MementoSPA

Ruimtelijke ontwikkeling

MAART 2020

Be Sustainable is een initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, onder impuls van de de ministers

van Ruimtelijke Ordening, Stedenbouw en Milieu. Het wordt ondersteund door vijf gewestelijke instellingen die actief zijn op het gebied van ruimtelijke ordening en stadsvernieuwing

in Brussel.

Het platform besustainable.brussels wordt beheerd en gehost door de dienst Facilitator Duurzame Wijken van

Leefmilieu Brussel.

info@besustainable.be

www.besustainable.brussels

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 3

03 RUIMTELIJKE ONTWIKKELING

UITDAGINGEN VOOR BRUSSEL

DIAGNOSE: de bestaande ruimtelijke context kennenSPA01 - Is de diagnose gericht op inzicht in de bestaande systemen?

ONTWERPSPA02 – Vormen de open ruimtes de ruggengraat van de wijk (vormSPA 02.01 – Zorgen de open ruimtes voor continuïteit in hun context? SPA 02.02 - Hiërarchie van de openbare ruimtes: zijn de open ruimtes gestructureerd en gevarieerd?SPA 02.03 - Functioneren de open ruimtes als een voedingsbodem voor het ecosysteem?

SPA03 – Is de wijk geschikt voor haar gebruikers? (functie) SPA 03.01 - Zit de levendigheid van de wijk goed?SPA 03.02 - Bezorgt de wijk haar gebruikers comfort?SPA 03.03 - Heeft de wijk een recreatieve dimensie?SPA 03.04 - Wordt er rekening gehouden met de identiteit van de wijk?

BOUWPLAATS SPA 04 - Laat de bouwplaats tijdelijke of transitiegebruik toe?

BEHEER: naar een evolutief beheer van ruimtes?SPA 05 - Werd op een evolutieve manier geanticipeerd op de beheersmethoden van de ruimtes?SPA 05.01 - Kunnen de verschillende ruimtes worden aangepast aan veranderingen in de context?SPA 05.02 - Wordt gebruikersbetrokkenheid dagelijks mogelijk gemaakt? REFERENTIES

Inhoud

4

42

38

19

11

7

42

38

11

7

46

42

33

282219

17

14

11

44

De wijk geniet van open en bebouwde ruimte die structurerend werkt,functioneel is, toe-eigenbaar is voor iedereen, aanpasbaar is in de tijd enzich inschrijft in de omringende context.

RuimtelijkeOntwikkeling

UITDAGINGEN VOOR BRUSSEL

Open en bebouwde ruimtes geven vorm aan de leefomgeving. Als ze goed ontwikkeld zijn, komt dat de aantrekkelijkheid van het Brussels Gewest ten goede en is een kwalitatieve verdichting van het grondgebied mogelijk. De open ruimte mag vooral niet worden gereduceerd tot 'restruimte' of 'beschikbare' ruimte die wordt bedreigd door de druk van de vastgoedmarkt. Het gaat integendeel om ruimte voor recreatief, economisch, sociaal en ecosysteemgericht gebruik, essentieel voor het goed functioneren van een duurzame stad.

De demografische groei van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest legt een territoriale intensivering op die opgevangen moeten kunnen worden. In deze context van permanente herdefiniëring bieden de creatie van nieuwe en transformatie van bestaande wijken kansen aan om de culturele vertoningen, noden, gebruiken, praktijken te herbekijken.

Sinds de oprichting van het Gewest aan het einde van de jaren 1980 is het vraagstuk omtrent de kwaliteit van de openbare ruimte al een onderwerp van debat. De beleidsmakers schenken er blijvende aandacht aan. De zoektocht naar een ‘rechtvaardige’, ‘eerlijke’, ‘veerkrachtige’ en uiteindelijk ‘duurzame’ stad staat centraal in veel beleids-, plannings- en regelgevingsdocumenten. Achter deze documenten gaat een belangrijke gedachte schuil: over alle economische, sociale en ruimtelijke verschillen heen moeten stedelijke ruimtes worden bedacht waar het goed toeven is. “Het besef groeit dat open ruimtes een maatschappelijke rol te vervullen hebben binnen de stedelijke ruimte. In de open ruimte wordt voedsel geproduceerd, worden de pieken in neerslag opgevangen, kunnen stedelingen en randbewoners hun vrije tijd spenderen, wordt het hitte-eilandeffect getemperd, is er plaats voor zachte mobiliteit. De open ruimte verleent aan de stad en haar bewoners een identiteit, ze vormt een buffer tegen allerlei hinder – geluid, geur, zicht – en is ook de natuurlijke biotoop van heel wat andere organismen. Vanuit de diensten die ze levert, heeft open ruimte ook de mogelijkheid om ontwikkelingen in de zogenaamde ‘hardere’ sectoren – economie, wonen, mobiliteit – te sturen. [...] Deze veranderende blik op de positie en rol van

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 5

open ruimte vindt steeds meer ingang in zowel academisch onderzoek, beleidsmatige discussies rond landschap als in een groeiend aantal projecten en denkoefeningen1»

Het ontwerp van de ruimtestructuur biedt vaak mogelijkheden om het Brusselse grondgebied en de grote natuurlijke en stedelijke lijnen die dit grondgebied markeren te versterken: de vallei van infrastructuur, het bebouwde landschap, het parkensysteem en het natte landschap2... De laatste decennia kregen deze stukken grondgebied te kampen met versnippering, onderdrukking, wanorde en verharding. De renovatie of bouw van een nieuw stuk stad is de perfecte gelegenheid om het potentieel van het gebied te herontdekken, te onthullen en te versterken.

Het begrip van ruimtelijke kwaliteit is subjectief en moeilijk te meten. Het wordt bepaald door hoe de gebruikers deze plaatsen waarnemen en gebruiken. Om een kwalitatieve ruimte te creëren, zouden alle mogelijkheden benut moeten worden om de ruimtelijke ontwikkeling en het wijkleven te bevorderen.

Deze visie heeft in die zin heeft vier dimensies die betrekking hebben op de vorm en de functie van de plaatsen. De kwaliteit van een ruimte zit in het evenwicht tussen die verschillende aspecten.

Een in het grondgebied verankerde structurerende ruimte, die de netwerken versterkt

Een wijk moet bijdragen tot de creatie van een duurzame, geconnecteerde stad, of zelfs een duurzame, geconnecteerde metropool, en niet tot het isolement van een gebied. De renovatie van een bestaande wijk is een kans om de banden met de omliggende wijken aan te halen. Om de stedelijke samenhang en de complementariteit tussen de wijken te verbeteren, de bewoners dichter bij elkaar te brengen en tegelijkertijd de actieve mobiliteit te bevorderen.

Het netwerk van open ruimtes vormt de ruggengraat van de wijk: ze zijn gerangschikt in een hiërarchie die rekening houdt met de verschillende behoeften en gebruiken in verschillende delen van de wijk, op verschillende tijdstippen van het jaar.

Een performante ruimte die het stedelijke ecosysteem versterkt

De wijk kan specifieke technische en functionele antwoorden bieden om de werking van het complexe stedelijke ecosysteem te bevorderen: zij moet streven naar evenwicht en synergie tussen de fysieke en natuurlijke elementen en de menselijke levenswijzen. Dat kan door integratie van de natuur, versterking van de biodiversiteit, beperking van de geluidshinder, bestrijding van overstromingen, zuivering en koeling van de lucht, landbouwproductie, droogtebeheer ... Door deze natuurlijke elementen in aanmerking te

1. In Metropolitan landscapes, Open ruimte als basis voor stedelijke ontwikkeling, V.U. Stefan Devoldere, wnd. Vlaams Bouwmeester ∙ Maître architecte flamand ff. p 13.2. Metropolitan landscapes, op cit. p 45.

nemen bij het ontwerp van een openbare ruimte, is het mogelijk om de gevolgen van een veranderend klimaat te compenseren en bij te dragen tot het welzijn en de gezondheid van de inwoners van Brussel.

Een passende en levendige ruimte die uitnodigt tot ontmoetingen

Open ruimtes zijn ontmoetingsplaatsen bij uitstek en daarmee een essentieel onderdeel van het wijkleven. Er kunnen sociale banden worden gesmeed en intergenerationele en interculturele uitwisselingen plaatsvinden. Dit kan de levenskwaliteit in de stad echt verbeteren. Het is mogelijk om verschillende functies en toepassingen te combineren met het oog op de verschillende gemeenschappen die er gebruik van maken: gezelligheid, nut, vermaak, esthetiek, spel, creativiteit, verblijf, ontmoeting, doorgang, bezinning, evenementen, productie, uitwisseling ...

Het wijkproject heeft als doel de specifieke behoeften van mensen te omarmen om zo het leven in de wijk te dragen en een ruimte voor identificatie binnen de wijk te creëren.

Een evoluerende en veerkrachtige ruimte

De ruimtelijke ontwikkeling van een wijk wordt op lange termijn uitgedacht om de werking ervan te behouden en grote transformaties te beperken. Twee dimensies kunnen in dit verband worden benadrukt:

• landschapsevolutie: de natuurlijke evolutie van het landschap in de loop van de tijd integreren;

• evolutie in het gebruik: de nieuwe praktijken volgen en ten dienste blijven van de gebruikers.

Ruimtes die deze evolutionaire dimensie kunnen integreren, zijn veerkrachtige ruimtes, die hun waarde en bestaansreden op lange termijn behouden.

VAN EEN DUURZAME WIJK VERWACHT MEN DUS:

• dat het landschap verankerd is in zijn grondgebied en dat het netwerk van openbare ruimtes de continuïteit van de netwerken verzekert;

• dat het netwerk van open ruimtes structurerend, doorlopend, leesbaar en gediversifieerd is;

• dat het landschap en de openbare ruimte hun functie als voedingsbodem voor het stedelijke ecosysteem vervullen;

• dat de inrichting van de openbare ruimte interactie en het wijkleven stimuleert;

• dat de open ruimtes de wijk een identiteit geven;

• dat de ruimtes gemakkelijk kunnen worden aangepast aan de veranderende context.

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 7

DIAGNOSE: DE BESTAANDE RUIMTELIJKE CONTEXT KENNEN

SPA01 - Is de diagnose gericht op inzicht in de bestaande systemen?

Ambitie: de context in al zijn dimensies begrijpen

De ruimtelijke eigenschappen van een wijk zijn gemakkelijk waarneembaar in hun fysieke dimensie, maar ze komen ook tot uiting via menselijke dimensies, zoals in de manier waarop mensen erover praten en hun wijk tot leven brengen. Naast de topologische beschrijving van de ruimte krijgt het portret van een wijk vorm door drie verschillende maar complementaire dimensies van het grondgebied:

• de identitaire dimensie;

• de fysieke dimensie;

• de bestaande dynamieken.

Inzicht in de identitaire dimensie van het grondgebied

De identiteit van een grondgebied is een complexe ziel die vertaald wordt in een naam, grenzen, geschiedenis, architectuur, gebruik, maar ook toe-eigening van plaatsen door verschillende groepen mensen.

Binnen de wijk is het vandaag de dag ondenkbaar om met een schone lei te beginnen. Het project zorgt voor samenhang tussen de bestaande elementen van de site, met name het bouwkundige en landschappelijke erfgoed, en de nieuwe elementen die het project aanbrengt. Het is dus essentieel om rekening te houden met de elementen die al aanwezig zijn op de site en zijn directe omgeving, zoals historische tracés, bestaande gebouwen, zonering, stedelijke inrichting, natuurlijk erfgoed, uitzichtpunten, gebruik (moestuinen, wandeltrajecten, speeltuigen enz.), landschapselementen, visuele openingen, routes enz.

Het is ook belangrijk om te analyseren wat de bewoners denken en zeggen over de wijk: de referentiepunten (zoals de kerk, het café, het centrale plein ...) identificeren, de meest en minst gebruikte assen, de hoge en lage punten van de wijk, de oude en nieuwe toepassingen enz.

De diagnose heeft tot doel het belang en het potentieel voor de integratie (of versterking) van deze (potentiële) identitaire elementen te evalueren, om hun rol binnen het project te verzekeren.

Inzicht in de fysieke structuur van het grondgebied

De fysieke dimensie wordt beschouwd vanuit de landschappelijke en natuurlijke kenmerken van de site (geografie, geologie, hydrologie, klimaat, topografie, vallei enz.) en de artefacten die voortvloeien uit de inrichting van de site (wegennet, stedelijke samenstelling ...).

