indirekt në këtë sektor në Evropë.122

Trashëgimia është parë si një biznes i madh. Johnson shikon te trashëgimia një treg të

madh ku përveç shtetit edhe privati ka interes shumë të madh.123 Hewison e shikon

industrinë e trashëgimisë si një mënyrë jo për të mbrojtur të kaluarën por si një

mënyrë për të zëvendësuar realitetin124. Argumentohet nga disa autorë që muzetë dhe

monumentet antike nuk ndryshojnë me qëllim që të plotësojnë kërkesat e vizitorëve

por ndryshojnë si rezultat i presionit politik dhe ekonomik të cilat synojnë rritjen e të

ardhurave dhe prezantimin e të kalurës larg nga e tashmja125. E kaluara nostalgjike

prezantohet në një mënyrë të veçantë me qëllimin e vetëm, krijimin e ndjenjave

pozitive te vizitorët. Media nga ana tjetër përdor në vijimësi mënyra nga më të

ndryshmet për të tërhequr turistë, jo thjesht duke dhënë informacion për audiencën126.

Sugjerohet se kategorizimi i atraksioneve të ndryshme që mund të përfshijnë në

vetvete shumë nënkategori të tjera, ndërmjet të cilave edhe sitet autentike, të cila

përfshihen nën emërtimin industria e trashëgimisë, ndoshta nuk janë një industri.

Industria e trashëgimisë i kushton shumë pak rëndësi faktit që sitet autentike mund të

mos përfshihen në interpretime false të së kaluarës dhe që mund të ketë një dallim

mes përfaqësimit dhe realitetit. Ka site autentike të cilat thjesht duhen trajtuar me

realizëm dhe jo duke u ngritur artificialisht vlerat127.

Çështja që mund të ngrihet është se si trajtohet e kaluara nëpërmjet trashëgimisë

historike ku autenticiteti lidhet ngushtësisht me trashëgiminë, që është konsideruar

shpesh prej disa studiuesish se ndryshon në kohë128. Mund të themi se komunitetet

nuk duhet të mbeten të papërfshira në diskutimin e trashëgimisë, ato duhet të jenë të

afta të krijojnë lidhje të forta me trashëgiminë që u prezantohet në mënyrë që edhe ta

pranojnë atë.129

Gjithsesi, nga nga çështjet që diskutohet në këtë temë është edhe fakti se individët apo

vizitorët që preferojnë të shohin nga afër monumente apo objekte të së kaluarës mund

të dëshirojnë të ballafaqohen me një mënyrë nostalgjike të prezantimit të së kaluarës.

122 CHERPLAN 2013, f.7. 123 Johnson 1995, f.185. Madje, përsa i përket përfshirjes shtetërore Johnson liston edhe

ndërhyrjet që qeveritë bëjnë për të shtetëzuar shpeshherë pronat e trashëgimisë dhe

përfshirjen e tyre në inventaret e mbrojtura. 124 Hewison 1989, f.21. 125 Walsh, 1992; Zeppel & Hall 1991, f.12. 126 Hall & McArthur, 1993, f.29. 127 Prentice 1993, f.36. 128 Lowenthal 1985, Hewison 1987. 129 Nuryanti 1996, f.252.

42

Shume studiues kanë argumentuar që individët nuk janë audienca pasive që pranojnë

atë që u prezantohet130.

Arti dhe turizmi i trashëgimisë rrit ndjeshmërinë e njerëzve lidhur me vlerat e

trashëgimisë duke kontribuar në mbështetjen financiare të ruajtjes dhe mbrojtjes së

qendrave historike e arkeologjike. Turizmi duhet mirëpritur nga mbrojtësit e

trashëgimisë, të cilët duhet të lejojnë më shumë vizita në vende të ndryshme me

interes.131 Trashëgimia dhe veçantësia kulturore e një zone të caktuar përcakton edhe

bazën mbi të cilën mbështeten politikat e turizmit, duke u kthyer në një motiv të

rëndësishëm për të vizituar një destinacion132.

Shpesh komentohet lidhur me përkufizimin e trashëgimisë si një produkt të përcaktuar

nga tregu dhe të lidhur ngushtësisht me vlerat sociale dhe ekonomike133. Trashëgimia

bart në vetvete vlera tregtare por edhe lidhet fort me elementët e identitetit.

Komercializimi i trashëgimisë nuk është veçse një përfitim që vjen si rrjedhojë e

prezantimit të së kalurës. Trashëgimia historike lidhet gjithashtu me vlerat

kulturore134.

Kur një destinacion rregjistrohet në Listën e Trashëgimisë Botërore, rrit menjëherë

mundësitë e tij për të qenë më i vizitueshëm. Sitet e trashëgimisë kulturore

përfaqësojnë një koleksion të madh dhe të larmishëm të kreativitetit njerëzor në të

gjithë globin dhe në të gjithë kohëzgjatjen e historisë njerëzore. Me rritjen

marramendëse të njohurive, rritjen e lëvizjes dhe mundësisë për të udhëtuar ka një

kuriozitet të shtuar për vende të tjera dhe një kërkesë në rritje për të vizituar dhe

personalisht për të jetuar/provuar eksperienca të një shoqërie tjetër. Si rezultat, pjesa

më e madhe e qyteteve, fshatrave dhe zonave me interes po përjetojnë aktivitet

turistik.

Sektori i turizmit dhe ai kulturor janë rritur në nivel botëror si lider në rivitalizimin e

ndërtesave të thjeshta dhe vendeve të hapura për aktivitete bashkëkohore, duke

mundësuar mbështetje për vlerat kulturore tradicionale dhe moderne. Ndërtesat

historike dhe vendet e hapura që lihen të braktisura janë gjithnjë në rrezik për tu

rrënuar nga pikëpamja fizike, dhe përfaqësojnë një humbje të mundësisë për të

rigjallëruar struktura që kontribuojnë në identitetin e komuniteteve dhe traditave të

tyre sociale.135 Hotelet, restorantet, zyrat, zonat e pazareve dhe pika urbane të 130 Prentice 1993, f.35; McCrone et al 1995, f.23; Schouten 1995, f.28. 131 Mason, R. & Avrami, E. 2000, f.13. Janë të shumta sfidat që i paraqiten sot trashëgimisë

kulturore, turizmi është një prej tyre. 132 Zeppel & Hall, 1992, f.47; Stevens, 1995, f.193. 133 McCrone et al, 1995, f.141. 134 Feilden & Jokilehto, f.2010. 135 Palumbo 2000, f.5-6. Ndotja, por edhe rritja e numrit të vizitorëve si dhe mungesa e

konservimit mund të çojnë lehtësisht në degradimin e monumenteve arkeologjike, me pasoja

të rënda dhe të pariparueshme.

43

rivitalizuara plotësojnë natyrshëm galeritë, muzetë dhe vendet ku zhvillohet aktivitete

të tjera me qëllim ripërdorimin e tyre dhe të vendeve të trashëgimisë si vende

tërheqëse për turistët dhe banorët vendas.

Vendet e trashëgimisë kulturore përfshijnë: itineraret tematike të trashëgimisë dhe

korridoret kulturore, në të cilat grupohen sëbashku vende me ngjashmëri historike apo

fizike me qëllim marketimin turistik. Ato përfshijnë rrugët e pelegrinazhit për të cilat

edhe Shqipëria ka çfarë të ofrojë, rrugët e pushtimit, rrugët tregtare në tokë e det,

vendbanime të shpërndara në territor që lidhen me grupime kulturore të caktuara apo

me një fazë historike të zhvillimit, por edhe elementë të tjerë materialë të çdo

periudhe brenda territorit të vendit. Turizmi në këto vende mund të jetë në formën e

udhëtimit linear (pra nga një sit në tjetrin), ose në formën e vizitës specifike në një sit

të vetëm, pjesë e rrjetit të madh. Zhvillimi i itinerareve kulturore mund të rrisë tregun

për produkte lokale apo rajonale.136

Le të marrim në shqyrtim për një moment modelin që ofron Rruga e Mëndafshit. Me

asetet kulturore të ndryshme dhe lokalitetet natyrore të pasura që shtrihen në më

shumë se 12.000 km rrugë antike, Rruga e Mëndafshit ka një potencial të lartë

zhvillimi si koncept turistik.

Organizata Botërore e Turizmit ka punuar me më shumë se 25 autoritete kombëtare të

turizmit për të përdorur markën e Rrugës së Mëndafshit si një katalizator për futjen e

turistëve në rajonet përkatëse dhe stimulimin e investimeve dhe zhvillimit ekonomik.

Theksi që vihet në rëndësinë e menaxhimit të mirë të trashëgimisë, është një model që

mund të aplikohej kudo, përfshirë territorin shqiptar dhe destinacione që janë pjesë e

listës së UNESCO-s, si Butrinti, Gjirokastra dhe Berati. Lind me të drejtë pyetja: cila

do të ishte mënyra më e mirë? Siç do të shohim në vijim, format dhe mënyrat janë të

shumta, ato duhen përshtatur sipas realitetit të destinacionit dhe interesave të

vizitorëve.

Por turizmi është i lidhur ngushtësisht edhe me traditat. Spektri i gjerë i traditave në

vende si Shqipëria, përbën një mundësi interesante për turistët. Turistët mund të

eksplorojnë dhe marrin njohuri më të thelluara për karakteristikat sociale të një qendre

hsitorike (Berati e Gjirokastra) por edhe një qyteti antik (Butrinti). Nga ana tjetër, vetë

blerjet që realizojnë turistët janë një e ardhur e vyer për ekonominë lokale, e cila nga

ana tjetër nxit vitalitetin kulturor dhe promovon drejtësinë ekonomike në komunitete

në zhvillim.137 Industritë lokale të turizmit kulturor mbajnë në këtë mënyrë

“autorësinë” e trashëgimisë së tyre dhe traditave. Kjo krijon kushte për mbajtjen pranë

komunitetit të forcave të reja dhe parandalon largimin e tyre drejt qyteteve më të

mëdha për punë.

136 Hughes 1987, f.210. 137 Fushiya 2010, f.324-325.

44

Kultura nuk është një koncept statik. Çdo kulturë evoluon me kohën, dhe nëse nuk

evoluon, zhduket. Çdo shoqëri ka të drejtën të përqafojë përfitimet e progresit të

ofruara nga modernizmi. Nëse komunitetet kontrollojnë sasinë absolute dhe nivelin e

shkëmbimit të trashëgimisë dhe traditave të tyre, efektet negative mund të evitohen.

Pasi pamë shkurtimisht lidhjen e turizmit me traditat, duhet të nënvizojmë edhe disa

elementë që e lidhin turizmin ngushtësisht më kulturën bashkëkohore. Aktivitetet

kulturore bashkëkohore janë kthyer në një movitim të rëndësishëm për udhëtimet, e

veçanërisht për ato me karakter kulturor. Aktivitete si Festivali Folklorik i

Gjirokastrës138 apo Festivali Butrinti 2000, janë pikërisht llojet e aktiviteteve që

krijojnë publicitet të madh dhe një kërkesë brenda e jashtë vendit nga turistët.139

Festivalet por edhe aktivitete të tjera artistike krijojnë mundësi për të lidhur

destinacionet me njëri-tjetrin. Aktivtete të tilla, duhet që domosdoshmërisht të

përfshihen në vizitat e çdo destinacioni ose elementë të tjerë të eksperiencës turistike.

Pikërisht, nga ky publiciet zhvillohet më së mirë edhe një fushë tjetër, ajo e prodhimit

dhe shitjes së suvenireve për vizitorët, si një pjesë integrale e destinacionit ose

komunikimit të sitit përsa i përket aspektit të tij natyror dhe kulturor. Suvenire të

menduara e realizuara me mjeshtëri mund të ndihmojnë në prezantimin e aspekteve

thelbësore të kulturës shqiptare, duke e bërë atë më të kuptueshme nga turistët. Një

komunitet vendas, shpesh do të bëhet edhe më i interesuar për vlerën e trashëgimisë

së tij si rezultat i interesit dhe entuziazmit të treguar nga vizitorët.

Nuk ka aspak dyshime se trashëgimia është një komponent i turizmit bashkëkohor dhe

që kështu do të vijojë të jetë edhe për shumë kohë. Thelbësore në këtë marrëdhënie

është ruajtja, mbrojtja, konservimi dhe menaxhimi i një mase të madhe sitesh të

trashëgimisë kulturore. Është shumë e rëndësishme që sektori i turizmit dhe klientela

e tij marrin pjesë në konservimin e monumenteve sa herë që paraqitet mundësia.

Do të ishte me vend të mendohej e përse jo edhe sugjerohej e besoj se tashmë duhet

një pjesëmarrje më aktive e publikut dhe sektorit të turizmit privat në ruajtjen dhe

mbrojtjen e trashëgimisë. Turistët duhet të inkurajohen për të qenë jo më vizitorë

pasivë por aleatë të mirëinformuar dhe rrjedhimisht mbështetës të trashëgimisë

kulturore. Pavarësisht së miliona turistë në të gjithë botën, përfshirë edhe ato që

vizitojnë vendin tonë nuk do të mund të japin një kontribut direkt në mbrojtjen e

138 Në një faqe interneti të National Geographic, vihet re qartë interesi që vizitorët (apo

kategoritë që identifikon National Geographic), tregojnë për aktivitete të tilla.

http://www.balkansgeotourism.travel/content/gjirokastra-gjirokast%C3%ABr-folk-festival-

albania/seeCACDE0569BAAE661F 139 Brown 1993, f.134 nënvizon se festivalet krijohen dhe përdoren si atraksione në shumë

destinacione turistike. Ato përfaqësojnë një mekanizëm marketingu të vlefshëm dhe

veçanërisht ato që janë rrënjosur në kulturën vendase mund të përforcojnë edhe karakterin e

veçantë të zonës ku zhvillohen.

45

trashëgimisë kulturore, fuqia e tyre si konsumatorë mund të influencojë anëtarë me

influencë të sektorit të turizmit për të ndërmarrë veprime.

Me kalimin e kohës po rritet gjithnjë e më shumë interesi për të vizituar destinacione

të trashëgimisë apo natyrës dhe dinamika e këtij procesi njeh vetëm zhvillim. Sot,

1031 site te përfshira në UNESCO përfaqësojnë veçori unikale materiale, ekologjike,

intelektuale e shpirtërore dhe janë trashëgimi e përbashkët e njerëzimit. Pikërisht

njohja e tyre në arenën ndërkombëtare i ka bërë disa të jenë prej destinacioneve më të

promovuara të turizmit botëror, duke krijuar në jo pak raste edhe probleme për

menaxhimin e mirë të destinacionit.

Shumë site të tjera në të gjithë botën promovohen si kombëtare apo me rëndësi lokale.

Ato kontribuojnë në identitetin e shteteve ose komuniteteve ku ndodhen dhe përdoren

shpesh për të identitete të dallueshme turistike në tregun e madh të turizmit. Sitet e

rëndësishme kombëtare mund të presin me mijëra vizitorë vendas140, veçanërisht për

arësye rekreacioni, festivale apo simbolika të tjera. Kuptimi i rëndësisë së

trashëgimisë po evoluon, nga zyrtarja ose teknikja të bashkëkohorja dhe popullorja.

Tradicionalisht, edhe në Shqipëri, rëndësia e trashëgimisë është studiuar dhe

dokumentuar në qarqet akademike e tekniko-shkencore. Gjithsesi, pjesëtarët e

komunitetit kanë këndvështrimet e tare përkundrejt trashëgimisë, shpesh duke e

veshur me kuptime bashkëkohore ose duke e parë me habi e interes.

Pikërisht këto mesazhe dhe kuptime janë rezultate të natyrshme të këtij procesi. Si

rrjedhojë vizitorët e destinacioneve të ndryshme tentojnë të konsiderojnë të gjithë

vendin si një entitet të vetëm. Pra kjo qasje holistike, mundëson shumë përfitime për

sektorin e turizmit që të promovojë çfarë ka si aset në mënyrë më komplekse. Qytete

si Londra, Parisi apo New York kanë një ikonë prezantuese të tyre si Big Ben, Kulla

Eiffel apo Statuja e Lirisë. Ky është dhe duhet të jetë akoma më shumë rasti i qyteteve

shqiptare pasuri botërore e njerëzimit, si Butrinti, Gjirokastra dhe Berati.141

Mundësitë për publikun e gjerë që të ketë akses në trashëgimi janë rritur në mënyrë

eksponenciale. Festivalet si ai Folklorik i Gjirokastrës, apo aktivitetete të tjera

kombëtare të mbështetura nga institucionet e kulturës apo edhe ato ndërkombëtare si

nata e muzeve të hapur dhe ditët e trashëgimisë kulturore evropiane, gjenerojnë

audienca të mëdha dhe gati në të gjitha rastet hyrja është e lirë (pa pagesë). Aksesi në

trashëgimi dhe informacionin që lidhet me të sot e shohim të transformuar pozitivisht,

sepse teknologjia me kosto të ulët, websitet, rrjetet sociale po gjenerojnë informacion

140 Rastet e Shkodrës, Lezhës, Apollonisë, Butrintit apo Gjirokastrës e ilustrojnë më së mirë

këtë fenomen pozitiv. 141 Lehtësisht mund të vihet re se nuk ka një imazh që të kthehej në ikonën e secilit prej siteve

të përmendura. Kjo nënkupton se është urgjente krijimi i një imazhi por jo fabrikimi i tij dhe

përhapja sa më e madhe e tij nëpërmjet promovimit të destinacionit me qëllim vendosjen e

themeleve të shëndosha për komunikim sa më të lehtë me vizitorët.

46

të përditësuar për ato që e kërkojnë këtë gjë. Promovimi i trashëgimisë është i

përhapur gjerësisht dhe stimulon jo vetëm individët por edhe grupet e organizuara.

Në Shqipëri por edhe në vende të tjera të botës ka shumë mënyra sesi vizitorët njohin

kulturën e trashëgiminë e zonës që po vizitojnë. Ndërsa njerëzit udhëtojnë në mënyra

të ndryshme dhe për qëllime të ndryshme, shumica e tyre përballen me trashëgiminë

kulturore në një moment të vizitës së tyre. Kjo e rrit maksimalisht nevojën që

menaxherët e siteve që përballen me këta vizitorë por edhe guidat turistike të kenë dhe

ofrojnë material cilësor informues që ti përfshijnë edhe më shumë vizitorët në

eksperiencën që mund tu ofrojë siti kulturor.

Spektri i vizitorëve dhe mënyrave sesi ato mund të organizohen është shumë i

larmishëm dhe lista në vijim na njeh me pjesën më të madhe të tyre.

1. Udhëtimi i parapërgatitur (pre-packaged travel)

2. Udhëtimi në grup

3. Udhëtimi individual

4. Vizitat te miqtë dhe të afërmit

5. Shtëpitë/bed & breakfast

6. Udhëtimi i interesit të veçantë

7. Udhëtimi si vullnetar

8. Festivalet dhe ngjarjet e veçanta

9. Udhëtimi për biznes

10. Udhëtimi për aktivitete sportive

11. Udhëtimi rekreativ

Një nga hapat e parë që merren në drejtim të përkujdesjes së siteve të trashëgimisë

botërore, është edhe zhvillimi dhe zbatimi i planeve të menaxhimit. Përgjithësisht dy

janë çështjet themelore që trajtohen në planin e konservimit dhe aksesit.

Thelbi i çdo plani menaxhimi është të përcaktojë qartësisht se çfarë tip aktivitetesh do

të lejohen në një sit të caktuar. Ekipi që ngarkohet me këtë detyrë fillimisht përcakton

natyrën e sitit dhe kupton karakteristikat e tij fizike dhe rëndësinë kulturore. Duke

patur këtë informacion më pas mund të vijohet me planifikimin e vizitave dhe të

zhvillimit të tipeve të turizmit që janë në përputhje me destinacionin.

1.5. Komunikimi i mesazheve të duhura në destinacionet e trashëgimisë

Është logjike të pohosh se kushdo që zotëron njohuritë për të cilat një vizitor ka

nevojë, është në një pozicion mjat të favorshëm përsa i përket mënyrës së përdorimit

të produktit turistik të lidhur me destinacionin. Idealisht, dhe kjo mund të provohet më

pas në praktikë, menaxheri i sitit (psh. Gjirokastrës), duhet të kontrollojë direkt

47

kalimin e informacionit të vizitorët, duke përdorur njohuritë për të vendosur

pritshmëritë e institucionit por edhe duke tërhequr vizitorët që dëshirohen. Normalisht

më pas ato duhet të përshtasin fushatat e tyre të promovimit me tregjet specifike që

synojnë. Nëse Butrinti do të dëshironte të promovonte më shumë florën dhe faunën e

pasur, atëherë ky mesazh duhet të nxirret në tregun turistik. Kjo nënkupton se

promovimi masiv i duhet lënë sektorit specifik të turizmit.

Sikurse u përmend edhe më herët, zhvillimi teknologjik i ka vendosur në pozitë të

vështirë shumë menaxhues sitesh. Lufta mes informacionit zyrtar të sitit dhe

informacioneve jo zyrtare që botohen nga vizitorët në faqe online si TripAdvisor, apo

Facebook, YouTube apo Twitter duket se do të jetë e gjatë. Mesazhet zyrtare mund të

konkurrojnë me me gamën e madhe të shkrimeve nga vizitorët vetëm nëpërmjet

saktësisë, autoritetit si dhe rëndësisë që ato kanë si informacione.

Mesazhet e përgatitura për sitet nga menaxherët e tyre ndryshojnë me kalimin e

kohës. Trashëgimia kulturore dhe mënyra sesi ajo interpretohet nuk është 100%

definitive, sikurse edhe studimi i historisë është gjithnjë proces i pandalshëm.

Interpretimi i ngjarjeve dhe historisë është influencohet gati gjithnjë nga grupet e

interesit si dhe niveli i njohurive aktuale. Procesi i përgatitjes së mesazheve për

vizitorët duhet domosdoshmërisht të kalojë edhe nga përfshirja e publikut dhe

konsultimi aktiv me të.142 Në të kundërt në jo pak raste mund të konstatohet përplajsja

e pashmangshme mes administratorëve të sitit dhe banorëve të zonës.

Por si rritet vëmendja e publikut për destinacionet e trashëgimisë? Mesazhet për

Shqipërinë në 20 vitet e fundit sot kanë evoluar, nga Albania, yours to discover dhe

Albania, Europe’s last secret, ato evoluan me Albania, the new Mediterranean Love

dhe prej Prillit të vitit 2014 me sloganin Go Your Own Way.

Populli shqiptar por edhe banorët e zonave më të vogla brenda territorit të vendit e

shohin trashëgiminë si një pjesë thelbësore të identitetit dhe rritjes së cilësisë së jetës

së tyre. Sigurisht ka gjithnjë pritshmëri që puna promovuese e fushatave publicitare të

institucioneve qeveritare të shtojë përfitimet socio-ekonomike të turizmit sa më shumë

që të jetë e mundur në komunitet.

142 Rasti më i fundit i një modeli shumë të mirë të konsultimit me publikun është edhe hartimi

i Planit të Menaxhimit të Apollonisë gjatë fundit të vitit 2014, ku autori i këtij kërkimi ishte

edhe një prej ekspertëve vendas që ndihmuan në përgatitjen e tij. Një vëmendje e veçantë do

ti kushtohet Planit të Menaxhimit të Apollonisë në përmbyllje të kërkimit me qëllim ofrimin e

modelit bashkëkohor për menaxhimin e një siti në listën tentative të UNESCO-s si dhe

identifikimin e elementëve të menaxhimit që mund ti vlejnë Butrintit, Gjirokastrës dhe Beratit

gjatë procesit të përgatitjes së planeve së tyre të menaxhimit (Butrinti ka hyrë në një proces të

vështirë ku ende nuk shihen levizje konkrete për rishikimin e planit ekzistues, ndërsa

Gjirokastra nuk ka një plan të tillë, individual apo sëbashku me Beratin i cili nga ana e tij

është pajisur së fundmi me një plan individual por të pa çertifikuar nga instancat politikbërëse

dhe si i tillë mbetet i pazbatuar në tërësinë e tij).

48

Disa nga pamjet që janë përdorur këtu për ilustrime synojnë të shprehin

domosdoshmërinë e krijimit jo vetëm të një brand-i (marke) të turizmit kulturor

shqiptar por edhe për ti dhënë sadopak idenë menaxherëve të siteve por edhe

politikëbërësve se duke stimuluar mendimin kreativ mund të mbështeten iniciativa të

paimagjinueshme pozitive për prezantimin edhe më të mirë të vendit, por edhe

aseteve të tij unikale si Butrinti, Gjirokastra dhe Berati (shih përkatësisht fig.2, fig.3

dhe fig.4).

Fig.2. Butrint Fig.3. Berat Fig.4. Gjirokastër

Lista e madhe e siteve të trashëgimisë botërore përbëhet sikurse njihet nga dy kategori

të gjera objektesh, ato të krijuara nga njeriu dhe ato natyrore. Objektet e krijuara nga

njeriu janë sitet kulturore, historike e arkeologjike, përfshirë edhe ato në gjendje

rrënojë. Vetëm disa vende në botë kanë fonde të mjaftueshme për të edukuar, trajnuar

e marrë stafe profesionale në punë, për të realizuar me përgjegjshmëri proceset e

ndërlikuara të mirëmbajtjes, konservimit e prezantimit të këtyre destinacioneve.

Një vështrim i kujdesshëm tregon se kudo përdoren fotografi të arrira për të

promovuar këto destinacione me qëllim shtimin e vizitave. Logjikisht turizmi është

për shumë vende aktiviteti i preferuar i qeverive (sepse sjell të ardhura në buxhet), por

konservimi dhe mirëmbajtja e siteve është shpesh elementi i fundit në listën e gjatë të

kërkesave që nuk mbështeten me fonde.

Menaxhimi i siteve UNESCO përbën një pikë thelbësore në politikat kulturore të çdo

vendi. Menaxherët praktikisht udhëhiqen nga principi i konservimit të sitit dhe

vendosja në dispozicion të vizitorëve, por pa dëmtuar ekuilibrin natyral të

destinacionit përkatës.143 Për të realizuar këtë qëllim themelor menaxherët punojnë

143 Chang 1996, f.284; Turley 1998 sjell eksperiencën e menaxhimit të Murit të Hadrianit në

Britani, ku menaxhimi i eksperiencës së vizitorëve është një nga kolonat themelore të planit të

menaxhimit të sitit.

49

dhe duhet të bashkëpunojnë me profesionistë të shumtë që merren me planifikimin,

zhvillimin e komunitetit dhe turizmin.144

Është mjaft e rëndësishme të punohet në grup sepse kështu realizohet lidhja më e mirë

mes siteve të UNESCO-s dhe vizitorëve. Përveç profesionistëve të sipërpërmendur, ka

edhe arkitektë, ekonomistë, donatorë, por edhe akademikë e individë të tjerë që punën

e tyre e zhvillojnë në heshtje e shpesh pa reklamë të madhe. Punonjësit e

administratës shtetërore nga ana tjetër përmirësojnë rregulloret e administrimit,

orientojnë politikat e penalizojnë kur është e nevojshme shkelësit e ligjit. Kjo tërësi

individësh dhe institucionesh është fryma që udhëheq mekanizmin gjigand të turizmit

dhe që mundëson vizitat e turistëve në këtë destinacione anekënd botës.

Megjithatë sikurse vihet re ka gjithnjë “përplasje” mes konservuesve (që jo gjithnjë

janë pjesë e menaxherëve të sitit) dhe presionit turistik, kjo sepse konservimi është një

aktivitet i veçantë dhe që hap rrugën për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm. Duke

vendosur raportet dhe llojin e duhur të bashkëpunimit konservuesit në bashkëpunim

me menaxherët dhe sektorin e turizmit mund të kontribuojnë në zhvillimin ekonomik

dhe social të një destinacioni dhe më gjerë të një shteti që zhvillimin e tij e sheh edhe

nëpërmjet përdorimit me kritere të aseteve kulturore.

Pasi janë vendosur limitet e përdorimit të një siti (përshembull zonat ku lejohet të

futen ose jo vizitorët), atëherë profesionistët e turizmit fillojnë punën për sjelljen e

vizitorëve duke prodhuar të ardhura një pjesë e të cilave duhet të shkojë drejt

konservimit të mëtejshëm, mbrojtjes dhe mirëmbajtjes.145

Çështje të identitetit kombëtare janë më të lehta të komunikohen te publiku kur ato

janë në ato momente të lidhura me jetën e përditshme të njerëzve. Vlera edukative të

siteve të trashëgimisë kulturore është e rëndësishme sepse integron burimet e të

shkuarës me jetën e sotme ndërkohë që promovon vlerat simbolike të këtyre siteve146.

Prezantimi i trashëgimisë duhet të kuptohet nga publiku përndryshe do të kuptohet

vetëm nga një numër i kufizuar studiuesish që janë specialistë ose që kanë një interes

të veçantë për arkitekturën, arkeologjinë ose historinë e artit. Informacioni mund të

transmetohet në një formë edukative dhe miqësore në mënyrë që të perceptohet nga

shumica e popullsisë.

144 Rasti i hartimit të Planit të Menaxhimit të Apollonisë i cili është aktualisht plani më i ri i

hartuar në Shqipëri nëpërmjet një procesi të pjesëmarrjes së zgjeruar të aktorëve institucionalë

dhe komunitetit është një nga shembujt më të mirë që mund të përmenden për të ilustruar

procesin. Në seksionin përkatës për mënyrën e hartimit të një plani menaxhimi është synuar

që eksperienca dhe metodologjia e përdorur në hartimin e planit të Apollonisë të shërbejë si

një model frymëzimi për hartime planesh menaxhimi me një frymë praktike dhe të njësuara

maksimalisht me plane të ngjashme në territorin më të gjetë të Ballkanit dhe Evropës. 145 Chang 1996, f.286 argumenton se si veçanërisht qytetet nisur edhe nga fakti i perceptimit

të turizmit si industri që sjell rritje ekonomike të shpejtë janë të gatshme të presin turistë. 146 Feilden & Jokilehto 2010, f.15, f.24-25.

50

Shtetet e vendosin theksin e tyre në prezantimin e trashëgimisë te studentët në mënyrë

që këta të fundit ta vlerësojnë. Teknikat aktive të mësimdhënies përfshijnë edhe forma

ku nxënësit inkurajohen të mbajnë objekte në duar dhe të prodhojnë mbështetur në to

objekte të tjera, duke mësua rrrjedhimisht për historinë, sikurse edhe duke vizituar

vetë sitet nga ku këto objekte origjinojnë. Kjo është arësyeja përse praktikat në terren

janë mëse të domosdoshme për të përcjellë mesazhe të sakta te audience. Interpretimi

mund të përdoret në mënyrë që të përforcojë elementët e identitetit kombëtar në në

mendjet e njerëzve dhe është specifikisht i drejtuar ndaj popullsisë studentore duke

qenë se ato janë qytetarët e të ardhmes.

Interpretimi ka për synim të krijojë ndërgjegjësim, duke e lidhur me njohuritë

ekzistuese të vizitorëve, si dhe duke dhënë informacione nga e sotmja për të shkuarën.

Qëllimi mbetet gjithnjë krijimi i pëlqimit dhe vlerësimit që çon drejt veprimeve të

përgjegjshme ndaj mbrojtjes të vlerave të interpretuara. Duhet theksuar se studentët

janë trashëgimtarë të pasurisë kombëtare. Ata janë pjesë e së ardhmes dhe gjithnjë më

të hapur për të marrë informacion.

Komunikimi i vlerave të trashëgimisë është një çelës prioritar në këtë strategji.147

Fuqia e komunikimit modern, që kombinon informimin e publikut me rrjetet sociale

do të lehtësojë punën në të ardhmen. Ai do të informojë vizitorët dhe ofruesit e

shërbimit për potencialin edhe më të madh të përfshirjes së përbashkët në mbrojtjen,

konservimin dhe përdorimin e resurseve kulturore. Sigurisht që komunikimi për

vizitorët duhet të ketë e të marrë nuanca të ndryshme. Përshembull, programet

interpretuese në një sit arkeologjik apo qendër historike duhet të zgjerohen për ti

përfshirë ato në sfidat e konservimit të trashëgimisë.

Organizata Botërore e Turizmit e përkufizon turimin e qëndrueshëm si “turizmi që

merr parasysh të gjitha efektet aktuale dhe të ardhshme ekonomike, mjedisore dhe

sociale, duke iu përgjigjur nevojave të vizitorëve, industrisë si dhe komuniteteve

pritëse”. Një listim konçiz dhe shpjegues i tyre mund të përmblidhej si vijon:

1. Qëndrueshmëria ekonomike arrihet nëpërmjet ruajtjes së cilësisë së mjedisit

lokal

2. Kënaqësia e vizitorëve arrihet duke iu përgjigjur e plotësuar nevojat e

vizitorëve

3. Pasuria kulturore ka një orientim të fortë drejt mjedisit të ndërtuar dhe

ndërveprimit të shoqërisë njerëzore me natyrën

4. Mirëqenia e një komuniteti është e lidhur me menaxhimin efikas të resurseve

mjedisore

5. Cilësia e punësimit dhe çështjet sociale.

147 Schlesinger 1993, f.6.

51

Komunikimi i trashëgimisë mund të kontribuojë në promovimin e konsumit të

qëndrueshëm. Avantazhet e të paturit të një linje të qartë të komunikimit të

trashëgimisë janë të shumta por mund të përmblidheshin në disa çështje:

1. Operatorët e turizmit mund të zhvillojnë produkte unike dhe më të sofistikuara

për të plotësuar kërkesat e klientëve, duke sjellë diferencim të produktit

2. Menaxherët e trashëgimisë dhe operatorët e turizmit mund të promovojnë

mbështjetjen për konservimin e trashëgimisë, duke u siguruar se vlerat më të

rëndësishme të sitit nuk dëmtohen nga aktivitetet turistike

3. Vizitorët dhe mikpritësit e tyre bëhen më të ndërgjegjshëm për çështjet

mjedisore dhe dallimet mes kombeve e kulturës

4. Turistëve u sigurohet një eksperiencë unike nëpërmjet praktikave të turizmit të

qëndrueshëm.

Komunikimi i trashëgimisë mund të ketë një impakt të fortë në mënyrën se si

komuniteti pritës e sheh vetveten në raport me vizitorët. Pikërisht ky komunikim

mund të rritë edhe më shumë vlerësimin e komunitetit për resurset kulturore apo

natyrore të zonës, të ndërgjegjësojë lidhur me kontributin e rëndësishëm ekonomik të

turizmit si dhe të zhvillojë sensin e krenarisë për vendin apo zonën si dhe të forcojë

edhe më shumë marrëdhënien mes vizitorëve dhe komunitetit.

Ndërkohë që shumë tregje të reja janë hapur pas zhvillimeve të caktuara politike në

botë, përfshirë edhe Evropën lindore e më specifikisht Shqipërinë gjatë më shumë se

20 viteve të fundit, jo të gjithë ato që udhëtojnë dhe kërkojnë të kenë informacion për

vendet ku shkojnë janë turistë për herë të parë. Për pasojë, komunikimi i trashëgimisë

duhet të ketë në vëmendje jo vetëm vizitorët që lëvizin për herë të parë por edhe ato

që janë udhëtarë të sprovuar si dhe differencat kulturore dhe socio-ekonomike.

52

KREU II

ANALIZË E GJENDJES AKTUALE TË TRASHËGIMISË

KULTURORE NË SHQIPËRI

2.1. Zhvillimi i turizmit - disa konstatime

Legjislacioni shqiptar përbëhet, ndërthur dhe integron politikat e fushave të ndryshme

sektoriale. Principi i zhvillimit të qëndrueshëm është në themel të politikave të

sektorëve të ndryshëm: zhvillimit ekonomik, planifikimit urban, mbrojtjes së

trashëgimisë kulturore dhe natyrore si dhe të mjedisit e turizmit.148 Iniciativat ligjore

dhe projekte madhore që janë miratuar dhe zbatuar, apo planifikohen të ndërmerren

në funksion të përmirësimit (aty ku gjykohet e nevojshme) të kuadrit ligjor ekzistues

apo krijimit të hapësirave dhe mundësive të reja për zhvillim dhe integrim në

148 Pjesë e studimit Heritage Assesment Report-Albania 2012. Përgatitur si dokument

orientues në Ministrinë e Kulturës dhe ku ndërthuren e përfshihen informacione mbi të gjitha

elementët ligjorë e teknike që kanë impakt mbi mbarëvajtjen e trashëgimisë kulturore në

Shqipëri. Hartimi i këtij dokumenti ka qenë një punë voluminoze e përballuar nga stafi i

drejtorisë së trashëgimisë kulturore si dhe kontributeve thelbësore të Dr. Sonila Kora të cilën

e falënderoj për bashkëpunimin e saj.

53

strukturat e BE, dëshmojnë zbatimin e konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm në

procesin e politikëbërjes dhe vendimarrjes.

Zgjerimi i përfshirjes institucionale duke tërhequr më tepër dhe bërë palë pushtetin

vendor ne territorin e të cilit ndodhen pasuritë kulturore, rritja e ndërgjegjes dhe

ndjeshmërisë komuniteteve lokale ndaj ndikimit dhe rëndësisë që ka trashëgimia për

zhvillimin ekonomik dhe jetesës në një mjedis të qendrueshëm, përbëjnë një nga

drejtimet kryesore të politikave të Ministrisë së Kulturës (së bashku me institucionet e

saj), e cila ka qenë dhe është pjesë aktive e konsultimeve dhe e vendimarrjes. Një

sistem i tillë mund të përmirësohet më tej në funksion të një koordinimi më të mirë të

çështjeve që lidhen dhe ndikojnë trashëgiminë kulturore, një koordinim ky që mund të

arrihet edhe nëpërmjet konsultimeve dhe bashkërendimit të politikëbërjes dhe

realitetit praktik me grupe ekspertësh të fushës së trashëgimisë që vijën sa nga

institucionet qendrore e vendore por edhe nga shoqëria civile dhe shoqatat që

operojnë në këtë sektor.

Shqipëria është një vend me histori të lashtë dhe një trashëgimi shumë të pasur

kulturore. Pavarësisht sipërfaqes së saj të vogël, ajo ruan mbi 2000 monumente

kulturore në pritje për t'u zbuluar nga turistë të huaj dhe vendas. Turizmi kulturor ka

një ndikim të fortë në ekonomitë lokale. Destinacionet që promovojnë një turizëm

kulturor me cilësi të lartë në Shqipëri, të tilla si Butrinti (UNESCO), Gjirokastra

(UNESCO), Berati (UNESCO), Apollonia, Durrësi, Lezha, Shkodra, etj. u ofrojnë

turistëve një mundësi të mirë për të vizituar një vend të panjohur. Me rritjen e numrit

të turistëve vit pas viti, i ofrohen më shumë mundësi ruajtjes së trashëgimisë kulturore

(për shembull rasti i Butrintit, ku arkeologjia plotëson natyrën, dhe rasti i

Gjirokastrës, ku kalaja, qendra historike dhe shtëpitë karakteristike i ofrojnë turistëve

që vijnë vlera të shumta kulturore e historike).

Ligji nr. 93/2015 “Për Turizmin”, është ligji bazë i miratuar sëfundmi dhe që synon

rregullimin e funksionimit të tregut turistik në Shqipëri. Dokumenti politik kombëtar

për zhvillimin e turizmit në Shqipëri deri para pak vitesh ka qenë “Strategjia

Sektoriale e Turizmit 2007-2013”, e miratuar me VKM nr.884, dt 11.06.2008. Kjo

strategji ishte kryesisht një rishikim i “Strategjisë së Zhvillimit të Turizmit 2002-

2012”, e cila u ndërthur me “Strategjinë e Zhvillimit të Turizmit Natyror dhe Mjedisor

dhe Planit të Veprimit, miratuar nga Këshilli i Ministrave në vitin 2006, hartuar me

asistencën e UNDP, zyra e Shqipërisë.

Dokumenti i Strategjisë Sektoriale të Turizmit, u përgatit në kuadër të procesit të

ndërmarrë nga qeveria shqiptare, për koordinimin e strategjive të sektorëve të

ndryshëm të ekonomisë. Gjithashtu, ky dokument bazohet edhe në parimet e dala nga

deklaratat e Forumeve të Turizmit Evropian të Maltës dhe Qipros mbi:

a) Zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

54

b) Rritjen dhe zhvillimin e qëndrueshëm të tregut të turizmit kulturor, si dhe ndërrmarrjen

e hapave pozitiv, me plane afatgjata me qëllim shtimin e numrit të turistëve

c) Nevoja për njohje dhe investim të hapësirave të turizmit kulturor

Fakti që në Shqipëri në vitin 2006 u miratua, nën asistencën kryesore te UNDP një

dokument strategjik i fokusuar tek turizmi kulturor dhe ai mjedisor, tregon qartë se

potencialet turistike kulturore të Shqipërisë luajnë një rol shumë të rëndësishëm për

tërheqjen e vizitorëve të huaj dhe rritjen e të ardhurave nga turizmi.

Në strategjinë sektoriale të turizmit 2007 – 2013 dhe në planin e veprimit, produkti

turistik i interesit të veçantë, pjesë e së cilit ishte edhe turizmi kulturor, rezultonte si

një nga 3 produktet kryesorë turistikë, bazuar në studimet, kërkimet dhe analizat mbi

burimet turistike të vendit. Produkti qëndror i Shqipërisë rezultonte të ishte “zbulimi”

i saj. Produkti ishte një prezantim dhe një prerje tërthore e përgjithshme e historisë,

natyrës, arkeologjisë, kulturës së jetesës, kuzhinës dhe mikpritjes së Shqipërisë.

Vizitorët, duke marrë pjesë në këtë zbulim, do të largoheshin me përshtypje të

pashlyeshme të larmisë, kompleksitetit dhe të bukurisë së kulturës dhe natyrës.