3. Zie ook het hoofdstuk WAT ‘Watercyclus’ van het Memento.

De fysieke kenmerken van het grondgebied vormen het basismateriaal van de site. Een wijkproject is verankerd in het grondgebied, in de landschappelijke en natuurlijke kenmerken, in samenhang met de fysieke kenmerken van de omliggende ruimtes. Het project wordt geconfronteerd met terugkerende vragen, waaronder:

• Welke grote assen en perspectieven, welke vallei, welke rivier of waterloop, welk parksysteem, welke topografie, welke grootstedelijke figuren vormen het landschap van de site?

• Wat is de bestaande stedelijke logica in termen van mobiliteit en bodemgebruik?

• Wat zijn de mogelijke disfuncties van het bestaande weefsel, de factoren die wijken van elkaar scheiden (spoorweg, kanaal, stadssnelweg ...)?

• Enz.

De fysieke realiteit en de reeds bestaande gebruiken, die de fysieke structuur van het grondgebied bepalen, worden het best in de eisen van het project opgenomen.

Wijk Neder-Over-Heembeek, subjectieve geografie door Catherine Jourdan, CIFAS, 2016Een aantal participatieve workshops met burgers resulteerden in een subjectieve kaart om een portret te schetsen van de wijk NoH. De subjectieve kaart is een interessant instrument om samen met de bewoners te identificeren wat de bepalende elementen van een wijk zijn: identificatie van gebruiken, referentiepunten, negatieve en positieve aspecten van de wijk, routes ...

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 9

4. Zie de website van perspective.brussels 5. Zie de website van urban.brussels 6. Zie de website van Leefmilieu Brussel voor het groene netwerk, het blauwe netwerk, het speelnetwerk, het moestuinnetwerk.7. https://leefmilieu.brussels/groen-netwerk8. https://leefmilieu.brussels/themas/groene-ruimten-en-biodiversiteit/acties-van-het-gewest/de-netwerken/blauw-netwerk 9. https://leefmilieu.brussels/themas/water/waterbeheerplan10. https://leefmilieu.brussels/themas/water/waterbeheerplan/overstromingsbeheerplan-regenplan 11. https://leefmilieu.brussels/themas/groene-ruimten-en-biodiversiteit/acties-van-het-gewest/de-netwerken/het-moestuinnetwerk12. https://leefmilieu.brussels/themas/voeding/acties-van-het-gewest/strategie-good-food-naar-een-duurzamer-voedingssysteem-het

Inzicht in de bestaande dynamiek

De bestaande dynamiek kan van verschillende aard zijn: politiek, institutioneel en maatschappelijk. Hun onderlinge relaties en de ambities op het terrein zijn bepalend voor de mogelijke ontwikkeling.

Een belangrijke stap in de diagnose bestaat er dan ook uit de site te situeren ten opzichte van het speelveld aan actoren, en in het bijzonder:

• de gewestelijke en gemeentelijke politieke machten;

• de afleverende instanties;

• de eigenaars, ontwikkelaars, promotoren;

• het middenveld;

• enz.

Hun respectievelijke ambities zijn soms tegenstrijdig en voor het goede verloop van een project is het belangrijk deze te kennen. Een mogelijk uitgangspunt is de situering van de wijk binnen strategische plannen zoals het GPDO4, het GemOP5 en de verschillende netwerken6 : de duurzame stad die op gewestelijk planologisch vlak is uitgedacht, is vooral gebaseerd op netwerken van bebouwde en onbebouwde ruimtes, waarvan de eigenschappen en gebruiken voor iedereen gelijk verdeeld zijn. De planologische context definieert zo verschillende bestaande en te versterken netwerken:

• Onder de onbebouwde netwerken bevindt zich eerst en vooral het groene netwerk7, het actieterrein van het Gewestelijk Natuurplan. De ambitie bestaat er uit om een netwerk te weven door de groene ruimtes uit te breiden, vooral in achterstandsgebieden. Dit netwerk is zowel op menselijke als op natuurlijke schaal zinvol.

• Het blauwe netwerk8 ligt op het actieterrein van het Waterbeheerplan9 en het Regenplan10. Het probeert de rivieren en het heldere water nieuw leven in te blazen en het water en de vochtige zones die de bakermat van de stad vormen te herstellen, zowel vanuit menselijk oogpunt als voor het duurzame waterbeheer en de ontwikkeling van een stedelijk ecosysteem.

• Een netwerk van moestuinen11 dat door de gewestelijke strategie Good Food12 moet worden geconsolideerd, verbindt en ontwikkelt moestuinen in Brussel. Het behoud van bestaande moestuinen en de aanleg van nieuwe moestuinen in de stad behoren tot de belangrijkste doelstellingen van de strategie. De ontwikkeling van de stadslandbouw in het hele Gewest is nauw verbonden met het groene netwerk. Het is de bedoeling dat alle

Brusselaars toegang krijgen tot grond, kennis, een sociaal netwerk en de productie van verse levensmiddelen.

• Een speelnetwerk14, gebaseerd op het speelnetwerkplan15, heeft als doel een uitgebreid netwerk van recreatieve en sportieve ruimtes te creëren, die als dusdanig bedoeld zijn of spontaan ontstaan. Samen moeten ze voldoende dekking van het grondgebied garanderen en de recreatieve kwaliteit van de stad versterken.

• Andere, min of meer geformaliseerde netwerken kruisen elkaar in de stad: het netwerk van pleinen en voorpleinen, het netwerk voor voetgangers en fietsers enz. Hun connectiviteit en wisselwerking is essentieel voor het leven in de wijk.

Hun positie leidt tot een reeks aanbevelingen en/of verplichtingen: te integreren functies en programma's, te voorziene continuïteiten, te respecteren dimensies, uit te stippelen toekomstig beheer enz.

In al deze kaarten en planologische teksten16 schemert het verlangen door naar een nieuwe, getransformeerde stad die openstaat voor collectieve experimenten en actieve deelname van iedereen. Een stad die op zoek is naar nieuwe perspectieven die sociale banden kunnen creëren en de normale stedelijkheid weer aantrekkelijk maken.

Het wijkproject steunt dus op de kaders voor stadsontiwkkelingsproductie, maar schuwt de creativiteit niet, integendeel! De territoriale inpassing van het project zoekt naar mogelijke interacties tussen duurzame ontwikkeling en identitaire, fysieke en dynamische dimensies van het terrainterrein. Aantrekkelijke en duurzame oplossingen komen tot stand op basis van een geëngageerde vastbeslotenheid, met kennis van deze drie aspecten.

13. https://leefmilieu.brussels/themas/groene-ruimten-en-biodiversiteit/acties-van-het-gewest/de-netwerken/het-speelnetwerk 14. https://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/BRO_JeuDansVille_NL.pdf15. Zie ook de platformen BruGIS, geo.brussel, geodata.brussels leefmilieu.brussels en de andere kaarten van Leefmilieu Brussel

Ruimtelijke ruggengraat en visie voor Brussel, uittreksel uit het GPDO

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 11

ONTWERP

SPA02 – Vormen de open ruimtes de ruggengraat van de wijk (vorm)?

Een hoogwaardige openbare ruimte is aantrekkelijk, comfortabel, veilig, schoon en goed onderhouden. Haar structurerende rol garandeert de leesbaarheid, continuïteit en diversiteit van de stedelijkheid en het erfgoed.

SPA 02.01 – Zorgen de open ruimtes voor continuïteit in hun context?

Ambitie: De connecties garanderen tussen nieuw ontworpen en bestaande ruimtes

Voor een ontwikkeling die coherent is met het bestaande weefsel, is het wenselijk de structuur van open ruimtes te zien als onderdeel van een breder netwerk (het algemene landschap, groene en blauwe netwerken, mobiliteitsnetwerken, stedelijke en landschappelijke eigenschappen enz.). Dat zorgt voor een overgang tussen het bestaande en wat gecreëerd wordt.

Zorgen de open ruimtes voor continuïteit binnen de stedelijke netwerken?

De verbinding met de bestaande stedelijke context is een basis die in elk project, ongeacht de schaal, de typologie of de functie, moet worden geïntegreerd. Dit om de wijk niet te isoleren, maar juist in de stad te integreren. Het ontwerp van de open ruimtes binnen de wijk kan zo het landschap nog beter verankeren in de bestaande stadslogica. Als toegangspoort tot de wijk laten paden toe om deze te begrijpen en te ervaren. Hierdoor kunnen deze de verbinding met het bestaande weefsel verzorgen, en zijn ze daarbij ook comfortabel, veilig en betrouwbaar voor iedereen16.

Dragen de open ruimtes bij tot het verminderen van de stedelijke barrières?

Door factoren die zorgen voor afscheiding, afsnijdende effecten en barrières weg te, vervaagt de grens tussen de verschillende soorten open ruimtes. Er kan rekening gehouden worden met een aantal aanwijzingen wat betreft de indeling van de paden in het stadsweefsel:

• Onderbrekingen vermijden: oversteekplaatsen in het verlengde van het voetgangerstraject, doorlopende fietspaden (vooral aan de ingang van rotondes of de afrit van hoofdwegen ...).

• Het reliëf aanpassen aan voetgangers en fietsers om zoveel mogelijk te vermijden dat een steile helling een obstakel vormt.

• Voldoende doorwaadbaarheid toestaan: er mag maximaal 150 meter niet-oversteekbare ruimte zijn in de configuratie van het weefsel en diens openingen (d.w.z. een afstand die te voet in 2'30'' te overbruggen is). Het is zinvol om de grootte van lange gebouwen en huizenblokken zonder

16. Zie ook het hoofdstuk MOB ‘Mobiliteit’ van het Memento.

doorsteekmogelijkheden te beperken.

• Specifieke binnenwegen integreren voor actieve mobiliteit: doorgangen door huizenblokken en onder grote gebouwen voorzien, de ruimte zo inrichten dat fietsers eenrichtingsstraten in beide richtingen kunnen gebruiken.

• De hindernissen op de route wegnemen: met name door het technisch straatmeubilair meer te groeperen (palen en paaltjes, oplaadpunten, panelen enz.) en door het benodigde meubilair goed te integreren, zodat de doorgang breed genoeg is, ondanks de aanwezigheid van vegetatie, veiligheidsbarrières enz. Als er te veel hindernissen zijn, is de openbare ruimte ook sneller vuil, omdat afval en vuil er zich gemakkelijk ophopen.

• Bescherming tegen de zon en/of regen integreren, zodat gebruikers voor kortere of langere tijd beschutting kunnen zoeken: bomen, overdekte paden, luifels of andere specifieke voorzieningen bieden in die zin een meerwaarde.

Wanneer een werkelijke fysieke barrière het stedelijk netwerk doorsnijdt (spoorwegen, waterwegen, heel groot huizenblok enz.), moeten er voldoende oversteekplaatsen voorzien worden. Twee parameters zijn in dit geval van belang:

• De landschappelijke kwaliteit van de oversteekplaatsen draagt bij tot de objectieve en subjectieve veiligheidsbeleving van die plaatsen.

• De frequentie waarmee de oversteekplaatsen naar verwachting gebruikt gaan worden, kan helpen om ze op de juiste plaatsen te voorzien. Zo kunnen twee programma’s worden gecombineerd (bv. verbindingen tussen school-sporthal, horecabedrijven, buurthuis-woningen enz.) en/of kan ingezet worden op de aantrekkelijkheid van de plaats (bouwkundig referentiepunt).

Is de status van de ruimte duidelijk in verhouding tot de functies die ze bekleden, en komt deze tot uiting in hun inrichting?

Open ruimtes kunnen privé, openbaar, gedeeld of semiopenbaar zijn. Deze status hangt af van de functie die ze bekleden in de wijk en in de organisatie ervan. Om conflicten te voorkomen, is het belangrijk dat de status duidelijk waarneembaar is voor de gebruikers. Het type inrichting kan uitdrukking geven aan deze status, het gebruik optimaliseren en vermijden dat bepaalde ruimtes ongebruikt blijven (N.B.: een gebruik kan ook natuurlijk zijn, maar niet toegankelijk voor mensen).

De status is af te lezen aan de vorm van de ruimtes en hun uitvoering: keuze van de materialen, soort aanplanting, aanwezigheid van voorzieningen, fysieke barrières ...