Nëpërmjet kësaj strategjie synohej që produkti turistik në Shqipëri të jetë i

diversifikuar, duke shfrytëzuar të gjitha burimet turistike, në mënyrë që imazhi dhe

atraktiviteti i Shqipërisë të rriten dhe të zgjatet periudha e sezonit turistik, e cila në

Shqipëri arrin pikun gjatë stinës së verës, kryesisht me turistë që frekuentojnë zonat

bregdetare nga veriu në jug të vendit.

Një tjetër projekt strategjik me impakt të gjerë në turizmin kulturor ka qenë edhe

projekti i Bankës Botërore “Integrated Coastal Zone Management and Clean-Up

Project”. Një nga nën-komponentët e këtij projekti ka qenë edhe “Programi i

Zhvillimit dhe Mbrojtjes së Fshatrave të Bregdetit të Jugut të Shqipërisë”, i cili

synonte ruajtjen dhe mbrojtjen e mjedisit dhe kulturës së fshatrave të bregdetit dhe

zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit në rajonin e bregdetit të jugut. Fshatrat

tradicionale të rajonit formojnë një panoramë të veçantë të arkitekturës popullore, e

cila dallohet veçanërisht për përdorimin e materialeve lokale.

Me qëllim që të mbrohej dhe promovohej kjo trashëgimi e çmuar, u konceptua

programi “Çatitë dhe Fasadat (Roofs & Fasades)” për të përmirësuar kushtet për

ruajtjen e kësaj trashëgimie kulturore, duke siguruar që vlera e kësaj pasurie unike të

njihet si një motor për zhvillimin ekonomik të komunitetit. Objektivi i programit R&F

ishte shmangia e shkatërrimit dhe/ose braktisja e shtëpive. Ky projekt ishte gjithashtu

në përputhje me "Strategjinë Sektoriale të Turizmit 2007-2013", në të cilën

përmenden vlerat autentike të Shqipërisë dhe ruajtja e burimeve kulturore.

Vlen të përmendet se një impakt të madh në zhvillimin dhe promovimin e turizmit në

Shqipëri kanë krijuar edhe investimet e ndryshme në fushën e trashëgimisë kulturore

siç janë: rikonstruksioni i 2 rrugëve dhe kthimi i tyre në pedonale në Shkodër

55

sëbashku me rehabilitimin e dyqaneve dhe fasadat e objekteve tradicionale,

rikonstruksioni i shtëpive tradicionale të Gjirokastrës (nën mbrojtjen e UNESCO) dhe

shumë kështjella, muze, dhe monumente kulture në të gjithë vendin. Nuk duhen lënë

pa përmendur edhe krijimi i rrjetit të rrugëve pedonale në Tiranë, Krujë, Korçë e së

fundmi gjatë vitit 2014 edhe në Berat.

Shqiperia ka patur një zhvillim turistik të kufizuar deri në fillim të viteve ‘90. Me

ndryshimin e sistemit politik dhe fillimin e reformave ekonomike, filloi rritja e

interesit nga te huajt, por njëkohësisht u ngjall edhe interesi i vendasve për të

eksploruar më tej zonat turistike te vendit. Por, mungesa e theksuar e infrastrukturës

hoteliere, rrugore dhe elementëve të tjerë të domosdoshëm për shërbime cilësore

turistike e mbajti të ulët numrin e turistëve deri në vitet 2005-2006, e si rrjedhojë një

numër shumë i vogël vizitoi edhe qendrat kulturore e muzetë. Kështu një shembull

krahasimor mjaft i mirë është numri i vizitorëve të huaj që vizituan Shqipërinë, nga

1,098,765 që ishte në vitin 2007, arriti në 2,733,650 në vitin 2011149. Ndërsa numri i

vizitorëve të huaj dhe vendas që vizituan parqet arkeologjike dhe muzetë nga 159,489

që ishte në vitin 2008, arriti në 372,929 në vitin 2011150.

Në vitin 2012, për shkak të hapjes së një ekspozite me armët e Skënderbeut që

qëndroi e hapur për rreth 6 javë në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë, numri total i

vizitorëve shqiptarë dhe të huaj shënoi një shifër rekord prej 1.403.863 në të gjithë

Shqipërinë, ku vetëm në Muzeun Historik Kombëtar numri i shqiptarëve që vizituan

ekspozitën ishte mbi 1 milionë (muaji nëntor mbi 900.000 mijë syresh).151

Gjithsesi mund të themi se deri tani nuk ka shenja të mbipërdorimit të monumenteve

apo dëmtimit të tyre nga fluksi turistik, por fakti që plani i menaxhimit të Parkut

Kombëtar të Butrintit po rishikohet (fatkeqësisht një proces i cili nuk ka avancuar me

ritmin e duhur), tregon që trajtimi i kësaj çështje zë një vend të rëndësishëm.

Mekanizmi i planeve të menaxhimit është shtrirë edhe në rastin e qendrave historike

të Beratit dhe Gjirokastrës, si dhe në formën e rregulloreve të administrimit edhe për

parqe arkeologjike e qendra të tjera historike. Më shumë punë duhet bërë për të

përcaktuar saktësisht elementët menaxhues të fluksit turistik që ndihmojnë në ruajtjen

e monumenteve nga dëmtimi që mund të shkaktohet nga numri i lartë i vizitorëve.

Gjithashtu disa nga problemet më të mprehta që hasen në fushën e turizmit kulturor

janë:

Gjithashtu, edhe mungesa e sinjalistikës apo e markimit të shtigjeve në rastet

kur kemi objekte të trashëgimisë kulturore në zona të largëta rurale.

149 Raport vjetor i Ministrisë së Kulturës. 150 Raport vjetor i Ministrisë së Kulturës. 151 Raport vjetor i Ministrisë së Kulturës.

56

Edhe hedhja e mbeturinave urbane ose inerte pa kriter pranë zonave turistike

shpesh ndikon negativisht në imazhin e këtyre zonave dhe tërheqjen e

turistëve.

Një pjesë e rrugëve rurale ose qëndrore që të çojnë drejt objekteve të

trashëgimisë kulturore janë ende të pariparuara ose janë në proces

rikonstruksioni.152

Aktualisht është në proces finalizimi strategjia e zhvillimit të turizmit në Shqipëri deri

në vitin 2020, e cila e klasifikon turizmin kulturor dhe vendet arkeologjike si pika të

forta që lidhen me vizitueshmërinë e Shqipërisë.153

2.2. Administrimi i trashëgimisë kulturore (përfshirë burimet e

buxhetit)

Administrimi i trashëgimisë kulturore është kryesisht në përgjegjësi të institucioneve

qendrore shtetërore dhe institucioneve në varësi të tyre. Ministria e Kulturës është

institucioni kryesor përgjegjës për administrimin e pasurive kulturore të cilat

financohen në pjesën më të madhe nga buxheti i shtetit.154

Instituti i Monumenteve të Kulturës "Gani Strazimiri" (IMK) i krijuar në vitin

1965, është institucion qendror, në varësi të ministrit përgjegjës për trashëgiminë

kulturore. IMK-ja ka për objekt të veprimtarisë së tij mbrojtjen, konservimin,

restaurimin, rijetëzimin dhe propagandimin e trashëgimisë kulturore materiale në të

gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë, në përputhje me ligjin nr.9048, datë

7.4.2003 "Për trashëgiminë kulturore", i ndryshuar. Pranë IMK funksion që prej vitit

2007 edhe Qendra Rajonale për restaurimin dhe konservimin e Monumenteve të

Kulturës.

Ndërkohë varësia e parqeve arkeologjike është më e diversifikuar. Në Butrint,

Apolloni dhe Bylis funksionojnë Zyrat e Administrimit dhe Koordinimit ndërsa parqet

Shkodër, Lezhë, Antigone-Melan-Adrianopol, Amantia, Orikum dhe Finiq kanë

kaluar tashmë në kontrollin e drejtorive rajonale.155

Është për tu veçuar një risi e cila u shënuar sëfundmi në mënyrën e organizimit

financiar të parqeve arkeologjikë. Me vendim të Këshillit të Ministrave në dhjetor të

vitit 2012 Parkut Kombëtar të Butrintit iu dha e drejta për të vetëadministruar në

152 Pigram 1993, f.157. Rekreacioni në zonat rurale favorizon asetet e trashëgimisë dhe për

këtë arësye infrastruktura për ti arritur dhe përdorur ato duhet të jetë në analogji me

infrastrukturën brenda zonave urbane. 153 Draft-Strategjia 2014-2020, f.13. 154 Cultural Heritage (World Bank Report) 2008, f.11. 155 Shih diskutimin mbi reformën në fushën e trashëgimisë kulturore f.80-84.

57

masën 90% të ardhurat e përftuara nga shitja e biletave.156 Por ky lehtësim i madh

financiar, i arritur sajë një bashkëpunimi me AADF (Albanian American development

Foundation), nuk duket se dha rezultatet e pritshme, të paktën jo në termat

afatshkurtër. Sot Butrinti ka krijuar një surplus ekonomik, por nuk duket se ka

fkelsibilitet në përdorimin e tij.157

Agjensia e Shërbimit Arkeologjik (krijuar në vitin 2008), institucion në varësi të

MTKRS-së është përgjegjës për gërmimet arkeologjike, si rrjedhojë e planifikimit

urban dhe hapësinor në Republikën e Shqipërisë, përcaktimin e kritereve dhe

respektimin e mbikëqyrjes së gërmimeve, riorganizimi, në aspektin muzeal, të

trashëgimisë arkeologjike, si dhe për dministrimin e pasurimit të fondeve, për ruajtjen

e objekteve arkeologjike, të luajtshme.

Instituti Arkeologjik (QSA), është institucion shkencor i specializuar në varësi të

MAS, përgjegjës për gërmimet shkencore arkeologjike. Ky institucion funksionon në

përputhje me nenin 41 të Ligjit për Trashëgiminë Kulturore i cili specifikon se

“Kërkimet, sondazhet dhe gërmimet arkeologjike në të gjithë territorin e Republikës

së Shqipërisë janë monopol i shtetit shqiptar”.

Këshilli Kombëtar i Restaurimeve (KKR) është një organ kolegjial që ka në

përbërje përfaqësues të institucioneve të specializuara dhe personalitete të fushës.

Organizimi dhe funksionimi i këtij Këshilli përcaktohen në rregulloren e miratuar nga

ministri. Këshilli Kombëtar i Restaurimeve miraton kriteret për licencimin e

subjekteve e të personave fizikë apo juridikë. Licenca për projektim dhe restaurim në

fushën e trashëgimisë kulturore miratohet nga ministri përgjegjës për trashëgiminë

kulturore.

Punimet e restaurimit, të cilat kryhen nga subjektet e licencuara për këtë qëllim,

mbikëqyren dhe kolaudohen nga institucionet shtetërore, të specializuara dhe të

ngarkuara me ligj për mbrojtjen, ruajtjen dhe studimin e objekteve të trashëgimisë

kulturore. Zbatimi i punimeve të restaurimit të monumenteve të kulturës, mbikëqyrja

dhe kolaudimi i tyre nuk i nënshtrohen ligjit nr. 8402, datë10.9.1998 “Për kontrollin

dhe disiplinimin e punimeve të ndërtimit”, i ndryshuar. Rregullat dhe kriteret e

punimeve të restaurimit në objektet e trashëgimisë kulturore përcaktohen në Kartën

Shqiptare të Restaurimeve, një dokument i vitit 2007 dhe që ka nevojë për një

rishikim tërësor.158

156 Shih VKM nr. 928, dt. 28.12.2011 dhe Udhëzimin 3776, dt. 11.6.2012 të Ministrisë së

Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve. 157 http://www.aadf.org/project/burtint-national-park-support-program/ 158 Karta Shqiptare e Restaurimit është një dokument i cili në kohën e miratimit të tij solli risi

në shkencën shqiptare të restaurimit. Sot, ndryshimet dhe kërkesat e bëjnë të domosdoshme

rishikimin e dokumentit edhe për shkak të përmirësimit të legjislacionit por edhe ratifikimeve

të konventave të reja sikurse është Konventa për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore nënujore

58

Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë (KKA) është organi tjetër kolegjial

vendimmarrës, që mblidhet periodikisht pranë ministrisë përgjegjës për trashëgiminë

kulturore dhe kryesohet nga ministri. KKA miraton në parim, kriteret e kërkimit,

dokumentimit dhe arkivimit të të dhënave e të materialeve arkeologjike, miraton

strategjinë e integrimit të kërkimit arkeologjik, të nxitur nga zhvillimet dhe problemet

themelore të kërkimit shkencor arkeologjik, bën përcaktimin e kritereve të ushtrimit të

profesionit të arkeologut, miratimin e lejeve të subjekteve private dhe të individëve,

që merren me gërmime arkeologjike dhe veprimtari arkeologjike, në përgjithësi si dhe

miratimin e të gjitha projekteve të ndërhyrjes në zonat arkeologjike, në përputhje me

nenin 30 të ligjit nr. 9048, datë 7.4.2003 “Për trashëgiminë kulturore”, i ndryshuar.

KKA jep miratimin e ruajtjes, të integrimit dhe zhvendosjes përfundimtare të

mbetjeve arkeologjike, pas kryerjes së procesit të gërmimit arkeologjik, në të gjithë

territorin e vendit dhe miratimin e projekteve arkeologjike, me karakter kërkimor-

shkencor, në bashkëpunim me Institutin e Arkeologjisë dhe Qendrën e Studimeve

Albanologjike. Këshilli përcakton edhe kriteret e ekspozimit dhe të paraqitjes së

gjetjeve arkeologjike, si dhe miratimin e mënyrës së ruajtjes e të mirëmbajtjes, në

funksion të turizmit kulturor.

Komisioni Shtetëror i Muzeve (KSHM) është organ vendimarës ne fushën e

muzeologjisë i cili harton dhe miraton kriteret për marrjen e licencës për zhvillimin e

veprimtarisë nga muzetë privatë; shqyrton, miraton ose refuzon, brenda 60 ditëve,

kërkesën e personit, fizik apo juridik, privat për licencimin e një muzeu privat, në

mbështetje të kërkesave të parashikuara nga legjislacioni në fuqi, dhe të kritereve të

miratuara nga KSHM-ja.

Ministri përgjegjës për trashëgiminë kulturore, në mbështetje të vendimit të KSHM-

së, licencon ose jo subjektin e interesuar; harton dhe miraton formularin përkatës dhe

specifikimet për zyrtarizimin e muzeve; si autoriteti përgjegjës, merr masat e duhura,

në rastin e mbylljes së një muzeu publik, për zhvendosjen e fondit muzeor të muzeut,

si dhe përcakton institucionet, që do ta administroj në këtë fond. KSHM përgatit,

administron dhe publikon edhe regjistrin e muzeve të njohura zyrtarisht.

MK dhe institucionet e saj të varësisë janë përgjegjëse për administrimin, ruajtjen dhe

mbrojtjen e qendrave historike, zonave arkeologjike për të cilat në zbatim të Ligjit për

Trashëgiminë Kulturore janë hartuar dhe miratuar me vendim të këshillit të

Ministrave rregulloret përkatëse për administrimin e tyre, përmendim në këtë rast

rregulloret për administrimin e qendrave historike të Shkodrës, Korçës, Tiranës,

Krujë, Sarandë, Durrës, Elbasan, Lezhë, Berat, Gjirokastër. Shteti vazhdon të mbetet

investitori kryesor nëpërmjet buxhetit kombëtar të miratuar mbi bazën e

Paris 2001, e cila ka sjellë domosdoshmërinë e parashikimeve të tjera për trajtimin e

objekteve nënujë si dhe atyre që zhvendosen nga nënuji.

59

parashikimeve të projekt-buxhetit afatmesëm në financimin dhe zbatimin e projekteve

për restuarimin, konservimin ruajtjen dhe mirëmbajtje e trashëgimisë kulturore.

2.3. Përse duhet të ndryshojë dhe si mund të ndryshojë legjislacioni

aktual i trashëgimisë kulturore - disa propozime

Projektligji “Për trashëgiminë kulturore”, që propozohet në aneksin XXX ka për

qëllim përmirësimin e mëtejshëm të rregullave që veprojnë në fushën e trashëgimisë

kulturore.

Ndryshimet e propozuara kanë ardhur si rezultat i përvojës së punës gjatë zbatimit të

Ligjit nr. 9048, datë 7.04.2003 “Për trashëgiminë kulturore” ndryshuar me ligjin nr.

9592, datë 27.07.2006, “Për disa shtesa dhe ndryshime në Ligjin nr. 9048, datë

0704.2003, “Për trashëgiminë kulturore”, si dhe ligjin nr. 9882, datë 28.2.2008 “Për

disa shtesa dhe ndryshime në Ligjin nr. 9048, datë 0704.2003, “Për trashëgiminë

kulturore”, i cili ka nxjerrë në pah problematika, të cilat duheshin rimarrë në

vëmendje pasi nuk gjenin zgjidhje në ligjin dhe dispozitat e tjera ligjore në fuqi.

Ky projektligj plotëson boshllëkun ligjor të deritanishëm të ligjit ekzitues dhe

parashikon plotësimin e tij në të ardhmen e afërt edhe me akte nënligjore që do të

dalin në zbatim, pas miratimit të tij.

1. Çfarë parashikon projektligji?

1. Integrimin e Direktivës së BE për lëvizjen e lirë të mallrave kulturorë,

2. Forcimin e legjislacionit në fushën e trashëgimisë shpirtërore në vijim të

rekomandimeve të ekspertëve të UNESCO-s,

3. Përmirësimin e veprimeve që ndiqen në fushën e arkeologjisë së shpëtimit,

4. Krijimin për herë të parë të një kreu të veçantë për ruajtjen dhe mbrojtjen e

monumenteve të kulturës,

5. Parashikimin e shpronësimit për qëllime publike në funksion të mbrojtjes së

monumenteve të kulturës,

6. Parashikimin për herë të parë të taksës së arkeologjisë, sipas edhe modelit

Francez të arkeologjisë së shpëtimit,

7. Mbrojtja në ligj e trashëgimisë kulturor nënujore, e cila nuk ka qenë objekt i

trajtimit në ligjin e mëparshëm.

8. Forcimin e penaliteteve/shtimin sasior të gjobave administrative, duke arritur

gjobën maksimale prej 50 milionë lekë në rast të dëmtimit të monumenteve

apo të gërmimeve të paautorizuara në zona arkeologjike.

2. Statusi i projektligjit të propozuar në rendin ligjor

60

Projektligji që propozohet për miratim do të ketë vendin e tij në rendin juridik

shqiptar, i cili përcaktohet nga neni 116/1 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë.

Baza ligjore për propozimin e këtij projektligji, sipas hierarkisë ligjore është

përmbledhur në :

nenin 81 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, i cili përcakton se: “Të

drejtën për të propozuar ligje e ka Këshilli i Ministrave, çdo deputet, si dhe 20

mijë zgjedhës”.

nenin 26 të ligjit nr. 9000, datë 30.01.2003 “Për organizimin dhe funksionimin

e Këshillit të Ministrave”, i cili përcakton se: “Projektaktet, që u përkasin

institucioneve të tjera qëndrore, në varësi të Kryeministrit ose të ministrit

përkatës, paraqiten për shqyrtim në Këshillin e Ministrave, me propozimin e

Kryeministrit ose të ministrave përkatës”.

Pikën 3 të rregullores së Këshillit të Ministrave, miratuar me vendimin nr.

584, datë 28.08.2003, i ndryshuar, sipas të cilës “të drejtën për të propozuar

projektakte për shqyrtim në Këshillin e Ministrave e kanë Kryeministri dhe

çdo ministër”.

Projektligji është në përputhje të plotë me Kushtetutën e R.SH., Ligjin 9806

dt.17.9.2007 “Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në Konventën Europiane “Për

mbrojtjen e trashëgimisë arkeologjike” (të rishikuar)”, Ligjin 10027 dt.11.12.2008

“Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në konventën për mbrojtjen e trashëgimisë

kulturore nënujore (Paris 2001)”, Ligjin 9613 dt.21.9.2006 “Për aderimin e

Republikës së Shqipërisë në konventën e UNESCO-s “Për mbrojtjen dhe zhvillimin e

e larmisë së shprehjes së kulturave”, Ligjin 9490 dt.13.3.2006 “Për ratifikimin e

konventës për ruajtjen e trashëgimisë kulturore jomateriale, Paris 2003”, Ligjin 8523

dt.9.9.1999 “Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në konventën për mjetet e

ndalimit dhe parandalimit të importit, eksportit dhe transferimit të paligjshëm të

pronësisë së së pasurisë kulturore”.

3. Relacioni i Projektaktit

Objektivat e propozimit:

Projektligji “Për trashëgiminë kulturore” krijon një kuadër ligjor të domosdoshëm për

fushën e trashëgimisë kulturore materiale dhe shqirtërore, për të cilën, më parë ka

ekzistuar një vakum ligjor për rregullimin e plotë të veprimtarive.

Synimi i projektligjit është të ofrojë një kuadër ligjor bashkëkohor, të qartë dhe të

përditësuar, të aftë të rregullojë mënyrën e mbrojtjes, promovimit dhe përdorimit të

monumenteve të kulturës, zonave arkeologjike dhe qendrave historike si dhe

mbështetjen e shtetit për çdo aktivitet që parashikohet në ligj.

61

Nëpërmjet këtij projektligji, qeveria do të mbështesë individët dhe institucionet në

vlerësimin dhe mbrojtjen e trashëgimisë kulturore por edhe zhvillimin e harmonizuar

të qendrave historike dhe zonave arkeologjike në funksion të turizmit kulturor.

4. Përmbledhje shpjeguese e përmbajtjes së projektaktit:

Projektligji është i organizuar në XI krerë:

KREU I: Dispozita të përgjithshme, parashikon objektin e ligjit, si dhe qëllimin dhe

synimet që kërkon të arrijë ky projektligj. Në këtë kre jepen edhe përkufizimet e

nevojshme për kuptimin sa më të saktë të këtij projektligji.

Kështu për të qenë më të saktë dhe që ligji të ketë jetëgjatësi dhe të jetë i zbatueshëm

në praktikë të gjithë togfjalëshat dhe emertesat e institucioneve të veçanta janë

zëvendësuar me togëfjalëshin “institucione të specializuara shtetërore”, term ky i

shpjeguar qartë në pikën 10 të nenit 3 të ligjit.

Janë hequr si institucione të specializuara Drejtoritë Rajonale të Kulturës Kombëtare,

ndërkohë që janë shtuar Muzetë Kombëtarë, Qendra Kombëtare e Inventarizimit të

Pasurive Kulturore si dhe Qendra e Studimeve Albanologjike.

Drejtoritë Rajonale të Kulturës Kombëtare do të vijojnë të kryejnë punën e tyre sipas

ligjit, si pjesë e Institutit të Monumenteve të Kulturës me qëllim forcimin e tyre

profesional dhe administrativ dhe në objekt të veprimtarisë së tyre do të kenë jo vetëm

menaxhimin, mbrojtjen dhe restaurimin e monumenteve të kulturës por edhe hartimin

e projekteve. Në funksion të veprimtarisë së IMK dhe Drejtorive Rajonale do të jenë

edhe parqet arkeologjike të Republikës së Shqipërisë të cilat mendohet që pas

miratimit të këtij ligji të jenë pjesë e strukturës së IMK.

Gjithashtu, riorganizimi i Drejtorive Rajonale të Kulturës Kombëtare, do të plotësojë

strukturat menaxhuese e disa muzeve, më parë ne administrim të Akademisë së

Shkencave, si Korçë, Durrës dhe të disa Parqeve Arkeologjikë të cilët do të kenë

organigramë brenda strukturave të këtyre drejtorive.

Status i ri që synohet t’iu jepet DRKK-ve synon gjithashtu përcaktimin e kritereve të

qarta profesionale për emërimin e drejtuesve dhe specialistëve në to, ngritjen e nivelit

të pagave nëpërmjet lehtësimit të strukturave duke i përshtatur ato e bërë sa më

funksionale e më të manovrueshme në administrim të territorit që do të mbulojnë.

KREU II: Trashëgimia kulturore shpirtërore tashmë pajiset me një kre të veçantë në

funksion të mbrojtjes dhe popullarizimit të mëtejshëm të saj. Rekomandimet e

ekspertit të fushës të financuar nga projekti ONE UN janë integruar me politikat e

MTKRS për këtë fushë.

62

Shtetet duhet të marrin masat e nevojshme për të siguruar ruajtjen e trashëgimisë

kulturore jomateriale të pranishme në territorin e tyre. Ata duhet që të identifikojnë

dhe përcaktojnë elementët e ndryshëm të trashëgimisë kulturore jomateriale të

pranishme në ato territore me pjesëmarrjen e bashkësive, të grupeve dhe të

organizatave joqeveritare. Në përputhje me gjendjen e trashëgimisë shpirtërore, secili

shtet duhet që të hartojë një ose më shumë inventarë të trashëgimisë kulturore

jomateriale të pranishme në territorin e tij.

Kërkohet gjithashtu hartimi i një politikë të përgjithëshme, që të synojë vënien në pah

të funksionit të trashëgimisë kulturore jomateriale në shoqëri dhe të integrojë ruajtjen

e kësaj trashëgimie në programe planifikimi; të krijoi institucione kompetentë për

ruajtjen e trashëgimisë kulturore jomateriale; të nxisë studime shkencore, teknike dhe

artistike si dhe metodologji kërkimore për një ruajtje të efektshme në veçanti të

trashëgimisë kulturore jomateriale në rrezik etj.

Konventa e Parisit 2003 në mënyrë të veçantë synon edhe edukimin, sensibilizimin

dhe rritjen e kapaciteteve në këtë fushë. Për këtë, duhet të sigurohet njohja dhe

respektimi i trashëgimisë shpirtërore në shoqëri, përmes programeve edukative,

sensibilizues dhe përhapëse të informacionit për publikun, sidomos për të rinjtë;

programeve të posaçme për edukim dhe formim, brenda bashkësive dhe grupeve të

interesuar; veprimtarive për forcimin e kapaciteteve në fushën e ruajtjes së

trashëgimisë kulturore jomateriale dhe në veçanti për administrimin dhe kërkimin

shkencor etj.

Në funksion të detyrimeve të konventës propozohet krijimi i Institutit Kombëtar të

Trashëgimisë Shpirtërore (sot Qendra Kombëtare e Veprimtarive Folklorike), si një

institucion që do të menaxhojë trashëgiminë kulturore shpirtërore në vend.

KREU III: Përcakton kriteret e vlerësimit të trashëgimisë së luajtshme kulturore,

rregjistrimin e saj si dhe administrimin. Vlerat unikale apo të zakonshme janë

qartësisht të ndara në këtë kre, duke synuar qartësimin e procedurave që ndiqen për

ruajtjen e mëpasshme të objekteve, shumëfishimin apo riprodhimin e tyre.

KREU IV: Një kre i veçantë i ligjit i kushtohet lëvizjes së pasurive kulturore.Në

hartimin e përmbajtjes së neneve është synuar përshtatja me detyrimet kryesore që

burojnë nga Direktiva 93/7EC. Detyrimet që kanë të bëjnë me eksportin, lejet

përkatëse të objekteve me vlera por edhe të procedurave që ndiqen reflektohen për

here të pare në ligj si dhe janë në përputhje me kohën e parashikuar në përgjigjet e

pyetësorit të vendit kandidat.

KREU V: Në fushën e trashëgimisë kulturore të paluajtshme është hequr kategoria e

objektit në vrojtim, dhe është riformuluar ajo e objektit në mbrojtje paraprake, duke

zgjatur periudhën e mbrojtjes deri në 1 vit. Në të njëjtën kohë është propozuar

kategoria e objekteve të trashëgimisë në rrezik, si një element nxitës për ndividët por

63

edhe institucionet shtetërore për të mbrojtur dhe siguruar kushtet e nevojshme për

vlerësim dhe sigurinë e monumenteve në raste katastrofash natyrore, etj.

Gjithashtu në zonat arkeologjike A, është propozuar lejimi i rikonstruksionit të

ndërtesave publike dhe për interes të lartë social, kur ndërhyrja kryhet në të njëjtën

sipërfaqe të ndërtesës, pas miratimit nga Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë. Kjo është

kryer për efekt të mbarëvajtjes së jetës publike sikurse është rasti i shkollave,

spitaleve, ambulancave dhe objekteve të tjera shtetërore.

Një nen i rëndësishëm është edhe ai për njoftimin e pronarit ose përdoruesit të një

monumenti kulture për shprehjen e interesit shtetëror për shpalljen e tij monument

kulture. Nisur nga fakti se në shumë raste gjatë viteve konstatohet se përcaktimi si

monument i një objekti kundërshtohet nga pronarët e ligjshëm mbi argumentime të

mosnjoftimit, autoritetet shtetërore do të kenë një mjet efikas në dispozicion për të

argumentuar veprimet e tyre ligjore.

Është vendosur një zonë e mbrojtur e monumenteve të kulturës 50m nga kufijtë e

objektit, e cila do të jetë e përhershme përsa kohë nuk është kryer studimi i zonës

specifike mbrojtëse të monumentit. Kjo masë do të jetë një arritje përsa i përket

mbrojtjes së territorit të monumenteve që jo në pak raste rrethohen nga ndërtime të

cilat nuk marrin në konsideratë largësinë nga objekti. Dispozite kalimtare per

mbrojtjen: 1-2 vjet hartohen studimet për çdo monument kulture.

Gjithashtu është parashikuar që të penalizohen të gjithë ato që gërmojnë pa miratim të

Këshillit Kombëtar të Arkeologjisë në të gjitha zonat arkeologjike B, një risi e cila

nuk ka qenë e parashikuar në ligjin e mëparshëm.

Një element tjetër po shumë i rëndësishëm është edhe shpronësimi i monumenteve të

kulturës kur për arësye të ndryshme pronarët nuk arrijnë ti mirëmbajnë ato duke

cënuar integritetin e tyre apo të zonës përreth. Brenda 5 viteve kur pronari i një

objekti nuk njihet, shteti merr pronësinë e tij sipas legjislacionit në fuqi.

Pikërisht këtu janë shtuar elementë të shpronësimit të objektit në rastet kur shterrohen

të gjitha mundësitë e bashkëpunimit me banorët privatë, me qëllim mbrojtjen e

mëtejshme të monumenteve. Një nen i ri që shtohet është rijetëzimi i monumenteve të

kulturës, i cili tashmë përdor terminologjinë europiane për ndërhyrjet e lejuara në

monumentet e kulturës.

KREU VI: Ruajtja dhe mbrojtja e monumenteve të kulturës është një kre specifik i

cili synon të rregullojë dhe përcaktojë format e lejuara dhe të ndaluara të ndërhyrjeve

në monumentet e kulturës, punimet e mirëmbajtjes dhe reastaurimit, përcallimin e

shpenzimeve si dhe mundësinë e kreditimit të banorëve për restaurimin e banesave të

tyre.

64

KREU VII: Gërmimet dhe kërkimet arkeologjike është një kre i rëndësishëm i cili

përcakton se Agjencia e Shërbimit Arkeologjik është autoriteti kompetent për të kryer

veprimatri në fushën e arkeologjisë së shpëtimit. Ky kre përcakton gjithashtu se

objektet arkeologjike të gjetura gjatë gërmimeve arkeogjike apo rastësisht në tokë apo

nënujë janë pronë e shtetit shqiptar.

Tendenca në rritje për gërmime të kundraligjshme dhe më pas tentativat për të

rregjistruar objekte në Qendrën Kombëtare të Inventarizimit të Pasurive Kulturore si

të trashëguara dhe pa treguar origjinën e vërtetë të tyre ka krijuar një situatë të

vështirë për institucionet shtetërore që ngarkohen me ligj për studimin e arkeologjisë

por edhe ato të ruatjes së rendit dhe sigurisë kombëtare.

Duke qenë se prej vitit 2008 Agjencia e Shërbimit Arkeologjik në veprimtarinë e saj

është njohur edhe me eksperienca institucionesh të ngjashme në vende të tjera të BE,

sikurse është rasti i INRAP (France), propozohet që për të përballuar rritjen e kostove

të gërmimeve të shpëtimit si rrjedhojë e rritjes së volumit të punës për ASHA (numri i

lartë i hidrocentraleve, guroreve, fabrikave dhe qendrave të banimit e autostradave),

kërkon edhe vendosjen e një takse të arkeologjisë.

Taksa e arkeologjisë e cila do të përcaktohet me një vendim të këshillit të ministrave

do të aplikohet për të gjitha ndërtimet që janë të barabarta me 300m2 ose më shumë,

në të gjithë territorin e Shqipërisë. Kjo taksë i shërben më pas ASHA për të investuar

në teknologji dhe trajnime për një shërbim më cilësor sikurse edhe buxhetit të shtetit.

KREU VIII: Burimet e financimit për institucionet e specializuara dhe përcaktimi i

saktë i tyre është risi e projektligjit të ri, duke synuar një rregullim të mëtejshëm të

punës në këto institucione dhe efiçencë maksimale në përdorimin e të ardhurave. Në

këtë kuadër, propozohet që për shkak të karakterit të veçantë që institucionet e

specializuara kanë (Agjencia e Shërbimit Arkeologjik, Qendra Kombëtare e

Inventarizimit të Pasurive Kulturore, Instituti i Monumenteve të Kulturës, Muzeu

Historik Kombëtar dhe Muzeu Kombëtar i Artit Mesjetar Korçë), të kenë mundësinë

të përdorin 90% të të ardhurave të tyre parësore dhe dytësore, ndërkohë që buxheti i

shtetit do të përfitojë 10%.

Kjo formë sugjerohet për shkak të rëndësisë që institucionet e trashëgimisë kulturore

kanë sot, dhe në zbatim të konventave të sipërcituara që rekomandojnë krijimin dhe

funksionimin e institucioneve të afta profesionalisht por edhe financiarisht sipas

fushave.

KREU IX: Trashëgimia kulturore nënujore, e cila ka filluar të mbrohet ligjërisht prej

fundit të vitit 2008, pas miratimit të Konventës së Parisit 2001, gjen vendin esaj

nëpërmjet parashikimit të elementëve të mbrojtjes si dhe të kushteve dhe kritereve të

65

kërkimeve nënujore nëpërmjet një vendimi të veçantë të Këshillit të Ministrave në

përputhje me aneksin e konventës.

KREU X: Kreu i kundërvajtjeve administrative parashikon për herë të parë gjoba që

shkojnë në masën 50 milionë lekë për rastet e dëmtimeve të nëntokës dhe

monumenteve të kulturës. Rritja e nivelit të gjobave, sugjerohet si një element frenues

i aktivitetit të subjekteve fizikë dhe juridikë që dëmtojnë direkt ose indirekt objekte të

trashëgimisë kulturore.

Me këtë rritje synohet ndërgjegjësimi i mëtejshëm i komunitetit për vlerat e

trashëgimisë kulturore. Për të përforcuar mbrojtjen juridike është bërë edhe

përcaktimi i saktë i vlerave kulturore në përkufizimin e ligjit, duke garantuar që

parashikimi që Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë të jetë i zbatueshëm në të gjitha

rastet kur veprimi përbën shkelje.

KREU XI: Dispozita të fundit dhe kalimtare, parashikojnë

1. Përshkrimi i masave zbatuese:

a. Legjislacioni dytësor (aktet nënligjore) që do të miratohen për zbatimin

e projektaktit:

Vendim i Këshillit të Ministrave për vlerësimin e trashëgimisë

kulturore shpirtërore të iso-polifonisë dhe kryeveprave të tjera të

trashëgimisë gojore dhe shpirtërore.

Vendim i Këshillit të Ministrave për përcaktimin e kritereve të shpërblimeve

të vlerave artistike dhe kontributin e angazhimit në fushën e trashëgimisë

shpirtërore,

Vendim i Këshillit të Ministrave për krijimin e Këshillit Kombëtar të

Restaurimeve,

Vendim i Këshillit të Ministrave për kategoritë e objekteve me vlera kulturore,

Vendim i Këshillit të Ministrave për përcaktimin e tarifave për gërmimet e

shpëtimit,

Vendim i Këshillit të Ministrave për caktimin e taksës së arkeologjisë,

Udhëzime të Ministrit të Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve.

2. Implikime Financiare

Ky ligj parashikon implikime financiare, të përmendura në kreun VIII përsa i përket të

ardhurave parësore dhe dytësore. Nëse miratohet ky projektligj do të sjellë përmirësim

të ndjeshëm në mirëadministrimin e vlerave të trashëgimisë sonë kulturore

kombëtare.159

159 Propozimipër këtë projektligj vjen në një kohë që kur ky punim u finalizua dhe në rrethet e

specialistëve po diskutohet projektligji i ri i trashëgimisë kulturore.

66

2.4. Reforma e sistemit të trashëgimisë kulturore – debati dhe

qëndrimet e ekspertëve

Reforma në sistemin e trashëgimisë kulturore mund të cilësohet si “arritje” për vitin

2010, pra për bërjen sadopak publike të argumentave pro dhe kundër mundësive për

një reformim të sistemit. Ndërsa viti 2011, krahas kalimit të kompetencave nga

Ministria e Kulturës në Institutin e Monumenteve të Kulturës për drejtoritë rajonale të

kulturës kombëtare, do të ishte edhe një vit me sfida të mëdha për shpalljen e

konceptit të rijetëzimit të qendrave muzeale dhe monumenteve të kulturës. Kjo bën të

mundur që t’i jepet një dimension i rëndësishëm zhvillimit të turizmit të trashëgimisë

kulturore. 160 Trashëgimia kulturore synohej të shndërrohej në një atraksion të veçantë

për turistët, kjo është theksuar edhe nga qeveria shqiptare.

Viti 2014 duket se solli shumë ndryshme, të cilat ndikuan jo pak për shpëtimin e

trashëgimisë kulturore. Vendosja në një efiçencë më të mirë të sistemit të

trashëgimisë kulturore, për një menaxhim më të mirë të tij përmes një reforme

institucionale, e cila u pasqyruar dhe në strukturën buxhetore për vitin 2014 është

tashmë realitet.

Në total buxheti i trashëgimisë kulturore për 2014 është rritur me 8,8 %. Ky buxhet

përkon me ambicien e stafit të ri në Ministrinë e Kulturës për të mirëmenaxhuar jo

vetëm burimet financiare në dispozicion, por edhe ato njerëzore. Kjo mishërohet si në

ristrukturimin institucional dhe buxhetor të sistemit të trashëgimisë kulturore. Një nga

pikat që ka shumë vëmendje në punën që po bën MK, ishte riorganizimi i Drejtorive

Rajonale të Kulturës Kombëtare (DRKK), të cilat janë të parat që merren me

trashëgiminë kulturore në terren.

Këto drejtori tashmë janë 6, dhe përfshijnë brenda tyre disa parqe arkeologjikë, duke

lënë jashtë administrimit të tyre parqet e Butrintit, Apollonisë dhe Bylisit që kanë

drejtim dhe strukturë që varet direkt nga Ministria e Kulturës.

Por cilat mund të themi se ishin arësyet që shtynë ministrinë e dikurshme të kulturës

për të ndërmarrë një reformë në fushën e administrimit të trashëgimisë kulturore?

Cilat ishin argumentat dhe si u ballafaquan mendimet e ndryshme në publik? Cili

ishte qëndrimi dhe roli i ekspertëve dhe disa prej mendimeve të tyre? Seksioni në

vijim synon të sjellë sadopak dhe në mënyrë të përmbledhur këtë debat publik.

Në vitin 2010 u propozua një reformë mbi sistemin e trashëgimisë kulturore, e cila

sipas ministrisë synonte reformimin e sistemit të trashëgimisë kulturore, nëpërmjet

riorganizimit të institucioneve të saj që merren me trashëgiminë materiale, sikurse

ishin Instituti i Monumenteve të Kulturës, Agjencia e Shërbimit Arkeologjik,

160 Reforma për trashëgiminë kulturore, arritje për vitin 2010.

67

Drejtoritë Rajonale të Kulturës Kombëtare, Parqet Arkeologjike, Qendra Kombëtare e

Inventarizimit të Pasurive Kulturore, si dhe disa muze arkeologjikë dhe kombëtare.

Në këtë reformë të propozuar thuhej se raporti administratë-fuqi punëtore destinohej

të ndryshonte dhe të sillte një përmirësim në mirëmbajtjen e monumenteve dhe

territorit përreth tyre.

Sistemi ynë i trashëgimisë kulturore, duke filluar nga viti 2003, ka përvijuar një profil

të vetin, i cili përputhet në vija të përgjithshme me zhvillimin dhe tendencën e

zhvillimit të vendeve të krahasueshme me ne, ato europiane dhe të Mesdheut, por

ndjek edhe tendenca që përvijohen nga eksperienca e organizatave ndërkombëtare si

UNESCO apo e konventave të ndryshme.

Instituti i Monumenteve të Kulturës është institucioni më i rëndësishëm i sistemit të

trashëgimisë kulturore dhe nëse ka institucion qendror tek i cili mund të shihet

produkti cilësor i profesionalizimit, është pikërisht IMK-ja.

Në artikullin: Reforma e trashëgimisë na kthen në vitet 1960, prof. Lorenc Bejko na

jep në mënyrë më të detajuar pikat e pranueshme të kësaj reforme. Sipas tij arsyeja e

parë për shkak të së cilës është kundër lidhet me konceptin për trashëgiminë që është

në thelb të ndryshim e që sjell reformimi. Gjithmonë e më tepër duhet ta shohim

trashëgiminë me syrin e një pasurie kulturore që duhet integruar në jetën e shoqërisë

shqiptare thekson ai, ndërsa në fakt thelbi i reformimit niset nga një koncept që e sheh

trashëgiminë si një gjë statike.