18. Zie ook https://bma.brussels/wp-content/uploads/2017/03/20171121_BMA_Advies-BMA-Doorsteken.pdf

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 13

Zennepark - Brussel, Leefmilieu Brussel, Compagnie du Paysage Het Zennepark is een lineair park dat de bedding van de overdekte Zenne volgt in de wijk Masui. Het versterkt enerzijds het gewestelijke groene netwerk door de wijk in Laken en het 21 juli-square met elkaar te verbinden. Anderzijds biedt het een nieuwe ontmoetings- en leefruimte in een van de weinige open ruimtes in de gemeenten Brussel en Schaarbeek. De Zenne is hier een reeds bestaand element dat de vorm van de stedelijke structuur heeft bepaald. De stedelijke lijn wordt meermaals onderbroken, wat hier verbeterd wordt door de enscenering van vier sequenties: het natuurlijke, het ludieke, de tuinpleinen en het gecultiveerde. Vandaag is het een plek voor wandeling en ontmoeting, maar ook voor actieve mobiliteit.

SPA 02.02 - Hiërarchie van de openbare ruimtes: zijn de open ruimtes gestructureerd en gevarieerd?

Ambitie: Het stedelijke weefsel structureren door middel van de positionering van verschillende soorten openbare ruimtes met complementaire functies voor de wijk

De hiërarchie van de ruimtes zegt iets over de rollen die ze vervullen: de manier waarop ruimtes zijn ingericht (hun vorm) maakt het verwachte gebruik mogelijk, maar zet ook aan tot een bepaald gebruik (de functies). Het kan gaan om doorsteekplaatsen, leefruimtes, rustplaatsen, speelplaatsen ... Deze hiërarchie komt ook tot uiting in de articulatie van de verschillende assen die vorm geven aan het stadsweefsel en de respectievelijke afmetingen van de ruimtes die de wijk doorkruisen.

De samenstelling van de wijk vraagt in die zin om na te denken over vorm en functie en hoe deze zich aan elkaar aanpassen om tot een harmonieuze wijk te komen. De ruimtes kunnen verschillende functies combineren en tal van gebruiksmogelijkheden bieden.

Is de opeenvolging van open ruimtes structurerend, doorlopend en leesbaar?

De verbinding en structuur van de nieuwe wijk zorgt ervoor dat het stedelijke weefsel leesbaar is. Dit komt tot uitdrukking in de organisatie van de ruimtelijke structuur in samenhang met:

• de benutting van de openingen en toegangspunten van de wijk;

• de benadrukking van de hoofdtoegangen en, ter aanvulling, de secundaire toegangen;

• de vorming van uitkijkpunten en referentiepunten;

• de aansluiting met de bestaande gebouwen;

• de continuïteit van de routes (alle transportmodi samen);

• het creëren van verschillende soorten sferen door variatie en samenhang in de inrichtingen;

• de overgang tussen private en openbare ruimtes;

• de behandeling van fysieke en landschappelijke eigenschappen;

• het aanbrengen van eventuele bewegwijzering.

Deze componenten zorgen ervoor dat een plaats begrijpelijk is. Op expliciete of intuïtieve wijze maken ze het mogelijk zich te oriënteren in de ruimte.

Sluiten de open ruimtes aan op de bebouwde ruimte?

De open ruimte is geen onbebouwde restruimte, maar eerder een opeenvolging van op zichzelf staande ruimtes, die geconfigureerd en gedimensioneerd zijn voor hun eigen kenmerken, om er zo intrinsieke eigenschappen aan te geven. De vorm van de gebouwen hangt dus evenzeer af van de vorm van de open ruimtes als andersom.

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 15

Er moet dan ook een dialoog tot stand komen tussen de gebouwde volumes en de tussenliggende ruimtes: de band met de bebouwde omgeving heeft een doorslaggevende invloed op de algemene indruk en bepaalt of de gebruikers zich de ruimte al dan niet toe-eigenen.

Een grote, open ruimte, waar de gebouwen weinig doorwegen in de beleving van een gebruiker, zal niet tot hetzelfde gebruik leiden als een meer gesloten ruimte, die soms als meer privé wordt ervaren. Het gevoel van ‘openbare’ of ‘private’ ruimte zal verschillende soorten gebruikers aantrekken (meer private, permanente voorzieningen versus meer sporadisch gebruik in de openbare ruimte).

In dit evenwicht vormt de overgang tussen open ruimte en bebouwde ruimte een bijzonder schakel.

De open ruimtes worden op de grens met de bebouwde ruimte afgebakend door de gevels erlangs. Die grens vormt een laag met verschillende dimensies: een fysieke dimensie natuurlijk, maar ook een culturele en sociale dimensie. De manier waarop deze overgang wordt gedefinieerd en bruikbaar is voor de gebruikers draagt bij tot het creëren van de sfeer in de wijk:

• De fysieke laag kan verschillende gedaantes aannemen: gevel, etalage, drempel, bordes, privétuin, toegangsweg, omheining, vegetatie in de vorm van hagen, bloemperken, bomenrijen, aanwezigheid van terras of commerciële functie ...;

• De culturele en sociale laag biedt mogelijkheden voor uitwisseling. Als ze wordt geëxploiteerd als een gezellige plek, als een ruimte waar contact is toegelaten of als een privéruimte waarbij de gebruikers betrokken zijn, schept dat het gevoel dat de straten bewoond zijn.

Wanneer deze ruimte onderhouden wordt door een buurtbewoner, zorgt het fenomeen van toe-eigening voor een kwalitatieve sfeer op straat. Zo krijgt deze dimensie een bijzondere connotatie in de ontwikkeling van een wijkproject. De ingreep kan soms minimaal zijn, zoals een bloempot, een tuinmeubel, een terras, een plant op het trottoir, een nestkastje, een zelfgekozen brievenbus of bordje met het huisnummer, een etalage enz.

Zijn de openbare ruimtes gediversifieerd in grootte, type inrichting en dus type gebruik?

De manier waarop het stedelijk weefsel georganiseerd is, bepaalt in grote mate het gebruik van een ruimte: het kan aanzetten tot ontmoetingen op kruispunten of gezelligheid in een open, centrale leefruimte, bepaalde elementen in de kijker zetten enz.

De waaier aan mogelijke plaatsen is oneindig. Ze kunnen heel wat vormen aannemen:

• toegangspunten: de drempel van de wijk, waar zichtbaarheid en toegankelijkheid voorop staan;

• primaire of secundaire doorgangsplaatsen, bestaande uit boulevards, lanen, steegjes, half verborgen paden, binnenwegen, wandelroutes ...;

• centrale pleinen: spelen een verenigende rol in het wijkleven, plaatsen met gemengde functies, met een concentratie van activiteiten;

19. Uittreksel uit het boek « Reconquérir les rues », Nicolas Soulier, p.125 20. Uittreksel uit het boek « Reconquérir les rues », Nicolas Soulier, p.12621. Uittreksel uit het boek « Reconquérir les rues », Nicolas Soulier, p.132

• pleintjes: soms gewoon een toeval of een kans in het stedelijk weefsel. Ze geven wat ademruimte en plaats voor een bank of een speeltuig, ze vormen een aantrekkingspool in het weefsel;

• bezinningsplaatsen: plekken om even stil te blijven staan, om te genieten van een specifiek landschapskenmerk, een link naar het ruimere landschap.

Sommige zijn synoniem met intensief gebruik en dus ideaal om activiteiten te organiseren. Andere zijn secundair en daarom eerder geschikt voor rustige ruimtes, plekken om zich terug te trekken. Dit zijn allemaal ingrediënten die het stedelijk weefsel vormen en aanzetten tot bepaald gedrag.

Private en openbare frontage in de wijk Vauban in Freiburg im Breisgau – Nicolas Soulier Het begrip ‘frontage’ is afkomstig uit het Engels en werd in het Frans voor het eerst gebruikt door de stedenbouwkundige Nicolas Soulier. De frontage is “een ruimte aan de rand van de straat, die zowel privé als openbaar is en zich uitstrekt voor een bewoner ”. Alle elementen die de frontage kunnen vormen (ingangen, hekken, bordessen, veranda’s, tuinen, achteruitbouwstroken, muurtjes enz.) beïnvloeden de sociale praktijk in de openbare ruimte. De openbare frontage maakt deel uit van het verplaatsingssysteem, maar ook van het sociale weefsel. De frontagelijn is dan weer “de grens die een privé-eigendom scheidt van de openbare weg 20».In de wijk Vauban in Freiburg worden de frontages gebouwd, beheerd en onderhouden door de bewoners, die er de eigenaar van zijn. Op die manier wordt er meer ruimte door de gemeenschap beheerd (rijbanen). Er zijn geen omheiningen. Dankzij de frontages zijn de straten groen en bieden ze plaats voor ontmoetingen, spel, opslag ... Nicolas Soulier gebruikt de term "actieve frontage 21 ».

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 17

22. Zie ook het hoofdstuk "Natuur ontwikkeling" in het Memento.

SPA 02.03 - Functioneren de open ruimtes als een voedingsbodem voor het ecosysteem?

Ambitie: Open ruimtes beschouwen als bevoorrechte plaatsen voor ecologische prestaties

Naast de diversiteit aan gebruiksmogelijkheden, voldoet het landschap aan technische en functionele eisen voor een optimale werking van het complexe stedelijke ecosysteem22: bij het ontwerp van de ruimtes wordt gestreefd naar een evenwicht en mogelijke synergieën tussen de fysieke en natuurlijke elementen en de menselijke levensstijlen. Door rekening te houden met deze dimensies bij het ontwerp van de open ruimtes zullen de prestaties ervan toenemen.

De bezetting van ongebruikte gebieden is lange tijd uitsluitend gericht geweest op het menselijke leven De bezetting van ongebruikte gebieden is lange tijd uitsluitend gericht geweest op het menselijke leven in de steden. Deze opvatting van de stad als mineraal weefsel, zonder aandacht voor haar natuurlijke in de steden. Deze opvatting van de stad als mineraal weefsel, zonder aandacht voor haar natuurlijke dimensie, is vandaag de dag achterhaald. Het stadslandschap heeft er baat bij om doeltreffend te worden dimensie, is vandaag de dag achterhaald. Het stadslandschap heeft er baat bij om doeltreffend te worden en zo de veerkracht van de stad te versterken. De huidige openbare ruimte is opgevat als een steun voor en zo de veerkracht van de stad te versterken. De huidige openbare ruimte is opgevat als een steun voor de verknoping van het stedelijke ecosysteem, waarbij de natuurlijke omgeving in zijn complexiteit wordt de verknoping van het stedelijke ecosysteem, waarbij de natuurlijke omgeving in zijn complexiteit wordt geïntegreerd. geïntegreerd.

In het hoofdstuk NAT "Ontwikkeling van de natuur" wordt de plantaardige dimensie in de stad benaderd In het hoofdstuk NAT "Ontwikkeling van de natuur" wordt de plantaardige dimensie in de stad benaderd vanuit de biodiversiteit. De aspecten met betrekking tot het regenwaterbeheer zijn te vinden in het hoofdstuk vanuit de biodiversiteit. De aspecten met betrekking tot het regenwaterbeheer zijn te vinden in het hoofdstuk WAT "Watercyclus". De aspecten met betrekking tot het beheer van geluidshinder en luchtverontreiniging WAT "Watercyclus". De aspecten met betrekking tot het beheer van geluidshinder en luchtverontreiniging worden behandeld in het hoofdstuk PHY "Fysieke omgeving". Dit gedeelte richt zich op de ruimtelijke en worden behandeld in het hoofdstuk PHY "Fysieke omgeving". Dit gedeelte richt zich op de ruimtelijke en zintuiglijke aspecten van het performante landschap binnen een wijk. De aanwezigheid van natuur in de zintuiglijke aspecten van het performante landschap binnen een wijk. De aanwezigheid van natuur in de stad heeft namelijk een aanzienlijke impact op de levenskwaliteit van de gebruikers. stad heeft namelijk een aanzienlijke impact op de levenskwaliteit van de gebruikers.

Maakt het aandeel groene ruimtes de minimale werking van een ecosysteem mogelijk?Maakt het aandeel groene ruimtes de minimale werking van een ecosysteem mogelijk?

De natuur De natuur vervult meerdere rollenvervult meerdere rollen in de landschappelijke kwaliteit alsook levenskwaliteit van de wijk: in de landschappelijke kwaliteit alsook levenskwaliteit van de wijk:

• • het microklimaat beïnvloedenhet microklimaat beïnvloeden: door de : door de omgevingstemperatuur te regelenomgevingstemperatuur te regelen, maar ook door de , maar ook door de strijd aan te binden met overstromingen en droogte;strijd aan te binden met overstromingen en droogte;

• • ondersteuning bieden voor de ondersteuning bieden voor de ontwikkeling van de lokale faunaontwikkeling van de lokale fauna; ;

• • ondersteuning bieden voor de ondersteuning bieden voor de productie van verse voedingsmiddelenproductie van verse voedingsmiddelen (moestuinen, boomgaarden,...); (moestuinen, boomgaarden,...);

• • gezellige open ruimtes vormengezellige open ruimtes vormen, vooral wat betreft de kwaliteit van het landschap;, vooral wat betreft de kwaliteit van het landschap;

• • een een gunstig effect hebben op de mensgunstig effect hebben op de mens, vooral met haar kalmerende, rustgevende werking;, vooral met haar kalmerende, rustgevende werking;

• • ruimte bieden voor ruimte bieden voor spel en speelsheidspel en speelsheid (zie verder). (zie verder).

Om het stedelijke ecosysteem echt te laten bloeien, moet de natuur voldoende plaats krijgen binnen de Om het stedelijke ecosysteem echt te laten bloeien, moet de natuur voldoende plaats krijgen binnen de wijk. Daarbij kan diens ontwikkeling wijk. Daarbij kan diens ontwikkeling meerdere en gevarieerde vormenmeerdere en gevarieerde vormen aannemen aannemen2323::

• • integratie van planten in de inrichting van de openbare ruimte: bomenrijen of bosjes, klimplanten, integratie van planten in de inrichting van de openbare ruimte: bomenrijen of bosjes, klimplanten, bloembedden ...;bloembedden ...;

• • inzet van planten in de inrichting van privéruimtes: planten op gevels, inrichting van balkons en inzet van planten in de inrichting van privéruimtes: planten op gevels, inrichting van balkons en terrassen, beplanting van achteruitbouwstroken ...; terrassen, beplanting van achteruitbouwstroken ...;

• • benutting van het landschapspotentieel van eco-waterbeheertechnieken: filtreergrachten langs de benutting van het landschapspotentieel van eco-waterbeheertechnieken: filtreergrachten langs de wegen, lagunegebied met wandelpad op roosters ...;wegen, lagunegebied met wandelpad op roosters ...;

• • ontwikkeling van biodiversiteit en levende soorten door natuurlijke ruimtes te valoriseren en zo het ontwikkeling van biodiversiteit en levende soorten door natuurlijke ruimtes te valoriseren en zo het contact met de natuur te bevorderen: wandelingen in het bos, zwemmen in de open lucht, inrichting contact met de natuur te bevorderen: wandelingen in het bos, zwemmen in de open lucht, inrichting van rivieroevers ...;van rivieroevers ...;

• • beperking van het aantal wegen en parkeerplaatsen in de openlucht of ze in ieder geval specifiek beperking van het aantal wegen en parkeerplaatsen in de openlucht of ze in ieder geval specifiek inrichten; inrichten;

• • aanpassing van de dichtheid in bepaalde bebouwde gebieden, met behoud van ruimtes zonder enige aanpassing van de dichtheid in bepaalde bebouwde gebieden, met behoud van ruimtes zonder enige vorm van bebouwing, waar de natuur centraal staat; vorm van bebouwing, waar de natuur centraal staat;

• • installatie van specifieke zones voor de ontwikkeling van fauna, zoals de plaatsing van nestkastjes, installatie van specifieke zones voor de ontwikkeling van fauna, zoals de plaatsing van nestkastjes, de installatie van groendaken met een groot biodiversiteitspotentieel, de ontwikkeling van specifieke de installatie van groendaken met een groot biodiversiteitspotentieel, de ontwikkeling van specifieke biotopen (vochtige zones, levende heggen ...) enz.; biotopen (vochtige zones, levende heggen ...) enz.;

• • ontwikkeling van het stadslandbouwpotentieel in de open ruimte, op daken, in de private en openbare ontwikkeling van het stadslandbouwpotentieel in de open ruimte, op daken, in de private en openbare ruimte ...ruimte ...

23. Zie voor projectreferenties ook de hoofdstukken "Ontwikkeling van de natuur" en "Watercyclus" van het Memento.

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 19

SPA03 – Is de wijk geschikt voor haar gebruikers? (functie)

Open ruimtes zijn ontmoetingsplaatsen bij uitstek en daarmee een essentieel onderdeel van het wijkleven. Er kunnen sociale banden worden gesmeed en intergenerationele en interculturele uitwisselingen plaatsvinden. Dit kan de levenskwaliteit in de stad werkelijk verbeteren. Daarvoor streeft de wijk er idealiter naar om verschillende functies en gebruiksmogelijkheden te combineren, zoals vitaliteit en nut, comfort en gezelligheid, entertainment en spel, identiteit en creativiteit enz.

Het concept van duurzaamheid bestrijdt ruimtelijke en sociale verdeeldheid. Het is daarom essentieel dat de openbare ruimte een sociale en functionele gemengdheid ondersteunt (zie hoofdstuk HUM): de inrichting van ontmoetingsplaatsen en de diversiteit aan gebruiksmogelijkheden in de open ruimte dragen bij tot het gezamenlijk creëren van een gevoel van samenhorigheid en sociale cohesie.

SPA 03.01 - Zit de levendigheid van de wijk goed?

Ambitie: Zorgen voor intense, rijke gebruiksmogelijkheden om de wijk leven in te blazen door middel van diens inrichting

De aanwezigheid en ordening van de functies in de wijk zijn de drijvende krachten achter het wijkleven: door meerdere functies te combineren, kan een plek op verschillende tijdstippen van de dag voor verschillende doeleinden gebruikt worden. Een efficiënt gebruik van de ruimte kan leven in de brouwerij brengen, vooral als er zoveel mogelijk wordt geanticipeerd op potentiële gebruiksconflicten.

Op verschillende niveaus kunnen de functies die grenzen aan de open ruimte bijdragen tot de activering ervan: de oriëntatie van gebouwingangen, de aanwezigheid van activiteiten op de begane grond die bezoekers ontvangen, de zichtbaarheid van menselijke activiteiten, de interactie tussen de openbare en de bebouwde ruimte (zoals winkels, horeca, werkplaatsen, voorzieningen, productieve activiteiten enz.) zorgen voor een andere sfeer dan de aanwezigheid van opslagruimtes of parkeerplaatsen.

De aanwezigheid en inrichting van de functies in de wijk zijn de drijvende krachten achter het wijkleven: een duidelijke, functionele indeling maakt de wijk aantrekkelijk voor een gediversifieerd, actief gebruik. Conflicten tussen verschillende activiteiten worden vermeden door een intelligente verdeling en een kwalitatieve opvatting waarin comfort, identiteit, diversiteit en ervaring een belangrijke rol spelen.

Efficiënt gebruikmaken van een plek, dat betekent ook gebruiksconflicten weten te vermijden. De gebruiksintensiteit ontwikkelt zich zowel in de openbare ruimte als in de marge daarvan, met betrekking tot de private ruimtes. Plaatsen die aan de openbare ruimte grenzen, spelen een rol in de activering ervan: de oriëntatie van de gebouwingangen en de aanwezigheid van winkels of horeca op de begane grond zorgen daadwerkelijk voor een andere sfeer dan wanneer er alleen opslag- of parkeerplaatsen zijn. De organisatie van de functies binnen de wijk bepaalt hoe goed deze functioneert.

De combinatie van meerdere functies betekent dat een bepaalde plaats (openbare ruimte, gebouw) voor verschillende doeleinden en op verschillende tijdstippen van de dag wordt gebruikt. Dit leidt tot een efficiënter ruimtegebruik, maar verbetert ook de levendigheid van de betreffende plaats, bijvoorbeeld door te voorkomen dat een gebouw alleen tijdens kantooruren wordt gebruikt en voor de rest leegstaat. Het meervoudige gebruik van de ruimte kan enerzijds worden gestimuleerd in de openbare ruimte, door deze dag en nacht een gediversifieerd en flexibel gebruik te geven. Anderzijds is het belangrijk om de openbare ruimte altijd toegankelijk te maken, zelfs tijdens het bouwproces, door middel van kortdurend gebruik: organisatie van markten of evenementen op een plein bijvoorbeeld.

In een woonwijk wordt meervoudig ruimtegebruik ook bevorderd met collectieve gebouwen, infrastructuren en/of voorzieningen, zoals een buurthuis, collectieve sportfaciliteiten, parkeerplaatsen enz.

De openbare ruimtes in de wijk staan open voor en zetten zelfs aan tot de organisatie van activiteiten

Om te voldoen aan de individuele behoeften en via de aangeboden toepassingen een collectieve sociale band te verzekeren, zoekt de stadsvisie naar een gevarieerde, gezellige sfeer, die in staat is de stedelijkheid te versterken en het dagelijkse leven in de stad te herdynamiseren.

Om deze ambitie te verwezenlijken, is er de wil om:

• zielloze ruimtes te vermijden en juist te zoeken naar een gemoedelijke omgeving met een gediversifieerd gebruik;

• de privatisering van bepaalde ruimtes ten koste van bepaalde sociale groepen of de gemeenschap te vermijden: de openbare ruimte is een sociale ruimte waarvan niemand mag worden uitgesloten. Een wijs ontwerp geeft iedereen de kans om zich uit te drukken en vermijdt gebruiksconflicten dankzij een zekere modulariteit. Het moet met name mogelijk zijn om regelmatige en gelegenheidsgebruikers te verwelkomen en om intergenerationele, interculturele en genderneutrale ontmoetingsplaatsen te creëren;

• ruimtes te vermijden waar alleen op bepaalde tijdstippen leven is. Het is beter om gebruiksmogelijkheden op verschillende tijdstippen van de dag of de week te zoeken, zowel voor regelmatige gebruikers als voor gelegenheidsbezoekers.

Om voor levendigheid te zorgen, moet de inrichting ook een drager zijn voor functionele diversiteit. De fysieke eigenschappen van een plaats kunnen namelijk de ontwikkeling stimuleren van een waaier aan min of meer sedentaire toepassingen en functies in relatie tot bepaalde behoeften :

• het vervoer van goederen en personen: het gebruik van de openbare ruimte wordt gedomineerd door de noodzaak om zich te verplaatsen;

• alledaagse functies zoals eten, drinken, boodschappen doen;

• verkoop en handel, zoals voedingsmarkten en rommelmarkten;

• beweging: spelen, sporten (kinderen en volwassenen);

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 21

• ontdekken, leren ... (didactische, artistieke elementen enz.);

• tijd doorbrengen, contemplatie, ontspanning, wachten, een babbeltje slaan;

• wandelen, voorbijgaan, slenteren;

• bijeenkomsten: georganiseerd of spontaan, zoals demonstraties;

• sportieve evenementen: straattoernooien, wedlopen, wedstrijden, dagelijkse sportbeoefening;

• seizoensgebonden evenementen: decoratie, bloementapijten, tijdelijke ‘stranden’, tijdelijke installaties, barbecues;

• muzikale evenementen: allerlei soorten concerten;

• culturele evenementen: tentoonstellingen, installaties, optochten, straattheater, circus, spontane voorstellingen;

• onderhoud en productie: tuinieren, groenteteelt, fruitbomenbeheer.

Deze toepassingen krijgen een concrete vorm binnen de inrichting. Afhankelijk van hun afmetingen, hun positie in de ruimte en hun oriëntatie, kunnen eenvoudige muurtjes of traptreden begeerde zitplaatsen en levendige ontmoetingsplaatsen worden. Deze stadsmeubels worden dan kleine aantrekkingspolen die de ruimte verlevendigen en bakens die de ruimte structureren.

Het is belangrijk om te specificeren dat de gebruikers zich de verschillende toepassingen en hun inrichtingsvormen eigen zullen maken en dat deze zullen evolueren met de realiteit.

Vroeger was het Molenbeekse gemeenteplein een parkeerplaats, maar nu is het voornamelijk een voetgangersplein met bomen, straatmeubilair, fonteinen, een kunstwerk ... De uniforme vloerafwerking reikt tot alle uithoeken van het plein. Voetgangers, fietsers en automobilisten delen de ruimte en er vinden verschillende evenementen plaats: markt, concerten enz.In het project is bewust geen gebruik gemaakt van bewegwijzering of specifieke bekledingen voor bepaalde toepassingen, om de waakzaamheid van de verschillende gebruikers te vergroten en het sociale contact te bevorderen.