Arsyeja e dytë citon autori, është fakti që ruajtja dhe mbrojtja e trashëgimisë, të para

sipas prezantimit të disa profesorëve është një koncept që i shkon për shtat një shteti

të një kohe tjetër, kur çdo gjë është e centralizuar dhe urdhrat, projektet apo politikat i

hartonte një institucion qendror në Tiranë, ndërsa institucionet periferike nëpër rrethe

ishin vetëm institucione zbatuese.

E ardhmja i takon forcimit dhe sqarimit të qartë të kapaciteteve të institucioneve me

bazë territoriale. Atje menaxhohet sistemi, monumentet e kulturës e po atje është e

ardhmja e zgjidhjes së kontrollit të shumë monumenteve që nuk mund t’i kontrollojmë

dot nga Tirana.

Suksesi dhe dështimi i ruajtjes, menaxhimit dhe i promovimit të monumenteve të

kulturës duhet të jenë institucionet me bazë territoriale. Sot përplasemi nga Instituti i

Monumenteve në Ministrinë e Kulturës dhe në drejtoritë rajonale sepse varësia,

kompetencat, përgjegjësia nuk janë përcaktuar saktë. E ardhmja duhet t’i përkasë

përcaktimit të qartë të kompetencave territoriale.

Qëndrimet kundër reformës së vitit 2010: (disa mendime publike, citime nga mediat

e shkruara dhe vizive):

68

Lorenc Bejko: Kjo reformë e shumëpërfolur bie në kundërshtim edhe me ligjin e

trashëgimisë, sepse përveç konceptit të gabuar që ka reforma, ashtu si edhe

centralizimit që na çon në vitet 1960, implementimi i saj rrezikon monumentet dhe së

fundmi ajo formalisht ka plot inkoherenca logjike. Po ashtu profesori shprehet se

ruajtja, menaxhimi por edhe shndërrimi i monumenteve në burime të përfitimit

ekonomik për komunitetin ku janë, bëhet me vlerësim të përditshëm, me menaxhim të

përditshëm dhe bëhet atje e jo këtu në Tiranë. Këtu mund të bëhen politikat apo

standardet e ruajtës dhe menaxhimit, por jo, jo të bëhet nga këtu menaxhimi. Ndaj

thotë që rezultati final të cilit i druhet është pikërisht rreziku i dëmit.

Marin Haxhimihali: Kjo reformë nuk duhet të zbatohet, ligji i ndryshuar për

Trashëgiminë thotë të ketë një drejtori rajonale dhe një brigadë që të punojë edhe

në Apoloni, edhe në Orikum, edhe në Bylis. Kjo skemë është një piramidë që

kokën e madhe e ka në Tiranë dhe ka disa degë nëpër 7-8 rajone të vendit. Është

kthim mbrapa në kohën e bërthamave arkeologjike, me një drejtori qendrore në

Tiranë.

Skënder Muçaj: Reforma në zbatim do të ketë probleme, sepse në strukturat e reja

janë 287 punonjës dhe nëse këta do të jenë në punë, vendi ynë do të bëhej një qendër

e rëndësishme për turizmin, por e keqja është se ato nuk janë në punë, pasi strukturat e

reja, por dhe në ato që ishin dhe ato që po krijohen janë sërish struktura parazitare.

Nëse marrim një drejtori rajonale dhe aty kemi shoferin, financieren, pastrues etj,

atëherë një financier me 6-7 veta çfarë pune do të bëjë këtu? Atëherë ai bëhet një njeri

parazit dhe merret me thashetheme, rri me strukturat e partisë që janë në pushtetin dhe

shkatërron punën e krahut tjetër, dhe aktualisht kjo ndodh.161

Persona që kishin më tepër një qëndrim sugjerues:

Ilir Parangoni: Emergjenca për një reformë institucionale duke vendosur kontrollin

mbi territorin dhe rrjedhimisht mbi trashëgiminë kulturore dhe arkeologjike, është e

domosdoshme.

Ben Andoni: Ligji aktual i Trashëgimisë jo vetëm ka nevojë të përmirësohet

rrënjësisht, por duhet edhe të bëhet më efikas, është i përgjithshëm dhe i

pamjaftueshëm për mbrojtje.162

Pro reformës (periudha e pas shtatorit 2013):

161 Skënder Muçaj: Reforma në trashëgiminë kulturore, shans për struktura parazitare.

162 Për trashëgiminë kulturore, puna fillon që nga ligji i vet.

69

Mirela Kumbaro: reforma në trashëgiminë kulturore do të përfshijë disa dimensione

si aspekti ekonomik, teknik, ligjor dhe administrativ.163

Zef Çuni thotë se kjo do te sjellë reduktim te stafeve të fryra me militantë dhe afrim

të specialistëve të fushës, për të dhënë përvojën e tyre më të mirë.

“Ligji për trashëgiminë kulturore është goditur nga Këshilli i Ministrave në mënyrë të

paligjshme. Ka nevojë për ndryshim në ligj dhe ne po punojmë për këtë. Drejtoritë

Rajonale të Monumenteve duhet të jenë aty ku janë objekte dhe parqe që kanë nevojë

për ruajtje, sepse ka zona ku nuk ka askënd që të kujdeset për to. Duhet mbulim më i

mirë i territorit”164.

Kështu është shprehur ministrja Kumbaro në prezantimin e dëgjesës së parë për

deputetët anëtarë të Komisionit Parlamentar për Edukimin dhe Mjetet e Informimit

Publik, Kumbaro, vuri theksin te prioritetet dhe objektivat që kjo ministri do të

promovojë për mbrojtjen dhe zhvillimin e trashëgimisë kulturore.

2.5. Planifikimi i territorit, mjedisi dhe trashëgimia natyrore165

Sektori i planifikimit të territorit në Republikën e Shqipërisë rregullohet nga ligji nr.

10119, dt. 23.04.2009 “Për Planifikimin e Territorit” dhe aktet nënligjore në zbatim të

tij. Ky system është ndërtuar mbështetur në parimet e Qeverisjes së Mirë. Një nga

parimet më të rëndësishme të këtij ligji ëshë parimi i planifikimit të detyrueshëm,

sipas të cilit për të gjitha territoret (sipas juridiksionit të nivelit qeverisës) duhet të

hartohen instrumenta të planifikimit (politika, plane dhe rregullore planifikimi). Në

këtë kuptim edhe sektorët e trashëgimnisë kulturore dhe mjedisore janë ligjërisht të

detyruar të hartojnë instrumentët sektorial të planifikimit për sektorët në kompetencë

të tyre. Këto plane mund të jenë specifikë dhe të ndryshëm si p.sh.: plane konservimi

apo plane rehabilitimi. Gjithashtu, kjo vlerësohet si një masë e rëndësishme, përveç të

tjerash, edhe për ruajtje të trashëgimnisë kulturore apo natyrore, nëpërmjet

instrumentave të sektorëve apo juridiksioneve territoriale (bashkive–komunave) të

tjera.166

163 Komisioni për Edukimin dhe Mjetet e Informimit Publik zhvillon seancë dëgjimore me

Ministren e Kulturës, znj. Mirela Kumbaro. 164 Kumbaro: Do rishikohet ligji për trashëgiminë. 165 Pjesë e studimit të vitit 2010 mbi sistemin e trashëgimisë dhe crosscutting me sektorët e

tjerë. 166 Me reformën e re territoriale komunat nuk veprojnë më në territor, dhe janë përshirë si

zona administrimi brenda strukturave më të mëdha të bashkive, 61 në total.

70

Neni 21 i këtij ligji, “Planet”, përcakton ndër të tjera se vlerësimet strategjike

mjedisore janë pjesë e pandashme e planeve të territorit: “…Planet, në përputhje me

territorin objekt të planifikimit, përmbajnë elementet e mëposhtme:…ç) studimin e

vlerësimit strategjik mjedisor…”. Gjithashtu, neni 48 “Vlerësimi strategjik

mjedisor” detyron të gjithë instrumentët e planifikimit të shoqërohen me një vlerësim

strategjik mjedisor. Ky është një nen që detyron në mënyrë ekskluzive se çdo

instrument planifikimi i nënshtrohet detyrimit të kryerjes së vlerësimit strategjik

mjedisor, në bazë të kërkesave të legjislacionit mjedisor dhe standardeve europiane e

ndërkombëtare. Ai përcakton, gjithashtu, fazën e procesit të planifikimit dhe

procedurave të bashkërendimit dhe këshillimit me palët e interesuara.167

Në detyrim të ligjit “Për Planifikimin e Territorit” (neni 10) sikurse të gjithë

departamentet e politikave kombëtare në Ministritë e linjës, edhe ato që trajtojnë

çështjet e mbrojtjes së trashëgimnisë kulturore dhe natyrore duhet të hartojnë

instrumentet sektoriale të planifikimit të territorit (për sektorët specifik në

juridiksionin e tyre). Këto instrumenta, sipas llojit, ndër të tjera duhet të përcaktojnë:

kufinjtë e shtrirjes së zonës dhe elementët përbërës së tyre dhe rregulla teknik për

ruajtjen dhe mirëmbajtjen e tyre. Pas hartimit të draft-instrumentave procesi ligjor

(sipas ligjit “Për Planifikimin e Territorit”) botimin e tyre në Rregjistrin Elektronik të

Territorit, në të cilin për një periudhë 60 ditore të gjithë Autoritetet e Planifikimit

duhet të shprehen me shkrim mbi instrumentet sektorialë sipas këndvështrimit

sektorial të tyre168.

Kjo procedurë e domosdoshme, në përputhje me parimin e integrimit dhe koordinimit

të instrumentave të planifikimit, synon njohjen e të gjithë Autoriteteve të planifikimit

të territorit të të gjitha niveleve qeverisëse me inisiativa planifikuese dhe veprime

konservimi dhe të vlersojnë këto për përmirësim nga këndvështrimi i sektorëve të tyre

apo nga niveli i tyre qeverisës (niveli lokal). Në të njëjtën mënyrë, edhe instrumentet

vendore të planifikimit të territorit bëhen plotësisht të njohura për të gjithë autoritetet

e planifikimit sipas nivelit qeverisës.

Nga sa më sipër, vërehet dhe vlerësohet se ekziston, në planin ligjor, një lidhje e mirë

dhe e qëndrueshme midis sektorit të planifikimit territorial dhe urban dhe sektorit të

mbrojtjes së monumenteve të kulturës dhe natyrore. Sistemi i planifikimit (në nivel

kombëtar, rajonal dhe lokal) i jep një rëndësi të veçantë trashëgimisë kulturore dhe

mjedisore. Sigurisht, duhet theksuar se niveli dhe cilësia e zbatimit të këtyre

dispozitave ligjore jo gjithmon prodhon zgjidhjet më të mira, kjo sidomos në nivel

lokal.

Kapacitetet e nivelit lokal të qeverisjes, por jo vetëm, mbeten në nivele të ulta të

njohjes të sisteme ligjore. Ndërkohë, që është për t’u vlerësuar ndjeshmëra dhe

167 Ligji nr.10119, dt. 23.04.2009 “Për Planifikimin e Territorit”, neni 48. 168 Ligji nr.10119, dt. 23.04.2009 “Për Planifikimin e Territorit”, neni 36 dhe 42.

71

vëmendja e autoriteteve të planifikimit por edhe të mbrojtjes së monumenteve të

kulturës, për t’i konsideruar këto si oportunitet zhvillimi dhe progresi. Sidoqoftë

identifikohen raste kur presioni politik apo ekonomik vepron në kundështi me parimin

e zhvillimit të qëndrueshëm dhe interesat e trashëgimisë mjedisore nënvlerësohen.

Një parim tjetër i rëndësishëm është parimi i propocionalitetit, sipas të cilit dhe jo në

kundështi me parimin e subsidiaritetit, instrumentët e planifikimit të territorit duhet të

jenë fleksibël. Mbi këtë parim ngrihet neni 6 “Çështjet e rëndësisë kombëtare në

planifikimin e territorit”169, sipas të cilit për disa çështje që vlerësohen të një rëndësie

kombëtare proceset e planifikimit dhe procedurat e vendimmarrjes për zhvillim

ndërrmerren nga niveli më i lartë i qeverisjes, Këshilli Kombëtar i Territorit. Ky

Autoritet drejtohet nga Kryeministri dhe përbëhet nga shumica e Ministrave që

trajtojnë cështjet sektoriale të territorit.

Neni 6 thekson se çështjet e rëndësisë kombëtare në planifikimin e territorit

përfshijnë, ndër të tjera, edhe karakteristika të veçanta kulturore, historike,

ekonomike, sociale ose mjedisore të një apo disa strukturave, instalimeve, rrjeteve ose

zonave, që synojnë drejtpërdrejt realizimin e interesave kombëtarë në pjesë të

territorit, si përshembull zonat/ndërtimet me vlera të trashëgimisë natyrore e

kulturore, monumentet kulturore, qëndrat historike, zonat e parqet arkeologjike, pyjet

e zonat e mbrojtura natyrore, monumentet natyrore, përfshirë karakteristika unike

gjeografike, zonat me rrezik natyror, ekosistemet e rrezikuara dhe biodiversiteti170.

Kjo siguron që çështje të trashëgimnisë kulturore dhe mjedisore të trajtohen me një

vëmendje të veçantë nga ekspertë të një niveli të lartë sektorialë apo të planifikimit

territorial dhe për to vendimi të merret në nivelet më të larta të polikanëve të votuar.

Gjithashtu, sigurohet një proces bashkërendimi me autoritete të tjera të planifikimit

sektorial.

Monumentet e kulturës nuk trajtohen të ndara apo të fragmentarizuara. Neni 32 i për

Trashëgiminë Kulturore vendos: “Për monumentet e kulturës përcaktohet një

sipërfaqe toke ose trualli përreth, si zonë mbrojtëse, në përputhje me vlerat e tyre

arkitektonike, me përshtatshmërinë e tyre urbanistiko-estetike, me rrethinën dhe me

rrethanat ekologjike…”. Pra objektet e trashëgimisë së bashku me territorin që i

rrethon identifikohen në hartat e instrumentave të planifikimit dhe trajtohen nga

vendimarrja për zhvillim të zonave kufitare të tyre, me kujdesin e duhur. Gjithashtu,

zonat e mbrojtura natyrore miratohen sëbashku me zonën buferike të tyre.171

Sikurse u nënvizua më sipër, sfera legjislative paraqitet e plotë dhe e integruar midis

planifikimit territorial dhe urban dhe trashëgimisë kulturore dhe mjedisore. Ndërsa,

169 Ligji nr.10119, dt. 23.04.2009 “Për Planifikimin e Territorit”, neni 6. 170 Ligji nr.10119, dt. 23.04.2009 “Për Planifikimin e Territorit”, neni 6. 171 Ligji nr. 8906, date 6.6.2002 “Për Zonat e Mbrojtura”, neni 4 pika 2.

72

zbatimi i këtyre parimeve dhe detyrimeve ligjore nuk vlerësohet në të njëjtin nivel. Ky

fakt kërkon marrjen e veprimeve konkrete për integrimin e planifikimit hapsinor me

projektet e mbrojtjes së trashëgimisë.

Sistemi ligjor i sektorit të ndërtimit përfshin ligjin nr. 8402, dt. 10.9.1998 “Për

kontrollin dhe disiplinimin e punimeve të ndërtimit”, i ndryshuar, ligji nr. 9290, dt.

7.10.2004 “Për produktet e ndërtimit”, i ndryshuar, dhe një set aktesh nënigjore në

zbatim dhe zbërthim të tyre. Ndërsa, sikurse është theksuar më sipër, sektori i

mbrojtjes së monumenteve të kulturës rregullohet nga Ligji nr.9048, date 7.4.2003

“Për Trashëgiminë Kulturore”, i ndryshuar.

Ky ligj trajton me hollësi mënyrat e përdorimit/zhvillimit të tokës dhe objektet në të,

përsa i përket zonave të përcaktuara si të trashëgimnisë kulturore. Si një shembull

specifik për të kuptuar detajimin që ligji jep për aktivitetet që kanë efekt në vlerat

kulturore është neni 33 i cili përcakton se: Gërmimi, restaurimi, përdorimi dhe çdo

veprim tjetër në monumentet e kulturës, si dhe çdo ndryshim në truallin e vënë në

mbrojtje rreth tyre, bëhet vetëm me autorizimin e Këshillit Kombëtar të

Restaurimeve, Institutit Arkeologjik, për gërmimet shkencore, si edhe të Agjensisë së

Shërbimit Arkeologjik, në rastet e gërmimeve të shpëtimit.

Edhe në rastet e ndërtimeve te mëdha në territore në pronësi shtetërore ose private, si

rrugë, autostrada, aeroporte, porte, vepra industriale, qendra të reja banimi,

investitorët janë të detyruar që, gjatë procesit të projektimit dhe zbatimit të projektit,

të marrin miratimin me shkrim të Këshillit Kombëtar të Restaurimeve dhe të Këshillit

Kombëtar të Arkeologjisë. Specialistët kryejnë kontrollin e zonës dhe përgatisin

dokumentacionin përkatës. Kur zona përmban vlera të rëndësishme arkeologjike,

etnografike ose gjurmë të arkitekturës së lashtë ose tradicionale, projekti duhet të

ndryshojë. Propozimi për ndryshime bëhet nga institucionet që kanë kryer

kontrollin.172

Gjithashtu kur punimet kanë filluar dhe zbulohen rastësisht gjurmë ose objekte me

vlera arkeologjiko-etnologjike, punimet ndërpriten menjëherë. Drejtuesit dhe

investitorët e punimeve njoftojnë, brenda tri ditëve, organet e qeverisjes vendore,

Institutin e Arkeologjisë dhe Institutin e Monumenteve të Kulturës, të cilët bëjnë

kontrollin përkatës, relatojnë për vlerat e gjetura dhe bëjnë propozimet përkatëse për

vazhdimësinë ose jo të punimeve. Nëse gjetjet janë me vlera të rëndësishme, punimet

e filluara mund të pësojnë ndryshime ose të ndërpriten përfundimisht.173

Neni 76 “Procedura e veçantë” i ligjit nr.10119, dt. 23.04.2009 “Për Planifikimin e

Territorit” përcakton një procedurë më speciale për kontrollin e zhvillimit (leje

dhënien për zhvillim) në disa punime që shfaqin rrezikshmëri të lartë, ndër të tjera për

172 Ligji nr.9048, date 7.4.2003 “Për Trashëgiminë Kulturore”, neni 47. 173 Ligji nr.9048, date 7.4.2003 “Për Trashëgiminë Kulturore”, neni 48.

73

trashëgiminë kulturore dhe zonat e mbrojtura natyrore. Sipas këtij neni autoriteti

vendor, i cili bën kontrollin e zhvillimit duhet ti dërgojë për miratim ministrit

përgjegjës (në këtë rast ministrave që trajtojnë çështjet e ruajtjes së trashëgimnisë

kulturore dhe mjedisore).174 Kjo procedurë e vecantë siguron mundësinë që cështje të

cilat i kalojnë kompetencës së Njësive të Qeverisjes Vendore, megjithëse shtrihen në

territorin në juridiksionin e tyre, të trajtohen nga ekspertë të specializuar të fushës,

ndër të tjera, edhe të mbojtjes së trashëgimisë kulturore.

Sipas ligjit nr.10119, dt. 23.04.2009 “Për Planifikimin e Territorit” çdo punim për

zhvillim/ndërtim të tokës apo objekteve në të në Republikën e Shqipërisë kërkon të

pajiset me leje zhvillimi/ndërtimi.175 Shqyrtimi i një kërkese për leje

zhvillimi/ndërtimi është një akt administrativ që nxirret nga Kryetari i njësisë vendore

dhe mbështetet në një proces (kontrolli i zhvillimit), sipas të cillit ekspertët analizojnë

nëse kërkesa është apo jo në përputhje me instrumentët e planifikimit në fuqi.176

Në këtë kuptim, nëse hapësira për të cilën kërkohet zhvillim/ndërtim bën pjesë në

territore apo zona të trashëgimnisë kulturore, atëherë zhvillimi nuk lejohet apo lejohet

me kushtëzimet e përcaktuara nga Institucionet që trajtojnë cështje të trashëgimisë

kulturore, të pozuara më sipër. Procesi i kontrollit të zhvillimit përfshin jo vetëm

ekspertët (drejtorinë e planifikimit urban) por edhe ekspertë të fushëve të tjera,

përfshirë edhe ekpertët e mbrojtjes së monumenteve të kulturës. Pas një analize

ndërsektoriale, ekspertët hartojnë një raport vlerësimi që shoqëron kërkesën për

zhvillim dhe është Kryetari i njësisë vendore që vendos, mbështetur në këtë raport për

miratimin, miratimin me kushte ose jo të kësaj kërkese.

Ndërsa lejet e infrastrukturës, të cilat jepen për punime të infrastrukturës publike

kombëtare, i miraton Ministri përgjegjës për infrastrukturën kombëtare177. Procesi i

kontrollit të zhvillimit, në këtë rast, është i ngjashëm me atë të paraqitur më lart.

Ekspertët e departamenteve të ndryshme, që trajtojnë kërkesën specifike, pasi

konsultohen nëpërmjet Regjistrit të Territorit me autoritetet e tjera (përfshirë dhe në

mënyrë të veçantë me autoritetet e mbrojtjes së trashëgimisë kulturore), hartojnë një

raport që shoqëron kërkesën. Është Ministri që vendos, sipas një procedure

administrative, në mbështetje të këtij raporti për kërkesën.

Ligji nr. 8906, datë 6.6.2002 “Për Zonat e Mbrojtura” ka për objekt shpalljen,

ruajtjen, administrimin, menaxhimin dhe përdorimin e qëndrueshëm të zonave të

mbrojtura dhe të burimeve natyrore e biologjike të tyre; lehtësimin e kushteve për

zhvillimin e turizmit mjedisor; për informimin dhe edukimin e publikut dhe për

174 Ligji nr.10119, dt. 23.04.2009 “Për Planifikimin e Territorit”, neni 76. 175 Ligji nr.10119, dt. 23.04.2009 “Për Planifikimin e Territorit”, neni 71, pika 1. 176 Ligji nr.10119, dt. 23.04.2009 “Për Planifikimin e Territorit”, neni 3, pika 31. 177 Ligji nr.10119, dt. 23.04.2009 “Për Planifikimin e Territorit”, neni 78, pika 1 dhe 2.

74

përfitime ekonomike, të drejtpërdrejta dhe të tërthorta, nga popullsia vendore, nga

sektori publik dhe privat.178

Pjesë të rëndësishme ose të kërcënuara te territorit shpallen zona te mbrojtura, sipas

këtyre kategorive: rezerve strikte natyrore/rezervat shkencor/ (kategoria I); park

kombëtar (kategoria II); monument natyror (kategoria III); rezervat natyror i

menaxhuar/zone e menaxhimit te habitateve dhe llojeve (kategoria IV); d) peizazh i

mbrojtur (kategoria V); zonë e mbrojtur e burimeve të menaxhuara/zonë e mbrojtur

me përdorim të shumëfishtë (kategoria VI). 179 Sipas kategorisë zonat e mbrojtura

gëzojnë mbrojtje nga zhvillimi dhe ndërtimi që fillon nga moslejimi i plotë deri në

zhvillime të kontrolluara nëpërmjet kushtëzimeve, treguesve dhe normave të qarta.180

Për të gjitha objektet, zbatuesi i punimeve duhet të njoftojë në seksionin e urbanistikës

dhe inspektoratin ndërtimor e urbanistik181, në nivel bashkie/komune/qarku dhe

Kombëtar, kur kërkohet nga kjo e fundit, për zonat me rëndësi kombëtare, përpara

fillimit të punimeve.182 Kjo nënkupton një hallkë tjetër për tu siguruar mbrojtja e

duhur e monumeteve të kulturës nga presioni i politikës dhe ekonomisë.

Ligjet e ndërtimit sigurojnë rregulla në shërbim të trashëgimisë edhe gjatë zbatimit të

projekteve të zhvillimit. Kur gjatë zbatimit të kontratës hasen/gjenden punime apo

materiale me vlerë për trashëgiminë kulturore, punimet ndërpriten menjëherë dhe

njoftohet investitori.183 Ky i fundit lajmëron autoritetet kompetente. Për çdo objekt që

ndërtohet, sipërmarrësi dhe mbikëqyrësi i punimeve administrojnë në kantier

dokumentacionin teknik, përveç të tjerash edhe dokumentacionin përkatës kur objekti

ndërtohet në zonat turistike, arkeologjike apo të trashëgimisë kulturore.184

Sikurse është parashtruar më sipër sistemi ligjor i sektorit të ndërtimit krijon kushtet

potenciale të mbrojtjes së monumenteve të kulturës dhe tokës në lidhje me to, nga

ndërtime të lejuara apo jo. Sistemet paraqiten të integruara dhe ekzistojnë mundësitë

178 Ligji nr. 8906, datë 6.6.2002 “Për Zonat e Mbrojtura”, neni 2. 179 Ligji nr. 8906, datë 6.6.2002 “Për Zonat e Mbrojtura”, neni 4. 180Ligji nr. 8906, datë 6.6.2002 “Për Zonat e Mbrojtura”, neni 5, 6, 7 dhe 8. 181 Inspektoriati Ndërtimor Urbanistik Vendor (INUV) dhe Inspektoriati Kombëtar i Mbrojtjes

së Territorit (IKMT) është një institucion atashuar të dyja niveleve qeverisëse (kombëtar dhe

lokal), në mënyrë të ndarë, i cili ka detyrë të kontrollojë zhvillimet në territor për të

parandaluar dhe mos lejuar zhvillime të papajisura me leje zhvillimi/ndërtimi apo në shkelje

të tyre. 182 Ligji 8402, datë 10.9.1998 “Për kontrollin dhe disiplinimin e punimeve të ndërtimit”, Kreu

III “Projektimi, mbikëqyrja, zbatimi dhe kolaudimi i punimeve të ndërtimit”, neni 9 paragrafi

parë. 183 VKM nr. 2, datë 13.5.2005 “Për zbatimin e punimeve të ndertimit”, Kreu I “Sipërmarrësi i

punimeve të ndërtimit”, pika 10.1. 184 VKM nr. 3, datë 15.02.2001 “Për mbikëqyrjen dhe kolaudimin e punimeve të ndërtimit”, i

ndryshuar, Kreu I “Mbikëqyrja e punimeve të ndërtimit”, pika 4/j.

75

teorike për një koordinim horizontal dhe vertikal të vendimmarrjes për zhvillim dhe

ndërtim me mbrojtjen e monumenteve të kulturës.

Por duhet theksuar se vënia në zbatim e këtyre procedurave dhe praktikave të

vendimarrjes nuk paraqitet gjithmon në nivelin e kërkuar nga sistemet ligjore. Shpesh

monumentet e kulturës gjenden nën kërcënimin e presionit politik dhe ekonomik të

zhvillimit territorial, urban dhe ndërtimor. Në këtë kuptim, mendohet dhe propozohet

të ndërmerren veprime, nga të gjitha institucionet e niveleve të ndryshme qeverisëse

dhe palët e interesuar.

Futja e zhvillimit/ndërtimit në shinat e sistemeve ligjore do të krijonte mundësi

konkrete që vetë sistemet ti mbronin monumentet e kulturës. Nga ana tjetër duhet të

rritet ndjeshmëria dhe ndërgjegjësimi i qytetarëve dhe palëve të interesuara, sidomos

në nivelin lokal, për të kuptuar se mbrojtja dhe mirëmbajtja e objekteve dhe

asambleve të trashëgimisë kulturore e mjedisore janë një vlerë e shtuar për qytetin dhe

ekonomitë e tyre familjare.

2.6. Trashëgimia natyrore dhe mbrojtja mjedisore

Baza ligjore për mbrojtjen e mjedisit, buron nga Kushtetuta e Republikës së

Shqipërisë, ku në nenin 59 të së cilës përcaktohet se ”shteti synon një mjedis të

shëndetshëm dhe ekologjikisht të përshtatshëm për brezat e sotëm dhe të ardhshëm

dhe shfrytëzimin racional të burimeve natyrore mbi bazën e parimit të zhvillimit të

qëndrueshëm”. Synimet strategjike të Republikës së Shqipërisë në fushën e mjedisit

janë të përcaktuara në Strategjinë Ndërsektoriale të Mjedisit (SNM), të miratuar me

VKM nr. 847, datë 29.11.2007.

Për zbatimin e detajuar të Strategjisë Ndërsektoriale të Mjedisit është përgatitur një

Plan Veprimi i detajuar, ku janë përfshirë masat dhe detyrat që duhen ndërmarrë në

funksion të administrimin mjedisor. Mbrojtja e Natyrës është një prej nënfushave

prioritare që lidhen me acquis communautaire në fushën e mjedisit. Siç përcaktohet

nga MSA (neni 70/3 si dhe neni 108), përafrimi i legjislacionit shqiptar me acquis në

fushën e mjedisit, lidhet drejtpërdrejt me standardet mjedisore dhe detyrën jetësore

për të luftuar degradimin e mjedisit me qëllim promovimin e qëndrueshmërisë

mjedisore.

Ky objektiv, është shkrirë në dokumentet strategjike sektoriale si: Strategjia

Ndërsektoriale e Mjedisit, Strategjia dhe Plani i Veprimit të Biodiversitetit dhe Plani

Kombëtar i Veprimit në Mjedis. Strategjia dhe Plani i Veprimit për Biodiversitetin

miratuar me VKM Nr. 532, date 5.10.2000 “Për miratimin e studimit “Strategjia dhe

Plani i Veprimit për Biodiversitetin” përbën dokumentin kryesor lidhur me

biodiversitetin për periudhën 2000-2015.

76

Një dokument tjetër kombëtar është plani i veprimit për mjedisin global për zbatimin

e tre konventave të Kombeve të Bashkuara, të ashtuquajtura të Rio-s (Ndryshimeve

Klimatike, Biodiversitetit dhe Luftës Kundër Shkretëtirëzimit të Tokës).

Ligji nr 10431, date 09.06.2011, “Për mbrojtjen e mjedisit”, është ligji kuadër ku

mbështeten të gjitha aktet ligjore të veçanta që i kushtohen mbrojtjes së përbërësve të

mjedisit apo që rregullojnë kryerjen e proceseve të rëndësishme mjedisore. Ai është

përafruar plotësisht me Direktivën 2004/35/KE të Parlamentit Europian dhe Këshillit,

datë 21 Prill 2004 “Mbi përgjegjësinë mjedisore, parandalimin dhe riparimin e

dëmeve mbi ambientin” e ndryshuar.185

Mbrojtja e habitateve realizohet përmes dispozitave të ligjit të zonave të mbrojtura

(Ligji nr.9868, datë 4.2.2008 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 8906, datë

6.06.2002 “Për zonat e mbrojtura”, ku është perafruar pjesërisht “Direktiva e Këshillit

92/43 EEC të 21 Majit 1992 “Për ruajtjen e habitateve natyrore dhe të faunës dhe

florës së egër”.186 Në të është shpallur rrjeti përfaqësues i zonave të mbrojtura, i cili

do të shërbejë për të identifikuar dhe krijuar në të ardhmen rrjetin ekologjik

NATURA 2000.

Trashëgimia kulturore është pazgjithshmërisht e lidhur ngushtë me mjedisin, politikat

dhe aktet ligjore në mbrojtje te tij. Në procesin e vendimarrjes për shpallje apo

ndryshimin e kufijve të zonave të mbrojtura ministria përgjegjëse për trashëgiminë

kulturore është vazhdimisht e përfshirë në dhënien e mendimeve dhe sugjerimeve. Një

shembull shumë i mirë që mund të shërbejë si udhëzues në praktikën e vendimarrjes

së përbashkët edhe për qendra e zona të tjera që mbërthejnë trashëgiminë kulturore

dhe natyrore përfaqësohet nga Bordi i Butrintit, një organ që ndër të tjerë miraton

edhe marrëveshjen vjetore të Parkut të Butrintit.

2.7. Edukimi, rritja e ndërgjegjes dhe mekanizmat e konsultimit

Edukimi i segmenteve të ndryshme të popullsisë në lidhje me trashëgiminë kulturore,

rëndësinë kombëtare që mbart dhe domethënien e saj ka filluar të fitojë gjithnjë e më

shumë një vend dhe vëmendje të veçantë duke përfshirë sa angazhimin e

institucioneve qendrore aq edhe atë të institucioneve vendore përgjegjëse për

edukimin, kulturën dhe kulturën e informacionit.

185 Numri CELEX: 32004L0035, Fletorja Zyrtare e Bashkimit Europian, Seria L, nr. 143, datë

30.4.2004, faqe 56-75. 186 Fletorja zyrtare L 206, 22/07/1992, Faqe 7-50.

77

Edukimi i brezave të rinj mbi vlerat dhe rëndësinë e trashëgimisë është edhe në

vëmendje dhe përgjegjësi të një tjetër institucioni qendror Ministrisë së Arsimit dhe

Shkencës. Ligji për arsimin parauniversitar (69/2012) thekson si një ndër qëllimet s tij

të njohë, të respektojë, të mbrojë identitetin kombëtar e të zhvillojë trashëgiminë dhe

diversitetin tonë kulturor. “Trashëgimia jonë kulturore” ka hyrë lëndë e veçantë në

programet mësimore të sistemit parauniversitar (klasa 10). Kjo vëmendje shtrihet

edhe ndaj pakicave kombëtare që banojnë në Shqipëri si dhe ndaj fëmijëve shqipatarë

që banojnë jashtë vendit (nenet 10 dhe 11 i Ligjit për arsimin parauniversitar).

Propozimet për shpallje të monumenteve të kulturës mund të bëhen nga institucione

shtetërore të specialializuara, insitucione vendore, shoqata, persona fizikë dhe

juridikë. Legjislacioni në fuqi njeh edhe dy hallka të tjera “Objekt në mbrojtje

paraprake” që është pasuria kulturore materiale, në pritje për t'u shpallur monument

kulture nga organi përgjegjës dhe “Objekt nën vrojtim” që është pasuria kulturore e

pashpallur monument kulture, në shqyrtim për t'u përfshirë në mbrojtje nga shteti.

“Objekti në vrojtim” shpallet nga IMK për një afat kohor prej 6 muajsh. Pas

përfundimit të kësaj periudhe, IMK, në përputhje me dispozitat e këtij ligji, i

propozon Ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore, shpalljen ose jo të këtyre

objekteve “Monument kulture” të kategorisë I apo II.”

Propozimi për shpallje monument kulture i dërgohet për kompetencë IMK (por jo

vetëm, në varësi të rasteve që paraqitin për shqyrtim, kërkohet edhe mendimi

shkencor dhe relacioni përkatës i Institutit të Arkeologjisë–QSA), i cili pas shqyrtimit

në vend të gjendjes dhe vlerave që mbart objekti i propozuar i dërgon Ministrit

përgjegjës për trashëgiminë kulturore relacionin e argumentuar në mbështetje apo jo

të propozimit për shpallje. Objektet në grup emërtohen sipas rastit: park arkeologjik,

qytet-muze, zone muze, qendër historike, zonë arkeologjike dhe ansambël-muze.

Në rastet kur propozohet një objekt i vetëm shpallja e tij monument kulture i

kategorisë I apo II bëhet me Urdhër të Ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore.

Ndërsa në rastet kur propozohen një grup objektesh, shpallja bëhet me Vendim të

Këshillit të Ministrave. Heqja e plotë ose e pjesshme e mbrojtjes nga shteti e një

objekti ose grupi objektesh të trashëgimisë kulturore është e drejtë ekskluzive e

organit që e ka shpallur atë.

Aktualisht mungon (me përjashtim të disa rasteve të rralla) praktika e konsultimeve në

publik mbi zhvillimet e mundshme që mund të prekin trashëgiminë kulturore, apo në

lidhje me propozimet për ndërhyrje restauruese, konservuese dhe rehabilituese të

pasurive të trashëguara. E vetmja tavolinë publike ku mund të diskutohen propozime

dhe probleme që ndikojnë trashëgiminë kulturore është prezantimi publik i planeve të

zhvillimit urban nga autoritetet vendore, ku në disa raste vetë trashëgimia kulturore

përfaqësohet me drejtorët përgjegjës të institucioneve qendrore dhe rajonale.

78

Konsultimi i gjerë në publik (në lidhje me trashëgiminë kulturore) në kuptimin e

përfshirjes së grupeve të ndryshme sociale është në hapat fillestare. Në këtë rast

përmenden shembujt e praktikave të konsultimit të ndjekura nga bashkitë e Tiranës

dhe Shkodrës dhe diskutimet në lidhje me planet rregullatore të qyteteve të tyre apo

angazhimet e Bashkisë Berat e Korçë për situata të ngjashme.

KREU III

METODOLOGJIA E PËRDORUR

Pyetjet që janë ngritur në këtë kërkim janë përpunuar duke patur parasysh sesi

trajtohet e kaluara nga institucionet përkatëse të ngarkuara me ligj në Shqipëri.

Çështjet e identifikuara prezantohen me qëllim që të kuptohet mjedisi dhe natyra ku

këto zhvillime ndodhin. Kërkuesi ka përdorur një metodologji cilësore187 dhe jo

sasiore përsa i përket hartimit të pyetësoreve dhe marrjes së përgjigjeve nga të

anketuarit.188 Plotësimi i pyetësorëve nga ana e të anketuarve është kryer

elektronikisht dhe në distancë, duke mos patur kontakt të drejtpërdrejtë në

komunikim.189

Intervistat me përfaqësues (drejtues) dhe specialistë të qendrave pasuri botërore e

njerëzimit ishte edhe mënyra kryesore e kërkimit. Nëpërmjet kësaj metode u arrit të

hidhet sadopak dritë mbi mënyrën e funksionimit dhe prezantimit të siteve të

187 King 1994, f.14-15. Qëllimi primar i përdorimit të një metodologjie cilësore është

analizimi i studimit të rastit nga këndvështrimi i të intervistuarit, dhe për të kuptuar përse ai

ose ajo ka arritur në një përgjigje të caktuar. 188 Hartley 1994, f.208-209. Metodat e kërkimit të mbështetura mbi studimet e rastit janë në

vetvete strategji kërkimore dhe kjo qasje është gjykuar të jetë më e përshtatshmja për këtë

studim. Këto pyetësorë janë produkt i bashkëpunimit afatgjatë të Zyrës së UNESCO në

Venezia dhe MTKRS, dhe janë përdorur me modifikime si dhe interpretime përfundimtare të

autorit. 189 King 1994, f.215.

79

trashëgimisë kulturore (UNESCO) në Shqipëri, specifikisht Butrintit, Beratit dhe

Gjirokastrës.

3.1. Intervistat e organizuara me personelin e qendrave historike dhe

parqeve arkeologjike

Pyetësorët u konceptuan me 14 pyetje, dhe u shpërndanë në 4 institucione190,

përkatësisht në Parkun Kombëtar të Butrintit, Drejtorinë Rajonale të Kulturës

Kombëtare Gjirokastër, Drejtorinë Rajonale të Kulturës Kombëtare Berat dhe

Agjencinë e Shërbimit Arkeologjik.

Në kohën që pyetësorët u zhvilluan, Instituti i Monumenteve të Kulturës nuk mori

pjesë në këtë proces. U gjykua rrjedhimisht që bërja më vonë e pyetësorit do të nxirrte

jashtë kontekstit pyetësorët e institucioneve të tjera dhe si rrjedhojë IMK nuk u

përfshi.

Modeli i pyetësorit që u përzgjodh ishte fryt i një pune të imtësishme disa vjeçare me

qëllim nxjerrjen në pah të shumë elementëve që janë pjesë e principeve bazë të

menaxhimit dhe prezantimit të një siti.191

Pyetesori i hartuar për të intervistuar punonjësit e disa institucioneve të sistemit të

trashëgimisë kulturore përbëhet nga 14 pyetje të cilave i janë përgjiur 100% personat

e përzgjedhur në fillim të procesit, saktësisht 16 të tillë.192

Pyetja 1: “Në cilin sit të trashëgimisë botërore punoni ju” ka përgjigje sipas

tabelës.

190 Prej vitit 2014 numërohen gjashtë (6) drejtori rajonale të kulturës kombëtare dhe tre (3)

zyra të administrimit dhe koordinimit të parqeve arkeologjikë. 191 Shih pyetësorin e plotë, aneksi 1. 192 Cassell & Symon 1994, f.7.

80

Gjithashtu është interesante të shihet pyetja 1 e lidhur ngushtësisht me përgjigjet e

pyetjes 7, sipas tabelës në vijim.

Pyetja 2: “Cili është detyra/profesioni juaj në sitin e Trashëgimisë Botërore ku ju

punoni?”, ka këtë shpërndarje përgjigjesh si vijon.

81

Në kolonën “të tjera”, profesionet dhe pozicionet që janë përfshirë vullnetarisht nga të

anketuarit janë: piktor restaurator, specialist inxhinier-restaurator, specialist inxhinier,

përgjegjës sektori, skicograf.

Pyetja 3: “Ç’dini ju për Konventën e UNESCO-s (1972) mbi “Mbrojtjen e

Trashëgimisë Botërore Kulturore dhe Natyrore”, ka 1 (një) rast që një prej të

anketuarve nuk e ka plotësuar këtë përgjigje, duke e lënë bosh, ndërsa të 15 të

anketuarit e tjerë kanë ofruar informacion që varion nga më i shkurtëri “po kam

dijeni” deri te më i detajuari duke informuar mbi çfarë është konventa dhe çfarë

parashikimesh ka për trashëgiminë kulturore.

Pyetja 4: “A ka një Plan Menaxhimi të miratuar për Sitin e Trashëgimisë

Botërore ku ju punoni?”, ka 6 përgjigje pozitive, 5 persona janë përgjigjur “nuk ka

lidhje” (pra plani i menaxhimit me institucionin e tyre), 3 persona nuk e dinë dhe 2

persona janë përgjigjur negativisht.