Gemeenteplein Molenbeek, Brussel - Beliris, A-Practice

Een deel van de benedenverdiepingen is bedoeld om publiek te ontvangen, om de openbare ruimte te activeren

Naast de configuratie van de open ruimte zelf, draagt de programmering van de bebouwde ruimtes en in het bijzonder van de begane grond bij aan de activering van de niet-bebouwde ruimte:

• kantoren, bedrijven, productieve activiteiten die de ruimte activeren door de animatie die ze genereren in termen van beweging, maar ook door de zichtbare activiteiten in de gebouwen;

• restaurants en cafés die aan openbare ruimtes grenzen en de ruimte verlevendigen door de gebruikers de mogelijkheid te bieden er lang genoeg te blijven om iets te eten of drinken, of zelfs om zich de plek eigen te maken door gebruik te maken van de potentiële terrassen;

• handelszaken die interageren met de voorbijgangers door zich tot de openbare ruimte te richten met etalages, kraampjes ...;

• woningen die hun ingangen voor actieve vervoersmiddelen naar de openbare ruimte richten en de toegang voor motorvoertuigen naar de achterzijde;

• school- of gemeenschapsvoorzieningen die een gevarieerd publiek aantrekken en magneten zijn voor de stadsanimatie.

Activiteiten die aan de rand van de open ruimte plaatsvinden, lopen erin over. Daarom moet er bij de inrichting van de ruimte ook rekening mee gehouden worden.

SPA 03.02 - Bezorgt de wijk haar gebruikers comfort?

Ambitie: Het ontwerp van de ruimtes verbetert het kwalitatieve potentieel van de wijk

Het comfort van een ruimte hangt samen met verschillende aspecten, zoals de kwaliteit van de inrichting, de rijkdom van diens voorzieningen, de geschiktheid van de gecreërde sfeer, het gevoel van veiligheid, de afstemming op de verschillende gebruikerscategorieën, de toegankelijkheid ...

Dit comfort komt met name tot uiting in de kwaliteit van de voorgestelde inrichting en het gebruik dat erdoor mogelijk gemaakt wordt.

Stadsmeubilair draagt bij aan de kwaliteit van de openbare ruimte en de mogelijke toe-eigening ervan door de gebruikers

De fysieke omgeving is cruciaal voor de bruikbaarheid van de ruimte. Of er veel, weinig of geen infrastructuren en straatmeubilair aanwezig zijn, maar ook hun kwaliteit, plaatsing en type bepalen mee het gebruik en dus de toe-eigening van de ruimtes. Naar aanleiding van het gewenste gebruik op een

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 23

bepaalde locatie kunnen de aangeboden voorzieningen dus verschillende elementen bevatten:

• zitplaatsen (banken, ligstoelen, tafels) om te picknicken, te werken, te spelen ... De aanwezigheid van rustplaatsen moedigt aan tot wandelen, want de mensen weten dat ze er kunnen stoppen als ze dat wensen of nodig hebben. Het zijn ook goede plaatsen om af te spreken of te wachten;

• schuilplaatsen tegen de regen, tegen de zon, voor mensen in een kwetsbare situatie ...;

• parkeerplaatsen voor motor- en andere voertuigen;

• voorzieningen die de netheid bevorderen: openbare toiletten, douches, hondentoiletten …;

• laadpalen: voor elektrische voertuigen, persoonlijke apparaten, stroomvoorziening op evenementen...;

• waterpunten: drinkwaterfonteinen, sproeiers, waterstralen;

• sport- en spelmodules;

• informatieve voorzieningen: straatkiosken, bewegwijzering ...;

• kunstwerken;

• fietsstallingen: ze kunnen het dagelijks gebruik stimuleren;

• vuilnisbakken ...

Tree isles, Hornstull Square, Stockholm (Suède) Parklet, Lodz Design Festival, Lodz (Pologne)

Een gevoel van veiligheid met betrekking tot de ruimtes

Een gevoel van veiligheid is ook synoniem met levenskwaliteit in een wijk. Een gevoel van onveiligheid komt daarbij niet altijd overeen met werkelijke onveiligheid. Toch geeft het uiting aan een ongemak dat het best zoveel mogelijk wordt verminderd. Deze onzekerheid heeft vooral te maken met aspecten van sociale controle. Sommige voorzieningen zijn bevorderlijk voor die controle:

• zorgen voor een minimale woondichtheid;

• blinde gevels langs de openbare ruimte vermijden, de gevels leven geven door toegangen te voorzien, maar ook door etalages en activiteiten die zichtbaar zijn vanuit de open ruimte;

• zarme verlichting die zorgt voor zichtbaarheid op de weg;

• leesbare routes met breed uitzicht voor een betere zichtbaarheid;

• oordeelkundig geplaatst straatmeubilair om de routes af te bakenen;

• open ruimtes met meerdere gebruiksmogelijkheden, zodat er altijd iets te zien en te doen is in de openbare ruimte;

• een gevoel van identiteit ontwikkelen bij de gebruikers van de wijk;

• mogelijkheden creëren voor burgerparticipatie in het wijkleven. Dat leidt ook tot meer respect voor de installaties en voorzieningen, minder sluikstorten ...;

• goed onderhouden en nette open ruimtes. Ook de materiaalkeuze en de kwaliteit van de bestrating spelen hierbij een rol.

De werkelijke onveiligheid hangt af van de manier waarop bij de inrichting rekening wordt gehouden met mogelijke risico's:

• Ofwel wordt de veiligheid nagestreefd door de gevaren onder controle te houden, door ruimtes te beveiligen en bepaald gedrag te verbieden. Het is echter onmogelijk om alle risico's te voorkomen. Bij deze aanpak, waarbij het de bedoeling is om optimale veiligheid te garanderen, komt kwaliteit vaak pas op de tweede plaats. Het risico bestaat dan dat er in de ruimtes zeer weinig plaats is voor een informeel sociaal leven.

• Ofwel wordt het gevoel van veiligheid verzekerd door ruimtes te ontwerpen die risico's beheren in plaats van ze uit te schakelen. Het belangrijkste doel is hierbij een zekere levenskwaliteit in de open ruimte te creëren. De veiligheid volgt dan vanzelf, want ze is gebaseerd op vertrouwen ... of een soort complex, levend proces dat tot veiligheid leidt door een persoonlijk beheer van potentiële risico's.

Openbare ruimtes kunnen dus ontworpen worden als ‘vruchtbare’ ruimtes, waar dingen kunnen gebeuren, waar plaats is voor het onverwachte.

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 25

24. Zie ook het hoofdstuk "Menselijke omgeving" van het Memento 25. Zie de Gids voor publieke ruimte in Brussel (Pyblik), hoofdstuk 4

De open ruimtes zijn inclusief24

La notion d’espace inclusifs recouvre deux grandes problématiques souvent observées :

• Celle de l’accessibilité universelle d’une part ;

• Celle de la place donnée aux différents groupes de personnes, et en particulier aux femmes dans l’espace public, mais aussi aux Personnes à Mobilité Réduite, aux enfants …

Het begrip van inclusieve ruimte omvat twee belangrijke kwesties die zich vaak aandienen:

• universele toegankelijkheid aan de ene kant;

• de plaats die gegeven wordt aan verschillende groepen mensen, met name vrouwen in de openbare ruimte, maar ook personen met beperkte mobiliteit, kinderen enz.

De universele toegankelijkheid betreft personen met beperkte mobiliteit (PBM), ouderen, slechtzienden, kinderen, kinderwagens, leveranciers enz.

Naast maatregelen om de toegankelijkheid van de gebouwen te bevorderen, moet er ook aandacht uitgaan naar de toegankelijkheid van de wegen in de openbare ruimte en de verbindingen met de verschillende transportwijzen (toegang tot de haltes van het openbaar vervoer, toegang tot duidelijk herkenbare parkeerplaatsen met de juiste afmetingen enz.).

In dat opzicht moet bij de materiaalkeuze en de uitvoering rekening gehouden worden met het fysieke comfort van de gebruikers: kleuren, begaanbaarheid, grip, slijtvastheid, onderhoudsvriendelijk en gemakkelijk repareerbaar enz.

De Gids voor publieke ruimte in Brussel25 doet een aantal aanbevelingen voor de inrichting van de openbare ruimte.

Henri Bergéstraat – D+A Consult, Brussel Henri Bergéstraat - D+A Consult, BrusselBij de herinrichting van de Henri Bergéstraat wou men het trottoir verbreden; dit werd mogelijk gemaakt door een rijstrook te verwijderen. Op die manier was het ook mogelijk om een fietspad aan te leggen. Er is geen niveauverschil tussen de boomroosters en het trottoir, zodat ze geen hindernis vormen voor personen met beperkte mobiliteit. Er werden podotactiele tegels geplaatst aan de oversteekplaatsen.

Park L28 - Grontmij, BrusselHet park biedt mogelijkheden voor veel verschillende toepassingen en verscheidene soorten gebruikers. Speeltuinen en sportvelden zijn geïntegreerd voor het jonge publiek van 2 tot 18 jaar. In het centrum van het park bevindt zich een parkwachtershuis met openbare toiletten. Het zorgt voor sociale controle, die wordt versterkt door het doorgaande voetgangers- en fietsverkeer, de aanwezigheid van het kinderdagverblijf en het zicht vanuit de omliggende huizen. Het park is toegankelijk voor PBM's door de installatie van een systeem van hellingen evenwijdig aan de trap.

Projet Femmes au parc ! – Garance VZW Verkennende wandelingen met vrouwen in 9 Brusselse parken: Albert, Hallepoort, L28, Huart Hamoir, Woluwe, Koningin-Groenpark, Josaphat, Bonnevie, Elisabeth. Met deze verkennende wandelingen wilde de vzw aan het licht brengen hoe verschillend mannen en vrouwen de parken gebruiken. Het project heeft tot doel de parken verwelkomender te maken voor vrouwen. Het principe vertrekt van een begeleide groepswandeling, waarbij de deelnemers hun mening kunnen geven, vertellen wat ze observeren in de openbare ruimte, verbanden leggen tussen de inrichting van het park en hun dagelijkse gevoelens en ervaringen. De resultaten van deze uitwisselingen bieden stof tot nadenken en worden vertaald in aanbevelingen voor de bevoegde autoriteiten.

Hoewel er geen enkele regel bestaat die vrouwen verbiedt om de open ruimte in zijn geheel te benutten, is het duidelijk dat dit in de praktijk niet de realiteit is. Niet alleen verschillende culturele gewoonten zijn verantwoordelijk voor deze realiteit. De configuratie van de ruimte heeft namelijk een invloed op de gewoontes van de gebruikers, en a fortiori op die van de vrouwelijke gebruikers.

Het gevoel van onveiligheid speelt hierbij een grote rol (zie hierboven).

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 27

Herinrichting van de Place de la Madeleine en de Place du Panthéon, Parijs - Les MonumentalEs (Genre et Ville, Collectif ETC, Ligne BE, Emma Blanc, Albert&Co, Emmanuelle Gayard)Het meubilair op het plein is op een sobere, abstracte en inclusieve manier ontworpen. Eerst werd op de site een observatiepost ingericht om de bestaande gebruiken te begrijpen en om de gebruikers te ontmoeten. Vervolgens werd in situ geëxperimenteerd met het meubilair om de vele gebruiksmogelijkheden en toe-eigeningen te testen: een plek voor pauzes, ontspanning, werk, lezen, communicatie, wachten, uitwisseling, cultuur en spelletjes. De plek is ontworpen om een verscheidenheid aan toepassingen, en ook samenkomsten aan te bieden: het is mogelijk om alleen of met meerdere personen tegenover elkaar, rug aan rug of naast elkaar te zitten of te liggen, theater te beoefenen, te spelen of te sporten. Door deze veelheid aan mogelijkheden wordt de ruimte gebruikt door een zeer gevarieerd publiek, wat een gevoel van veiligheid en vrouwvriendelijkheid geeft27.

26. Zie het boek ‘La ville faite par et pour les hommes’ van Yves Raibaud. Zie ook zijn interview: https://www.youtube.com/watch?v=9uecsRn-b0A (1’30)27. Zie ook het interview met de stedenbouwkundige Pascale Lapalud van Genre et Villes: https://www.youtube.com/watch?v=rAmui5HTKqE (2’04)

Bovendien lijken de bestaande infrastructuren en de configuratie van de ruimtes bepaalde doelgroepen meer aan te trekken dan andere. De agoraspaces, skateparken die gedomineerd worden door een mannelijk publiek, vormen hierbij een tegenvoorbeeld. Deze infrastructuren voldoen aan een behoefte en hebben uiteraard hun bestaansrecht. De vraag is of er een tegenhanger bestaat voor het vrouwelijke publiek . Hoe is de configuratie van de ruimte uitgedacht om te voorkomen dat de aanwezigheid van mannelijke bevolkingsgroepen het gebruik van de openbare ruimte door vrouwelijke groepen belemmert?

SPA 03.03 - Heeft de wijk een recreatieve dimensie?

Ambitie: Recreatie beschouwen als een integraal onderdeel van de inrichting van de ruimtes

De recreatieve dimensie richt zich op alle doelgroepen en kan in alle soorten ruimtes worden toegepast. Deze dimensie ontwikkelt zich met name dankzij het beschikbare aanbod en de integratie van speeltuinen en sportterreinen in de open ruimte. Ze kan ook geïntegreerd worden in de inrichting van de open ruimtes (en niet alleen ad hoc in gesloten ruimtes die zijn voorbehouden voor dit gebruik).

De wijk biedt plaats voor spel in de openbare ruimte

De speel- en ontspanningsruimtes zorgen voor een extra vleugje gezelligheid dankzij hun sociale en speelse aspect. Ze zijn gewijd aan de geneugten van het stadsleven. De zintuiglijke dimensie – bewegen, voelen, kijken, luisteren – is zo een integraal onderdeel van het ruimteontwerp. De speeltuigen kunnen zowel voor kinderen als voor volwassenen bedoeld zijn, jong of oud! De open ruimte wordt in dit opzicht beschouwd als een plek om te experimenteren met het lichaam in de ruimte.

Bij de introductie van speelsheid in open ruimtes komen veel zaken kijken:

• ervoor zorgen dat spelen weer deel uitmaakt van het dagelijkse leven;

• het gebruik van de openbare ruimte vergroten en opnieuw in evenwicht brengen, met inbegrip van spel voor kinderen, volwassenen en in het bijzonder vrouwen;

• de strijd aangaan met de sedentaire levensstijl door aantrekkelijke speelplaatsen te creëren;

• de gemoedelijkheid en socialisatie in de speelruimte bevorderen;

• kinderen de kans geven om zich met een zekere mate van autonomie de speelruimte toe te eigenen;

• alle verschillende doelgroepen te betrekken.

Er zijn veel verschillende soorten speelruimtes, die afhankelijk van de doelgroep een grote verscheidenheid aan mogelijkheden bieden:

• speeltuinen;

• gezondheids- en fitnessparcours, gymnastiektoestellen, tafeltennistafels, activiteitenbanken;

• fietsparcours;

• agoraspaces, skateparken;

• ruimtes om te tekenen, te lezen ...;

• platformen, kiosken, zitmuren ...

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 29

Skatepark Ursulines, Brussel – L’Escaut Deze openbare ruimte bevindt zich in de Marollenwijk, vlak bij het treinstation Brussel-Kapellekerk. Het ligt ook dicht bij het cultureel centrum van de Brigittinnenkerk. Het project brengt verschillende actoren samen (skateboarders, openbare instellingen, architecten, culturele vereniging ...) en probeert zich de stedelijke ruimte opnieuw toe te eigenen door zich te situeren in een complexe historische context. Het is een openbare ruimte met een sportief doel, zoals blijkt uit de aanwezigheid van het skatepark. De indeling mengt verschillende skatedisciplines en trekt daardoor verschillende doelgroepen aan. De ruimte is verdeeld in verschillende zones, afhankelijk van de ondergrond. Een deel van het terrein ligt bijvoorbeeld op een spoorwegtunnel uit 1930. Om de structuur op een eenvoudige en lichte manier te versterken, werden polystyreenblokken met een hoge dichtheid gebruikt voor de specifieke vormen van het skatepark (hellingen, ramps enz.) en vervolgens bedekt met beton.

Leestraat, Muntpunt, Brussel– Cakri De Leesstraat is een project voor de tijdelijke activering van de Koninginnestraat. Het is een uitbreiding van de bibliotheek Muntpunt die zich uitstrekt in de openbare ruimte door middel van een stellingsconstructie die verschillende toepassingen mengt: lezen, spelen, rusten, concerten ... De structuur situeert zich tussen twee openbare gebouwen (Koninklijke Muntschouwburg en Bibliotheek Muntpunt) in een straat die bijna uitsluitend wordt gebruikt voor leveringen. Er is meestal schaduw, door de aanwezigheid van het Muntpuntgebouw, wat een voordeel is voor de structuur die in de zomer wordt geïnstalleerd.

Zomerbars in de Brusselse parken – Leefmilieu BrusselSinds 2017 installeert Leefmilieu Brussel tijdelijke kiosken, de zomerbars, in de Brusselse parken. Om een luchtje te scheppen, een uitstapje te maken, in contact te komen met de natuur. Om de aantrekkingskracht van de parken te verhogen, maar ook om de groene ruimtes gezelliger te maken en de sociale samenhang te bevorderen. Er worden ook verschillende activiteiten georganiseerd: yoga, verhalen vertellen, bar, danslessen enz.

Park Sergent Blandan, Lyon – BASE Dit park ligt in het centrum van Lyon, op de plaats van een voormalige kazerne. Het combineert militaire geschiedenis, stadsvernieuwing, vergroening, delen en toe-eigening, sport en spel. Een deel van het park biedt sport- en spelactiviteiten aan die gebaseerd zijn op historische elementen, maar het biedt ook eigentijdse en toegankelijke voorzieningen aan: skatepark, speeltuin, sportvelden, gymnastiektoestellen ...

De inrichtingsmogelijkheden voor speelruimtes zijn oneindig. De speelsheid kan op een zeer klassieke of zeer alternatieve manier geprikkeld worden, via sterk ingerichte en omkaderde ruimtes of juist via minder gedefinieerde ruimtes, waar creativiteit de vrije loop krijgt. Dit zijn enkele aanbevelingen:

• plaatsing van modules in de openbare ruimte;

• thematisch ontwerp van speeltuinen, specifiek voor een plaats;

• profiteren van de kenmerken van de ruimte (meubilair met dubbele functie - zitbank en skateparkelement, glijbaan en trap enz.);

• natuurlijke of semi-natuurlijke speelruimtes (gebruik van boomstammen, stenen, water, doorgangen...);

• tijdelijke speelinstallaties (muziekschommels, tijdelijk meubilair ...);

• toegankelijke kunstwerken, scenografie;

• terbeschikkingstelling van materiaal (ballen, boten, petanque, boeken ...).

Jardin des Géants, Lille – LMCU, SAEM, Atelier Mutabilis De Jardin des Géants of Reuzentuin is gebaseerd op de Scandinavische cultuur van de reuzen, beschermers van de steden. De indeling speelt in op de emoties en sensaties van de bezoeker. De eerste tuin (Parvis des Nuages, Wolkenplein) opent zich naar de hemel toe, de tweede (Herbe des Géants, Reuzengras) is meer in zichzelf gekeerd, met bamboe en groenblijvende planten, en de derde (Jardin des Sources, Bronnentuin) draait rond het thema water.

© M

ax L

erou

ge

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 31

Le Casse-Têt, Perpignan – Perpignan Méditerranée Métropole, Bruit du Frigo Dit project is een efemere installatie aan de waterkant. Het nodigt uit tot nieuwsgierigheid, spel, rust en verkenning: zitbank, speeltuin, uitkijktoren, dansvloer ... Dit project is ook een voorbeeld van overgangsmanagement. Het testte namelijk het definitieve meubilair dat later werd geïnstalleerd tijdens de aanleg van een weg voor zachte mobiliteit.

Les Deux Plateaux, Parijs – Daniel Buren Dit werk bevindt zich op de plechtige binnenplaats van het Ministerie van Cultuur en de Grondwettelijke Raad met als doel het publiek toe te laten deze ruimte in te nemen. Het werk, dat 3.000 m² beslaat, bestaat uit 260 marmeren zuilen in een dambordpatroon, waar het publiek op kan klimmen. De installatie verwijst naar de klassieke architectuur van de plek, geïnspireerd op de oudheid.

Tumbling Bay Playground, LUC Landscape Architecture, Londen Binnen de lange termijn renovatie van de site van de Olympische Spelen in Londen 2012, heeft dit project een grote sportruimte omgetoverd tot een nieuw permanent openbaar park.De ontwerpers lieten zich inspireren door organische vormen om de structuur van de speeltuigen te ontwerpen.Het nieuwe speellandschap bevat een reeks zones die verhalen vertellen over de levenscyclus van de planten, met behulp van natuurlijke, robuuste materialen om de zintuiglijke beleving van klein en groot te verbeteren, elk op zijn niveau.

Mechelen Kinderstad, dmvA, Mechelen De meeste kinderattracties of -speeltuigen bevinden zich buiten het centrum van de stad. Dit project was de gelegenheid om een uniek, origineel en kindvriendelijk project te creëren. In strategische gebieden van de stad, langs de toegangswegen, zijn verschillende voorzieningen ontwikkeld

De introductie van speelsheid als integraal onderdeel van het ontwerp vertrekt van het idee dat deze dimensie in zijn geheel in de openbare ruimte aanwezig kan zijn. De open ruimte wordt een soort speeltuin waarin het spel op continue wijze geïntegreerd is, en die zintuiglijke ervaringen kan bieden aan zowel kinderen als volwassenen. Deze ontwerpfilosofie is erop gericht de mogelijkheden van een plek te benutten om de gebruikers rijkere toepassingsmogelijkheden te bieden.

© S

teve

n M

assa

rt

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 33

SPA 03.04 - Wordt er rekening gehouden met de identiteit van de wijk?

Ambitie: De mogelijkheid integreren om een gevoel van verbondenheid met de wijk te ontwikkelen als een van de ingrediënten van het ontwerp

Het ontwerp van de ruimte is gebaseerd op de troeven van het gebied, het versterkt ze en richt ze mogelijk ook op nieuwe horizonten. Deze troeven zijn zowel fysiek als menselijk, via het landschap en het architecturale, historische, culturele, artistieke erfgoed enz. Zij vormen het DNA van de site, een basis die bijdraagt aan de waarde van de wijk en die het gevoel van samenhorigheid bij diens gebruikers bevordert.

De culturele identiteit van een wijk bepaalt een belangrijk deel van haar ruimtelijke en sociale kwaliteit. Het gaat om objectieve, waarneembare parameters, maar ook om subjectieve, persoonlijke parameters die bepalen of we een ruimte al dan niet op prijs stellen, of we er ons al dan niet goed voelen.

Identiteit is een noodzakelijke basis voor elke vorm van gemeenschap. Uit een gedeeld gevoel van identificatie met een plaats kan een gemeenschapsgedachte ontstaan en zich ontwikkelen in de sociale netwerken. Identificatie met een ruimte is essentieel voor een langdurig engagement ten opzichte van een plaats. Dat is belangrijk om de duurzaamheid ervan te ondersteunen.

Een wijk ontwikkelen of renoveren betekent een nieuwe configuratie creëren die het gevoel van verbondenheid met een wijk kan stimuleren: aandacht voor de lokale geschiedenis, de architecturale kwaliteit van het project, de aanwezigheid van kunst en cultuur en de aangeboden gebruiksmogelijkheden zijn hefbomen die de collectieve identiteit van een wijk en het gevoel van verbondenheid met een plaats vergroten. Het project is gebaseerd op wat de identiteit van de plaats vormt. Naast deze basis kan het wijkproject ook door zijn ontwerp zorgen voor een sterke identiteit. Het kan, door middel van het voorgestelde ruimteontwerp, deze identiteit versterken of bijdragen aan de opbouw van een nieuwe identiteit.

In het kader van ruimtelijke ontwikkeling kunnen we deze hefbomen groeperen in enkele brede categorieën:

• het valoriseren van het erfgoed,

• de kwaliteit van het stedelijk ontwerp,

• de aanwezigheid van kunst in de openbare ruimte.

Het erfgoed wordt gevaloriseerd

De verwevenheid van periodes en stijlen, de wisselwerking tussen (uitzonderlijke of gewone) gebouwen en landschap, geeft het stadslandschap onderscheidende kenmerken die bijdragen aan de bevestiging van de identiteit en de vitaliteit van een stad of wijk. Hun behoud of restauratie benadrukt het karakter van het stadslandschap, versterkt het bewoonbare en leefbare aspect van een stad en intensiveert het gebruik ervan. Dat maakt de wijk aanzienlijk aantrekkelijker en draagt bij aan de economische en toeristische ontwikkeling van de stad.