82

Pyetja 5: “Ju lutem përshkruani përmbajtjen dhe mekanizmat mbrojtës të

ngritur mbi bazën e Planit të Manaxhimit për Sitin e Trashëgimisë Kulturore ku

ju punoni”.

Kësaj pyetje i janë përgjigjur pozitivisht duke ofruar disa mendime 10 të anketuar

ndërsa 6 prej tyre kanë preferuar që mos të përgjigjen. Specifikisht nga 6 pyetjet pa

përgjigje qartësisht 4 prej tyre i përkasin institucionit të nivelit qendror ASHA dhe 2

të tjera të anketuarve nga sitet arkeologjike apo historike. Të gjitha përgjigjet e tjera

ndahen mes tre siteve historike dhe arkeologjike, Butrint, Berat dhe Gjirokastër.

Pyetja 6: “Nëse u përgjigjët me “Po” pyetjes 4, a keni marrë pjesë në procesin

përgatitor të Planit të Menaxhimit për sitin tuaj”?

Nga të anketuarit vetëm një grup shumë i vogël rezulton që të ketë qenë pjesë e

procesit përgatitor të planit të menaxhimit për një sit specifik. Kjo mund të jetë për

disa arësye:

a) sepse plani i menaxhimit ka qenë në fuqi përpara punësimit të tyre në institucion,

b) sepse nuk ka plan menaxhimi, ose

c) sepse nuk janë përfshirë në hartimin e planit të menaxhimit.

83

Është interesante të nënvizohen 3 përgjigjet pozitive, ku të treja rezultojnë se i

përkasin personelit të anketuar që punon në Butrint.

Pyetja 7: “Keni marrë pjesë në ndonjë trajnim për stafet e siteve të Trashëgimisë

Botërore? Cila ishte tematika e trajnimit (ju lutem përshkruani)”?, ka marrë 10

përgjigje negative dhe 6 pozitive (shih tabelën).

Mospjesëmarrja në trajnime është 75% e të anketuarve (10 persona), dhe vetëm 25%

prej tyre (6 persona) informojnë që kanë patur trajnime për stafet e siteve të

trashëgimisë botërore. Katër (4) persona informojnë se janë trajnuar në disa kurse (2-

3) ndërsa dy (2) persona në një kurs secili.

Gjirokastra në momentin e anketimit nuk ka patur asnjë person të trajnuar; Butrinti ka

patur 3 persona të trajnuar; Agjencia e Shërbimit Arkeologjik 2 persona të trajnuar

dhe Berati 1 person të trajnuar.

Pyetja 8: “Dini se cilët janë aktorët në planet e menaxhimit dhe cili është roli i

tyre? Nëse Po, ju lutem, listoni aktorët kryesorë dhe rolet e tyre”.

Nga kjo statistikë del një konkluzion shumë i mirë përsa i perket dijenisë se kush janë

aktorët e planit te menaxhimit dhe roli i tyre. Megjithëse në disa prej përgjigjeve

mund të vihet re se plani i menaxhimit mungon ose nuk është i qartë për personin e

anketuar, intuita profesionale dhe praktika në punë kanë mundësuar që listimi të jetë

shumë afër realitetit dhe në disa raste edhe i detajuar me lista institucionesh e aktorësh

vendore e qendrore.

Pyetja 9: “Ju lutem përshkruani marrëdhënien ndërmjet agjencisë/institucionit

tuaj me komunitetin lokal pranë Sitit të Trashëgimisë Botërore ku ju punoni”.

84

Duke qenë një pyetje direkte dhe e hapur, të gjithë të anketuarit i janë përgjigjur, disa

prej tyre edhe duke detajuar mënyrën e bashkëpunimit e të tjerë duke u përgjigjur më

shkurt.

Marrëdhëniet janë ilustruar e grupuar nëpërmjet 5 grup-përgjigjeve që detajohen

sëbashku me numrin e të anketuarve që u janë përgjigjur në tabelën vijuese.

Pyetja 10: “Ju lutem përshkruani marrëdhënien ndërmjet agjencisë/institucionit

tuaj mesektorin lokal jo qeveritar pranë Sitit të Trashëgimisë Botërore ku ju

punoni”.

Ngjashmërisht me pyetjen 9 më sipër, kësaj pyetje të gjithë të anketuarit nga çdo

institucion i përfshirë në anketim i ka kthyer përgjigje.

Pyetja 11: “Jeni përfshirë deri tani në përgatitjen e programeve apo

veprimtarive që lidhen me menaxhimin e sitit ku punoni? Nëse po, ju lutem

përshkruani”.

85

Nga përgjigjet negative të pyetjes 11, dallohet që të gjithë të anketuarit e Gjirokastrës

nuk jane të përfshirë në përgatitjen e programeve apo veprimtarive që lidhen me

menaxhimin e sitit. Në rastin e Beratit përgjigjet pozitive janë dhënë prej të gjithë të

anketuarve.

Kjo pyetje lidhet organikisht edhe me pyetjen 1 dhe për këtë arësye është sugjeruar

një tabelë e përbashkët për të ofruar më shumë informacion, e ndarë në 6 kategori

kryesore sipas tabelës.

Pyetja 12: “Ju lutem shpjegoni si menaxhohet siti si destinacion turistik; si

menaxhohen problemet në rritje që lidhen me zhvillimin, si shtimi i numrit të

turistëve, rritja e trafikut etj. te cilat kanë efektet e tyre mbi sitin e Trashëgimisë

Botërore ku ju punoni”.

Nga pikepamja e informacionit të ofruar, punonjësit e Parkut Kombëtar Butrint janë

më shterrues, e cila është rrjedhojë e përfshirjes së tyre në hartimin e planit e më pas

në zbatimin e tij, çka e rrit ndjeshëm shkallen e kuptimit por edhe perceptimit real të

problematikave.

Më pas nga pikëpamja cilësore e përgjigjeve renditet Berati dhe Agjencia e Shërbimit

Arkeologjik dhe në fund me përgjigje të thata dhe lakonike renditen të anketuarit e

Gjirokastrës të cilët sikurse kemi përmendur edhe në analizën e pyetjes 6 nuk

rezultojnë të kenë marrë pjesë në procesin përgatitor të hartimit të një plani

menaxhimi.

86

Pyetja 13: “Ju lutem shpjegoni çfarë dini ju për parapërgatitjen ndaj rreziqeve

te mundshme në sitet e Trashëgimisë Botërore në përgjithësi”.

Kjo pyetje jo pa qëllim është lënë e parafundit në sensin e rëndësisë së saj dhe që

ngërthen një tërësi elementësh që kanë të bëjnë me njohuritë jo vetëm teorike por

edhe praktike të anketuesve.

Fakti që një grup që perfaqeson 31.25% të totalit nuk është pergjigjur si dhe një

person tjetër ështe shprehur “nuk e di”, tregon që 37.5% e të anketuarve nuk kanë

informacion të mjaftueshëm për këtë çështje.

Përgjigjet pozitive të të anketuarve të tjerë (62.5%) janë një shembull i mirë i

përhapjes dhe ekzistencës së informacionit në sitet kryesore UNESCO në Shqipëri por

edhe në institucione të nivelit kombëtar.

Pyetja 14: “Cilat janë sipas jush burimet më të mundshme të riskut në sitin e

Trashëgimisë Botërore ku ju punoni? Renditini sipas frekuencës së ndodhjes;

Shënoni me (1) riskun potencial që ndodh më shpesh”.

87

permbytjet termetet zjarrikushtet e

renda

numri ne

rritje i

turisteve

menaxhimi i

pamjaftueshem

stafi i

patrajnuar

numer i

pamjaftueshem i

stafit

marredhenie e

dobet me

aktoret

vendimmarres

te tjera

4 8 1 5 10 6 7 3 9

rreshqitjet e

tokes 2

1

2 8 1 7 9 5 6 3 4

1

1 2 3 4

mungese

fondesh 5

3 2 1 1 2

3 2 1 1 4

2 2 1 1

1 2 3

gjuetia dhe

pershkimi I

paligjshem 4

1 2 3

gjuetia dhe

pershkimi I

paligjshem 3

Sikurse vihet re nga tabela e shpërndarjes së përgjigjeve burimi më i mundëshëm i

riskut në një sit të trashëgimisë botërore konsiderohet zjarri (4 vlerësime me numrin

1), paralelisht me numrin e pamjaftueshëm të stafit (4 vlerësime me numrin 1).

Në vijim mund të përmendim stafin e patrajnuar por edhe menaxhimin e

pamjaftueshëm si risqet që janë vlerësuar si më të larta nga të anketuarit. Numri në

rritje i turistëve apo tërmetet nuk përbëjnë për shumicën e të anketuarve në risk

potencial.

Ky kërkim dhe pyetësori përkatës mbetet një sprovë sesi brenda shtetit shqiptar

ministri e institucione të ndryshme kontribuojnë në forma të ndryshme për

trashëgiminë kulturore, por edhe nxjerr në pah sa nevojë ka për më shumë formim

profesional apo ndërhyrje të tjera të cilat do të mund të rregullonin progresin e

vendimmarrjes në favor të siteve të caktuara në terren.

88

KREU IV

PLANI I MENAXHIMIT PËR SITE TË TRASHËGIMISË – NJË

DISKUTIM MBI MODELIN

Udhëzuesi që propozohet në vijim është një dokument orientues e praktik që synon

informimin e subjekteve shtetërore por edhe atyre private që bashkëpunojme me

shtetin për përgatitjen e planeve të menaxhimit për site të ndryshme kryesisht ato

arkeologjike e historike.

Është e kuptueshme që është një detyrë e madhe dhe ndoshta joshterruese për

hartimin e një metodologjie të përbashkët për të gjitha lokalitete e trashëgimisë në

Shqipëri, duke marrë në konsideratë të gjitha dallimet në natyrë, karakteristika,

kushtet e siteve, si dhe dallimet në kontekstin lokal, nacional, socio-politik, ligjor,

kulturor dhe ekonomik, në të cilën gjenden sitet.

Ky udhëzues është hartuar për të shërbyer si një mjet për përcaktimin e metodologjisë

së përbashkët, principeve kryesore, koncepteve, metodave, mjeteve dhe hapave që do

të përdoren nga secili ekip i ekspertëve lokalë në të ardhmen në destinacione kryesore

të trashëgimisë kulturore dhe në rradhë të parë qendrave UNESCO.193 Prandaj

përdorues primar të këtij udhëzuesi janë ekipet e ekspertëve lokalë dhe

193 Ky material u ndërtua thelbësisht për të shërbyer si një orientues dhe model asnjëanës nga

ana e një konsorciumi të drejtuar nga Regional Cooperation Council-RCC të fokusuar në

trashëgiminë kulturore të Ballkanit Perëndimor në kuadër të Sustaining the Rehabilitation of

Cutlural Heritage in the Western Balkans, e që autori e përdori personalisht në terren si

udhëzues praktik për hartimin e planit të menaxhimit të Apollonisë si një nga ekspertët e

përzgjedhur për këtë qëllim. Si i tillë ai është produkt i një iniciative të përbashkët në rajonin

tonë dhe me shumë vlera për tu analizuar e përdorur sipas rastit nga entet shtetërore por edhe

organizatat private. Përdorimi i udhëzuesit me riformulime apo shtesa e ndryshime

përfaqëson mendimet e autorit dhe synon nxitjen e njohjes së tij nga publiku i fokusuar te

vlerat e trashëgimisë duke respektuar tërësisht produktin fillestar dhe qëllimin e tij. Nëpërmjet

këtij angazhimi gjej rastin të falënderoj Co-Plan dhe CHWB për angazhimin e tyre pëgjatë

gjithë procesit.

89

bashkëpunëtorët e tyre, të cilët mund ta shfrytëzojnë këtë metodologji si bazë për të

plotësuar nevojat specifike të secilit sit dhe kontekstit lokal të tyre.

Përderisa çdo plan është i panevojshëm përderisa nuk implementohet, çështja

thelbësore për ne, është të mësojmë nga njerëzit, institucionet dhe organizatat të cilët

kujdesen dhe punojnë në sitet të caktuara, si dhe organizimi i trajnimeve dhe

workshopeve të cilët do të rrisin kapacitetet menaxheriale të aktorëve përgjegjës për

menaxhimin e tërë sitit në të ardhmen. Pra, mbetet e rëndësishme të hartojmë një plan

së bashku me palët e interesit, duke marrë në konsideratë dallimet në mendimet e tyre,

këndvështrimet dhe vizionet për të ardhmen e secilit sit.

Detyra jonë si arkeologë në këtë drejtim, është që të ndihmojmë palët e interesit që të

kuptojnë më mirë dhe të përfshihen në procesin e hartimit të planeve të menaxhimit,

në mënyrë që të dalim me plane menaxhimi më të mira dhe më fizibile, të hartuar në

përputhje me standardet profesionale dhe nevojat, kapacitetet dhe kërkesat lokale.

Prandaj, objektivi tjetër i këtij udhëzuesi janë të gjithë palët e interesit të përfshirë në

procesin e hartimit të planit të menaxhimit. Ky udhëzues synon të ofrojë njohuritë

bazë dhe informatat për planet e menaxhimit në përgjithësi, principet dhe mjetet, si

dhe rreth metodologjisë për hartimin e planeve të menaxhimit.

4.1. Plani i menaxhimit për site të trashëgimisë kulturore

Plani i menaxhimit të një lokaliteti të trashëgimisë është një instrument qendror i

pranuar ndërkombëtarisht për një planifikim, konservim, hulumtim, prezantim dhe

shfrytëzim unik të trashëgimisë kulturore të palëvizshme. Karakteristikat kryesore të

këtij dokumenti konsistojnë në aplikimin e qasjes pjesëmarrëse, përfshirja e të gjithë

palëve të interesit, një kuptim i gjerë i vlerave të trashëgimisë, dhe trajtim i barabartë

në ruajtjen dhe shfrytëzimin e trashëgimisë. Qasjet bashkëkohore në hartimin e

planeve të menaxhimit të trashëgimisë trajtojnë komunitetin e trashëgimisë jo si një

trupë dhe shfrytëzues pasiv në planifikim, por si një pjesë aktive dhe pjesëmarrëse në

menaxhim të trashëgimisë.

Për rreth një dekadë pas vendimit të UNESCO-s për përfshirjen e planeve të

menaxhimit si dokument i nevojshëm për dosjen nominuese për Listën e

Trashëgimisë Botërore, planet e menaxhimit janë njohur globalisht si dokumente

strategjike për sitet e trashëgimisë.194 Në disa shtete të rajonit të Ballkanit, sikurse

është rasti specifik në Malin e Zi, ky dokument është i nevojshëm bazuar në Ligjin për

Mbrojtjen e Trashëgimisë.195

194 Pressoyre 1996, f.33. 195 Ligji Malazez i trashëgimisë kulturore është i avancuar në këtë drejtim. Nga projekligji

aktual i ligjit shqiptar të trashëgimisë kulturore ka gjithashtu pritshmëri të larta në

90

Nëpërmjet qasjes holistike në vlerësim, ruajtje dhe promovim të aseteve të

trashëgimisë kulturore dhe natyrore, plani i menaxhimit ka për qëllim sigurimin e një

zhvillimi të qëndrueshëm si një vend që i ofron përvoja unike të gjithë vizitorëve, dhe

kontribuon në mënyrë aktive në zhvillimin e komuniteteve lokale196. Gjatë dekadës së

fundit trashëgimia natyrore dhe kulturore është kuptuar si një burim për zhvillim lokal

ekologjik, ekonomik, shoqëror dhe kulturor, përderisa marrëdhënia ndërmjet

trashëgimisë dhe komunitetit lokal është kyçe.197

Procesi i hartimit të planit të menaxhimit përmban gjashtë faza: 1) faza përgatitore, 2)

analizat e gjendjes aktuale, 3) zhvillimi i kornizës strategjike, 4) zhvillimi i planit të

veprimit, 5) zbatimi, 6) monitorimi dhe vlerësimi. Të gjitha këto faza mundësojnë një

studim të hollësishëm dhe planifikim të gjitha aspekteve të menaxhimit të ardhshëm e

të përshtatshëm të sitit të trashëgimisë kulturore, sikurse: aspekti ligjor dhe

rregulloret, hulumtimet arkeologjike dhe arkitektonike, konservimi dhe restaurimi,

struktura e pronësisë, sistemi i udhëheqjen, zhvillimi i turizmit, plani i interpretimit,

promovimi, branding e marketingu198, si dhe edukimi.

Plani i menaxhimit identifikon praktikat dhe direktivat e qëndrueshme për zhvillimin

e sitit të trashëgimisë dhe hapësirës së saj rrethuese. Ai përcakton principet, qëllimet,

masat dhe udhëzimet për menaxhimin e sitit të caktuar për periudhën 5 vjeçare, duke

u bazuar në praktikat e mira ndërkombëtare, tanimë të testuar si modele në vende të

tjera, si dhe në specifikat dhe kërkesat lokale.

Plani i menaxhimit merr në konsideratë dhe integron të gjitha dokumentet ekzistuese

strategjike dhe planifikuese, duke filluar nga planifikimi urban, gjurmimet

arkeologjike dhe plani i konservimit, e deri tek strategjitë lokale dhe kombëtare për

edukim, kulturë, shkencë, zhvillim rajonal dhe turizëm. Pasi hartohet, në të njëjtën

kohë shërben si dokument gjithëpërfshirës për përcaktimin e planeve operacionale

specifike në termin afatshkurtër, për sektorët e ndryshëm dhe aspektet e ndryshme të

menaxhimit të sitit të trashëgimisë.199

komunitetin e studiuesve për këtë aspekt, pra përfshirjen e domosdoshmërisë së planit të

menaxhimit në dokumentat ligjorë. 196 Ringbeck 2008, f.7. 197 Nurse 2006, f.35 198 Silverman 2011, f.10-11. 199 Mbetet çështje e hapur deri në momentin e përfundimit të këtij punimi çështja e hartimit

dhe zbatimit të planeve të menaxhimit të qendrave të trashëgimisë botërore në Shqipëri si

Butrinti, Gjirokastra e Berati por edhe të destinacioneve të tjera të trashëgimisë ku mungesa e

planit të menaxhimit ka kosto të larta afatgjata.

91

4.2. Objektivat e një plani menaxhimi

Plani i menaxhimit paraqet një plan strategjik të orientuar nga palët e interesit që do të

duhej të përcaktonte bazat për një zhvillim të qëndrueshëm të sitit të trashëgimisë

kulturore, nëpërmjet hulumtimit, ruajtjes, komunikimit dhe shfrytëzimit të vlerave të

tij.200

Objektivat e planit të menaxhimit janë:

1. Krijimi i një kornize vizionare dhe strategjike (strategjitë, metodat, mjetet,

aksionet dhe projektet, burimet dhe koha) për të mirëmbajtur dhe rritur vlerat e

trashëgimisë për pesë vite, në kuadër të kornizës së principeve dhe konventave

ndërkombëtare si dhe kontekstit lokal;

2. Inkurajimi i zhvillimit të qëndrueshëm, të informuar dhe përgjegjës, duke

krijuar balancë ndërmjet ruajtjes dhe shfrytëzimit të trashëgimisë (duke

përfshirë konservimin, qasjen, zhvillimin urban, zhvillimin e turizmit etj);

3. Zhvillimi i sinergjisë dhe bashkëpunimit ndër-sektorial të bazuar në dialog,

bashkëpunim dhe ndarje të qartë të roleve dhe përgjegjësive të të gjithë palëve

të interesit;

4. Sigurimi i ruajtjes së integruar të trashëgimisë natyrore dhe kulturore

nëpërmjet udhëheqjes dhe monitorimit konstant të zhvillimit lokal urban;

5. Inkurajimi i efektivitetit, zhvillimit ekonomik dhe rritja e të ardhurave në

lidhje me sitin e trashëgimisë;

6. Përforcimi i të mësuarit gjatë gjithë jetës nëpërmjet komunikimit dhe

bashkëpunimit të palëve të ndryshme të interesit;

7. Sigurimi i zbatimit efikas të ligjeve, rregulloreve dhe dokumenteve të

vlefshme të planifikimit dhe sigurimi i rehabilitimit të sitit të trashëgimisë.

Këto objektiva e balancojnë zhvillimin social dhe ekonomik, trashëgiminë kulturore

dhe natyrore, ekspertët dhe komunitetin lokal, dhe konservimin dhe shfrytëzimin e

trashëgimisë.

4.3. Rehabilitimi i trashëgimisë sonë të përbashkët: Procesi i Ljubljanës

200 Pikërisht kjo qasje e konsorciumit, por edhe praktikisht realizimi i një plani menaxhimi të

mbështetur në këtë princip për parkun arkeologjik të Apollonisë shërbyen si shtysë e

mëtejshme për prezanitmin e këtij modeli me komentet përkatëse si një material praktik për

orientim për stafet e siteve të trashëgimisë kulturore në vend.

92

Një nga burimet bazë të frymëzimit për këtë punim ka qenë angazhimi shumëvjeçar

në Procesin e Ljubljanës.201 Procesi i Ljubljanës II: Rehabilitimi i Trashëgimisë sonë

të Përbashkët është një program i përbashkët i Këshillit të Europës dhe Komisionit

Europian. Procesi i Ljubljanës II promovon procesin e përgjithshëm të sigurimit të

stabilitetit dhe zhvillimit demokratike, paqësor dhe të lirë të shoqërive civile në

Europën Juglindore, duke i inkurajuar të gjithë qytetarët, pavarësisht religjionit,

gjuhës, gjinisë apo etnisë, t’i gëzojnë dhe të kujdesen për trashëgiminë kulturore të

ndryshueshme dhe të pasur.

Projekti do të ndihmojë në kapitalizmin e kapacitetit masiv të ambientit historik për të

kontribuar në zhvillim ekonomik, rritje të punësimit, prosperitet, dhe barazi në jetë, në

atë mënyrë që burimet kulturore të barten në gjeneratat e ardhshme me tërë vlerat e

tyre.

Procesi i Ljubljanës II përfshin këto shtete të rajonit të Europës Juglindore: Shqipëria,

Bosnja dhe Hercegovina, Bulgaria, Kroacia, Mali i Zi, Rumania, Serbia, FYROM

Maqedonia, Kosova*, ndërsa Greqia, Moldavia, Sllovenia dhe Turqia, si anëtarë të

Task Forcës për Kulturë dhe Shoqëri të Këshillit Rajonal të Bashkëpunimit (RCC),

janë vëzhgues të këtij procesi.

Procesi i Ljubljanës synon Ministritë e Kulturës, institucionet e specializuara

kombëtare, rajonale dhe lokale, komunat, shoqërinë civile dhe OJQ-të të angazhuara

në trashëgimi, por gjithashtu edhe sektorët tjerë sikurse edukimi, ekonomia,

planifikimi urban, turizmi, burimet natyrore etj. Dialogu, përfshirja dhe planifikimi i

përbashkët nga të gjithë këta palë të interesit në procesin e rehabilitimit të

trashëgimisë, është çelës i shfrytëzimit të qëndrueshëm në term afatgjatë dhe

rehabilitim të siteve të trashëgimisë.

Objektivi i përgjithshëm i Procesit të Ljubljanës II është që të kontribuojë në

ndërtimin e kapaciteteve institucionale në Europën Juglindore në mënyrë që të

konsolidohet stabilitetit dhe zhvillimi demokratike, paqësor dhe i lirë i shoqërive

civile, si dhe rivitalizimi i komuniteteve. Mjetet dhe metodologjia cilësore e

menaxhimit të rehabilitimit të trashëgimisë, që është hartuar në kuadër të Procesit të

Ljubljanës, promovon dy ide bazë të zhvillimit ekonomik dhe shoqëror nëpërmjet

rehabilitimit të trashëgimisë:

201 Autori ka qenë pjesë e sturkturës së drejtorisë së trashëgimisë kulturore në periudhën

kohore 2007-2013 në pozicione të ndryshme dhe ka patur mundësinë që të ndjekë disa

procese të rëndësishme ku vendi ynë ka marrë pjesë, përfshirë procesin e Ljubljanës për

trashëgiminë kulturore. Rrjedhimisht qasja praktike dhe informacioni i përftuar është

paraqitur në punim nga këndvështrimi praktik me synim ofrimin e disa alternativave të

testuara më parë si modele praktike për tu ndjekur në vijimësi.

93

Ideja se objektet e trashëgimisë janë asete, pjesë të zgjidhjes së sfidave të

zhvillimit ekonomik, më tepër se sa pengesa, dhe se trashëgimia kulturore

kontribuon në mënyrë të drejtpërdrejtë në zhvillim të qëndrueshëm.

Rrjedhimisht, projektet e rehabilitimit sjellin biznese të reja dhe risin të

ardhurat në atë zonë.

Ideja se monumentet dhe sitet e restauruara ofrojnë aktivitete dhe mundësi të

reja për vendasit, që do të gëzojnë një jetesë më të mirë dhe cilësore në një

mjedis më të këndshëm.

Në kuadër të Procesit të Ljubljanës II janë zhvilluar një mori mjetesh dhe metodologji

për rehabilitimin dhe menaxhimin e trashëgimisë, në mënyrë që të integrohen

praktikat ndër-sektoriale dhe qasja e rehabilitimit në strukturat kombëtare dhe rajonale

si dhe inkurajimi i zhvillimit të strategjive për rehabilitim.

Duke ofruar një metodologji rajonale të unifikuar, Procesi i Ljubljanës themelon

mekanizmat e bashkëpunimit permanent regjionale dhe mekanizmat e qëndrueshme

për financim, në këtë mënyrë duke krijuar sinergji ndërmjet investimeve dhe

partneriteteve kombëtare dhe ndërkombëtare, publike dhe private.

Në seksionet e mëposhtme shpjegohen principet dhe konceptet kryesore të

metodologjisë së Procesit të Ljubljanës, si dhe mjetet kryesore të menaxhimit të

Procesit të Ljubljanës, sikurse Lista Prioritare e Ndërhyrjeve, Vlerësimi Paraprak

Teknik, Studimi i Fizibilitetit dhe Planet e Biznesit, me qëllim që kjo qasje të mund të

përdoret si model i unifikuar mundësisht nga isntitucionet shtetërore në momentin e

fillimit të procesit të hartimit të planeve të menaxhimit në vendin tonë.

4.4. Principet kryesore dhe konceptet: rehabilitimi i integruar i

trashëgimisë

Koncepti i rehabilitimit si koncept qendror i Procesit të Ljubljanës, bashkërendon dy

çështje madhore që paraqesin thelbin gjatë vendimmarrjes rreth lokaliteteve të

trashëgimisë: perspektivën e konservimit – zonat arkeologjike dhe historike duhet të

konservohen në bazë të standardeve më të larta, dhe perspektivën e zhvillimit –

lokalitetet e trashëgimisë janë të promovuar në atë mënyrë që të maksimizojnë

kontributin e tyre në ekonominë lokale, pa e zvogëluar vlerën e tyre.

Rehabilitimi paraqet një adaptim të kujdesshëm të një ndërtesë apo lokaliteti historik

me një shfrytëzim bashkëkohor të përshtatshëm, përderisa ruhen vlerat e tij të

trashëgimisë. Ka domethënie më të gjerë se konservimi apo restaurimi, sepse përfshin

rigjenerimin e mjedisit rrethues, rivitalizimin e komunitetit lokal dhe kapacitetin për

të kontribuar në zhvillimin ekonomik, stimulimin e turizmit, krijimin e vendeve të

punës dhe përmirësimin e cilësisë së jetës.

94

Rrjedhimisht koncepti i rehabilitimit ndihmon që të gjithë aktorët e mëdhenj të

sektorit publik, sikurse ministritë e kulturës, planifikimit, zhvillimit të turizmit dhe atij

ekonomik, komunat dhe agjencitë tjera financuese, të kuptojnë së përfitimi i plotë nga

regjenerimi i trashëgimisë mund të arrihet vetëm në qoftë se merret në konsideratë

domethënia dhe brishtësia e secilit lokalitet, dhe në disa raste, nëse arrihet adaptimi i

modeleve konvencionale të zhvillimit në atë mënyrë që sigurohet njëkohësisht e

ardhmja e vetë qëndrueshme e lokaliteteve të trashëgimisë dhe komuniteteve.

Në këtë mënyrë Procesi i Ljubljanës insiston në konceptin e rehabilitimit të integruar,

që nënkupton përmirësimin e ambienteve historike nëpërmjet përfshirjes së

trashëgimisë kulturore në zhvillimin e politikave dhe planeve, duke kontribuar në

zhvillim të qëndrueshëm ekonomik dhe social. Kjo do të duhej të siguronte që

ambienti historik është vlerësuar dhe konsideruar gjatë planifikimit dhe hartimit të

strategjive zhvillimore.

4.5. Qasja ndër-sektoriale

Në shumicën e shteteve të Europës Juglindore menaxhimi i trashëgimisë është izoluar

nga planifikimi më i gjerë i qyteteve dhe vendbanimeve, duke qenë sektor

ekskluzivisht nën përgjegjësi të ministrive të kulturës, në vend të ministrive të

planifikimit, turizmit dhe të mjedisit. Rrjedhimisht, asetet e trashëgimisë nuk janë

menaxhuar në mënyrë gjithëpërfshirëse, duke e konsideruar edhe kontekstin e tyre.

Kjo e metë ndikon në dy mënyra: politikbërësit e ekonomisë dhe planifikuesit shpesh

dështojnë në vlerësimin e kontributit pozitiv që mund të shtohen në favor të

trashëgimisë, në zhvillim ekonomik dhe rritjen e cilësisë së jetës.

Në mënyrë që të arrihet rehabilitimi i integruar i zonave historike, të gjitha fazat dhe

mjetet metodologjike të Procesit të Ljubljanës janë ndër-sektoriale dhe përfshijnë një

gamë të madhe të palëve të interesit nga sektori publik, social, politik dhe profesional,

duke e përpunuar dhe shtjelluar rehabilitimin e trashëgimisë përmes një procesi

konsensual.

Përpunimi i projekteve dhe zbatimi i tyre varet në themelimin e partneriteteve të reja

ndërmjet institucioneve të ndryshme, ndërmjet autoriteteve qendrore dhe lokale, dhe

ndërmjet sektorit publik dhe privat, të cilët do të inkurajonin shkëmbimin e ideve dhe

qasjeve kreative. Në këtë mënyrë, qasja e integruar ndër-sektoriale nënkupton ndarjen

e përgjegjësisë ndërmjet autoriteteve qendrore e lokale dhe ekspertëve, si dhe

ndërmjet të gjithë pjesëmarrjes së shoqërisë civile.

95

4.6. Pjesëmarrja e palëve të ndryshme të interesit

Procesi i Ljubljanës II ndjek principet e praktikave të mira në konservim dhe zhvillim

të qëndrueshëm të zonave historike në referim të konventave Europiane për politika të

trashëgimisë: Konventa e Granadës (1985) dhe Konventa e Valletta-s (1992), por

gjithashtu duke shtuar edhe qasjen pjesëmarrëse. Pjesëmarrja e palëve të ndryshme të

interesit në përzgjedhje, planifikim dhe menaxhim të trashëgimisë bazohet në idenë e

zhvillimit të Konventës Faro (2005), se njohuria dhe shfrytëzimi i trashëgimisë

formon të drejtën e qytetarëve për pjesëmarrje në jetën kulturore, roli dhe vlerat e

trashëgimisë në kontribuimin në zhvillim ekonomik dhe kualiteti jetësor do të duhej të

nënkuptohej në një aspekt më të gjerë dhe të integrohej në planifikimin e strategjive të

sektorit publik dhe privat.

Qasja pjesëmarrëse është një qasje që konsideron dhe integron mendimet dhe

këndvështrimet e palëve të ndryshme të interesit në procesin e planifikimit,

vendimmarrjes dhe zbatimit efikas të planeve të menaxhimit. Kjo qasje sjell idenë e

planit të menaxhimit si një produkt i bashkëpunimit të aktorëve nga sektorët e

ndryshëm dhe komuniteteve, si dhe siguron që ky plan ka një kredibilitet dhe pronësi

më të gjerë. Për më tepër, gjithëpërfshirja siguron që të gjithë palët e interesit të

mësojnë nga njëri tjetri, të krijojnë partneritet dhe të rrisin kapacitetet e tyre

menaxhuese gjatë hartimit të planit të menaxhimit.

4.7. Metodologjia e Procesit të Ljubljanës - LPN, VPT, SF, PB202

Metodologjia e rehabilitimit të integruar e zhvilluar në kuadër të Procesit të

Ljubljanës II paraqet një qasje sistematike, që përfshin:

1. Vendosja e prioriteteve për lokalitetet e trashëgimisë kulturore (Lista

Prioritare e Ndërhyrjeve)

2. Vlerësimin e trashëgimisë kulturore (Vlerësimi Paraprak Teknik)

3. Identifikimin e mundësive fizibile dhe praktike për shfrytëzimin e lokaliteteve

të trashëgimisë kulturore (Studimi i Fizibilitetit)

4. Planfikimi, sigurimi dhe menaxhimi i fondeve për zbatimin e projekteve të

rehabilitimit (Plani i Biznesit)

Lista Prioritare e Ndërhyrjeve (LPN) paraqet listën e ndërtesave dhe lokaliteteve

me një rëndësi të jashtëzakonshme në secilin shtet të Europës Juglindore, me një

vëmendje të veçantë ndaj aseteve të trashëgimisë kombëtare dhe/ose rajonale që

konsiderohen në nevojë urgjente për konservim dhe/ose restaurim.

202 Kjo metodologji është përdorur shumë në Shqipëri dhe vijon të përdoret nga strukturat e

Ministrisë së Kulturës, duke u kthyer në një ushtrim mjaft praktik për stafet e siteve por dhe

institucionet qëndrore për monitorimin më të mirë të vlerave kulturore. Shembujt shtrihen nga

sitet e mëdha e komplekse deri tek monumentet e veçanta në zona të largëta.

96

Kjo listë ndërlidhet ngushtë me raportin e vlerësimit të trashëgimisë dhe identifikon

tipologji të ndryshme të monumenteve dhe siteve, duke përfshirë edhe shembuj nga

trashëgimia fetare e të gjitha besimeve. Kjo listë merr parasysh ansamblet dhe

monumentet e veçanta të gjitha kohërave, njëkohësisht duke e vërteuar faktin se

trashëgimia arkitektonike dhe ajo arkeologjike paraqesin një vazhdimësi historike të

vlerave lokale, regjionale dhe atyre kombëtare, si dhe me një rëndësi ndërkombëtare.

Vlerësimi Paraprak Teknik (VPT) për secilin monument dhe lokalitet që gjendet në

LPN, paraqet një dokument i cili përshkruan prapavijën e projektit, gjendjen e tij

teknike dhe nevojat për rehabilitim të tij, duke përfshirë edhe llogaritjet në vija të

trasha për ndëryhyrjet e propozuara, duke filluar nga konservimi e deri te rehabilitimi

i tërësishëm. Ky dokument i hartuar gjatë procesit IRPP/SAAH, është dizajnuar në atë

mënyrë që të siguroj një qasje konsistente nëpër shtete dhe për projekte të ndryshme,

duke prezantuar udhëzimet metodologjike për aktivitetet teknike. Kjo analizë është

një mjet thelbësor operacional në procesin e tërheqjes së donatorëve potencialë.

Studim i Fizibilitetit (SF) shtjellon dhe prezanton zbatueshmërinë e projektit të

rehabilitimit të propozuar. Paraqet një vazhdimësi dhe një trajtim më të hollësishëm të

tematikave të cekura në LPN dhe VPT. Në këtë dokument paraqiten tri kategori

kryesore të informacioneve: rëndësia historike dhe artistike e monumentit apo e sitit,

me një theks të veçantë në zhvillimin e këtyre vlerave; shkalla e rrezikut për dëmtim;

dhe zbatueshmëria e projektit të propozuar, duke përfshirë edhe menaxhimin dhe

vetëqëndrueshmërinë e tij.203

Plani i Biznesit (PB) thekson mundësitë për investitorët dhe kushtet e përmirësimit

për një rehabilitim të suksesshëm, duke na drejtuar drejt projekteve të konsolidimit.

Ndërsa studimi i fizibilitetit ka të bëjë me zbatueshmërinë e rehabilitimit, plani i

biznesit merret me vetëqëndrueshmërinë dhe rritjen e biznesit. Qëllimi kryesor është

që të sigurojë një plan të qartë, real dhe praktik për menaxhimin e ardhshëm të

monumentit ose sitit, dhe të demonstrojë që qëllimet mund të arrihen nëpërmjet një

planifikimi të qartë të burimeve.

Plani i biznesit siguron bazat për negociata me partnerë potencial financues, me palët

tjera të interesit, si dhe siguron udhëzime për aksionet e ardhme të nevojshme. Ai

paraqet një dokument që do të duhej t’i bindte investitorët potencialë se projekti ia

vlen dhe është i vetëqëndrueshëm, dhe që investimi do të jetë i sigurt dhe i dobishëm.

203 Një shembull shumë i mirë i hartimit të studimeve të fizibilitetit nëpërmjet përdorimit të

këtij modeli është parku arkeologjik i Apollonisë. Mund të thuhet se kryerja e investimeve të

mëtejshme në Apolloni ka ardhur edhe si rrjedhojë e planeve të mëparshme e studimeve sipas

kësaj metodologjie.

97

4.8. Fazat e procesit të hartimit të planit të menaxhimit

Procesi i hartimit të planit të menaxhimit për site zhvillohet në gjashtë faza: faza

përgatitore, analiza e gjendjes ekzistuese, krijimi i kornizës strategjike, krijimi i planit

të veprimit, zbatimi i aktiviteteve me monitorim dhe vlerësim të rregullt.

Faza përgatitore përfshin: sigurimi i përkrahjes politike; përcaktimi i strukturës

organizative për ekipin që e harton planin; përcaktimi, kontakti dhe përfshirja e palëve

të interesit dhe përcaktimi i planit të komunikimit me palët e interesit duke përfshirë

edhe komunitetet.

Faza e dytë përfshin hulumtime në terren dhe zyrë, mbledhje dhe analizë të

dokumenteve ekzistuese dhe të dhënave në lidhje me sitin, si dhe mbledhja e

mendimeve të palëve të ndryshme të interesit. Duke u bazuar në këto të dhëna,

identifikohen faktorët e brendshëm dhe të jashtëm, pozitivë dhe negativë që ndikojnë

në sitin e trashëgimisë. Përparësitë, dobësitë, mundësitë dhe kërcënimet saktësohen

nëpërmjet analizës SWOT. Kjo shërben si bazë për kategorizim dhe sistematizim të

problemeve kryesore dhe rreziqeve që i kanosen sitit, si dhe të potencialeve kryesore

të sitit.

Pas përcaktimit të gjendjes aktuale, faza e tretë paraqet përcaktimin e një kornize

strategjike i cili vendos bazat për kushtet e dëshiruara dhe shfrytëzimin e sitit për një

periudhë pesë vjeçare. Vizioni i sitit dhe qëllimet specifike vendosen, gjë që definon

të ardhmen e dëshiruar të sitit dhe çështjet specifike dhe rezultatet që duhet të

implementohen. Më tej në këtë fazë, përshrkuhen nevojat kryesore për ndryshim për

secilin aspekt të menaxhimit të sitit të trashëgimisë.

Pas përcaktimit të qëllimeve dhe konizës strategjike, hapi i ardhshëm është hartimi i

planit të veprimit për periudhën pesë vjeçare, i cili përcakton në hollësi mënyrat,

projektet, aktivitetet dhe hapat që duhen ndërmarrë për të përmbushur secilin qëllim,

në mënyrë që të arrihet në gjendjen e dëshiruar për sitin e trashëgimisë. Në mënyrë që

të sigurohet zbatimit i planit të veprimit, secili qëllim ndërlidhet me burimet njerëzore

dhe materiale që janë në dispozicion. Më tej, përcaktohen kohëzjgatja, afatet e

caktuara dhe aktorët përgjegjës për secilin aktivitetet të përcaktuar në projekt në

kuadër të planit të veprimit.

Faza e pestë përfshin hartimin dhe përcaktimin e mekanizmave monitoruese dhe

mbikëqyrëse të zbatimit të planit të menaxhimit, si dhe përcaktimin e indikatorëve për

monitorim dhe vlerësim të ardhshëm.

Faza e gjashtë finalë përmban vlerësimin e brendshëm dhe të jashtëm, në bazë të

kritereve të përcaktuara dhe indikatorëve të suksesit. Kjo fazë finale shërben si e

dhënë kryesore për krijimin e planit të menaxhimit për pesë vitet e ardhshme.

98

4.9. Struktura e planit të menaxhimit për sitet e trashëgimisë

Struktura e planit të menaxhimit të propozuar më poshtë përbëhet prej dhjetë

kapitujve të cilët përcjellin logjikën e hartimit të një dokumenti nga vlerësimi i

gjendjes ekzistuese, nëpërmjet krijimit të vizionit, përcaktimit të qëllimeve dhe

aktiviteteve, e deri në propozimet për zbatim dhe plani i vlerësimit. Sigurisht që rast

pas rasti këto kapituj mund të shtohen apo pakësohen sipas specifikave të një siti.

Është në qëllimin e këtij punimi që nëpërmjet shembullit vijues të krijojë kushtet për

një diskutim të mëtejshëm mbi efikasitetin e planeve dhe nevojën për standartizimit të

tyre në të ardhmen.

1. PRAPAVIJA DHE QËLLIMI I PLANIT

2. PROCESI – SI ËSHTË HARTUAR PLANI DHE KUSH ËSHTË

PËRFSHIRË

Identifikimi i palëve të interesit

Përfshirja e palëve të interesit në proces

3. PËRSHKRIMI I SITIT

Përshkrimi historik

Përshkrimi

Përcaktimi i kufijve dhe hapësirës rrethuese

4. VLERAT DHE RËNDËSIA

Vlerat

Deklarata e rëndësisë

5. VLERËSIMI I GJENDJES / GJËRAT ELEMENTARE

Korniza institucionale dhe ligjore

Menaxhimi i sitit

Planifikimi dhe strategjitë që ndikojnë në lokalitet

o Planifikimi aktivitetet zhvillimore lokale, regjionale dhe

kombëtare

o Insturmentet tjera planifikuese dhe dokumentet strategjike

relevante për sitin

Shfytëzimi i sitit në të kaluarën dhe sot

Gjendja e sitit

Konservimi i sitit

Siguria

Prezantimi dhe interpretimi i sitit

Edukimi

Hulumtimi

Vlerësimi i menaxhimit dhe qasja e vizitorëve

99

Vlerësimi i përfshirjes së komunitetit dhe marrëdhëniet

Vlerësimi i ofertës turistike

Vlerësimi i komunikimit dhe marketingut

Potenciali dhe përfitime ekonomike dhe sociale

Vlerësimi i faktorëve, efekteve dhe rreziqeve që ndikojnë në

trashëgimi

6. Analiza SWOT

7. VIZIONI, PRINCIPET, OBJEKTIVAT DHE AKSIONET PËR

SHFRYTËZIMIN E ARDHSHËM TË SITIT

Deklarata e vizionit dhe principet udhëzuese

o Deklarata e vizionit

o Principet udhëzuese

Objektivat për shfrytëzim, ruajtje dhe komunikim të sitit

Zonat specifike për ndërhyrje dhe veprim

o Struktura organizative, menaxheriale dhe udhëheqëse

o Konservimi

o Masat dhe standardet për ruajtjen fizike të vlerave të sitit

o Planet e kërkimeve

o Koleksionet dhe ruajtja e menaxhimit të të dhënave

o Ruajtja ligjore brenda zonave të mbrojtura

Shfrytëzimi i sitit

o Prezantimi dhe interpretimi i sitit

o Edukimi

o Hulumtimi

o Zhvillimi i turizmit dhe vizitorët

o Përfshirja e komunitetit

o Marketingu dhe komunikimi

o Zhvillimi i turizmit

o Siguria

8. ZBATIMI DHE MONITORIMI

Dokumentacioni për zbatim dhe monitorim

Sistemi i planeve të aprovuara

Monitorimi dhe vlerësimi

Burimet

Rishikimi i planit të menaxhimit

9. PLANI I VEPRIMIT (duke përfshirë kohëzgjatjen, prioritetet, burimet dhe

indikatorët)

10. ANEKSET DHE HARTAT

Në kapitullin e parë të dokumentit, sugjerohet të paraqitet konteksti i krijimit të

dokumentit, një përshkrim i përgjithshëm rreth Procesit të Ljubljanës, përshkrimi i

koncepteve dhe prinicpeve kryesore sikurse janë planifikimi dhe rehabilitimi i

integruar. Këto segmente janë shpjeguar në pjesën vijuese të këtij udhëzuesi praktik,

100

dhe mund të përdoren me modifikime të vogla duke marrë në konsideratë veçoritë

lokale në të gjithë territorin e vendit tonë.

Kapitulli i dytë synon të përshkruajë procesin e hartimit të dokumentit dhe të

shpjegojë kush, pse dhe në cilat mënyra janë përfshirë në projekt. Në këtë kapitull

duhet të përfshihet një tabelë më të dhënat e të gjithë pjesëmarrësve në proces (emri,

pozita, profesioni dhe organizata) dhe të përshkuhet mënyra se si secili prej tyre ka

kontribuar në zhvillimin e planit, duke konsideruar edhe kontributin paraprak në

hartimin e dokumenteve të mëparshme, sikurse LPN, VPT, SF dhe PB. Për një

funksionim më efikas të planit të menaxhimit, rekomandohet inicimi i një grupi

punues të përbërë prej tri deri në pesë anëtarë/përfaqësues të palëve kryesore të

interesit, të cilët do të ndihmojnë në koordinimin e zhvillimit të planit dhe do të

koordinojnë përfshirjen e të gjithë palëve të interesit, dhe të cilët do të luajnë një rol të

rëndësishëm në fazën e zbatimit.

Kapitulli i tretë paraqet Kartën Identifikuese të sitit të trashëgimisë, duke filluar nga

historia e sitit, nëpërmjet përshkrimit të gjendjes fizike, e deri të sistemi i mbrojtjes

ligjore, duke përfshirë edhe zonat mbrojtëse.

Vlerat dhe domethënia e sitit, që paraqesin kapitullin e katërt, gjithashtu janë definuar

në dokumente teknike VPT dhe SF, dhe janë identifikuar për të krijuar një vizion për

sitin, renditjen në rend prioritar të burimeve, dhe për informimin e vendimmarrjes

rreth konservimit dhe shfrytëzimit. Sidoqoftë në hartimin e planit të menaxhimit është

me rëndësi, që edhe një herë të paraqiten dhe të përfshihen pikëpamjet e ndryshme të

palëve të interesit në lidhje me vlerat dhe rëndësinë e sitit. Vlerat nënkuptojnë dobinë,

përfitimet dhe funksionin që ka trashëgimia në shoqëri. Vlerat dhe domethënia e

trashëgimisë janë pjesë kulturore dhe varen nga koha, hapësira dhe konteksti. Prandaj,

trashëgimia mund të ketë kuptime të ndryshme për palë të ndryshëm të interesit dhe

vlerat mund të ndryshojnë gjatë kohës.

Kapitulli i pestë, vlerësimi i gjendjes, në pjesët kryesore të tij duhet zhvilluar si në

dokumentet teknike sikurse VPT, SF dhe PB. Ky kapitull duhet të përfshijë aspektet

sikurse ligjore dhe kornizat institucionale; Menaxhimi aktual i sitit; Strategjitë dhe

planifikimi që ndikojnë në lokalitet sikurse planifikimi lokal, rajonal dhe kombëtar

dhe aktivitetet zhvilluese, dhe instrumentet tjera planifikuese dhe dokumentet

strategjike relevante për sitin; Shfrytëzimi i tanishëm dhe në të kaluarën; Gjendja e

sitit; Konservimi; Siguria; Prezantimi dhe interpretimi; Edukimi; Hulumtimi;

Vlerësimi i menaxhimit dhe qasja e vizitorëve; Vlerësimi i përfshirjes së komunitetit

dhe marrëdhënjet; Vlerësimi i komunikimit dhe marketingut; Potenciali dhe përfitime

ekonomike dhe sociale; Vlerësimi i faktorëve, efekteve dhe rreziqeve që ndikojnë në

trashëgimisë.

Për qëllime të planit të menaxhimit, këto elementë bazë duhet të prezantohen dhe

diskutohen me palët e interesit, dhe më pas të modifikohen dhe të shpjegohen në

101

hollësi, nëse është e nevojshme. Me rëndësi të vecantë është të kontrollohen cështjet e

përfshirjes së komunitetit lokal, rezultatet në lidhje me zhvillimin e turizmit si dhe

potencialet ekonomike dhe sociale të sitit.

Kapitulli i gjashtë, SWOT, analiza e përparësive, dobësive, mundësive dhe

kërcënimeve të rehabilitimit të sitit, gjithashtu kanë qenë pjesë integrale e shumicës së

VPT dhe SF. Njëjtë sikurse me vlerat dhe gjendjen e sitit, aspektet kryesore të

analizës SWOT duhet të prezantohen para palëve të interesit dhe të diskutohen, në

mënyrë që përgjigjet e tyre të mund të integrohen në analizën finale SWOT, e cila do

të jetë pjesë e planit të menaxhimit.

Suksesi i planit të menaxhimit qëndron në vizionin e përcaktuar qartë për

rehabilitimin dhe shfrytëzimin e sitit, bazuar në potencialet, mundësitë, nevojat

specifike dhe kërkesat e palëve të ndryshme të interesit. Prandaj, kapitulli i shtatë

është kyç për të përcaktuar të ardhmen e sitit të trashëgimisë. Ky kapitull përmban

përkufizimin e deklaratës së vizionit dhe principet udhëheqëse për menaxhim të sitit;

objektivat për shfrytëzim, ruajtje dhe komunikim të sitit, si dhe qëllimet specifike për

secilin aspekt të menaxhimit, ruajtjes dhe shfrytëzimit të sitit.

Në varësi të kompleksitetit dhe natyrës së sitit, ky kapitull mund të përmbajë, por nuk

është i kufizuar, këto aspekte:

Organizative; struktura menaxhuese dhe udhëheqëse; Ruajtja dhe konservimi i sitit

duke përfshirë masat dhe standardet për ruajtje fizike dhe vlerat të tij, planet e

gjurmimeve, menaxhimi i koleksioneve dhe i të dhënave, ruajtja ligjore së bashku me

zonat e mbrojtjes; dhe aspektet e shfytëzimit të sitit përfshirë këtu prezantimin dhe

interpretimin; Edukimi; Hulumtimi; Zhvillimi i turizmit dhe vizitorëve; Përfshirja e

komunitetit; Marketingu, komunikimi dhe siguria.

Kapitulli i tetë përcakton mekanizmat e zbatimit dhe monitorimit, sikurse

dokumentacioni i nevojshëm për zbatim dhe monitorim; Sistemi i aprovimit të

planeve që përcakton se si dhe nga kush planet duhet të aprovohen dhe të vihen në

fuqi; Indikatorët e monitorimit dhe vlerësimit dhe mënyrat e verifikimit; Burimet e

nevojshme për zbatim dhe si dhe në cfarë baze plani i menaxhimit do të rishikohet.

Kapitulli i nëntë paraqet planin e veprimit për një periudhë pesë vjeçare, i cili

përcakton në mënyrë të hollësishme mënyrat, projektet, aktivitetet dhe hapat që duhet

të ndërmerren për secilin qëllim, në mënyrë që të kalohet nga gjendja aktuale në atë të

dëshirueshme. Në mënyrë që të sigurohet zbatimi i planit të veprimit, secili qëllim

është i lidhur me burimet njerëzore dhe materialet në dispozicion. Më tej, kohëzgjatja,

afatet dhe aktorët përgjegjës duhen identifikuar për secilin aktivitet në kuadër të planit

të veprimit.

Kapitulli i fundit, duhet të përmbajë anekset e të gjitha dokumenteve të shfrytëzuara

gjatë procesit të përgatitjes së planit, përfshirë VPT, SF dhe PB, dokumentet teknike,

102

materialet e workshopeve me palët e interesit, pyetësorët, fotografitë e sitit përkatës të

trashëgimisë etj.

KONKLUZIONE

Tashmë është një fakt i njohur se në çdo proces zhvillimi të një populli të caktuar, nuk

mund të evitohet ndërtimi i vetëbesimit dhe mbrojtja e identitetit kulturor si kushte te

padiskutueshme dhe thelbësore për hapjen e mendjeve ndaj dialogut, qytetarisë dhe

përgjegjësisë.

Duke marrë në konsideratë rolin e madh të trashëgimisë kulturore në zhvillimin

njerëzor dhe diversitetin kulturor si dhe evoluimin e kohëve të fundit të orientimeve

politike përsa i përket orientimeve të zhvillimit, është e qartë se objektivi kryesor i

çdo shteti, veçanërisht në rajonin tonë dhe atë Mesdhetar është përqendruar në

promovimin e trashëgimisë kulturore por edhe në gjetjen e fuqizimin e mekanizmave

për të mundësuar edukimin dhe aksesin në njohuri të qytetarëve.

Në vendin tonë, menaxhimi i trashëgimisë kulturore është kthyer në një fushë

veprimi, sepse është e rëndësishme jo vetëm si një faktor i esencial në forcimin e

identitetit të vendit dhe atë kombëtar por edhe si një mjet për të fuqizuar industrinë

turistike e cila vijon të rritet me hapa të shpejtë.

Trashëgimia kulturore perceptohet si një pasuri publike. Mbështetja financiare e

strukturave shtetërore në objektet e trashëgimisë kulturore po vjen duke u rritur dhe

kjo po e zgjeron akoma më shumë diskutimin në këtë lëm. Kjo po sjell edhe rritjen e

ndërgjegjësimit dhe fuqizimin e kurrikulave në nivele të ndryshme të edukimit përsa i

përket trashëgimisë kulturore dhe vlerave të saj. Veçanërisht rëndësia e trashëgimisë

kulturore si një faktor ndërlidhës në shoqërinë shqiptare duhet të merret në

konsideratë. Tashmë nënpunësit civilë, publiku dhe aktorët lokalë janë të lidhur

103

pashmangshmërisht me njëri-tjetrin kur flitet e veprohet në fushën e trashëgimisë

kulturore.

Në nivel lokal, aktorët duhet të konsultohen në planifikimin dhe zhvillimin e

projekteve të trashëgimisë (marrja e mendimeve edhe për përgatitjet e dosjeve të

kandidimit në UNESCO). Kjo përfshin edhe aktorët fetarë si pjesë e një shoqërie të

shëndetshme dhe ku përgjegjësitë janë të identifikuara.

Trashëgimia kulturore gjithnjë e më shumë po perceptohet si një mjet që ndihmon në

zhvillimin lokal. Si faktor i zhvillimit njerëzor, trashëgimia kulturore shërben si një

motor që gjeneron mundësi të reja për aktivitete kreative, menaxhimin e siteve

arkeologjike e historike, turizmit etj, por edhe për sinergji në rritje mes këtyre

faktorëve. Duke qenë se trashëgimia sikurse u përmend më lart është dhe kuptohet si

një e mirë publike, menaxhimi i saj dhe përdorimi nga njerëzit kërkon korniza të qarta

ligjore, administrative, një zhvillim profesional të rreptë dhe të harmonizuar me

vendet e rajonit në mënyrë që edhe bashkëpunimi ndërkulturor të marrë hov të

mëtejshëm.

Forcimi i legjislacionit është prioritar dhe objektiv i çdo qeverie por duhet të jetë në

fokus të çdo profesionisti, arkeolog apo restaurator, por edhe administratori të siteve

të trashëgimisë kulturore. Hartimi i një ligji të ri të trashëgimisë sëbashku me një

paketë aktesh nënligjore të cilat do të mund të përmirësonin më tej administrimin dhe

promovimin por edhe kërkimin shkencor në fushën e trashëgimisë kulturore të vendit

është dhe mbetet prioritet absolut.

Përafrimi i legjislacionit shqiptar me atë të vendeve të Bashkimit Evropian është

zgjidhja e shumë problemeve të kosntatuara deri sot dhe pjesë e këtij punimi ka qenë

edhe synimi i dhënies së propozimeve konkrete për përmirësimin e sistemit ligjor në

vend.

Rritja e kapaciteteve profesionale të stafeve që punojnë në sistemin e trashëgimisë

kulturore me qëllim përmirësimin e menaxhimit të vlerave të trashëgimisë mbetet

prioritare dhe kombinimi me rekrutimin e atyre që diplomohen nga universitete me

programe të orientuara në fushën specifike mbetet sfidë edhe për të ardhmen.

Zhvillimi i turizmit kulturor duket se është trend-i i shekullit të 21 dhe si i tillë vlen të

eksplorohet më tej me qëllim që jo vetëm qendrat të cilat janë pjesë e trashëgimisë

botërore UNESCO, si Butrinti, Berati dhe Gjirokastra por edhe qendra të tjera me

potenciale të larta me vizitueshmëri përherë në rritje të konsolidohen më tej dhe të

kthehen në pika referenciale të turizmit e trashëgimisë në vend. Rasti i Apollonisë,

Shkodrës, Durrësit e Krujës mund ti shtohen tashmë lehtësisht Bylisi, Antigonea,

Finiqi e shumë parqe arkeologjike, qendra historike dhe monumente të veçanta

kulture kudo në territorin e vendit.

104

Turizmi kulturor nuk është vetëm i lidhur me identifikimin, menaxhimin dhe

mbrojtjen e trashëgimisë kulturore, por edhe me rritjen ekonomike, duke sjellë më

shumë të ardhura dhe më shumë akses në kulturë. Turizmi kulturor mund të shihet si

një përzierje e edukimit, mbrojtjes dhe përfitimit ekonomik. Kur zhvillohet brenda

kornizave ligjore dhe me rregulla të përcaktuara qartë atëherë ndihmon drejtpërdrejt

në mbrojtjen dhe promovimin e vlerave të trashëgimisë kulturore të vendit dhe

përmirësimin e jetës së qytetarëve. Meqënëse pasuritë kulturore dhe natyrore kanë një

vlerë universale dhe formojnë trashëgiminë e njerëzimit, janë në interesin e publikut

t’i mbrojnë dhe të vendosin për mënyrat e përdorimit të tyre.

Sëfundmi, Ministria e Kulturës, e cila nga një Ministri që mbulonte turizmin,

kulturën, rinisë dhe sportet, u profilizua në një ministri që ka vetëm portofolin e

kulturës, duke synuar zhdërvjelltësimin e veprimtarisë së saj dhe rritjen e efikasitetit

të punës. Nga 9 drejtori rajonale të kulturës kombëtare tashmë janë vetëm 6, ndërsa

zyrat e administrimit dhe koordinimit të parqeve arkeologjike janë të përfshira si

sektorë brenda tyre me përjashtime të vogla.204

Teorikisht kjo sjell një rritje të efikasitetit për shkak të uljes së numrit të drejtorëve

apo edhe financierëve, por është ende herët për të folur për sukses apo dështim të

skemës. Si çdo skemë e re, ka nevojë për kohë që të provohet dhe të nxirren

konkluzione të sakta të cilat do të mund të ndihmonin në vijimësi përmirësimin e

sistemit të administrimit të trashëgimisë kulturore në Shqipëri.

Ndërkohë si për ti komplikuar sadopak situatat e pakëndshme që janë shënuar përgjatë

vitit 2014 me rënien e çatisë së Kishës së Shën Spiridhonit në Vuno dhe djegjen e

Kishës së Ungjillizimit në Kozarë, ende po diskutohet projektligji i trashëgimisë

kulturore, dhe drafti i tij nuk është paraqitur për miratim në Kuvendin e Shqipërisë.

Përfundimi e miratimi i ligjit dhe parashikimi prej tij i shumë çështjeve të cilat prej

vitit 2003 nuk kanë gjetur zgjidhje apo përgjigje është një moment mjaft i

rëndësishëm për të gjithë sistemin e trashëgimisë kulturore në vend.

Çështjet që u shtruan në fillim të temës por edhe analiza e tyre gjatë parashtrimit të

fakteve e mendimeve, përsa i përket menaxhimit të trashëgimisë kulturore në

Shqipëri, sigurisht që e kanë gjetur përgjigjen e tyre: çdo ndryshim i cili synon

përmirësimin e sistemit të menaxhimit është gjithnjë i mirëpritur nga komuniteti i

profesionistëve dhe shoqëria shqiptare. Koha do të tregojë nëse modeli që është

zgjedhur e po forcohet dita-ditës dhe që po funksionon tashmë në të gjithë territorin e

vendit, është dhe mund të quhet model Evropian.

204 Mënyra e re e administrimit parasheh që DRKK kanë në varësi të tyre sipas rastit qendra

historike, parqe arkeologjike apo edhe zona arkeologjike të cilat mbikëqyren nëpërmjet

sektorëve specifikë.

105

BIBLIOGRAFI

Anderson, Benedict. Imagined Communities, (2nd ed), London: Verso, 1991.

Arne;Roemer- Und Pelizaeus-Museum Eggebrecht 1988. Albanien: Schatze aus dem

Land der Skipetaren.

Arnold, Bettina. “The past as propaganda: Totalitarian archaeology in Nazi

Germany”, Antiquity (64), 1990.

Ashworth, Gregory & Tunbridge, John. The Tourist-Historic City, Retrospect and

Prospect of Managing the Heritage City, London: Belhaven, 1990.

Ashworth, Gregory. “Heritage, Tourism and Europe: a European Future for a

European Past?” Heritage, Tourism and Society, (ed) D. Herbert, London: Mansell,

1995.

Augustinos, Gerasimos. “Culture and Authenticity in a Small State: Historiography

and National Development in Greece”, East European Quarterly, XXIII (1), 1989.

Australia ICOMOS 1992. The illustrated Burra charter. Sydney: ICOMOS.

Biörnstad, Margareta. “The ICOMOS International Committee on Archaeological

Heritage Management (ICAHM)” Archaeological heritage management in the

modern world, (ed) H. Cleere, London: Umyin, Hyman, 1989.

Breuilly, John. Approaches to Nationalism in Mapping the Nation, (ed) G.

Balakrishnan, London: Verso 1996.

106

Brown, Graham. “Marketing a Sense of Place, Heritage Management in New Zealand

and Australia: Visitor Management, Interpretation and Marketing”, Auckland, NZ:

Oxford University Press, 1993.

Carlisle, Sheena. Lalibela (Ethiopia), Visitor Management Case Studies for World

Heritage Sites, (ed) M. Shackley, Oxford: Butterworth-Heinemann 1998.

Cassell, Catherine & Symon, Gilliam. “Qualitative Research in Work Contexts in

Qualitative Methods” Organizational Research: A Practical Guide, London: Sage

1994.

Chang, T. C., Milne, Simon, Fallon, Dale & Pohlmann, Corinne. “Urban Heritage

Tourism, The Global Local Nexus”, Annals of Tourism Research, 23(2), 1996.

CHERPLAN 2013. Sustainable Tourism As Driving Force For Cultural Heritage

Sites Development. Planning, Managing and Monitoring Cultural Heritage Sites in

South East Europe, (eds) Ruoss, E., Alfarè, L.

Cleere, Henry. 2011. The impact of of World Heritage Listing, Heritage Driver of

Development, ICOMOS, Paris, 519-525.

Cultural Heritage and Local Economic Development Field Research and Findings for

Albania and Bosnia-Herzegovina. 2008. Europe and Central Asia Region, The World

Bank.

Evans-Pritchard, Deirdre. “Ancient Art in Modern Context”, Annals of Tourism

Research, 20(1), 1993.

Feilden, M. Bernard. & Jokilehto, Jukka. Udhëzues për menaxhimin e trashëgimisë

kulturore botërore, ICCROM, Tiranë: Gent Grafik, 2010.

Fjalori Encikopedik Shqiptar, Tiranë.

Fushiya, Tomomi. “Archaeological Site Management and Local Involvement: A Case

Study from Abu Rawash, Egypt”, Conservation and Management of Archaeological

Sites, Vol.12, N.4, November 2010.

Galaty, L. Michael, Watkinson, Charles. “The practice of archaeology under

dictatorship”, Archaeology under Dictatorship, Kluwer Academic/Plenum Publishers,

2004.

107

Galaty, L. Michael. “Blood of Our Ancestors: Cultural Heritage Management in the

Balkans”, Contested Cultural Heritage, Religion, Nationalism, Erasure and Exclusion

in a Global world, (ed) Silverman, H., Springer, 2011.

Gillis, R. John. “Memory and Identity: The History of a Relationship”,

Commemorations, The Politics of National Identity, Princeton, New Jersey: Princeton

University Press, 1994.

Hall, C. Michael & McArthur, Simon. “Whose heritage, whose interpretation, and

whose quality tourism?: Perspectives on the politics and sustainability of heritage

tourism”, Joining Hands for Quality Tourism, Interpretation, Preservation and the

Travel Industry, Proceedings of the Heritage Interpretation International Third

Global Congress, (ed) R.S. Tabata, J. Yamashiro & G. Cherem, Honolulu: University

of Hawaii, 1992.

Hall, C. Michael & McArthur, Simon. “Heritage Management: An Introductory

Framework” Heritage Management in New Zealand and Australia: Visitor

Management, Interpretation and Marketing, Auckland, NZ: Oxford University Press

1993.

Hall, C. Michael & McArthur, Simon. “The Marketing of Heritage”, Heritage

Management in New Zealand and Australia: Visitor Management, Interpretation and

Marketing, Auckland, NZ: Oxford University Press 1993.

Hall, C. Michael. Tourism and Politics, Policy, Power and Place, West Sussex: Wiley

1994.

Hamel, Pierre, Pelletier, Michel & Poitras, Claire. “Urban Heritage in Puebla and

Montreal: Assessment of Strategies and Interpretative Elements”, Canadian Journal

of Urban Research, 5(l), 1996.

Hartley, F. Jean. “Case Studies in Organizational Research, in Qualitative Methods”,

Organizational Research: A Practical Guide, (ed) C. Cassell & G. Symon, London:

Sage 1994.

Herbert, T. David. “Heritage Places, Leisure and Tourism in Heritage”, Tourism and

Society, (ed) D. T. Herbert, London: Mansell 1995.

Heron, Peter. “Tourism as institutionalised leisure and interpretation” in Joining

Hands for Quality Tourism, Interpretation, Preservation and the Travel Industry,

Proceedings of the Heritage Interpretation International Third Global Congress, (ed)

R. S. Tabata, J.Yamashiro, & G. Cherem, Honolulu: University of Hawaii 1992.

108

Herzfeld, Michael. The Social Production of Indifference: Exploring the Symbolic

Roots of Western Bureaucracy, Oxford: Berg 1992.

Herrmann, Joakim. “World Archaeology-the world's cultural heritage”,

Archaeological heritage management in the modern world, (ed) H. Cleere, London

1989.

Hewison, Robert. The Heritage Industry: Britain in a Climate of Decline, London:

Methuen 1987.

Hewison, Robert. “Heritage: an Interpretation” in Heritage Interpretation Vol I. The

Natural and Built Environment, (ed) D. L. Uzzell, London: Belhaven 1989.

Hobsbawm, Eric. Kombet dhe nacionalizmi që nga 1780: Programi, Miti, Realiteti,

Toena dhe Fondacioni Soros 1996.

Hodder, Ian. “Cultural Heritage Rights: From Ownership and descent to Justice and

Well-being”, Anthropological Quarterly, Vol. 83, 2010.

Hughes, L. Howard. “Culture as a tourist resource - a theoretical consideration”,

Tourism Management, 8(3), September, 1987.

Islami, Selim. “Probleme të historisë Ilire”, Iliria 28 (1-2), 1998.

Islami, Selim and Ceka, Hasan. “Të Dhëna të Reja mbi Lashtësinë Ilire në Territorin e

Shqipërisë,” Konferenca e Parë e Studimeve Albanologjike, 1965.

Islami, Selim, Skënder Anamali., Muzafer Korkuti dhe Frano Prendi. Les Illyriens:

Aperçu Historique, Tiranë 1985.

Johnson, Peter & Thomas, Barry. “Heritage as Business”, Heritage, Tourism and

Society, (ed) D. T. Herbert, London: Mansell 1995.

Kamberi, Zana. “Archaeological research and Researchers in Albania”. Institute of

Archaeology Bulletin, 30, London 1993.

Khirfan, Luna. World Heritage, Urban Design and Tourism: Three cities in the

Middle East, Ashgate 2014.

King, Nigel. “The Qualitative Research Interview”, Qualitative Methods in

Organizational Research: A Practical Guide, (ed) C. Cassell, & G. Symon, Ch: 2, 14-

36, London: Sage 1994.

109

Kitromilides, M. Paschalis. “Imagined Communities and the Origins of the National

Question in the Balkans”, European History Quarterly, 19(2), 1989.

Kohl, L. Philip, Kozelsky, Mara, Ben-Yehuda, Nachman. Selective Remebrances:

Archaeology in the Construction, Commemoration, and Consecration of National

Pasts, The University of Chicago Press 2007.

Korkuti, Muzafer. “Vendbanimi Prehistorik i Trenit,” Iliria 1, 1971.

Korkuti, Muzafer. “A Propos des Agglomérations Fortifiées Illyriennes de la Première

Période du Fer dans le Territoire de l'Albanie,”, Jadranska Obala u Protohistoriji:

Kulturni i Etnički Problemi (Simpozij Održan u Dubrovniku od 19. do 23.10.1972),

Zagreb, 1976.

Korkuti, Muzafer. “Die Siedlungen der Späten Bronze und der Frühen Eisenzeit in

Südwest-Albanien”, Südosteuropa Zwischen 1600 und 1000 v.Chr. Berlin, 1982.

Korkuti, Muzafer dhe K.M. Petruso 1993. “Archaeology in Albania,” AJA 97, 703-

743.

Kristiansen, Kristian. “Perspectives on the archaeological heritage: history and

future”, Archaeological heritage management in the modern world, (ed) H. Cleere,

London: Umyin, Hyman 1989.

Lafe, Ols. “Roli i institucioneve shtetërore në promovimin, mbrojtjen dhe

menaxhimin e trashëgimisë kulturore”, Konferenca Kombëtare “Trashëgimia

kulturore dhe vendi i saj në shoqërinë e sotme shqiptare”, Departamenti i Historisë,

Departamenti i Administratës Publike, 2011.

Lowenthal, David. “Heritage and its Interpreters” in Proceedings of the First World

Congress on Heritage Presentation and Interpretation, Alberta: Heritage

Interpretation International, 1985.

Martin, Sally. “Archaeology at the crossroads: The future of Albania’s Past”, New

Directions in Albanian Archaeology, 2006.

Mason, Randall & Avrami, Erica. “Heritage values and challenges of conservation

planning”, Management Planning for Archaeological Sites. An international

workshop organized by the Getty Censervation Institute and Loyola Marymount

University 19-22 May 2000, Corinth, Greece.

McCrone, David., Morris, A. & R. Kiely. 1995. SCOTLAND - the Brand. The

Making of Scottish Heritage, Edinburgh: Edinburgh University Press.

110

Merriman, Nick. “The crisis of representation in archaeological museums in Cultural

Resource Management”, Contemporary Society: Perspectives on Managing and

Presenting the Past, (ed) F. P. McManamon & A. Hatton, London: Routledge 2000.

Meskell, Lynn. “UNESCO’s World Heritage Convention at 40: Challenging the

Economic and Political Order of International Heritage Conservation”, Current

Anthropology, Vol.54, No.4, 2013.

Miraj, Lida & Zeqo, Moikom. “Conceptual changes in Albanian Archaeology”,

Antiquity 67 (1993).

Nurse Keith. Culture as the Fourth Pillar of Sustainable Development, prepared for

Commonwealth Secretariat Marlborough House Pall Mall, London, 2006.

Nuryanti, Wiendu. Heritage and Postmodern Tourism, Annals of Tourism Research,

23(2), 1996.

Obolensky, Dimitri. Epilogue in the Byzantine Commonwealth Eastwern Europe 500-

1453, London: Phoenix Press 2000.

O'Brien, Christine. “Understanding heritage sites, tourists, specialists, managers and

politicians: then providing interpretation”, Historic Environment, 7(3/4), 1990.

Palmer, Catherine. “Tourism and the symbols of identity”, Tourism Management,

20(3), 1999.

Palumbo, Gaetano. “Heritage values and challenges of conservation planning”,

Management Planning for Archaeological Sites. An international workshop organized

by the Getty Censervation Institute and Loyola Marymount University 19-22 May

2000, Corinth, Greece.

Pettifer, James. “The New Macedonian Question”, International Affairs, 68 (3), 1992.

Pigram, J. John. “Planning for tourism in rural areas: bridging the policy

implementation gap”, Tourism Research, Critiques and Challenges, (ed) G. D.

Pearce, & W. R. Butler, New York: Routledge 1993.

Pocock, Douglas. “Some reflections on World Heritage”, Area 29(3), 1997.

Prendi, Frano 187-237. “The Prehistory of Albania,” CAH, vol. III, 1, 1970.

Prendi, Frano, 17-28. “La Chaonie Préhistorique et ses Raports avec les Régions de

l’Illyrie du Sud”, L'Illyrie Méridionale et l'Epire dans l'Antiquité, 2. Actes du IIe

Colloque International de Clermont-Ferrand, 25 – 27 octobre 1990, Paris, 1993.

111

Prentice, Richard. Tourism and heritage attractions, London: Routledge 1993.

Pressoyre, Léon. The World Heritage Convention, twenty years later. UNESCO

Publishing 1996.

Prott, L. V. “The Genesis and Philosophy of the World Heritage Convention”,

Managing World Heritage Sites in Britain, (ed) P. Burman, J. Fawvicett, Sir B.

Feilden & Lord Kennet, York: University of York-ICOMOS UK 1991.

Rey, Leon. “Fouilles de la Mission Française à Apollonie d’Illyrie (1930-1931),

Exploration de la Nécropole,” Albania IV, 1932.

Ringbeck Birgitta. Management Plans for World Heritage Sites, A practical guide,

German Commission for UNESCO, Bonn 2008.

Riza, Emin. “Monumentet e kulturës dhe problematika e sotme e vlerësimit të tyre”,

Monumentet, 2007.

Schlesinger, Philip. “On National Identity: some conceptions and misconceptions

criticised”, Social Science Information, 26(2), 1987.

Schlesinger, Philip. “Wishful Thinking: Cultural Politics, Media, and Collective

Identities in Europe”, Journal of Communication, 43(2), 1993.

Schouten, F. J. Frans. “Heritage as Historical Reality”, Heritage, Tourism and

Society, (ed) D. T. Herbert, London: Mansell 1995.

Silberman, Neil Asher. Between Past and Present: Archaeology, Ideology and

Nationalism in the Modem Middle East, New York: Holt 1989.

Silverman, Helaine. “Contested Cultural Heritage: A Selective Historiography”,

Contested Cultural Heritage, Religion, Nationalism, Erasure and Exclusion in a

Global world, (ed) Silverman, H., Springer, 2011.

Smith, D. Anthony. The Ethnic Origins of Nations, Oxford: Basil Blackwell 1986.

Smith, D. Anthony. National Identity, London: Penguin Books 1991.

Smith, D. Anthony. “Ethnic election and national destiny: some religious origins of

nationalist ideals”, Nations and Nationalism 5(3), 1999.

Stevens, Terry. “Heritage as Design: a Practitioner's Perspective”, Heritage, Tourism

and Society, (ed) D. T. Herbert, London: Mansell 1995.

112

Swedish International Development Agency. The city, local tradition and global

destiny. Stockholm, Sweden, SIDA, Culture and Media Division, 1998.

Shackley, Myra. Visitor Management Case Studies for World Heritage Sites, Oxford:

Butterworth-Heinemann 1998.

Terzić, Alexandra, Jovičić, A., Simeunović-Bajić, N. “Community Role in Heritage

Management and Sustainable Turism Development: Case Study of the Danube

Regionin Serbia”. Transzlvanian Review of Administrative Sciences, Special

Issue/2014.

Trashëgimia kulturore dhe vendi i saj në shoqërinë e sotme Shqiptare, Konferencë

Kombëtare, Tiranë 2011.

Turley, Sophie. “Hadrian's Wall (UK) Managing the visitor experience at the Roman

frontier”, Visitor Management Case Studies for World Heritage Sites, (ed) M.

Shackley, Oxford: Buttenvorth-Heinemann 1998.

Tusa, Sebastiano. Menaxhimi Fiskal dhe Struktura Drejtuese e Sistemit të Parqeve

Arkeologjike në Shqipëri, Tiranë 2010.

UNESCO. “Convention Concerning the Protection of World Cultural and Natural

Heritage”, Conventions and Recommendations of UNESCO concerning the protection

of the cultural heritage, Geneva: United Nations 1983.

UNESCO. Our Creative Diversity: Report of the World Commission on Culture and

Development, (2nd ed), Paris 1996.

UNESCO. Managing Tourism at World Heritage Sites: a Practical Manual for World

Heritage Sites Managers, World Heritage Manuals 1, France 2002.

Veseli, Sabina. “Archaeology, nationalism and the construction of national identity in

Albania”, New Directions in Albanian Archaeology, 2006.

Walsh, Kevin. The Representation of the Past: Museums and heritage in the

postmodern world, London: Routledge 1992.

Wallace, Jennifer. “A (hi)story of Illyria”, Greece & Rome, 2nd Ser., Vol.45

(Oct.1998).

WHC. 13/01 July 2013, Operational Guidelines for the Implementation of the World

Heritage Convention.

113

Wilkes, John. The Illyrians, Blackwell Publishers, USA 1992.

World Tourism Organisation. The state's role in protecting and promoting culture as

a factor of tourism development and the proper use and exploitation of the national

cultural heritage of sites and monuments for tourism, Madrid: World Tourism

Organisation 1985.

Xhaja, Risena. Legjislacioni shqiptar i trashëgimisë kulturiore dhe rishikimi i tij;

risitë dhe problematikat. Konferenca Kombëtare “Trashëgimia kulturore dhe vendi i

saj në shoqërinë e sotme shqiptare”, Departamenti i Historisë, Departamenti i

Administratës Publike, 2011.

Zeppel, Heather & Hall, C. Michael. “Selling Art and History: Cultural Heritage and

Tourism”, The Journal of Tourism Studies, 2(1), May, 1991.

Zeppel, Heather & Hall, C. Michael. “Review: Arts and Heritage Tourism”, Special

Interest Tourism, (ed) B. Weiler & C. M. Hall, London: Belhaven 1992.

Burime elektronike:

Draft-Strategjia e Zhvillimit të Turizmit në Shqipëri 2014-2020.

Lorenc Bejko: Reforma e re centralizuese, i shton problemet

http://infoarkiva.com/lajme/artikull/iden/1046855182/titulli/Lorenc-Bejko-Reforma-

e-re-centralizuese-i-shton-problemet

Reforma për trashëgiminë kulturore, arritje për vitin 2010

http://www.abcnews.al/lajme/kulture/4/2743

Skënder Muçaj: Reforma në trashëgiminë kulturore, shans për struktura parazitare

http://infoarkiva.com/lajme/artikull/iden/1046845179/titulli/Skender-Mucaj-Reforma-

ne-trashegimine-kulturore-shans-per-struktura-parazitare

Albanian American Development Foundation

http://www.aadf.org/project/burtint-national-park-support-program/

SHKURTIMET E PËRDORURA

Ministria e Kulturës (MK)

Instituti i Monumenteve të Kulturës (IMK)

Fjalor Enciklopedik Shqiptar (FESH)

Agjencia e Shërbimit Arkeologjik (ASHA)

114

Konventa për Mbrojtjen e Trashëgimisë Botërore Kulturore dhe Natyrore (Konventa)

Organizata e Kombeve të Bashkuara për Edukimin dhe Shkencën (UNESCO)

Lista e Trashëgimisë Botërore (Lista)

Shtetet Palë të Konventës (Shtetet)

Këshilli Ndërkombëtar i Monumenteve dhe Siteve (ICOMOS)

World Tourism Organisation (WTO)

Qendra e Studimeve Albanologjike (QSA)

Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare (DRKK)

LISTA E FIGURAVE

Fig. 1. Dekreti i konventës së UNESCO-s (aderim 1989)

Fig. 2. Butrint

Fig. 3. Berat

Fig. 4. Gjirokastër

115

LISTA E TABELAVE

Tab. I. Qëndrueshmëria e trashëgimisë kulturore

Tab. II. Kriteret për vlerësimin e vlerave të jashtëzakonshme universale.

116

ANEKS I

PËRKUFIZIMI I TRASHËGIMISË KULTURORE DHE NATYRORE

SIKURSE PËRMENDED NË KONVENTËN E TRASHËGIMISË

BOTËRORE205

Neni 1.

Për qëllimin e kësaj Konvente, këto më poshtë do të konsiderohen si “trashëgimi

kulturore”

monumente: vepra arkitekturore, vepra të pikturës dhe skulpturës monumentale,

elemente ose struktura të një natyre arkeologjike, mbishkrime, banesa në shpella dhe

kombinime tiparesh, të cilat janë me një vlerë të jashtëzakonshme universale nga

pikëpamja historike, artit dhe shkencës;

grupe ndërtesash: grupe ndërtesash të ndara ose të lidhura, të cilat për shkak të

arkitekturës së tyre, homogjinitetit të tyre, ose vendit të tyre në peisazh, janë me vlerë

të jashtëzakonshme universale nga pikëpamja historike, e artit dhe shkencës;

site: Veprat e njeriut ose veprat e gërshetuara të natyrës dhe njeriut, dhe zonat që

përfshijnë site arkeologjike të cilat janë me vlerë të jashtëzakonshme universale nga

pikëpamja historike, estetike, etnlogjike ose antropologjike;

Neni 2

205 Termi “sit” është përdorur në këtë studim si një shkurtim i kategorive të mësipërme

trashëgimisë kulturore me vlera universale.

117

Për qëllimet e kësaj konvente, këto më poshtë do të konsiderohen si “trashëgimi

natyrore”

Tipare natyrore që përbëhen nga formacione fizike dhe biologjike ose grupe të këtyre

formacioneve, të cilat janë me vlerë të jashtëzakonshme universale nga pikëpamja

estetike ose shkencore;

Formacione gjeologjike dhe fiziografike dhe zona të përcaktuara saktë të cilat

përbëjnë vendbanimet e specieve të kërcënuara kafshësh dhe bimësh me vlerë të

jashtëzakonshme universale nga pikëpamja e shkencës ose konservimit;

Site natyrale ose zona natyrale të përcaktuara saktë me vlerë të jashtëzakonshme

universale nga pikëpamja e shkencës, konservimit ose bukurisë natyrore.

118

ANEKS II

SITET E TRASHËGIMISË KULTURORE BOTËRORE QË SHQIPËRIA KA

TË RREGJISTRUARA NË LISTËN E TRASHËGIMISË BOTËRORE

Butrint (1994)

Gjirokastra dhe Berati (2005, 2008)

119

ANEKS III

SITET NË LISTËN TENTATIVE TË TRASHËGIMISË KULTURORE

BOTËRORE QË SHQIPËRIA KA PROPOZUAR

Selca e Poshtme (1994)

Amfiteatri i Durrësit (1994)

Ohri (2011)

Qyteti Antik i Apollonisë (2014)

ANEKS IV

PYETËSOR

Për stafin e Siteve të Trashëgimisë Botërore (TB)

dhe të institucioneve qendrore përgjegjëse për TB në Shqipëri.