Het bestaande culturele, natuurlijke en architectonische erfgoed in en rond het wijkproject moet worden beschermd en benadrukt. In de praktijk kan dit op vele manieren vertaald worden:

• stedelijke structuren worden geïdentificeerd en gevaloriseerd;

• opmerkelijke architectonische elementen worden gevaloriseerd. Sommige leegstaande gebouwen (of delen van gebouwen) krijgen opnieuw een functie;

• waardevolle landschapselementen worden behouden: het natuurlijke kapitaal (bomen, bermen, biotopen) is vaak onvervangbaar en het behoud ervan maakt het mogelijk om kwaliteitsvolle natuurlijke ruimtes aan te bieden;

• het culturele erfgoed uit zich ook buiten deze fysieke dimensie om, door middel van namen, tradities enz.

Het ontwerp moet oplossingen bieden voor behoud en valorisate, maar tegelijkertijd ook voor aanpasbaarheid naar de huidige behoeften.

De inrichting ontwikkelt een vorm van stedelijk ontwerp

De kwaliteit van een openbare ruimte hangt af van verschillende fysieke en psychologische factoren. Hoe weerspiegelt de wijk een eigen, onderscheidende, identiteit buiten het comfort dat ze biedt door de voorzieningen in de open ruimte? Hoe kunnen we de lokale identiteit, de historische en ruimtelijke waarde van de plek respecteren en ontwikkelen?

Le parc des Chantiers, île de Nantes – Alexandre Chemetoff Het Parc des Chantiers bevindt zich op de voormalige scheepswerf van het Île de Nantes. Het toont de identiteit van de plaats door het industriële erfgoed in de kijker te zetten: spoorwegrails, scheepsruimen, hijskranen, oude gebouwen die verbonden zijn met de activiteit van de scheepswerf enz.Het park bestaat uit vier thematuinen met speel- en recreatieruimtes voor kinderen. Er worden ook evenementen en permanente en tijdelijke activiteiten georganiseerd28.

28. Zie ook de projectfiche « Stadsproject l’Ile de Nantes »

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 35

• De landschappelijke kwaliteit van de voorzieningen is belangrijk opdat paden aangenaam worden en niet louter noodzakelijk. De stad wordt geënsceneerd met elementen die de routes benadrukken (materialen, vegetatie, inrichting, straatmeubilair enz.), perspectieven en open uitzichten, gevaloriseerd erfgoed (al dan niet gebouwd), verlichting enz.

• De ontwikkeling van een wijkproject is een opportuniteit voor een multisensoriële benadering van het landschap, door sferen te creëren die niet alleen gebaseerd zijn op het visuele (sequenties, perspectieven, omkadering van de uitzichten) maar ook op het gehoor (aanwezigheid van water, wind in de vegetatie ...), de reukzin (aanplantingen, specifieke activiteiten zoals een bakkerij ...) en de tastzin (keuze van texturen, bestrating ...).

• De participatie van de gebruikers in de inrichting van de ruimtes versterkt het samenlevenplezier en zorgt voor een snellere, persoonlijkere toe-eigening van de ruimte: activiteiten van lokale verenigingen, installatie van elementen die de interactie tussen burgers mogelijk maken (givebox, openbare bibliotheek enz.), stadsmoestuinen enz.

• Het esthetische of zelfs poëtische en identitaire karakter van straatmeubilair heeft belang. Naast het puur praktische aspect kan straatmeubilair ook een identiteitselement van een ruimte of wijk vormen, zoals in bepaalde steden te zien is: groen meubilair in art-nouveaustijl in Parijs (metro-ingang, Guimard-kiosken, Wallace-drinkfonteinen, Morris-aanplakzuilen ...), rood meubilair in Londen als verwijzing naar het uniform van het Engelse leger (telefooncellen, vuilnisbakken, brievenbussen ...), zwart meubilair met drie kruisen in Amsterdam (panelen, paaltjes, banken ...) en

Rua Nova do Carvalho, Lissabon

De inrichting integreert de aanwezigheid van kunst in de openbare ruimte

Kunst is “het creëren van objecten of specifieke settings die bedoeld zijn om bij de mens een bepaalde staat van gevoeligheid te produceren, min of meer gerelateerd aan esthetisch genot”29 . Kunst behoort tot het domein van de creativiteit, de gevoeligheid en de ervaring. Ze is verbonden met de cultuur van een land, van een stad.

Givebox, Sint-Katelijne, Alhambrawijk, Brussel

Car Bike Ports, Helsinki, Finlande

29. Grand Larousse Illustré

London Design Festival

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 37

Le Voyage à Nantes Le Voyage à Nantes is een zomerparcours in de stad Nantes dat de bezoeker bijzondere elementen van de stad laat ontdekken: erfgoedelementen, gebouwen, openbare ruimtes ... Sommige werken ageren in wisselwerking met het publiek, zijn aangebracht op winkelpuien, kruipen tussen twee gebouwen in enz.

In de openbare ruimte is kunst een culturele uiting die verder gaat dan architectuur en landschap. De integratie van deze culturele dimensie heeft tot doel kunst een rechtmatige plaats in de openbare ruimte te geven en vormt een belangrijke hefboom voor de toe-eigening van de plaatsen door de gebruikers:

• Kunst biedt een andere blik op de gecreëerde ruimtes. Ze zorgt er soms voor dat verwaarloosde ruimtes weer worden toegeëigend, door in te spelen op het beeld dat ze naar de gebruikers overbrengen. Kunst is daarom een krachtig instrument voor de evolutie van ruimtes die zijn afgeschreven, verwaarloosd of een gevoel van onveiligheid uitstralen. Ze kan bepaalde weinig zichtbare ruimtes of ruimtes met een negatieve connotatie een sterke identitaire dimensie geven.

• Zelfs lichte of tijdelijke artistieke interventies kunnen in ‘onzichtbaar’ geworden openbare ruimtes elementen van een gemeenschappelijke taal opnieuw uitvinden: hekken, bomen, palen, parkeerplaatsen ... Dit soort herinterpretatie verfraait de weg, laat toe om opnieuw aandacht te schenken aan gemeenschappelijke elementen en vertelt verhalen die de verbeelding prikkelen, doen glimlachen of aan het denken zetten.

• Street art kan in deze context ook een vorm van expressie zijn.

Per definitie leidt kunst tot interpretatie en discussie. Kunst kan de openbare ruimte extra kwaliteit geven door er een evenement, een visuele identiteit enz. te creëren. Ze bevordert ook de toe-eigening van de ruimte door de gebruikers.

BOUWPLAATS

SPA 04 - Laat de bouwplaats tijdelijke of transitiegebruik toe?

AMBITIE: Het wijkleven is geïntegreerd gedurende de gehele uitvoering

Het tijdelijke gebruik van te bouwen ruimtes of gebouwen die nog geen bestemming hebben, impliceert een voorbijgaande bezetting door burger- of beroepsactiviteiten, in afwachting van de installatie of inrichting van een (andere) definitieve activiteit.

Het transitiegebruik van de ruimte (open of bebouwd) kan de uitvoering van test- of voorbereidingsfasen mogelijk maken met het oog op een meer langdurige bezetting of inrichting van de ruimtes. Dit concept kan interessant zijn binnen het idee van de heropbouw van de stad in de stad in een voortdurend evoluerende context. Het begeleiden van deze evolutie maakt het met name mogelijk om het evolutieve karakter te integreren als integraal onderdeel van het ruimteontwerp.

Deze twee begrippen zorgen voor continuïteit van het leven in de wijk en maken een 'organische' ontwikkeling naar het toekomstig gebruik van de ruimte mogelijk. Dit kan door na te denken over de fasering van de bouwplaats en specifieke inrichtingen. Een ‘plan voor tijdelijk gebruik’ of ‘transitie-beheerplan’ kan als ondersteuning dienen om de mogelijkheden te analyseren, een evolutieve, stapsgewijze aanpak op te bouwen en een specifieke tijdelijke gebruik voor te stellen.

Rotterdam Central District, ZUS

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 39

Tijdelijk of transitiegebruik van binnen- en buitenruimtes die (nog) geen bestemming hebben30

Het tijdelijke gebruik van te bouwen ruimtes of gebouwen die nog geen bestemming hebben, impliceert een voorlopige bezetting door burger- of beroepsactiviteiten, in afwachting van de installatie of inrichting van een (andere) definitieve activiteit.

Het transitiegebruik van de te bouwen ruimtes of de gebouwen zonder bestemming impliceert een test of een voorbereiding van een meer permanente bezetting of inrichting van de ruimtes.

Beide maken sociale controle mogelijk en leggen de kiem voor het latere wijkleven.

Tijdens de bouw kunnen deze bezettingen binnen bepaalde delen ontwikkeld worden. Dit kan mogelijk gemaakt worden door na te denken over de fasering van de bouwplaats en door specifieke inrichtingen. Een ‘plan voor tijdelijk gebruik’ of ‘transitie-beheerplan’ analyseert de mogelijkheden die specifiek zijn voor de wijk en stelt een tijdelijk gebruik voor die specifiek is voor de context van de wijk door de uitvoering ervan te waarborgen.

Deze praktijk maakt de toe-eigening van ‘ongebruikte’ zones mogelijk en dient soms ook als ondersteuning voor de verdere ontwikkeling van de wijk. Deze activiteiten en ruimtes moeten doorgaans ontwikkeld worden zonder dat het daarbij altijd de bedoeling is dat ze permanent worden. Een goed doordacht, kwalitatief beheer zal echter trachten voort te bouwen op bestaande toepassingen en deze vervolgens versterken om de toekomstige toe-eigening ervan, door gebruikers die reeds op de site aanwezig zijn, te ondersteunen. In dat opzicht is een tijdelijke bezetting een garantie voor het succes van het project.

De inrichting van prefiguratieparken is een expliciet en over het algemeen succesvol voorbeeld van verduurzaming van activiteiten en ruimtes die binnen een wijk ontwikkeld worden nog voordat de ontwikkeling van de wijk zelf is afgerond. Deze dynamiek mag door de ontwikkelaars niet worden gezien als een rem op de ontwikkelingsmogelijkheden, maar is juist een troef om de slaagkans van het project te vergroten, aangezien de toe-eigening van de ruimte al voor de uitvoering van het wijkproject begint.

30. Zie ook de praktische gids voor het tijdelijk gebruik van perspective.brussels

Tijdelijke activering van de voetgangerszone, BrusselDe Anspachlaan, een voormalige stadsboulevard, wordt geleidelijk aan omgevormd tot een voetgangersboulevard. Bij de start van het project werd een tijdelijke activeringsfase opgezet: het autoverkeer werd afgesneden en er werd meubilair geïnstalleerd: banken, speelstructuren, vloerschilderingen, petanquebanen, tafeltennistafels enz.

La Nizanerie, Nantes – Collectif le Fil De kiosk ligt in de rue Paul Nizan, waar vroeger een parkeerplaats was. Deze ruimte was een van de projecten voor de publieke ruimte binnen het stadsproject Île de Nantes. In het kader van Nantes Groene Hoofdstad 2013 heeft SAMOA (projecteigenaar) de projectoproep ‘Green Island’ gelanceerd met als doel braakliggende terreinen op het eiland tijdelijk te bezetten en deze een zomer lang te activeren.La Nizanerie is een van de winnende projecten. Het heeft de straat een zomer lang geactiveerd, maar is uiteindelijk permanent geworden en is nog steeds actief. Het Crronobus-project (het gepland project voor een nieuwe buslijn) werd opgezet en de inrichting van de openbare ruimte wordt daarbij gecombineerd met de Kiosk.Verschillende activiteiten zijn voorgesteld sinds de bouwwerken en evolueren in de loop van de tijd: openluchtbioscoop, concert, tentoonstellingsruimte, bar, maaltijden ...

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 41

Velodroom, See U, USquare, Kazerne d’Ixelles – SAU, Creatis, D-Side Groupe, Troisième Pôle31

Usquare is een voorbeeldig duurzaam wijkproject in de voormalige kazernes van Elsene.De MSI beheert de operationele ontwikkeling van Usquare.brussels. Zij heeft een team samengesteld in nauwe coördinatie met alle betrokken lokale en gewestelijke overheden (perspective.brussels, Gemeente, Gewest, DBDMH ...) en met de betrokken universiteiten. In dit verband stuurt de MSI een transitieproject aan, genaamd See U.Op organisatorisch niveau heeft de MSI een stuurgroep opgericht waarin het coördinatieteam, de lokale en gewestelijke besturen en de universiteiten zitting hebben. Ze heeft met een open procedure in twee stappen de tijdelijke gebruikers aangeduid: via een overheidsopdracht werd een ‘dynamische beheerder’ voor de volledige site aangesteld, en er werd een oproep tot het indienen van blijken van belangstelling uitgeschreven voor de selectie van een veertigtal eerste tijdelijke gebruikers, met een goede diversiteit in termen van sectoren, grootte en benadering (muzikale opvoeding, danslessen, naaiworkshop enz.). De velodroom is één van de activiteiten die zachte mobiliteit promoten, maar is ook een plek waar verschillende doelgroepen elkaar kunnen ontmoeten. Hij werd gerealiseerd door Bruno Herzele en Elke Thuy.Deze oproep kwam enerzijds tegemoet aan de vraag naar goedkope ruimtes voor een reeks burger-, privé- of verenigingsinitiatieven en anderzijds aan de behoefte aan een aantal buurtdiensten in de wijk.