1. Në cilin sit të Trashëgimisë Botërore punoni ju?

Berat

Butrint

Gjirokastër

Në të gjitha së bashku (Nivel kombëtar)

2. Cili është detyra/profesioni juaj në sitin e Trashëgimisë Botërore ku ju punoni?

Drejtor/ Menaxher i sitit

Specialist/arkeolog

Specialist/arkitekt

Restaurator apo historian arti

Ciceron

Staf administrativ

Roje/ mirëmbajtje

Të tjera (ju lutem

përshkruani):_______________________________________

3. Ç’dini ju për Konventën e UNESCO-s (1972) mbi “Mbrojtjen e Trashëgimisë

Botërore Kulturore dhe Natyrore”

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

______

4. A ka një Plan Menaxhimi të miratuar për Sitin e Trashëgimisë Botërore ku ju

punoni?

Po

Jo

Nuk e di

121

Nuk ka lidhje. Unë punoj në nivel kombëtar ose në të tre sitet së bashku

5. Ju lutem përshkruani përmbajtjen dhe mekanizmat mbrojtës të ngritur mbi bazën e

Planit të Manaxhimit për Sitin e Trashëgimisë Kulturore ku ju punoni.

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

______

6. Në se u përgjigjët me “Po” pyetjes 4, a keni marrë pjesë në procesin përgatitor të

Planit të Menaxhimit për sitin tuaj?

Po

Jo

7. Keni marrë pjesë në ndonjë trajnim për stafet e siteve të Trashëgimisë Botërore?

Cila ishte tematika e trajnimit (ju lutem përshkruani)?

Po_____________________________________________________________

___

Jo_____________________________________________________________

___

8. Dini se cilët janë aktorët në planet e menaxhimit dhe cili është roli i tyre? Nëse Po,

ju lutem, listoni aktorët kryesorë dhe rolet e tyre.

Po

Jo

9. Ju lutem përshkruani marrëdhënien ndërmjet agjencisë/institucionit tuaj me

komunitetin lokal pranë Sitit të Trashëgimisë Botërore ku ju punoni.

10. Ju lutem përshkruani marrëdhënien ndërmjet agjencisë/institucionit tuaj me sektorin

lokal jo qeveritar pranë Sitit të Trashëgimisë Botërore ku ju punoni.

11. Jeni përfshirë deri tani në përgatitjen e programeve apo veprimtarive që lidhen me

menaxhimin e sitit ku punoni? Nëse po, ju lutem përshkruani.

12. Ju lutem shpjegoni si menaxhohet siti si destinacion turistik; si menaxhohen

problemet në rritje që lidhen me zhvillimin, si shtimi i numrit të turistëve, rritja e

trafikut etj. te cilat kanë efektet e tyre mbi sitin e Trashëgimisë Botërore ku ju

punoni.

122

13. Ju lutem shpjegoni çfarë dini ju për parapërgatitjen ndaj rreziqeve te mundshme në

sitet e Trashëgimisë Botërore në përgjithësi.

14. Cilat janë sipas jush burimet më të mundshme të riskut në sitin e Trashëgimisë

Botërore ku ju punoni? Renditini sipas frekuencës së ndodhjes; Shënoni me (1)

riskun potencial që ndodh më shpesh.

Përmbytjet dhe ngritja e nivelit të ujrave

Tërmetet

Zjarri

Kushtet e rënda të mbetjeve arkeologjike dhe arkitekturore

Numri në rritje i turistëve

Menaxhimi i pamjaftueshëm i sitit

Staf i patrajnuar

Numër i pamjaftueshëm i stafit

Marrëdhënie të dobëta me aktorët vendimarrës

Të tjera (ju lutem përshkruani):

123

ANEKS V

ORGANIZATA ARSIMORE, SHKENCORE DHE KULTURORE E KOMBEVE TË

BASHKUARA

KONVENTË LIDHUR ME MBROJTJEN E TRASHËGIMISË KULTURORE DHE

NATYRORE BOTËRORE

E miratuar nga Konferenca e Përgjithshme në sesionin e saj të shtatëmbëdhjetë

Paris, 16 nëntor 1972

Teksti Shqip

124

Konventë lidhur me Mbrojtjen e Trashëgimisë Kulturore dhe Natyrore Botërore

Konferenca e Përgjithshme e Organizatës Arsimore, Shkencore, dhe Kulturore e

Kombeve të Bashkuara e mbledhur në Paris nga 17 Tetori deri në 21 Nëntor 1972, në

sesionin e saj të shtatëmbëdhjetë,

Duke vënë re,që trashëgimia kulturore dhe trashëgimia natyrore janë gjithnjë e më shumë

të kërcënuara me shkatërrim jo vetëm prej shkaqeve tradicionale të degradimit, por

gjithashtu edhe prej kushteve shoqërore dhe ekonomike në ndryshim të cilat e acarojnë

situatën me më shumë fenomene të tmerrshme dëmtimi ose shkatërrimi,

Duke konsideruar, se zvetnimi ose zhdukja e ndonjë objekti të trashëgimisë kulturore dhe

natyrore përbën një varfërim të dëmshëm ndaj trashëgimisë të të gjitha kombeve të botës,

Duke konsideruar, se mbrojtja e kësaj trashëgimie në nivel kombëtar shpesh mbetet e

paplotë për shkak të shkallës së burimeve të cilat kërkon dhe burimeve të pamjaftueshme

ekonomike, shkencore dhe teknologjike të shtetit ku ndodhet pasuria që duhet mbrojtur,

Duke kujtuar, se Kushtetuta e Organizatës garanton që do të ruajë, rrisë, dhe shpërndajë

dije, duke siguruar konservimin dhe mbrojtjen e Trashëgimisë Botërore, dhe

rekomandimin e konventave të nevojshme ndërkombëtare ndaj shteteve të interesuara;

Duke konsideruar, se konventat ekzistuese ndërkombëtare, rekomandimet dhe rezolutat

lidhur me pasurinë kulturore dhe natyrore demonstrojnë rëndësinë, për të gjithë njerëzit e

botës, e mbrojtjes të kësaj pasurie unikale dhe të pazëvendësueshme, pavarësisht se kujt

populli i përket,

Duke konsideruar, se pjesë të trashëgimisë kulturore dhe natyrore janë të një interesi të

jashtëzakonshëm dhe prandaj është e nevojshme të ruhen si pjesë e trashëgimisë botërore

e njerëzimit si i tërë,

Duke konsideruar se, duke parë madhësinë dhe rrezikshmërinë e rreziqeve të reja që i

kërcënon ato, është detyrë e komunitetit ndërkombëtar si i tërë që të marrë pjesë në

mbrojtjen e trashëgimisë kulturore dhe natyrore me vlerë të jashtëzakonshme universale,

duke dhënë një asistencë kolektive e cila megjithëse nuk zë vendin e veprimit të shtetit të

interesuar do të shërbej si një plotësues efikas për të,

Duke konsideruar, se është thelbësore që për këtë qëllim të miratojë dispozita të reja në

formën e konventës duke themeluar një sistem efikas të mbrojtjes kolektive të

trashëgimisë kulturore dhe natyrore me vlerë të jashtëzakonshme universale, e organizuar

mbi baza të përhershme dhe në përputhje me metoda moderne shkencore,

Duke vendosur, në sesionin e saj të gjashtëmbëdhjetë se kjo çështje duhet bërë temë e një

konvente ndërkombëtare,

Miraton në këtë ditë të 16-të nëntori këtë Konventë.

125

I. PËRKUFIZIMI I TRASHËGIMISË KULTURORE DHE NATYRORE

Neni 1.

Për qëllimin e kësaj Konvente, këto më poshtë do të konsiderohen si “trashëgimi

kulturore”

monumente: vepra arkitekturore, vepra të pikturës dhe skulpturës monumentale,

elemente ose struktura të një natyre arkeologjike, mbishkrime, banesa në shpella dhe

kombinime tiparesh, të cilat janë me një vlerë të jashtëzakonshme universale nga

pikëpamja historike, artit dhe shkencës;

grupe ndërtesash: grupe ndërtesash të ndara ose të lidhura, të cilat për shkak të

arkitekturës së tyre, homogjinitetit të tyre, ose vendit të tyre në peisazh, janë me vlerë të

jashtëzakonshme universale nga pikëpamja historike, e artit dhe shkencës;

Site: Veprat e njeriut ose veprat e gërshetuara të natyrës dhe njeriut, dhe zonat që

përfshijnë site arkeologjike të cilat janë me vlerë të jashtëzakonshme universale nga

pikëpamja historike, estetike, etnlogjike ose antropologjike;

Neni 2

Për qëllimet e kësaj konvente, këto më poshtë do të konsiderohen si “trashëgimi

natyrore”

Tipare natyrore që përbëhen nga formacione fizike dhe biologjike ose grupe të këtyre

formacioneve, të cilat janë me vlerë të jashtëzakonshme universale nga pikëpamja

estetike ose shkencore;

Formacione gjeologjike dhe fiziografike dhe zona të përcaktuara saktë të cilat përbëjnë

vendbanimet e specieve të kërcënuara kafshësh dhe bimësh me vlerë të jashtëzakonshme

universale nga pikëpamja e shkencës ose konservimit;

Site natyrale ose zona natyrale të përcaktuara saktë me vlerë të jashtëzakonshme

universale nga pikëpamja e shkencës, konservimit ose bukurisë natyrore.

Neni 3

Duhet që çdo shtet palë në Konventë të identifikojë dhe përcaktojë pasuritë e ndryshme

që ndodhen në territorin e tij të përmendura më sipër në Nenin 1 dhe Nenin 2.

II. MBROJTJA KOMBËTARE DHE MBROJTJA NDËRKOMBËTARE E

TRASHËGIMISË KULTURORE

Neni 4

Cilido shtet Palë në këtë Konventë pranon se detyra e identifikimit, mbrojtjes,

konservimit, prezantimit dhe transmetimit tek brezat e ardhshëm të trashëgimisë

kulturore dhe natyrore e referuar në Nenet 1 dhe 2 dhe që ndodhet në territorin e tij, i

përket kryesisht atij shteti. Ai do të bëj gjithçka që mundet në këtë përfundim, deri në

fund të burimeve të tij dhe, atje ku është e përshtatshme, me ndonjë asistencë dhe

126

bashkëpunim ndërkombëtar, në veçanti, financiare, artistike, shkencore dhe teknike, të

cilat mund të jetë i aftë të marrë.

Neni 5

Për të garantuar marrjen e masave efikase dhe aktive për mbrojtjen, konservimin dhe

prezantimin e trashëgimisë kulturore dhe natyrore që ndodhet në territorin e tij, çdo Shtet

Palë në këtë Konventë do të përpiqet, aq sa është e mundur, dhe e përshtatshme për çdo

vend:

a) të përshtasë një politikë të përgjithshme e cila ka si synim ti japë trashëgimisë

kulturore dhe natyrore një funksion në jetën e komunitetit dhe të integrojë

mbrojtjen e kësaj trashëgimie në programe të përgjithshme planifikuese;

b) të ngrejë brenda territorit të tij, atje ku këto shërbime nuk ekzistojnë, një ose më

shumë shërbime për mbrojtjen, konservimin dhe prezantimin e trashëgimisë

kulturore dhe natyrore me një staf të përshtatshëm dhe që kanë mundësitë për të

kryer funksionet e tyre;

c) të zhvillojë studime shkencore dhe teknike, kërkime, dhe të përgatisë metoda

operative të atilla që do ta bënin shtetin të aftë për tu kundërvënë rreziqeve që

kërcënojnë trashëgiminë e tij kulturore ose natyrore;

d) të marri masat e duhura ligjore, shkencore, teknike, administrative dhe financiare

të nevojshme për identifikimin, mbrojtjen, konservimin, prezantimin dhe

rehabilitimin e kësaj trashëgimie; dhe

e) të nxisë themelimin ose zhvillimin e qendrave kombëtare dhe rajonale për trajnim

në mbrojtjen, konservimin dhe prezantimin e trashëgimisë kulturore e natyrore

dhe të inkurajojë kërkime shkencore në këtë fushë.

Neni 6

1. Ndërsa respektojnë plotësisht sovranitetin e Shteteve në territorin e të cilave

ndodhet trashëgimia kulturore dhe natyrore e përmendur në Nenet 1 dhe 2, dhe pa

paragjykim ndaj së drejtës së pronësisë e garantuar nga legjislacioni kombëtar,

Shtetet Palë në këtë Konventë pranojnë se kjo trashëgimi përbën një trashëgimi

botërore për mbrojtjen e së cilës është detyrë e komunitetit ndërkombëtare si i tërë

që të bashkëpunojë.

2. Shtetet Palë angazhohen në përputhje me dispozitat e kësaj konvente, të japin

ndihmën e tyre në identifikimin, mbrojtjen, konservimin dhe prezantimin e

trashëgimisë kulturore dhe natyrore e referuar në paragrafet 2 dhe 4 të Nenit 11 në

rast se këtë e kërkojnë Shtetet në territorin e të cilave ajo ndodhet.

127

3. Çdo Shtet Palë në këtë Konventë angazhohet që të mos marrë asnjë masë të

paramenduar e cila mund të dëmtojë në mënyrë të drejtëpërdrejtë ose të tërthortë

trashëgiminë kulturore dhe natyrore e referuar në Nenet 1 dhe 2 dhe që ndodhet

në territorin e Shteteve të tjera Palë në këtë Konventë.

Neni 7

Për qëllimet e kësaj Konvente, mbrojtja ndërkombëtare e trashëgimisë kulturore dhe

natyrore do të nënkuptojë themelimin e një sistemi bashkëpunimi dhe asistence

ndërkombëtare e projektuar që të mbështesë Shtetet Palë në Konventë në përpjekjet e

tyre për të konservuar dhe identifikuar këtë trashëgimi.

III. KOMITETI NDËRQEVERITAR PËR MBROJTJEN E TRASHËGIMISË

BOTËRORE KULTURORE DHE NATYRORE

Neni 8

1. Një Komitet Ndërqeveritar për mbrojtjen e Trashëgimisë Botërore Kulturore dhe

Natyrore me Vlerë të Jashtëzakonshme Universale, i quajtur “Komiteti i Trashëgimisë

Botërore” themelohet në këtë mënyrë brenda Organizatës Arsimore, Shkencore,

Kulturore të Kombeve të Bashkuara. Do të përbëhet nga 15 Shtete Palë në Konventë, i

zgjedhur nga Shtetet Palë në Konventë të cilat do të mblidhen në asamble të përgjithshme

gjatë seancës së zakonshme të Konferencës së Përgjithshme të Organizatës Arsimore,

Shkencore dhe Kulturore të Kombeve të Bashkuara. Numri i shteteve anëtare të Komitetit

do të rritet në 21 duke filuar që nga data e seancës së zakonshme të Konferencës së

Përgjithshme menjëherë pas hyrjes në fuqi të kësaj konvente nga të paktën 40 shtete.

2. Zgjedhja e anëtarëve të Komitetit do të garantojë një përfaqësim të barabartë të

rajoneve dhe kulturave të ndryshme të botës.

3. Një përfaqësues i Qendrës Ndërkombëtare për Studimin e Ruajtjes dhe Restaurimit të

Pasurisë Kulturore (Qendra e Romës), një përfaqësues i Këshillit Ndërkombëtar të

Monumenteve dhe Siteve (ICOMOS) dhe një përfaqësues i Bashkimit Ndërkombëtar për

Konservimin e Natyrës dhe Burimeve Natyrore (IUCN), të cilëve mund t’ju shtohen, me

kërkesë të Shteteve Palë në Konventë që mblidhen në asamble të përgjithshme gjatë

sesioneve të zakonshme të Konferencës së Përgjithshme të Organizatës Arsimore,

Shkencore , Kulturore të Kombeve të Bashkuara, përfaqësues të organizatave të tjera

ndërqeveritare ose joqeveritare, me objektiva të ngjashme, mund të ndjekin mbledhjet e

Komitetit në një kapacitet këshillues.

Neni 9

128

1. Koha në detyrë e Shteteve anëtare të Komitetit të Trashëgimisë Botërore do të

shtrihet nga fundi i seancës së zakonshme të Konferencës së Përgjithshme gjatë së

cilës ata zgjidhen deri në fund të seancës të zakonshme së sajë të tretë.

2. Koha në detyrë e një të tretës së anëtarëve të emëruar në kohën e zgjedhjeve të

para gjithsesi do të përfundojë në fund të seancës së parë të zakonshme të

Konferencës së Përgjithshme pas asaj kur ata u zgjodhën; dhe koha e detyrës e një

pjesë tjetër prej 1/3 e anëtarëve të emëruar në të njëjtën kohë do të përfundojë në

fund të sesionit të dytë të zakonshëm të Konferencës së Përgjithshme pas asaj

gjatë së cilës ata u zgjodhën. Emrat e këtyre anëtarëve do të zgjidhen me llotari

pas zgjedhjes së parë nga Presidenti i Konferencës së Përgjithsme i Organizatës

Arsimore, Shkencore dhe Kulturore të Kombeve të Bashkuara.

3. Shtetet anëtare të Komitetit do të zgjedhin si përfaqësues të tyre persona të

kualifikuar në fushën e Trashëgimisë Kulturore dhe Natyrore.

Neni 10

1. Komiteti i Trashëgimisë Botërore do të miratojë Rregullat e Proçedurës.

2. Komiteti mundet që në çdo kohë të ftojë organizata publike ose private të marrin

pjesë në takimet e tij për konsultim mbi probleme të veçanta.

3. Komiteti mund të krijojë organe të atilla konsultive siç e gjykon të nevojshme për

performancën e funksioneve të tij.

Neni 11

1. Çdo Shtet Palë në këtë Konventë, për aq sa do të jetë e mundur, do ti paraqesi

Komitetit të Trashëgimisë Botërore një inventar të pasurisë që është pjesë e

trashëgimisë kulturore dhe natyrore që ndodhet në territorin e tij dhe e

përshtatshme për tu përfshirë në listën e dhënë në paragrafin 2 të këtij Neni. Ky

inventar, i cili nuk do të konsiderohet i shteruar, do të përfshijë dokumentacionin

rreth vendndodhjes së pasurisë në fjalë dhe rëndësisë së saj.

2. Mbi bazën e inventarëve të paraqitura nga Shtetet në Përputhje me paragrafin I,

Komiteti do të themelojë, përditësojë dhe publikojë, nën titullin e “Listës së

Trashëgimisë Botërore”, një listë të pasurive që janë pjesë e Trashëgimisë

Kulturore dhe Trashëgimisë Natyrore, siç përcaktohet në Nenet 1 dhe 2 të kësaj

Konvente, të cilat i konsideron se kanë vlerë të jashtëzakonshme universale, në

përputhje me kriteret mbi të cilat është themeluar. Një listë e përditësuar do të

shpërndahet të paktën çdo dy vjet.

129

3. Përfshirja e pasurisë në Listën e Trashëgimisë Botërore kërkon miratimin e shtetit

të interesuar. Përfshirja e një pasurie që ndodhet në një territor, sovranitet ose

juridiksion e cila pretendohet nga më shumë se një shtet nuk do të paragjykojë në

asnjë mënyrë të drejtat e palëve për diskutim.

4. Komiteti do të themelojë, përditësojë, dhe publikoijë kurdoherë që do ta kërkojnë

rrethanat nën titullin “Lista e Trashëgimisë Botërore në Rrezik” një listë të

pasurisë që shfaqet në Listën e Trashëgimisë Botërore për konservimin e së cilës

nevojiten operacione dhe për të cilën është kërkuar asistencë nën këtë Konventë.

Lista do të përmbajë një kosto të për arfët të këtyre operacioneve. Lista mund të

përfshijë vetëm atë pasuri që bën pjesë në trashëgiminë kulturore dhe natyrore e

cila kërcënohet nga rreziqe serioze dhe specifike, si: kërcënimi i zhdukjes i

shkaktuar nga shkatërrimi i përshpejtuar, projekte të mëdha publike ose private,

ose projekte të shpejta urbane ose të zhvillimit të turizmit; shkatërrimi i shkaktuar

nga ndryshimet në përdorimin ose pronësinë e tokës; ndryshime të mëdha si

rrjedhojë e shkaqeve të panjohura; braktisja për çfarëdo arsye; shpërthimi ose

kërcënimi i një konflikti të armatosur; fatkeqësive dhe kataklizmave, zjarreve

serioze, tërmeteve, rrëshqitjes së tokës; shpërthimeve vullkanike, ndryshimeve në

nivelin e ujit, përmbytjeve dhe dallgëve të mëdha. Komiteti mundet që në çdo

khë, në rast të një nevoje urgjente, të bëjë një hyrje të re në Listën e Trashëgimisë

Botërore në Rrezik dhe ta publikojë këtë hyrje menjëherë.

5. Komiteti do të përcaktojë kriteret mbi bazat e të cilave një pasuri që i përket

trashëgimisë natyrore dhe kulturore mund të përfshihet në njërën prej listave që

përmenden në paragrafet 2 dhe 4 të këtij neni.

6. Përpara se të refuzojë një kërkesë për tu përfshirë në njërën nga dy listat e

përmendura në paragrafet 2 dhe 4 të këtij neni, Komiteti do të konsultojë Shtetin

Palë në territorin e të cilit ndodhet pasuria kulturore dhe natyrore në fjalë.

7. Komiteti, me miratimin e Shteteve të interesuara, do të koordinojë dhe inkurajojë

studime dhe kërkime që duhen për të hartuar listat e referuara në paragrafët 2 dhe

4 të këtij Neni.

Neni 12

Fakti se një pasuri që i përket trashëgimisë kulturore dhe natyrore nuk është

përfshirë në asnjë prej të dy listave të përmendura në paragrafin 2 dhe 4 të Nenit

11 nuk do të interpretohet në asnjë mënyrë se nuk ka asnjë vlerë të

jashtëzakonshme universal për qëllime të tjera ndaj atyre që rezultojnë nga

përfshirja në këto lista.

130

Neni 13

1. Komiteti i Trashëgimisë Botërore do të marrë dhe studiojë kërkesat për ndihmë

ndërkombëtare të formuluara nga Shtetet Palë në këtë Konventë në lidhje me

pasurinë që është pjesë e trashëgimisë kulturore dhe natyrore, e ndodhur në

territoret e tyre, dhe të përfshira ose potencialisht të përshtatshme për tu përfshirë

në listat e përmendura dhe të vërtetuara në paragrafet 2 dhe 4 të Nenit 11. Qëllimi

i këtyre kërkesave mund të jetë që të garantojë mbrojtjen, konservimin,

prezantimin ose rehabilitimin e kësaj pasurie.

2. Kërkesat për asistencë ndërkombëtare nën paragrafin 1 të këtij neni mund

gjithashtu të lidhen me identifikimin e pasurisë kulturore dhe natyrore e

përcaktuar në nent 1 dhe 2, kur investigime paraprake kanë treguar se hulumtime

të mëtejshme do të jenë të justifikuara.

3. Komiteti do të vendosi mbi veprimin që duhet marrë në lidhje me këto kërkesa, të

vendosi, atje ku është e përshtatshme, natyrën dhe madhësinë e kësaj asistence,

dhe të autorizojë përfundimin, në emër të tij, e masave të nevojshme me qeverinë

e interesuar.

4. Komiteti do të vendosi një rradhë prioritesh për operacionet e tij. Duke bërë këtë

gjë do të ketë gjithmonë parasysh rëndësinë respektive për trashëgiminë kulturore

dhe natyrore botërore të pasurisë që kërkon mbrojtje, nevojën për ti dhënë

asistencë ndërkombëtare pasurisë që është më shumë përfaqësuese e një mjedisi

natyror se të gjenisë dhe të historisë së popujve të botës, emergjencën e punës që

duhet bërë, burimet në dispozicion të Shteteve në territorin e të cilave ndodhet

pasuria e kërcënuar dhe në veçanti shkallën e aftësisë së tyre për ta ruajtur këtë

pasuri me mjetet dhe mundësitë e tyre.

5. Komiteti do të hartojë, përditësojë dhe publikojë një listë të pasurive për të cilat

është dhënë asistencë ndërkombëtare.

6. Komiteti do të vendosi mbi përdorimin e burimeve të Fondit të themeluar sipas

Nenit 15 të kësaj Konvente. Do të kërkojë rrugë për të shtuar këto burime dhe do

të marrë të gjitha masat e dobishme në këtë përfundim.

7. Komiteti do të bashkëpunoj me organizata ndërkombëtare dhe kombëtare

qeveritare dhe joqeveritare që kanë objektiva të ngjashme me ato në konventë. Për

implementimin e projekteve dhe programeve të tij, Komiteti mund të kërkojë

ndihmën e organizatave, veçanërisht të Qendrës Ndërkombëtare për Studimin e

Ruajtjes dhe Restaurimit të Pasurisë Kulturore (Qendra e Romës), Këshilli

Ndërkombëtar i Monumenteve dhe Siteve (ICOMOS) dhe Bashkimi

Ndërkombëtar për Konservimin e Natyrës dhe Burimeve Natyrore (IUCN), si dhe

organeve publike,private dhe individëve.

131

8. Vendimet e Komitetit do të merren nga një shumicë prej dy të tretash të anëtarëve

të tij që janë prezent dhe votojnë.

Neni 14

1. Vendimet e Komitetit do të asistohen nga Sekretariati i zgjedhur nga Drejtori i

Përgjithshëm i Organizatës Arsimore, Shkencore dhe Kulturore të Kombeve të

Bashkuara.

2. Drejtori i Përgjithshëm i Organizatës Arsimore, Shkencore, Kulturore i Kombeve

të Bashkuara, duke vënë në përdorim sa më shumë të jetë e mundur shërbimet e

Qendrës Ndërkombëtare për Studimin e Mbrojtjes dhe Restaurimit të Pasurisë

Kulturore (Qendra e Romës), Këshilli Ndërkombëtar i Monumenteve dhe Siteve

(ICOMOS), dhe Bashkimi Ndërkombëtar për Konservimin e Natyrës dhe

Burimeve Natyrore (IUCN) në zonat e tyre respektive të kompetencës dhe

aftësisë, do të përgatisë dokumentacionin e Komitetit dhe axhendën e takimeve të

tij dhe do të ketë përgjejësinë për implementimin e vendimeve të tij.

IV. FONDI PËR MBROJTJEN E TRASHËGIMISË BOTËRORE KULTURORE

DHE NATYRORE

Neni 15

1. Themelohet në këtë mënyrë një fond për Mbrojtjen e Trashëgimisë Botërore

Kulturore dhe Natyrore me Vlerë të Jashtëzakonshme Universale, i quajtur “Fond i

Trashëgimisë Botërore”.

2. Fondi do të jetë një Fond në Mirëbesim, në përputhje me dispozitat e Rregullave

Financiare të Organizatës Arsimore, Shkencore dhe Kulturore të Kombeve të

Bashkuara.

3. Burimet e Fondit do të përbëhen nga:

a) nga kontribute të detyrueshme dhe vullnetare të dhëna nga Shtetet Palë në këtë

Konventë,

b) kontributet, dhuratat ose trashëgimitë e dhëna nga

(i) Shtetet e tjera

(ii) organizatat e tjera të sistemit të Kombeve të Bashkuara,

veçanërisht Programi i Zhvillimit i Kombeve të Bashkuara ose

organizata të tjera ndërqeveritare;

132

(iii) organe publike dhe private ose individë;

c) nga ndonjë interes që vjen nga burimet e Fondit;

d) fondet e ngritura nga grumbullimet dhe faturat nga evenimentet e organizuara për

të mirën e fondit; dhe

e) nga të gjitha burimet e autorizuara nga rregullat e Fondit, ashtu siç janë hartuar

nga Komiteti i Trashëgimisë Botërore;

4) Kontributet për Fondin dhe format e tjera të ndihmës të vëna në dispozicion të

Komitetit mund të përdoren vetëm për ato qëllime që do të përcaktojë Komiteti. Komiteti

mund të pranojë kontribute për tu përdorur vetëm për një program ose projekt të caktuar,

me kusht që Komiteti do të ketë vendosur për implementimin e këtij programi ose

projekti. Asnjë kusht politik nuk mund t’i bashkangjitet kontributeve që bëhen në Fond.

Neni 16

1. Pa paragjykuar asnjë kontribut vullnetar shtesë, Shtetet Palë në këtë Konventë

angazhohen ti paguajnë rregullisht, çdo dy vjet, Fondit të Trashëgimisë Botërore,

shuma e të cilit, në formën e një përqindjeje të njëjtë të zbatueshme për të gjitha

Shtetet, do të vendoset nga Asambleja e Përgjithshme e Shteteve Palë në

Konventë, që do të mblidhen gjatë sesioneve të Konferencës së Përgjithshme të

Organizatës Arsimore, Shkencore dhe Kulturore të Kombeve të Bashkuara. Ky

vendim i Asamblesë së Përgjithshme kërkon pjesën më të madhe të Shteteve Palë

që janë prezent dhe votojnë, të cilat nuk e kanë bërë deklaratën e referuar në

paragrafin 2 të këtij Neni. Në asnjë rast kontributi i detyrueshëm i Shteteve Palë

në Konventë nuk do të kalojë 1% e kontributit të buxhetit të rregullt të

Organizatës Arsimore, Shkencore, dhe Kulturore të Kombeve të Bashkuara.

2. Gjithsesi, çdo shtet i referuar në Nenet 31 ose 32 të kësaj Konvente mund të

deklarojë në kohën e depozitimit të instrumentit të ratifikimit, pranimit ose hyrjes,

se nuk do të jetë i detyruar nga dispozitat e paragrafit 1 të këtij Neni.

3. Një shtet Palë në Konventë i cili ka bërë deklaratën e referuar në paragrafin 2 të

këtij Neni mund që në çdo kohë të tërheqë deklaratën në fjalë duke njoftuar

Drejtorin e Përgjithshëm të Organizatës Arsimore, Shkencore dhe Kulturore të

Kombeve të Bashkuara. Gjithsesi, tërheqja e deklaratës nuk do të ketë efekt në

lidhje me kntributin e detyrueshëm që i takon Shtetit deri në datën e Asamblesë së

Përgjithshme pasuese të Shteteve Palë në këtë Konventë.

4. Në mënyrë që Komiteti të mund ti planifikojë operacionet e tij në mënyrë të

efektshme kontributet e Shteteve Palë në këtë Konventë të cilat e kanë deklaratën

e referuar në Paragrafin 2 të këtij Neni, do të paguhet në mënyrë të rregullt, të

paktën çdo dy vjet, dhe nuk duhet të jetë më pak se kontributet të cilat ata duhet të

133

kenë paguar nëse ata do të ishin të detyruar nga dispozitat e paragrafit 1 të këtij

Neni.

5. Çdo Shtet Palë në Konventë i cili është i prapambetur me pagesën e kontributit të

tij të detyrueshëm ose vullnetar për vitin aktual dhe vitin kalendarik që e paraprin

atë nuk do të jetë i përzgjedhshëm si Anëtar i Komitetit të Trashëgimisë Botërore,

megjithëse kjo dispozitë nuk do të zbatohet për zgjedhjen e parë.

Koha në detyrë e secilit Shtet i cili është anëtar i Komitetit do të përfundojë në

kohën e zgjedhjeve që jepen në Nenin 8, Paragrafin 1 të kësaj Konvente.

Neni 17

Shtetet Palë në këtë Konventë do të marrin në konsideratë ose inkurajojë themelimin e

fondacioneve kombëtare publike dhe private ose organizatave qëllimi i të cilave është të

ftojë donacione për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore dhe natyrore siç përcaktohet në

Nenet 1 dhe 2 të kësaj Konvente.

Neni 18

Shtetet Palë në këtë Konventë do të japin asistencën e tyre ndaj fushatave ndërkombëtare

për ngritjen e fondeve të organizuara për Fondin e Trashëgimisë Kulturore nën drejtimin

e organizatës Arsimore, Shkencore dhe Kulturore të Kombeve të Bashkuara. Ato do të

lehtësojnë grumbullimet e bëra nga organet e bëra në paragrafin 3 të Nenit 15 për këtë

qëllim.

V. Kushtet dhe Dispozitat për Asistencë Ndërkombëtare

Neni 19

Çdo Shtet Palë në këtë Konventë mund të kërkojë asistencë ndërkombëtare për pasurinë

që është pjesë e trashëgimisë kulturore dhe natyrore me vlerë të jashtëzakonshme

universale brenda territorit të saj. Do të paraqes me këkesën e tij informacion dhe

dokumentacion të atillë siç kërkohet në Nenin 21, ashtu siç e zotëron dhe që do ti

mundësojë Komitetit të arrij në një vendim.

Neni 20

Subjekt i dispozitave të paragrafit 2 të Nenit 13, nën paragrafëve (c) të Nenit 22 dhe

Nenit 23, asistenca ndërkombëtare që jepet nga kjo Konventë mund ti jepet vetëm

pasurisë që është pjesë e trashëgimisë kulturore dhe natyrore për të cilën Komiteti i

Trashëgimisë Kulturore ka vendosur, ose mund të vendos, për ta përfshirë në një nga

listat e përmendura në paragrafet 2 dhe 4 të Nenit 11.

134

Neni 21

1. Komiteti i Trashëgimisë Botërore do të përcaktojë proçedurën me anën e së cilës

kërkesat ndaj tij për asistencë ndërkombëtare do të konsiderohen dhe do të specifikojnë

përmbajtjen e kërkesës, e cila duhet të përcaktojë operacionin që synohet të kryhet, punën

që është e nevojshme, koston si rrjedhojë të operacionit, shkallën e nevojës dhe arsyet

përse burimet e Shtetit që kërkon asistencë nuk e lejojnë atë të përballë të gjitha

shpenzimet. Këto kërkesa duhet të mbështeten nga raporte ekspertësh kurdoherë që është

e mundur.

2. Kërkesave që bazohen mbi shkatërrime ose fatkeqësi natyrore duhet për arsye të punës

urgjente të cilën ato kanë, tu jepet një vlerësim prioritar dhe i menjëhershëm nga

Komiteti, i cili duhet të ketë një fond rezervë në dispozicion të tij kundër këtyre

kontigjentëve.

3. Përpara se të marrë një vendim, Komiteti duhet të ndërmarrë konsultime dhe studime

të atilla siç e parashikon ligji.

Neni 22

Asistenca e dhënë nga Fondi i Trashëgimisë Botërore mund të marrë format e

mëposhtme:

(a) studime në lidhje me problemet artistike, shkencore dhe teknike që ngrihen nga

mbrojtja, konservimi, prezantimi dhe rehabilitimi i trashëgimisë kulturore dhe

natyrore, siç përcaktohet në paragrafët 2 dhe 4 të Nenit 11 të kësaj Konvente;

(b) pajisjen me ekspertë, teknikë dhe punë të kualifikuar për të garantuar që puna e

aprovuar të ndërmerret;

(c) trajnimin e stafit dhe specialistëve në të gjithë nivelet në fushën e identifikimit,

mbrojtjes, konservimit, prezantimit dhe rehabilitimit të trashëgimisë kulturore dhe

natyrore;

(d) furnizimin me pajisje të cilat Shteti i interesuar nuk i zotëron ose nuk është në një

pozicion që të mund ti marrë;

(e) Borxhe me interes të ulët ose pa interes të cilat mund të ripaguhen me afat të

gjatë;

(f) Financimin, në raste të jashtëzakonshme dhe për arsye të veçanta, të

subvencionimeve që nuk mund të ripaguhen.

Neni 23

135

Komiteti i Trashëgimisë Botërore mund gjthashtu ti japë asistencë ndërkombëtare

qendrave kombëtare dhe rajonale për trajnimin e stafit dhe specialistëve në të gjitha

nivelet në fushën e identifikimit, mbrojtjes, konservimit, prezantimit dhe rehabilitimit të

trashëgimisë kulturore dhe natyrore.

Neni 24

Asistenca ndërkombëtare në shkallë të madhe do të paraprihet nga studime të detajuara

shkencore, ekonomike dhe teknike. Këto studime do të mbështeten mbi teknikat e

avancuara për mbrojtjen, konservimin, prezantimin dhe rehabilitimin e trashëgimisë

natyrore dhe kulturore dhe do të jenë konsistente me objektivat e kësaj Konvente.

Studimet do të kërkojnë gjithashtu mënyrat për të përdorur në mënyrë racionale burimet

në dispozicion të Shtetit të interesuar.

Neni 25

Si rregull i përgjithshëm vetëm një pjesë e kostos së punës së nevojshme do të

përballohet nga komuniteti ndërkombëtar. Kontributi i Shtetit që përfiton nga asistenca

ndërkombëtare do të përbëjë një pjesë substanciale të burimeve që i kushtohen secilit

program ose projekt, e kundërta ndodh vetëm nëse burimet e tij nuk e lejojnë këtë gjë.

Neni 26

Komiteti i Trashëgimisë Botërore dhe Shteti marrës do të përcaktojnë në marrëveshjen që

do të përfundojnë midis tyre kushtet sipas të cilave do të zbatohet një program ose projekt

për të cilin jepet asistencë ndërkombëtare sipas kushteve të kësaj Konvente. Do të jetë

përgjegjësia e Shtetit që merr këtë asistencë ndërkombëtare për të vazhduar që të mbrojë,

konservojë dhe prezantojë pasurinë e ruajtur në këtë mënyrë, duke respektuar kushtet e

parashtruara nga marrëveshja.

VI. PROGRAMET ARSIMORE

Neni 27

1. Shtetet Palë në këtë Konventë do të përpiqen me të gjitha mënyrat e përshtatshme, dhe

në veçanti nëpërmjet programeve arsimore dhe informative, të fuqizojnë vlerësimin dhe

respektin nga ana e njerëzve të tyre për trashëgiminë kulturore dhe natyrore të përcaktuar

në Nenet 1 dhe 2 të Konventës.

2. Ata angazhohen ta mbajnë publikun gjerësisht të informuar mbi rreziqet që kërcënojnë

këtë trashëgimi dhe të aktiviteteve që ndërmerren në ndjekje të kësaj Konvente.

136

Neni 28

Shtetet Palë në këtë Konventë të cilët marrin asistencë ndërkombëtare sipas Konventës do

të marrin masat e përshtatshme për ta bërë të njohur rëndësinë e pasurisë për të cilën

është marrë asistencë dhe roli që luan kjo asistencë.

VII.Raportet

Neni 29

1. Shtetet Palë në këtë Konventë do të japin, në raportet të cilat ato ja dorëzojnë

Konferencës së Përgjithshme të Organizatës Arsimore, Shkencore dhe Kulturore të

Kombeve Bashkuara ku datat dhe mënyra vendosen nga kjo e fundit, informacion mbi

dispozitat ligjore dhe administrative të cilat ata kanë miratuar dhe veprime të tjera të cilat

ata kanë marrë për aplikimin e kësaj Konvente, së bashku me detajet e eksperiencës të

fituar në këtë fushë.

2. Këto raporte do të sillen në vëmendjen e Komitetit të Trashëgimisë Botërore.

3. Komiteti do të dorëzojë një raport për aktivitetet e tij në secilën prej seancave të

zakonshme të Konferencës së Përgjithshme të Organizatës Arsimore, Shkencre,

Kulturore të Kombeve të Bashkuara.

VIII. DISPOZITAT PËRFUNDIMTARE

Neni 30

Kjo Konvente është hartuar në Arabisht, Anglisht, Frëngjisht, Rusisht dhe Spanjisht, dhe

të pestë tekstet kanë autoritet të njëjtë.

Neni 31

1. Kjo Konventë do të jetë subjekt i ratifikimit së pranimit nga Shtetet anëtare të

Organizatës Arsimore, Shkencore dhe Kulturore të Kombeve të Bashkuara në përputhje

me proçedurat e tyre kushtetuese përkatëse.

2. Instrumentat e ratifikimit ose pranimit do të depozitohen te Drejtori i Përgjithshëm i

Organizatës Arsimore, Shkencre, Kulturore të Kombeve të Bashkuara.

Neni 32

1. Kjo Konventë do të jetë e hapur për tu pranuar nga të gjitha Shtetet që nuk janë anëtare

të Organizatës Arsimore, Shkencore dhe Kulturore të Kombeve të Bashkuara të cilat

ftohen nga Konferenca e Përgjithshme e Organizatës që ta miratojnë atë.

137

2. Miratimi do të marrë efekt me depozitimin e një instrumenti pranimi tek Drejtori i

Përgjithshëm i Organizatës.

Neni 33

Kjo Konventë do të hyjë në fuqi tre muaj pas datës së depozitimit të instrumentit të 20-të

të ratifikimit, pranimit së miratimit, por vetëm në lidhje me ato Shtete të cilat kanë

depozituar instrumentat e tyre përkatëse të ratifikimit, pranimit ose miratimit në atë ose

para asaj date. Do të hyjë në fuqi për çdo shtet tjetër tre muaj pas depozitimit të

instrumentit të tij të ratifikimit, pranimit ose miratimit.

Neni 34

Dispozitat e mëposhtme do të aplikohen për ato Shtete Palë në këtë Konventë të cilat

kanë një sistem kushtetues federal ose jo unik:

(a) në lidhje me dispozitat e kësaj Konvente, implementimi i të cilave ndodhet

nën juridiksionin ligjor të pushtetit ligjvënës federal ose qendror, detyrimet e

qeverisë federale ose qendrore do të jenë të njëjta si për ato Shtete palë të cilat

nuk janë Shtete Federale.

(b) në lidhje me dispozitat e kësaj Konvente, implementimi i të cilave ndodhet

nën juridiksionin ligjor të Shteteve përbërëse individuale, vëndeve, provincave

ose kantoneve që nuk janë të detyruara nga sistemi kushtetues i federatës për

të marrë masa ligjore, qeveria federale do të informjë autoritetet kompetente të

këtyre Shteteve, vëndeve, provincave ose kantoneve për dispozitat në fjalë,

shoqëruar me rekomandimin e saj për miratimin e tyre.

Neni 35

1. Çdo Shtet Palë në këtë Konventë mund ta denoncojë këtë Konventë.

2. Denoncimi do të njoftohet me anën e nje instrumenti me shkrim që do të

depozitohet pranë Drejtorit të Përgjithshëm të Organizatës Arsimore, Shkencore

dhe Kulturore të Kombeve të Bashkuara.

3. Denoncimi do të ketë efekt dymbëdhjetë muaj pas marrjes së instrumentit të

denoncimit. Nuk do të ndikojë në detyrimet financiare të Shtetit akuzues deri në

datën kur tërheqja hyn në fuqi.

Neni 36

138

Drejtori i Përgjithshëm i Organizatës Arsimore, Shkencore dhe Kulturore të Kombeve

të Bashkuara do të informojë Shtetet anëtare të Organizatës, Shtetet jo anëtare te

Organizatës të cilat referohen në Nenin 32 si dhe Kombet e Bashkuara, për

depozitimit e të gjithë instrumentave të ratifikimit, pranimit ose miratimit që

parashikohet në Nenet 31 dhe 32, dhe për denoncimet që parashikohen në Nenin 35.

Neni 37

1. Kjo Konventë mund që të rishikohet nga Konferenca e Përgjithshme e

Organizatës Arsimore, Shkencore dhe Kulturore të Kombeve të Bashkuara.

Gjithsesi çdo rishikim i tillë do të zbatohet vetëm për Shtetet të cilat do të bëhen

palë në rishikimin e Konventës.

2. Nëse Konferenca e Përgjithshme do të miratojë një Konventë të re duke e

rishikuar këtë Konventë të gjthën ose pjesërisht, përveçse kur Konventa e re është

shtojcë, kjo Konventë nuk do të jetë më e hapur për ratifikim, pranim ose miratim,

që nga data në të cilën Konventa e re e rishikuar do të hyjë në fuqi.

Neni 38

Në përputhje me Nenin 102 të Kartës së Kombeve të Bashkuara, kjo Konventë do të

regjistrohet në Sekretariatin e Kombeve të Bashkuara me kërkesën e Drejtorit të

Përgjithshëm të Organizatës Arsimore, Shkencore dhe Kulturore të Kombeve të

Bashkuara.

Përfunduar në Paris, këtë ditë të 23-të të Nëntorit 1972, në dy kopje origjinale që

mbajnë firmat e Presidentit të sesionit të 17-të të Konferencës së Përgjithshëm dhe të

Drejtorit të Përgjithshëm të Organizatës Arsimore, Shkencore dhe Kulturore të

Kombeve të Bashkuara të cilat do të depozitohen në arkivat e Organizatës Arsimore,

Shkencore dhe Kulturore të Kombeve të Bashkuara, dhe kopje të çertifikuara të së

cilave do ti shpërndahen të gjithë Shteteve të referuar në Nenet 31 dhe 32 si edhe

Kombeve të Bashkuara.

139

ANEKS VI

PROJEKTLIGJ

Nr_______, datë __/__/

PËR TRASHËGIMINË KULTURORE

Në mbështetje të neneve 59 pika 1 shkronja "g”, 78 dhe 83 pika 1 të Kushtetutës, me

propozimin e Këshillit të Ministrave,

K U V E N D I

I REPUBLIKËS SË SHQIPËRISË

V E N D O S I:

KREU I

DISPOZITA TË PËRGJITHSHME

Neni 1

Qëllimi

Ky ligj ka për qëllim shpalljen dhe mbrojtjen e trashëgimisë kulturore në territorin e

Republikës së Shqipërisë.

Neni 2

Objekti dhe fusha e veprimit

1. Objekt i këtij ligji janë vlerat e trashëgimisë kulturore, parashikimi i rregullave

për mbrojtjen e saj dhe detyrat e përgjegjësitë e institucioneve të specializuara që

veprojnë në këtë fushë.

140

2. Trashëgimia kulturore e vendit përbëhet nga objekte kulturore të gjetura brenda

kufijve të Shqipërisë, përfshirë ujërat territoriale dhe zonat e tjera mbi të cilat

Shqipëria ushtron juridiksion në përputhje me legjislacionin ndërkombetar.

Pasuritë kulturore të luajtshme e të paluajtshme që ekzistojnë dhe zbulohen në

tokat private e shtetërore, në lumenj, liqene e në shelfin kontinental mbrohen nga

shteti në përputhje me këtë ligj dhe me konventat ndërkombetare në të cilat

aderon Republika e Shqipërisë.

.

Neni 3

Përkufizimet

Në këtë ligj, termat e mëposhtëm kanë këto kuptime:

1. “Ansambël arkitekturor” është tërësia e një numri ndërtesash, të cilat i lidh një

koncept i njëjtë krijues.

2. “Ansambël urban” është bashkësia e vlerave urbanistiko-arkitektonike në një

qendër qytetare, e cila mund të formohet prej një ose disa pjesëve të një zone

banimi.

3. “Arkitekturë tradicionale” është arkitektura e së kaluarës me zbatim kohor

relativisht të gjerë.

4. “Dëmtim” është ndërhyrja në dëm të pasurisë kulturore, materiale ose

jomateriale, që cënon funksionin, përmbajtjen ose pamjen origjinale të tyre.

5. “Folklor gojor” është teksti i krijimit popullor, i pashoqëruar me muzikë, i cili

lexohet ose tregohet.

6. “Folklor instrumental” është krijimi muzikor popullor i interpretuar me vegla

muzikore popullore.

7. “Folklor koreografik” janë valle dhe krijime të kësaj gjinie që kërcehen me ose pa

shoqërim muzikor.

8. “Folklor vokal” janë krijime muzikore të kënduara ose të interpretuara me tekst

dhe muzikë.

9. “Institucione shtetërore të specializuara” janë Agjencia e Shërbimit Arkeologjik

(ASHA), Fototeka “Marubi”, Muzeu Historik Kombëtar, Muzeu i Artit Mesjetar

Korçë, Muzeu Kombëtar “Onufri” Berat, Muzeu Kombëtar i Pavarësisë Vlorë,

Instituti i Monumenteve të Kulturës (IMK), Galeria Kombëtare e Arteve, Arkivi

Qendror i Shtetit, Arkivi Qendror Shtetëror i Filmit, Qendra Kombëtare e

Inventarizimit të Pasurive Kulturore, Qendra e Studimeve Albanologjike (QSA).

10. “Inventarizim” është regjistrimi dhe identifikimi i objekteve të trashëgimisë

kulturore.

11. “Katalogim informatik” është regjistrimi i të dhënave, sipas kritereve të caktuara

shkencore, për identifikimin dhe administrimin e shpejtë të pasurive kulturore.

141

12. “Mbrojtje” është mënyra dhe forma e natyrës juridike ose jo, të ruajtjes,

mirëmbajtjes, restaurimit ose konservimit të pasurisë së trashëgimisë kulturore.

13. “Monument kulture” është objekti ose ndërtimi me vlera historiko-kulturore që

mbrohet nga shteti.

14. “Objekt në mbrojtje paraprake” është pasuria kulturore, materiale, në pritje për t'u

shpallur monument kulture nga organi përgjegjës.

15. “Objekt unikal” është vepra me vlera historike, kulturore dhe etnokulturore dhe

që, deri në çastin e dhënë, është identifikuar si e vetme në trashëgiminë kulturore

materiale dhe/apo shpirtërore.

16. “Park arkeologjik” - Hapësirë me vlera arkeologjike dhe mjedisore që mbrohet

nga shteti, në të cilën ruhen rrënoja ndërtimore, të zbuluara prej gërmimeve

arkeologjike.

17. “Pasaporta e objektit” është kartela e identifikimit të një objekti të trashëgimisë

kulturore, ku vendosen fotografia e objektit, filmimet, skicat, vendndodhja,

përmasat, pesha, materiali, kodi kompjuterik, autori, vendi i ruajtjes, përshkrimi

dhe historiku.

18. “Qendër historike” është ansambli qytetar ose fshatar me vlera historiko-kulturore

që mbrohet nga shteti.

19. “Restaurim” është vlerësimi i thelbit origjinal të monumenteve dhe objekteve

etnologjike nëpërmjet ndërhyrjeve për ndalimin e degradimeve të mëtejshme dhe

nxjerrjes në pah të vlerave të tyre.

20. “Status i objektit” është gjendja juridike e një objekti.

21. “Trashëgimi me vlera kombëtare” është pasuria kulturore, materiale ose

shpirtërore me vlera historiko-kulturore për kombin.

22. “Trashëgimi me vlera muzeale” është pasuria kulturore, materiale, e cila, për

vlerat e veta historiko-kulturore dhe/ose artistike, meriton të ruhet në muze të

profileve të ndryshme.

23. “Trashëgimi me vlera të veçanta” është pasuria kulturore, materiale ose

shpirtërore me vlera të spikatura.

24. “Trashëgimi me vlera unikale” është pasuria kulturore, materiale ose shpirtërore e

vetme në llojin e vet.

25. “Trashëgimi kulturore nënujore” janë të gjitha gjurmët e ekzistencës njerëzore që

kanë një karakter kulturor, historik ose arkeologjik që kanë qenë pjesërisht ose

plotësisht nën ujë, periodikisht ose vazhdimisht, për të paktën 100 vjet.

26. “Toponimet” janë emrat e liqeneve, lumenjve, dhe gjithë objekteve ujore

(hidronime), fshatrave, dhe ngulimeve të tjera, zonave natyrore apo

administrative, malet, dhe gjithë emrat e tjerë pjesë e toponimisë së Republikës së

Shqipërisë.

27. “Vlerë arkeologjike” janë monumente, vendbanime historike të llojeve të

ndryshme, objekte ose pjesë veprash ndërtimore apo vendbanimesh, të dala prej

gërmimeve arkeologjike, me vlera historiko-kulturore.

142

28. “Vlerë etnologjike” janë vlera të kulturës, materiale ose shpirtërore, të cilat lidhen

me tiparet thelbësore të një kombi.

29. “Vepra kulturore” janë tërësia e vlerave arkeologjike dhe etnologjike, të

mbrojtura nga shteti ose të zbuluara rishtazi, dhe të përcaktuara si të tilla nga

institucionet shtëtërore të specializuara. Vepër kulturore është dhe çdo objekt ose

tërësi objektesh arkeologjike të cilat dëmtohen nga gërmimet e paautorizuara.

30. “Objekte etnologjike” janë ato objekte të lëvizshme të cilat dëshmojnë për

mënyrat e jetesës, veprimtarive, zakoneve, ritualeve, besimeve, ideve dhe

krijimtarisë, dhe janë pjesë e trashëgimisë materiale dhe shpirtërore të Shqipërisë

dhe minoriteteve në Republikën e Shqipërisë. Si objekte etnologjike do të

konsiderohen edhe elementët e luajtshëm të vendosur në monumente apo objekte

të tjera që kanë interes etnologjik (rozeta, gdhendje, tavane, etj).

31. “Objekte muzeale” janë ato objekte të lëvizshme të ekspozuara në muze apo të

inventarizuara në forndet e tyre. Objektet muzeale nuk shiten, nuk dhurohen dhe

nuk tjetërsohen në asnjë rast.

32. “Zeje tradicionale” është pjesa materiale dhe përvoja e përqendruar e mjeshtrave

tanë popullorë në shekuj.

33. “Zonë arkeologjike” është territori përfshirë pejsazhin natyror ku ka mbetje

rrënojë dhe/ose objekte të luajtshme ose të paluajtshme që mund të studiohen

duke përdorur metoda arkeologjike, që janë gjendur ose gjenden në sipërfaqe,

nëntokë ose në ujërat territoriale shqiptare.

34. “Arkeologjia preventive” (parandaluese), që bën pjesë në misionet e shërbimit

publik, është pjesë përbërëse e arkeologjisë. Ajo drejtohet nga parimet e

zbatueshme në kërkimin shkencor. Ajo ka si objekt të sigurojë, në tokë dhe nën

ujëra, në afatet e duhura, zbulimin, konservimin ose ruajtjen me anë të studimit

shkencor të elementëve të trashëgimisë arkeologjike të prekur apo që mund të

preket nga punimet ndërtuese të çdo natyre, apo nga planet për rregullimin e

territorit. Ajo ka gjithashtu si objekt interpretimin dhe shpërndarjen e rezultateve

të arritura.

35. “Konservim” është procedura dhe metoda e mbrojtjes së objektit në mënyrën më

të mirë, në kushtet që është gjetur pa shtuar asnjë element, të cilët mund të jenë

shkatërruar ose zhdukur. Ai kryhet nga institucionet shtetërore të specializuara.

36. “Kryevepër të trashëgimisë shpirtërore” do të kuptojmë një krijim, praktikë ose

dukuri shpirtërore e cila për vlerat e saj të veçanta, unikale, kombëtare dhe më

gjerë, gëzon statusin e mbrojtjes ligjore nga ana e shtetit e barabartë ligjërisht me

statusin e “monumentit të kulturës” që jepet për objekte të trashëgimisë materiale.

37. “Rijetëzim” është procedura dhe metoda e rigjenerimit të monumenteve dhe

ndërtesave të vjetra brenda ansambleve monumentale, duke i mirëmbajtur,

rikthyer funksionin primar ose një prej funksioneve të mëparshme, si dhe duke i

dhënë një funksion të ri të përshtatshëm për natyrën e tyre dhe karakterin e

mjedisit përreth. Kriteret e rijetëzimi përcaktohen me urdhër të ministrit

përgjegjës për trashëgiminë kulturore.

143

38. “Ruajtja e trashëgimisë shpirtërore” janë masat që sigurojnë vazhdimësinë e

trashëgimisë shpirtërore, duke përfshirë këtu identifikimin, dokumentimin,

kërkimin, ruajtjen, mbrojtjen, promovimin, zhvillimin, transmetimin sidomos

përmes arsimimit formal dhe jo formal, si dhe rijetëzimin e aspekteve të

ndryshme të kësaj trashëgimie.

39. “Listë kombëtare të kryeveprave të trashëgimisë shpirtërore” do të kuptojmë

dukuritë shpirtërore të cilat kanë status ruajtje të shpallur zyrtarisht nga Ministri

përgjegjës për trashëgiminë shpirtërore. Kjo listë krijohet, mbahet dhe

përditësohet pranë Qendrës Kombëtare të Inventarizimit të Pasurive Kulturore.

40. “Listë të kryeveprave shpirtërore në rrezik” do të kuptojmë dukuritë shpirtërore të

cilat kanë nevojë urgjente për ruajtjen dhe transmetimin e tyre.

41. “Fond publik për ruajtjen e trashëgimisë kulturore shpirtërore” do të kuptojmë

fondin e miratuar në ligjin vjetor të buxhetit, si dhe të ardhurat e tjera të njohura

me ligj, pjesë e buxhetit të Ministrisë përgjegjëse për trashëgiminëshpirtërore, i

cili mbështet të gjitha projektet dhe veprimtaritë e fushës së trashëgimisë

shpirtërore, me miratimin e Komitetit Kombëtar të Trashëgimisë Shpirtërore.

42. “Projekt në fushën e trashëgimisë shpirtërore” përbëjnë të gjitha idetë të cilat

përmes zbatimit të qartë dhe transparent të tyre, ndihmojnë në ruajtje, mbrojtjen,

edukimin përmes trashëgimisë shpirtërore dhe ndikojnë në popullarizimin e saj”.

43. “Gjuha” është vlerë e trashëgimisë shpirtërore, si ajo e letërsisë dhe gjuha

standarte, si dhe të gjithë dialektet dhe të folmet që gjallojnë në Republikëne e

Shqipërisë.

44. ”Publikim” është botimi i të gjitha rezultateve të përftuara nga shfrytëzimi i

burimeve historike dhe fotografike, vëzhgimi arkeologjik, sondazhi arkeologjik

gërmimet arkeologjike të shpëtimit dhe gërmimet e mirëfillta arkeologjike.

45. “Sërvej arkeologjik” është vëzhgimi i një territori me qëllim kërkimin,

dokumentimin dhe pozicionimin në hartën topografike të vendbanimeve

arkeologjike.

46. “Sontazh sipërfaqësor” është mbledhja e materialeve nga sipërfaqja e tokës së

trazuar (psh. tokë e punuar) me synimin e studimit të kampioneve më

përfaqësuese, për të provuar tipat e veprimtarive brenda zonës së studiuar.

47. ”Sondazh arkeologjik” është gërmim i ndërmarrë me qëllim ekzaminimin dhe

studimin paraprak të karakterit dhe stratigrafisë të një territori apo sipërfaqeje në

të cilën parashikohen të kryhen ndërhyrje me karakter ndërtimor të çdo lloji.

48. “Gërmim shpëtimi” ndërmerret për shpëtimin e siteve, objekteve ose rrënojave

arkeologjike që zbulohen rastësisht gjatë punimeve bujqësore, punimeve

ndërtuese të çdo natyre, apo nga planet për rregullimin e territorit.

49. “Gërmimi arkeologjik” është gërmimi sistematik i planifikuar i një zone të

caktuar që ka për synim kryesor zbulimin, nxjerrjen dhe dokumentimin, me

qëllim rindërtimin e aktivitetit të shoqërisë njerëzore në të kaluarën.

Neni 4

144

Vlerat e trashëgimisë kulturore

Trashëgimia kulturore përbëhet nga vlera materiale dhe jomateriale, të cilat janë pjesë e

pasurisë kombëtare.

I. Vlerat materiale të trashëgimisë kulturore janë:

1. Objekte të trashëgimisë kulturore të paluajtshme, ku përfshihen:

a) Qendra historike urbane dhe rurale dhe ndërtime me vlera historiko-kulturore të

rëndësishme, në përdorim apo rrënojë;

b) Ansamble urbane, arkitektonike dhe historike;

c) Veprat e artit me vlera artistike e dekorative.

d) Ndërtime me vlera të veçanta.

2. Objekte të trashëgimisë kulturore të luajtshme, ku përfshihen:

a) objekte, pjesë ose elementë të objekteve, të përfshira në shkronjën "b" të pikës 1

të këtij neni, si mozaikë, kolona, kapitele, skulptura, piktura murale, ikona,

ikonostase, tavane karakteristike, mbishkrime, gurë varresh;

b) materiali i lëvizshëm, i dalë nga gërmimet arkeologjike, që vjen si gjetje rastësore

apo që ruhet në koleksione ose fonde të tjera të ndryshme;

c) krijimet artistike të të gjitha llojeve dhe gjinive, këtu nuk përfshihen krijimet e

autorëve të gjallë;

d) dokumente arkivore me rëndësi historike kombëtare;

e) dorëshkrime dhe botime, libra dhe periodikë me vlera të veçanta, historike dhe

bibliografike;

f) koleksionet e ndryshme filatelike, numizmatike të artit;

g) pajisje tradicionale pune, mjeshtërie dhe jetese. Mekanizma, makineri ose objekte

të përdorimit të përditshëm ose atij ceremonial, me vlera artizanale, etnografike

ose historike, objektet e prodhuara në mënyrë artizanale, me vjetërsi mbi 50

vjeçare dhe objektet e fabrikuara me vjetërsi mbi 70 vjeçare;

h) armët e ftohta dhe të zjarrit, të prodhimit artizanal ose të fabrikuara përpara

fillimit të Luftës së Dytë Botërore;

i) objekte të veçantë të personaliteteve të shquara historike;

j) objektet e përfshira në inventarët e pasurive, të shpallura në ruajtje ose në

mbrojtje, të rrjetit muzeal e të galerive të artit dhe të institucioneve shtetërore të

vendit deri në vitin 1991.

II. Vlerat jomateriale të trashëgimisë kulturore janë:

a) gjuha e folur dhe dialektet e saj; muzika popullore vokale, instrumentale dhe ajo

koreografike e ruajtur në kujtesë, e shkruar ose e regjistruar;

b) artet e shfaqjes, ritualet dhe spektaklet popullore;

145

c) njohjet dhe praktikat lidhur me natyrën dhe gjithësinë;

d) praktikat, paraqitjet, shprehjet, njohuritë dhe dije-bërja mbi artizanatit tradicional;

e) veglat muzikore popullore, objektet, artefaktet dhe hapësirat kulturore dhe

natyrore ku ato krijohen dhe si të tilla pranohen dhe janë pjesë përbërëse e

trashëgimisë kulturore të individit ose grupit shoqëror përkatës të cilat të gjitha së

bashku promovojnë diversitetin kulturor të krijimtarisë shpirtërore të njeriut.

Neni 5

1. Vlerat materiale dhe jomateriale të trashëgimisë kulturore, që zbulohen ose krijohen,

pavarësisht nga pronësia, mbrohen nga shteti.

2. Ministri përgjegjës për trashëgiminë kulturore shpall “Ditën Kombëtare të

Trashëgimisë Kulturore”.

KREU II

TRASHËGIMIA KULTURORE SHPIRTËRORE

Neni 6

Komiteti Kombëtar i Trashëgimisë Kulturore Shpirtërore

1. Pranë ministrisë përgjegjëse për trashëgiminë kulturore ngrihet Komiteti Kombëtar i

Trashëgimisë Kulturore Shpirtërore, i cili kryesohet nga ministri përgjegjës për

trashëgiminë kulturore dhe në përbërje ka specialistë të fushës. Komiteti mbikëqyr

veprimtarinë në fushën e trashëgimisë kulturore jomateriale, si dhe harton e miraton

strategjitë e programet e zhvillimit në këtë fushë.

2. Komiteti Kombëtar i Trashëgimisë Kulturore Shpirtërore, përcakton dhe miraton

kriteret shkencore dhe artistike të përdorimit të dukurive të trashëgimisë shpirtërore

muzikore dhe të “Kryeveprave të trashëgimisë shpirtërore” për qëllime komerciale nga

personat fizike apo juridke qe ushtrojne veprimtari ne kete fushë. Pas shqyrtimit të

praktikës, Komiteti lëshon ose jo autorizimin përkatës për përdorimin e tyre.

3. Anëtarët e komitetit shpërblehen për pjesëmarrjen në mbledhje. Përbërja e këtij

komiteti dhe masa e shpërblimit përcaktohen me vendim të Këshillit të Ministrave.

4. Rregullorja dhe mënyra e funksionimit miratohen me urdhër të ministrit përgjegjës

për trashëgiminë kulturore.

5. Ministri përgjegjës për trashëgiminë kulturore, me propozimin e Komitetit Kombëtar

të Trashëgimisë Kulturore Shpirtërore, shpall krijimet më të spikatura të trashëgimisë

jomateriale “Kryevepër e trashëgimisë kulturore shpirtërore”.

146

Neni 7

Kryeveprat e trashëgimisë kulturore shpirtërore

1. Për të siguruar identifikimin në nivel kombëtar për ruajtjen e trashëgimisë kulturore

shpirtërore, si dhe për regjistrimin e “Kryeveprave të trashëgimisë kulturore shpirtërore”,

pranë Qendrës Kombëtare të Inventarizimit të Pasurive Kulturore, krijohet “Lista

kombëtare e Kryeveprave të trashëgimisë kulturore shpirtërore”. Kjo listë është objekt i

një përditësimi të rregullt dhe të vazhdueshëm. Kriteret dhe standardet për katalogimin e

kësaj liste përcaktohen me Urdhër të Ministrit përgjegjës për trashëgiminë.

2. Për të siguruar njohjen ndërkombëtare të trashëgimisë sonë shpirtërore, Ministria

përgjegjëse për trashëgiminë dhe Ministria përgjegjëse për arsimin dhe shkencën, marrin

të gjitha masat për njohjen, studimin dhe popullarizimin e “Kryeveprave të trashëgimisë

gojore dhe shpirtërore të njerëzimit” të UNESCO-s, në territorin e Republikës së

Shqipërisë përmes:

a) programeve, projekteve, revistave dhe botimeve shkollore edukative,

sensibilizuese dhe përhapëse të informacionit për publikun, sidomos për të rinjtë;

b) programeve të posaçme për edukim dhe formim, përmes implementimit në

kurrikulat e fushës, të rëndësisë së “Kryeveprave”;

c) veprimtarive për forcimin e kapaciteteve në fushën e ruajtjes së “Kryeveprave”

dhe në veçanti për administrimin dhe kërkimin shkencor;

ç) promovimit të edukimit për mbrojtjen e hapësirave natyrore dhe të vendeve

historike ekzistenca e të cilëve është e nevojshme për shprehjen e trashëgimisë

kulturore jomateriale.

3. Masat për njohjen, respektimin dhe vlerësimin e trashëgimisë kulturore shpirtërore të

iso-polifonisë dhe kryeveprave të tjera të trashëgimisë gojore dhe shpirtërore të

njerëzimit, përcaktohen me Vendim të Këshillit të Ministrave.

4. Masat dhe kriteret e shpërblimit të vlerave artistike në trashëgiminë shpirtërore dhe për

kontributin e angazhimit të përkohshëm në projektet dhe aktivitetet e trashëgimisë

kulturore shpirtërore, vendore, kombëtare dhe ndërkombëtare për inkurajimin, ruajtjen,

mbrojtjen, studimin dhe popullarizimin e trashëgimisë shpirtërore dhe diversitetit

kulturor, përcaktohet me vendim të Këshillit të Ministrave.

Neni 8

Instituti Kombëtar i Trashëgimisë Shpirtërore

147

1. Për menaxhimin e trashëgimisë shpirtërore dhe diversitetit kulturor në nivel kombëtar

krijohet Instituti Kombëtar i Trashëgimisë Shpirtërore, institucion në varësi të Ministrit

përgjegjës për trashëgiminë kulturore.

2. Për menaxhimin e trashëgimisë kulturore shpirtërore Instituti Kombëtar i Trashëgimisë

Shpirtërore bashkëpunon me të gjitha njësitë e qeverisjes vendore. Njësitë vendore kanë

detyrime ligjore për ruajtjen dhe transmetimin e vlerave të trashëgimisë shpirtërore që

ndodhen në territorin e tyre.

3. Mënyra e funksionimit realizohet në përputhje statutin e institucionit, i cili miratohet

nga Ministri përgjegjës për trashëgiminë kulturore.

4. Struktura dhe organika e Institutit Kombëtar të Trashëgimisë Shpirtërore, miratohet me

urdhër të Kryeministrit.

KREU III

TRASHËGIMIA KULTURORE E LUAJTSHME

Neni 9

Përcaktimi i vlerave të objekteve të luajtshme dhe rregjistrimi i tyre

1. Institucionet shtetërore të specializuara, sipas kritereve shkencore, bëjnë përcaktimin e

vlerave të objekteve të trashëgimisë kulturore, pronë e çdo personi fizik apo juridik, si

dhe dokumentimin e tyre.

2. Këto objekte, në mënyrë të detyrueshme, duhet të regjistrohen brenda 1 viti nga hyrja

ne fuqi e ketij ligji në Qendrën Kombëtare të Inventarizimit të Pasurive Kulturore, e cila

lëshon pasaportën e objektit në bazë të këtyre të dhënave.

3. Çdo ndryshim i pronësisë së objektit duhet të regjistrohet në Qendrën Kombëtare të

Inventarizimit të Pasurive Kulturore.

4. Fotografimi, filmimi ose rregjistrimi kompiuterik dhe publikimi i objekteve të

trashëgimisë kulturore të luajtëshme, të ekspozuara në muzete vendorë dhe kombëtarë,

bëhet pasi të jetë marrë miratimi i titullarit të institucionit ku ndodhen objektet.

5. Në rast se aktiviteti kryhet për qëllime fitimi, Ministri përgjegjës për trashëgiminë

kulturore dhe Ministri përgjegjës për financat miratojnë tarifat e shërbimit për këtë

qëllim.

Neni 10

Administrimi i objekteve të luajtshme

1. Objektet e trashëgimisë kulturore të luajtshme, arkivat dhe koleksionet e institucioneve

shtetërore e joshtetërore, si dhe ato të ekspozuara në muzetë kombëtarë ose vendorë,

148

shtetërorë ose joshtetërorë, administrohen sipas rregulloreve të vetë institucioneve, të

cilat hartohen në përputhje me këtë ligj, si dhe me ligjin nr.9386, datë 4.5.2005 “Për

muzetë” dhe ligjin nr.9154, datë 6.11.2003, “Për arkivat”.

2. Në rastet kur godinat, ku ruhen arkiva shtetërore ose vlera të tjera të rëndësishme të

trashëgimisë kulturore, u kthehen ish-pronarëve dhe shpronësimi është i pamundur,

Këshilli i Ministrave bën sistemimin në mjedise të tjera të përshtatshme të këtyre

arkivave dhe/ose vlerave.

Neni 11

Ruajtja e objekteve të luajtshme

1. Çdo person fizik ose juridik është i detyruar të ruajë, sipas kritereve të caktuara në këtë

ligj dhe të akteve nënligjore, të dala në zbatim të tij, tërësinë e vlerave të trashëgimisë

kulturore e historike që zotëron ose merr në përdorim.

2. Personat fizikë dhe juridikë, që kanë në pronësi objekte me vlera të trashëgimisë

kulturore, të luajtshme, të regjistruara, janë të detyruar të krijojnë kushtet e nevojshme

për mirëmbajtjen e këtyre objekteve.

3. Për restaurimin e këtyre objekteve ata janë të detyruar t'u drejtohen institucioneve

shtetërore të specializuara.

4. Mund të restaurojnë objekte të trashëgimisë kulturore, me miratimin e këtyre

institucioneve, edhe subjektet e licencuara për këtë qëllim, sipas përcaktimeve të këtij

ligji.

Neni 12

Objektet me vlera kombëtare dhe të veçanta unikale

1. Objektet e trashëgimisë kulturore me vlera të veçanta kombëtare unikale, që nuk janë

në pronësi shtetërore, mund të koleksionohen, shiten, blihen, lihen trashëgim ose

dhurohen ndërmjet shtetasve shqiptarë që jetojnë brenda vendit, por, në çdo rast, të

shoqëruar me pasaportën përkatëse të objektit.

2. Shteti shqiptar gëzon të drejtën e parablerjes së objekteve me vlera të veçanta

kombëtare unikale të trashëgimisë kulturore, që ndodhen në pronësi private.

3. Çdo pronar që dëshiron të shesë një objekt të trashëgimisë kulturore, është i detyruar të

paraqesë në ministrinë përgjegjëse për trashëgiminë kulturore pasaportën e objektit.

4. Ministria përgjegjëse për trashëgiminë kulturore, pas këshillimit me institucionet e

specializuara sipas fushave përkatëse, i kthen përgjigje pronarit të objektit brenda 30

ditëve nga paraqitja e kërkesës. Nëse Ministria është e interesuar për blerjen e këtij

objekti, fillon procedurën e vlerësimit. Në rast të kundërt, pronari ka të drejtë të bëjë

149

shitjen, duke i bashkëlidhur dokumentacionit të objektit mendimin me shkrim të

institucionit që ka bërë vlerësimin e tij.

Neni 13

Zhvendosja e vlerave të trashëgimisë kulturore

1. Zhvendosja e vlerave të trashëgimisë kulturore, për ruajtjen e tyre në mjedise të

përshtatshme, nga pikëpamja e sigurisë dhe/ose e mikroklimës, në varësi të natyrës së

objektit, bëhet nga institucionet shtetërore të specializuara.

2. Zhvendosja realizohet pasi këto institucione të kenë përgatitur dokumentacionin dhe

studimet përkatëse dhe të kenë bërë regjistrimin e zhvendosjes në Qendrën Kombëtare të

Inventarizimit të Pasurive Kulturore.

Neni 14

Shumëfishimi dhe riprodhimi

Shumëfishimi dhe riprodhimi i certifikuar i objekteve të trashëgimisë kulturore bëhet në

përputhje me dispozitat e legjislacionit në fuqi për të drejtën e autorit, pasi është marrë

leja e Qendrës Kombëtare të Inventarizimit të Pasurive Kulturore.

Kjo veprimtari realizohet nga subjekte fizikë apo juridikë të licensuar në këtë fushë në

përputhje me Ligjin për “Licensat, Autorizimet dhe Lejet në Republikën e Shqipërisë” .

Neni 15

Lëvizja brenda vendit e objekteve me vlera të zakonshme ose kombëtare të veçanta

dhe unikale

1. Lëvizja nga vendet e caktuara të objekteve të trashëgimisë kulturore të luajtshme, në

pronësi shtetërore, me vlera të zakonshme ose të veçanta, kombëtare dhe unikale, për

ruajtjen, restaurimin, studimin, ekspozimin brenda vendit ose tjetërsimin e pronësisë,

bëhet me lejen e ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore.

2. Në çdo rast, leja e lëshuar regjistrohet në Qendrën Kombëtare të Inventarizimit të

Pasurive Kulturore.

Neni 16

Administrimi i objekteve me vlera të veçanta dhe të zakonshme

150

1. Objektet e trashëgimisë kulturore kombëtare të veçanta, dhe unikale, nuk dhurohen dhe

nuk shkëmbehen në asnjë rast.

2. Në raste të veçanta, objektet e trashëgimisë kulturore të luajtshme mund të dhurohen

ose shkëmbehen ndërmjet institucioneve simotra në shtete të tjera, kur u shërbejnë

interesave kombëtarë dhe janë të barazvlefshme. Dhurimi ose shkëmbimi bëhet me

vendim të Këshillit të Ministrave.

3. Institucionet publike, që në fondin e tyre kanë në administrim objekte të trashëgimisë

kulturore të luajtshme, me vlera të zakonshme, lejohen t’ua shesin të tretëve, brenda

territorit të Republikës së Shqipërisë, nëpërmjet procedurës së ankandit. Kushtet,

rregullat dhe procedurat e organizimit të ankandit përcaktohen me vendim të Këshillit të

Ministrave.

Neni 17

Fitimi i pronësisë për sendet e vjedhura dhe të humbura

1. Shteti shqiptar bëhet menjëherë pronar i ligjshëm i objekteve të trashëgimisë kulturore,

të cilat nuk janë në pronësi shtetërore, por që janë vjedhur ose kanë humbur, nëse pronari

i tyre nuk identifikohet.

2. Shteti shqiptar bëhet menjëherë pronar i ligjshëm i objekteve të trashëgimisë kulturore

të luajtshme, të dala në mënyrë të kundraligjshme jashtë vendit të cilat nuk janë në

pronësi shtetërore.

Neni 18

Vlerësimi i objekteve të trashëgimisë kulturore

1. Për vlerësimin e objekteve në pronësi private të trashëgimisë kulturore të luajtshme, që

nxirren jashtë territorit të Republikës së Shqipërisë, ngrihet një komision i përhershëm

me ekspertë nga institucionet shtetërore të specializuara, i cili, në përfundim të vlerësimit

të objekteve, i rekomandon ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore lëshimin ose

jo të autorizimit për nxjerrjen e këtyre o bjekteve jashtë territorit të vendit.

2. Funksionimi i komisionit, procedurat e vlerësimit dhe kriteret shkencore, përzgjedhja e

anëtarëve dhe shpërblimi i tyre përcaktohen me vendim të Këshillit të Ministrave.

Neni 19

Kontrolli i një objekti me vlera të trashëgimisë kulturore

151

1. Institucionet shtetërore të specializuara me leje të pronarit dhe në prani të tij, kanë të

drejtë të kontrollojnë gjendjen fizike të objektit ose të objekteve në pronësi private.

2. Pronarët e çdo objekti, pas kërkesës së bërë nga institucionet e mësipërme, janë të

detyruar të lejojnë kontrollin e gjendjes fizike të objektit.

KREU IV

LËVIZJA E OBJEKTEVE KULTURORË TË LUAJTSHËM

Neni 20

Procedura e lëvizjes së objekteve kulturorë të luajtshëm

1. Njё objekt i ndodhur nё territorin e Shqipёrisё, mund tё lёvizё pёrkohёsisht ose

pёrgjithmonё vetёm nё bazё tё njё leje tё lёshuar nga Ministri pёrgjegjёs pёr

trashёgiminё kulturore.

2. Njё objekt me vlera kulturore mund tё dalё pёrgjithmonё nga territori i vendit, vetёm

nёse ai nuk pёrbёn vlerё tё trashёgimisё kulturore dhe nëse pёrbёn njё ndёr disa kopje tё

njёjta dhe tё shumta nё numёr. Kategoritë dhe objektet me vlera kulturore përcaktohen

me Vendim të Këshillit të Ministrave.

3. Objektet me vlera tё trashёgimisё kulturore mund tё dalin pёrkohёsisht jashtё vendit

pёr qёllime restaurimi, ekspozimi, konservimi, ekspertize, vetёm pёrkundrejt njё leje tё

lёshuar nga Ministri pёrgjegjёs pёr trashёgiminё kulturore, sipas vendimit të komisionit

të vlerësimit.

Neni 21

Leja e lëvizjes dhe kthimi

1. Objekti ose objektet qё do tё lёvizen jashtё vendit shoqёrohen me dokumentacionin

përkatës si dhe lejen nё dy gjuhë, shqip dhe anglisht. Formati i lejes dhe dokumentacioni

shoqërues përcaktohet me Udhëzim të Këshillit të Ministrave.

2. Lёvizja e objektit dhe njё kopje e lejes regjistrohen nё QKIPK.

3. Nёse objekti nuk ёshtё kthyer nё vend nё datёn e parashikuar nё lejen e lëshuar për

këtë qëllim, atëherё ai do tё konsiderohet si i dalё në mënyrë të kundraligjshme nga

territori i vendit.

Neni 22

Ndalimi i lëvizjes jashtë territorit të vendit

152

Në rast se ministri përgjegjës për trashëgiminë kulturore ndalon lëvizjen e objektit jashtë

territorit të vendit, duke paraqitur arsyet e moslëvizjes, informon zyrtarisht autoritetet e

doganës dhe policisë së shtetit.

Neni 23

Autoriteti përgjegjës për kthimin e objekteve të vjedhura

Nё pёrputhje me konventat nё fuqi, Ministria përgjegjëse për trashëgiminë kulturore

ёshtё autoriteti qendror pёrgjegjёs pёr koordinimin e procedurave tё kthimit tё objektit të

trashёgimisё sё luajtshme që:

– ёshtё vjedhur dhe/ose nxjerrё në mënyrë të kundraligjshme nga territori i Republikёs sё

Shqipёrisё

– ёshtё vjedhur dhe/ose nxjerrё në mënyrë të kundraligjshme nga territori i njё Shteti

Anёtar dhe qё gjendet nё Republikёn e Shqipёrisё.

Neni 24

Procedura për rikthimin e objekteve në vendin e origjinës

Ministria përgjegjëse për trashëgiminë kulturore nё bashkёpunim me institucione tё tjera:

a. Ndёrmerr veprimtari pёr plotёsimin e tё dhёnave, regjistrimit dhe dokumentimit

tё objekteve tё cilave nuk u dihet origjina dhe qё mund tё jenё subjekt pёr rikthim.

b. Nis procedurat dhe depoziton kёrkesёn ndaj shteteve tё tjera pёr rikthimin e

objekteve.

c. Bashkёpunon me autoritetet përkatëse tё shteteve tё tjera pёr tё bashkёrenduar

kthimin e objekteve.

Neni 25

Identifikimi i objektit të vjedhur

Nё rastet e neneve 23 dhe 24, Ministria përgjegjëse për trashëgiminë kulturore informon

autoritetin pёrgjegjёs tё vendit tё origjinёs qё objekti pёrkatёs gjendet nё territorin e

Republikёs sё Shqipёrisё dhe ndёrmerr veprimet e nevojshme, pёrkundrejt kёrkesёs sё

autoritetit përkatës, nё lidhje me identifikimin e vendit të saktë, gjendjes dhe zotёruesit të

tij.

Neni 26

153

Roli i ministrisë përgjegjëse për trashëgiminë kulturore

Ministria përgjegjëse për trashëgiminë kulturore, mundёson inspektimin e mundshёm të

objektit të lëvizur në mënyrë të kundraligjshme nga ana e personave tё autorizuar nga

vendi kёrkues i objektit, brenda tri muajsh nga data e depozitimit tё kёrkesёs. Ndёrmerr

masa pёr mbrojtjen dhe ruajtjen fizike tё objektit, nё bashkёpunim me vendin kёrkues tё

tij. Ndёrmerr masa parandaluese ndaj aktiviteteve qё mund tё pengojnё kthimin e

objektit. Shёrben si ndёrmjetёs ndërmjet vendit kёrkues dhe mbajtёsit ose poseduesit tё

objektit. Lehtёson ekzekutimin e vendimit tё gjykatës pёr kthimin e objektit tё kёrkuar.

Neni 27

Procedurat që ndiqen nga shtetet e tjera për kthimin e objektit të vjedhur

Shteti kërkues fillon procedurat ndaj poseduesit dhe/ose mbajtësit të objektit, me qëllim

kthimin e objektit të zhvendosur në mënyrë të kundraligjshme nga territori i tij.

Procedurat fillojnë pasi plotësohet dokumentacioni i mëposhtëm:

a. Një dokument përshkrues i objektit që vërteton që ai është objekt me vlerë

kulturore, si dhe një deklaratë të autoriteteve kompetente që objekti është

zhvendosur në mënyrë të kundraligjshme nga ai territor.

b. Kёrkesa pёr rikthim depozitohet pёrmes kanaleve diplomatike ose direkt ndaj

trupit gjykues, pёrvec rasteve tё parashikuara ndryshe nga ligjet ose marrёveshjet

ndёrkombёtare.