31. Zie ook de Projectfiche "Usquare.brussels" in "Inspiratie" op website Be Sustainable

BEHEER: NAAR EEN EVOLUTIEF BEHEER VAN RUIMTES?

SPA 05 - Werd op een evolutieve manier geanticipeerd op de beheersmethoden van de ruimtes?

De kwaliteit en veerkracht van de ruimtes zijn afhankelijk van hun vermogen om verschillende vormen van gebruik aan te bieden, afhankelijk van het tijdstip - uur, dag, week, seizoen - of de veranderende behoeften.

SPA 05.01 - Kunnen de verschillende ruimtes worden aangepast aan veranderingen in de context?

Ambitie: De wijk bedenken in relatie tot de evolutie ervan in de tijd

Naast de principes m.b.t. het tijdelijke of transitiegebruik van de ruimtes, houdt het ontwerp van een ruimtelijke ontwikkeling zo goed mogelijk rekening met mogelijke evoluties en toekomstige projecten om de noodzaak voor herinrichting te beperken. De verschillende open en bebouwde ruimtes van de wijk winnen aan duurzaamheid als ze zich kunnen ontwikkelen en aanpassen aan een veranderende context.

Als het gebouwde weefsel mee evolueert met het gebruik en de behoeften, is een voortdurende regeneratie van het stedelijk weefsel mogelijk door de reconstructie van de stad op zichzelf. Het ontwerp moet anticiperen op en rekening houden met de evolutie van de gebouwen in functie van de evolutie van levenswijzen, met als uiteindelijk doel een permanente valorisatie van het grondgebied in wording. De fasering van de werkzaamheden houdt in dat aan het begin van een algeheel project de opeenvolging van de ingrepen wordt bepaald. Elke ontwikkelingsfase is gebaseerd op feedback van fase tot fase. Op die manier schept het project kansen om eventuele stedelijke transformatiedynamieken te integreren:

• door van bij het begin te bepalen welke ruimtes bebouwd of gerenoveerd kunnen worden op korte, middellange en lange termijn;

• door de mobiliteitsgewoonten doorheen de wijk te observeren (verbindingen, binnenwegen, omwegen enz.);

• door te anticiperen op de evolutie van de landschapsdimensie volgens het ritme van de natuur;

• door een progressieve verdichting van de site te organiseren (20-jarige cycli), gekoppeld aan de evolutie van de ingeplande functies;

• door op basis van de feedback vanuit elke fase het ontwerp van de volgende fasen te heroriënteren;

• door de evaluatie en aanpassing van de rol van de actoren in elke fase;

• door uitvoerige participatie te organiseren.

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 43

In de tussentijd kunnen de zones voor toekomstige stedelijke verdichting profiteren van een adequaat tijdelijk gebruik. Enkele voorbeelden:

• fytoremediatieprocessen in verontreinigde natuurlijke ruimtes (zie de Ceuvel in Amsterdam),

• de inrichting van tijdelijke landschappen (zie de ervaring van de FredericiaC-wijk in Kopenhagen),

• de aanplanting van een kwekerij voor de aanleg van toekomstige groenvoorzieningen (zie het project ‘Vive les Groues’ in Nanterre),

• de integratie van parkeerplaatsen die een geleidelijke evolutie van de mobiliteitsgewoonten naar minder gemotoriseerde voertuigen mogelijk maakt (zie de wijk Haute-deûle, Lille),

• precaire bezetting van bestaande gebouwen, waardoor de komst van nieuwe gebruikers en de evolutie van de praktijken in de wijk mogelijk wordt (zie Usquare, Brussel).

Deze aanpak steunt op het vermogen van een plek om zijn eigen DNA te benutten, om het te integreren, te ontwikkelen en te laten bloeien, op weg naar een intensivering van het gebruik. Op die manier profiteert de wijk, wanneer deze eenmaal is voltooid, van meet af aan van reeds goed gevestigde toepassingen.

Vive les Groues, Nanterre AMI PlayGroues - BVAU architectes-urbanistes, TN paysagistes, ABCD Vive les Groues is een initiatief voor het onmiddelijke gebruik van een 9.000 m2 groot braakliggend terrein, in de overtuiging dat wat er vandaag gebeurt, bijdraagt aan de opbouw van de wijk van morgen. Bomen planten, een groene ruimte inrichten, een werkplaats delen, lokale verhalen vertellen, bijeenkomsten, workshops en feestelijke momenten organiseren – allemaal mogelijkheden om een identiteit en specifieke toepassingen te doen ontstaan in de Groues, op schaal van de metropool.Vive les Groues is ontstaan vanuit de wens om het toekomstige gebruik van de wijk vandaag al te starten. De aanplanting van de kwekerij was de eerste prefiguratieve actie, die gepaard gaat met reflectie en samenwerking op wijkniveau. De missie van de groep Vive les Groues? Een ecosysteem van gevarieerde en geëngageerde spelers tot stand brengen, mensen samenbrengen rond basiswaarden, gemeenschappelijke intenties en een ontluikende buurtidentiteit, en de wijk verbinden met het grotere grondgebied (Nanterre, La Défense en de omliggende gemeenten).

SPA 05.02 - Wordt gebruikersbetrokkenheid dagelijks mogelijk gemaakt?

Ambitie: De gebruikers in staat stellen om deel te nemen aan het leven in de wijk

Het behoud van de ruimtelijke kwaliteit vereist een adequaat beheer- en onderhoudsstrategie nodig. Schone en goed onderhouden, maar ook goed ontworpen ruimtes bevorderen de volksgezondheid, dragen bij tot een gevoel van veiligheid en bevorderen respect.

Er moet in dit proces rekening worden gehouden met de betrokkenheid van de gebruikers: hoe meer gebruikers zich verbonden voelen met een plaats, hoe meer ze zich verantwoordelijk voelen om de kwaliteit ervan te handhaven. De belangrijkste actoren in de ruimte zijn immers de gebruikers, want met de tijd maken ze van de geplande plaatsen bewoonde plaatsen!

Beheerplan

In elke stedelijke beschaving is er een culturele kracht die, uitgaand van de levenswijzen, de leefomgeving doet veranderen. Om de kwaliteit van de openbare ruimte te behouden, is een passende beheer- en onderhoudsstrategie nodig. Schone en goed onderhouden, maar ook goed ontworpen ruimtes bevorderen de volksgezondheid, dragen bij aan een gevoel van veiligheid en stimuleren vooral respect.

Geen enkel element van de openbare ruimte ontsnapt aan de waakzame blik van de schoonmaakdiensten: wegen en hun voorzieningen, parkeerplaatsen, trottoirs, goten, waterlopen, beplante zones, boomvoeten, straatmeubilair, hondentoiletten ...

Elk element vergt echter een eigen reinigingstechniek. Vaak zijn het de afmetingen, het maximale gewicht en de mogelijkheid om te draaien die de keuze tussen handmatige en gemechaniseerde interventiemethodes bepalen.

Tijdens de ontwerpfase van een openbare ruimte moet worden nagedacht over het soort onderhoud dat nodig en mogelijk is. Mechanische reinigingswerkzaamheden zijn namelijk alleen efficiënter en ergonomischer als de ruimte gemakkelijk te bereiken is met de machines. Hierbij moet rekening gehouden worden met de afmetingen van de machines (hxbxl), de draaicirkel, de asbelasting (2 T), de hoogte van de stoepranden, moeilijke hoeken enz.

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 45

Bij de inrichting van de wijken is een minimum aan voorzieningen nodig om de netheid te bevorderen: vuilnisbakken in de openbare ruimte, adequate en goed beheerde composteringsruimtes, beschikbaar onderhoudsmateriaal ...

Betrokkenheid

Voor het onderhoud en beheer van de openbare ruimte is de betrokkenheid van de gebruikers een belangrijk aspect: hoe meer gebruikers zich verbonden voelen met een plaats, hoe meer ze zich verantwoordelijk voelen om de kwaliteit ervan te handhaven. Het zijn de gebruikers die van de geplande plaatsen bewoonde plaatsen maken!

In Brussel bestaat er al enkele jaren een dynamiek die burgerinitiatieven ondersteunt en aanmoedigt. Enkele voorbeelden:

• duurzame burgerwijken, die individuen ondersteunen bij hun initiatieven om de openbare ruimte te ontwikkelen en toe te eigenen;

• de "groene wijkprojecten", met subsidies voor particulieren die hun wijk willen vergroenen;

• het project ‘Incredible Edible’, dat gericht is op groenteteelt in openbare bloembedden …

De geïmplementeerde dynamiek en processen dragen bij tot een grotere materiële duurzaamheid van de verschillende ruimtes in de wijk en tot een respectvol gebruik door de bewoners. Ze maken het soms mogelijk voor de lokale autoriteiten om hun betrokkenheid bij het beheer van de buitenruimte tot een minimum te beperken.

Een zorgvuldige ontcijfering van de beproefde methoden kan dienen als leidraad voor het opstellen van een charter voor wijkonderhoud en -valorisatie met betrekking tot het het idee van ‘stedelijke ruimtekwaliteit’.

REFERENTIES

Algemene documenten

Concevoir et évaluer un projet d’écoquartier, Charlot-Valdieu, Outrequin, éditions du Moniteur, Parijs, 2012

Quartiers durables – Guide d’expériences européennes (AREME, 2005):http://www.areneidf.org/medias/fichiers/qde_exp_europe1.pdf

"Het spel in de stad", voor een speelnetwerk in Brussel: http://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/BRO_JeuDansVille_FR.pdf

SK8BXL gaat over het speelnetwerk en de speelsheid in de stad: https://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/SK8-web-nl

Gids voor publieke ruimte in Brussel: http://www.publicspace.brussels/

Een praktische gids voor tijdelijke bezetting: https://perspective.brussels/sites/default/files/documents/praktische_gids_tijdelijk_gebruik.pdf

MEMENTO : RUIMTELIJKE ONTWIKKELING 47

Plannen en reglementering

Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening: http://stedenbouw.irisnet.be/spelregels/stedenbouwkundige-verordeningen-svs/de-gewestelijke-stedenbouwkundige-verordening-gsv?set_language=nl

Het Gewestelijk Parkeerbeleidsplan: https://mobilite-mobiliteit.brussels/nl/parkeerbeleidsplan

Een praktische gids voor het ontwerpen van openbare ruimtes in duurzame wijken: https://environnement.brussels/node/2149

Technische publicaties van Brussel Mobiliteit. Er bestaan verschillende gidsen om projectmanagers te helpen bij de planning van openbare ruimtes: document met aanbevelingen voor voorzieningen voor personen met beperkte mobiliteit, code voor fietsvoorzieningen, aanbevelingen voor de bewegwijzering van fietsroutes enz. Deze publicaties zijn beschikbaar via deze link: https://mobilite-mobiliteit.brussels/nl/technische-publicaties

Kaart van de Brusselse groene ruimtes: https://gardens.brussels/nl?_ga=2.41580194.1811099436.1581941938-786164068.1581941938

Kaart van groenvoorzieningen en speeltuinen: http://geoportal.ibgebim.be/webgis/bruxelles_verts.phtml?langtype=2060 Website met de inventaris van het bouwkundig erfgoed http://www.irismonument.be/index.php?lg=nl Website met de inventaris van het natuurlijk erfgoed http://bomen-inventaris.irisnet.be/

Historische luchtfoto’s van Brussel, onderlinge vergelijkingen en geogelokaliseerde historische foto's: http://bruciel.brussels/

De verschillende politiezones vallen onder een ‘zonaal veiligheidsplan’, waarin de veiligheid objectief maar ook subjectief geanalyseerd wordt en waarbij een actieplan wordt opgesteld om de kwaliteit van de politiedienst te verhogen.