Neni 28

Afati i depozitimit të kërkesës

Kёrkesa pёr rikthim, sipas kuptimit tё nenit 27, depozitohet brenda nje viti nga data kur

autoriteti i vendit ku gjendet objekti, ka informuar pёr vendndodhjen e objektit dhe

identitetin e mbajtёsit ose poseiduesit tё tij, por jo me vonë se:

a. 30 vjet nga data qё objekti u vodh ose eksportua në mënyrë të kundraligjshme

nga territori i shtetit tё origjinёs dhe

b. 75 vjet, nёse objekti nё fjalё ka njё mbrojtje tё vecantё nga vendi i origjinёs dhe

ёshtё pjesё e koleksioneve publike tё rёndёsishme tё tij.

154

Neni 29

Procedurat gjyqësore dhe shpenzimet për kthimin e objektit

1. Nёse autoriteti kompetent i vendit tё origjinёs sё objektit, padit mbajtёsin ose

poseiduesin e objektit pёr kthimin e tij, ky autoritet njofton autoritetin përkatës në vendin

ku gjendet objekti.

2. Procedura, nё kuptim tё pikës 1 fillon vetёm nёse ka prova qё objekti nё fjalё ka

statusin e njё objekti tё mbrojtur nё pёrputhje me legjislacionin e vendit kёrkues, si dhe

nёse ka prova qё ai ёshtё nxjerrё nё mёnyrё tё kundraligjshme nga vendi kёrkues.

3. Procedura pёr rikthimin e objektit nё fjalё, nuk mund tё vazhdojё nёse eksporti nuk

konsiderohet mё i kundraligjshёm nё momentin e paraqitjes sё kёrkesёs pёr kthimit tё

objektit.

4. Çdo subjekt, qё ka marrё nё zotёrim, apo blerё objektin e kёrkuar nё mirёbesim, pasi ai

ёshtё zhvendosur nё mёnyrё tё kundraligjshme nga territori i një shteti, pёrfiton njё

kompensim tё arsyeshёm, që përcaktohet nga gjykata kompetente, pasi objekti ёshtё

kthyer nё vendin e origjinёs. Kompesimi dhe tё gjitha shpenzimet e lidhura me

procedurat e kthimit tё objektit, mbulohen nga pala kёrkuese e objektit.

KREU V

TRASHËGIMIA KULTURORE E PALUAJTSHME

Neni 30

Instituti i Monumenteve të Kulturës

1.Instituti i Monumenteve të Kulturës “Gani Strazimiri” (IMK) është institucion qendror

në varësi të Ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore. IMK ushtron veprimtarinë e

tij në fushën e gjurmimit, studimit, dokumentimit, restaurimit, ruajtjes, propagandimit

dhe botimit të vlerave të trashëgimisë kulturore të luajtshme dhe të paluajtshme.

2. Organizimi dhe funksionimi i IMK përcaktohet me vendim të Këshillit të Ministrave,

sipas propozimit të ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore. Statuti i Instituti të

Monumenteve të Kulturës miratohet me urdhër të ministrit përgjegjës për trashëgiminë

kulturore. Struktura dhe organika e Institutit të Monumenteve të Kulturës miratohen me

urdhër të Kryeministrit, me propozimin e ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore.

155

Neni 31

Këshilli Kombëtar i Restaurimit

1. Këshilli Kombëtar i Restaurimeve është organ kolegjial vendimmarrës, që përbëhet

nga specialistë të fushave përkatëse, i cili mblidhet periodikisht pranë ministrisë

përgjegjës për trashëgiminë kulturore dhe kryesohet nga ministri. Përbërja, mënyra e

funksionimit, kompetencat dhe shpërblimi i anëtarëve të këshillit përcaktohen me

vendim të Këshillit të Ministrave.

2. Këshilli Kombëtar i Restaurimeve miraton kriteret për licencimin e subjekteve dhe të

personave fizikë a juridikë. KKR-ja, pas plotësimit të kritereve të miratuara për këtë

qëllim, i propozon ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore licencimin e personave

fizikë ose juridikë në fushën e projektimit apo të restaurimit të objekteve të trashëgimisë

kulturore.

3. Licenca për projektim dhe restaurim në fushën e trashëgimisë kulturore miratohet nga

ministri përgjegjës për trashëgiminë kulturore.

Neni 32

Ekspozimi i objekteve te paluajtshme

1. Institucionet e specializuara shtetërore, në marrëveshje me pronarët dhe zotëruesit e

objekteve të trashëgimisë kulturore, krijojnë kushte për ekspozimin e këtyre objekteve

për publikun.

2. Fotografimi, filmimi ose rregjistrimi kompiuterik dhe publikimi i objekteve te

trashëgimisë kulturore të ekspozuara në muzete vendorë dhe kombëtarë, bëhet pasi të jetë

marrë miratimi i titullarit të institucionit ku ndodhen objektet.

Tarifat për këto veprimtari përcaktohen nga Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe

Sporteve dhe Ministria e Financave.

Neni 33

Projektet e restaurimit

1. Projektet e restaurimit dhe restaurimi i monumenteve të kulturës bëhen nga

institucione shtetërore të specializuara dhe nga subjektet e licencuara për këtë qëllim,

sipas pikave 2 dhe 3 të nenit 31.

2. Çdo projekt për restaurimin e monumenteve të kulturës i paraqitet për miratim

Këshillit Kombëtar të Restaurimeve, i cili përcakton kriteret dhe kategorinë e projekteve,

që miratohen nga Këshilli Shkencor i Institutit të Monumenteve të Kulturës. Rregullorja e

156

funksionimit të Këshillit Shkencor miratohet me urdhër të Ministrit përgjegjës për

trashëgiminë kulturore.

Neni 34

Punimet e restaurimit

1. Rregullat dhe kriteret e punimeve të restaurimit në objektet e trashëgimisë kulturore

përcaktohen në Kartën Shqiptare të Restaurimeve, e cila miratohet nga Këshilli i

Ministrave, me propozimin e ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore.

2. Punimet e restaurimit, të cilat kryhen nga subjektet e licencuara për këtë qëllim,

mbikëqyren dhe kolaudohen nga institucionet shtetërore, të specializuara dhe të

ngarkuara me ligj për mbrojtjen, ruajtjen dhe studimin e objekteve të trashëgimisë

kulturore.

3. Zbatimi i punimeve të restaurimit të monumenteve të kulturës, mbikëqyrja dhe

kolaudimi i tyre nuk i nënshtrohen ligjit nr. 8402, datë 10.9.1998 “Për kontrollin dhe

disiplinimin e punimeve të ndërtimit”, të ndryshuar.

4. Përzgjedhja e subjekteve, të pajisura me leje, për restaurimin e monumenteve të

kulturës në pronësi shtetërore, me fondet e vëna në dispozicion nga Buxheti i Shtetit,

bëhet nëpërmjet konkurrimit publik. Procedurat e konkurrimit përcaktohen me vendim të

Këshillit të Ministrave

Neni 35

Mirëmbajtja e objekteve të paluajtshme

1. Fondet për mirëmbajtjen, restaurimin, zbulimin dhe studimin e vlerave të trashëgimisë

kulturore sigurohen nga buxheti i miratuar për ministrinë përgjegjëse për trashëgiminë

kulturore, nga të ardhurat e përdorimit të tyre, si dhe nga çdo e ardhur tjetër e ligjshme,

që sigurohet nga fondacione, organizata dhe institucione, vendase ose të huaja, shtetërore

ose private apo nga personat fizikë ose juridikë.

2. Të ardhurat dytësore, të siguruara nga përdorimi i monumenteve të kulturës, ndahen si

më poshtë:

a) 90 për qind institucionit, që ka në administrim monumentin, për restaurimin,

mirëmbajtjen dhe rijetëzimin e tij;

b) 10 për qind Buxhetit të Shtetit.

Neni 36

Rastet e rindërtimit të objektit të trashëgimisë kulturore

157

Në rastin e fatkeqësive natyrore, të shembjes ose të djegies së objekteve me vlera të

trashëgimisë kulturore, kur nuk vendoset kryerja e rikonstruksionit, mbi truallin e mbetur

ose mbi pasurinë rrënojë, lejohet ndërtimi vetëm në sipërfaqen dhe vëllimin e

mëparshëm, duke respektuar kategorinë dhe llojin e monumentit të dëmtuar mbi bazën e

dokumentacionit fotografik, topografik dhe hipotekor të objektit përpara dëmtimit dhe

duke përdorur të njëjtin material ndërtimi me objektin e mëparshëm.

Neni 37

Kategorizimi i objekteve kulturore të paluajtshme

1. Objektet e trashëgimisë kulturore kategorizohen si më poshtë:

a) monument kulture të kategorisë I-rë;

b) monument kulture të kategorisë II-të;

c) në mbrojtje paraprake

d) trashëgimi kulturore në rrezik

2. Objektet në grup emërtohen sipas rastit: park arkeologjik, qendër historike, zonë

arkeologjike.

3. Heqja e plotë ose e pjesshme e mbrojtjes nga shteti e një objekti ose grupi objektesh të

trashëgimisë kulturore është e drejtë ekskluzive e ministrit përgjegjës për trashëgiminë

kulturore dhe e Këshillit të Ministrave, pas propozimit të argumentuar të institucioneve

shtetërore të specializuara.

4. Ministri përgjegjës për trashëgiminë shpall një objekt si “trashëgimi kulturore në

rrezik” në rast dëmtimi të mundshëm të tij dhe sipas kritereve të përcaktuara në nenin 41.

Neni 38

Monumentet e kulturës së kategorisë së I-rë

1. Monumente kulture të kategorisë I-rë janë ndërtimet me vlera të spikatura dhe me

rëndësi të veçantë për trashëgiminë kulturore. Ato ruhen në tërësinë e përbërësve të tyre

arkitektonikë dhe teknikë.

2. Kompozimi i vëllimeve, trajtimi arkitektonik i pamjeve të jashtme dhe të brendshme, si

dhe zgjidhja planimetrike dhe funksionale e këtyre monumenteve nuk mund të

ndryshohen.

3. Ndërtimet e reja pranë tyre duhet të respektojnë distancat e zonës së mbrojtur.

4. Ministri përgjegjës për trashëgiminë kulturore i shpall ato monumente kulture të

kategorisë I.

158

Neni 39

Monumentet e kulturës së kategorisë së II-të

Monumente kulture të kategorisë II janë ndërtimet me vlera të spikatura, kryesisht në

pamjen e tyre të jashtme. Ato ruhen në vëllime dhe pamjen e tyre të jashtme. Ministri

përgjegjës për trashëgiminë kulturore i shpall ato monumente kulture të kategorisë II.

Neni 40

Objekte në mbrojtje paraprake

1. Objekte në mbrojtje paraprake janë të gjitha objektet në gjendje rrënoje, kështjellat,

objektet e kultit, ndërtimet inxhinierike ose ndërtimet publike, të ndërtuara përpara vitit

1900, si dhe ato në shfrytëzim, të ndërtuara përpara vitit 1944 dhe, në raste ndërtimesh të

spikatura, edhe pas këtij viti. Statusi “Objekte në mbrojtje paraprake” shpallet nga

Instituti i Monumenteve të Kulturës dhe Agjencia e Shërbimit Arkeologjik për një afat

kohor prej 1 viti.

Pas përfundimit të kësaj periudhe, Instituti i Monumenteve të Kulturës dhe Agjencia e

Shërbimit Arkeologjik, në përputhje me dispozitat e këtij ligji, i propozojnë ministrit

përgjegjës për trashëgiminë kulturore shpalljen ose jo të këtyre objekteve “Monument

kulture” të kategorisë I apo II, park arkeologjik, qendër historike ose zonë arkeologjike.

2. Ndryshimi ose heqja e këtij statusi bëhet me kërkesë të pronarit të objektit drejtuar

Institutit të Monumenteve të Kulturës apo Agjencisë së Shërbimit Arkeologjik sipas

rastit.

3. Objektet me këtë status nuk mund të prishen ose t'u bëhen ndryshime, pa miratimin

zyrtar të Institutit të Monumenteve të Kulturës dhe/apo Agjencisë së Shërbimit

Arkeologjik.

Neni 41

Trashëgimia kulturore në rrezik

1. Trashëgimi kulturore në rrezik mund të shpallet objekti ose objektet që plotësojnë një

nga kriteret e mëposhtme:

a) Një përshpejtim i degradimit të materialit nga i cili përbëhet objekti;

b) ndryshime serioze të strukturës ose dekoracionit;

c) ndryshime serioze të kompozimit arkitektonik dhe pejzazhit natyror;

d) humbje të autenticitetit historik;

e) tjetërsim të kuptimit të tyre;

f) ndryshime serioze nga shkaqe të panjohura;

159

2. Si trashëgimi kulturore në rrezik do të konsiderohen të gjitha objektet të cilat i

ekspozohen një rreziku në rritje që mund të shkaktojë dëmtime të karakteristikave të tyre

kryesore siç janë:

a) Katastrofat natyrore, veçanërisht tërmetet, përmbytjet, rrëshqitjet e tokës, zjarret

ose ndryshimet e shkaktuara nga faktorë gjeologjikë apo faktorë të tjerë natyrorë;

b) braktisje për çfarëdo arësye;

c) pamjaftueshmëri, apo aplikim i pjesshëm i planeve apo programeve të mbrotjes

ose e ndryshimit të rregjimit mbrojtës i cili nuk është i përshtatshëm me statusin

ligjor të mbrojtjes së trashëgimisë kulturore.

3. Vendimi për shpalljen trashëgimi në rrezik e një objekti, jepet nga ministria

përgjegjëse për trashëgiminë pas propozimit të institucionit të specializuar.

4. Vendimi për shpalljen e një objekti si trashëgimi në rrezik duhet të specifikojë edhe

masat e ardhshme për mbrojtjen, kufizimet, si dhe vlerën financiare të ndërhyrjes.

5. Trashëgimia kulturore në rrezik pavarësisht tipit dhe kategorisë që i përket, ka prioritet

në zbatimin e masave mbrojtëse.

Neni 42

Qendrat historike

1. Qendrat historike janë kategori objektesh në grup, që ruhen në tërësinë e tyre si

komplekse historiko-arkeologjike, monumentale, arkitektoniko-urbanistike dhe

mjedisore.

2. Në këto kategori objektesh është e ndaluar çdo lloj ndërtimi i ri, me përjashtim të rrjetit

inxhinierik nëntokësor dhe rikonstruksionit. Në rastin e rikonstruksioneve, projekti

miratohet nga Këshilli Kombëtar i Restaurimeve.

3. Qendrat historike shpallen të tilla me vendim të Këshillit te Ministrave, pas propozimit

të ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore.

4. Rregullorja e administrimit për qendrat historike dhe zonën e mbrojtur rreth tyre

miratohet me vendim të Këshillit të Ministrave, me propozimin e ministrit përgjegjës për

trashëgiminë kulturore.

5. Heqja e plotë ose pjesshme e shkallës së mbrojtjes në këtë kategori objektesh bëhet me

vendim të po atij institucioni, që e ka vendosur atë.

6. Monumentet e kulturës të kategorisë I dhe II në qendrat historike, mund të

shfrytëzohen edhe për funksione të tjera, që nuk cenojnë në asnjë mënyrë vlerat e tyre.

Aty mund të vendosen institucione shetërore ose private, si muze, biblioteka, fototeka,

galeri artesh dhe ekspozita të ndryshme, qendra kulturore dhe artizanati, si dhe mund të

ofrohen shërbime hotelerie.

Neni 43

160

Parqet dhe zonat arkeologjike

1. Parqet arkeologjike janë kategori objektesh në grup, që ruhen në tërësinë e tyre si

komplekse historiko-arkeologjike, monumentale, arkitektoniko-urbanistike dhe

mjedisore.

2. Në këto kategori objektesh është e ndaluar çdo lloj ndërtimi i ri, me përjashtim të rrjetit

inxhinierik nëntokësor dhe rikonstruksionit, si dhe ndërtimit të konstruksioneve të lehta

(material dru, xham, metal,) për nevoja të brendshme sherbimi. Në cdo rast projektet

marrin miratimin e Këshillit Kombëtar të Restaurimeve dhe Keshillit Kombetar të

Arkeologjise kur parashikohen ndërhyrje gërmimi.

3. Parqet arkeologjike shpallen të tilla me vendim të Këshillit të Ministrave, sipas

propozimit të bërë nga ministri përgjegjës për trashëgiminë kulturore.

4. Zonat arkeologjike shpallen të tilla me vendim të Këshillit të Ministrave, sipas

propozimit të bërë nga ministri përgjegjës për trashëgiminë kulturore.

5. Parqet arkeologjikë dhe zonat arkeologjike, në varësi të intensitetit dhe rëndësisë së

gjetjeve arkeologjike, kategorizohen në zona “A” dhe zona “B”. Zonifikimi miratohet me

vendim të Këshillit të Ministrave, sipas propozimit të ministrit përgjegjës për

trashëgiminë kulturore.

6. Rregullorja e administrimit të parqeve arkeologjikë dhe zonave arkeologjike miratohet

me vendim të Këshillit të Ministrave, sipas propozimit të bërë nga ministri përgjegjës për

trashëgiminë kulturore.

7. Në zonat “A” është e ndaluar çdo lloj ndërhyrjeje me karakter ndërtimor me përjashtim

të rasteve të rikonstruksionit të ndërtesave publike dhe për interes të lartë social,

ndërhyrja kryhet në të njëjtën sipërfaqe të ndërtesës, pas miratimit nga Këshilli Kombëtar

i Arkeologjisë.

8. Në zonat “B” lejohen ndërtimet e reja në rastet e përcaktuara në rregulloren e

administrimit të këtyre zonave, pas miratimit nga Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë.

9. Kur kufijtë e qendrave historike, parqeve arkeologjikë dhe zonave arkeologjike kanë

mbivendosje, epërsia përcaktohet në rregulloret përkatëse të miratuara.

10. Gërmimet e paautorizuara në zonat arkeologjike dhe parqet arkeologjikë përbëjnë

kundërvajtje administrative.

Neni 44

Shpallja e monumentit të kulturës

1. Institucionet shtetërore, të specializuara në fushën e trashëgimisë kulturore, organet e

qeverisjes vendore dhe pronarët ose përdoruesit e objektit kanë të drejtën e propozimit

për shpalljen e një objekti “Monument kulture”, propozim i cili i drejtohet ministrit

përgjegjës për trashëgiminë kulturore.

161

2. Në rast se propozimi për shpallje monument bëhet nga institucione shtetërore, duhet ti

bëhet me dije nga ana e institucionit përgjegjës pronarit ose përdoruesit të objektit, që

mund të paraqesë vërejtjet e tij brenda 1 muaji nga data e njoftimit. Nëse njoftimi nuk

është i mundur për shkak se pronari ose përdoruesi nuk mund të gjendet nga institucioni

përgjegjës, një shpallje e propozimit do të publikohet në një gazetë ditore që del në

bashkinë më të afërt të zonës ku ndodhet objekti. Në të njëjtën kohë, një njoftim vendoset

në murin e objektit. Në këto raste, koha për të depozituar vërejtjet fillon nga data e

publikimit të njoftimit.

3. Pronari, ose përdoruesi i ligjshëm, janë të detyruar të lejojnë edhe përpara daljes së

vendimit, punonjesit e institucionit të vizitojnë dhe inspektojnë objektin.

Neni 45

Zona e mbrojtur e monumenteve të kulturës

1. Për monumentet e kulturës përcaktohet një sipërfaqe toke ose trualli përreth, si zonë

mbrojtëse, në përputhje me vlerat e tyre arkitektonike, me përshtatshmërinë e tyre

urbanistiko-estetike, me rrethinën dhe me rrethanat ekologjike.

2. Përmasat e zonës mbrojtëse përcaktohen nga institucioni që shpall monumentin, sipas

studimit të bërë nga Instituti i Monumenteve të Kulturës ose Agjencia e Shërbimit

Arkeologjik. Në këtë zonë ndalohet çdo ndërhyrje me karakter ndërtimor. Në çdo rast,

monumentet e kulturës mbrohen nëpërmjet një zone që shtrihet 50 m larg nga kufijtë e

objektit, nëse nuk ka një zonifikim tjetër të miratuar për to.

3. Çdo aktivitet pranë një objekti monument kulture që mund të rezultojë direkt ose

indirekt në shkatërrimin e tij, dëmtimin, ndotjen ose shpërfytyrimin, është i ndaluar.

KREU VI

RUAJTJA DHE MBROJTJA E MONUMENTEVE TE KULTURES

Neni 46

Njësitë e qeverisjes vendore bashkëpunojnë me institucionet shtetërore të specializuara

për ruajtjen dhe mbrojtjen e objekteve të trashëgimisë kulturore, që ndodhen në territoret

në juridiksionin e tyre. Ministria përgjegjëse për trashëgiminë kulturore përcakton

mënyrat e bashkëpunimit.

Neni 47

Ndërhyrjet në monumentet e kulturës

162

1.Restaurimi, përdorimi, rijetezimi si dhe dhenia me qera e monumenteve të kulturës si

dhe çdo ndryshim në territorin e vënë në mbrojtje rreth tyre bëhet me miratim të Këshillit

Kombëtar të Restaurimeve.

2. Ndalohet gërmimi me karakter arkeologjik dhe përdorimi i aparaturave metalkërkuese

nga individe ose subjekte të paautorizuara nga ministri përgjegjës për trashëgiminë

kulturore.

Neni 48

Punimet e mirëmbajtjes dhe restaurimit

Punimet e mirëmbajtjes, të restaurimit dhe të rijetëzimin e monumenteve të kulturës

kryhen me fonde të ministrisë përgjegjëse për trashëgiminë kulturore dhe të donatorëve të

tjerë ose të vetë pronarëve, pasi të jetë miratuar projekti i tyre nga Këshilli Kombëtar i

Restaurimeve, dhe në rastin kur parashikohet gërmim me miratimin e Këshillit Kombëtar

të Arkeologjisë

Neni 49

Përballimi i shpenzimeve për ruajtjen e vlerave historiko-artistike

1. Në monumentet e kulturës të kategorive I dhe II, pronë e subjekteve joshtetërore, shteti

përballon të gjitha shpenzimet për ruajtjen e vlerave historiko-artistike, të cilat nuk lidhen

me qëndrueshmërinë e objektit.

2. Punimet e tjera të restaurimit për këto monumente përballohen në masën:

a) 60 për qind nga shteti dhe 40 për qind nga pronari për monumentet e kulturës të

kategorisë I;

b) 30 për qind nga shteti dhe 70 për qind nga pronari për monumentet e kulturës të

kategorisë II.

Neni 50

Kreditë për restaurimin e monumenteve të kulturës dhe rastet e shpronësimit të

tyre

1. Kur pronari joshtetëror i monumentit të kulturës nuk ka fonde për kryerjen e

punimeve të restaurimit, pas planifikimit të këtyre punimeve, shteti nëpërmjet

institucionit të varësisë ndërmjetëson pranë bankave për përfitimin e kredive

afatgjata me kushte lehtësuese si dhe merr përsipër shlyerjen e interesit të kredisë.

2. Kur pronari nuk identifikohet ose nuk komunikohet me të, si dhe në rastin kur

kundërshton kredinë dhe kur monumenti është në rrezik shembje, punimet e

163

restaurimit bëhen edhe pa pëlqimin e tij nga drejtoria rajonale e kulturës

kombëtare ose edhe nga subjekte të tjera të licencuara për këtë qëllim. Pas

përfundimit të punimeve, pronari detyrohet të paguajë pjesën e vet të

shpenzimeve, në përputhje me nenin 49 të këtij ligji.

3. Kur është e nevojshme që të mbrohet një monument por edhe integriteti i zonës

përreth tij, ministria përgjegjëse për trashëgiminë kulturore ndërhyn, për

shpronësimin, tërësor ose të pjesshëm të tij. Në rastet e banesave private, kjo

procedurë fillon kur pronari i objektit nuk është në gjendje ose nuk ka interes të

mirëmbajë monumentin, duke rrezikuar dëmtimin ose shkatërrimin e tij. Në të

njëjtën mënyrë veprohet për shpronësimin pjesor ose tërësor, kur kjo është e

nevojshme për mbrojtjen e zonave arkeologjike ose për kryerjen e gërmimeve

arkeologjike.

4. Proçedura e shpronësimit dhe rastet kur ai mund të kryhet bëhen me VKM ku

përcaktohen edhe shpenzimet përkatëse për realizimin e kësaj proçedure.

5. Objekti i trashëgimisë kulturore, pronari i së cilës nuk njihet, brenda 5 viteve nga

momenti i interesimit të institucionit shtetëror i merret pronësia nga shteti. Në çdo

rast, procedura e shpronësimit fillon pas marrjes së vendimit nga KKR dhe/ose

KKA.

Neni 51

Pavlefshmëria e vendimeve për zhvillim territori

Çdo vendim i marrë nga strukturat përgjegjëse të planifikimit të territorit për ndërhyrje

ose ndërtim në qendrat historike, zonat arkeologjike ”A” ose në zonën e mbrojtur pranë

një monumenti kulture, i cili është në kundërshtim me përmbajtjen e këtij ligji pavarësisht

nga pronësia, është i pavlefshëm.

Neni 52

Rijetëzimi i monumenteve të kulturës

1. Monumentet e kulturës mund të rijetëzohen për qëllime administrative dhe social-

kulturore, me kusht që funksioni i ri të mos dëmtojë vlerën e monumentit. Kushtet

dhe kriteret paraprake të rijetëzimit dhe të shfrytëzimit të monumenteve të

kulturës miratohen nga Instituti i Monumenteve të Kulturës.

2. Në çdo rast, shfrytëzimi i monumenteve të kulturës bëhet vetëm pasi të jetë marrë

miratimi i Këshillit Kombëtar të Restaurimeve për lidhjen e kontratës së

shfrytëzimit ndërmjet palëve.

3. Kontrata e shfrytëzimit lidhet ndërmjet ministrisë përgjegjëse për trashëgiminë

kulturore dhe përdoruesit të monumenteve. Në rast se përdoruesi shkel kushtet

164

dhe kriteret e kontratës, atëherë drejtoria rajonale e kulturës kombëtare i propozon

ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore të zgjidhë kontratën në mënyrë të

njëanshme.

Neni 53

Vendosja e materialeve publicitare

1. Vendosja e materialeve publicitare në objektet monument kulture bëhet në raste të

veçanta festivo-kulturore dhe ka karakter të përkohshëm.

2. Veprimtaritë kulturore në objektet monument kulture bëhen vetëm në rastet kur

ato nuk rrezikojnë ose cenojnë vlerat e tyre.

3. Ministri përgjegjës për trashëgiminë kulturore miraton lejen për organizimin e

veprimtarive kulturore dhe vendosjen e materialeve publicitare, kontrata për të

cilat lidhet me institucionin që administron objektin.

KREU VII

GËRMIMET DHE KËRKIMET ARKEOLOGJIKE

Neni 54

Kërkimet, sondazhet dhe gërmimet arkeologjike në të gjithë territorin e Republikës së

Shqipërisë janë monopol i shtetit shqiptar.

Këto veprimtari realizohen nga institucione shtetërore ose në bashkepunim me subjekte

private të specializuara dhe licencuara të fushës përkatëse, vendase ose të huaja. Këto

bashkëpunime bëhen në bazë të marrëveshjeve dy ose shumëpalëshe. Përjashtohet

ekskluziviteti i institucioneve të huaja në këto veprimtari. Për bashkëpunim, në çdo rast,

merret miratimi i Këshillit Kombëtar të Arkeologjisë.

Neni 55

Agjencia e Shërbimit Arkeologjik

1. Agjencia e Shërbimit Arkeologjik është institucion qendror, në varësi të ministrit

përgjegjës për trashëgiminë kulturore, e krijuar për të ushtruar veprimtari në

fushën e arkeologjise preventive (parandaluese), gërmimeve të shpëtimit si dhe të

studimeve të trashëgimisë kulturore, që preken nga punimet ndërtuese të çdo

natyre, apo nga planet për rregullimin e territorit.

2. Organizimi dhe funksionimi i saj përcaktohen me vendim të Këshillit të

Ministrave, sipas propozimit të ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore.

165

Statuti i Agjencisë së Shërbimit Arkeologjik miratohet me urdhër të ministrit të

përgjegjës për trashëgiminë kulturore. Struktura dhe organika e Agjencisë së

Shërbimit Arkeologjik miratohen me urdhër të Kryeministrit, me propozimin e

ministrit përgjegjës për trashëgiminë kulturore.

Neni 56

Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë

1. Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë është organ kolegjial vendimmarrës, që

përbëhet nga specialistë të fushave përkatëse, i cili mblidhet periodikisht pranë

ministrisë përgjegjës për trashëgiminë kulturore dhe kryesohet nga ministri.

2. Përbërja, mënyra e funksionimit, kompetencat dhe shpërblimi i anëtarëve të

këshillit përcaktohen me vendim të Këshillit të Ministrave.

Neni 57

Pronësia shtetërore e objekteve arkeologjike

Objektet e gjetura gjatë gërmimeve arkeologjike shkencore dhe atyre të shpëtimit në tokë,

nënujë, kërkimeve sipërfaqësore ose kur gjenden rastësisht nga individë apo subjekte

fizikë e juridikë, janë pronë e shtetit shqiptar.

Neni 58

Procedura e njoftimit të gjetjes së objekteve të trashëgimisë kulturore

Personat fizikë ose juridikë, që zbulojnë ose gjejnë, në mënyrë të rastësishme, objekte të

trashëgimisë kulturore, janë të detyruar që brenda 20 ditëve të njoftojnë organet vendore

të kulturës, Agjencinë e Shërbimit Arkeologjik dhe drejtoritë rajonale të kulturës

kombëtare, duke deklaruar mënyrën dhe vendin e gjetjes. Pas dokumentimit të objektit,

komisioni i ngritur për këtë qëllim me specialistë të këtyre institucioneve përcakton vlerat

dhe vendos për statusin e mëtejshëm të objektit.

Neni 59

Procedura që ndiqet nga ASHA në rastin e gjetjeve rastësore arkeologjike

Agjencia e Shërbimit Arkeologjik, nëpërmjet strukturave të veta dhe në bashkëpunim

edhe me persona juridikë dhe fizikë, të licencuar në këtë fushë, bën ndjekjen e gjetjeve

166

rastësore arkeologjike, që dalin gjatë punimeve bujqësore, të ndërtimit, veprave

inxhinierike ose konstruksioneve ndërtimore dhe merr masa për shpëtimin e këtyre

vlerave.

Në rastet e zbulimeve të rëndësishme, punonjësi i autorizuar nga Agjencia e Shërbimit

Arkeologjik urdhëron ndërprerjen e menjëhershme të punimeve. Veprimet e mëtejshme

vendosen nga Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë jo më vonë se 10 ditë nga ndërprerja e

punimeve.

Neni 60

Procedurat e miratimit të projektit dhe zbatimit të ndërtimeve të mëdha dhe

shpezimet për hulumtimet dhe përgatitjen e dokumentacionit

1. Në rastet e ndërtimeve të mëdha në territore në pronësi shtetërore ose private, si

rrugë, autostrada, aeroporte, porte, vepra industriale, qendra të reja banimi me

sipërfaqe mbi 10 ha, investitorët janë të detyruar që, gjatë procesit të hartimit dhe

zbatimit të projektit, marrin miratimin, me shkrim, të Këshillit Kombëtar të

Restaurimeve dhe të Këshillit Kombëtar të Arkeologjisë. Specialistët kryejnë

kontrollin e zonës dhe përgatisin dokumentacionin përkatës.

2. Kur, pas fillimit të punimeve ndërtimore, zbulohen rastësisht gjurmë ose objekte

me vlera arkeologjiko-etnologjike, punimet ndërpriten menjëherë. Drejtuesit dhe

investitorët e punimeve njoftojnë, brenda tri ditëve, organet e qeverisjes vendore,

Agjencinë e Shërbimit Arkeologjik dhe drejtorinë rajonale të kulturës kombëtare,

të cilët bëjnë kontrollin përkatës, relatojnë për vlerat e gjetura dhe bëjnë

propozimet për vazhdimësinë ose jo të punimeve.

3. Nëse gjetjet janë me vlera të rëndësishme, punimet e filluara mund të pësojnë

ndryshime ose të ndërpriten përfundimisht. Vendimi në këtë rast merret nga

organi kolegjial që ka autorizuar fillimin e tyre.

4. Në rastin kur punimet pësojnë ndryshime, të gjitha shpenzimet për to, si dhe

shpenzimet për kërkimet shkencore, veprimtaritë e nevojshme restauruese ose

konservuese, mbulohen 100 për qind nga investitori. Tarifat e shpezimeve

përcaktohen me vendim të Këshillit të Ministrave.

Neni 61

Taksa e arkeologjisë

Për çdo ndërtim në zonat arkeologjike në Republikën e Shqipërisë të barabartë ose më të

madh se 300 m2 aplikohet taksa e arkeologjisë. Në rast të kryerjes së punimeve të ndara

në pjesë, sipërfaqja e terrenit që llogaritet është ajo e programit të përgjithshëm të

punimeve.Vlera e taksës për m2, përcaktohet me vendim të Këshillit të Ministrave.

167

KREU VIII

BURIMET E FINANCIMIT TË INSTITUCIONEVE TË SPECIALIZUARA

Neni 62

Buxheti i institucioneve të specializuara

Burimet e financimit të institucioneve të specializuara në kuptimin e këtij ligji janë:

1. Financime nga Buxheti i Shtetit për projekte, për investime, pajisjet teknike për

administratën, si dhe për shpenzimet operative administrative.

2. Të ardhurat nga tarifat e shërbimit dhe gjobat.

3. Sponsorizimet dhe donacionet.

4.Të ardhura të tjera të ligjshme.

Neni 63

Me qëllim ruajtjen, mbrojtjen, promovimin e objekteve të luajtshme dhe të paluajtshme të

trashëgimisë kulturore, institucionet e specializuara lidhin marrëveshje me të tretë. Të

ardhurat menaxhohen sipas legjislacionit në fuqi.

Neni 64

Mënyra e ndarjes së të ardhurave dhe përcaktimi i tarifave

1.Të ardhurat e përftuara nga veprimtaria kryesore dhe dytësore të institucioneve të

specializuara derdhen 90% në favor të institucionit që i ka krijuar ato dhe 10% në

buxhetin e shtetit.

2.Tarifat e veprimtarisë kryesore të insitucioneve të specializuara përcaktohen me

Vendim të Këshillit të Ministrave

Kreu IX

TRASHËGIMIA KULTURORE NËNUJORE

Neni 65

168

Zhvillimi i projekteve arkeologjike nënujore

Objektet arkeologjike dhe historike të gjetura në brendësi të kufijve detarë si dhe në

ujërat e brendshme të Republikës së Shqipërisë, mbrohen sipas legjislacionit në fuqi dhe

konventave te ratifikuara.

Kushtet dhe kriteret për zhvillimin e projekteve arkeologjike nënujore si dhe të

aktiviteteve të tjera që prekin direkt ose indirekt tërësinë e vlerave arkeologjike dhe

historike nënujore, përcaktohen me Vendim të Këshilit të Ministrave me propozim të

ministrit përgjegjës për trashëgiminë.

KREU X

KUNDËRVAJTJET ADMINISTRATIVE

Neni 66

1. Janë kundërvajtje administrative dhe dënohen me gjobë, kur nuk përbëjnë vepër

penale, shkeljet e mëposhtme:

a) shkeljet sipas pikave 2, 3 dhe 4 të nenit 9 dënohen me gjobë 20.000 lekë;

b) shkeljet sipas nenit 11 dënohen me gjobë 500.000 lekë;

c) shkeljet sipas neneve 14 dhe 21 dënohen me gjobë 100.000 lekë;

ç) shkeljet sipas nenit 20 dënohen me gjobë 500.000 lekë;

d) shkeljet sipas nenit 38 pika 2 dënohen me gjobë 30.000.000 lekë;

dh) shkeljet sipas nenit 39 dënohen me gjobë 25.000.000 lekë;

e) shkeljet sipas nenit 40 pika 3 dënohen me gjobë 20.000.000 lekë;

ë) shkeljet sipas nenit 42 pika 2 dënohen me gjobë 30.000.000 lekë;

f) shkeljet sipas nenit 43 pika 2, 7, 8, 10 dënohen me gjobë 50.000.000 lekë;

g) shkeljet sipas nenit 45 pika 2 dhe 3 dënohen me gjobë 50.000.000 lekë;

gj) shkeljet sipas nenit 47 pika 1 dënohen me gjobë 50.000.000 lekë;

h) shkeljet sipas nenit 47 pika 2 dënohen me gjobë 1.000.000 lekë dhe konfiskim të

aparaturës;

i) shkeljet sipas nenit 51 dënohen me gjobë 20.000.000 lekë;

j) shkeljet sipas nenit 52 pika 3 dënohen me gjobë 10.000.000 lekë;

k) shkeljet sipas nenit 53 dënohen me gjobë 1.000.000 lekë;

l) shkeljet sipas nenit 54 dënohen me gjobë 50.000.000 lekë;

ll) shkeljet sipas nenit 58 dënohen me gjobë 2.000.000 lekë;

m) shkeljet sipas neneve 59, 60 dënohen me gjobë 50.000.000 lekë.

169

2. Dëmi i shkaktuar në veprat kulturore përbën në çdo rast vepër penale dhe dënohet sipas

legjislacionit penal.

Neni 67

1. Të drejtën e vënies së gjobës e kanë inspektorët e institucioneve shtetërore të

specializuara, sipas fushave që mbulojnë.

2. Shqyrtimi i kundërvajtjeve administrative, ankimi dhe ekzekutimi i vendimeve bëhen

sipas procedurave dhe afateve të përcaktuara në Kodin e Procedurave Administrative.

3. Kundërvajtësi duhet ta paguajë gjobën brenda 30 ditëve nga marrja dijeni e vendimit

për lënien në fuqi të gjobës. Gjobat paguhen pranë zyrave të financës në institucionet e

përcaktuara në pikën 1 të këtij neni.

Në rast mospagimi të gjobës brenda afatit të mësipërm, vendimi për lënien në fuqi të

gjobës përbën titull ekzekutiv dhe për ekzekutimin e tij ngarkohet zyra e përmbarimit.

4. Shuma e arkëtuar nga vjelja e gjobave derdhet 40 për qind në favor të Buxhetit të

Shtetit dhe 60 për qind në favor të institucionit, që ka në juridiksion objektin.

KREU XI

DISPOZITA KALIMTARE DHE TË FUNDIT

Neni 68

Ngarkohet Këshilli i Ministrave që, në zbatim të pikës 3 të nenit 6, pikës 3, 4 të nenit 7,

pikës 2, 3 të nenit 16, pikës 2 të nenit 18, pikës 2 të nenit 20, pikës 1 të nenit 21, pikës 2

të nenit 30, pikës 1 të nenit 31, pikës 1, 4 të nenit 34, pikës 3, 4 të nenit 42, pikës 3, 4, 5,

6, të nenit 43, pikës 2 të nenit 55, pikës 2 të nenit 56, pikës 4 të nenit 60, të nenit 61,

pikës 2 të nenit 64 dhe nenit 65 të nxjerrë aktet nënligjore për zbatimin e këtij ligji.

Neni 69

Shfuqizimet

Ligji nr. 9048, datë 07.04.2003 "Trashëgiminë kulturore”, i ndryshuar dhe aktet

nënligjore që bien në kundërshtim me këtë ligj shfuqizohen.

170

Abstrakti

Teza “Menaxhimi i Trashëgimisë Kulturore: Rasti i Shqipërisë”, rreket të analizojë konceptin e

trashëgimisë kulturore në territorin shqiptar të parë në optikën e menaxhimit të tij nga institucionet

shtetërore si dhe perceptimin e vlerave kulturore nga publiku. Analiza e gjendjes aktuale të trashëgimisë

shoqërohet me diskutimin aktual botëror të vlerave të trashëgimisë, konventave të UNESCO-s por i

referohet edhe legjislacionit të vendit e diskutimit profesional kombëtar mbi këto vlera.

Mirëqeverisja e trashëgimisë kulturore dhe planet e menaxhimit që mund të shoqërojnë mbrojtjen e

prezantimin e tyre te publiku janë disa prej çështjeve që kjo tezë trajton. Nevoja për ligje më të mira, por

edhe financime më të orientuara drejt menaxhimit të trashëgimisë si elementë që dalin nga shqyrtimi dhe

interpretimi i pyetësorëve janë referenca thelbësore për çdo studiues të trashëgimisë dhe elementë të

domosdoshëm për tu marrë në konsideratë.

Çdo ndryshim i cili synon përmirësimin e sistemit të menaxhimit është gjithnjë i mirëpritur nga komuniteti

i profesionistëve dhe shoqëria shqiptare. Koha do të tregojë nëse modeli që është zgjedhur e po forcohet

dita-ditës dhe që po funksionon tashmë në të gjithë territorin e vendit, është dhe mund të quhet model

Evropian.

Fjalët kyçe: Shqipëri, plani i menaxhimit, trashëgimia kulturore, arkeologjia, ligji i trashëgimisë kulturore,

turizmi kulturor

Abstract

The thesis “Cultural Heritage Management: the case of Albania”, aims to analyze the concept of cultural

heritage in the Albanian territory seen through the view of its management from government institutions

and the perception of cultural values from the public. The analysis of the actual state of heritage is followed

by the global discourse of heritage values, UNESCO conventions but also it refers to the national

legislation and professional national debate on these values.

The good governance of cultural heritage and management plans that may follow the protection and their

presentation to the public are some of the issues that this thesis has strived to take under study. The need for

better laws, as well as financing oriented towards the management of cultural heritage are elements

stemming from the reading of the questionnaires and constitute crucial references and necessary elements

to be taken into account for every researcher of heritage.

Every change which aims at the improvement of the management system is always welcomed from the

professional community and Albanian society. Time will prove if the chosen model which is getting

stronger by the day and functioning throughout the territory of Albania, is and can be called European.

Keywords: Albania, management plan, cultural heritage, archaeology, cultural heritage law, cultural

tourism